a. Baltaýew, a. Jykiýew
arChaeology and ethnograPhy institute
a. Baltayev, a. Jikiyev

türkmenistany Prezidenti gurbanguly Berdimuhamedow
– Novruz - the oldest national holiday of the Turkmen people. This light date ingrained in the memories and hearts of our people and symbolizes the beginning of a new year. It is rooted in the depths of the philosophy of life, outlook of our glorious ancestors and was an important part of the spiritual life of the Turkmen people for centuries. In the new historical period of the Turkmen state Novruz has a place in the calendar of important dates, finding a completely new meaning and sound.
President of turkmenistan gurbanguly Berdimuhamedov:
— — . . , . , .

hormatly okyjylar! Türkmen halkyny Milli bahar —
Nowruz baýramy bilen bagly taryhy- me deni däpler baradaky u kitaby sizi dykgatyyza ýetirýäris. Kitapda umumadamzat medeniýetini dür dä ne gymmatlyklaryny biri bolan Nowruz baýramyny täsin däpleri, onu bilen bagly edebi eserler, halk oýunlary, bereketli türkmen topragyny özi, bu gadymy hem myhmansöýer halky kalby ýaly sahy toý saçagyny bezegi bolan toý tagamlary we beýleki milli ýörelgeler barada gürrü edilýär.
Nowruzy taryhy gözbalaryny öwrenmek üçin, ony ekerançylygy irki ojaklary bilen baglanydyrmak maksadalaýyk hem-de kämil pikir- garaýy yzygiderliligine kybap bolar. Belli arheolog, etnograf alymlary ylmy gözlegleri Türkmenistany gadymy Mesopotamiýa, Müsür, Hytaý, Hindistan bilen bir hatarda gadymy medeniýetleri mekany, ösen siwilizasiýalary bäinji merkezi bolandygyny subut etdi. Häzirki döwürde munu özi dünýä derejesinde ykrar edilen hakykatdyr. Eger-de biz Nowruzy ilkinji nobatda hut tebigaty täzelenii, topragy gy ukusyndan oýanyp, gaýtadan güller açyy, ekerançylyk ilerini balangyjy bilen baglanydyrýan bolsak, onda bu baýramçylygy keremli gözbalaryny hut u bereketli toprakdan
nowruZ – teBigaty hem-de kÖülleri Baýramy
gözlemelidiris. Ynsan ömrüni ilkinji gününden soky demine çenli toý bilen her pursatyny dabaralandyrmagy bize pent eden pederlerimizi topraga dirili dänesini talan günlerini baýramçylyk dabaralaryna besländigi bolsa öz-özünden dünüklidir.
Nowruz baýramy Berkarar döwletimizi bagtyýarlyk döwründe güneli Türkmenistany ähli künjeklerinde giden bellenilip geçilýän naýbay milli baýramlary birine öwrüldi. Türkmenistany Prezidenti Hormatly Gurbanguly Berdimuhamedow Nowruz baýramy barada eýle diýýär: «Milli bahar baýramy türkmen halkyny kalbynda we hakydasynda ajaýyp toý hökmünde bellenip gelýän baýramlary biridir. Mähriban halkymyz asyrlary dowamynda has-da kämilleen gadymy Milli bahar baýramyny bu gün ynsan durmuyna täze öwügin berýändigine, umumadamzat medeni mirasyny aýrylmaz bölegi hökmünde ähmiýetini has uludygyna çäksiz guwanýar» [1].
Türkmenistany Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowy ba- lan gyçlary esasynda we hut özü ni batutanlygynda ýurdumyzda alnyp barylýan köpugurly medeni syýa sat türkmen halky tarapyndan müýyllyk- lary jümmüinde döredilip, bizi günlerimize çenli gelip ýeten milli mirasymyzy, ol sanda Nowruz baýramyny gyzykly däplerini gorap
8
Nowruz baýramyny däpleri halkymyzy taryhyny, edebi mirasyny, ruhy-gözellik dünýäsini öwrenmekde gymmatly hazynadyr.
Soky ýyllarda bizi döwletimizde Nowruz baýramy bilen bagly däpleri ýitekirläp barýan gadymy nusgalaryny ylmy esasda düýpli öwrenmäge ähli mümkinçilikler döredildi. oa laýyklykda, bu ugurda ylmy gözleg ilerini alyp barýan alymlar tarapyndan berkarar Türkmenistany dürli künjeklerinde ýaaýan ilaty arasyndan Nowruz baýramy bilen bagly milli däpleri, ahyrana eserleri, halk oýunlaryny, naharlary dürli görnüleri ýygnalyp, ylmy seljermeler geçirildi. eýle hem türkmen edebi mirasyny dünýäni dürli döwletlerini ylmy kitaphanalarynda saklanylýan gadymy golýazmalary öwrenilip, halk köpçüligine ýetirildi.
u kitapda döwletimizi dürli künjeklerine guralan ylmy-gözleg saparlaryny netijesinde ýüze çykarylan etnografik maglumatlar ilkinji gezek ylmy dolanyyga girizilýär.
Nowruz baýramyny täsin däple- rini täze öwüginler bilen dikeltmekde ýurdumyzy medeniýet ulgamyny igärlerini aýratyn tagallalary bardyr. Türkmenistany Medeniýet ministrligini welaýat müdirliklerine, etrap, äher medeniýet bölümlerine degili folklor-etnografik toparlaryny çykylarynda Nowruz baýramyny milli däplerini, ahyrana halk döredijilik eserlerini ençemesi döwrebap öwüginler bilen dikeldildi. Olary Nowruz baýramçylygy mynasybetli guralýan dabaralarda ýerine ýetirýän çeper çykylary tomaaçylary toý atlygyny goalandyrýar.
Taryhymyzy dürli döwürlerinde Nowruz baýramyny däpleri alysdaky we golaýdaky halklar bilen medeni gatnayklary we özara täsirleri has- da kämillemegine hyzmat edipdir. Beýik Ýüpek ýoluny ugry bilen gatnan kerwenler halkymyzy Nowruz baýramy bilen bagly täsin däplerini dünýäni çar künjegine ýaýradypdyr.
Hormatly Prezidentimizi Kararlary bilen Berkarar döwletimizi bagtyýarlyk döwründe ýurdumyzda milli mira symyzy dürdäne gymmatlyklaryna bagylanan halkara festiwallaryny, sergileri, ylmy maslahatlary, medeniýet günlerini we beýleki forumlary yzygiderli geçirilip durulmagy ruhy baýlyklarymyzy dünýä wagyz etmäge gi mümkinçilikler döredýär.
Hormatly Prezidentimizi milli medeniýetimizi häzirki zamany ösen dünýäsini ülülerine laýyklykda ös- dür mek baradaky bimöçber aladalary gady my atalarymyzy hem-de soky nesilleri Nowruz baýramy bilen bagly döreden täsin däplerini dowam etdirmäge, olary pederlerimizi ruhuna ygrarlylykda berjaý etmäge we özünden soky nesillere geçirmäge gönükdirilendir. Munu özi Hormatly Prezidentimizi die bir türkmen halkyny däl, eýsem umumadamzat gymmatlyklaryny gorap saklamak ugrunda alyp barýan pähim-parasada ýugrulan ödengörüjilikli syýasatyny irin miweleridir. Çünki gadymy Nowruz baýramy bilen bagly däpler die türkmen halkyny däl, eýsem umumadamzat genisini döreden naýbay ruhy baýlyklaryny biridir.
Nowruz baýramyny gadymy däplerini geljek nesiller üçin gorap saklamak bolsa umumadamzat bähbitli ynsanperwer wezipedir.
9
bellenilipdir. Bu hasap burýatlarda, azerbaýjanlarda we baga käbir halklarda hem bar. Her ýyly 22-nji fewralyna gabat gelýän «Türkmen Nowruzyny» gadymy oguz-türki kowumlarymyzy nesilleri bolan burýatlarda we azerbaýjanlarda hem bellenilip geçilendigi Gün kalendary boýunça ýöredilen bu senenamany hem gadymydygyna aýatlyk edýär.
Nowruz baýramlaryny ikinjisi Gündogar ýurtlarynda has giden mehur bolan 21-nji martda bellenilýän Nowruz baýramydyr. Nowruzy Günorta we Gündogar Türkmenistany oturymly we ekerançylyk bilen megullanan ilaty has owhunly belläpdirler. Nowruz baýramyny soky asyrlarda maldarçylyga has köp üns beren
Türkmenistan Garasyzlyga eýe bolanyndan so, Nowruz baýramyna has-da uly ähmiýet berlip, bu baýram günleri dynç güni diýlip yglan edilip, ol uludan tutulyp balandy. Nowruz baýramy Orta, Merkezi we Alynky Aziýany halklary tarapyndan ýöredilen, ol sanda türkmenleri hem ýeke-täk Gün senenamasy (kalendary) boýunça ýaz paslynda gije-gündizi deleýän wagtynda mart aýyny 21- inde bellenilýär.
Türkmen halky häzirki gregorian senenamasy kabul edilmezinden ö iki hili täze ýyly — Nowruzy belläpdir. Olary ilkinjisi halk arasynda «Türkmen Nowruzy» ýa-da «Çarwa Nowruzy», «Togsan doldy», «Ýere ýyly gitdi» atlary bilen belli bolup, adatça, fewral aýyny 22-sine
10
Merkezi we Günbatar Türkmenistany ilaty baýramçylyk günlerinde «ýyly sylagy» hökmünde «nowruz köje», «nowruz ýarma» ýaly milli naharlary biirip, die u baýramçylyga mahsus bolan «semeni» tagamyny taýýarlamak ýaly däpler bilen dabaraly belläpdirler.
Nowruz senenamasyny haçan we nirede dörändigi hakynda anyk maglumatlar ýok. Alymlary aglabasy zoroastrizm dinini keramatly kitaby, Awestany maglumatlaryna hem-de ýüze çykarylan arheologik tapyndylara esaslanyp, Nowruzy Horasanda (Günorta Türkmenistan we Demirgazyk-Gündogar Eýran) ýa-da Horezmde (Demirgazyk Türkmenistan we Özbegistan)
dörändigini çak edýärler. Günorta we Demirgazyk Türkmenistany ýadygärliklerinden ýazyna we güýzüne gije-gündizi deleýän günlerinde ýerli ilaty Günü hatyrasyna gurban edendiklerine aýatlyk edýän tapyndylar ýüze çykaryldy, hususan-da, gurban edilen mallary eti biirilen uly gazanlar tapyldy [5. 109 s.].
