NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR...

75
NOVUM GLOSSARIUM

Transcript of NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR...

Page 1: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

NOVUM GLOSSARIUM

Page 2: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

NOVUM GLOSSARIUM

MEDIAE LATINITATISAB ANNO DCCC USQUE AD ANNUM MCC

EDENDUM CURAVIT

CONSILIUM ACADEMIARUM CONSOCIATARUM

HUIC FASCICULO CONFICIENDO PRAEFUIT

JACQUES MONFRIN

CONFECERUNT

ANNE-MARIE BAUTIER MONIQUE DUCHET-SUCHAUX

Pars - Passerulus

HAFNIAEEJNAR MUNKSGAARD

MCMLXXXIX

Page 3: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

Ce volume a été publié avec le concours financier & l'UNESCO accordé sur la demande du

CONSEIL INTERNA TIONAL FOUR LES SCIENCES HUMAINES (CIFSH)et, pour la rédaction, avec le concours du

CENTRE NATIONAL DE LA RECHERCHE SCIENTIFIQUE

IMPRIMÉ EN FRANCE - IMP. DURAND 28600 LUISANT

Page 4: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

Les articles de ce fascicule ont été rédigés par le Comité français Du Cange, MmesAnne-Marie Bautier et Monique Duchet-Suchaux, ingénieurs au Centre National de laRecherche Scientifique quelques-uns avaient été préparés par Mme JosèpheQuéguiner. Parmi les chercheurs rattachés à l'équipe, Mine A. Guerreau et Mme D.Jacquart ont participé à la rédaction et à la révision de plusieurs articles. M. J. André(École pratique des Hautes-Études, IV' section), a, comme depuis l'origine, revu lesétymologies.La base du Novum Glossarium, constituée par le fichier du Comité Du Cange à Parisest systématiquement enrichie, au fur et à mesure de la rédaction, des matériaux com-muniqués par le Mittellateinisches Wdrterbuch, les Comités belge, catalan, hongrois,italien, néerlandais, polonais et tchèque, et des fiches recueillies par l'équipe du glos-saire du latin philosophique médiéval. Tous les articles ont été soumis au Comité derédaction et au comité de lecture : Mine O. Weijers, MM. E Dolbeau (École pratiquede des Hautes Études, IV' section), P. Rézeau (C.N.R.S., Institut de La Langue fran-çaise à Nancy) et J.-Y. Tilliette (École française de Rome) ont chacun revu l'ensembledu manuscrit et y ont apporté d'importantes améliorations.L'index des sigles a été publié en 1973. Le nombre des éditions et des travaux parusdepuis cette date qui ont été dépouillés a rendu nécessaire un Supplément, encartédans ce fascicule. Conçu suivant les mêmes principes que l'index Scriptorum novus, ila été établi à partir des fiches bibliographiques rédigées par Mmes Anne-MarieBautier et Monique Duchet-Suchaux. La composition et la mise en page ont été réali-sées, sur machine à traitement de texte, par M. Michel Lemoine.

Jacques MONIFRINMembre de l'Institut

Professeur à l'École des chartes

Page 5: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

parf.part.pej.pers.phil(os).phys.p. q. partprés.pron.rhétor.

SC.

SA.

sing.spéc.spir.spur.sq.55.

subj.subst.subst'.superl.S.V.

syn.

t.t.techn.théol.trans.V.

v(ar).lect.

parfaitparticipepéjoratifpersonnephilosophiephysiquementplus-que-parfaitprésentpronomrhétoriquesièclescilicetsans datesingulierspécialementsens spirituelspurium (faux)sequentiasuivantessubjoncifsubstantifsubstantivementsuperlatifsub vocesynonymetometerminus technicustechniquethéologietransitifvidevaria lectio

ABRÉVIATIONS

AHDLMA Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen AgeALMA Archivum Latinitatis Medii AeviAASS Acta SanctorumCOL Corpus Clossariorum LatinorumDuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatisEHR English Historical ReviewFEW Franz5sisches etymologisches WôrterbuchMGH SS (Script.) Monuments Oermaniae Historica: ScriptoresNED New English DictionaryPL J.-P. Migne, Patrologiae Cursus completus, Series Secunda

(Patrologia latina)REW Romanisches etymologisches Wôrterbuch

a.bourg. ancien bourguignona.flr). ancien françaisLSX0fl anglo-saxon

ail. allemandar. arabecat. catalancelt. celtiqueesp. espagnolfr. françaisgerm. germaniquegr. grechebr. hébreuin. irlandaisital. italienlat

latinlat.méd. latin médiévaln.gr. nouveau grecprov. provençalskr. sanskrita. annoabl. ablatifabsol. absolumentaccus, accusatifad loc. ad locumadj. adjectifadv. adverbeastrol. . astrologieastron. astronomieC. circacanon. canoniquecf. coiffercomp. comparatifconi. coniecturaconj. conjonction

dat. datifdimin. diminutifdiplom. diplomatiquedr. droitéd. éditionex. exeunteexcl. exclamationf(ém). féminingén. génitifgramm. grammairei. id estib. ibideminc. incertainindécl. indéclinableinf. infinitifinterrog.ind. interrogation indirecteintrans. intransitifi.q. idem quodjur. juridiqueliturg. liturgielog. (sens) logiquem(asc). masculinmath. mathématiqueméd. médecinemétaph. métaphoreméton. métonymiemilit. militairemor(al). moralementMUS. musiquemyth. mythologien(eutr). neutrenom. nominatifong, origineong. inc. origine incertaine

Page 6: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

419 pars 420

pars, -tisf. DuC; FEW VII 668 et sq. formes : masc.:TRAD. Fris. 422 (a. 819). Coo. S. Columb. Bob. 89 p. 344(a. 975). etc. paurs REG, S. Apol. Nov. 13 p. 31 (a. 1000)et passim. indécl. bars Coo. Cavens. 11 453 p. 337, 24(a. 992). par: COD. Patav. 156 p. 83, 21 (a. 970). CJtruL.Berard. I p. 5 (a. 1037). pars : TRAD. Patav. 66 (a. 812).COD. Lang. 225 col. 377b (a. 863). etc. part. : Lia. feud.maior 11 814 p. 297 (a. 1067). pras: CARTIJL. capit. Astens.43 p. 72, 6 (a. 911-12). CARTUL. S. Vinc. Ovet. 21 p. 58(a. 978). accus. parte: Coo. Istr. a. 804 p. 4, 22. partum:CARTUL. Sangail. A 461 (a. 858). paie : COD. Cavens. 1121p. 153, 13 (a. 905). dot. pari: Doc. catit. Ove(. 190 p. 463(a. 1117). partim : Cod. Patav. J 52 p. 77, 38 (a. 969).partis: CARrIM.. Purin. 1 6 p44 (a. 907). ANNAL. Camald.col. 58, 5 (a. 954). abl. partae : GAunlD. MALAT. IV 24p. 102, 3. CARTUL. Concit. 45 p. 47 (a. 1081). nom. plur.parti : COD. Amalf. 23 p. 36, 15 (a. 1007). accus. plur.parti : CARTUL. Berard. 33 p. 58 (a. 1069). gén. plia.partiarum: REG. Sublac. 126 p. 176, 13 (a. 949) CARTuL.S. Mas. Via Lata 32 p. 41, 13 (a. 1012).PlanI) partie d'un tout:A) en général:

1) définitions2) partie, opposée â : totus, nous, simplex

B) partie d'une chose concrèteI) d'une matière2) partie du corps3) partie d'un objet

C) partie d'une chose considérée comme un tout:1) dans la division du temps2) élément d'une connaissance, d'une science3) partie d'un texte, d'un ouvrage écrit4) (philos, ou théol.) partie fragmentée d'un tout

indivisible5) partie du tout qui compose l'être humain

6) partie de l'âmeD) partie quantitative, fondée sur une division matité-

matique:

B) part d'héritageCl part dueD) part de droits sur un bien indivisE) pièce de terre

5 IIi) sens spatialA) en général

1) bord, côté (d'un objet)2) côté, limite d'une terre3) sens faible « instrumental »

10 B) direction localisée par l'indication d'un point cardinalCl suivi d'un nom de pays ou de peupleD) dans des expressions signifiant la droite et la gauche:

I) au propre2) au figuré

's E) au figuré : origine familiale (pour désigner lesbranches dans l'ascendance d'un individu)

1) en général2) en mettant en parallèle les deux branches de la

famille20 3) dans un contexte de succession

IV) sens géographique

A) en généralB) partie du monde:

I) dans des expressions25 2) partes mundi : le monde entier

3) partes Europe : l'EuropeC) (au plur.) région précisée par sa situation géogra-

phique:1) par rapport aux points cardinaux

30 2) par rapport â la mer3) par rapport â une chaîne de montagnes4) -tes transilvane, la TransylvanieS) par rapport â un fleuve

D) au plur.35 1) contrée

2) pays avec déterminatif géographique3) avec un nom de peuple4) avec un nom 'de souverain

E) subdivision d'un pays, d'une province, d'une région:I) pour exprimer une partie déterminée, spéc. avec un 40 1) en général

ordinal ou adj. équivalent. 2) (au plur.) avec déterminatif géographique au gén.2) exprimant une fraction3) division dans le calcul astronomique

E) dans des locutions adverbiales:1) obi. : parte : en partie2) ex parte3) in parte4) per partes5) pro parte

II) sens économiqueA) bien, possession, domaine:

1) en général2) laïque3) ecclésiastique

sing.F) territoire restreint:

I) en général45 2) (au plur.) territoire d'une ville

G) sens figuré pars tenebrosa : l'enferH) « territoire » lieu de l'individualité, dans des expres-

sions signifiant:I) se retirer

50 2) prendre â part, écarterI) sens figuré et techn. : terrain â gagner sur l'adversaire

dans un jeu de rhytmimachieV) sens collectif pour désigner un ensemble d'individus:A) groupe de personnes (avec un gén.):

Page 7: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

421 pars 422

1) en généra!2) certains3) le grand nombre : magna pars4) le plus grand nombre : maxima pars5) la plupart : plurima pars

B) parti, ensemble des partisans1) dans un contexte politique2) dans un contexte religieux3) dans le contexte des factions à Byzance4) dans un contexte militaire

VI) sens juridiquesA) partie dans un procès ou une contestationB) partie contractante

1) en général2) dans l'expression pars parti

VII) rôle, placeA) en généralB)fonction, (première) place

1) en généra!2) l'autorité de l'Etat, l'Etat : pubiica pars3) autorité royale, pouvoir royal : regia pars4) autorité légale : pars legalis5) pouvoir

C) celui qui agit au nom d'une autorité:I) ecclésiastique2) laïque

VIII) participation, partage:A) en généralB) dans le domaine politiqueC) dans le domaine spirituel:

1)part d'héritage spirituel2) dans des expressions verbales signifiant partager un

bienfait spirituel3) en mauvaise part

D) dans le domaine juridique et économique:1) posséder en commun : habere ad ou in partent (4e)

coin

2) élever du bétail à titre de bail à cheptel: bestias adpartem nutrire, suscipere

3) exploiter en métayage, à moitié : ad dimidiam partentcoiere

4) cultiver (la vigne) avec un contrat de complantLX) aspect, point de vue:A) dans le domaine intellectuel

J) élément d'un raisonnement2) expressions opposant deux points de vue3) dans l'expression ex parte : en ce qui concerne4) point de vue (dans un exposé)

B) sens affaibli : équivalent de tes ou d'un pronomX) emploi emphatique (au sens grammatical) ou

paraphrastique:A) pars signifiant une personne déterminée par le pronom

au gén. qui en dépendB) avec un adj. possessif, dans des expressions

1) à l'abl.2) au dot. plur. : à son profit3) avec ab et l'abl. : de sa part, de votre part4) ad partem suant à son profit

5 5) de sua parte : de sa part6) ex sua parte : de la part de7) in sua parte : à sa place8) pro sua parte : de son côté

C) avec un compl. au gén., le sens de pars disparaît au10 profit de son compl.

1) au nominatif2) dans des expressions

XI) sens métaphoriques ou symboliques:A) pars iniqua, pars diabolica : le diable

15 B) pars maia:lemalI) partie d'un tout : A) en général : 1) définitions

ERCHANB. FRIS. gramm. p. 5, 21 : -s a partitione, î. e.divisione nomen accepit. Est autem -s sectio quedam autcon-upta aut integra equali inequalive pondere subsistens.

20 HERM. D.An1. transi. Euci. elem. V p. 95 : -s est quantitasminor maioris coin maiorem numeret. DOM. Gumrss.transi. Avicen. metaph. IV 3 : -s ,aiiquando dicitur id quodest aliquid alicuius.

2) partie, opposée à : a) lotus: EPI5T. var. 1117 p. 324,25 7 : totum pro -te et -rem pro toto. CHRIST. STABUL. in Matth.

coi. 12980 : et vocatur grece synecdoche cum lotion dicitet -s inteHigitur (. RunN. summa I dist. 93 p. 189). IOH.Scoi-. divis. nat. H p. 4. 7: Deus siquidem non est totumcreature, neque creatura -s Dei. GARLAND. diaiect. II p. 46,

30 27 : quicquid designatur ab omnibus -tibus insimul,designatur a toto. HERM. DALM. transi. Euci. elem. I p. Ilomne totum, sua -te maius. GERARD. CREM. transi. Arist.anal. post. 126 p. 55, 15 : sicut totum apud -terni aut sicut-s apud totum. A1s4. INs. reg. theol. 101 col. 675B: sicut

35 -s non potest esse totum vet constituens constitutum ... -sergo totum esse non potest quia de toto est. expressionssignifiant 'en toutou en partie' : CARTA Veut. a. 946 (Arch.Soc. Rom. storia patria 12, 1889 p. 78, 2): contra huiuscartule piaciti conventionisque seriem in toto -temque eiUs

40 quolibet modo venire. Gutoo I medit. 345 p. 131 : ornaistes que vere proficit, mutatur in melius, sive in -te, sivetota. b) unus: ANSELM. Cin-. gramm. p. 46: union non fitex piuribus nisi aut compositione -tium que sont eiusdempredicamenti. c) simptex : ACARD. S. Vici-. serrn. VIII I

45 p. 93 : cum sit simptex et non ex -tibus compacta.B) partie d'une chose concrète : I) d'une matière : a)

en général : THEOPH. sched. 3, 53 : toile -terni auri tenuemet coniuge ad oram vasis superiorem. b) portion denourriture : Huao PICrAV. chron. Vizeiiac. IV 1798 p. 558

50 refectosium ingressus, mirant dictu ipsis proditoribus suisforte habundantiores -tes dedit.

2) partie du corps : a) absol. : WALAHFR. hort. 366-tique imponere tensa patenti /germina. b) -s corporisVrrx Magni Fauc. 75 : inventum est corpus eius totum

Page 8: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

423 pars 424

illesum ... -s veTo corporis in vestimento corruptaapparebat. Aoius vita l'{ath. 14 p. 171, 40: quamvisnumquam in dextera sui corporis -te iacere voluerit.CARTUL. S. Croc. Aurel, 62 p. 121 (a. 978) : sieur -tesnostri corporis sibi mutuato solatio in invicem competentiasubpeditant. c) partie déterminée (avec un gén. ou un adj.spécifiant la partie du corps) : TRAN5L. Marci in Aug. 12episcopum ... qui per totam -lem pectoris perfusus eratlacrimis. Roo. CADOM. contempt. mundi p. 197 : viscera

torrent, -sque pudenda, colus. SIGEBERT. GEMBL. gesta 15 P.552, 6: -lem etiam lingue amputant. GuTBElcr. Nov. vita 1H9 p. 169 (p. 346) equus tous in anteriori -te malle etinsolite vastitatis est, et in posterioribus tante exilitatis.GIL0 hist. Hier. I 378 : erigitur [ursus] super -lem stansposteriorem. bAcH. FLOR. evang. I p. 56, 7 : incircumcisione autem exterior inciditur carnis pellicula ut-s ipsa genitalis apparut manifesta. avec de et l'abl. : RUD.

FIJLD. mirac. 3 p. 332, 38 : -lem de ossibus sanctorumapostolorum. noter le plur. -tes, désignant les partiesviriles : 10H. BERTTN. Bemard. Poenit. mirac. 69 p. 694C-tibus inguinariis. Pm. RIGA Aurora I reg. 11 25 p. 272banc igitur princeps in -tibus inguinis hasta / transforat.

3) partie d'un objet : a) en général: Gnnn. Auo. vitaUdalr. 12 p. 406, 21: navis in posteriori -te. TillEnt. 8, 14p. 510, 23 : sancte ... crucis -lem. d'une constructionEINH. Carol. p. 92 : interiorem edis -lem. Hum PICTAV.

chron. Vizeliac. IV 1704 p. 556: in secretiori -te dormis.b) d'un ensemble d'objets (avec un collectif) : GAUFRID.GRossus Bernard. Tiron. IV 29 p. 229D: inter illos namquelitem de divisione prede concitat; manque quidam illorummaiorem sibi -lem habere contendunt. avec le gén.BERTHOLD CONST. annal. a. 1057 p. 270, 24 : immensitasnivis ... magnant -lem vinearum perdidit. avec de etl'abl. : ANNAL. Fuld. Il a. 853 : fures ... -lem de thesauroecclesie abstulerunt. COLOM. decr. I 46 : de substanciaeorum -tem accipiat.

C) partie d'une chose considérée comme un tout1) dans la division du temps: POETA SAXO 1,8 : decesserat...f presentis lam supremis prope -tibus moi. ANNAL. Fuld.Ratisb. a. 894 p. 123, 14 : ut cetera -s noctis parobsidentibus et obsessis vigilandum erat. ALBER. CAS.Schol. 74 p. 236, 1: in his ... maxima noctis portioneconsumpta -tem residuam in precibus ... transegere.

2) élément d'une connaissance, d'une science : a) engénéral: THIETM. 1, 13 p. 18, 28: testimonium, cuiusmagnam -tem scio, maiorem autem ignore. b) partied'une science déterminée (avec le gén.) : WALAHFR. cairn.5, 10, 1-3: de quinque -tibus rhetorice. 10H. Sco'r. divis.nat. I p. 72 (col. 458") : duabus principalibus theologie-tibus utens. GERBERT. epist. ad 186 p. 221, 8 (996-97)Girberto dominorum peritissimo atque tribus philosophie-tibus laureato. Hum S. Via. didasc. 6, 14 p. 131,28: inhis quattuor -tibus philosophie.

3) partie d'un texte, d'un ouvrage écrit: a) partie du

« discours », catégorie grammaticale : REMIG. COMM.

Mari. Cap. IV 184, 12 p. 47, 8 : elocutio veto est sententiaquedam composita, constans ex -tibus orationis, id est exnomme et verbo. PAPIks s. y . panes: dividitur grammatica

5

in octo -tes. spéc., mot: Guu±. BRU. sumrna pref. 1difficiles studeo -tes quas biblia gestat I pandere.b) élément d'un raisonnement (syllogistique) : ADELARD.BATH. end. et div. p. 7, 4 : in divisione -tium syllogismi.c) subdivision d'un ouvrage : u) : en général : HRABAN.

'O epist. 3 p. 385, 18 : ausus soin laboris mei ... tibidirigere. GERARD. MORES. delib. VII 938 p. 132beatissimus Hieronimus ... in bac -te sic nos adiuvat.ADEMAR. S, Rus. Trin. pref. 43 p. 125 : dedit enim predictequestioni formant, utramque -lem eius per ordinem

'5 disponens et utrique -U rationem qua passe probarividebatur subiungens. 3) livre ou ensemble de livresÂNON. MaL. 8 p. 47, 28 : libres moralium triginta sexscripsit, quos in septem -tes divisit. spéc., tres -tes : titredu quatrième livre du Digeste ALEx. NF.cK. sac. ad ah.

20 p. 375 : codicem lustiniani et utrumque digestorumvolumen et tres -tes et forzatum. ï) passage, élément durécit : MATrH. VINDOc. ars vers. 1 37 p. 118 : maximefugienda est incongrua -tium dispositio, ne diversarumorationum dictiones implicite sint etintricate.

25 4) (philos, ou théol.) partie fragmentée d'un toutindivisible (dans un contexte négatif) : RADnERT.corp. Dom. 332 p. 155 : timentes ... ne -tes facerevoluerimus et eius per singulos membra dividere concisavel dispertita. GILB. PORR. Boet. Trin. III 8 p. 52 : nihil

30 enim est esse eius, cuius -s est ... mine genus -lis est; quodex ea constat, genus esse necesse est. ROB. MELODUN. sent.J 5, 52 t. Il p. 270, 10 : nichil enim in esse alicuiuscreature reperiri potest quod aiiquod istorum non sit,quamvis et illa ex tribus integralibus habeat

35 constitutionem. -tes namque integrales in ipso totocompositionis suscipiunt informationem. ib. J 5, 33 t. IIp. 226, 16: persone nulla ratione -tes divine essentie essepossunt.

5) partie du tout qui compose l'être humain (DOM.40 GuNnlss. transi. Avicen. metaph. 1V 3 : aliquando dicitur -s

in quod non dividitur Tes secondant quantitatem sed inesse sicut anima et corpus.) : RADBERT. corp. Dom. U 73

p. 23 : ira ut nostri corporis sensus ad en interiussanctificandi ... transferantur, si quomodo dicere possit

45 preminentior -s hominis. RATHER. prel. J 63 p. 6(col. 150») : carne autem totum hominem expressionaccipe a -te minori, sicut sepe in Scripturis per animamsolam intelligitur a -te maiori. GumEJtT. Nov. trop. 12, 21-22 col. 354C: coin nostra inferior ad doctrine spiritualis

50 irrefragabiliterobedit imperium. BERNARD. epist. 53 p. 145,13-15 : qui vidit faciem meam tantum ... -lem modicamvident ... ubi meam sentio voluntatem meurt spiritum etamorem, que utique est -s potior digniorque mei. spéc., enparlant de la nature humaine du Christ, dans l'expression

Page 9: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

425 pars 426

pro -te carnis : ANNAL. Camald. 106 p. 247, 6 (a. 1020)vox Christi ad Patrem pro -te carnis, GERARD. MORES.delib. VIII 1432 p. 171 : Filius ... cum hominibus in terrapro 4e carnis conversatus est.

6) partie de l'âme: a) en général: CHRIST. STABUL. inMatth. col. 1493A : animus -s anime est, id est voluntasanime. PErit. LOMB. sent. 1112, 2 t. II p. 556: spiritus enim,scilicet -s anime superior, maiori sirnilitudine Deopropinquat quam anima, scilicet ipsa eadem secunduminferiorem -tem. PETR. PICTAY. II sent. II 20 p. 160quidam ergo distinguunt animam in tres -tes, scilicetmentent et spiritum et eain que specialiter dicitur anima. b)par métaphore, dans l'expression -s anime ou animiéquivalent à "part de moi-même" (apostrophe adressée àun ami d'après Horat. Odes 2, 17, 5 ç cf. Otto, DieSprichtwôrter der Rômer p. 26) : AIJREL. mus, P. 55 : vale-s, immo unitas anime mec. GUDIN. pianct. Const. 73p. 27 : O Constanti mi diserte, summa -s et animi.

D) partie quantitative, fondée sur une division mathé-matique (DOM. GUNDIss. transi. Avicen. metaph. IV 3 -sveto aliquando dicitur id quod numerat) : I) pourexprimer une partie déterminée, en particulier avec unordinal ou adj. équivalent: a) la moitié: TRAn. Fris. 220(a. 805-8) : de dimidie [sic] parte. MON. Strig. I p. 109(a. 1156-1347): dimidiam -tem do ecclesie. CARTiJL. serin.Col. A I p. 188 (a. 1189) : dualem -tem ... donnas illius.b) le tiers : RUOTG. COL. P. 53 : tertia -s huius annifructuum. CARTUL. Popul. 254, 3 p. 154 (a. 1194)impignoramus tibi ... terciam -tem nostram quam habemusin ligno quod habemus cum Perte, Pauco. c) du quart audouzième : RICUER. III 22 t. II p. 28 : per quartam penetotius basilice -tem. CARTUL. Templ. Dozenc. 60 p. 67(a. 1147): dono vobis meam quintam -tem de ipsa moleriaquant habeo cum fratribus meis. TRAD. Fris. 753b (e.855-60) : dedit ... sextam -tem ecclesie. ACrA pont. Rom.Gal!. VII 49 p. 298 (a. 1139): octavam -tem decime.LADI5L. decr. III 22 : exinde recipiat [index] nouant -temiudicii, iudex decimam (cf. COLOM. decr. 1, 50). ActA pont.Rom. Gall. VII 192 p. 477 (a. 1176) : totius conlaboratussui nonam -tem. AcTus pont. Cenom. p. 146 (LX S.

totam decimam -tem ville sue. Huco PICTAV. chron.Vizeliac. III 1511 p. 504: in summa pensitationibus delibra persolveretur -s decima, hoc est duo solidiredderentur de viginti. Czrui.. templ. Dozenc. B 58 p. 234(a. 1169) : ut miam duodenam -rem ... habeatis. d) -sconvertibilis : fraction convertible : EPITOME exactisregibus lI 56 p. 165 : inter -tem et portionem facdifferentiam, quia vero -s est cum est convertibilis, quia-tes t,antum convertuntur.

2) exprimant une fraction (en combinant un cardinal etun ordinal) : deux-tiers : LADISL. decr. II 81 : omnia sua[iugulatoris] dividantur in tria, scilicet vinec, terre, lixe,servi, unde due -tes dentur cognatis iuguiati, tercia vetoHUis et uxori iugulatoris. Lin. Domesd. I fol, la: de quibus

denariis habebat tex ... duas -tes et cornes ... terciam. avecune subdivision : EINH. Carol. 33 p. 94 : omnemsubstantiam ... trina divisione partitus est. Deinde easdem-tes subdividendo de duabus -tibus XX et unam fecit,

5 tertiam integram reservavit. TRAD. Patav. 613 p. 224, 18(ante 1140): tercia veto -s [pecunie] in duas -tes dividatur.la moitié (deux quarts) : CARTUL. Ciun. 4247 L. V p. 604(a. 1173) : quarum duits -tes monachi , tertiam predictus Vhabebit, quartant veto tantum quicunque ei substitueretur

'o presbyter. trois quarts : CARTUL. Dozenc. 6 p. 16(a. 1153) : si ... meus filius ... mortuus ... fuerit. ... tunedonetur quarta -s ... meo nepoti ... et tres -tes essent diviseper medium rnilitie templi Iherosolimitani et PetroRaimondi. quatre cinquièmes : ACTA pont. Rom. Gall. VII

15 205 p. 491 (a. 1178) : quatuor -tes omnium obventionumecclesie Beati Germani ad matricem ecclesiam spectant,quinta veto ad capellanum. spéc., fraction de serviceROB. T0RIG. chron. add. t. II 33 p. 297 (a. 1172):convenerunt omnes barones Normannie ... quot milites

20 unusquisque baronum deberet ad servicium regis ... etunusquisque baronum fecit duos breves ... in alteroIbrevi] erant nomina eorumdem militum et -tes etdivisiones. p. 298-99 : item Radulfus de Fulgeriis debetfacere tertiam -tem unius militis de Maidreio. Eudo de

25 Tanie et Thomas de Belveer .. alteram terciam -tem.3) division dans le calcul astronomique: PACIFIC. VER.

comput. 393-394 p. 146: sol semper zodiacum peragraredicitur / unam sane -tem tantum in diei circule, J lunamveto plus a sole duodecim -tibus. Quater punctos semper

30 luna a sole digreditur, sole eunte unam -tem signifericirculum I luna ambiens percun-it tredecim in -tibus. Ion.ScoT. glos. Mart. Cap. 9, 6 p. 13, 34 : aiunt quippeastrologi stellam Mercurii a sole nunquam ampliusdisparari quant unius signi, id est triginta -tium spatio. ib.

35 427, 6 p. 168, 24: unam -tem currit [sol] in XXITH horis,id est quinquaginta et D. octo stadia in terra. ib. 435, 12

p. 174, 6 : quando ducitur axis vel linea a polo ad polum,-s mundi vocatur, quando veto ah hisdem polis lineaducitur que singulos circulos mensurat, circulos -s vocatur.

40 RIdER. III 51 t. Il p. 60 : semicirculum veto a polo adpolum X)O( -tibus divisit. ib. 11152 t. II p. 62 : ut a poload polum XXX -tes spere medietates dividerent. HONOR.Auc. imag. mundi 2, 7 : -tes a partitione zodiaci dicuntur,qui in tricenos dies per singulos menses partitur. Est autem

45 decima quinta -s bore, continens in se duo momenta etduas -tes momenti. dans le temps : CHRIST. STABUL. inMatth. col. 1385A: diviserunt noctem in quatuor -tes, inunaquaque vigilia deputantes tres horas. ib. col. 1459Bmomentum est quadragesime -s hore. REINHER. PADERS.

50 comput. 1, 14 p. 28, 27 : harum [lunationum] autemquilibet est XIX dierum et XI horarum et DCCCCXCIII-tium, quorum hora habeat MLXXX.

E) dans des locutions adverbiales : I) obI. -te : enpartie : WALAHFR. carm. 5, 38, 35 : nam gaudeo tecum, I

Page 10: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

427 pars 428

hoc quia comptevi et completum -te videmus. CARTA 3) in -te : a) en partie, partiellement : ADAM BREM.a. 1146 (MiOc 1888 p. 375) -te voti mei compos. p. 20. 7 : hystoria nostram ... ecclesiam in -te respicit.

2) ex -te: a) partiellement: GESTA abb. Fontan. 13, 5 HERB. Bos. Thom. col. 1079C : Deus predestinatos sucs

p. 105 : hoc opus ex -te imperfectum remansit. CstruL. S. sepe ... propter aliquas culpe maculas iuste in -te deserit.Vinc. Ovet. 8 p. 40 (a. 937) : ex -te vendimus et ex -te 5 avec répétition : RicliEn 111 58 t. II p. 70 : in -te approbat,donamus. WIDUK. 2, 17 p. 82, 26: qui gallica lingua ex -te et in -te vituperat. b) in omni -te : totalement: CHRIST.Ioqui sciebant. Guico I medit. 402 p. 150 bec videur STAHUL. in Matth. col. 1265C: quatemarius numerus ... in[esse] ex -te causa, quod a talibus horretur opprobrium omni -te sotidus suit. R[MB. Ansc. 28 p. 59 : fidelissimushominum. GUILL. S. TlspoD. medit. XII, 21 : tamen interim in omni -te suis.quod ex -te sentio, ex -te amo, quod nisi aliquatenus 10 4) per -tes a) au propre : en morceaux, en piècessentirem, nullatenus amarem. AcARD. S. Via. serin. VI 6 LEGEND. Emer. 7 p. 458 : quando lorica, fractis cathenis, in

p. 80: petendo quod non habet, vel ut plenius habeat que -tes prosiliret. opposé à integer GUILL. Tyn. hist. rer.iam ex -te possideat. en parallèle avec un adj. ou un transm. III 7 p. 119: ut ... naves inde, sive integras, siveparticipe-adj. et signifiant partiel, incomplet : BERNARD. per -tes dissolutas, super currus et vehicula ... osque adserin. de sanct. 3 p. 276,23 : veniat nuque quod perfectum 15 lacum pertrahant. b) au figuré : par parties,est, et evacuetur quod est ex -te. Gurco Il scala ctaustr. (?) progressivement: CHRIST. STABLJL. in Matth. col. 1486C:X p. 102 : si nunquain deesset hec consolatio, que respectu paulatim et per -tes hoc egerunt, ut sapientes. WIDuK. 1future glorie que revelabitur in nobis enigmatica est et ex pref. : strictim et per -tes scribimus, ut sermo sit legentibus-te. b) ex aliqua -te : dans une certaine mesure, pour une planus. I5AAC STEL. serin. 23, 11, 113 t. II p. 90: non enimcertaine part: EINH. Carol. 33 p. 92 : testamenta facere 20 omne quod scimus semper occurrit nobis ... Verumtameninstituit, quibus fluas et ex concubinis liberos ex aliqua -te temporaliter et per -tes a memoria tamquam reconditumsibi heredes faceret. THtETM. 5, 32 p. 258, 1 : libenter abstrahitur.nepotem menin aliqua ex -te defenderem si veritatem ... 5) pro -te : a) en partie : DIPL. Henr. 11 29 p. 32, 40polluere auderem. c) magna ex -te, ex magna -te : en (a. 1002) : cum omnibus utensilibus et appendiciisgrande partie: ADAM BREM. gesta p. 121,8: magna ex -te 25 locorum ibi pertinentium, quorum hec pro -te surir nomina,votum implevit. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1075 p. 279, b) pro -te dimidia: à moitié: Guiu. TYR. hist. rer. transm.8 : patria ex magna -te devastata. ib. a. 1077 p. 291, 52: XVIII 12 lit. p. 857: urbem Paneadensem pro -te dimidiaex magna -te optimates regis convenerunt. presque Hospitalariis concedit. c) pro nulla -te : en rien : WLMn.entièrement : VITA Theod. Andag. p. 50, 36: magna ex -te carm. 5, 29, 11 : compensare tibi nulla pro -te quod actumiacebat premortua. 10H. COLLEMED. Ioh. Tarvan. 5, 21 30 est /sufficio.

p. 798 : fabricant eius a fundamentis magna ex -te m sens économique : A) bien, possession, domaine:incipiens. GIRALD. topogr. mur. p. 8: es ... magna ex -te 1) en général: CARTUL. Eichsf. 116 (a. 1162) : sontsuperflue satis et frivole ... congesta fuerant. maiori ex autem hec predia: s quedam in Luderode, -s in Wurbeke,-te : pour la plupart: 0mAu. princ. instr. I 19 p. 111 : -s in Bunte, -s in Gevere.prescripta officia ... maiori ex -te nunc quasi obsoleta et 35 2) laïque: TRAD. Corb. 262 (a. 822-26) : tradidit Benminus ... usitata. maxima ex -te : pour la plus grande pro fratre son Gerlero in Sneuidi -terni ipsius. COD. Cavens.part: Etom. Sturm. 22 : maxima ex -te gentem illam ad 167 p. 88, 15 (a. 869) : in -s domne Laudelaiche serbitiumfidem Christi convertit. GxH. AUG. vita Udalr. 3 p. 390, ... recolligere. CARTUL. Bass. Font. 14 p. 19 (a. 1166)2: prima appositio panum atque ciborum ex maxima -te Brenensium comes, de coins feodo -s domini Roberti erat.per aliquem clericum ... pauperibus dividebatur. d) en 40 CARTUL. Berbez. 480 p. 131 (XII s.) : fecit donum supergrande partie (litote) : ex -te non modica: FIND. Carol. 33 altare cum libro de omni -te sua, id est de quarta parte

p. 92: vitam et conversationem et ex -te non modica œs tocius terre in manu domini Duranni prions (cf. III E) 3).gestas domini ... mei Karoli ... scribere. ou non pana ex 3) ecclésiastique: TRAD. Fris. 667a (a. 845) : episcopus-te: W.&nm. Wett. 115 : quo monstrante sacris non pana ... addidit portionem -tis sue quod ad eum legibus pertinereex te libellis / imbuitur. FIRABAN. epist. 27 p. 442, 12(838- 45 debuisset. MON. Strig. I p. 53 (a. 1075-1217) : rivulo42) : non parva ex -te explanata. e) ex omni pane: en Prestucz in -te Sancti Benedicti remanente. danstotalité, totalement : ADAM BREM. p. 188, 8 : pro qua l'expression -s Dci: CHRON. S. Bened. Cas. 16 p. 476,29:[Lismona] limiter ex omni -te solvenda. CARTUL. Dom, et hic -s Dei esse dicebat. spéc., au plur. : CMcrul,. Clun.NigelI. 71 p. 151 (a. 1176) : huic elemosine prebeo 865 t. I p. 819 (a. 953-54) : dedit predictus ... abbas, deassensum ut tes omni ex -te cursum inveniat expeditum. 50 -tibus Beati Petri, campum et pratum in pagof) ex ulla -te (après une négation) : en rien, aucunement : Matisconense.Gurco I medit. 469, 7 p. 298 : sicut saluti sue nichil ex B) part d'héritage : Coo. trad. mon. Lunel. 126 p. 75inferioribus aut preferre aut equare aut ulla ex -te (IX S. ex.) : quicquid mihi pater meus in meam -(cmcomparue debet. dimisit, tradidi. ACTA duc. Nom. 122 p. 289 (a. 1050)

Page 11: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

429 pars 430

possessiones .. quas idem Roberlus a fratre suc, et ceteriscoheredibus suis iuxta complacitam -cium divisionem sibiacceperat. Doc. Vindoc. 37 p. 54 (c. 1050) in partitioneveto, quando partiti sunt servi, evenit Rainerius ad -temSancti Martini. CARTUL. Nuchar. 610 p. 644 (c. 1178)terrain ... quam dederat ei Hubertus pater suris, extra -temfratrum suorum.

C) part due: S. Sru'u. decr. 11 8 si quis comitum -Lemregis defraudaverit, reddat fraudeur et duplo componat.MON. Strig. I p. 59 (1075-1217) : dedi tributum ... scilicetmedietatem regie -lis. Hisr. Mont. Pannon. X p. 495(e. 1090) adiunxit quoque .. tex .. Bezpremensis mercatitributum ... suam -tem in cacabis et comestibus, in ydriisetiam in omnibus ferramentis.

D) part de droits sur un bien indivis : TRAD. Fris. 877(a. 860-75) dederunt ... in eodem loco -Lem uniusmolendine. CARTA a. 985 (Hist. Langued. V pr. 139col. 301) : usque dum ipse Isarnus ipsam suam -terri inipso castello recuperatam habeat. TRAD. Corb. 145(a. 983-1001) : tradidit Aifricus pro se quandam -temsalinarum in Stefforde. CARTUL. S. Sepulcri 144 p. 265(a. 1164) : -lettique illam, quam idem Willelmus in mensisnummulariorum habebat. GIJILL, CASS. I 92 p. 38(a. 1191) in pignon obligat -Lent suam navis et carricumnav is.

E) pièce de terre : TRAD. Fris. 877 (a. 860-75) : deditdons -tes mensuratas de pratis. CARTUL. CIun. 11 1254p. 357 (a. 969) : contiguas -tes de vinea. CARTIJL. Conch.

p. 50 (a. 987-93) donamus illa ecclesia dell'Areries, tres-tes, cum terras et mansis et vineis. Lis. Domesd. I fol.230b: de unir -te terre extra murum habet V solidos. Dut.Loth. III 40 (a. 1132) bona quoque sua extenioravidelicet XXIIII0T -tes vinearum.

III) sens spatial: A) en général : 1) bord, côté (d'unobjet) : Ion. ABIUNc. p. 14: sacerdos 'per ipsuni' dicendooblata quatuor -tes calicis tangat. LEGEND. Zoer. 2 p. 359coronam ... capiti sua circumponebat, ad quam quatuor in-tibus quatuor lapides suspendebat. spéc., per -tesTRANSL. sang. Dom, in Aug. 9 : crucicula ... continenscruorem Christi, per quatuor -tes inclusum.

2) côté, limite d'une terre (abl. seul) Guia. CASS. I464 p. 184 (a. 1191) : cui coheret duabus -tibus viapublica. (de et l'abl. sing. ou plur.) : ARGI. coin. Barc. 18

p. 133 (a. 905) : adffrontat de duabus -tibus in terra dePetronem de tercia -te de vos ipsa entrice; et quarta -te interra de Duramno. CARTUL. Clun. 456 t. I p. 445(a. 936-37) : alla vinea terminal de tres -tibus de ipsaereditate. Doc. Viquer. 2 p. 6 (a. 974) coheret ci de una-te via. (in utraque -te) : DIPL. Ludow. Oerm. 142 (a. 871)opidum ... in utraque -te fluminis quod vocatur Humaconsistit.

3) sens faible « instrumenta! » : a) du côté de (ex -te)DIEL. Loth. 138 p. 118, 34 (a. 839) : ex subteriori -te turnisiamdicte. MIRAC. Agrippini 10 p. 327, 38 : subito ex -te

oratorii beati Agrippini magna coin stridoribus voxresonuit. HIST. Mont. Pannon. I p. 594 : octava meta estquercus, que est ultima ex -te ville nostre. Ont FRIS. gesta2, 21 p. 125, 2 : erat enim ex es -te puteus seu fons. (ex

5 altera -te : de l'autre côte') : Orro Frits. gesta 1, 33 p- 51,26: ex altera -te eiusdem fluvii. C0D. patr. Hong. VII p. I(a. 1166): aliud predium ex alia -te. (in -te, in -tibus)ALBERT. AQU. hist. 9, 11 : urbem in superiori -te navigioobsederant. b) à côté de, aux côtés de (in -te, in -tibus)

10 AUDRAD. revel. H p. 379, 3 : dominus noster Jesus Christussedebat in excelsis et beata ... Maria a dextris eius et in -teillius omnes episcopi. c) de tous côtés (ex omni -te, exomnibus -tibus) : CHRON.-CARTUL S. Theofr. CaIrn. 208p. 80 (n. 998-1014) : unum brolium ... terminatum ex omni

[5 -te coin Sancte Marie. Guiu.. TYR. hist. rer. transir.XI 24 p. 494 : urbem ex omni -te ambiunt. CARTIJL. Popul.73 p40 (a. 1188) : predictus honor .. affrontat autem exomni -te in vobis ipsis fratribus de Populeto. CARTUL.templ. Dozenc. B 82 p. 255 (a. 1060-75) : mansionem de

20 sex braciatis in longitudine et latitudine ex omnibus -tibus.CARTUL. capit. Agath. 72 p. 74 (a. 1196): [hortus]confrontatur ex omnibus -tibus in honore communie SanctiStephani. au figuré : GERARD. MORES. delib. VII 392

p. 117: derelicta ex omnibus -tibus Ecclesia erat, quando25 neminem predicatorum sibi destinarat conditor sous. (per

omnes -tes) : Doc. cath. Ovet. 15 p. 56 (a. 896) : coinexitibus per omnis (sic) -tes. d) d'un côté ... de l'autre

Rima. Ansc. 19 p. 40: cum illi omnes in una -te sertirentipse veto ... in altera. Wu'o gesta 29 p. 48, 10: decrevit ut

30 ipse coin ex una -te, ex altera frater Otto Misiconemaggrederentur. FROUM. carm. 8, 5 : -te tegor, de -te alla meconcutit algor. C0L0M. decr. I 82 : sigillum ... quodtelonearius regis ab una -te cum sigilto compnimat, abaltera -te thelonearius comitis figura comitis sui concludat.

35 (au figuré) : ex unir -te ... ex altera -te : Ltu'ro. Greg. 4p. 71,22 : illi scilicet perversissimi ... ex unir -te et sanctusBonifatius ex altera. CArtruL. S. Ioh. in VaIl. 129 p. 164(a. 1197) : in multis articulis, inter nos ex unir -te etabbatem et canonicos S. Iohannis de Valeia ex alia

40 contencio vertebatur. (ab alla -te): CARTUL. Clun. 271 t. Jp. 265 (a. 926) : convenir inter venerabilem virumUuarulfo, vassalo Gisleberto comiti .. et ab alla -te Girart,archidiaconi, ut inter se terras eorum commutarent. v

aussi sens Ver VI.45

B) direction ( localisée par l'indication d'un point

cardinal) : (à l'ahl.) : TRAD. Fris. 605 (a. 833) : tradidiaustrali -te fluvii Ambre de priais canadas XX. VFrA Emm.I 30 : cuius [latus] septentrionali -te ... constat ecclesia.(à l'abl. précédé de ab ) : Con. Cavens. II 453 p. 337

50 (a. 992) : a bars occidentis. Aeut. Edw. reg. II col. 777 : a-te aquilonis. EIMH. Carol. 17 p. 52 : a -te meri-diana. RADULF. Gun. hist. V, 16 p. 118: a septentrionali -

te. VITA Theod. Andag. p. 53, 23 : ab orientali domus -te.NAvIO. Brend. 1 p. 6: fluvium vergentem ab onientali -te.

Page 12: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

431 pars 432

AN0N. gesta Hung. 1 ab aquilonari -te. (4 l'accus.précédé de ad suivi d'un gén. ou d'un adj.) CARTUL. Apt.

91 p. 242 (a. 1064) ad -tem borei venti qui est circius.Con. Arp. cont. 1 p. 26 (c. 1067-1267) transit Ticiam ad-tem meridialem. (à l'accus. précédé de contra et suivid'un adj.) CAND. Fuw. Eigil. 1 19 : contra -terrimeridianam basilice. (à l'abl. ou l'accus. précédé de de

suivi d'un gén. ou d'un adj.) CAuxUL. capit. Agath. 50

p. 57 (a. 824) : de -te mendie. ARCH. com. Barc. 37 p. 150(a. 913) affrontai ipsa terra de -te orientis in terra de nos

et de -tes cerci affrontat in terra Oderigo. CARTUL.Carcas. I p. 188 col. 2 (a. 918) : de -te orientali adiacit aterminio de R. ib. V p. 61 col. 1 (a. 931) de 4e circioadiacet in terminio D. (à labl. précédé de ex) : CARTUL S.Andr. Viena. p. 46 (a. 975) : terminata ex -te aquilonari viavicinabilis. (à l'abl. précédé de in suivi d'un gén. ou d'unadj.) : DWL. Ludow. Gerni. 8 (a. 832) : terminia sunt ... inorientali -te osque ad medium monte ... in -te aquiloniususque in Danubium. DIPL. abb. Tih. p. 23 (a. 1055) : habetinicium ad viain B. in -te orientali. (à l'accus. précédé deversus) : DIPL. Bel. III p. 345 (n. 1181): protenditur versus-tem menidianam.

C) suivi d'un nom de pays ou de peuple (pour opposerdeux régions voisines) : Wn'o gesta 2 p. 14, 6 qui dumGalbant a Germania dirimat, ex -te Germanie Saxonescum sibi adiacentibus Sciavis ... convenere. Ont Fais.gesta 2, 46 p. 153 : habet enim ex -te Gallie vicinumVosagum et Ardennam, ex -te Germanie silvas nonmediocres. GALL. AN0N chron. p. 93, 16 : nain -tePotonie Moravia arduitate moncium ... est obstruosa.ANON. gesta Hong. 57 : dux ... fixit metas regni Hungarieex -te Grecorum osque ad portam Macil ... et ex -teTheotonicorum usque ad pontent Guncit. spéc., province

(avec déterminatif géographique sing. ou plur.) : ALeVIN.

epist. 7 p. 32, 17 : muitam -terri Hispanie tulerunt aSaracenis. GERH. Auc. vita Udalr. 12 p. 401, 17 totamprovinciam ... depredavit et maximum -tem ... ignecombussit. RICHER. III 4 t. II p. 12 : Arvernie finespenlustrans, que est Aquitanie -s. O-rro FRIS. gesta 2, 13

p. 115, 33: ea -s Italie, que antea Emilia dicebatur. spéc.,le territoire d'une province : ANNAL. Quedt. a. 768Pippinus rex acquisivit omnem -tem Aquitanie.

D) dans des expressions signifiant la droite et lagauche : 1) au propre : WALAHFR. imag. Tetr. 52 : curdextra de -te nolam gestare videtur? THIETM. 1, 22 p. 28.28 : in dextera -te altaris Christi protomartynis. CARTUL. S.Petri Cuit. 22 p. 33 (a. 1085-96) : ad sinistram -terri vieque ducit ad Cenomanicam urbem.

2) au figuré : a) pour distinguer les élus (dextera -s)

des damnés (sinistra -s) : CARTUL. Berard. 2 p. 9 (a. 1003)non mera in dextera set in sinistra -te coin et

inpii puniatur. HELGAUD. Rob. 13 p. 78: in iuditio a sinistra

-te disiunctus. CARTUL. S. Vine. Ovet. 37 p. 86 (a. 1046)in client iudicii sit condemnatus et a sinistram -tis (sic)

cum diabulo et angelis eius in infernum missurus. DIPL.Abb. Tih. p. 72 (c. 1055) oremus ... ut cum dies iudiciiadvenerit, inter sanctus et electos suos enta [sc. mortuum]in -te dextera collocandum resuscitani faciat. b) sinistra -s

5 l'enfer, la damnation : GERARD. MORES. delib. VI 983p. 104 : coin actu luminis omnes abnuentis sinistreopacitates -tis. le mal : EPI5T. Col. 5 p. 247, 4 (a. 870) : dequo ... si quis aliquod sinistre -lis dicere voluerit, non aliudesse quanti malivolentiam credatis.

to E) au figuré : origine familiale (pour désigner lesbranches dans l'ascendance d'un individu cf. lesreprésentations figurées des arbres généalogiques): 1) engénéral : a) de -te ou de -tibus : LEx Thuning. 30 : postquintam autem fitia ex toto, sive de partis sive de marris

15 -te in hereditatem succédai. TRAD. Patav. 54 (a. 802)inquirentes invenerunt, qualiter ipsi de -tibus genitorumCOMM servi essent ipsius episcopi. CARTA a. 977 (Boselli,Delle storie piacentine J [1793] p. 293, 25) : veto utveniant ipsis rebus ad parentibus meis propinquioribus de

20 -te paterna. b) ex -te THECAN. Ludov. 26 p. 596, 38Iudith, que erat ex -te matris ... nobilissimi generisSaxonici. CAjcrui.. S. Vedast. p. 170 (n. 1024) : probare periuramentum suum et per Sex viros et mulieres sue originisex -te sue matnis. GIJILL. TYR. hist. ter. transm. XIV 15

25 p. 628 : domine quoque regine ex -te patnis secundumcarnem valde proximus.

2) en mettant en parallèle les deux branches de lafamille : ADALBOLO. Hem. III p. 684, 18 a Karolo Magnoex -te patris decimam septimam. ex -te matris decimam

30 sextam lineam propagationis tenebat. Guino B'.socu. epist.33 p. 141, 21 : non tantum quod ex nobilibus atquepotentibus comitibus et optimatibus ex -te paternaprocreatus es sed ... quod ex materna de imperiali pariteret negali propagine erupisti.

35 3) dans un contexte de succession: CARnIL. Rhen. med.145 (a. 804) : dedit ... quicquid ibidem habent vel de -tegenitrice sua Gomalinde tant terris, silvis. C0D. IstE P. 95,12 (a. 921) : quidquid ... ei ex paterna vel materna -tesuccedit. CARna. Carcas. I p. 75 col. 1 (a. 924) : atodem

40 nostrum ... qui mihi advenit ex -te mei geaitoris. CARTUL.S. Vinc. Ovet. 6 p. 38 (n. 929) : si aliquis orne, de -te meaaut de eredibus meis contra anc canula vendicionis adinrumpendum venenit. CARRJL. Hosp. S. lob. Hier. 4, 10 p.4 (a. 1100-20) onorem qui sibi ex -te partis acciderat.

45 GUILL. CAS. LI 1602 p. 196 (a. 1192) : omnia sibipervenisse ex -te sue matris.

IV) sens géographique : A) en général : DII'L. Loth.I 45p. 136, 18 (a. 840) : quamcumque -lent ire presumat.CARTUL. Rhen. med. I 79 (a. 849) : pergat quacumque

50 -tibus votuerit. POETA SAXO 1, 48 : denique Westfalosvocitant in -te manentes occidua. Laoatw. Gerh. tnaior 12p. 497 in eiusdem regionis -te silvosa... sita erat quedamvilla.

B) partie du monde (ADELARD. BATH. end. et div. p. 28,

Page 13: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

437 pars 438

2) certains : (en parallèle avec quidam) : GUIDOBASOCH. epist. 30 p. 126, 31 -s metrica lege tripudiant,quidam libtrtate prosaica spatiantur.

3) le grand nombre : a) magna -s W&tAlwn. Wett. 327:magna sacerdotum numero -s. Wwo gesta 36 p. 56, 19 : utmuRa -s hominum et equorum periret. b) major pars: lamajorité: a) absol. : AcTA com. Flandr. 1191-1206 1 p.12, 28 (a. 1191) : qui [sc. scabini] si forte in dandasententia sua non concordaverint, maioris -lis standumarbitrio. 3) suivi d'un déterminatif (au gén.) : VITA Heur.W 3 p- 16,27: quod et maior -s procerum factitabat. Con.Crem. XII 5.36 p. 101a (a. 1118) data parabola totius velmaioris -lis conscilii Cremone. LEGES lanuens. I col. 11(a. 1157) pro expensis quas consules comunis lanueconsilio maioris -Lis consiliatorum facient in meljorandoportu. DIPL. Frid. 1156 p- 201, 29 (a. 1162) : sineconcordia omnium consulum Pisanorum vel eorummaioris -tis. ANNAL. Bonon. Il 2, 191 p4 (a. 1168)maioris -tis civitatum consilio. spéc., par méson. : GuILL.PIcrAv. gesta p- 16 : sequebatur impietatis vexillum -sNormannie maior. c) (en parlant d'une élection) enparallèle avec melior: maior et melior -s : LANFR. const.

p - 72 : abbas cum eligitur, omnes fratres vet maior etmelior -s in eius electionem consentire debent. BERTHOLD.CON5T. annal. a- 1078 p- 309, 50: a clero et a populo et ameliori et a majori -te ecclesiastice militie electus est.avec sanior: maior et sanior -s : (cf. P. Michaud-Quantin,Universitas [Paris, 1970] p. 87. 276-280) : ACTA pont.Rom. Gall. VII 174 p- 461 (a. 1175) : de assensu capitulisui vel majoris et sanioris -Lis ecclesie de Prato. ACTA pont.Rom. ined. 1377 p- 330 (a. 1186) : absque consensu rotinscapituli aut maioris et sanioris -tis. par extension : ACTApont. Rom. Gall. VII 14 p-250 (a. 1093) : nisi ... quem-s consilii sanioris vel de collegio ... decreverit eligendum(cf. CARTUL. Vindoc. 344 t. II p. 75 [a. 1093]). CARTUL.Solod. 231 p. 128, 24 (a. 1185): ut ... fratres communiconsensu vel fratrum maior -s consilii saniorisproviderint eligendum. CARTUL. S. Sepulcri 128 p. 236(a. 1195) : sine assensu capituli vel sanioris -lis eius.