Ilis alymy Meri Boýsy Nowruz hasabyny we yslamdan öki otparazlyk dinini taryhy kökleri barada gürrü berýän «Otparazlar» (“”) atly kitabynda belleýi ýaly, otparazlyk dininde hudaýy ýaradan zatlaryny hemmesinden has möhümi ot
hasaplanypdyr. Oda degili däpler we baýramlar türkmenlerde hem saklanyp galypdyr.
Belli alym S. N. Krameri «Taryh umerde balaýar» atly kitabynda ylymda türkmenleri gadymy kowum dalary hasapla- nylýan, bizi eýýamymyzdan öki III müýyllyklarda Mesopotamiýada — Tigr we Ýewfrat derýa- laryny aralygynda irki siwilizasiýalary merkezlerini birini döreden umerleri ruhy medeniýetinde Nowruz baýra myny dabaraly bellenil ýändigi ýazylypdyr [34. 256 s.]. umerleri taryhyny öwreniji alym I. S. Kloçkow öz kitabynda bu barada eýle ýazýar: «Nazary jähtden, umerlerde ýyl 360 günden çalyp, her ýyl 12 aýdan we her aý 30 günden
11
ybaratdyr. Ýyly birinji güni — bahary ilkinji güni hasaplanylýar» [35. 207 s.].
Gadymy «Gilgame» umer dessanynda Nowruz «Täze ýyl», «Täze gün», «Bahary ilkinji güni», «Bahar baýramy» ekilinde beýan edilip, baýram dabarasy, owhunly mezetme görnüinde alnypdyr. Dessanda Nowruzy — Täze ýyly owhunyny suratlandyrýan eýle setirler bar:
äheri halkyna bir öküz soýdum, Bu gün bir üýtgeik dabara-toýdur. Miwe iresini, erbet-eraby, Datly nygmatlary doýýança
goýdum. Her kimse bezenip çykypdyr seýle, Täze ýyl atlygy eýledir,
eýle [36. 12s.]. Gündogar ýurtlaryny
köpüsinde Nowruz — Täze ýyl baýramy ýaz paslynda gije-gündizi deleýän wagty bellenilipdir.
Ýeri gelende aýtsak, bizi eýýamymyzdan öki III müýyllykda Mesopotamiýada ýaan gadymy kowumdalarymyz umerlerde ýöredilen aý kalendaryny hem sähetli- bisähet günleri bolupdyr. Bu gadymy däp giçki orta asyrlarda Beýik mogollar adöwletinde hem giden ulanylyp, eýle güne Beýik Biribardan ýalkawly «Soltany sähet güni» diýlip atlandyrylypdyr.
Otparazlyk dinini mukaddes Awesta kitabynda bu baýram «Nowruz» diýlip atlandyrylmandyr. Baýramçylygy «Nowruz»
ady die orta asyrlarda ýaan alymlary we ahyrlary ilerinde duýar. Has irki döwürlerden balap, tä araplary bu ýerlerde yslam dinini ýaýradan döwrüne çenli Merkezi we Alynky Aziýany halklary Nowruz günleri buthanalary öünde uly ot ýakyp, täze ýyl baýramyny belläpdirler. Ýazy gelmegi, baky durmuy balanýan ilkinji täze Güni arwah- jynlary ýok bolýan, bahar paslyny balanýan güni hasaplanypdyr. Täze ýyly ilkinji gününde (Nowruzda) adamlar günortan buthanany ýanyna üýüp, ýeri astyndan ýylylygy, ýagtylygy dolanyp gelendigini adyýan garylapdyrlar [6. 44–45 s.].
12
VII asyrda Gündogarda Nowruz baýramyny däpleri yslam dinini dessurlary bilen utgadyrylypdyr. Muny VIII asyrda Abbasylary kögünde otparazlyk döwründe mehur bolan Nowruz baýramyny öküsi ýaly owhunly bellenilendigi hem doly tassyklaýar.
Nowruz baýramyny Horezm patyalaryny kögünde bellenilii barada X–XI asyrlary belli alymy Abu Reýhan Birunini «Geçen nesilleri ýadygärlikleri» („ ”) atly iinde bu barada giileýin maglumatlar berilýär. Russiýa Federasiýasyny Ylymlar akademiýasyny Etnologiýa institutyny ylmy igäri N. P. Lobaçewany «Orta Aziýany ekerançylaryny senenama däplerini taryhyndan» atly makalasynda Abu Reýhan Birunini Nowruz baradaky ýazan maglumatlaryny örän jaýdardygy we baýdygy barada syn berilýär.
Birunini iinde Gündogar halklaryny köpüsinde yslam dini ýaýradylandan so hijri aý-ýyl hasaby bilen ýöredilendigine garamazdan, Nowruz baýramyny Gün ýyl hasaby bilen, ýagny gije- gündizi ýazky deleýän gününde bellenendigi ýazylypdyr [7. 8–16 s.].
Abu Reýhan Biruni aý- ýyl hasabyny ýöretmekde Nowruz baýramyny ýylbay hökmünde çelgi alynýandygyny, munu özi halk üçin aý-günü hasabyny ýöretmekde örän amatlylyk döredýändigini öz iinde belläpdir. Mundan baga-da, alym Horasany
hökümdarlaryny Nowruz gününde nökerlerine ýaz geýimini geýdirendigi, Nowruz günleri Horezm patyalaryny kögünde dürli naharlar, eýle hem semeni biirilip, myhmanlary patyany kabul edendigi barada ýazypdyr.
Orta asyrlarda Nowruz baýramyny Orta Aziýada we Horasanda dabaraly bellenilip geçilii barada Gündogary belli ahyry Abulkasym Ferdöwsini «anama» (alary taryhy) eserinde we beýleki mehur alym-ahyrlary eserlerinde hem gyzykly maglumatlar bar.
Häzirki Köneürgenç äherini ýanyndaky obada doglan Abu Reýhan Birunini döwürdei X asyrda ýaap geçen ahyr Ferdöwsi «anama» atly eserini Türkmen-Gaznalylar döwletini esaslandyran hökümdar Mahmyt Gaznalyny tabyrygy boýunça 30 ýyly dowamynda ýazypdyr.
Rowaýatlara görä, Mahmyt Gaznaly ahyr Ferdöwsä bitiren hyzmaty üçin
13
ujypsyzja serpaý ýapýar. Hökümdar «anama» eserini ürç edip, gaýtalap- gaýtalap okanyndan so, bu eseri gymmatyny örän ýokarydygyna baha berip, Ferdöwsä öz kömekçisi bilen köp gyzyl dinar ugradýar. Emma any arzyly serpaýy ýüklenen düýe Tusu derwezesinden girende, äheri beýleki derwezesinden äherliler ahyry soky ýoluna ugradypdyrlar.
«anama» eserinde Nowruz hakynda aakdaky ýaly dürdäne setirler bar:
Bize rowaýatçy — daýhan [8] gürrü berýär:
Ilki kim «Men hökümdar» diýipdir. Kim ilki öz kellesine Täç geýipdir. Hemmesi geçmide
galdy. Bular köne kitaplarda bar Olar gahrymanlyklar hakynda Täji we tagty kanun berdi Patya Kaýumurs, höküm sürüp
balady Dünýäde kanun we häkimiýet we
adalatlylyk peýda boldy. Günü töweregindäki älemde
ýaldyrap, Dünýäde ýene-de gül açyldy ýaz
çykdy. Jemit [9] howada asylyp duran
ýaly, Patya öz tagtynda Gün ýaly ýakyp
barýar. Tagty ýanynda älem malaýyny
ýere berdi, Adamlar bu bagta çäksiz begendiler. Hökümdary aýagyny aagyna
ýahontlar (gymmat bahaly da) okladylar,
Ýagty güne Nowruz diýdiler, Goý täze ýyl baýramçylyk bolsun, Ol gün ýer tagta gelýär, dynç alýar. Bu gadymy baýram hemielikdir. Goý ol geçen patyalary ýada salsyn
[10. 39–51 s.]. Ferdöwsini eserinde waspy
ýetirilýän Nowruz baýramçylygyny temasy gadymy Gündogary dürli döwletlerinde soraky döwürlerde ýaap, örän gymmatly eserleri döredip giden belli ahyrlary ilerinde gi gerim alýar. Mysal üçin, XI asyry belli ahyry atranjy hem eýle setirleri ýazypdyr:
Legleki hemie Nowruz hakda bize ho habar getirýär.
Bu ýazda legleki gamgyn ýüregimizi atlandyrýar.
Onu höwürtgesi mekdepdir, serçeler onu oglanlarydyr (okuwçylarydyr).
Olary arasynda garry mugallym halypa legleki otyr.
XI asyry belli alymlaryny biri M. Narahy «Buharany taryhy»
14
atlandyrylýan saldamly iinde: «Her ýyly soky aýyny 21-ne Täze ýyl baýramy uly dabaralara beslenilip bellenilýär. Bu baýramçylyk ekerançylary baýramydyr» diýip ýazýar.
Mälim boly ýaly, Beýik Seljuk döwletini soltany Mälik any hökümdarlyk eden döwründe ylym, bilim, medeniýet pajarlap ösüpdir. adöwleti tanymal ynsanlaryny, alymlaryny, ahyrlaryny, bagy- sazandalaryny hökümdar öz howandarlygynda saklap, olar bilen ýygy-ýygydan duuyp, gee- maslahat edip durupdyr.
Mälik a il-ýurt bähbitli täze bir balangyjy düýbüni tutanda alymlar– münejjimler bilen maslahatlayp, olardan haýsy günü sähetlidigini– amatlydygyny sorapdyr hem-de olary maslahaty bilen ie balapdyr.
Seljuk soltanlygyny mehur hökümdarlaryny biri Mälik a alymlary töweregine ýygnap, geljekki
müýyllyklara ýa saljak täze aý-ýyl hasabyny–senenamany düzdürmegi ýüregine düwýär. Alymlary gatnamagynda geçirilen maslahatda belli matematik we astronom Omar Haýýamy bu mesele boýunça eden teklibi hökümdary ýüregine jük bolýar.
Omar Haýýam Mälik any tagallasy bilen kögü ýanynda asman jisimlerine gözegçilik edip öwrenmek üçin obserwatoriýa gurdurýar. Öz döwrüni belli alymlary bilen bilelikde Gün hasaby boýunça anyk aý-gün senenamasyny düzüp, ýazyna gije- gündizi deleýän wagtyny, ýagny Nowruzy wagtyny anyklap, Mälik any tabyrygyny hötdesinden gelýär. eýlelikde, dünýä belli, häzirki döwre çenli öz mehurlygyny ýitirmän gelýän Gün senenamasy düzülýär.