4) le plus grand nombre : -s maxima : a) absol.TUEGAN. Ludov. 42 p. 598, 44 : ceterisque sequentibus,quadam nocte -s maxima dimisit eum. b) suivi d'undéterminatif : PORTA SAXO 2, 216: maxima -s quorumfugiens mare transiit. GRIH. Auc. vit.a Udalr. 10 p. 400, 4:maxima autem -te eorum interfecta, ceterisque fugatis.Bnjcrnow. CONST. aimai. a. 1077 p. 294, 50: non modicaquoque -s Francorum... et maxima -s militum regisHeinrico regi una adheserant.

5) la plupart : plurima -s : BnRTHOLD. CoNsr. annal.a. 1078 p. 313, 38 : plurima -s eorum enaricati etdetruncati surît. en parlant de choses : GERH. Auo. vitaUdair. 15 p. 404, 41: plurima -te sanctarum reliquiarumdonatum letificaverunt.

B) parti, ensemble des partisans: 1) dans un contexte

politique (au sing.) : ANNAL. Fuld. II a. 848 : obi -sHlutharii illud quidem ... maxime moliebatur, utHludowicus ... sibi germanitatis iure sociaretur. Ricun. III16 t. II p. 24 : inter quos etiam fautores aliqui pro -te

5 Hugonis videbantur. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1077

p. 289, 14: quoscumque sue -ti attrahere poterat. ANNAL.Bonon. II 2 195 p. 9 (a. 1169): ceteris qui sont vel erunt inItalia in -te imperatoris. b) (au plur.) : AUDRAD. revel. 12

p. 386, 13 : ut Burchardus a -tjbus Hlotharii evocaret.10 FLODOARD. annal. a. 949 p. 125 : Bernardins quidam -tium

Hugonis. ADALBOLD. Henr. 11 24 p. 689, 51: quod in -tibussuis fratrern regis habebant. HIST. sept. sap. II p. 43 : ipsietiam qui -tium erant regine. HELM. 105 p-206, 26 : qui[sc. Papiensis episcopus] fuit -tium Alexandri. spéc., dans

15 des expressions verbales : in -te convertere : soutenir unparti: VITA Henr. IV p. 20, 21: urbs ... que ... in -tes eiusse converterat. -tem ou -tibus favere : GE5TA abb.Fontan.III I p. 23 : in prefato proelio ... Benignus veto -tibusKaroli favebat. RAHEW. gesta 3, 16 p. 185, 10: clerus

20 Romanus ira inter se divisus est, ut pars eorum -tibusfaveret imperatoris ..., quedam veto pars votis suipontificis adhereret. HUGO PIcrAv. chron.Vizeliac. 1V 475

p. 524 : Henricus autem comes Trecensis -tibus favebatimperatoris. AN0N. gesta Hung. 42 : insuper mandavit

25 [diii Bulgarie] quod -lem Salani ducis ... non faveret.2) dans un contexte religieux : parti : a) dans une

élection pontificale (cf l'expression -rit favere) : SUCER.Ludov. VI 32 p. 258: qui ... Petri Leonis -fi favebant. b)dans la querelle des investitures : MANEGOLD. Wolf. 23

imi p. 99, 15 : obicientibus vobis his qui de -te catholicastabant. TRAcT, de invest. episc. p-500, 18-21 : -s antiquain paupertate mediocri arguit, ... et parcendo iustitiemaiores et inferiores personas ad correctionem adduxitnova autem -s .. sub specie religionis omnia trahit ad se

35 manibus expansis. c) clan d'Anus : FRECULPH. chron. Il, IV29 col. 1229E : Lucius post Athanasium Ariane -tisepiscopus. d) par métonymie: ANAST. chron. p. 101, 28[episcopi] qui ex -te synodi fuerant. GERARD. MoEns.delib,V 446 p. 67: qui desinunt esse sui [sc.ecclesie] et

40 efficiuntur ex -te Synagoge Sathane. E ptsr. Carthus. liBernant. 3, 8 : quidam ... non innocenter agunt -tes diabolicontra Christum.

3) dans le contexte des factions â Bvzance : ANk5T.chron. p. 153, 15 : clamabant -tes « Anastasia Augusta, tu

45 vincas ». il,. p. 177,37: Sergium, dimarchum Prasine -lis.4) dans un contexte militaire : a) en général : RIME.

Ansc. 30 p. 61 : ut ... neutra tamen -s victoriani obtineret.ANA5T. chron. p. 310, 31 : formidantes hi, qui ex -teRomanorum erant, per noctem fugerunt et inglorii

50 redierunt. WIDUK. 2, 17 p. 83, 5 : ex -te Lothariorum benepugnasse predicahatur illo certamine Godefridus Niger.ADAM BREM. P. 87, 17: victa est -s Haroldi. b) dans lesexpressions -s adversa: parti adverse, ennemi: WIrjuK. 3,18 : obvias orbes -lis adverse aut armis cepit aut in

Page 14: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

439 pars 440

deditionem accepit. GUILL. TYR. hist. rer. transm. XII 23p. 547 : eam ... cul -tis dux adverse insidebat, tantoconcussit impetu. MIRAc. Mar.Virg.Rup. Amat. I 32

p. 126 : adverse -tjs militent potentem. -s hostilis : GUILL.PICTAY. gesta 12 p. 24 : obveniunt ex -te hostili XVsuperbientes in equis et armis. ex utraque -te : de part etd'autre, dans chaque camp: GERH.AUG. vita Udalr. 28 p.418, 43 : plurimis ex utraque -te occisis. ADALBOLD. Henr.II 17 p. 688, 32 : fit cedes ex utraque -tegravissima. L&wln. Gerh. major 8 p. 491 : duravit bellumosque ad meridiem et ceciderunt vuinerati multi hinc etinde ex utraque -te. e) (au plur.) adversaires au combat:VITA Henr. IV 3 p. 18, 14 instructa ambarum -nom acie.ANON. gesta Hung. 8: statimque sonuerunt tubas bellicasper -tes et conmixta est utraque actes hostium. spéc.utreque -tes : ANAST. chron. p. 198, 7: rubis clangentibus,congresse sunt in mvicem -tes utreque. 10H. VEN. chron.p. 137,3 : utrarumque -cium milites.

VI) sens juridiques : A) partie dans un procès ou unecontestation : TRAD. Ratisb. 22 p. 28-29: inferat -ti contraquem litem intulerit ... auri libras II. Doc. cath. Ovet. 6

p. 25 propter aliquam calumpniam non facial aliudiudicium nisi aquam calidam ... si ambabus piacuerit

-tibus. CARTUL. Matisc. p. 16 (a. 1074-85): nos utraque -tevocata et causa diligentes djscussa ... finem congruumimponere valeamus. CARTUL. S. Petri Cuit. 114 p. 97(a. 1171): super jure parrochiali ... contentio diu ventilata

ex assensu -tjum terminata fuisset. Doc. comm. Yen.433 p. 424 (a. 1197): ante presentiam nostrorum iudicumper voluntatem -tium placitum ante se tenebant. spéc.,adversa -s : partie adverse : FAX Valenc. 35 p. 125quicumque ... dixerit testibus adverse -tis. AcTA pont.Rom. Gall. IV 97 p. 213 (n. 1164): ex depositionibustestium adverse -tis. CARTUL. S. Michael. Mos. 132 p. 395(a. 1182-90): -s veto adversa djcebat non sjbj debere dariindutias et petitas. expression favere adverse (-sis) -ti(tjbus): Hiico PrrAV. chron.Vizeliac. 11 1047 p- 440: subspecie pietatis adverse potins quant iuste -tj faventes,composuerunt quandam formant pacis suspectamlibertatis. ib. II 693 p. 431 : perpendens itaque abbasinfensam sibi curjam -tibus favere adversis, tjmuit sesecommittere dubio iudjcio. en opposant les deux parties enprésence: AcTA Henr. 1188 t. I p. 195, 11 (a. 1158): quodjurabunt quatuor hommes de mea -te et quatuor de sua -te,qui bene sciant querelas que inter nos sunt. ACTA com.Flandr. 1191-1206,2,2 p. 19 (a. 1191): si fuerit contentjoper Ifflor hommes ex -te comjtisse et per lillor ex -te meaterminabitur contencjo.

B) partie contractante: 1) en général: TRAD. Corb. 311(a. 826-36) : placuit inter ... abbatem ... et quosdani fratresgermanos ... ut tes suas ... pro utrarumque -cjum utilitatecommutari deberent. CARTUL. S. Michael. Mes. 20 p. 99(a. 903-4) : ad luminaria concinnanda in festivitate sanctiMichaeljs quinque solides denarjorum nostra -s persolvat.

C0D. S. Columb. Bobb. 89 p. 344, 114 (a. 975): duecanule precarie, tradicionis atque offersionis per amborum-hum conveniencje uno tenore scripte sunt. CARTUL.Trappe p. 319 (a. 1142-73): ad petitionem -nom id litteris

5 annotari. spéc. contraria -s partie avec laquelle on signeun contrat: REG. Sublac. 136 p. 187 (a. 1076): tunc daturise ... promittunt -s contrarie -tis fidem servantes ... auriuncie sex.

2) dans l'expression -s -tj : CARruL. Turic. 65 (a. 853 ?)10 complacuit mihi, ut cum manu advocati mej concambium

scriberetur, ut, quod -s -Ii detulit, liberius possideret.CARTUL. S. Vine. Ovet. 2 p. 32 (a. 887) : si quis contrahanc scripturam vjnditionis ... ad inrumpendum veneritlune inferat ... -s mea -tique tue et ipsa heredjtatem

15 duplata. DIPL. Otton. I 350 p. 481, 34 (a. 967) : negociaautem : inter -tes liceat date quod inter cos convenerit sineomni -s -li violentia. CARTUL. Imol. 134 p. 68 (a. 1114): siqua veto -s nostrorum vel vestrorum contra hune libellumire temptaverit, det -s -ti fidem servanti ... auri uncias tes.

20 par analogie : -s a(d) -tem : Con. Amalf. 108 p. 180(a. 1108) : componat -s infidelis a -tem que firma steteritauri solides centum.

VII) rôle, place: A) en général : THIETM. 5 p. 8, 24hec erat filia Ervini senioris qui in urbe predicta

25 maximam tenuit -tem. GERARD. Moitas. delib. V 568 p. 70:-s utique ecclesie vendicare sibi celestis est, eaux Christiimitari vestigia. au plur. : Futs. epist. 14 p. 28 (a. 1008)vultis dare -tes episcoporum presbiteris, presbiterorumlaicis? LAMu. HERSE. annal. a. 1063 p. 88, 24 : secundas

30 post eum [se. archiepiscopum] - tes agebat Wernhericomes. HuGo PRIMAS carm.VII 43 p. 130: lune fingetlacrimas, -tesque dabit tibi primas.

B) fonction, (première) place : 1) en général : Coi).Dom. S. Sedis I 3 p. 3, 24 (a. 817): salva super eosdem

35 ducatus nostra in omnibus dominatione et illorum adnostram -terri subie-etione, au plur : C* prr. reg. Franc. 162

p. 89, 3 (e. 800) : de liberis hominibus qui -tibus fiscinostri deserviunt. WALAHFR. Gall. 2. 15 : predicti comites

presulem instigarunt ut idem monasteriuum episcopii40 -tibus subicere studeret. spéc., -tes suas interponere

CARTUL. Nuchar. 658 p. 700 (c. 1198) : nec auditum estquod princeps terrenus seu ecclesiastica persona inelectione Nuchariensi suas ullatenus interponeret -tes.ACTA com. Flandr. 1191-1206, 138 p. 303,29 (a. 1200): si

45 hommes mei ... contra concessionem presentem ... venireattemptarent, ego ad tuitionem memorate ecclesie -tesmeus interponerem.

2) publica -s : l'autorité de l'Etat, l'Etat : CAPIT. reg.Franc. 1 93, 8 p. 197, 36 (a. 813 7): secundum legem

50 contra comitem vel -te[m] publica[m] componant. DIPL.Loth. I 45 p. 136. 12 (a. 840) : ut illud, quod ad -tempublicain facere consueverant, ad predictum monasteriumfecissent. DIPL. Hugon. P. 5, 19 (n. 926) : ut nufluspublice -tis exactor eiusdem monasterii hommes

Page 15: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

441 pars 442

distringere vel pignorare ... presumat. MON. arch. Neap. VI582 p. 65 (a. 1121): censum et dationes ... et atia omniaquè -ti pubuice facere et persolvere ... debuerint. parfois,les agents du fisc: CAPEF. reg. Franc. 11224, 2 p. 108, 2:quicumque ... a publica -te, Id est ab bis qui rem publicamagunt, ammoniti fuerint. DÏPL. Otton. I 24la p. 340, 26(a. 962) : quidquid exinde fiscus noster vel -s publicasperare potuit. CARrA a. 964 (Gattula, Hist. abb. Cas, p. 40,28) : absque omni contrarietate et molestatione ... domniAtenolfi et de eius heredibus et -lis pubtice.

3) regia -s, regalis -s : autorité royale, pouvoir royalCARTA a. 821 (Manaresi, Placiti 1 32 p. 101, 12): quandoipsa tes ad regiam -lem sublate fuissent. Du'L. Hugon. 6p. 21, 9 (a. 926) : censibus et redditibus cunctisquepossessionibus ... nostre regie -ti juste et legaliterpertinentibus. Dn'L. Fient. 1 27 (a. 931) : undecumque ad-tem regiam ius ftsci censuru accipere ... videbatut .DIFL.Otton. 1150 (a. 952): in loco Vuitumbruca ... concessimus

ecclesie quicquid fiscus et -s regia inde obtinere poterit.CARTUL. S. Emil. Cocu!. 9 p. 14 (a. 864) : ad regali -tepariet duo talenta auri. par analogie -s dominica: Ci'rr.reg. Franc. 1140, 2 p. 287, 16 (a. 818-19) : firmitatem de-te dominica habeat.

4) -s legalis : autorité légale : LIB. fid. Brac. 168 p. 93(a. 1018) : nec vindant nec donent in alla -te nec adpotestas (sic) neque in -te leigale (sic) non mandatons.

5) pouvoir: COD. Wang. Trident. 26 p69 (a. 1187): siepiscopus prescriptum castruru intrare vuit vel intrat insuprascripta domo Petri, eius -s esse debeat.

B) celui qui agit au nom d'une autorité t) ecclé-siastique DIPL. Arnulfi 142 (a. 896) iubemus ut ... liceat-s ipsius monasterii ... mercatum ibidem celebrare. COD.

Caiet. 1 39 p. 66, 10 (a. 936) : dicevat -s suprascriptiepiscopi. Doc. Terdon. Viquer. 2 p. 4 (a. 1006) : (si)unquarn in tempore veneris pontifes aut potestas vel -s 35

ipsius monasterio qui ... atiquam subtracione[m] .. facerequesierint. RoTin,. pif. 33 }lenr. II p. 219 (a. 1187):Pendefen -s abbatis de Westmonasterio debet I m. proeodem.

2) laïque : Dia. Karoli III 31 p. 54, 7 (a. 881)

40

Martinus iudex domni imperatoris in -te ibi fui. ADAMBRUI. 11 35 p- 96, 2 : de regno Danorum seu pacechristianorum Cesaris -tes expostulans. CONST. I 242, 1(a. 1175): imperator et eius curia et civitas et earum -tesdebent facere securitatem, arbitrio predictorum sex 45

electorum stare. rpéc., mittere in -lem : déléguer pourremplir une fonction judiciaire CARTUL. Bean. 3 p. 7(a. 1109-21): domnus papa, utriusque partis rationibusauditis, ad faciendum iudicium misit in -Lem Portuensemepiscopum. CARTIJL. S. Iovin. p. 29 (a. 1120): hos quidem 50

iudices, cum misissem ego in -lem ad discernendam etiudicio diffiniendam eam que inter abbatem et Petrum eratlitem.

VIII) participation, partage (ALAIN. INs. dist. col. 8928:

-s dicitur partitio) : A) en général CARTUL. S. German.Prat. 150 t. I p. 221 (a. 1172): statutum est quod presbiter

et capellanus eius post eum et sine -te monachorumbeneficium accipient. s éc., en philos. CERDAN, transI.loh. Damase. fid. orth. 6:: animal ... sine unius horum (sc.corporis animeque] -te lomo non est. (gr. 'a4totpotiv).

B) dans le domaine politique: - lem habere in (suivi del'abl.), in -lem (et le gén.) assumi : DWL. Heu. IV 301(a. 1077) : ut in regno -lem non habeat. LAMB. HER5F.annal. a. 1063 p. 88, 17: a quibus cum in partem consiliiAdelbertus .. assumptus fuisset. Huco PICTAV. chron.Vizetiac. IV 1450 p. 549 : a patte monasterii in -lemregiminis assumptus est.

C) dans le domaine spirituel : 1) part d'héritagespirituel (ALAN. INS. dist. col. 8928 : -s proprie Deusunde David : « Domialis -s hereditatis mee », Id est -shereditaria mea [cf Ps. 43, 26]). au figuré : BERNARD. sent.113 p. Il, 1: -s tua sunLis Domine, quant tulisti de manuAmorrhei in gladio et drcu tuo. dans l'expression optima-s, en référence à Lc 10, 42 : la meilleure part : CAiucr. IIIacob. Tan', col. 1411 : optimam -tem elegit, dum magistrosancto se sociavit. EoBnRr. LEOD. rat. 1 858 p. 147 : crue abbis, Deus, et veniat vindicta ministris, f qui bona nostrasecant -temque legunt meliorem.

2) dans des expressions verbales signifiant partager unbienfait spirituel : a) participer à la vie divine : -temhabere in Christo : PA5CHAL. I epist. col. 380C: vestramexcellentiam .. obtestâmur, si habere -tem in Christocupitis, summopere instate, ut tan seva pestis ... vestraauctoritaLe ... destruatur. b) avoir part au salut éternelCARTA a. 1019 (Gattulal Hist. abb. Cas. p. 81, 45) : nonabeat sors neque -lem in resurrectionem iustorum. LEOEND.Gerh. minor 6 p. 477 : habere -lem in regno patris etChristi eius. spéc.. -lem habere corn aliquo: partager lesort de quelqu'un : Powrrr. Rom. V 3 p. 126: habiturus, sifideliter ... impleveris officium tuum, -tem cum his quiverbum Dei ministraverunt ab initie. CARTUL. bach,. 47p- 62 (a. 1070) : quatinûs ... meréamur pro hoc beneficiocum celicolis habere -tem. c) prendre part aux prièresd'une communauté : Doc. Sanc. Major. 12 p- 351(a. 1015) : quatiter merear habere -lem in vigiliis etelemosinis et orationibiis divinorum officiorum dierum etnoctium. spéc., -lem dt societatem habere : ACTA duc,Nom. 25 p. III (a. 1023) : quatinus -lem et societatemhabeant in orationibus et benefactis monachorum. CARTUL.S. lulian. Turon. II 9 p- 15 (a. 1024) : quatinus in omnibusbonis ad salutem anime pertinentibus que in prefato beatimartyris luliani loco fierent, -lem et societatem haberent.C,&gruL. S. Vict. Mass. II p- 72 (a. 1070): sivè in omnibusceltis supradictorum tenobiorum -lem et societatemhabeant. d) autres locutions verbales : concedere alicui-lem orationum (beneficiorum) : assurer à quelqu'un laparticipation à des bienfaits spirituels: CxruL. Popul. 63

p. 34 (a. 1184) : concedimus vobis -lem omnium

s

'o

15

20

25

30

Page 16: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

443 pars 444

beneficiorum nostrorum sive temporalium seuspiritualium. CARTUL. Bonif. 167 p. 96 (a. 1189): abbasper se et per fratres sucs concessit eis -1cm orationum etomnium bonorum que unquam fient in domo Bonifontis.recipere site suscipere aliquem in parte (-1cm) orationumaccueillir quelqu'un au bénéfice des prières d'une com-munauté: CARTUL. Hosp. S. lob Hier. 54 p. 45 (a. 1121):fratres Flospitalis suscipiunt nos et animas nostras in -teorationum et beneficiorum sanctissimi Hospitalis deIherusalem in vita et in morte. CAlcuL tempi. Dozenc, A199 p. 171 (a. 1151) : recipio te fratrem et in -1cmbeneficiorum domuum nostrarum.

3) en mauvaise part : a) dans des formulesd'exécration: ci) habere -tem coin partager le sort de:Judas : TRAD. Fris. 344 (a. 81.5): coin Scariothis -ternidamnationis accipiat. Con. Patav. III p. 24 (a. 855) : -temaccipiat cum illo Juda traditore impio. CARTEL. Sax. 995 t.III p. 190, 37 (a. 957) : cum Tuda traditore -rem poenalemper aevum possideat. Dlr'L. Otton. I 241a p. 341, 22(a. 962) : cum luda traditore et cum diabolo -tem habeat.Dathan et Abiron, et autres considérés comme voués à ladamnation : C0D. Cavens. 125 p. 29 (a. 845) : -tem habeatcum Dathan et Habiran. Doc. Sanc. Ranimir. II 1 p. 88(a. 1063) : cum Dathan et Abiron habeat -tem in interneinferiori. Doc. cath. Ovet. 138 p. 358 (a. 1117): illi sit -scoin et Abiron, Sisara et Zebec, Oloferne etHerode, Caypha et Pilato, Juda Domini proditore etSimone mago. LAMB. ARD. Ghisn. 137 p. 630, 48: coinSymone mago in -lent societatis apud inferos ... retrudi.du diable : CARTUL. S. Cyr. Nivern. 6 p. 17 (a. 1050)accipiat -tem cum inimico humani generis. dans uneformule négative: CARTIJL. Irach. 3 p. 7 : (a. 1024) : quivoluerit forciam facere non habeat -terni coinB) -s esse, suivi du gén. ou d'un locatif ou de coin

l'abl.: se trouver avec (les damnés) : GERARD. Moaas.delib. IV 633 p. 55 : eritque -s sua in stagnum ignisardentis et sulphuris. CARTA a. 1019 (Gattula, Hist. abb.Cas. p. 81, 48) : sit -s illius cum luda traditore domininostri lesu Christi et cum diabolo et eius ... ministris.CARTUL. Pared. Mon. 192 p. 97 (XI s.) : -s erit eorum quicrucifixerunt Dei filium. b) habere -terri coin être encommunion avec, avoir des relations avec : VrrA Hem. IV

p. 30, 29: 111e prorsus abnuit et se non ulterius secum -temhabiturum, quia excommunicatus esset, asseruit.BERTHOL,D. CoMsr. annal. a. 1076 p. 283, 7 : ut inexcommunicatorum consortio foret, cum quibus ipsepotius quam cum Christo habere -tem eligeret.

C) dans le domaine juridique et économique (souventad -terri et un verbe): 1) habere ad ou in -1cm (-te) cumaliquo : posséder en commun : Con. Caiet. t. J 4 p. 8(a. 831): captas quas habeo in -te cum Bonosulum. Doc.Exal. 2 p. 244 (a. 843): predicta Inca ad habendum ... adpropria quant ad -tibus beneficii.

2) élever du bétail à titre de bail à cheptel : bestias ad

-tem nutrire, suscipere : CARTUL. S. Alb. Andegav. 1 159

p. 184 (a. 1162-73): si ... contingeret ut bestias in terra G.consistendas ad -1cm susciperent, -s bestiarum que ad illosrespiceret immunis a decima esset. ROB. ARBR. rect. viv. 12

5 col. 1083e : ut tes aliorum in son conductu non capiant,neque aliquam bestiam ad -tem nutriant.

3) exploiter en métayage: à moitié: ad dimidiam -1cmcolere : CARTUL. Rhen. med. I 568 p. 627 (a. 1152) : addimidiam -rem ipsam [vineam] colendam suscepit. ou au

10 cinquième du revenu : C#.icut. S. Launi Toarc. 46 p. 40 (c.1166): plantandum vineam ad quintain -tem. Deinde illamVain dedit ci pro XII nummis censualibus.

4) cultiver (la vigne) avec un contrat de complantCARTUL. Mica Aurea 2 p. 499 (a. 951) : Fonte Mauri que

15 mihi dignaste date ad pastinandum in -te coindispendia atque laboratione. REG. Sublac. 86 p. 131(a. 1008) : terra vacante ad in -tem pastinandum petie duede ornai vescro expendio per medium concedimus et in -tedamus ad pastinandum ... In sexto anno ... ipsam vineam

20 per medium dividatur.IX) aspect, point de vue : A) (dans le domaine

intellectuel) : 1) élément d'un raisonnement, terme d'unealternative) : C IŒNBAI.D. Boet. Trin. IV 27 p- 12 : cumad tenendam alteram questionis -tem redire cogatur, hoc

25 est ea que sont, substantialiter bona esse ... Quare cum adutriusque -tis concessionem impossibile sequi videatur.RIcHARD. LOND. Ep. dial. scacc. p. 49: ad huius questionis-tem utramque construendam copiosa forsitan est rationuminventio. (cf. J B 3b).

30 2) expressions opposant deux points de vue: a) ex una-te ... ex alia : Cwus'r. STAHUL. in Matth. 29 col. 1354Aquamvis Herodes ex uns -te esset ludeus, ex alia non esset,b) in bonam ou in malam -tem : en bonne part, enmauvaise part: Ciixisî. STABUL. in Matth. col. 1359A

35 potest in bonam -tem accipi, quod ipsi venati sunt aliquosex gentibus. ib. col. 13I3c : quia sinistra xenodochiaintelligitur, et semper in malam -tem ponitur. RATRER.conf. 25, 822 p, 242 (col. 4179: audistine unquam filiumBelial in bonam -tem positum ? BERNARD. TRAIEcT.

40 Theodol. epist. 47 p. 56: quod factum nonnullos peioremin -tem accepturos non dubito. (cf. II! A 4.).

3) dans l'expression ex -te : en ce qui concerne : EULOC.sanct. III col. 766 c perfectus presbyter vivaci educationelitteraria captas, necnon ex -te lingue arabice cognitus.

45 4) point de vue (dans un exposé) : WIDUK. 2, 25 p. 87,14 : defectionis causant edicere et regalia misteria panderesuper nos est, verum historie satisfaciendum arbitramur;quicquid in bac -te peccemus, veniabile sit. spéc., emploiexplétif: GUILL. Tn. hist. rer. transm, IX 2 p-367: post

50 multas deliberationum -tes, dominum ducem unanimitereligunt.

B) (sens affaibli) équivalent de res ou d'un pronomchose, ceci : ADAM BREM. P. 180, 26 : in misericordia veto,que in bac -te melius dicitur largitas. BERNARD. epist.98, 4

Page 17: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

445 pars 446

'o

'5

ÊUI

25

30

35

40

45

50

p. 250, 27 (a. 1132-37): itaque plus contulit Machabeis inhac -te martyt-ii genus quant virtus, quando ne hos quidemex Patribus ... pari etiam honore concelebrat presensdumtaxat Ecclesia. GIRAID. topogr. intr. p. 5 : mihi enimveto eu mens est, et in banc -terri tain spéc.,dans une action en justice: CARTIJL. S. Bened. Floriac. 161

p. 368 : hommes ecclesie in predictis villis moraines osquead hec tempora testimonium ferre non potuerunt etignobites erant in hac -te.

X) emploi emphatique (au sens grammatical) ouparaphrastique : A) -s signifiant une personne

déterminée par le pronom au gén. qui en dépend: C.xruL.Clun. 1 269 p. 263 (a. 926): deleatque Deus eius -rem deterra viventiuni et deleat Deus eius nomen de libro vitenisi cito resipueric, fiatque -s illius euni bis qui dixeruntDomino Den : « Recede a noNs. » spéc.. alia -s : autruiCARTUL. Berard. 371 p. 533 (a. 1071): abeatis licentia desupraseriptis rebus in alla -s venumdare sine calumpnia.

B) avec un adj. possessif: dans des expressions : 1) àl'abl. seul : a) de la part de : EPIST. Fiscann. p. 20 : socioset amicos nostros quemque suo nomme -te nostrasaluta. b) par la faute de: FROUM. epist. 6 (c. 993): quiaspirituali consolacione vestra -te ... nolumus privari.

2) au dur. plur. : à son profit : StGEDERT. G6MBL. gesta 20p. 533, 27 : immunitatem comitatus ... ecclesie abstulit et-tibus suis applicavit.

3) a et l'aN. a sua -te : de sa part : Tuinni. 6, 62 p. 352,16 : a sua -te promisit omnia. a vestris -Ibos : par vousACTA pont. Rom. Gal!. VII 3 p. 219 (a. 948) : sceda avestris -tibus nobis directa.

4) ad -terri suam : pour soi, à son profit: CARTUL. Clun.I 280 p. 275 (e. 926): recepimus ad nostrant communem-terri alias tes. CARTUL, tempi. Dozenc. 74 p. 246(a. 1173): ipsum tenninium de boscos ... quem retineo admeam -tem.

5) de sua -te: de sa part: HINCM. Rs.4. epist. 12 p. 5,27(a. 846-47) : aliquis missus mihi de sua -te. CARTtJL. S.Vine. Ovet. 3 p. 35 (a. 905) : non avemus de sua -te malumnec iniuria. CARTUL. Interamn. 12 p. 26, 10 (a. 1007)componamus eeclesia sanete Marie da -s nostra pena automangosi centum.

6) ex sua -te: a) de lui, de la part de: Dut. Odon. 14

p. 67, 24 (a. 889) : ex vestra -te prefatus Genesius literasmiehi detulit. AcrA Pont. 4 p. 5, 20 (a. 1067): de Roberto

qui advocationem eiusdem ville ex mea ohm tenuerat-te. ACTA pont. Rom. Gal!. 11222 p. 321 (a. 1182-83): ex-te siquidem vestra nostris auribus est suggestum.GAUFRID. GRossijs Beniard. Tison. X 84 p. 242F: ut ex -teconfratres salutaret. b) pour sa part, quant à lui: THtun4.6, 65 p. 354, 30 : nequeo ex -te mea numerare quantumpietatis munus mihi indigno studuisset impendere. HucoPIcTXv. chron.Vizeliac. IV 512 p. 525 : nondumcognoverat conditiones quas ex -te sua contes Henricusfecerat cum imperatore.

7) in -te sua: à sa place: CARTUL. Mont. Mari. p. 88(a. 1154): si ... aliquis eorum ... defecerit ... piscatorumerit communiter alium substituere qui tocum deficientisobtineat et censum in -te sua nobis persolvat.

8) pro sua -te : de son côté : Dut. Hem. H 31 (a. 1002):quiequid in villa Tiginga pro nostra -te actenus visi sumuspossidere.

C) avec un compl. au gén., le sens de -s disparaît auprofit de son complément: I) au nom. : CONCIL. Remens.

a. 813, 36 p. 257 -s ecclesie. CONST. I 444 (a 1002)faciendum exinde -s ecclesie aut cui -s ecclesie dederit,quicquid voluerit. (w. X) A) 1)).

2) dans des expressions : a) au dat. : au profit de(x) au sing. : Dut. Ludow. Genn. 149 p. 210, 6 (L 873):sciat se XXX libras auri optimi ... -ti prefate ecelesie seesse persolviturum. D,r'L. Hugon. 10 p. 34, 22 (a. 927 ?)duo milia mancosos auri ... compositurus, medietatem -ticamere nostre. 3) au plur. : CAPIT. reg. Franc. I 44, 7p. 123, 20 (a. 805) : substantia eorum auferatur ab eis,dimidia quidem pars -tibus palatii. CARTUL. S. Cyr. Niveru.28 p. 59 (a. 817) : -tibui rectoris prefate ecclesie in fiseosolvat auri uncias tresL Dipt.. Ludow. Germ. 13 p. 15(a. 833) : ut annis singûlis -tibus eiusdem sedis abbatesipsius monasterii sancti Galli unciam auri persolverent.ACTA duc. Nom. 3 p. 71 (a. 968): quandam potestatemquam ... predeeessores mei ... -tibus Sancti Dyonisiitradiderunt. emploi successif du sing. et du plur. : CAwruL.Brivat. 259 p. 268 (a. 930): dederunt ... pretaxati eanonici

-ti Ingalfredi vineam unam : per concaznbium ... deditIngalfredus -tibus canonieorum alteram vineam. b) a -tealicuius : a) au profit de, à : DIPL. Hugon. 19 p. 51 22(a. 929) : a -te ipsius monasterii legitimam faciotradicionem. CARTUL. S) Vine. Ovet. 67 p. 131 (a. 1070)Do ego ... apparie S. \7ncentii. spéc., au plur. : CARTUL.Clun. 174 p-83 (a. 901) : dedit ... abbatissa mancipiuma -tibus Wigono et Ldutaldo. ) au nom de, pour lecompte de : Dn'L. Karoli III 21 p. 36 (a. 880): per ipsorumomnium con(sensu]m Petro abbati, a -te ipsius monasterii,infra clausura ipsius monasterii claudere licentiamdederunt. ib. 32 p. 55; (a. 881) : largimur ... Uuibodoepiscopo suisque successoribus, a -te predicte Parmensisecclesie, ut habeat ... perenniter. Doc. Tusc. p. 266, 15(a. 1017) : donamus ... Rodulfo abbati, a -te ipsiusmonasterii, in perpetuurn donamus. c) ad -terni alicuiuscx) au profit de, à: CAkrul.. S. Lamb. Leod. 1 2 p. 3, 15(a. 831) : dedit ad -tem prescripte ecclesie suebonuarium nourri. CARTUL. Clun. 1 271 p. 265 (a. 926)dedit Vuarulfus ... at -tem Giraridi campum unum. auplur. (dans l'expression ad -tibus): CARTUL. eapit. Agath.319 p. 284 (a. 884) : trado ad -tibus S. Stephani sedisAgathensis ... domos eoopertas tres. ) au nom de, pour lecompte de : DIPL. Ludcw. Oerm. 69 p. 97, 38 (n. 854)quia episcopi prefate civitatis prescriptum monasterium ad-tem episcopatus vindicare voluerunt. CARTA a-911

Page 18: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

447 2. pars - parsimonia 448

(Boselli, Storie Piac. p. 290, 22): index et advocato ad Le(sic) ipsius monastertii. Ont. Otton. I 143 (a. 952) tesquas ... illorum [sacerdotum] antecessores tenuerunt ad-lem canonice Sancte Paduensis ecclesie. CARTUL. Bund.304 p. 225, 15 (a. 1140) : ut sibi ad -lem predicte ecclesieBeati Remigii ... ipsum commune et hommes de Titanedarent. (au plur. : ad -tes, ad -tibus) : CARTUL. Saviniac.641 p. 321 (a. 1025) per iussum autem regis Rodulfi etloco advocati accepit hoc alodium ad -tes Sancti Martiniquidam liber miles. CARTUL, Antr. 4 p. 100 (a. 860) : incompensatione.huius menti recepit prefatus Gunfindusabbas ad -tibus S. Sulpicii de predicto ... milite ... paginasdans de terra arabile. d) apud -tem alicuius : au profit deCARTUL. Vega 3 p. 6 (a. 1038) : super idem pariet auritalenti apud -tem ecclesie S. Micaelli arcangeli. e) de -tealicuius : au nom de : CARTUL. Internant. 13 p. 29 (a. 891)fui missi de -s Rei Aperto sciabino, de -s pontifici Petrusarchidiaconus. Doc. cath. Ovet. 26 p. 104 (a. 953)testificaverunt testimonias de -te Petrum contra Villefredo.noter l'expression italienne da -te alicuius ANNAL.Camald. 20 p. 53, 52 (a. 954): cum misso da -te ecclesievadant. D]PL. Otton. I 416 (a. 972) : da -te domniimperatoris seu da -te illorum ambulaverunt. f) ex -tealicuius: ix) au nom de, par l'autorité de (RADULF. LONG.CAMP. dist. p. 146, 19-20) -s quandoque importaIauctoritatem, ut hic ego suscipio ex -te regis) : CAL'rr. reg.Franc. 1 85 p. 184, 1 (a. 801-13): ut vobis ex -te domniimperatoris iuberemus. THInTM. 5, 17 p. 241, 2Bernhardus ... dux ... ex -te omnium regni curant illicommittit. CAirrur. Imol. J 189 p. 250 (a. 1159): egoFedericus Palatinus cornes ... ex -te domini mei Federiciimperatoris ... recipio ecclesia[m] S. Cassiani .. in tuitioneet defensione. CARTUL. S. Bened. Floriac. II 204 p- 53(a. 1173-74) : si in villa edictum ... clamari oportuerit, ex-te nostra et abbatis et prepositorum nostrorum clamabitur.spéc, en parlant de Dieu : ORD. Vu. hist. VII 16 t. IIIp. 252 (t. IV p. 106) : ex -te Dei prohibeo. 3) à cause de,pour: LEGEND. Gerh. maior 11 p. 495 : episcopus ... erat inmagna sollicitudine ex -te pauperum scolarium acmonachorum et hospitum. g) in -lem alicuius u) auprofit de, pour: DIpL. Loth. 19 p. 71,41: ut nec homiiieseiusdem ecclesie de anona et peculio suo decimam in -lemfisci datent. 3) contre l'autorité de : AUDRAD. revel. 11

p. 385, 35: immanitas omnium malignantium ... coepitundique in -lem horum regain effervescere. h) post -terrialicuius : pour, au profit de : Doc. cath. Ovet. 8 p. 39(a. 863) : pariet omnia dupplatum post -lem ecclesie.CARTUL. S. Vinc. Ovet. 4 p. 36 (a. 916) : post obitum ... tuosit omnia ... post -lem eglesie Sancte Marie. Doc. Sanc.Maior. app. 111 76 p. 421 (a. 1028): noluit servitium facerepost -lem domine sue et filiis domini sui. i) pro -tealicuius : pour le compte de, au nom de: COD. Caiet. 161

p. 15 (a. 962) : pro -te et bice predicti domni Iohanni.CARTUL. Capuan. 6 p. 17 (a. 1102): Iohannes ... abbas

atque custos ecclesie S. lohannis ... pro -te et vice eiusdemecclesie S. Iohannis.

XI) sens métaphoriques ou symboliques: A) -s iniqua,-s diabolica : le diable : MI55ALE lut. p. 313 : ut curu

5 animam meam de corpore meo exire iujsseris, -s iniqua inme non habeat potestatem. CARTUL. Clun. I 158 p. 158(a. 910-27) : ut ipsi apostoli sint mihi boni advocati in dieattirai iudicii, quatinus in nullo adversum me -s iniquapossit prevalere. Gutoo BASOCH. epist. 13 p. 48 (8,4): ergo

'o pro nobis, pie pastor, oui, / nos ut extrema fatias in hora /horrida longe positos ab hora / -tis inique. Acrus pont.Cenom. p. 21 (IX s.) : erat autem certamen in coelo etspectaculum angelorum et -s diabolica in quantum valebat,adversus sanctum lulianum pugnabat.

'5 B) -s mala le mal : CHRIST. Sîut. in Matth. 50 coi.1436B : fuerunt qui in initio vite sue ad malam -lem seconverterunt, ut publicani et meretrices.

2. pars confusion avec par, -is : paire: Con. Lang. 302col. 513d (a. 881) : -s palles.

20

parscalach P. barscalcus.parscalca, -ef v. barscalca.parseatcheshaba, -ef P. barcalceshoba.parschalcus, -j. m. y. barscalcus.parschalhus, -i m. P. barscalcus.

25 parseria, -e f [pars] domaine, territoire : CARTUL.Hosp. S. loh. Hier. 430 p. 298 (a. 1171) : totum honorentqui est in Valentino et molendinum novum quod est ineadem -a concedo fratribus supradicti Hospitalis.

parservus, i m. [ong. germ. ou peut-être reconstruc-30 tion étymologique para et servus] P. parmannus,

barschalk en Bavière, homme jouissant d'une libertélimitée et tenu à des prestations : Dut. Otton. lU 25p. 425, 19 (a. 986) : nostra mancipia ci in tus atque inproprium condonavimus ... ut ... tali lege perfruantur ut

35 ceteri -i, in potestatem eiusdem . comitis donavimus.Titan. Brixin. 195 p-71 (a. 1069-75) : quidam -us .. prodiiectione cuiusdam liberi hominis .. servum suumsupra altare sanctorum Cassiani et Ingenuini ... tradidit.TRAD. Ebersb. 3, 16 p. 163 (c. 1110) : quidam -us

40 consentiente usure sua dedit ad altare Sancti Sebastianitale predium quale habuit in villa que dicitur Forstarin. y.barscalcus.

parsim adv. [erreur pour passim] de toutes parts : VITA

Gaucher. Aurel. 14 p. 53 : cum admirande sanctitatis eius45 fama -m per diversa inca diffunderetur.

parsimancia, -ef. [pars] portion de nourriture: Cm'uL.Sahagun 58 p. 18 (a. 1078) cum LX lectulis coopertis etdispensentur in es LX -is et LX poculis vini perhegrinis etegentibus.

50

parsimonia, -e f FEW VII 674. formes : parcimoniaHILDEB. epist. III 23 col. 306D. GIRALD. topogr. III 27p. 172. etc.

A) vertu d'épargne, d'économie (PAI'lAs: -a, ... parcitas.STEPH. TORNAC. summa dist. 41 p. 61 : -am, i. e. parcitatem

Page 19: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

449 parsimonia - parthenos 450

que est virtus. Est enim -a temporalium renom usus cummoderamine remissus) GUILL. Tm hist. rer. transir. I 8

p. 26 nec -e aut sobi-ietatis locus erat, ubi luxus etebrietas et pernox alea preoccupaverunt aditus, atque atriapossidebant. ARNULF. Laxov. epist. 122 p. 188 (a. 1178)

ubi quies et anime, prodesse possit et corpori et adsolutionem -a subvenire. par métonymie : CARTUL. S.Eutrop. p. 266: (a- 1056) : ex mea -a et propria pecuniecomparatione dono centum libras dicte monete dictocoenobio.

B) frugalité (PARIAS : -a, frugalitas .. modicacontinentia. Uourio s. y . parcior: bec -a, Id est abstinenciascilicet mensuram refectionis non excedere et est virtus)BERNARD. MORI. cast. 506 p. 64 : nec sola -a te scitoiuvandum, I virtutes alias insuper adde tibi. GAUFRID.GROSSUS Bernard. Tiron. XI 93 p. 244F: si . quorumlibet -a qui illa Lantum que inebriare poterant postponebant,admiranda cunctis proponitur, quid Bernardo qui ah ipsa setiqua abstinebat, dignum conferetur? CHRON. COSM. Pltko.cont. II p- 267 : enim erat amicus -e qui lautiores dapes velvini pocula ... abhorrebat. spéc., par rnétaph. : HILDEB.epist. 111 33 col. 306D : bonum est ut ignis concupiscentietiqua -cimonie exstmguatur.

Cl absol. : abstinence rigoureuse, jeûne : I) dansl'expression -a cibonim: C0NR. Huts. contempt. 545 : quid 25

hic de ciborum -a, de sacco cilicino, ... quibus lumenspirituales viri carere nec volant nec possunt. GIRALD.topogr. III 27 p. 172 : abstinentie quoque et -e cibonumnon mediocriter indulgent.

2) absol. : THEOD. Tv. Liutr. 8, 3 : nocte simul et die 30

semper Deo servions I in usu orationum et in-cimonia. VITA lob. Rav. p. 50 : qui ibidem nimia -eausteritate corpus edomando. VITA Alderaldi 3 p. 991C:

corpus suum districta coepit attenuare -a. HERM. COL. conv.8 p. 95, 2: iam velut diei prions -am tante ici impetratione 35

indignam reputans, illo die nichil omnino gustare decrevi.IJDALSC. Conr. 2 : nec vitam artioris -e moderaturobservantia. IoH. COLLEMED. lob. Tanvan. IV 16 p. 797euni pre multa -a corpore adeo debilitatum compenisset, utpedibus vix incedere .. valeret. Ion. BERTIN. Bernard. 40

Poenit. 15 p. 577E : in omni enim etiam sexta feria etvigiliis apostolorum simili -a abstinebat. spéc., enparallèle avec ieiunium ou ieiunus : TFIE0DUU'. carm. V Lit.p. 459 : quale ieiunium et que -a Dec, acceptabilis sit etpossit impetrare postulata. W&i&urrc Gall. 1, 14: athleta 45

Dei ... ieiunus permansit ut videlicet locum ... -econsecraret initiis. id . Otm. 2 : erat denique -e sectatoreximius, macerans ieiunio corpus. VIrA Severin. Col. 17

p. 62D : omnes unanimiter triduani ieiunii remediumquesierunt ... Tertia runique transacta solemnis -e die. 50

GAUFRID. BRETOL. Haut. 19 p. 522, 23: quotidie osque advesperam ieiunus ... permanebat ... -e semper sectabaturrigorem. noter l'expression -a ieiunandi: vertu de jeûne:BERNARD. serin, de div. 95, 2 p. 354, 22 : si ... anxietas

vigilandi, assiduitas orai1li, -a ieiunandi ab ipsis requiritur,dicunt conquerendo inter se : quid est hoc?

parsimonium, -i n. jeûne : Rusa. Ansc. 35 p. 67 : quiatamen in senectute sua solito nequivit uti -o, studuit hocelemosinis et orationibus multisque alus boniscompensare.

parsimonizo 1. [parsimonia] économiser, thésauriser:VITA Bernard. Ment. 12 (AASS lun. II p. 1078B): bona suapauperibus -ans, in propria mensa assidue opulenterministrabat.

parsio, -nisf y. partiô.parsonarius, i m. y. partionarius.partenda, -cf [pars] lopin, parcelle: CART1JL. Hosp. S.

lob. Hier. 4, 9 p. 4 (a. 1100-20) : duas -as terre in monteErmenbaldi -am in tenam sub vineam episcopalem; -amterre ad fontem Abonis, ac de vinea oncii Arei; -am vineead Castellarium.

partendo 3. [graphie de pertendo] s'étendre : CARTUL.

Cupersan. 9 p. 27, 34 (J 938) : -it [sc. terra] : quarta parteusque in viniale.

partenos y. parthenos.parteo 2. [pars ; refait sur l'esp partir ?] s'étendre

CARTUL. mon, S. Crue. 13 p. 16 (a. 1067) : qui pergit deCastro Vetulo a Torre de Les et -et de ipsa fonte .. ; ... deocciduo in termine de Marinelar et -et per Coma Grassa etvadit ad Saburid.

partba, -e f [ong. inc.] oiseau de mauvais augurePARIAS : -a, genus avis mali ominis.

partbena y. parthenos.parthenalis, -e [ita.potvoç] de la Vierge : EPI5T. Dunst.

21 p. 388 : ut Ealdelmi ibidem percunram de -i laudelibellum. Cou. Sax. 720 t. III p. 359 (a. 1012) : anno igiturMXII° ex quo Agnus Dei de utero -i processit incarnatus.

parthenia. -e f. et m. [adj. zap8eveta] 1) viergeGESTA ApoIl. 31 p. 485: rursus te Christum petimus deVirgine natum, / angelus intacte quem dixit quippe Marie,/ regia -e captasti viscera pure.

2) désignant des enfants nés hors mariage : V114c. KADL.chron. p- 295 : ex his nati oh notam materni pudoris -evocantur.

parthenium, - i n. [cf. J. André, Lexique de botanique s.y.] camomille: PARIAS : -m pantenon, camimelon, herba.

parthenon, -onis m. [irczpøévœv] formes: parthenos:C0D. Udalr. 9 p. 31 (a. 1020). URnAN. II epist. 48

col. 328A. PAsciL.L. II êpist. 155 lit, col. 164e (a. 1102).

monastère de religieuses: Coo. Udalr. 9 p. 31 (a. 1020)Benedictus VIII papa:-onem Gossensem confirmavit.PA5OIAL. II epist. 155 tut. col. 164e: privilegium pro -oneFontis Ebraldi. URBAN. II epist. 48 col. 328A: PictavensiSancte Crucis nobilissimo -oni post Petronillam abba-tissam prefuit Adalais.

parthenos, -if [ivap9tvoç]formes : partenos : CARM. X

s. (NA V y. 97 p. 350). parthena : ANNAL. Magd. a. 938p. 143, 20. accus. : paçthenen : E p,s-r. var. III p. 182, 40.

5

'o

15

20

Page 20: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

451 parthenos - partibilis 452

indécl. parthenu EKKEH. I hymn. p. 117. EKKEH. IV bened1189 et 32, 52. vierge, jeune fille : 1) en général: EPI5T.var. III p. 182, 40 Gorgoneamque parthenen in intentionevirtutis. Au. Magd. II a. 938 p. 143, 20: ad honorentDiane condidit [Cesar], que ... a parthenu quod grece virgodicitur, ipsa -a quoque vocabatur, sicque a parthena, id estDiana, Parthenopolim, id est Parthene urbem appellavit.

2) en parlant de la Vierge Marie : EKKEH. I hymn.

p. 117: preter unum I -u casta gentium. EKKEH. IV bened. I32, 52 : -u matira theu (glosé : Virgo).

parthia, -e f. [Parthia; pour parthica pellis] ici forme

parcia. teinture rouge (du cuir) : ERACL. color. I, X 7p. 37 : sanguineumque sibi leviter capit ille colorem. fHune sibi pictor amat et scriptor diligit eque. Hinc etiamroseo fit parcia tincta colore. Que quoque caprinas, quepelles tingit ovinas.

parthieus, -a, -um FEw VII 674 s. y . parthica. formeparticus : CHRON. S. Bened. Cas. 25 p. 486, 40.

1)parthique, taillé ou traité à la manière des Parthes:CHRON. S. Bened. Cas. 25 p. 486, 40 : iste primus caiciavitosam -ticam. PETR. COME5TOR hist. schol. col. 11690pelles arietum rubricatas quas -as dicimus, quia Parthi siccolorari cas excogitaverunt.

2) grata -a: sorte de myrrhe : PAIJL. AEGIN. cur. p. 44, 1castoreo et sagapino et gutta -a.

partholaserus, -i m. [grec byzantin] désignation d'unfonctionnaire byzantin : CARTA imp. Basil. et Constant.a. 991 (Romanin, Storia documentata di Venezia [1853]p. 382, 20) : ideo iubemus et omnibus mandamus de ipsiet ipsi cartularii, qui sub illo sunt, et notarii, -i, luminarchi,hipologuni da siringo qui dicuntur silocalami commerclariide Avide, aut alios hommes, qui reductus est irnperialiservitio, usque in minimo servitio .. verum de publico.

parikosum, -i n. y. pantosum.partia, -ef. [partio] partage, répartition : Rom. Nom.

I p. 39 (a. 1200) : tex Ricardus ... fecit -am irrationabileminter coin Fratricium.partialis, -e adj. Fuw VII 674 -675 [partio] forme

parcialis: HIWuIN. transI. Dion. (div. nom.) 18 p. 176, 19etflT2p. 193, 1.

1) partiel: BURCH. Bav. bath. 11 3 p. 17 : -is abrasiobarbarum. ACARD. S. Via. serin. VI I p. 75 : ipse mundusdominice resurrectioni sua quadam -i resurrectione etinnovatione congratulatur et resultat. GIRALD. expugn. II20 p. 349: tres solis eciipses ... non generales tamen sed-es. Fun. CANTOR summa suer. I 65, 98 p. 171 : corpusChristi velatum sub bac -i specie.

2) composé de parties non-substantielles: Pan. CEU..epist. 166 col. 507D : omne igitur quod est aut simpiex autcompositum est. Compositum autem aut substantiale aut-e. ib col. 508A : substantiale yeiuti cum ma substantiaalie substantie iungitur : -e coin substantie partesconiunguntur. MATin. ViNnoc. ars vers. IV 23 p. 186 : aliomodo sententie et verba permutantur, quando simplex vel

-is intellectus per clausulas vel orationes suppletur, vel econverso, ut si pro -i intellectu huius verbi « rubetdicitur « purpurat ora rubor ».

partiatitas, -tis f. [partialis] divisibilité : ABELARD.5 gloss. ad categ. p. 219, 12: quare necessarium non videur,

ut -te unius partis destructa totum ipsum omninototalitatem amittat nisi illam tantum per quarn respiciebatart eam tantum partent que destructa est. GELa. PORR. Boet.Trin. I 6 p. 155, 15 : veluti anima hominis et ipse homo

'o non unione speciei sed unitate proprietatis sunt unumrationale cum tamen -tis et totalitatis relationibus se adsese invicem habeant.

partialiter sive parciatiter adv. [partialis] pour unepart, partiellement: HILDUIN. transi. Dion. VIII 4 p. 327,

15 17: malignum vocat non dimnittentem conservo debitum,non -cialiter, sed donante data omni multa benignitate.Huco S. Via. quest. ined. 31 p. 208 : in conceptu vetotiascentium ... est semen quod -r a paire, -r a triture ... inunam commassatur substantiam. BURCH. Bnt.v. bath. II 3

20 p. 17 derisioni patent barbe -r abrase. ArgoN. pract. groin.1 2 p. 130 : ita 28 pedes, tum integraliter, tum -r,continentur in illo trigono.

partiarius Few VII 675 formes parjarius : CARTAa. 914 y. infra. parzarius: Doc. Port, reg. y. infra. 1) adj.:

25 partiaire dans l'expression colonus -us : STATUT. Pistor.120 p' 86 : preter inquilinum et -um colonum.