Omar Haýýamy bu kitabynda: «Eliizdäki kitapda Nowruzy gadymy däpleri, öki döwürde onu haýsy günde bellenilendigi, haýsy
15
hökümdary döwründe baýramçylyk derejesinde bellenilip balandygy, onu ýaly-da, Gündogary belli hökümdarlaryny beýleki kök däpleri we olarda a neberelerini özlerini alyp bary medeniýeti beýan edilýär» diýlip bellenilýär. eýle hem Ýeri 365 günde we bir gije-gündizi çärýeginde Günü dayndan aýlanýandygy, Nowruz aýyny ilkinji gününe «Täze gün — Nowruz”diýlip at berlendigi we onu baýramçylyk däbine öwrülendigi ýazylypdyr.
Alymy belleýi ýaly, «Jemitden soky patyalar bu gadymy däbi ýöredipdirler we onu mazmunyny has-da baýladyrypdyrlar. Rowaýatlara görä, Kaýumars patyany hökümdarlyk eden döwründe ol ýyly, aýy, günleri atlaryny belläp, adamlar biler ýaly, aý-ýyl hasabyny bellemegi we ýöretmegi girizipdir».
Nowruznamada mundan baga- da, Jemit patyadan — tä Mälik any döwrüne çenli ýurt hökümdarlaryny
aý-ýyl hasabyna girizen üýtgemeleri, aý- ýyl hasabyny girizilmegini sebäpleri hakynda gürrü edilýär. Eserde Nowruz bilen baglanyykly ady tutulýan patyalar, mifiki ahslar Jemidi, Kaýumarsy, Tahmurasy, Huangy keramatly hökümdarlar hasaplanylandygy barada hem ýazylypdyr.
Alym Nowruznamada ekerançylyk bilen bagly dörän baýramçylyk däp- lerini keramatly Jemidi, Kaýumars patyalaryny döwründe-de bolan- dygyny, Nowruzy döreýi barada dünýä belli eserleri ýazan Ferdöwsini, Birunini ýaan asyrlarynda-da mehurdygyny, mahlasy «adam döräli bäri — Nowruz baýramy hem bar» diýip ýazýar [11. 60–61 s.].
Sasanylary hökümdarlyk eden III–VII asyrlarda Nowruz däpleri has dabaraly baýramlary biri hökmünde bellenilipdir. Baýramçylyk dabaralary alty günläp dowam edipdir. Aý- ýyl hasabyny ilkinji aýyny birinji gününde Täze ýyl baýramy
16
balanypdyr. Baýramçylygy ilkinji bä güni ähli halk baýramy, altynjy güni bolsa patyany güni hasaplanylypdyr. Ol gün «Uly Nowruz» diýlip atlandyrylypdyr.
Biruni Sasany patyalaryny kök alymlary Kisrawyny we Masudyny ýazgylaryna esaslanyp, Nowruz baýramyny aakdaky ýaly ýörgünli däplerini bolandygyny ýazypdyr. «Nowruzy ilkinji güni patya halky arasyna çykypdyr. Baýramy balanýandygy bilen adamlary gutlap, Täze ýylda kök tarapyndan ilaty eretli ýaamagy üçin ähli mümkinçilikleri dörediljekdigini, mätäçlere hemaýat beriljekdigini wada beripdir.
Nowruzy ikinji güni patya daýhanlary, ýer eýelerini we ýurdu belli adamlaryny hem-de olary magalalaryny, üçünji gün nökerleri- harby serkerdeleri, ruhanylary, ýokary wezipelerde ileýänleri, dördünji gün öz ýakyn garyndalaryny, bäinji gün öz ogullaryny we egindelerini kabul edipdir. Nowruzy altynjy güni öz egindeleri bilen meýlis gurap, erkana dynç alypdyr, wagtyny ho geçiripdir. Bu anly günler «Uly Nowruz» diýlip atlandyrylypdyr.
Uly Nowruzy dabaralaryna bir aýa golaý wagt öünden balap ije taýýarlyk görüpdirler. Mysal üçin, Uly Nowruza ýigrimi bä gün galanda, patyany kögündäki çarbagda ýörite oturdylan da sütünlerini üstünde arpa, bugdaý, tüwi, noýba, mekge, nohut, künji ýaly ekinleri dänelerini ekipdirler. Baýramçylyk günlerine ýetier ýaly olara örän ünsli ideg edipdirler, wagtly- wagtynda suwarypdyrlar. Nowruzy ilkinji gününde dabaraly aýdym-saz, söhbet bilen olary baldaklaryny ýygnamak dessuryny berjaý edip dabara gurapdyrlar.
Baýramçylygy ilkinji bä gününde patya ýyly dowamynda tapawutly zähmet çekenlere, döwlet, il-gün bähbitli ilerde aýratyn hyzmat bitirenlere halat-serpaý ýapypdyr, arz-ikaýatlaryny diläpdir.
Toý dabaralary adamlar tara- pyndan patya üçin taýýarlanylan sowgatlary gowurmak dessury bilen utgadyrylyp, has-da täsirli geçirilipdir.
Täjirler, telekeçiler ýyly dowa- mynda töläp ýetimedik salgytlaryny Nowruz günlerinde töläpdirler.
Taryhçy N. P. Lobaçewany «Orta Aziýany ekerançylaryny senenama däplerini taryhyndan» atly iinde belleýi ýaly, adyllykda, parasatlylykda ady rowaýata öwrülen patya Hysrow Anuirwany döwründe Nowruz günleri toý saçaklarynda dürli däneleri (bugdaýy, arpany, mekgäni, nohudy, tüwini, künjini, noýbany we . m.) unundan biirilen çörek, gyzdyrmalar goýlupdyr. Olary üstüne 7 agajy — söwüdi, zeýtuny, beýini, nary we . m. agaçlary çybyklaryny atypdyrlar.
Saçagy üstünde 7 sany ak käse, 7 dirhem, dinar pullary, ýüzärlik, mundan baga-da, süýt, peýnir, reklenen ýumurtga goýlupdyr. Patyany öünde ak gant, kokos hozy, hurma atylan süýtli naharlar goýlupdyr. Täze ýylda bol hasyl bolsun diýen niýet bilen, owaldan gelýän däbe görä, Nowruzdan 25 gün ö ýörite meýdançada 7 dürli dänäni tohumlaryny ösdürip ýetidiripdirler. Toý saçaklaryny üstünde keramatly emler ýakypdyrlar [7. 8 s.].
Etnograf A. Ngmtini «Gadymy täjik leri we olary ata-babalaryny eke rançylyk senenamasy bilen bagly
17
däpleri» atly iinde Nowruz baýra- mynda gyzyldan ýasalyp gymmatly dalar oturdylan ýüzügi, ok-ýaýy, aty, laçyny ähmiýetine uly üns berlipdir. Toý naharlarynda täze bugdaýy, arpany, mekgejöweni çöregi, noýba peýdalanylypdyr. Saçak- da 7 görnüli dänäni unundan biirilen çörekleri üstünde 7 dürli agaçlary çybyklary, eker, gyzyl-kümü teeleri, ýüzärlik oty goýlupdyr. Mundan baga-da, «s» harpyndan balanýan iýmitleri ýedisi bilen saçagy bezemek dessury ýöredilipdir. Nowruzda patyalar pygamber sahawatyna eýerip, günäli adamlary günäsini ötüpdirler, bendilikde oturanlary azatlyga çykarypdyrlar [12. 62–63 s.].
A.Niýazini «Musulman baýram- çylyklary» atly iinde Nowruzy öran irki döwürlerden bäri bellenilip, so-solar yslam dinini dessurlary bilen utgayp gidendigini, ýöne baýramçylygy, esasan, ekerançylyk däpleri bilen baglydygyny, mysal üçin, ýaz ekiini balanýandygyny alamaty hökmünde ilkinji çili çekmek ýaly däpleri berjaý edilendigini belleýär. Kitapda täjikleri Nowruz baýramyna taýýarlyk ileri hem beýan edilýär: ”Jaýlary, howlulary içi syrylyp- süpürilýär, öýü düegi täzelenilýär. Baýramçylyga on bä gün galanda, agaç gapda bugdaý dänesi ekilip, semeni biirmäge öünden taýýarlyk görülýär. Munu maksady täze ýylda bol hasyl arzuwlamakdyr» [38. 30 s.].
Türkmenistany Ylymlar akade mi- ýasyny Arheologiýa we etnografiýa institutyny guramagynda Lebap welaýatyny Köýtendag etrabyndan tä Türkmenabat äherine çenli aralykda geçirilen etnografik gözleg ileri käbir etraplarda häzirki günlerde-de
et goulman taýýarlanylýan semeni, köje, bulamak, süýtli a, noýbaly una, mäewe, agdarma gutap ýaly nahardyr süýji tagamlary 7-sini biirilip, Nowruz baýramyny saçagyny bezemek dessuryny ýöredilip gelinýändigini ýüze çykardy [37].
Nowruz-bahar baýramçylygyny Merkezi Aziýany köp halklaryny, hususan-da, türkmenleri däplerine meze irki dessurlary gadymy oguz- türki kowumdalarymyzy mesgen tutan goy döwletlerini köpüsinde ýaýrapdyr.
Mysal üçin, Türkiýede Ärtogrul Gazyny ýolbaçylygyndaky seljuk türkmenleri XIII asyrda Anadoly äherine Mälik any Nowruzdan balanýan senenamasyny sähetli gününden ugur alyp aýak basýarlar. Hökümdar ol ýerlerde atalardan miras bolup gelen gadymy ýörelgeleri has-da kämilledirip, bahar aýlary atlaryny bezäp-besläp, ýaýlalara awa-ikara, seýil-seýrana çykypdyr. Kyrk gulakly toý gazanlary atarylyp, soltany raýatlary göçgünli sazlary kalplarda döredýän jogunyna ýigitleri aýak tansyny edipdirler.