2) subst. m.: colon partiaire, qui cultive la terremoyennant une partie des profits (SuMMA Trec. p. 133, 15et hoc de eu colono qui ad pecuniam conduxit: ceterum

30 -us lucrum et dampnum cum domino partiri debet)PASCHAL. I epist. col. 378 (a. 817) : colonos aut -os etservos subiacentes parti sancte vestre ecclesie. CARTAa, 914 (Bol, bibi. Menendez y Pelayo 3 p. 268) : azeniaquam ibidem laboramus cum nostros parjarios. Doc. Port.

35 reg. 1216 p. 266 (a. 1146): concedo ut vestri parzarii quicoin hereditatibus laboraverint non dent indeiugadam regie potestati. y. aussi parcerius.

partiator, -is m. [pars] pour partiarius : colonpartiaire: CAR1'uI,. Lnteramn. p. 17 (a. 1108) : de quinque

40 villanis qui vocabantur -es.partibil'is, -e adj. divisible : 1) sens concret: ROTUL.

scacc. Nom. I p. 28a (a. 1180) : si terra quam clamant sit-is. ROTUL. cur. reg. B p. 297 (a. 1200) : quod est -is terrailla.

45 2) (théol.) : HILDuIN. transi. Dion. (div. nom.) 1111p. 190, 5 : unus Deus inpartibilis, in omnibus -ibus,coadunatus se ipso, et muitis inmixtus. BERNARD. senti.sup. cant. II 71 p. 219 : sunt in sese Pater et Filius ... itacapables ut non -es, ita capaces ut non participes. ARNALD.

50 BONEVALL. euch. II p. 53, 17: solus quippe Filius Patriconsubstantialis est, nec divisibilis est, nec -is substantiaTrinitatis. IsAAc S'ra. serin. 22, 18 t. 11151 p. 76 : estinique unitas non numerus, sed principium numeri, necfinale, nec formale, nec materiale,.. incommutabilis, cum

Page 21: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

453 partibilis - particeps 454

sit 111e -is.partica, -ef y. pertica.particeps, -ipis formes : particebs C.'.itru. Lesat. 103

p. 78 (a. 950). CARTUL. Conch. p. 110 (a. 1011-65). ACTAepisc. Antipol. 28 p. 27 (1038-1062). particepbs C'jtnm.S. Paul. Mausol. 4 p. 9 (a. 1084). partices Doc. Amiat. 55

p. 108,20 (a. 1015).I) adj. : qui participe à (PAPIA5 -ceps ... consors,

conscius) A) qui prend part à, qui partage : 1) uneaction ou une activité (avec le gén.) : a) en généraiTHIETM. 6, 62 p. 352, 5 sorti unus ex his qui electionishuius ac consecrationis -ipes esse debent. SIGEDERT. GEMBL.gesta 47 p. 542, 28 : domnus abbas Olbertus eum sue lateriadiunctum, -ipem fecit omnium operum et consiliorumsacrum. (avec in et l'ai,!.) CARTUL. S. Pmw Arlan. 131

p. 239 (XII s. ex.) ut canonici et monachi utriusqueecclesie tam in temporalibus quam in spiritualibus sintsemper -ipes. b) (par métaphorê) en parlant du litconjugal : OUILL. T yR. hist. rer. transm. 14, 1 p. 606abiecta uxore sua legitima, eam suscepit thon -ipem,curarum sociain.

2) une mauvaise action, un crime : a) en généralADALBOLD. fleur. H 27 p. 690, 34 : quemdam Saxonum,perverse conspirationis -ipem. COLOM. dec. I 56 : uxorfuns, que -s est scelenis rnai-iti. BERNARD. serin. de div. 40,8 p. 242, 9 : qui -ipem se ... delicti constituit. spéc. avec deet l'abl. : ROB. ToRlo. chron. a. 582 1 p. 5 de nece eius -sfuit, b) dans l'expression -s diaboli, ou -s demonii : DIAI..de ecci. p. 76 : qui autem ab ipso Den alieni sont, diaboli-ipes sont. ANON. Nom. 131 293 p. 187 : qui autem Deumnegat et fidem respuit ... non est fidelis, non est catholicus,sed demoniorum -s factus.

3) un pouvoir politique (avec le gén.) : AGOnARD. div.imp. 41 p. 248 quando filium vestrum -ipem nominisvestri facere cunastis. CARTUL. Sax. 860 III p. 1, 17(a. 948) qui me nominis sui -ipem iudiciique legumconstitui discretorem. NADDA Cyr. I 17, 2 : huicMaximianus senior -s imperii ... ascribitur. Dut. Otton. H273 p. 317, 16 (a. 982) : interventu nostre dilecte coniugisnostri imperii -ipis. DIPL. Henr. IV 260 (a. 1073)annitente Bertha et regni et thon -ipe predictis monachislibentatem petitam trado. Quo FRIS. gesta 1,45 p-63, 32:in palatin Aquis eum ... regem inungi ac coronari iubensregni -ipem legit. spéc., vis à vis d'une communautémonastique : DIPL. Otton. I 356 p. 489 (a. 968) : utcenobium ... ab omni jure publico et omnium hominum, siqui aliquando fuerint eiusdem monastenii iunisqualicumque ratione -ipes, potestate liberumredderemus. avec de et l'ai,!. : CARTUL. Hosp. S. lob. Hier.40 p. 35 (a. 1116): Rudellus, nepos meus, de consulatu -s.

4) un lien de parenté (avec le gén.) : &rro FRIS. gesta 2,5 : Gualdemarus etiam, qui eiusdem sanguinis -s fuit,ducatum quendam Danie accepit. STEPH. TORNAC. epist.174 B a. 1088 p. 207 : consanguineus vester, rex

Francorum , qui sanguinem sourit, cuius -s estiseffundit.

5) une communauté, une association : GAUFRID. GnossusBernard. Thon. VII 59 p. 236E : quoniam diu Rome

s moratus est, -ipem sue mense quotidie constituit. HELM. 22p. 45, 4 : confluebant.. in cuniam eius multi sacerdotes etreligiosi ... qui sedibus suis exturbati mense eius erant-ipes.

6) un mal, un châtiment: On Vif. hist. VIII 17 t. HI'o p. 375 (t. IV p. 246) : mefito debuisses mon, nostnanumque

-s poenarum nunc nobiscum vehi, quia tes nostras nefariatemenitate invasisti. ABEL&RD. dial. 2388 p. 131 : ex ipsasua creatione substantia humane nature bona multorum -sfit malorum. Quo Fius. gesta 2, 51 p. 158, 31: Apulia et

15 Campania huius mali ... -s fuit.B) qui participe passivement de : 1) en général: (avec

le gén.) : n) un avantage: REMIG. comm. Mail. Cap. 1 11.23 p. 89, 5 : verbi gnatià, colon Satunni pallidus est, sedcum flectitur in circulum Iovis -s efficitur claritatis illius.

20 b) le bienfait (de la loi) : S. STEPH. decr. I 26 : volumusquidem, ut et vidue et ophani sint nostre legis -ipes tautenore ut si qua vidua c1m fuis fihiabusque remansenit,arque nutnire ces ... promisenit.

2) (spir.) : 1) qui reoit par participation (un don25 surnaturel) : a) en gén!ral (avec le gén.) : bu. SCOT.

homit. Ioh. XIII p. 262 : humana natura, etsi Bon peccaret,suis propriis vinibus lucere non potest. Non enimnaturaliter lux est, sed -s lucis. (avec ab et l'abl.) : ANON.Norm. I 22 133 p. 120: an etiam decet Deum vel ad

30 honorem ipsius fit, quodfihius eius a sua gratia repellitur,quod sue nature -s a participatione sue benedictionisseparatur ? b) la grâce : PETR. LOMB. sent. IV 24 , 2p. 394: septem autem sont propret septiformem gratiamSpiritus Sancti cuius qui non sont -ipes, ad gradus

35 ecclesiasticos indigne accedunt. (avec in et l'abl.) : CHRON.Maurin. p. 8 : nefas enirn putabant religiosi viii eum sibi-ipem non asciscere in su stantia, qui -s esset in gratia.

2) qui participe (avec: le gén.) : a) Ô la nature divine(par don de Dieu) : bu. ScoT. divis. nul I p. 56

40 (col. 450B) ipsius [sc. divine essentiel enim ineffabilisexcellentia omnem naturam sui -ipem superat. ib. p. 182(col. 506 D) : non enim omnes similiter -ipes sontuniversalis essentie et Virtutis et operationis. FLODOARD.tniumph. Antioch. II 12 col. 5918 : -ipem memet faciens

45 mox nominis alti. Wwo gesta 3 p. 23, 17 pro cantate Deique te hodie b virum alterum mut.avit et numinis sui -ipemfecit. ALGER. Leoo. sacr. corp. Dom. I 16 col. 789C : tu nos,Domine, -ipes Filii lui, tu consontes regni toi ... esseiussisti. en parlant de la participation à FEucharistie

50 LEGEND. Cerh. minor 6 p. 477 : pater sanctus missamcelebravit menseque Christi multitudinem coadherentium-ipem fecit. b) â la nature humaine (en parlant duChrist) : LEIDR. epist. col. 884C Christum lesum quifactus est -s montalitatis nostre, ut nos -ipes facenet

Page 22: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

455 particeps 456

divinitatis sue.Hnorsv. Cal. 9, 18 P. 142, 19 benedicta situnica progenies divinitatis idemque -s nostre fragilitatis.COD. Lauresh. 83, I (a. 989) Dominus ac redemptornoster, mortalitatis nostre -s Oeil dignatus, somme salutisviam nobis ostendit.

3) qui reçoit en partage : a) le royaume de Dieu : POSTASAxO 5, 16: regni -ipes superi. CARTUL. Richar. 17 p. 21(a. 1147) : regni celestis -ipes faciat. b) la béatitudeéternelle : HRABAN epist. 2b : Deo largiente eterni gaudiinobiscum -s existat. TRAD. Fris. 353 (a. 816) : eternebeatitudinis -ipes esse mereantur. ACTA Guili. Norm.

Cadom. 8 II p. 82 (a. 1082) -ipes eternorum bonorumcupientes fieri. IskAc Sua. serin. 25, 12 t. II P. 116: cumenim talis sit natura que capi aliquatenus et participaripossit, et in se de se iugi et ... ineffabilia gandin exulter,pertinuit ... ad ipsius gauchi naturam velle habere tanti ettam iucundi boni -ipem. c) le bienfait des prières : AcrA

duc. Norm. 227 p. 437 (a. 1066) : concessit .. utorationum -s fieret. CARTUL. S. Savin. Levitan. p. 390(a. 1145) : abbas predictus et conventus illiusbeneficiorum suorum -ipem me fecerunt. C..JtwL. Ponti-niac. 7 p. 89 (a. 1177-78) : quatinus orationum quas adDeum ... fundunt effici mereamur -ipes. Lin. controv. S.Vinc. Cenom. 113 p. 167 (a. 1191) : concessit Iohannemfratrem meum -ipem esse totius beneficii abbatis et quodpro eius anima per singulos arions celebrabuntanniversarium eius. avec in et l'abl. : CjcuL. Abbatiol. 4

p. 15 (a. 1033-1040) ea fieri conditione ut fratrum ibidemfamulantium Deo in orationibus otique facti -ipes quandiuadviverent. CARTUL. Popul. 109 p. 62 (a. 1188) : uxoremtuam -ipem in bonis spiritualibus tanquam unam desororibus nostris. d) une qualité: ANA5T. chron. p. 306,18: Iohannem •.. verbo et opere sanctitatis -ipem. Get&an.Moitus. delib. VI 124 p. 82 : ab hoc [tc. Christo] bestiarationis minime capax sed homo rationis s. BERNARD.serm. de temp. 4 P. 164, 9 : [Deus] duas tantum feceratnobiles creaturas rationis -ipes, capaces beatitudinis.e) qui partage le sort d'un damné (avec cum et l'abl.)CARTUL. Lesat. 1 103 p. 78 (a. 950) : corn luda Scariot-cebs sit in infernum. Doc. Amiat. 55 p. 108,20 (a. 1015):fat partices cum luda traditores. CARTUL. Conch. p. 110(a. 1031-65) : cum luda Scarioth sit -cebs in infernum.CARTUL. S. Paul. Mausol. 4 p. 9 (a. 1084) : cum ludatraditore in inferno -cepbs fiat. avec le gén. : CARTUL.Irach. 27 p. 37 (a. 1055-63) : confusus a cetuchristianorum dimergatur in infemum et sit -s Iode.

C) qui fait partie de : 1) d'une communauté (avec legén.) : IoNAs AuRa. Hubert. epist. p. 806B : non dubiumest vel esse vel lien velle vos sanctorum pastorum -ipem,cuius pascit assidua Iectio referens actuum eorumprobitatem insatiabilem mentem. RIMu. Ansc. 2 p. 81 : sinostre societatis -s esse volueris , omnem debes vanitatemfugere.

2) qui est adjoint à : (avec le dut.) : LIBELI.. de reb. Trev.

5 p. 101, 41 : pro qua ... Romana et apostolica sedesquodammodo minuit dignitatem suam, ut hanc sedem[Treverensem] sibi -pem faceret.

II) subst. m. : A) celui qui participe à l'autorité, au5 pouvoir (avec le gén.) (PeIAs : -s ... adiutor, minister)

Acon.&an. div. imp. V p. 249, 6 : Domine, rogavimus ... uttua illuminatione ... eligeremus -ipem imperii. NITHARD.hist. II 5 p. 18 : Karolus anxius crut. Ergo -ipes secretorumconvocat.

10

B) celui qui partage l'activité (avec le gén.)1) compagnon, disciple : Guioo BASOCH. epist. 5 p. 18, 7sont quidem Parisius sed solus, quia te solum non habeo,dimidium met, vite -ipem.

2) (péj.) complice : a) en général : PETR. VIENN. (?)

15 except. IV 38 p. 360 : socii et -ipes criminum intestimonium non recipiantur. b) celui qui partage le sortd'un damné (dans une formule d'anathème) : (avec legén.) : DIPL. Otton. 1144 (a. 952) : sciat se compositurumauri optimi libras centum ... insuper Jude et Safirre -s

20 existens incendio deputetur.

C) (soir.) : 1) celui qui partage l'amour de DieuCERBAN. transi. Max. 11 26 : caritas in Deum omnemvoluptatem pretereuntem et omnem dolorem ac tristitiamsuadet contemnere -ipi son. (gr. pktooç) . Lncnrm. Gerh.

25 minor c. 1 p. 471 : gaudiaque Christi -cipibus dieshodiema contulit. CARTIJL. Pontiniac. 7 P. 89 (a. 1177-78):quatinus orationum quas ad Deum ... fondant efficimereamur -ipes. spéc., dans la citation du Ps. 44, 8disciple: WALAHFR. homil. in Matth. pref. : lesus autem

30 Christus Dominus noster oleo letitie pue -ipibus unctus aDomino legitur (ib. : TRANSL. Dion. Ratisb. p. 351b, 36.GUILL. S. THaon. cant. P. 158. AMADEU5 LAUS. homil. 5,66). ou en référence à ce Ps. : ANDR. FLOR. mirac. Bened.IV 12 p. 268 : porte Dei genitricis altare, que, pro -ipibus

35 universalis geniture, oleo inroratum letitie mundo protulitintemerato ex ventre. Gurnt g . serin. 5 N 90 p. 228 : et hecconsummatio abbreviata inundavit iustitiam ... quia de suaplenitudine in -ipes sans redundavit iustitiam. ACARD. S.Via. senTi. XIII 2 p. 135 : Deus unxit eum pre -ipibus suis

40 Spiritu sancto.ID) (fur.) : 1) co-tenancier ou co-propriétaire (cf.

parçonnier) : CARTUL. Tuile. 160 p. 71, 13 (a. 893) : opusest, quod iste census hic scriptus ab inicio ad curctem>Turegum iuste et legaliter venire debe.. ... Arolf suique

45 -ipes I plenum. AcTA duc. Nom. 135 p. 310 : (a. 1037-75) : de supradicta silva centum acras emimus a Rogeriofilio episcopi qui et -ipes et coheres est eiusdern alodii.CARTUL. S. Mar. Avenion. 8 p. 9 (a. 1109) : habuerunt aRostagno ... qui -s vel eres erat istius honoris

50 septuaginta quinque solidos Egidiensis monete. AcrA pont.Rom. Gall. VII 63 p. 322 (a. 1347): totain terrain et nemusquod tenebant Rogerius de Clastres et -ipes sui ab ecclesiaS. Quintini sub censu triton modiorum frumenti. CxruL.Icaun. II p. 157 (a. 1163) : alodium quod habebat cum

Page 23: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

457 particeps - participatio 458

-ipibus et cognatis suis. C.nuL. S. Petri Burg. Valent. 14

p. 30 (a. 1192) : quod ... Bernardus de Beiregart et -ipessui qui notaire eiusdem ecciesie portum de Burgo tenent.CARTtJL. Ursicampi 401 p. 242 (a. 1197) : dedit ... totummanagium ... cum omni terra sua arabili et pratis, ainetis etaquis et universis que sine -ipe possidebat. spéc., -sdecime: ACFA coin. Flandr. 1191-1203,3 P. 21 (a. 1191):ea sane conditione quod de eadem deciina honam pacemfacere deberet abbati ab omnibus -ipibus eiusdem decime.

2) celui qui gère avec d'autres : FOR. Conch. VIII 11p. 47 : si duo vel pluies fuerint -ipes in molendinolaborent omnes.

3) celui qui partage une charge ou un lieu d'habitationDut. Loth. 1 96 p. 234, 4 1 (a. 846) : de matriculariisquoque qui ... ad predictam ... cappeliam osque nuncdeservierunt ... statuimus, ut nemo alius in eodem sanctoloco matriculai-jus vel -s existat. CARTUL. S. Ioh. Orbist. 1

p. 4 (a. 1107) : bec omnia dedi ego Guillelmus predictus,domino Gosselino de Leziaco presente et ipso ex sua partedante, qui rune sub me et mecum huius provincie -s erat.ACTA Phi]. - Aug. I 179 p. 215, 16 (a. 1186) : villaLauniaci Sicci erga comitem Donni Martini et erga sociossous, Donni Martini -ipes, super gisto ... quieta remansit.

III) subst. n. (techn. math.) : élément commun : HnM.DALM. trans]. Euci. elem. 16 p. 15 : si.. 'ii b' equale est 'a g'communeque sive socium seu -s utrique 'g b'.

particibiliter adv. [particeps] (théol.) en subissant unedivision : ADEMAR. S. RUF. Trin, p. 121, 19 : deitasdivisionem non sustinet et in tribus ipsis personis plenificeatque perfecte est ; non -r sive ex parte easdem implens 30

personas sed in unaquaque existens plenissime et unapermanens, licet in tribus personis monstretur,

particio, -nisf y. partitio.participabilis, -e adj. [participo] qui a en commun une

partie du sens : Rou. MELODUN. sent. V 35 t. H p. 230, 25

35

bornai itaque pluralitatis differentia in sala forma vocisconsistit et in nulla significationis proprietate. Nam idquod ab utroque significat prout ab utroque significatur anumero differentibus est -e.

participalis, -e adj. 1) qui participe aux réalités 40

supérieures, divines (avec le gén.) : HIWUIN. transi. Dion.XI 1 p. 50, 12 : -es enim novissimi superioruni sontomnium proprietatum. ib. XV 3 p. 66, 14: aurium autemvirtutes, quod est -e et cognitivum ac susceptibile Deiprincipatus inspiracionis. ACARD. S. Via. serin. XIII 14 45

p. 148 gratia enim tahs quant habuit humanitas Christiapud Deum nobis promeruit -em miam quam habemusapud eum.

2) (gramm.) -e nomen: participial: USUARD. grarnm.

p. 105, 22 : gerundia vel -ia nomina sont bec: amandi, 50

amando, amandum, amatum, aniatu. P pms: -ia nominadicta quasi similia sont participiis, ut amans , habitus.Huco S. Via. gramm. p. 276, 1: [nomen] -e , quod apart icipiis.

participalitas , -tis fJ [participa] [non] participationaux réalités divines erreur pour inparticipalitas : Hiwulr4.transi. Dion. (div. nom.) II 5 p. 184, 10: superiacet autemet istis omnicause divinitatis -s, quod neque tractant eamesse est, neque aiteram quandam ad participanciacommixtam communionem (gr. &p.€0€La).

participaliter adv. [participo] (théol.) en partageant(des qualités) : Ion. Scot. divis. nat. IL p. 208 (col. 6178)-r autem editas ex Den non participante providas virtutes.par participation (en parlant du Christ) : 10H. Scor.comm. lob. II!, XII 33 p. 272 : [Deus] incarnato Filin suototum spiritum sourit dedit, non -r, non per subdivisionessed generaliter et universaliter.

participanter adv. [participo] par participation àHILDUtN. transi. Dion. (div. nom.) XI 16 p. 281 : -r autemdatas ex Deo inparticipante preintellectas virtutes, ipsodeali est.

participarius. -a, -ui [participo] en co-propriétéAcrA Phil. -Aug. I 64 p 85 (a. 1182-83) : aitera pars incensiva que est -a inter nos et vicecomitem.

participatio sive participacio, -ois f. i) participationA) part prise à: I) une action: NOTX. BALS. gesta 1, 30

p. 41 : arcae partis Magontiacensis, quem tota Europacommuni quidem set ordinatissime -ne opere perfecit. enparallèle avec auxiiium : FL000ARD. annal. a. 944 p. 93auxilio seu -ne Ludowici. HELM. chron. 109 p. 215 , 1: ut

dux ferret auxilium et coin -cione laboris fieret etiamparticeps emolumenti.

2) à une délibération ou une décision : PAUL. Ais. epist.10, 2 col. 469E (Madoz p. 194) : non solum episcopi, sedmetropolitarum partiin epistolari decreto, partimpresentiali -ois commurtio manifestis probationibus premanjbus exhibentur. Hum. chron. 81 p. 152, 19 : tesaccersivit ... papam in castra propter -cionem consilii.

3) dans une formule de salutation: RAYM. POU. p. 235:Episcopo Vivariensi domino meo et omnibus orthodoxis,Pantins de Baladuno et Raimundus, ... salutem et laborisnostri -nem.

B) (dans le domaine spirituel) : 1) participation àl'eucharistie : EADM. Os. 34 p. 37 : unicum redemptionishomme sacrificium coram se Deo Patri facit offerri coinsdein -ne refectus. RADULF. Dic. imag. hist. I p. 333quatinus ... ab omnium fidelium communione abstineatis,ne vestra -o Dominicun\ gregem contaminet ad ruinam.spéc., dans les expressions: -o aitaris : GUERR. serin. 4E 9p. 288 : coin

tria sint que nos faciunt christianos,fides, baptismus et aitaris -o. caiicis Christi -o : Guetta.serIn. 4E 19 p. 22 : ne cedat nobis in iudicium -o calicisChristi. corporis et saiguinis Christi ou Domini -oRADUERT. corp. Dom. IX 208 p. 60 : ad -nem gioriosicorporis et sanguinis Domini cum alus infantibus coevissuis predictus infans ludeus accessit. RAnIER. Mets. 6, 233p. 17 (col. 459B) : sa&rosancta corporis et sanguinisDomini -ne refecto. BbRTHOLD. CON5T. annal. a. 1076

5

'o

15

20

25

Page 24: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

459 participatio 460

p- 283, 2 : decemimus reges a suis dignitatibus cadere et-ne corporis et sanguinis Domini nostri Jesu Christi carere.Ivo epist. I p. 118 a. 1094: separat vos eadem auctoritas a-ne dominici corporis et sanguinis. ALOER. LEOD. miseric.III 38 col. 949" : -ne corporis et sanguinis Dominialienantur. eucharistie -o: BERNARD. serm. de temp. (Cena)2 p. 68, 19: ad hoc instituta sunt omnia sacramenta , adhoc eucharistie -o. mense Christi -o: Ru p. Ton. SpiL 11119 p. 90 (coi. 1660C) : post baptismum et mense Christi-tient. HILDEB. myst. miss, col. 1188 B : ut -o mense.mysterii salutaris hostie -o: Tuionc Willibr. vita pros. 35p. 481" : ante -cionem mysterii salutaris hostie voto seobstringunt quotannis ... censum iii persolvere.

2) part reçue (d'un bienfait) : a) en général: Beat&1tD,epist. 77, 21 p. 200, 20 : sane etenim reprobi spiritus, etsidestituti sont -ne gratie spiritualis, non tamen vivacitateindustrie naturalis. COD. Arp. cont. I p. 65 (a. 1168): nefuture felicitatis -ne privarer. b) des prières d'unecommunauté : DIPL. fleur. II 368 (a. 1017) : ut uterquenostrum [Henricus et Cunigunda] tant vestitura quamvient stipendiaient amodo ab episcopo ... corn perpetuaoracionum -ne plenarie inibi sieur nous fratrum accipiat.Doc. Port. reg. I 75 p-96 (a. 1127) hoc autem donumvobis fratribus Cluniacensibus facio ut habeam -nem incunctis beneficiis et cunctis orationibus vestris. CARTAa. 1140 (Memor. Church 55. Peter and Wilfrid Ripon. 8p. 97) susceperunt ipsum ... in -ne omnium bonorumoperum et orationum que in predicta ecclesia fiant inperpetuum. CARTUL. S. lob. Hier. 268 p. 202 (a. 1158) : ut

mihi et omni generi meo helemosinarum, ieiuniorum,orationum et missarum que fiunt et dicuntur in Hospitalisancto, -o concedatur in Domino. CARTUL. Gost. I 297

p. 318 : ex certam itaque fidutiam de orationum etelemosinarum, si quas ... facere possumus et aliorum, quesunt fratrum -ne ... vobis porrigimus. CARTUL. S. Bened. inWevria 31 p. 81 (a. 1196) : fratres prelibato mititi ... nonsolum ... orationum -nem sed etiam totius Cisterciensisordinis orationum communionem concesserunt.

C) (théol. et philos.) : 1) participation à une doublenature, à une double essence (en général) : Ent.mut. adGrim. 31 p. 570, 19: nec magnos tres dicimus, sed unummagnum, quia non -ne magnitudinis Deus est magnus, sedse ipso magno magnus est, quia ipse sua est magnitudo.10H. ScoT. divis. nat. 1113 col. 632B : nihil aliud esse -nemnisi et superiori essentia secunde post eam essentiederivationem, et ab eu, que primum habet esse, secunde, utsitdistributio, GILD. Potut. Boet. hebd. 21 p. 192: quod est,participare aliquo potest, -nem dicebat id, quod est, cumsuo esse aliud quiddam habere ... sed iila -o, qua eo quodest esse participat natura prier est, altera veto posterior.RICHARD, S. Vic'r. Trin. 5,1V p. 199 (col. 951C) : ubi est -osimul est distributio. Nain nec -o sine distributione, necdistributio sine distributore. Qui igitur possibilitatemnonnisi secundum -nem habere valet, procul dubio

distributoris ofticio indiget.2) participation pleine et entière de chacune des

personnes de la Trinité à la divinité : THEOD. CARNOT.Boeth. Trin. II 56 p. 173 : cum dicitur quod Deus est a

5 deitate hoc sonat locutio : habet esse Deus -ne deitatis.ROB. MELODUN. sent. I, V 4 t. II p. 172, 8 : hoc modotoquendi illud volunt esse dictum, id est Patrem quadamparticipare forma ex coins -ne habeat esse, quant nisifaHor, essentiam vocant. ib. I, V 39 t. II p. 242, 4 : ex

'o unius divinitatis -ne tres personas unum Deum esseasserunt.

3) participation à un attribut divin ou à un bienfaitdivin, par don de Dieu : a) en général: RADnERT. Matth.

III, 5, 3971 p 360 (col. 267M: ut, quod Deus habet per'5 naturam, homo incipiat habere per adoptionem, ex -ne

bonitatis Dei. RIctmR. 111 63 t. II p. 76: quia constat Deumsubstantia solummodo bonum, quamiibet veto creaturam-ne bonam. HELGAtJD. Rob. 18 p- 98 : feux -ne Dei pietas etmisericordia, que sic floruerunt in tanto et tah viro. Co.

20 11es. didasc. p. 43, 10: indubitanter habeo mentis humanelumen verbi Dei esse -nem. CERBAN. transi. Max. ific. 27creatura veto sicut crimes :ne et gratia existentiamhabentes. b) participation au souverain bien: -o summiboni: HILDUIN. transi. Dion. p- 15, 8 : quia nihii de hiis que

25 sunt est prorsus boni -ne carens. Ion. ScoT. divis. nat. I 12

p. 64, 7 : sicut nuHum bonum naturale est preter ipsum[Deum] , sed omne quod dicitur bonum esse, ex -ne uniussummi boni est bonum. GAUFRID. GRossus Bernard. Tiron.VIII 72 p. 239C : dum igitur ad se confluentes sic

30 instrueret quant gioriosum atque mirabile sit hominemdeificari -ne summi boni declararet. Hnnn; Bos. mei. 3, 5col. 1353n: cum igitur nihil sit quod a summo bono nontrahat boni -nem. e) participation à la connaissance de laVérité : 10H. SCOT. homil. Ioh. V p. 224 : ita animus

35 sanctorum puram rerum spiritualium omnemqueintetlectum superantium cognitionem non suffert accipere,nisi prius incomprehensibilis veritatis -nem dignusefficiatur habere.

4) participation à la vie d'ici-bas : (définissant la40 nature humaine relativement à la vie éternelle) : a) en

parlant des hommes : HILDUIN. trani. Dion. (div. nom.) X 3p;274, 9 : nos hic secundum tempus diffinitos seculi -netheoiogia dicit, cum incorruptibilis et semper itidemhabentis seculi appetimus. b) en parlant du Christ, qui

45 participe à la nature humaine: PETR. LOMB. sent. III 21, It. II p. 647 : sensit igitur mortem -ne humani affectus,quem sponte susceperat. Il participe des deux natures:CERnAN. transi. lob. Damasc. 3 : unus et idem erat [JesusChristus] divina et humana operans in utraque forma cum

50 utraque -ne. c) en parlant de l'Esprit-Saint: ACARD. S.Via, senti. 1, 2 p. 27 : Spiritus Sanctus exivit usque adnos quando in specie coiumbe apparuit ... non tamen exivitusque in nos, id est usque in nature nostre -nem, ut homof,eret.

Page 25: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

461 participatio - participativus 462

5) participation à une qualité surnaturelle de laVierge : ACARD. S. Via. serai. XIV 2 P. 174 : [Virgo]concipit et parit absque corruptione, corruptos etiamvirginificans ex sue virginitatis -ne. noter -tics désignantles membres du corps mystique du Christ : ACARD. S. Vier.serai. 13, 2 p. 55 huius autem corporis Christi inembrasurit singula -tics universitas autem omnium corpusipsum.- D) action faite en commun, relation avec : 1) engénéral : PAUL. DIAC. homil. temp. col. 1408A : que -oChristo et diabolo? UDALSC. Egin. 27 p. 443, 27 : pastorbonus dolens, gregem sibi commissum bac -fis contagione[sc. regis excommunicati] esse temeratum. RuHN. summaII causa I cap. 7, 204: si constat aliquem symoniacum esse

ah eius -ne sicut alicuius interdicti abstinere debemus.2) dans l'expression : habere -tient cum : avoir part à,

avec: n) en général: Lun. comm. Pauli 6. 9 col. 172A:epistolam ... in qua precepit ne -nem haberent cumfornicariis. b) dans des formules d'imprécation : partagerle sort de : CjrnyL. Antr. 3 p. 97 (a. 841) cura Dathan et 20

Abiron in inferno -nem habeat. MON. hist. Port. 8 p. 6(a. 875) : catit luda proditore habeat -o (sic). CARTUL.Apt. 17 p. 16 (a. 943-50) : coin -nem habeat. C&icut.Conch. 245 p. 205 (XI s. in.) habeat -nem cura Dathan etAbiron. CARTUL. Lesat. 187 p. 65 (c. 1000-10) : cum Datan 25

et Abiron -nem habeat in infernum. (ib. 44 p. 34fa. 1081]).

3) (log.) communauté de structure entre propositionslogiques : GARLAND. dialect. V P. 116, 10 : departicipantibus tamen possunt esse tales silogismi, si -o 30

sic accipiatur : propositiones que participant alieparticipant proprie, aRe improprie, id est equipollenterproprie ut iste 'aimais nix candida' et 'omnis margaritacandida', equipollenter ut 'ornais homo est animal' et'oirais asinus est sensibilis' : in attaque enim 'animal' est, 35

in una vere, in altera equipollenter, nainequipollet 'animali'. Quapropter ubi mentio fier de -ne,determinato an proprie agat an improprie.

11) partage : A) de biens ou de revenus: 1) en général:CARTIJL. Andegav. III 39 p. 33 (c. 1070) : -ne facta inter 40

canonicos ... et sanctimoniales. ACTA pont. Rom. ined. 153p. 164 (a. 1155) : ut ... unctiones infirmorum ... aique -obeneficii funerum ... nulla clericorum calliditate ipsiecclesie subtrahantur. CARTA a. 1164 (Le Glay, Gloss.topogr. de l'ancien Cambrésis p. 51) : omnium 45

impensarum et omnium obventuum, eque sit inter nos etcos -o. spéc.. distribution : CARTUL. Tarvan. 50 p. 41(a. 1173) : vinum ego fratresque nostri deputavimus,decementes ut die festivitatis ipsius in generalem fratribustribuatur -ricin. 50

2) partage de revenus ou de source de revenus : CARTUL.hosp. Pontis. I p. I (a. 1190) : concedimus ... vineaspratorum valus ... carat -ne medietatis fructus hereditariefaciendas. spéc. , sine alicuius -ne : sans partage : CARnW.

S. Florent. Pictav. 7 p. 17 (a. 1020) : parvulam primilusillam tenebat ecclesiam ... sine alla aliorum -ne. CAirruL. S.Iovin. p. 8 (a. 1050) : isam prebendam teneret quandiuviveret sine alicuius -ne. ACTA duc. Norm. 162 p. 352(a. 1050-84) : do eccleinam quandam ... nulla ullius -neimplicitam. sed muni dxactione liberrimam. CARTUL. S.Michael. Mos. 46 p. 173 (a. 1088) : luminariaoblationibus et elemo$inis sine omni diminutione velalterius -ne monachis concessimus. CARTUL. S. Vedast.p. 345 (XII s.) : aquas omnes ... ex integro sine alicuius-ne possidet. en opposition avec proprie : en copropriété

LuGEs Hein. 1 9, 11 p. 556: soca veto placitorum aliaproprie pertinet ad fiscum regium et singulariter. alia -ne,alia pertinet vicecomitibus et ministris regis in firma sua.

3) partage d'un bieh, d'un héritage : a) en général:TRAD. Falk. p. 41, 13 (a. 1165-83) : ego ... comes Sibotofilin mien ... in hereditais -ne coninventia (sic) hominummeorum ... tradidi. RQTUL. pip. 10 Richard. I p. 139concordia facta de -ne totius hereditatis. b) d'unroyaume : ERCHAMU. brev. p. 329, 5 : Ires filii ... postgravissimum proelium quod de -ne regni inter cosexcanduit, Europani hoc modo diviserunt. TUEOD. AMORD.Bened. II p. 258. 2 : Sigebertum Pippini regis filiumquatuor regnorum -ne privatum. Wtr'o gesta 2 p. 17, 37quodcirca mihi videttkr, si in uno de nobis hic honorcoadunatus remanserit, ut alter eiusdem honoris -neulterius quodammodo non careat. spéc., in -nem recipere:recevoir en partage (en parlant d'un royaume) : ANNALFuld. Ratisb. a. 896 p. 129, 14 : Perngarius regnumItalicum invasit et •;. quasi hereditario jure contraLantbertum in -nem recepit.

4) acte de partage: (sens concret) : ACTA pont. Rom.Gall. IV 208 p. 360 (a. 1179): -nem quoque etcommunicationem, que habetur inter vos et monialesecclesie Beate Marie Suessionensis ... sub tali forma quodutrique monasterio semper communia sint ... quecumqueexibunt de redditibus) ACTA Phil. -Aug. 168 t. I p. 201(a. 1186) : addimus ... quod illam conventionem et -nemnundinarum Compendii quam habebamus cum monachis,rescindimus.

B) (math.) division : Ps. Boeth. geom. p. 396, 7Pythagorici veto, ne in multiplicationibus et -nibusfallerentur, descripserunt sibi quandam formulant.

participative adv. [participo] d'une manière partielle,en utilisant une approximation (par opposition àsubstantive) : HERU. Bos. met. col. 1363D : catit de ipsaparticipativis nominibus loquimur substantive potius etessentialiter incelligenda saut etsi -e quid dicatur. Et qui deipsa -e dicuntur ipsam esse plenam eorum naturam que deipsa dicuntur, mox significent.

participativus, -a, -Um adj. [participa] qui participe à,qui contient une part de: HILDUIN. transI. Dion. (div. nom)V 5 p. 240, 4: et est primant quidem essentes, inde istiusaut istius inicia essentes, et participare esse, et essentes

5

10

15

Page 26: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

463 participativus - participium 464

-as. spéc. , nomen -um mot qui n'exprime qu'une partiedu signifié: Hn. Bos. me!. col. 1363D: unde et coinipsa [essentia superexcellens] - is nominibus loquimursubstantive potius et essentialiter intelligenda sont etsiparticipative quid dicatur. (cf participative)

participator, -is m. [participe] I) qui partage le sort de(dans une formule d'anathème) : CARrui. Conch. 25 p. 31(a. 956) : et cum Datan et Abiron in infernum -r sit. (ib. 35

p. 40 [a. 955-86]).2) celui qui partage un bien-fonds: CARTUL Popul. 98

p. 55 (a. 1199) laudamus et firmamus pro nobis et proomnibus -ibus de supradictis articis.

participatus, -us m. participation (dans l'expression -usopens) : RIJOTO. COL. 27 p. 28, 1: ipse pro magnitudinevirtutis et sapientie in -um cius opens et prope inconsessum tante dignitatis admissus est. CARTCJL. episc.Hild. J 64 p. 60, 22 (a. 1020) : constituimus ut quatuoranni temporibus legalia synodi scita decernenda condictisab omnibus nostre scilicet diocesis septis congyratis inconsensum -umque tanti opens conveniatur.

participialiter adv. (théol.) par participation ô lanature divine (par opposition à nominaliter) : ARNOREICHER5B. apol. p. 188, 30: iungentes vero in unumperfectum hominem hoc unum, i!Iud videlicet rationaleanima!, nos et assumptum in Deum et propterassumptionem verum Deum predicamus, bac tamendifferentia servata, ut assumptum nominaliter et non -rdicatur. ib. p. 188, 35 : unde nominaliter nunc postassumptionem hoc ex duobus unum effectum assumptumdicimus, sieur doctum vel eruditum non semper -r, sedsepe ac multo frequentius nominaliter diicere solemus.spéc., en parlant de la Trinité : par participation auSouverain Bien (par opposition ô essentialiter) : BERNARD.epist. 190, 4 p. 21, 2 (a. 1140) nec enim verumsummumque bonum, quod surit, inter se particulariterdividunt, quoniam nec -r id possident, sed hoc ipsumessentialiter suint.

participium, -i n. DuC FEW VII 676. formepartificium ARcH. com . Banc. 153 p. 320 (a. 961).I) participation : A) part prise à : 1) à une activité ou unedécision : EKKEH. IV cas. Gal!. 107 : et cetera, que sanctiabbates ... mutanda censebant ... eos in -uniassumentes mutavimus. EADM. hist. I p. 32 : tu ... fratemilaboris -um abiicis, lui solius otiosam quietem appetis ?CARTUL. S. Ioh. in ValI. 56 p. 33 (n. 1149): credidi mequoque ph opens adipisci posse -um. AIN. 1145. p!anct.nat. p. 495 : mutue collocutionis communicare -unidedignantur. CARTUL. Rhen. med. ml . 515 p. 360(a. 1188): nos in -um pii laboris ... co!!egenunt.

2) à une autorité: LAME. TuT. Henib. 1, 6 p. 744, 3matres ecclesie que unius erant patrocinii, mirabili uniusconfederabantur tenore -i. Hatu,t. ARcH. Edm. 25 p. 61purin siquidem iniuniosus sic per baculum ... vindicare sibiloci sanctissimi -air. Huco PlcrAv. chnon. Vizeliac. 11

p. 415, 73 : huius loci corpus tanta et tain cantateproprietanii iuris capiti suo ecclesie unitum ... iungebaturquod in qualibet parte sui cuiusquam -um dominii velsocietatis admittene ... abhorneret.

5 3) à une communauté: WAL..AIIFR. Gall. III p. 313, 26:enis in consortio nostro et -o societatis rostre gaudebis.Guia. MALM. gesta reg. V 416 t. II p.492 : etiam ipsiscommunionis tue -um non negabis. Ps. BENED. Pan. gestaII p. 246 : fraterne communionis -um secure impendat.

to spéc., dans le mariage : Guiu.. TYR. hist. cet. transir. XIV19 p. 634: quam [sc. Rainerii uxorem captivam] vin ... admaritalis amplexus -um devotus admisit.

4) à une situation (matérielle ou morale) : a) engénéral : Ion, SARISB. epist. 111 p. 180 (a. 1159): cum

15 ergo me vobis amicum esse professus sur, -um rerum etanimarum libens agnosco. b) (dans une formule desalutation) : participation à un statut déterminé: EPI5T.

Wiba!d. 229 p. 347 (a. 1150): W(ibaldo) neligiosissimo acsapientissimo Stabulensis monasterii abbati P. Dei gratia

20 Esculanus licet indignus episcopus, -um in id ipsum.

s ô un sentiment: Prra. BLES. epist. 155 col. 4504Mutuo compassionis -o pressuram pub!icam et communediscrimen propnium faciemus.

6) à une faute ou une mauvaise action, complicité25 ANDR. FLOR. minac. Bened. 111 3 p. 223 : ac si particeps -i

contumeliarum amici Dei. IULIAN. VIZELIAC. serin. XXIII262 t. II p. 524: iustus inique in hoc iudicii loco ... peccatia!ieni -um devitet.

B) pari reçue: 1) de bienfaits spirituels: Din. Loth. III30 Il p. 13, 35 (a. 1127) : si ... loca ... divino cuitai edificata

ab infestantium pervasione tutabimun, -um mercediseorumdem domino langiente sortiemur. VErA Otton. Barth.III 1, 32 : ut ... cottidianum orationum suarum -um eisdevotus obtulerit. Acrrus pont. Cenom. p, 464 (XII s.) : ad

35 sue beatitudinis -ton evocavit. Prrg. CANTOR suintait sacn. I31, 9 p. 93 : utrum si sic decedenet, ecclesia ei -unisuffragiorum, beneficium atrii in sepultura concederet?GiRON. Maunin. p. 5 : Ludovicus ... in capitulum nostrumvenir, -uni beneficiorum nostrorum humiliter petiit et

40 accepit. RICHARD. S. Via. pot. lig. 21 col. 1173B : -umsacramentorum Christi criminator amittit quod pnius inbaptismale accepit. 2) (dans une formule d'anathème)habere, tenene -um : partager le sort maudit de quelqu'un:CARTUL. S. Emil. Cocu!. 38 p. 47 (a. 946) coin -um

45 habeat. ARCH. coin. Banc. 153 p. 320 (a. 961) : cum ludasScaniot partificium abeat. DOC. cath. Ovet. 49 p. 164(a. 1044): in futuna viril cum Datan et Abiron -um teneat.ib. 94 p. 207 (a. 1087) : qum luda traditore abea -um ineterna damnatione. (cf. Doc. Port, part. 17 p. 14 [a. 1101]).

50 CARTUL. Vega 72 p. 102 (a. 1176) : coin habeat-um qui sanguinem sitit miserorum.

C) (théol.) participation à deux natures distinctesI) Dieu : a) absol. : CERBAN. transi. Max. 11122 : sancteveto virtutes Deum quidem -o cognoscunt super -uni

Page 27: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

465 participium - participo 466

existentem. b) avec un gén. : COD. Sax. 752 t. IV p. 48(a. 1033) : tapote idem Deus ipse sit sue bonitatis bonitas,distribuens gratis non tantum dignis verum etiam indignis-uni sue. Gutn. Nov. moral. 126 col. 56A: vivitDeus et sapit, vitalem per se et vivificam in carnali massaindidit animam, que pondus suum foris reddit vegetum,semet vere ex -o celestis luminis intro previdam possidet.IsAAc Sra. serm. 16, 16, 169 t. I p. 306: homo ... factusad imaginem et similitudinem reficitur ad similitudinem etimaginent propter conformitatem vite, refoimandus ad -11mnature, lb. 32, 10, 88 t. II p. 210 : Creatorem ... sine cuiusquolibet -o nihil omnino esse possent.

2) participation ô la cause première, à la source devie: bu. Scoî. versio Dion. Ar. III 2 col. 1122C: divinadiscretio est optima processio unitatis divine superuniteunite quidem sunt secundum divinam discretionemimmensurabiles traditiones, essentialitates vitales,alieque donationes, omnium cause bonitatis, iuxta quas ex-is et participantibus laudantur imparticipateparticipata. HERB. Bos. met. III 7 col. 1356D: et sic etiamin infinitum extenderetur inquisitio donec aliquareperiretur causa, in qua vite non esset -uni, sed potiusapud ipsum forts vite.

3) participation à la nature humaine (en parlant duChrist) : ACTA duc. Nom. 124 p. 294 (a. 1051) : per nostrecarnis -uni sue divinitatis provexit nos consortium.IULIAN. VIZELIAC. serin. XVIII 187 t. II p. 388 Christusnostre enim nature -uni non culpe.

D) relation, rapport: 1) entre des personnes : HERn.Bos. Thom, IV col. 1219D : excommunicati denominativeexcommunicatorum -o, quos evitare nec poterant neclic ebat.

2) entre deux termes abstraits : EKKEH. IV cas. Gall. 89:disciplina, corn qua nihil unquam -j superbia habuit.

11) partage, part: A) action de partager: Guia. Tvit.hist. fer. transm. XVII 27 p. 806 : ad prede -unihabere consones. spéc., equurn (equale) -uni ACTA pont.Rom. Gall. W 33 p. 119(a. 1142): apud Petrepontemde IV molendinis in omnibus equale -uni dominoeiusdem castri. CARTUL. Rernens. p. 423 (a. 1193): pratum

et omnes alios proventus, ecclesia et cornes equaliterinter se divident, et ad equum venient -uni. CARTIJL. S.Bened. Floriac. 11280 p. 168 (a. 1199) : quidquid deincepsex allure sive occasione altaris ecctesie de Vitriacoprovenerint ... in equum -uni

B) résultat du partage, part (sens concret) : Guru. TYR.

hist. fer. transm. IV 3 p. 157 : co in filium adoptato,presentibus civibus, quandiu viveret, omnium bonorum exaequo solemniter contulit -uni, et post eius obitum exintegro successionem. CARTUL. Prulliac. 90 p. 72 (c.1183) : diximus ut utrique quid possiderant et tuncpossidebant pace perpetua possiderent, et ulterius superalterutrum de alterutro -o nihil requirerent. spéc., droitd'usage communautaire: CARTA c. 1096 (Miraeus, Opera

dipl. I p. 77 col. 2: omne -uni silva et relique, usurario(sic = usuario) communi.

III) (gramm.) participe (ALcUN. gramm. col. 889A: -11mdictum est quia partem nominis parternque verbi tenet et

5 medium inter ea locum habet, et semper in derivatione est.[cf. IsID. etym. I, 6, 2et I, 11. HuGo S. Via. gramm.p. 284, 20. UGuTto S. v. capio]) : ALCUIN. gramm. col.859A -i proprium est tempus habere et casus ideo aquibusdam verbum casuale dicitur. CHRIST. STABUL. in

'o Matth. col. 1287B .0 : venit a verbo quod est soin nonhabet prescris -um. USUARn. gramm. p. 105, 24 : quot -atrauntur a verbe, activo? -Duo. Que? - presentis ternporiset futuri. PAPIA5 -umest pars orationis que pro verboaccipitur; ex quo derivatur naturaliter habens genus casus

15 quod ad similitudinem nominis et accidentia verbi absquediscretione personarum et modorum ... lb. : -unienim a nomine genera et casus, a verbe autem tempora etsignificationes, ab utrôque mimeront et figurani. AunoFLOR. quest. 19 p. 231 : nec vos lateat quod omnia preterita

20 -i desinentia in «-sus »penultimam producunt ac a verbisseconde vel tertie coniùgationis veniunt. ABELARD. gloss.peri erm. p. 457, 20: ail quod removendum dicit quod illepropositiones que non habent 'est' sed alia verba predicataequivalent in sensu illis que habent 'est' coin illorum

25 verborum ... Ut 'homo ambulat' id est 'homo est ambulans'.MAnu. VINDOC. ais vers. II 21 p. 157 : sequitur deadiectivis in « -atus » desinentibus ... et -ia consimiliaforme, ut 'intitulatus'.

participa y. w. 1. Du'F; FEW VII 676. forme participio30 COD. Patav. 163 p. 89, 8 (a. 978).

I) participer à (PAnAs : -ai, comrnunicat, impartiat.Uouno s. y. capio: -o, -as, verbum activum id est parlemcapere) : A) prendre part à une action : 1) en général.(avec le dut.) : Rpjiuw. gesta 3, 13 p. 182, 17 : prosequens

35 [sc. tex Ungarie] ... regfli consortio secum ilium -asse.2) aux prières communes (avec l'accus.) : BERTHOLD.

C0N5T. annal. a. 1077 p. 303, 50: privatim et communiterfraternitatis eorum et orationum memorias sedulissima[Agnes] -abat. -are vitam ou -are vite: prendre pan ô la

40 vie de quelqu'un : GERARD. MORES. delib. W lOI p. 44: inill.is qui porciliter conversantur ... Spiritus Sanctus nonhabitat ... quamlibet -ent vitam. Gurno BASOCU. epist. 5

p. 17, 22: tedet animati1 meam vite mec, quia vite non -attue.

45 3) (techn. méd.) à 4ne action curative : PAUL. AEGIN.cor. 99 p. 62, 3 : siveto cum reumate uicus fuerit,colliriorum ad illud aiiquid miscebimus .. et quecumqueapocrustica et sine mordacitate -ant virtute.

B) recevoir une part de : 1) en général (avec l'accus.)50 (GUILL. BRIT. summa II p. 528 : -are dicitur partem

accipere. Et ponuntur tales versus in Grecismo [XV, 28,30]. Evnt&im. grecism.': XV 30: -o rem te, -oque rei.):Dut Loth. I 38 p. 118 1 19 (a. 839): suaque rnunera ergaeadem ioca ob -andain retributionem conferre. bu. ScoT.

Page 28: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

467 participo 468

homil. Ioh. XIII p. 264: prefatus aer, dum solates radios-ut, non dicitur per se lucere. RADBOD. TnAincr. (?) Amaib.

8 p. 554E : hos [se. thesauros celestes] ... hereditario jure-as. (avec le dot. ou Uabl.) : CARTUL. S. Ben. Divion. 11 266p. 57 (a. 1019) : traditum est ecclesie domesticosecclesiaticis -are beneticijs. DIPL. Henr. W 446 p. 631, 26(a. 1101) : si quis iliorum [sc. canonicorum] servienshospicio et convictu alicuius eorum cotidiano -ans. OrroFRIS. chron. 1, 1 p. 37, 24: que due [se. zone] ... veludmedie ex uno latere cabre, ex alio aigore habitudinaliter-ant. HENR. AR]sT. transi. Plat. Phedo 64e p. 14, 21: utrumhonorare tibi videtur sive inhonorare, secundum quantumnon multa necessitas -are eis? DAN. EECCL. Urb. Magn.

p. 51 : armigeri sint potu -antes. spéc., faire partie desvictimes d'un même fléau : CARTuL. liiiraiect. 148 p. 401,30 (a. 1165): pro petitione predictorum principum et profideij servicio hominum ilborum qui huic generali maloaquarum -abant. (avec cum et l'abl.) : COD. Patav. I 63

p. 89, 8 (a. 978) : qui altario deserviunt cum aitari -ient.(avec in et l'abl.) : CAlcuL. Andegav. t. III 272 p. 173 (c.1100): quicquid in censibus veteris cimiterii et decimisparrochie -averant. CARTIJL. Vjndoc. 533 t. Il p. 377(a. 1146-52) : quia terra ipsa ... communis erat, nonpoteramus eandem ... ad excoiendum tradere, quoniamidem Peirus communiter nobiscum in omnibus -tiret.