Däbe görä, Nowruz günleri hökümdar adöwleti ähli ýerler- däki wekillerini üýürip, halk maslahatyny geçiripdir. «Ärtogrul Gazy maslahaty» diýlip atlandyrylan bu maslahaty owazasy dünýä dolupdyr. «Ärtogrul Gazy maslahaty» Aýdylhemit II hökümdarlyk eden döwrüne çenli dowam edipdir. Alymlary ýazmagyna görä, ýerli ilat häzirki döwürde hem atalary gadymy dessuryna ygrarly bolmak bilen, Türkiýäni Sögüt äherinde ýerleýän Ärtogrul Gazy kümmetini töwereginde ol kysmy baýramçylyk
18
Türkiýäni Toros sebitlerinde ýaaýan türkmenler öki döwürde Nowruz günleri saba-säher birek- biregi öýüne baryp, bahar baýramy bilen gutlapdyrlar. Ilat ýazlaga çykyp, goýun-geçilerden süýt önümlerini dürli görnülerini — aýran, çal, gurt, gatyk taýýarlap, toý saçagynda ol zatlardan-da goýupdyrlar. Sürüsinde owlak-guzy görnen adamlar ol gün myhmanlaryny dowar soýup hezzetläpdirler. Dabara gelen adamlar maldarlary «Nowruzyyz gutly, owlak-guzy möwsümiiz haýyrly, bereketli bolsun!» diýip gutlapdyrlar.
Baýramçylykda dowul, surnaý, baglama, ud, dilli tüýdük ýaly saz
gurallary çalnyp, aýdym aýdylyp, tans edilipdir. Ir ertirden giç agama çenli dowam eden ol dabara adamlarda agzybirligi has-da berklediripdir.
Gadymy Izmir welaýatyny Naldöken obasynda ýaaýan kowumdalarymyz bahar baýramyny «Soltan Nowruz» diýip atlandyrypdyrlar. Olary arasynda «Marty 9-yndan so daglar myhman alýar» diýen ynanç ýörgünli eken. Nowruz baýramyny ýazlag ýaýlada uludan tutupdyrlar. Ysmanakly börek, palaw, ýumurtgadan taýýarlanan naharlar toý desterhanyny bezegi bolupdyr. Baýramçylyk günleri hemmeleri i täze, i tämiz lybaslaryny geýinmegi, tebigaty roýy-kebini täzelenmegi bilen utgayp, baýramçylyk atlygyny, buýsanjyny barha belende göteripdir
[36. 12 s.]. Gadymy Wawilonda, 3
mü ýyl mundan ö mart aýynda ýazyna gije-gündizi deleýän güni – Nowruz baýramçylygyny bellenilýän günlerinde uly dini baýram edilipdir. Baýrama ähli adamlar de gatnayp, örän owhunly geçirilipdir.
Goy Eýran döwletini käbir äherdir obalarynda häzire çenli sasanylar döwründe (III–VII asyrlar) has mehur bolan otparazlyk dinine mahsus däpleri berjaý edýärler. Olar saçagy ýedi dürli tagamlar (iýmitler) bilen bezäp, ýanyp duran em goýup, Nowruz baýramyny on üç günläp dowam edýärler. Ýalar Nowruz gijeleri köçelerde ot ýakyp, günälerini oda dökmek üçin onu
19
üstünden bökýärler. Nowruz aýyny altysyna bolsa, otparazlyk dinini pygamberi Zoroastry doglan gününi belleýärler [14. 72–73 s.].
XIX asyry 70-nji ýyllarynda Demirgazyk Eýranda Russiýany konsuly wezipesinde ilän baron Bode Kolyçew Eýranda ýaaýan türkmenleri köp bölegini mesgen tutan Türkmensähra welaýatynda Nowruz baýramçylygyny iki halky wekillerini agzybirlikde diýse agalaly ýagdaýda belleýändikleri barada ýazypdyr.
Gazagystanda bu baýramçylygy täsin dabaralary gadymdan gelýän kada görä, Nowruz aýyny 22- ine sagat üçden so balanýar. Bu baýramçylyga gazaklar «Ýylbay» halk baýramy hem diýýärler. Nowruz günleri ýagyn ýagsa, ony «Nur ýagdy, geljek ýyl gowy bolar» diýip ýorýarlar. Eger-de gar ýagsa, oa «Akja gar» diýýärler. Halk arasynda mezetme hökmünde owadan gyzlara: «Bu gyz Nowruzy akja gary ýaly» diýýärler. Öler gazaklarda Nowruz günleri öküz soýupdyrlar. «Nowruz köje» atlandyrylýan milli nahary bolsa, die hepdäni täk günleri biiripdirler. Ýöne bu günler saçaga köje ýalar üçin äberilýän bolsa, aksakgallary öüne hormat bilen öküzi kellesini goýupdyrlar. Baýramçylyk günleri at üstünde oýnalýan halk oýunlary uly owhun bilen geçirilipdir [16. 7 s.].
Özbegistany uly äherlerinde Nowruz günleri gi bazarlary ýörite
taýýarlanylan ýerlerinde halk sungat ussatlaryny gatnamagynda aýdym- sazlar, tanslar guralypdyr. Adamlara palaw we miweleri ýedi görnüi bilen hezzet-hormat edipdirler. Ýedi dürli dänelerden taýýarlanan köje ýarmasyny biiripdirler. Öler Nowruzy ö ýanynda ýerli münejjimler, alymlar Hywany hanyna Täze ýyly nähili boljakdygyny, sähetli günlerini habar beripdirler. Han öz ilatyna baýramçylygy uludan bellemäge rugsat beripdir hem-de onu guramaçylykly geçmegine ýardam edipdir. Bazarlarda goç, horaz urudyrylypdyr, masgarabazlary çykylary guralypdyr. Nowruz on bä güne çenli baýram edilipdir [22. 719 s.].
20
Nowruzy saçagyny sümelek, dograma, palaw, 7 görnüli däneden biirilen alar, biçek (otly börek), gatlama, kaki (idäçar) ýaly irin naz- nygmatlar bezeýärler.
Baýramçylyk günleri guralýan atçapyyk, göre ýaly halk oýunlary boýunça bäsleikler, masgarabazlary degime äheindaki oýunlary guralýar.
Hytaýda ýaaýan oguz-türki kowumlary Nowruz – bahar baýramy- ny giden belläpdirler. Baýramçylyk günleri obalary, äherleri ilaty köçelerde aýdym aýdyp, gezelenç edipdirler. Kelleleri ak rekli ba gaply döwlet igärleri, ahunlar, nökerler- esgerler, äheri häkimbegi metjide baryp baýram namazyny okap, biri-birlerini gutlapdyrlar rysgal we döwletlilik arzuw edipdirler.
Nowruz – Täze ýyl gijelerinde magala agzalaryny bir saçagy baynda jemlenmegini däp edipdirler. Täze ýyly ýedinji güni gök önümleri ýedi görnüinden çorba biiripdirler.
Baýramçylyk gijeleri ot ýakyp, öler tüpe, häzirki wagtda feýerwek atmak däbi ýöredilýär. Sebäbi tüpei sesine jynlar, erbet ruhlar gaçyp gidýärmi hem-de ýyly düümli, rysgal-bereketli bolmagyna öz täsirini ýetirýärmi. Hytaýda ýaaýan uýgurlar, türkmenler, gazaklar we beýleki musulman halklary Täze ýyl baýramyna bahar baýramy — «i-szi» diýip atlandyrýarlar [31. 196–197 s.).
Hindistanda, gije-gündizi ýazyna deleýän güni «Holi» baýramyny belleýärler. Baýramdan iki hepde ö odun ýygnap balaýarlar. Sora agamlaryna ot ýakyp, odu üstünden bökýärler. Alymlary pikirine görä, bu dessur gadymy otparazlyk dinini mukaddes ot bilen bagly däplerinden
gözba alypdyr. Holi güni adamlar özlerini aladasyz we adyýan duýýarlar. Dabara gatnaýan ýalar biri-birini üstüne reklenen suwlary sepýärler. [24. 128 s.].
Gadymy Gündogary köp ýerlerinde bolup, ilaty milli ýörelgelerini öwrenen arap syýahatçylaryny ýazmaklaryna görä, gadymy oguz-türki taýpalarynda oguz münejjimleri jadyly güýji bar hasaplanylan day ýokary zyyp ýagy, gar ýagdyrypdyrlar. [18. 249 s.].
Ýeri gelende aýtsak, Türkmenistany köneden oturymly oba ýerlerinde häzirki wagta çenli saklanylyp galan gadymy «bä da» oýny u dessurdan gözba alan bolmagy mümkin. Sebäbi bä da oýnuny mazmuny ak guy ýokaryk zyyp, day – bereket-rysgally öýe salmakdan ybarat.
Atalarymyzy eýle gadymy däbine meze dessur Azerbaýjany dag etegindäki gadymy obalaryny ilatyny arasynda saklanylyp galypdyr. Oba münejjimleri dagdan getirilen «Baba day» atlandyrylýan day ýagy ýagdyrýan jadyly güýjüni bardygyna ynanyp, ony Nowruz günlerinde geçirilen dessurlarda, ähmiýetli dabaralarda ulanypdyrlar.
Azerbaýjanlary arasynda ýaýran baga bir täsin rowaýata görä, Täze ýyl haýwanlary birini üstüne münüp gelýärmiin [15. 23 s.].
Halky ynanjyna görä, eger-de, Täze ýyl aty üstüne münüp gelse, onda ýyl ýagynly we hasylly bolarmy, eger düýüde balyk görse, ýyl ýagynly bolar diýen ýordumlar bar. Azerbaýjanlary müçe senenamasyna görä, mart aýy – owlak gyran, aprel — çabga (Leýsan), maý — «aglar-güler», iýun — «waý nne», iýul — «üzüm
21
biiren–goza biiren», awgust — «guýruk doan», sentýabr — «solýan», noýabr — «gyraw düen» ýaly atlandyrylypdyr [15.164–165 s.].
Bizi pikirimizçe, Gündogar halklaryny arasynda giden ýaýran ýyllary keramatly hasaplanan haýwanlary we gulary atlary bilen atlandyrmak dessury gözbayny ga- dy my oguz-türki kowumlarymyzy ruhy medeniýetine degili milli ýörelgelerden alyp gaýdypdyr hem- de ol halkymyz tarapyndan häzire çenli ýöredilýän müçe aý-ýyl hasaby bilen baglanyyklydyr. Mälim boly ýaly, türkmen müçe ýyllary eýle atlandyrylýar: «Ýyl bay syçan, sygyr, bars, towan, luw, ýylan, ýylky, koý (goýun), bijin, takyk, it, douz boldy tamam» [19. 225–226 s.].