2) un bienfait spirituel : a) en général : HILDEGARD.epist. 6 p. 340,3 (c. 1171): lux vivens ... etsi eadem in suapuritate inveniatur, tamen iuxta sensum accipientium abeatis differenter -atur. (avec l'ai,!.) : SIGEBERT. GEMnL.Landib. 51 p. 599D : inter novem etiam iocum ordinesangeborum habet in quo singulis, pro merito ofticii sui -et.Is,tc Si'EL. serm. 32, 8, 68 t. II p. 208 : tanquam totiusoculus corporis lucem Creatoris percipere et delectatione-are. b) l'Eucharistie: BERNARD. serin, de div. 27,5 p. 201,15 : qui ... ne ipso quidem tremendo angelis -are verenturDominici corporis sacramento. 10H. COLLEMED. Ioh.Tarvan. VII 20 p. 800: sacratjssimo corpore et sanguine-ato, osculum omnibus dedit. avec l'accus. et cum etl'ai,!. : PETR. PICTOR carm. 11 4 p. 19 y. 81: dum labiis etcorde crucis sacra commemoramus, corpus et ipsius cumsanguine -ainus. (avec de et l'abl.) : SIOEDnnT. GEMBL. gesta40 p. 540, 7 : preter jilos enim qui singulis horis euntes etredeuntes de eius -abant benedictione. (avec ad etl'accus.) : GERARD. MORES. delib. VIII 97 p. 137 : utnumquam ad refrigerium -et bonum. avec le gén.HILDuII4. trans]. Dion. XIII 3 p. 56 : per ipsas que post suntsubstancie, divini radii -ant.

II) participer de, tenir de la nature de .' A) en général:(avec l'accus.) : bu. Scor. ier. Dion. V 2 p. 277: non eniminferiores ordines superiores -ant in proprietatibus suis.(avec !'abl. ou le dot.) : RICHER. III 59 t. II p. 72 : dicoitaque mathematicam, phisicam et theobogicam equevaseidem generi subesse earum autem genus eis equaliter-are.

B) (théol.) d'une qualité ou d'un attribut (avecl'accus.) : bu. Scor. divis. nat. II 3 p. 16, 9 (col. 530A)ipsa est sapientia quam omnes sapientes -ant perpedisequos sucs, hoc est discipulos. FULD. epist. I p. 2 : ut-ando superessentiam deitatis Deus fias. GERARD. MORES.delib. 11 360 p. 21: sic omnia et omnium pars unum -ant.ib. IV 89 p. 41: hominem hic scias vocatum qui postcorruptionem Sanctum non est dignum -are Spiritum.ACARD. S. Via, serin. 15 p. 33 : sicut igitur homo que surît

10 Dei -at secundum plenitudinem. RICHARD. S. Via. Trin. 2,10 (col. 906D) : hinc ... potes animadvertere quartmagnitudinem ad mensurain habere, hoc est ipsam -are,non magnitudinem esse. de la nature humaine, en parlantdu Christ: ANDR. SUN. hex. XI 6991 : humanam tantum

15 naturam -avit Christus. (avec le dot. ou l'abl.) : TtmoD.CARNOT. lect. Boet. Trin. IV 34 p. 198 : Deus nullo -atquoniam ex se est quicquid est. id. glas. Boet. Trin. I 19p. 263 : Deo autem adepto, bonitate, beatitudine atquesufficientia ad plenum -amuis. HENR. ARIST. transi. Plat.

20 Phedo p. 63, 19 (bOOc): videtur si quidem michi si quidBlind bonum, preter ipsum hoc bonum, neque propter aliudbonum esse quam quoniam -at ilbo bono. spéc. (aupassif), en parlant de Dieu : CERDAN, transI. Max. IV c.11 : Deus quidem -atur solum, creatura veto et -at et

25 partitur. BERNARD. consid. V 5, 12 p. 476 : Deus sic inest utafficiat, ut infundat, vel potius infundatur et -etur.

C) (philos.) d'une vertu ou de qualités humaines (avecl'accus.) : THEOD. CARNOT. gios. Boet. Trin. Il 6 p. 269:ratio autem est vis anime sui agilitate mo yens atque

30 abstrahens a pluribus eiusdem nature generaiis velspecialis eam ipsam quam ipsa -ant formam. (avec le dot.ou l'abl.) : CLARENBALD. Boet. hebd. 11120 p. 10: homopreter hoc quod substantialiter est, -are potest quantitatibuspluriumque accidentium diversitate. ROB. MELODUN. sent.

35 V 40 t. Il p. 244, 24: nulla ratio esse videtur quare ex mahumanitate tres hommes unum essent, si ea -arent. Hujtn.Bos. mel. col. 1356C : nihil enim bono ulbo -III, cuius nonsit causa maior, plenior et superior a qua descendit quod-at.

40

ifi) partager: A) donner une part de, répartir (Uotrrios. y. capio : -o, -as, verbum activum, id est partentdare): HRABAN. epist. 46 p. 500, 30: hoc quod ... in sacrisscripturis meditando .... elaborare potui, vobiscum, sidignum ducitis, -are decemo. CARTUL Hosp. S. Ioh. Hier.

45 492 p. 338 (a, 1176-83): si autem filie vel fiiiisupranominatorum hominum uxores de alodio ducisducunt, et e conversa fui et fuie ex utraque parte -abuntur.Cowsuer. Nom. I, XIII 3 p, 14: tes illa mobilis data sororimaritate ... in perpetuum remanebit et non referetur in

50 partem cum escaetis hereditatis -ande.B) posséder en commun, avoir part â : b) une terre, un

bien (absol.) : CARTUL. Baioc. 122 p. 30 (a. 1092): terramquam simul -abant, que est iuxta claustrum. Onnwr. SCRiBA274 p. 102 (a. 1186): baudaverunt ut mons cum foresto de

Page 29: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

469 participo - participai 1470

Muta ... sit dehinc commuais inter hommes de Mune eteorum cunsortum ville et civitatis que in illo monte -antexceptis pratis. avec coin l'abl. : CARTUL. Baioc. 13 p. 5(a. 1074) terrain Hugonis Dorsiraie et omnium qui -antipsam terrain coin de progenie sua de Fontanis. CMrnm.Bean. 232 p. 107 (a. 1075-80): ego ... et frater meusuna coin nostris cum quibus terrain-amus. CAWruL. Halenval. XII p. 16 (a. 1170): Stephanus-abat quandam terrain cum fratribus Longipontis. CARTUL.Libaudi 8 p. 59 (XII s.) : dedit iterum partent, quamhabebat in pascuis de Caucholia que -ant cum GuillelmoBarbotea. CAit'rm.. archiep. Magd. 371 (a. 1164-80): neipsa ecciesia aliquam diminutionem in aliqua causa quanobiscum -ai, perferret.

2) (au figuré) : a) un pouvoir (avec l'ablj: Orro FRIS.gesta 1, 9 p. 26, 2: usque ad presentem diem daces dictisurît, nullum ducatum habentes soloque nomme sine te-antes. b) un titre ou une qualité (avec l'accus. et coinl'aN.): BanNAIW. serin, de sanct. (Bened.) 2 p. 2, I : estenim mihi de ipsius imitatione vobiscum seculiabrenuntiatio, et monastice professio discipline sedsingulariter sine vobis cum eu -o nomen abbatis. ANDR.Sut. hex. XI 6744 : homo ... sanctam semper -ans animamcum corpore mundo. spéc., gramm. : Huco S. VIGT.

gramm. p. 284, 20 participium est pars orationis que averbo omnino derivatur et pro verbo accipitur -ansproprietates nominis et verbi. avec l'abl. : IuuM4. VJZEL[AC.serra. XII 43 t. I p. 254 : notandum quod signanterSpiritus Sanctus et Spiritus et Sanctus nominatur, ut quiaest quedam Partis Filiique communio vocabulis quibusPater filiusque -ant censeatur. RICHARD. LOND. dia]. scacc.p. 75 : illustris Anglorum tex Henricus, hoc nomme-antium regum secundus dictas est. Guiu.. DotnK. aphor.3. 29 p. 24 : notandum est parcitatem proprietatibusprodigalitatis et avaricie quasi medium -are, noterl'expression : -are in se Onia. Eupor. trans]. 11 1 80

p. 512 : sementes autem et folia et radix -ant in sepredictas virtutes. b) (en parlant d'une terre) confiner à(avec cum et l'aN.) : CARTUL. Libaudi VIII p. 59 (XII s.)dedit ... feodum terre quod -at coin ad VetulamMortuam. ib. XVII p. 65 (XII s.) : dedit ... rupturamminete terre que -ai cum terra in qua sunt Ii noer.

3) (10g.) posséder un élément commun avec (suivi dudat.): GARLAND. dialect. V p. 115, 29 : cathegoricarumpropositionum alie sunt in nullo sibi -antes, aile que -mi.(absol.) : GARLAND. dialect. V p. 116, 10 de partici-pantibus i.amen possunt esse tales sillogismi, si participatiosic accipiatur: propositiones que -ant, alie -ant proprie,allie improprie, id est equipollenter.

4) avoir des relations avec : GAUFRJD. Atrriss. apoc. XIII195 p. 169 : culpatur merito qui in heresim lapsis -aret.AcTA Pont. 109, 12 p. 161, 10-11 (a. 1184): qui hostemscienter communie receperit in sua domo et et -avent inaliquo, inimicus communie efficietur.

Part, prés. participans employé comme : A) adj.I) qui participe de la nature de: HILDUIN. transi. Dion. IVI p. 24, 1 : omnia quidem, que sunt -ancia providenciesont supersubstanciales et ornai causa divinitatis manantis.10H. ScoT. divis. nat. III col. 623C : eadem ratio est demagnitudine, de more et puce, de unitate et perfectione.Per bas enim primordiales causas a summa omnium causadescendant quecumque magnitudinis, amoris, pacis,unitatis, perfectionis -antia sunt. ISAAc S1tL. serin. 32, 10,

10 88 t. II p. 210 : ceteris ergo universitatis membris, pronature differentis capta Creatorem -antibus, sine cuiusquolibet participio nihil omnino esse possent. spéc., enopposition à participants (le Créateur relativement à lacréature): AN5ELM. HAV. dial. 11 18 col. 1182G: effectivus

15 horum omnium Spiritus Sanctus Deus omnia substantiareplens, omnia continens, participatus, non -ans, replets,non repletus. BIJRO. Pis, transi. Ioh. Damasc. fld. orth. 8,12 p. 39 dominatorem omnis creationis ... deificantem,non deificatum; participatum non -notent, sanctificantem,

20 non sanctificatum.2) (rhét.) qui partage un élément logique : (dans un

syllogisme) : GARLAND. dialect. V p. 116 : -antium[propositionum] alie surit que in utroque terminaparticipant, alie que aitero tantum. GERARD. CREM. transi.

25 Arist. anal. post. I 7 p. 19, 1 : propositiones autem exquibus est demonstrati&quandoque saut communes -antes.

B) subst. : 1) m. : a) 0-propriétaire d'un bien : CARTUL.capit. Agath. 184 p. 179 (a. 1159-60): dicebat enimMirosa, quod honor Guilileimi, ... et supradictorum

30 -antium, erat sui iuris hereditate paterna. b) celui quipossède (une qualité) : PAUL. AEG1N. cur. 65 p. 42, 15attendentes ne propter insensibilitatem adurantur, in-antibus veto sensu finitimos tantum oportet accipere.

2) n. : élément de la création : bu. Sco'r. divis. nat. II35 p. 208, 29 (col. 618A) : per-se-ipsa participia invenies

ipsius esse primum en -antia, et [ab] co esse primumquidem existentia, dçinde bains aut bains principiaexistentia et participanclo co esse existentia participata. (ib.

p. 182).4° part, passé participatus, -a, -ami employé c. adj. : qui

a emprunté des éléments à : THEOD. CARNOT. comm. Boet.Trin. II 5 p. 69 : formas etiam retrait ... considerat nontamen in puritate sua sed -as : admixtas scilicet materie etconiunctas. y. supra A)).

45 participor 1. y . Ir. air. ou md. A) participer à1)prendre part à une action: a) avec le dot. : RIMB. Ansc.11 p. 32 multi.. captivi habebantur christiani, quigaudebant iam tandem se mysteriis divinis passe -an.GE5TA Steph. II 78 p. 104 : episcopi ... cari patrie

50 perversoribus ... prede -an. Huoo PIGTAV. chron. Vizeliac.IV 2334 p. 569: quia 'noluerunt un prudentesprudentes -an vestreIocacitati, innocentes e pulistis a vobis. b) avec le gén.ANA5T. chron. p. 82,5 : si enim non erat in Nicaenasynodo baptizatus ergo nec divinorum -abatur myste-

Page 30: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

471 participor - particula 472

riorum, nec orabat cuni sanctis patribus. c) avec in etl'abl. : WALTH. Spin. Christoph. 114 p. 73, 30: credite in

Deum et mecurn in oratione -amini.

2) prendre part à un bienfait, recevoir une part dea) en généra! (avec de et l'abl.) : MON. Strig. I p. 57

(a. 1075-1217) : nullusque de hoc (sc. mercatu et vadolibero) -atur nisi solus abbas. b) dans le domaine spirituel(avec l'aN.) : AN0N. inst. mot. c. 1 qui enim falso credunt

nec hic honeste regnant, nec eterno regno vel corona

-antur. rpéc., en parlant de l'Eucharistie (avec l'aN.)Duno Nom. lI 14 p. 155 : Ranci ... venerunt ad ecclesiam

S. Germani, ibique naissant audientes -antur corpore et

sanguine Christi. (avec de et Uabl.) : VrrA Aldeg. 1 25

p. 824, 8 : de corpore Christi et eius sanguine -an

desidero. (avec ex et l'abL) : REGIN0 chron. a. 869 p. 97,

8 : hostiam ... ex qua te nobiscum -ari oportet. (avec legén.) : ANAST. chron. p. 260, 5 : Iudei ... comedentes sancti

muneris -abantur et contaminabant fidem. c) dans uneformule de salutation (avec le gén.) : FROUM. epist. 77 (XI

s. in.) : P(eringero) monachice religionis cultori

constantissimo F(roumundus) nullo modo talis menti

-aras.B) participer de, tenir de la nature de : 10H. SARISB.

metal. 111 7 p. 145, 28 : unde constat corpus non esse

genus animalis. Ait enim: considerandum, si in aliquibus

secundum quid -atur genus, ut si animal aliquod sensibile

vel visibile dicatur. avec le gén. : ANAST. ad monach.

col. 624C: inexistens enim est quod neutrius per raturant

-atur. avec l'ahl. : SEDUL rect. 13 p. 58, 24 : humana

namque natura -anis Theodosius prefatus imperator battrait

passionum quoque communionem.Il) partager: A) posséder en commun (absol.) : Lui.

Domesd. fol. 268 a (2): non tamen erant dominice salineeodem modo -abantur rex et cornes, lb. fol. 326: plures

ibi -ahanait. renforcé par inter et l'accus : CARTUL. S. PetriCuit. 94 p. 77 (c. 1164): sic -antur inter cos ut sou

monachi mediam partern irnpendant. (avec l'accus.) : DIi'L.

Dan. I 2, 64 (a. 1135): ad stipendia ... Deo militantium

suum -nti sunt patrimonium, avec cum et l'abl. : CARTUL.

S. Ben. Divion. 229 p. 26 (1004-1016) : constat autem

alodium in terris cultis et incultis ... in sylvis veto partimper se, partirai cum aNis -antur heredibus.

B) partager le sort de : (avec cum et l'abl.) : 1) enparlant des élus : RADBERT. corp. Dom. VIII 92 p. 44 : qui

criai Petro ac cum ceteris fideliter ac devote -atur. CAlCUL.

Hosp. S. Ioh. Hier. 123 p. 102 (a. 1135-57) : Raymundus,

pauperum Christi servus, omnibus confratribus pro

universis tenis (sic) Aragonensis cum Christo in eternum

-are.

2) dans les formules d'anathème : CAJtRJL. S. Bened.

Floriac. 47 p. 122 (a. 941) : cum Elodoro -etur, qui

errarium Domini infringere temptavit. CARTA a. 1015

(Schneider. Torc. Studien p. 38, 2): cum luda traditore qui

Deo vendidi, geennalis atque teterrimus vinctus -etur.

CHRON.-CART1JL. S. Theofr. CaIrn. 433 p. 172 (a. 1034)

cum iuda traditore et Nerone imperatore et Symone mago

et luliano apostata ac Datait et Abiron -crut in infernurn.

DIPL. Henr. 11 390 p. 502, 8 (XIs. spur.) : maledicimus ... ut

5 sit anathema marànaLha et -etur cum Juda. part. passé etverbe esse: être mis au nombre de : Doc. Port, part. 294

p. 261 (a. 1108): et curai luda proditore sit -anis.

particuta, -e f. DUC ; Few VII 676. fonnes: particola:

Rncer'r. A p. 10. perticula: ROTUL. pip. 28 Hent II p. 38

'o et 34 Heur. II p. 137.

I) partie d'un tout (plus ou moins grande) : A)

fragment: 1) particule de matière : THEOD. CARNOT. tract.

genes. 18 p. 190 : quod veto terra talis est, non contingit

hoc ex natura -arum ex quibus ipsa constat, quia lune non15 possent transite in levia i. e. in aera vel ignem, quod lumen

manifestum est. -e enim elementorum in se invicem

transeunt.

2) fragment d'objet matériel: a) en général : Bnuno

SION. symon. 4 p. 549, 35 : suscepit [scyphumfractum]20 in rnanus suas et coaptans -as ad se ... tenait eum ... in

manibus. OrtD. VIT. hist. IX 4 t. HI p. 487 (IX t. V p. 34):

qund [pallium] per -as concidit. PETn. Venn. consuet. 4

p. 36, 62 de ipso dominice crucis ligno -am cum auto

apurant. HI5T. sept. sap. II p. 85 : dam semesas panis aut

25 piscium -as per stagni undas insectarentur [cigni]. INvnrr.

Elig. 3 p. 426: tain in ossibus quant in vestium -is aliisque

rebus. spéc., utilisé comme témoignage dans unedonation : CAlcuL. Mai. Mon. Cenom. I I p. 2 (a. 1055-

63) : cumque ... donum ... cum quadam ligni portiuncula

30 fecissent ... eamdem ligni -am supra allure sancti Martini

oh testimonium huius in posterum conservande

remissionis vicissim uterque posuere. CARuu. S. Florent.

Cenorn. 5 p. 358 (a. 1055-70) : quandam -am vitis pro

dono super altare posait. CARTUL. Maloleon. 15 p. 23

35 (a. 1152-74) : hoc donum a me factum est cum -a baculi

domno A. abbati. b) fragment d'hostie: Oiwo Rom. V 7

t. II p. 224 (IX s.) : pontifex rumpit obiatam ex latere

dextre, et -am quani rumpit super alLare relinquit. AMALAR.

off. 3, 31, 2 : cmx que formatur super calicem -a oblate.40 (cf. HONOR. AUG. sacrum. 88 col. 795B). LANFR. const.

p. 42: rnissaque in calicem sicut soiet -a Domini corporis.

BERNARD. epist. 69, 2 p. 170, 19 (a. 1129-33) : vinant

fudisti in calicem super hostie sacrate -am. 10H. ABRINc.

p. 15 : -am que in calice remansit, sacerdos surnat. spéc.,45 distribuere per -as : Puni. PicroR canna. II 85 p. 19: qui,

quamvis totum per mundum sacriflcetur, I integer in regno

manet, unus semper habetur, I et cum distnibui per -as

videatur, / sumitur hic tonus, cela toms veneratur.

B) partie d'un tout: I) partie du corps : a) en général:50 -a corporis : ABELARD. gloss. ad categ. p. 190, 21 : -e

corporis habent particulas loci sese circumscribentes et

quasi ambientes. CERBAN. transI. Max. 11 85 : -as corponistangentes demones movent vitium fomicationis. ALcnsi.

CLAR. spir. et an. 18 col. 794A: per omnes siquidem -as

Page 31: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

473 particula 474

corporis tota [sc. anima humana] simul adest. absol.GUIBERT. Nov. pign. sanct. 112 col. 632A quos Si -as illas[sc. dentes, umbilicum Christi] ilium esse negas. ROB.

MELODUN. epist. Pauli Rom. 1 24 p. 33, 23 aliquis sescalpens leditur quidem, sed non sentit dormiens, eciam siqua -a ei abscidatur. au plur. désigne les parties virilesPAUL. AEGIN. cur. 222 p. 163, 24 de inefficacibus -is.avec un gén. ou un adj. précisant la partie du corpsPAUL. AEGIN. cur. P. 135, 19 : de ... ulcere urinalium -arum.GESTA abb. Fontan. X 3 p. 74 : cum -a pretiosi capitissancti martyris Christi Georgii. IOH. SCOT. transi. Greg.imag. 30 p. 261, 43 : in oculo ... spective -e. id . divis. nat.

p. 124 (col. 481 A) : -a capitis que proprie auris dicitur.2) en contexte métaphorique, désignant une partie de

l'âme : BERNARD. set-m. sup. cant. 29 t. I p. 208, 15 : sagittaelecta amor Christi .. Marie animam ... pertransivit utnullam in pectore virginali -am vacuam ambre relinqueret.

3) partie d'un objet matériel: a) en général: RADULF.TORT. mirac. Bened. 25 p. 318 : si aqua aut vina laventaliquam -am lignorum ipsius arcae et eamdem potionemhausenit. b) d'un édifice (avec de et labl.) : C&tcuL. S.Mas. Paris. 1136 p. 430 (a. 1115): ipsi autem famuli, nonaudente contraire iussis ipsius, -am de domoprecipitaverunt.

4) élément d'un ensemble : a) unité prise dans un 25

groupe de personnes: bAc!!. FioR. evang. III p. 282, 26:Spiritus sanctus .. Ioquitur ... illi Grecorum -e, quesignificatur in muliere. b) (collectif) sanior -a, expressioncalquée sur sanior pars le petit nombre de gens sainsd'esprit: CARTUL. Stin. I 569 p. 539, 28 (c. 1175): quia 30

stultorum infinitus numerus in nostnis multiplicaturpartibus ..., vindictam veto in hostes sibimet reservantempertimuit Deum factorem suum sanior -a. c) d'unensemble d'objets (au plur.) : HRABAN. epist. 12 p. 399, 30(a. 822-29): ut supemus artiiter -.. aliquam -am donorum 35

suonim ... ex largitate nobis concedere dignetur. ANNALI5TASaxo a. 936 p. 600, 47 : audivit [regina] ipsarum vestium -a pauperem posse iuvari. c) d'un ensemble (représenté parun collectif) : CARTUL. Lover. 42 p. 52 (a, 1195)congregata per totam Angliam ingenti pecunie summa, 40

cum universe -e eiusdem Londoniani convenissent.5) partie d'une terre ou d'un ensemble de terres

a) correctif de pars : Gcu±. T yit. hist. rer. transm. I 15p. 40 : eam orbis partem; immo -am, hereditatem suamdignatus est appellare. b) section d'un bien foncier: Dut. 45

Arnutfi 37 (a. 888) : quand= -am nostre hereditatis. ACTA

com. Flandr. I 5 p- 15, 9 (a. 1080): apud Duacum terrainque dividitur in XII -is. CARTUL. S. Alb. Andegav. 1117p. 145 (a. 1127-49) : terra illa ... excepta quartaut -asupradicte medietatis. CAlCUL, S. Salv. Eccles. 32 p. 43 50

(a. 1142): testamentum de una -a mearuni hereditatum.Aax pont. Rom. mcd. 1 361 p. 316 (a. 1184): exceptaillius silve -a que communis appellatur.

6) partie d'une oeuvre intellectuelle : a) chapitre d'un

livre : EPIST. var. II p. 321, 9 (a. 831) : horum quippenotitia in -a, cuius titulus est « de posituris », pleniuscontinetur. CONSTANT. Amuc. Pantegni 3 ex. fol. 14explicit tertia -a, incipit quarta capitula quarti libni. Pn-it.VENER. Petrobi-us. 230, 1 p. 137 : ad tertiam divisionisnostre -am defendendam. GTRALD. itin. Kambr. p. 9incipiunt capitula. Prima -a continet de transitu perHerefodiam. MAURU5 glôs. p. 514 : partitur hoc opus inseptem -as. subdivision d'une pars : RunN. somma pref.p. 5 : [Gratianus] dividit eam [secundam partent huiuslibri] in XXXVI -as, lquas causas dicimus. ou del'ensemble de l'ouvrage : ANNAL. lanuens. p. 35 : quamvisomnia scnibere non po'ssimus, -am tamen ad presensscribamus. b) division (par sujets) : DAN. MORL. philos. II88 p- 227 : huic tamen secunde -e que de superiori phisicaratiocinatur. c) partie d'un discours : EPI5T. Sever. IV 26p. 75, 5 : nunc ad medium veniat ultima petitionis tue-a. GIRALD. reb. gest. II 18 p. 75 : distinxerat autem ser-monem suum archidiacoÀus in tres .as. Ru,'. TUIT. off. 2,20 : ultimain -am diaconus adiicit, id est : « BenedicamusDomino. » CARTeL. Poptil. 202 p. 121, 22 (n. 1155): hocscripsit ... cura addita -a in linea Va. spéc. d'un syllogisme

Ano VERC. epist. Pauli col. 513C : assumpsit enimapostolus hanc -am syllogismi, cui addendum estmembrum, ut perfectius reddatur. e) élément, motWALAHFR. exord. 26 p. 506, 41: Latini ... hune ymnumdecantant addentes tantum in media : « sieur crut inprincipio » ; pro quibus, etiam -is quidam Greci minussapientes Latinos ... calumniis impetere conati saut. Purs.DAMIAN. divin. omnipot. 9, 29 p- 424: quo dicimus celum

nam cum huius -e prima dicitur syllaba, terminer adhucsecunda. bACH. FLOR. adv. Iud. p. 59, 3 : sed absit ut veiunum iota immutari queat ex omnibus que scripta sont inautenticis libris ; absit ut vel minima eius -a falsitatiscrimine denigretur.

7) (mus.) : a) partie de motif musical servant âdéterminer le mode : Mus. Ench. p. 159 : -e sunt cantioniscola vel commata, que suis finibus cantum distinguunt. ib.

p. 169: in quolibet tetrachordo, in qualibet -a. ib. p. 181in -is, que membra suntcantionis. b) division du ton:ALAN. INs. pianct. nat. p 439 : alauda, quasi nobiliscitharista .., tonos in tenues subtihzans -as semitonia usquein gumphos indivisibiles dividebat.