Bu senenamany oguz-türki kowumlarymyzy hanlaryny V–VII asyrlara degili mazar üsti dalarynda köp duýandygyny aýratyn bellemelidiris [20. 42 s.].
Her müçe ýylynda nähili howa ýagdaýyny, alamatyny bolýandygy barada aýdylýan dürli pikirler, rowaýatlar hem halkymyzy arasynda saklanylyp galypdyr. Hasaby ilkinji syçan ýyly yssy howaly ýyl, sygyr ýyly ýagynly, otly, bars ýyly az ýagynly, towan ýyly ýagynly, luw, ýylan ýyly rysgal-bereketli, goýun, ýylky ýyllary gowy, bijin we towuk ýyllary pes hasylly, it ýyly rysgally, i soky douz ýyly ýagynly-hasylly bolýar diýen ýordumlar bar. Bu sebäpli türkmenlerde «It ýyly ek, douz ýyly or» ýaly aýdylýan nakyllar bar [21. 13–14 s.].
Soky asyrlary dowamynda Uzboý derýasyny suwuny peselmegi bilen baglylykda Demirgazyk- Günbatar Türkmenistany öki ekerançy ilaty, esasan, maldarçylyk
bilen megullanypdyrlar. u sebäpli Nowruz baýramyny gadymy däpleri ýatdan çykarylman, olar maldarçylyk hojalygyny ýöretmegi gadymy dessurlary bilen utgadyrylyp ýöredilipdir.
Günorta Türkmenistany daglyk we dag etegindäki obalarynda, eýle hem Amyderýany ýakalarynda oturymly ekerançylyk bilen megullanyp gelýän ilat Nowruz baýramyny hemie uly dabara bilen adyýan garylapdyr.
Nowruzdan ödäki gy aýlary howany sowuk, gar-doakçylyk bolmagy, kä ýyllarda mallar üçin tomusda toplanylan ot-iými azlyk etmegi käbir kynçylyklary döredýär. oa görä-de, bu döwre halk arasynda «gara gy» diýýänler hem bar. Günorta Türkmenistanda gy aýlary gün senenamasy–aý-ýyl senenamasy boýunça ikä bölüp, olary «Uly çille» we «Kiçi çille» diýip atlandyrýarlar.
Uly çille dekabr aýyny 20-sinden ýanwar aýyny 30-yna çenli, ýagny 40 gün dowam edýär. Ýeri gelende aýtsak, «çille» sözüni sözköki hem «kyrk» diýen manyny aladýar.
Kiçi çille ýanwar aýyny 30-yndan fewral aýyny 22-sine çenli dowam edýär. eýlelikde, gy dekabr aýyny 20-sinden fewral aýyny 22-sine çenli, ýagny 62 gün dowam edýär. Professor M. Kösäýew atalarymyzdan miras galan bu senenamany «Çarwa Nowruzy», ýa-da «Türkmen Nowruzy» diýlip atlandyrylandygyny ýazýar.
eýle gadymy senenama meze hasaplama öki döwürde oguz-türki kowumlaryna degili burýatlarda-da bolupdyr.
Azerbaýjanlar gyy üç çillä bölýärler. Birinji çille «Gyy oglan çagy» diýlip atlandyrylyp, ol dekabr aýyny 22-sinden, ýagny gy düenden tä
22
fewral aýyny bayna çenli dowam edýär. Ikinji çille «Kiçi çille» diýlip atlandyrylyp, fewral aýyny 2-sinden fewral aýyny 22-sine çenli dowam edýär. Fewral aýyny 22-sinden mart aýyny 22-sine çenli aralyk bolsa, 7 günden 4 sany çillä bölünýär. [15. 168 s.].
Günorta Türkmenistanda kiçi we uly çille tamamlananda, edil Nowruz baýramyny öüsyrasyndaky ýaly, agamara her öýü gapysynda ot ýakylypdyr. Çagalar, çagaly aýallar «günäler oda ýansyn» diýip üç gezek otdan böküpdirler. Bu däp çilleden soky 3 güne çenli bellenipdir.
Öler Nowruz baýramçylyk edilýän günleri «Ýüpek Nowruzy» diýlip atlandyrylyp, Günorta Türkmenistanda 17–22-nji martda, Etek oazisinde 21–23-nji martda bellenilipdir.
Günorta Türkmenistany köp etraplarynda Nowruz günlerini «Ýyly sylagy» diýip atlandyryp,
ony uly hormat bilen baýramçylyk dabaralaryna besläp garylapdyrlar. Obany gurply adamlary janly soýup, uly gazanlarda etli ýarma naharyny biiripdirler, toý saçagyny bayna ähli obadalaryny çagyrypdyrlar. Bu nahar halk arasynda «Nowruz ýarma» ady bilen mehur bolupdyr.
Adamlar biri-birlerini ýazy çykmagy bilen gutlapdyrlar, ýyly gowy — rysgal-bereketli bolmagyny arzuw edipdirler. Nahardan so doga okalyp, «Ýagmyr ýagsyn, bol hasyl bolsun» diýip, Beýik Biribardan dileg edipdirler.
Öler adamlar howa ýagdaýyny, alamatlaryny üsti bilen ýyly nähili geljegini öünden kesgitlemäge çalypdyrlar. oa görä-de, Nowruz günlerinde ýyly gowy, ýagynly, hasylly bolmagyny dileg edip, sadaka beripdirler.
Mälim boly ýaly, atalarymyz tarapyndan Burkut baba ýagyn- ýagmyry, Mamaka bulutlary piri
23
hasaplanylypdyr. Eger-de, Nowruz günleri ýagyn ýagman, ýyl gurak gelse, onda adamlar, ylaýta-da, maldarlar howsala düüp, ýagyn ýagdyrmak maksady bilen öden gelýän däplere, ynançlara görä, Burkut babany ýoluna owlak, geçi gurban edipdirler hem-de ýyly ygally-hasylly bolmagyny Beýik Biribardan dileg edipdirler.
Günbatar Türkmenistany käbir obalarynda öden gelýän dessura görä, geçini açyk meýdandaky agaja 2–3 günläp dayp goýupdyrlar. Adamlar ol günler geçini dyngysyz mälemesini «Ynha, geçi janawer Burkut babadan ýagyn ýagdyrmagyny diledi, indi ýagyn köp bolar» diýip geçini gurban edipdirler hem-de sadaka beripdirler.
Nowruz günleri azda-kände ýagyn ýagsa, ony gowulyga ýorup, ýyly ygally, bereketli boljakdygyny nyany hasaplapdyrlar. Dagy bolmanda, ýagy damjasy geçini
ahyny ezse-de, ýyl rysgally-hasylly geler diýip umyt edipdirler.
Käbir taryhçylary pikirine görä, Burkut babany adyny sözköki Bürgüdi ady bilen baglanyyklydyr. Sebäbi Bürgüt batyrgaýlygy hem- de bulutlary ýokarsynda uçup gezýändigi bilen beýleki gulardan tapawutlanýar. Gadym wagtlarda adamlary ýaaýan ýerlerine ýagny– buludy sürüp getirýän keramatly gu hasaplanylypdyr.
Bu babatda halky arasynda «Hut, put, gowy gelsem gazan süýt, erbet gelsem kellebaaýak üt» ýaly aýdylýan sözler bar [17.].
Gadymdan gelýän Nowruz däplerine görä, güneli Türkmenistany ähli künjeklerinde baýramçylykdan öünçä adamlar öz howlularyny, ýaaýy jaýlaryny arassalapdyrlar, geýimlerini ýuwupdyrlar, suwa düüpdirler. eýle hem baýramçylygy ö ýanynda adamlar algy-bergilerini üzlüipdirler,
24
Günorta we Gündogar Türkmenistanda Sapar aýyny i soky çarenbesinde agamara irik garalandan so obany köçelerinde ot ýakyp, çagalar, ýalar, gelin-gyzlar otdan böküpdirler.
Otparazlyk dinini bu gadymy däbi «Gara çarenbe», «Ahyr çarenbe», «aman ot» ýaly atlandyrylypdyr.
Türkmenistany köp ýerlerinde Täze ýyly–Nowruzy ö ýanynda berjaý edilen gara çarenbede gatlama biirilip, goy-golamlara paýlanylyp sadaka edipdirler. Sebäbi bu gün ýyly i «agyr güni» hasaplanypdyr. Adamlar «bela-beterden gorasyn» diýip, Beýik Tarydan dileg edipdirler. Garaky düüp balanda ýalar ot ýakyp, otdan böküpdirler,
ýanýan taýaklary ýokary zyypdyrlar. Soundan «Goý, bize duçar boljak göze görner-görünmez belalar oda ýansyn» diýip, köne döwük gap- gaçlary, gaplary, geýimleri oda zyypdyrlar. Sora olary külüni guma gömüpdirler. [25. 300–301 s.].
Kaka etrabyny käbir obalarynda gadymy dessurlary berjaý edilýän bu güni «Ahyr ho» diýlip atlandyrylyp, adata görä, magala agzalaryny hemmesi öz öýlerinde bolmaly eken. Ýogsam olar gadymdan gelýän ynanja görä, «üç ýyllap bir-birinden aýra bolýarlarmy» diýip yrym edipdirler. Mundan baga-da, dessur ähmiýetli günde öý golary daaryk çykarylypdyr, kakylypdyr, arassalanypdyr. Gündizine kyrk sany çapady biirilip, goulara paýlanylypdyr. Adatça, ahyr çarenbe güni kir ýuwmaly däl eken. Sebäbi öden gelýän ynanja görä, hapa suwlar
25
ölenleri tarapyna akýarmy. Mundan baga-da, bu gün saç daralmandyr. Eger-de, saç darasa, onda uzak ýyllap kelle agyryly bolunýarmy. Ahyr çarenbe güni janly gurban edilip, nahar biirilipdir, molla çagyrylyp, tebärek okadylypdyr, galan naharlary öwlüýä äkidilip, zyýarata barýanlara sadaka hökmünde paýlapdyrlar [26. 43 s.].
Köp obalarda Nowruz günleri ýalar gadymy oguz beglerini gadymy dessurlaryny ýöredip, öz göwün sygyýan dostlary bilen «gedek», «deene oturyk» ýaly saz-söhbetli toý meýlislerini gurapdyrlar. Ýalar tä da atýança obany köçelerinde gezelenç edipdirler.
Günorta we Gündogar Türkmenistanda ýalar, esasan hem gyzlar Nowruz günleri edil Gurban baýramyndaky ýaly hiildiklerde (uçak, bat) uçupdyrlar. Die gyz-gelinleri gatnamagynda baýramçylyk meýlisi guralyp, onda ertekiler, rowaýatlar, matallar, aýdyylypdyr, gyzlar monjugatdy milli oýnuny berjaý edip, wagtlaryny adyýan geçiripdirler.
Käbir obada ýa ýigitler öz söýýän gyzlaryna sowgatlar, hatlar gowurypdyrlar. Gyzlar hem öz gezeginde olara öz tiken tahýalaryny, dürli golbaglary, kedeli haltajyklary iberipdirler [28].
Käbir ýerlerde Nowruz gijelerinde guralýan gyz meýlislerinde ýigitler öz taýýarlan sowgatlaryny, esasan hem süýji we beýleki ir-iýmili düwünçegi gyzlara bildirmän,
ak oýü ganatyna da ýüzünden berkidip gaýdypdyrlar. Gyzlar sowgady kimi getirendigini hem- de haýsy gyza degilidigini onu görnüini we hilini synlap bilipdirler. Sowgada jogap hökmünde gyzlar hem öz taýýarlan tahýalaryny halaýan ýigidine ýetiripdirler.
Amyderýany orta akymynda ýaaýan ilaty arasynda eger-de, boý gyza sawçylyga barlyp, bayna ýaglyk dalan bolsa, toý edilýänçä ýigidi hossarlary tarapyndan Nowruz, Gurban, Oraza baýramlary mynasybetli gelinlige sowgatlyk ýaglyk ýa-da mata sowgat etmek däbi ýörgünli bolupdyr.
Käbir obalarda «Täze ýyl ygally, rysgal-döwletli bolsun» diýen ynanja
26
Türkmen nusgawy ahyrlary öz eserlerinde ýaz-bahar pasly Nowruzy taryplapdyrlar. Beýik akyldar ahyrymyz Magtymgulyny, Andalyby, Seýdini, Zelilini, Mollanepesi we bagalary eserlerinde türkmen tebigatyny ajaýyplygy, hususan-da bahar pasly– Nowruzy waspy çeper beýan edilýär.
Magtymguly Pyragyny has üýtgeik, belent perdede Nowruzy tarypy ýetirilýän «Nowruzdan seni», «Bu gün» ýaly ygyrlaryny okanyda, türkmen tebigatyny misli behidi bahar ýaly gözelligine ýene-de bir gezek magat göz ýetirýärsi.
ahyry «Duman peýda» atlandyrylýan ygrynda eýle ajaýyp setirler bar:
Gelse Nowruz äleme, re kylar jahan peýda,
Ebrler awaz urup, dag kylar duman peýda,
Bijanlar jana gelip, açarlar dahan peýda,
Gögermedik giýalar, gögerip rowan peýda,
Ederler haýwanatga hem sud-u zyýan peýda,
Ýer ýüzüne ýaýylyp, ýörirler nahan peýda,
Wabeste dahan gular kylarlar zyban peýda [39. 87s.].
Nowruz baýramçylygy günlerinde birnäçe toý meýlisleri hem guralypdyr. Meýlislerde öden gelýän kadalar döwrebap öwüginli dessurlar bilen utgadyrylyp, baýramçylygy örän täsirli geçmegine ýardam edipdir. Döreýi gözbayny örän irki
döwürlerden alyp gaýdan «Monjugatdy», «Deene», «Gedek», «Ýaglyk atdy» ýaly gadymy toý dessurlary Türkmenistany dürli ýerlerinde bizi günlerimize çenli ýöredilip gelinýär.
monjugatdy Türkmen halkyny
27
ýaly çigmallardan ýasalan monjuklar ýüze çykarylýar. Monjuk köp tapylýan arheologik ýadygärliklere ýerli ilat «Monjuklydepe» diýip at beripdir. eýle at bilen mehur bolan arheologik ýadygärlikleri biri Ahal welaýatyny Altyn asyr etrabyny çäginde ýerleýär. Onu taryhy ýay bizi eýýamymyzdan öki VI–V müýyllyklara, ýagny Jeýtun medeniýetine degilidir. Munu eýledigini Monjuklydepeden ýüze çykarylan çakmakdadan ýasalan i gurallary, Jeýtun medeniýetine mahsus külalçylyk önümlerini galyndylary doly tassyklaýar.
Monjuklydepe ady bilen mehurlanýan ýadygärlikleri ýene-de ikisi Lebap welaýatyny Köýtendag etrabynda ýerleýär. Bu ýadygärlikler antik döwre degili diýlip hasaplanylýar.
Alymlary häzirki wagta çenli toplan etnografik maglumatlaryna ser salsa, monjugatdy oýun- däbini gadymy nusgalary, esasan, Türkmenistany Günorta we Günbatar etraplarynda has gyzgalaly geçirilipdir. Bu gadymy oýnu ady öler käbir obada «sowzuman» diýlip hem atlandyrylypdyr. Ady agzalan obalarda monjugatdy oýnuna käwagtlar birnäçe oglanlar hem gatnaypdyrlar.
Monjugatdy oýny balamanka, gyz-gelinler läle, matal, tapmaça aýdyypdyrlar. Öz tiken tahýalaryny halaýan ýigitlerine gowurmak üçin tahýany onu jigilerine ýa-da
ýakyn goy gyzlara beripdirler. eýle günlerde oglanlar hem gyzlar üçin taýýarlan gülýaka, bilezik we beýleki sowgatlaryny ýa-da ýörite hat ýollapdyrlar.
Monjugatdy oýun-däbinde ýerine ýetirilýän lälelerde hem Nowruz baýramyny waspy edilipdir. Munu eýledigini aakdaky läle setirleri tassyklaýar:
Nowruz geldi, ýaz geldi, Garga gitdi, gaz geldi, Oturan adamlara Bilbilden owaz geldi.
Monjugatdyny geçirilii barada halky arasyndan ýygnanan maglumatlardan görnüli ýaly, eger- de läleleri ýedi, on dört ýaly gyzlar
30
aýdan bolsalar, monjugatdyny uly gyzlar, ýay durmua çykan gelinler, hususan hem gaýtarmalar (çuwal gyzlar) oýnapdyrlar.
Monjugatdyny geçirmek üçin, köplenç, Nowruz günleri, käwagtlar adamlary iden bo bahar günleri obadalaryny birini öýüne ýygnanyylypdyr. Munu üçin, oýny gurnaýan gelin ýa-da gyz oýny haçan geçirmek amatly boljakdygy barada öz ýakynynda ýaaýan gelin-gyzlar bilen maslahatlayp, beýleki obadalaryna- da öünden habar ýetiripdir.
Adatça, oýna ýolbaçylyk etmek monjugatdyny geçiriliini düzgünlerini we sanawaçlaryny oat bilýän gelne-aýala ynanylypdyr.
Oýun käwagtlar ilkagamdan balap, ýarygijä çenli dowam edipdir. Oýnu aralygynda degime sözler aýdyyp, wagtlaryny adyýan geçiripdirler, göwün açypdyrlar.
Oýna gatnajak gelin-gyzlary her biri öz ýany bilen belli bir rekdäki monjugy ýa-da monjugy ululygyndaky bellik edilen zatlary getiripdirler. Oýnu geçiriljek ýerinde ullakan, agzyndan el sygaýjak bir
küýzä suw guýup goýupdyrlar. Eger- de göwnejaý küýze tapylmasa, onda uly suwly käsäni ýa-da jamy içine monjuklar görünmez ýaly suw guýup, üstüni ýaglyk bilen ýapypdyrlar. Oýunçylary monjuklary, dajagazlary biri-birinden tapawutlanypdyr. Yygnanan oýunçylar olary ýoldalaryna görkezmän küýzä atypdyrlar. Küýzäni ýanynda kiçijik gyzy oturdyp, olary ýeke-ýekeden çykardypdyr. Oýna ýolbaçylyk edýän aýal ilki bilen bir monjugatdy sanawajyny sanapdyr. Ondan so ça- gajyk küýzä (ýa-da jama) elini sokup, oýunçylary birini monjugyny çykarypdyr. Monjuk çykarylmazdan ö aýdylan sanawaç, orta-degimeli sözler, ol çykarylan monjugy eýesine degili hasaplanylypdyr.
Akademik B. Garryýew bu oýnu geçirilii barada eýle ýazypdyr: «Monjugatdy alabahar, ýaz çykanda ýa bir baýramçylyk wagtynda oýnalýar. Ony aýtmak üçin gelin- gyzlar we aýallar ilki agamdan bir öýe ýygnanyýarlar. Her kim özbayna, özüniki, ýa belligi bolan bir monjuk getirýär. Sora bir käsäni, ýa bir gaby
31
suwdan dolduryp, monjuklary hemmesini oa atýarlar. Monjuk atylandan so gelin-gyzlary biri: «Ýokarda ülker, telpegin silker, jana- jan aygym gelmäge gorkar» diýen ýaly ygyr bendini aýdýar we bent aýdylyp bolan dessine, bir ýaajyk gyza tabagy–käsäni içinden bir monjuk çykardýarlar, monjuga seredýärler we ol çykan kimi monjugy bolsa, ýaky aýdylan bent hem onuky, oa degili, onu adyndan aýdylan hasap edilýär» [27. 40 s.].
Maglumatlara görä, suwly käsä- küýzä dürli rekdäki (ak, gök, gyzyl, ýayl we . m.) monjuklary ýa-da her kimi öz ýany bilen getiren dürli rekdäki dajagaz, ýüzük, düwme ýaly bellik edilen zatlaryny hem atmaga rugsat berlipdir.
Käbir obada monjugy gyzjagaza däl-de, oýna ýolbaçylyk edýän, ýagny ilkinji bolup monjugatdy setirlerini aýdýan, söze çeper zenana çykardypdyrlar. Oýun, köplenç, aakdaky ýaly degimeli bentleri aýtmakdan balapdyr:
Depä çykar Ogultäç, Düwme kakar Ogultäç, Sower ýaryn söwdürip, Söwüde çykar Ogultäç.
orta sözli, täsirli setirler sanalan so oýna gatnaýan gyzlar «Çykar, monjugy!» diýipdirler. Çykarylan monjugy kimikidigini gyzlar onu eýesini ýüzüni gyzaryndan, utanjyraýyndan hem alapdyrlar hem-de monjugy eýesi belli bolanso, oa «Al, seni paýy!», «Bu gyzy ýürejigi bolaýdy!» diýen ýaly sözler bilen ýomak atyp, degipdirler, gülüpdirler. Ol sözlere gyzy ýüzi gyzaryp, monjukly käsäni alyp, has duzly sözlerden düzülen bendi aýdyp
jogap gaýtarmak üçin özünden ödäki monjuk çykarana tarap ylgapdyr.
Mazmunyndan görnüi ýaly, monjugatdyda gyz-gelinleri edep-ekramy, gelin-gyzlary isleg- arzuwlary, pikir-hyýallary, olara geljekde garaýan ykballary ýaly ahwallar hakynda bentler aýdylýar. Bu bolsa oýunçylarda keýpiholuk, ruhubelentlik döredýär, oýna bolan islegi artdyrýar.
Eger-de monjugatdyny bentleri käbir gelin-gyzlary ouksyzlygy, olanylmaýan gylyklary barada gürrü açsa, oýnu ertine görä, hiç kimi öz bijesinden gaty görmäge, öýkelemäge haky bolmaýar.
Mysal üçin, käbir sanawaç- bentlerde aakdaky ýaly setirlere hem du gelmek bolýar:
Hellesiýä hellesi, Köne köwü pellesi. Ata saa paý berdi, Gotur iti kellesi [28].
Monjugatdyny sanawaçlarynda pal atylýan ýaly, haýsy-da bolsa bir oýunçyny geljekde ykbalyny nähili boljakdygy, oa nähili durmuy garaýandygy orta sözleri üsti bilen beýan edilýän ýerleri hem bolupdyr. Monjuk çykarylmazdan ö aýdylan sanawaç degili adamsyny dogry we oat sypatlandyrýan bolsa, onda töweregindäki oýunçylar owhunly gülüpdirler. Monjugy çykan gyz ýa-da gelin sanawajy manysyna kaýyl bolup, öýke-kine etmän oýny dowam etdiripdir.
Kähalatlarda sanawaçlarda orta, degime sözleri üsti bilen gyzy ýaltalygy, olanylmaýan endikleri tankyt edilen bentler bijesine düen gelin- gyzlar utanyp, monjugy çykarana «Sen karam edip, meni masgaralajak boldu» diýip igenipdirler.
Monjugatdyny köp bentlerinde ma gala gatnayklary oat teswirlen ýär.
32
Käbir bentlerde baldyzyny gelnejesine we gyzy öz agasyna bolan sylagy, garaýy görkezilýär. Mua u aakdaky bentler hem mysal bolup biler:
Gelnejem sarydy, Sary ýagdan durudy. Hernä diýse barydy, Öz agamy ýarydy.
Oýna gatnaýan gelinleri bijesine durmuy bezegi bolan çaga hakyndaky bentler düse, has hoal bolup, özlerini bagtly hasaplapdyrlar. Mua aakdaky setirler hem aýatlyk edýär:
Gandu-eker birem baly, At gazana, goý gaýnasyn. Jübüt-jübüt çaga bolsun, Eje toýuda oýnasyn.
Bentlerde gyzy gylyk-häsiýeti, edep-ekramy, görk-görmegi taryp edilýän sanawaçlar gabat gelse, onda oýna gatnaýan ýigit «Bentde taryp edilýän gyz ýaly gelnim bolar» diýip ynam bilen yrym edipdir.
Monjugatdy ýaly gyzykly oýunlar bilen täsirli geçirilýän gyz meýlislerine çuwal gyz, ýagny gaýtarma döwründe ýören ýa gelin gatnaýan bolsa, onda dile çeper joralary degimek üçin oa kakdyryp:
Mawut donu gatbar-gat, Birin geýde, birin sat, Öz öýmüze gelmese, Goy öýmüze gel-de ýat
-ýaly bentlerini aýdypdyrlar [41. 40 s.]. Monjugatdyny sözleri umumy
aýdylýan bent-sanawaçlardyr. oa görä-de olar niýet-arzuw alatmak bilen birlikde, käte bolaýmasa, olary belli bir adama degili etmek çetindir.
Käte monjuk atyma gatnaýan gyz öz monjugyny dayndan öz dogany, jigisi üçin hem aýry monjuk talap bilýär we onu adyna aýdylan bendi sora öýlerine gelip habar berýär. eýlelikde, gaýybana monjugy çykan gyz hem özüne degili, agam aýdylan bendi mazmunyna görä arzuw edýär.
Monjugatdy aýdymlary agam gyz-gelinler ýygnanyanda, olary hemmesi gezekme-gezek, yzly- yzyndan aýdýarlar. Köp halatlarda bolsa, monjugatdy bentlerini has köp bilýän we dili çeper gelin-gyzlar sanaýarlar.
Monjugatdy aýdymlaryny köpüsini söýgi, ýar, gelin-gyzlary pynhan duýgulary bilen bagly bolýandygyny hem bellemelidiris. Gyz-gelinler söýgi bentlerinde
33
Gelin-gyzlary köp wasp edýän arzuw-hyýallaryny biri-de bedew atly batyr ýigitlerdir. Türkmen ýigitleri ata- babalarymyzy däplerine eýerip, goa ganaty, söwer dosty bolan bedewini, öz magalasyny, il-halkyny ar- namysyny, Watany gorapdyrlar. Olar gelin-gyzlarymyzy, halkymyzy göz-guwanjydyrlar. Olar gelin-gyz- larymyzy bagtyýar ýaamagy üçin janlaryny gaýgyrmandyrlar [30. 27 s.].
Monjugatdylar barada ýokarda gürrü edilen häsiýetnamalary u bentler hem doly tassyklaýar:
Agar çäkmen etegi, Etegi gular ýatagy. eýle ýary bolany, Uçmahdadyr otagy.
***
Suw akar akmak bilen, Gaýany ýykmak bilen. Kiikiden ýar bolmaz, Gyýalap bakmak bilen.
*** Ýapa-ýapa ýaz ýagy, Ýagdy ýay, ýeejan. Ýapynjasyz ýa ýigit, Ezilýär-le, ýeejan!
*** Nowruz geldi bu gije, Gije atarlar bije. Kimi bijesi çyksa, Baýragy horaz jüýje. Nowruz geldi, ýaz geldi, Garga geldi, gaz geldi. Oturan adamlara,
Bilbilden owaz geldi [27. 139–158 s.]. Monjugatdy däbi baradaky ylmy
maglumatlar bu gadymy halk oýnuny-däbini die türkmenlerde du gelýändigini, özem Nowruz baýramy günlerinde has mehurlyga eýe bolýandygyny tassyklaýar. ol sebäpli alymlar monjugatdylary Nowruz baýramçylygy mynasybetli döredilen halk oýnudygyny öz ilerinde ýazýarlar. Atalarymyzy
34
taryhyny dürli döwürlerinde dünýäni çar ýanynda döwlet gurup ýaandygy bilen bagly monjugatdy milli däbimiz hem pederlerimizi mesgen tutan ýerlerinde ýaýrapdyr. Mysal üçin, Türkiýäni gadymy Igdir, Agri ýaly etraplarynda bellenilýän bahar baýramçylygy günlerinde «gelin-gyzlary edýän arzuwlary ýerine düýärmi» diýen ynanç bilen agamlaryna bizdäki ýaly monjugatdy oýnamak üçin bir suwly gaba öz bellän monjuklaryny ýa-da belgili zatlaryny talaýarlar. So oýunçylary biri monjugatdy bendini aýdyp, gapdan monjuk çykarýar. Aýdylan gogy ol monjugy eýesine degili bolýar we aýdylan arzuwlar ýerine ýetýär diýip ynanýarlar [29. 40 s.].
Mojugatdy oýny käbir obalarda, esasan, Nowruzda, käwagtlar bolsa toý agamlarynda aýal-gyzlar tarapyndan ýerine ýetirilýän oýunlary biri hökmünde bizi günlerimize çenli gelip ýetip, zenanlara ruhubelentligi, päk ahlaklylygy, ahandazlygy, birek- birege mähribanlygy ündeýändigi diýse ähmiýetlidir.
Berkarar döwletimizi bagtyýarlyk döwründe monjugatdy halk oýny güneli Türkmenistany ähli ýerlerinde uly höwes bilen ýerine ýetirilýär. Nowruz baýramçylygynda we beýleki milli toý-baýramlarda çeper döredijilik toparlary tarapyndan ýerine ýetirilýän monjugatdy bentleri öhratly Watanymyzy, mähriban gelin- gyzlarymyzy, bagtyýar halkymyzy waspyny belentden ýalandyrýar.
deene Nowruz günleri ýa ýigitler hem
öz de-dulary bilen agamlaryna deene görnüinde oturlyyk-meýlis gurapdyrlar. Meýlise gatnaýan oglanlar tarapyndan hemmeler üçin
de derejede çykdajy edilip guralýan oturlyykdyr.
Deene Türkmenistany hemme sebitlerinde giden ýaýran ýalary meýlisi bolup, ol köplenç Nowruz baýramçylygy günleri, eýle hem howany salkyn, oba hojalyk ilerini az wagtlary güýz we gy aýlary has köp guralypdyr.
Deene oýnuna oglanlary has tejribelisi, salyhatlysy, ýay ulusy ýolbaçylyk edip, ol kimi näme ileri ýerine ýetirmelidigini tabyrypdyr. Özara maslahatlaylandan sora de mukdarda pul, azyk önümlerini we oturlyyga gerek zatlary hemmesini orta goýupdyrlar.
Deenede ähli çykdajyny de paýlanylyylandygy bilen bagly Gündogar Türkmenistanda «Deenä de ärik» diýen nakyl hem ýörgünli bolupdyr.
Deene oturlyyga gatnaýan ýigitler ýa aýratynlyklary boýunça tapawutlanypdyrlar. Mysal üçin, öýlenmedik ýa ýigitleri, ýa-da ýay 20-den geçen magalaly adamlary oturlyyklary aýratyn bolupdyr.
Deeneçiler ýygnan pullaryna janly: goýun, geçi, tokly, towuk, eýle hem tüwi, ýag, kimi we beýleki zerur önümleri satyn alypdyrlar. Kähalatda, deene has agalaly, täsirli bolar ýaly bagy-sazandalar hem çagyrylypdyr.
Deene Nowruz baýram çy- ly gyndan baga günlerde gur- nalýan bolsa, onda ol oturlyyga gatnaýanlary isleglerine görä, haý- sy-da bolsa bir bo gün geçirilipdir.
Nowruz günlerini deenesi beýleki wagtlarda geçirilen meýlislerden has gyzykly geçipdir. Saz-söhbetli, gyzykly oýunlar bilen utgadyrylyp geçirilen oturlyyklary uzak wagtlap, kähalatda, ýary gijä
35
çenli, Nowruz günlerinde bolsa, tä da atýança hem dowam edipdirler.
Deene oturlyygyny täsirli geçmegine toý meýlisinde ýüzük (keçe-keçe), peçiz ýaly oýunlary guralmagy-da ýardam edipdir.
Öki döwürlerde saz-söhbetli, dürli halk oýunlary bilen geçirilýän unu ýaly oturlyyklar adamlary gündizki hojalyk ilerinden, magala aladalaryndan biraz ünsüni sowmaga, öý hojalyk we ekerançylyk ilerinden az-kem dynç almaga mümkinçilik beripdir.
Ir döwürlerde deene oturlyygyny ýalary dynç almaklaryny guramakda, eýle hem agzybirligi barha berkledirmekde ähmiýeti uly bolupdyr.
gedek (kedek, hedek) Nowruz baýramçylygy günlerinde,
eýle hem oba hojalyk ilerini azalýan güýzü soky we gy aýlarynda Türkmenistany Günorta-Gündogar hem-de Gündogar etraplarynda die erkek kiileri gatnamagynda örän guramaçylykly geçirilýän meýlisleri biri gedekdir.
Gedek meýlisini Nowruz baýramçylygy günlerinde–ekeran- çylyk we maldarçylyk ilerini balanýan döwri has dabaraly geçirmek dessury XX asyry ortalaryna çenli dowam edipdir.
Gedek meýlisi — oýny häzirki wagta çenli Türkmenistany Gündogar etraplarynda, eýle hem taryhy dürli döwürlerinde goy Owganystan döwletini çäklerine Amyderýany orta akymyndan göçüp giden türkmenleri arasynda ýöredilip gelinýär.
Bu gadymy baýramçylyk meýlisi Ahal welaýatyny käbir etraplarynda
«gedek», «hedek», Lebap welaýatyny etraplarynda «kedek» diýlip atlandyrylýar.
Gedek meýlisini ýöretmegi edil deene oturlyygyndaky ýaly özboluly kadalary, düzgün-tertibi bolupdyr.
Adatça, gedege 15 ýadan tä 30 ýaa çenli bolan erkek kiiler gatnaypdyr- lar. Gedek ýöretmäge isleg bildirýän erkek kiiler özüni hal-ýagdaýlaryna, maddy mümkinçiliklerine görä topar düzüpdirler.
Gedege gatnaýanlar meýlisi göwnejaý ýöredilmegi üçin öz aralaryndan ýolbaçy saýlapdyrlar. Meýlisi guraýan ýolbaçy, öz kömekçileri bilen maslahatlayp, häsiýeti gabat geliýän, pikirde adamlardan gedege gatnayjylary düzümini düzüpdir. ol sebäpli bir obany içinde birnäçe gedek toparlary hereket eden wagtlary hem bolupdyr.
Mundan baga-da, gedek meýlisini guraýanlar oa gatnaýanlary ýa aýratynlygyna hem üns beripdirler. Mysal üçin, adatça, 15 ýadan 20 ýaa çenli öýlenmedik oglanlar aýratyn topar düzüpdirler.
Käbir obalarda, köplenç, öýlenen 20–30 ýaly erkek kiileri bir topary, 30 ýadan geçen orta ýaly adamlar ýene-de bir topary emele getiripdirler. Yöne soky toparda gedek meýlisleri örän seýrek geçirilipdir.
Günorta Türkmenistany käbir etraplaryny obalarynda die bir öz obasynda däl, eýsem beýleki obalarda geçirilen gedek meýlislerine gatnaan ýalar hem bolupdyr. Gedek meýlisinde haýsy topara gatnaýandygy ýa-da oýunçylary ýa aýratynlyklaryna seretmezden, berk düzgün-tertip saklanylypdyr.
36
Adatça, gedege gatnaýan topary düzümi takmynan, 10–20 adam çemesi bolupdyr. Sebäbi topara 20-den köp adam gatnasa, onda meýlisi guraýan adama, nahar-tagamlary göwnejaý derejede taýýarlamak, myhmanlara hyzmat etmek ýeil dümändir.
Gedegi ýolbaçysy topary agzalary bilen hemie ýakyn aragatnayk saklap, gedegi haçan geçirmelidigini, kimi gezegidigini belläpdir. Gedek geçirmegi nobaty, adatça, bije arkaly ýa-da oýunçylary islegleri boýunça bellenilipdir. Yöne, köplenç, ilkinji gedek meýlisini ýolbaçy saýlanany özi geçiripdir we beýlekiler üçin meýlisi nähili guramak babatynda görelde görkezipdir. Gedegi ilkinji gezek guralyynda
oa gatnajaklary öýlerine habar ugradylyp, çakylyk edilipdir.
Gündogar Türkmenistanda ýörgünli däbe görä, toý meýlisini indiki gezek kimi geçirmelidigi çözülen so, onu eline saçak-ýaglyk düwlüp berlipdir. Düwünçegi içine iki sany çörek, süýji- pime ýaly nygmatlar hem-de goýnu döüni biirilen bölegi salnypdyr. Saçagy berilmegi, bir tarapdan, indiki nobaty kimikidigini aýan etse, ikinji tarapdan, meýlisi gurmalyny magalasyna toý paýy hökmünde kabul edilipdir.
Gedegi 15–20 ýaly oglanlar ýygy- ýygydan geçiripdirler, ýagny käbir obada gedegi hepdede bir ýa-da iki gezek hem geçirilen wagtlary bolupdyr. Orta ýaly adamlar bolsa, aýda bir gezek ýygnanyyp oupdyrlar.
Gedek meýlisini ýöretmegi düzgünine görä, ony geçirýän adam toý meýlisine gerek boljak zatlary hemmesini çykdajysyny öz üstüne alypdyr. Gedek meýlisi Nowruz baýramçylygy günlerinde gündizine, beýleki günler, adatça, hojalyk ileri
37
edilip bolan so — agama golaý balapdyr. Meýlisi guraýan gedegi has abraýly geçirmegi aladasyny edip, janly soýup, palaw, çorba, börek ýaly naharlar hem-de dürli naz- nygmatlar taýýarladypdyr.
Amyderýany orta akymynda ýaaýan ilaty arasynda höwes bildirilýän çerwi, öhlat, ilekli, tamdyrlama ýaly naharlary taýýarlamak ýörgünli bolupdyr. Maly içegelerine maýda dogralan et, bagyr-öýken salnyp, öz suwuna biirilen öhlat örän isleg bildirilýän nahar hasaplanypdyr.
Gedege gatnaýanlar öz ýoldalaryny öünde utanmazlyk üçin elinden gelen hormat-hyzmaty edipdir. Olar öz gezeginde has üýtgeik tagamlary, seýrek biirilýän naharlary taýýarlamaga çalypdyrlar. Käbir obalarda gedekde taýýarlanylýan nahar-tagamlary sany dokuzdan az bolmandyr.
Gedegi has gyzykly we manyly geçmegi üçin, meýlise bagy- sazandalary, dessançylary ýa-da orta söze, rowaýata ökde ýatke adamlary çagyrypdyrlar. Gedekçiler bir- birlerine gyzykly gürrüler berip, saz- söhbet edip, lezzetli dynç alypdyrlar.
Kähalatda, esasan hem, Nowruz baýramçylygy günlerinde öz gedek meýlislerine goy obalardaky de- du gedek ýöredýän toparlaryny myhmançylyga çagyrýan wagtlary- da bolupdyr. Sora olar hem öz gezeginde, bulary myhmançylyga çagyrypdyrlar. eýlelikde, dürli obalarda ýaaýan gedek toparlaryny arasynda dostlukly aragatnayk guralypdyr. Bular ýaly gatnayklar guralanda meýlisi çykdajylary has köp bolýandygy sebäpli, onu çykdajylaryny gedegi agzalaryny hemmesi bilelikde çekipdir. eýle gedeklerde iki topar bolup ýüzük,
38
Gedek meýlisi gadymy oguz beglerini ýöreden dessurlaryny biridir. eýle toý meýlisini guralyy barada «Görogly» adessanynda hem beýan edilýär. Gedek meýlisini halkymyzy asyrlarboýy döreden we kämillediren ahlak we terbiýe ähmiýetli mirasyny öwrenmekde ähmiýeti uludyr. Ata-babalardan galan bu däp Nowruz baýramyny özboluly bezegine öwrülipdir, eýle hem gyy ekerançylyk we maldarçylyk ilerini aladalaryny biraz ýeillediripdir, az wagtlaýyn bolsa-da, olary dynç almagyna mümkinçilik beripdir.
«ýaglyk atdy» dessury Günorta Türkmenistany käbir
etraplarynda Nowruzy üç günläp baýram edilýän döwründe oglan- gyzlar bileleip Oraza baýramyndaky ýaly Nowruzy gelendigini bulap, ýaremezan aýdyp goy-golam öýlere aýlanýarlar. Baran ýerlerinde ýany bilen eltýän ýaglygyny bir ujuny elinde saklap, beýleki ujuny öýü gapysyndan uzadypdyrlar.
Öý eýeleri bu gadymy dessur üçin öünden pime, kimi, ýumurtga, köke-süýji ýaly nygmatlar taýýarlap goýýarlar. Çagalar gapyny agzyna gelende bolsa olara gogudyr sanawaç, ýayltmaç, aýdym aýtdyrýarlar. Sora olary ýaglyklaryna sowgat-süýji düwüp ugradýarlar.
Nowruz baýramyny bu täsin dessury astrahan türkmenlerinde häzirki güne çenli saklanyp galyp, onda aýdylýan halk döredijilik eseri «adiwana» diýlip atlandyrylýar:
Nowruzlykny beri bize, Doga kylaýyk size, Ýayyz ýetsin ýüze, adiwana, adiwana.
Goy-golamlary Nowruz baýramy bilen gutlap, adiwana bentlerini ussatlyk bilen aýdýan çagalara «adiwanaçylar», sag bolsun hökmünde olara berilýän süýji-köke düwünçegine bolsa «nowruzlyk» diýilýär [28].
u ýerden görnüi ýaly, türkmen halkynda Nowruz baýramyny öran täsin we i irki döwre mahsuz däpleri diýse köp. Munu özi türkmen halkyny Nowruz