8) partie d'une chose considérée comme un tout: a) engénéral: PAUL. ALB. conf. 4 p. 329, 192 (col. 412B): exsceleribus meis ... -am tenuem. RATHER. phren. 5, 130p. 202 (coi. 371B) : -as sôientie aliquas race. EPIST. Mag.25 (a. 1024): -am dignitàtis. ACTA duc. Nom. 34 p. 128(a. 1025) : quantulamcumque mandati sui -amcomplere. Ooo DI0GIL 5 p. 58 : vel eorum cadaverasepelire, vel semivivis vite -am custodire. BERNARD. Smv.math, p. 31 : frustra -am divine mentis habemus. b) partied'une subdivision du temps : GnRH. Auc. vita lidalr. 12p. 401, 38 : ipse minimum -am noctis ante matutinam

5

'O

15

20

Page 32: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

475 particula 476

horam corpus requiei soporis induisit. GARLAND. dialect.

p. 27, 12 prima et mendies et nona que saut -e diei. VI-FACour. Const. 23 p. 440, 351 : a primo mane osque adultimam diei -am.

C) partie quantitative fondée sur une divisionmathématique : 1) avec un ordinal, exprimant unefraction d'un tout: ACTA pont. Rom. Gal!. IV 162 p. 298(a. 1174): de elemosina Raduifi militis de capella in partevicecomitum -3m nonam.

2) compte détaillé : ROTUL. Pip. fleur. II p. 127(a. 1169): LXXVII lib. et XIX sol, et XI den. .... redactasont in summa ... quia -e in uno rondo comprehendi nonpoterant. ib. 34 Henr. II p. 33 (a. 1188): compotum deXVI lib. et XII sol, et VII den. de minous debitis proforesta de quibus vicecomes habet nomina debitorum et-as et causas. ib. 34 Henr. II p. 137 (a. 1188) : idemvicecomes debet V sol, et VIII den, de Wastis essartis etplacitis foreste de Miltescira per Alanum de Neuilla sertnondum potuit scire perticulas (et passim ib.).

3) division dans le calcul astronomique : EURO. Pis.transi. lob. Damasc. tid. orth. 21, 18, 202 p. 95 : zodiacus

divisus in duodecim incisiones, que vocantur zodiazodium autem unumquodque habet decanos tres, -astniginta -a veto habet minuta sexaginta.

D) part déterminée : I) quantité précise d'une matièreWALAHFR. Gall. 2, 40 : cere -am suis aptandam usibus.GERE. AUG. vita Udalr. 4 p. 393, 12 cames agni et -aslardi. GUIBERT. Nov. vita III p. 32 quota ibi -a auri illius,quod a tribus Domino magis obiatum est. GIRALD. topogr.II 53 p. 134 : pauculam avene -am de molendinosurreptam. spéc., avec de et l'abl. : EPIST. var. III p- 195,22 : minimam -3m de pessima cervisa.

2) portion, dose: a) restes de nourriture (AELFIt. angl.sait. vocabul. p. 27 : offella vel -a, spices snaed) : HItBAr4.homil. 166 coi. 127 A : quacunque arte Deus liii donaverit,unde semetipsum pascere ... potest, de ipsa -a ... donetpauperibus decimam rias. Oto CLUN. Ger. 69 p. 320E:manducavit et ipse quantum satis fuit et omnibus quiaderant, -as pro benedictione dedit. PETR, DAMIAN.Romuald. p. 102, 9 : de benedictione panis quam amagistro susceperant ci -am tradiderant. b) au figuré:GERBERT. epist. 151 p. 178, 11 (a. 989) : -a antidotiphiloanthropos ac eius scriptura contentus tuo vitioimputa, si, quod paratum est ad salutem non servandodicta verteris in perniciem.

ifi) sens économiques et juridiques: A) pièce de terre,parcelle : 1) en général (suivi d'un gén.) : CARTUL. Sax.341 t. I p. 476-77 (a. 812) : terre -a duarum manentium. ib.433 t. II p. 7-8 (a. 841) : quandam ruris -am, mansamscilicet unam in villa quam ruricole Myttum appellant.ACTA duc. Nom. 52 p. 167 (a. 1024-26): quandam -amsaltus. CARI-UL. Ciun. 3101 t. IV p. 272 (a. 1049): duas -asvinee. CARTUL. capit. Agath. 114 p. 115 (a. 1078) -amterre vacue in suburbio Agatensis civitatis. CARTUL. episc.

HaIb. 1182 p. 153, 19 (a. 1136) obtulit ... mansum-amque silve que Eikberc vocatur. ACTA Heur. II 95 p. 201,17 (a. 1156-59): mullas -as terre in multis iocis dispersas.CARTUL. S. Nicol. Prat. 67 p. 123 (a. 1179-80) : duas -as

5 cuiusdam terre que pertinet ad dotera aitaris de Leheriespro decem galetis frumenti. spéc., -e indominicatevinearum : pièces de vigne de la réserve (par oppositionau clausum) : CARTA a. 1090-1103 (Perrin, Recherches surla seigneurie rurale en Lorraine p. 221) : cum servis et

'O ancillis et vinearum -is indominicatis. (avec de et l'abl.)MEM. Spolet. p. 287, 40 (a. 820) : dedit ... de serra -asquattuor et de vineis -as sex in fmibus Tarmnensibus. Dut.Roduif. Franc, reg. 20 p. 90, 2 (a. 931-33) : fideli nostroOlibe -am de terra concedere. (avec in et l'ablj: CALCUL.

15 mach. 90 p. 113 (a. 1110): in orto Sancti Martini de Stellaunam -am, illam scilicet que est in fronte domus sue.

2) avec une indication de mesure: CARra. Sait. 900 t.III p. 60 (a. 953): runis -am sub estimatione V carratorum

concessi. CARi-FIL. S. Crue. Autel. 2 p. 3 (a. 1127)20 quandam curie nostre ... habens in longitudinem pedes

martiales sexaginta et quindecim. Ccrtw. Halenval. 5 p. 8(a. 1163) : dedit ... duas sextariatas terre ... et ... unam -amsextarium et dimidium continentem.

3) -a, pris absol. : pièce de terre : POLYPT. S. Vit.25 Virdun. 7 p. 118 : de -is U modios frumenti et 1111 siliginis.

ib. 8 p. 118 : de -is W modios de frumento, III de siligineet III septarios. CARTUL. Mog. A 296 p. 186, 28 (a. 1055)decimam super villam Osterrsnene, ... -am superHildissun, -am super Nigenstede. ACTA Phil. I 80 p. 204

30 (a. 1076) : totam terrain casteHi ... exceptis tribusdeterminatis -is. Doc. Cisterc. 139 p. 117 (a. 1151): dedit

quicquid habebat in territorio Tarsulle in terris, silvis,aquis, pratis, pascuis, preter -am que dicitur de Feis.CARTUL. Rhen. med. II app. 14 p. 370 in. (a. 1198-1214):

35 hoc est predium vinearum, ... in Richwege duas -asseparatim. Hinder Hozboimun uns -a.

B) part de droit: 1) sur un bien: C.1truL. Pared. Mon.167 p. 85 (XI s.) : Osbertus ... qui quandam -am in ecclesiahabebat.

40

2) sur un revenu : ACTA Fleur. II 95 t. I p. 201, 5(a. 1156-59) : in villa ... que dicitur Serlonis -amdecime. CARTUL. S. Steph. Val!. 16 p. 14 (a. 1167-70)super quadam -a quam in decima S. Augustini de iurepartis sui sibi provenire dicebat, advensus nos movit

45 querelam. Punt. CANToR verb. abbrev. 37 col. 127D : -a velfnustulum reddituum ecclesiasticorum collatum a sacerdotealicui. CMCruL. Beau. 165 p. 81 (XII s.) : requirebant -amde decima de Bon.

3) part de service d'un chevalier: ROTUL. pip. 15 Hem.50 II p. 4 (a. 1169): debet ... LXXII solidos pro 1111 mi!itibus

et mu!tis -is militari.4) au figuré : toute petite part: Purit. Vaua. statut.

Clun. 42 p. 75 : causa instituti huius fuit ut si fratres intalibus loris plenum ordinem tenere ... non possent

Page 33: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

477 particula - particularis 478

saltem aliquam umbram, vel vestigium vel -am ordinis Christ): IULIAS4. VizatAc. serm. XVII 65 t. II p. 356: 111eretinerent. universalis qui universa fecit, implet et commet, ut veniret

IV) (gramm.) : A) catégorie grammaticale, « partie du in partes -is effectus est. e) en philosophie, surtout endiscours» Corqx. HIRs. didasc. p. 29, 3 : ut, cum trulli logique : RATRAMN. an . p. 65, 10 : dialectici dicunt tresdiverso modo orationum -as ordinassent, ex quibus 5 differentias enunciationis esse: universalem quidem, -cm,Aristotiles ... duas principales partes, nomen et verbum ... indefinitam universalem autem cum dicitur « omnistradidisse legitur. lb. p. 29, 9: octo partium octava -a que homo rationale est animal » -cm, cum dicitur « quidamvocatur interieetio. homo iustus est » ; indefinitam, cum dicitur « homo iustus

B) suffixe des temps de la conjugaison GARLAND. est» (cf. Anno FLOR. syil. p. 32, 25-26). GARLAND. dialect.dialect. I p. 25, 13 : tempus habet communem terroinum 10 p. 43, 12 : -is autem propositio dicitur esse in qua Id quodpresens tempus, ad quem copulantur cetere -e, que sunt universale est per signum particularitatis restringitur.preteritum tempus et futurum tempus. ABELAxD. gloss. peri cm. p. 463, 26: universalis enim vel

C) « mot-outil » : HRABAN. epist. 54 (a. 856) : « quis » -is est propositio quia munies coiligit vel unum determinat,ergo -a aliquando pro interrogatione ponitur. ABBO FL0R. hoc est quia proponit quart omnis vel quod quidam. bu.sytl. p. 58,24: at Stoici quidem tantum negativa preposita 15 SARISB. palier. 2, 3 L. L p. 70, 18 : signorum siquidem aliaputant illatione recusari vel expositionibus altera tolli, ut -la, alia universalia sunt. -ia veto faciunt singulis,puta « ornais, non munis ». BERENGAR. TORON. coena 32 universalia multis aut universis. GERARD. CREM. transi.p. 83 : beatus Ambrosius dicens : «considera et tu ocutis Arist. anal. post. 12 p. 6, 22 : tes longinque a sensu surîtcordis tui », ubi non vacat coniunctiva -a « et ». ABELARD. tes universaies et propinque ci surit tes -es et singulares.dialect. p. 401, 35 : si ... illius -e cum' ... significationes 20 lié à abdicativus : 10H. Scot. gloss. Mari. Cap. IV 152, 22inquiramus. Est autem illud modo temporale, modo p. 15, 2 : sive enim universalis dedicativa ex equivococausale, modo conditionale. BEtt4xo. epist. 77, 18 p. 198, genere, -is veto abdicativa ex univoco genere accipitur.5 (c. 1127-28) : suspendens sub disiunctiva -a : « vel REMIG. comm. Mari. Cap. IV 152, 22 p. 15, 2: sive enimadeo », inquam, «dictum est a Deo ». GUILL. Luc. summa universalem dedicativam primo loco portas et secundo

8. 4 p. 122 : harum etiam rursus interrogationum aile vint 25 loco -cm abdicativam, sive versa vice -cm abdicativaminterrogandi habent in interrogativa -a, aile in accentu. primo Ioco deinde universalem dedicativam secundo.

particularis FEW VII 677 I) adj. : A) particulier: I) ADB0 FLOR. syli. p. 47, 9 : cumque in illa tantums'appliquant à une chose déterminée : a) en général particutariter, in hac concludantur sepe abdicative, certumANA5T. chron. p. 327, 4 : alla dena milia malorum est, cur ibi -is subponitur, hic abdicativa proponitur. LANFx.commenta quorum -is historia onerosa est his, qui 30 corp. Dom, col. 417° : ad culus rei probationem noncompendiosas dicere causas exquirunt. CARTIJL. Carcas. V oportuit inferri -cm negationem ... sed universalem potius,

p. 319 coi. N, n° 72 (1192): emptio vel venditio non valet per quam enuntiatur, nutia affirmatio constate poterit partesine paimata vel sine solutione pretii -is. b) dans subruta. assimilé individualis : O'rro FRIs. gesta 1,55: in

l'espace : limité à un lieu déterminé: SiJMMA Paris. p. 11 : naturis proprietas substantialis alia universalis alla est-is dicitur consuetudo alicuius solius civitatis aut 35 singularis vel individuatis vet -is ... individuaiem vel -cm

privilegium speciale loci alicuius. GUILL. CONCH. glas.luven. p. 120b : fuit diluvium ... -e, non generale. 10H. BEL.div. off. Sb p. 16 : lesta -la saut que in una provinciatantum coluntur, ut festum beati Hylarii in Aquitania, velin uno episcopatu vet in una villa, vel in una parochia.e) dans le temps : limité à une époque déterminée : Lm. deignorantia 9, 25 p. 219: in utrisque ignorantia est -is i. e.quorundam tantum temporum. d) (théol.) restreint,singulier (en parlant de certains sacrements) : ROB. PAUL.1, 28 col. 396C : expeditis his de quinque sacramentisgeneralibus nullatenus oportet ignorare, ad duo -laaccedamus, in quibus licet sacramentum ordinationisdignius sit, de coniugio tamen volumus expedire.

2) opposé à universalis: a) en général: EGIN0 epist. 2,29 p. 444, 27 : quod eadem fides non sit in vobisuniversalis, testatur dissensio, immo contentio -in. Uîmsc.Cour. prol. p-431, 2 : ut tantis coelestium donorumbeneficiis reverentia fidetium assurgat universalis, et perhoc invidia ... obstruatur -is. b) théol. (en parlant du

dixerim proprietatem, eam nimirum que suum subiectumnon assimilat alus ... sed ab allis dividit, discemit, partitur.ou universus : Ru p. TUIT. Spir. I 9 p. 84 (col. 1579A)neque enim beata Virgo -em, ut singuli illorum, verbi

40 gratiam, sed universam ... suscepit ex eo Verbi Delsubstantiam. d) (diplom.) destiné à une collectivité ou àun groupe donné : AN0N. Nom. 1 9, 72 p. 66 : quedam[epistole Romanorum pontificum] enim universales sunt,quedam -es, quedam sirigulares, i. e. ad singulas directe

45 personas. provincial (concile) : ANON. Nom. 1 9, 71 p. 65conciliorum quidem alla sunt universalia, alla parcicutaria(sic), alla singularia ... -ia [sunt] que quibusdam [gentibuset provinciis observanda proponuntur], ut Carthaginienseet Toletanum. Ruiqrg. somma I dist. 17 p. 38: conciliorum

50 alla sunt generalia vel universalia, alia provincialia sive-ia - ....-ia veto seu provincialia [concilia] sunt illa, quepresentia metropolitani vel auctoritate a comprovincialibusepiscopis per annos singulos fiant, non ad nova condendased ad peccata corrigenda et que saut statuta confirmanda.

Page 34: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

479 particularis - particutariter 480

3) spécial, différent : GERARD. InIER. conf, spec. 80p. 404, 16 hortus in sacra scriptura quinque modissubintelligitur. Est hortus principalis, est horlus -is, hortusgeneralis, hortus singularis, hortus spiritualis ... secundushortus quem -em dicimus, ... est primitiva ecclesiadiscipulorum Domini .... que -is crut, quia nondum eratalter paries gentilium qui eorum predicatione erectus est.spéc., dans l'expression is ecclesia RADULE. Dic. imag.hist. 11 p. 146-47 in suscepti officii [sc. legationis]executionem pro tenore diffinito -es ecclesias in regnodisposuimus circumire.

B) partiel : 1) en parlant d'une chose concrète : ANA5'r.

chron. p. 262, 14 post multam obsidionem et -emeversionem murorum. Rioojw. 40 p. 64 : eclipsis lune -is.

2) en parlant d'une chose abstraite : CARTUL. S. Alb.Andegav. 323 t. I p. 367 (XI s.) : -i tamen satisfactioneiram Dei nobis mitescere satagentes.

H) subst. n. A) chose particulière, détail : ANAST. chron.p. 268, 12 sive in farne ac pestilentia gentiumquepressuris, ut -ia taceam. 10H. BERTIN. Bernard. poenit. 7p. 676E ut generaliter -la comprehendam, omnemaccessibilem terram ... pererravit.

B) (en philosophie, spéc. en logique) le particulier:(au sing.) : CERBAN. trans]. loh. Damasc, 50, 1 p. 399, 7-e autem est, non quod parlera habeat partent autemnon habeat, sec] -e est numero, ut est atomus. GALTER. S.Via. labyr. Francie p. 316 commune igitur substantia est,-e veto ypostasis, id est persona. -e autem dicitur nonquoniam -em nature habet, sed -e numero ut atomus, id estindividuus. FEra. LOMB. sent. 119, 9 p. 134 : substantia estcommune et hypostasis est -e. par opposition à universale,

l'universel : GARLANO. dialect. IV p. 98, 37 : inductio estoratio per quam fit a -ibus ad universate vel ad -eprogressio. GERARD. CREM. transi. Arist. anal. post. p. 51,36 : demonstratio super universale est meliordemonstratione super -e. (au plur.) par opposition àuniversalia : aspects particuliers : RATRAMN. an . p. 21universalia dicuntur que de singulis enunciantur; -ta quede nullo alio habent predicationem, verum a se orta habentvocabula. 0mB. FORa. Boet. contra Eut, 11 16 p. 287 : cornipse substantie in universalibus quidem ... sint, in -ibusveto, non dico « sint» sed dico « capiant substantiam ».GERARD. CREM. transi. Arist. anal. post. II 7 p. 72, 10:inductio non facit apparere propositionem universalem nisiper omnia -ia sua, assimilé à individua : G]LB. PORR. Boet.contra Eut. II 14 p. 279: -ia veto, i. e. individua, que suadissimilitudine es, que similitudo substantialis facitdividua, partiuntur, sont illa que ita de uno dicuntur quodde allis numero ab illo uno minime predicantur.

particularitas, -tis f. DuC particularité, caractèreparticulier: 1) en général : GuinnaT. Nov. pign. sanct. IIIcol. 630C: speciem veto non -rem sed figurant quani ususexterior pretendit, accipio.

2) (philos.) par opposition à universalitas: Anno FLOR.

sylI. p. 48, 5 : cur notent non universaliter, sedparticulariter concludatur, excepta causa qua -sconiugationi se immiscuit. ib. p. 50, 14: conclusio quoquesyllogismorum negativa vel particuiaris semper erit, si -s

s vel negatio coniugationis immixta precesserit. GARLAND.dialect. 11 p. 43, 12 : particularis autem propositio dicituresse in qua id quod universale est per signant -lisrestringitur. FEra. LOMB. sent. 119, 9 t. 1 p- 169 : hanc ergosimilitudinem inter tes sempiternas et tes temporales

'o perpendens bannes universalitatis et -lis nomina, querebus temporalibus proprie conveniunt ad tes eternastrans tu lit.

3) (théol.) par opposition à totitas : caractère de ce quilocalisé en un lieu particulier : Gu,u.. S. THEOD. medit. VI

'5 8 o conditor omnium ... tu nec tempore mo yens, nec locoteneris ... ubique presens, ... si in te vel de te predicaripotest totitas, in quo non est -s. id. contempl. 11, 100p. 104 : si tamen est totitas, ubi non est -s.

particulariter adv. DuC A) en particulier,20 spécialement: 1) en général : Acrus pont. Cenom. p. 461

de coins plenitudine in omnem puicritudinis speciem -remanavit ordinate pulcritudinis donum. CART1JL. Hohenloh.3 p. 3, 7 (a. 1160): dux etenim Fridericus ... ab episcopatu,Cunradus autem se Wikartesheim a duce, plures veto ab

25 ipso Cunrado, -r hoc distributu (sic) inbeneficiati fuerant.2) par opposition à universaliter : a) en général

ADALDERO LAUD. epist. P. 181, 10: igitur que -r quoquomodo utilis est, omnimodis universaliter inutilis non est.b) en philosophie : JOB. ScoT. versio Dion. Ar. III 13

30 col. 1172 A : si ... veritate au( universaliter aut -raberravimus. Id. divis. nat. II p. 122, 8 (col. 579D): omniaenim que intellectus in ratione universaliter considerat, -rper sensum in rerum omnium discretas cognitionesdiffinitionesque partitur. ABSO FLOR. syil. p. 48, 5 y.

35 particularitas. ADELARD. BATH. quest. nat. 50 p. 50, 5movetur etenim terra -r, non universaliter. Huius autemmotus causam non suam qualitatem dieu, sed continentiseffectum.

B) en partie, partiellement: 1) en généra! : CARTUL.40 Bean. 298 p. 133 (a. 1075) : dedi autem illud non -r sed

totum in supradicta villa habebam. HIST. Walc. 12 p. 510,17 : ut non -r, sed plenarie legem divinam videreturadimplere. WALTR. MAP nug. cur. IV 10 p. 176, 13 : vitchristianissimus et tandem -r paraliticus.

45 2) opposé à totaliter : LEGE5 Henr. 121 p. 560 : suntetiam ... quedam genera causarum premissa singularitatelicentius expedita, in quarum emendacionibus tex ... sivesocnam totaliter hnbeat vel -r. METELL. Quir. 7a, 11microcosmus in bis se numeris vider / convenisse simul

50 corpore spiritu Jet totaliter et -ri par imparque patens sibi.

C) en morceaux, en partageant (P.kPIAs: -r, divise, autper partes distribute) : 1) en général : C0MP. Pict. 3

p. 119 vesica piscis ... iavetur tepida aqua ter, deindeincidatur-r ac mittatur in ollam parvulam.

Page 35: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

481 particulariter - partifico 482

2) en parlant de réalités spirituelles : BERNARD. epist.190, 4 p. 21, 1 (a. 1140) : nec enim verum summumquebonum quod sont, inter se -r dividunt, quoniam necparticipialiter id possident, sed hoc ipsum essentialitersunt.

D) en détail, par le menu : SIGEBERT. GEMBL. Landib.p. 406, 1 : quia longum et tediosum est singula sanctiLamberti miracula -r enarrare. Guru. MAL.M. gesta pont. I29 p. 46: bis atque alus, que -r breviterque explicari nonpossunt. CARI-UL. Hosp. S. Ioh. Hier. 627 p. 429 (a. 1182):pluresque alias elemosinas ipsa dorons agebat que nonpossunt -r demonstrari.

particularius, -i m. DuC [particula] moine chargé derépartir ou de préparer les portions de nourriture : Aarit.angl. sas. vocabul. p. 27 : offarius vel -us, twickere.

particulatim adv. A) par parties : 1) par morceaux(PAnAS: membratim, per panes): VIrA Liutb. 24: [lectica]per minutas partes dirupta, ita ut eam -m per fenestramciecerat. REoIr'To chron. a. 889 p. 133, 16: corda hominum,quos capiunt, -m dividentes veluti pro remedio devorant[Hungares]. INVENT.Troph. 23 p. 238A : omnibus illiuscorporis beate Trophimenis divellimus membris, ... ut et vos-m obtineatis corpusculum. Fow. gesta Lob. 12 p. 60, 40:linguam -m concidendam et canibus aut avibus proiciendam(cf. 2 Mach. 15, 33). Guzo corp. Christi coi. 396C: -meosdem pantins consecratos ... divisit. BERNOLD. CONST.chron. a. 1098 p. 466, 5: crucibus et reliquiis -m disruptis.SIGEBERT. Gnni. chron. p. 308, 42: sic brandeum altarisquo consecratum corpus Domini involverat, -m dividebat.par opposition à totaliter selon ses parties GIRALD.topogr. 113 p. 45 : sapientia non totaliter sed -m, et quasiper rivulos se suis exhibuit. spéc., en détail : CARTUL.Halenval. 9 p. 14 (a. 1168): summa igitur terrarum quasculia Babodiï in concainbium dedit curie de Holenva ... que

hist. schol. col. 11 15 : accepit morem ibi esse non amoverilapident, donec contes greges convertirent, nec licere gregesomnes -m adaquare. spéc., par petits contingents: Guiu..TYR. hist. rer. transm. 1 9 p. 28 : redit qui evaserat -m

5 exercitus, confusionem que ac&derat nuntians. opposé àgeneraliter: EPI5T. Bec. 15 p. 170, 39: mundo siquidem inmaligne posito, corruptio tanta vitiorum non iam -m, sedperte generaliter emersit.

C) de façon particulière, spécialement: VITA Dunst. 14ID p. 24: -m attriti in mortem pariter corruerunt. Drr't. Karoli

III 190 (a. 940-46; spot.) : poses .csiu>nculas quas liberihommes -m ... pro sep .cuitu>ris suis et causa elemosine adidem monasterium con<tuler>an<t'. . BRur4o MAG0. heu. 25

p. 29,17 : tunc non amplius iBm bona vestra -m diiipiet.15 D) avec précaution (PAPIA5 : -m, ... caute, consideranter,

modice.): Guni. Tyn. hist. rer. transm. VII 19 p. 306: nonsecundum propositas çonditiones -m illuc accederetexercitus.

particu!atio, -nisf. subdivision: DHUODA lib. man. 1X2,20 10 p. 328 : quantos dies esse -nes continentur, tot annis

restaurata est domus Domini in lerusalem, hoc est XL et VIamis.

particulo 1. DuC [particula] y. tr. décrire en détails,spécifier: VrrA Madelb. 14 p. lItA: bec pauca -avimus sed

25 tamen innumerabilia restant miracula. Din.. Heur. II 235(a. 1011): eandem forestem et bannum venationis, sieur-atum est, ... eidem ecc!esie ... concessimus. MARB. 0m.verb. pro!. 5 col. 1687-88: singula monstravi, per singula-avi. ROB. PAxrns. cairn, p. 231 : neye vetustatis manus hec

30 oblitteret atra, I de multis pauca -are libet. Aisu. bs. planct.nat. p. 439 : in qua supra animalis naturam aquatilis,multifarias -atam in species, fabula commentabatur picture.part. passé pris c. adj. particutatus, -a, -um particulier:BmuJMtn. Sav. mundi univ. 1114, 130 p. 69: ira sub ignito

-m hic nominantut 35 corde est, genialibus usa I sedibus et multum morigerante2) par lots (en parlant d'une terre): CiutruL. S. Damian. domo. / Cor tangat vel causa levis: transfertur ad omnes

2 p. 90 (a. 967): terrain S. Victoris videbamus membratim corporis articulos -a lues.carpere et ceu a beluis -m dilaniare ab Amulpho. CARTUL. S. parlicutum. -i n. [patticula] passage de l'oeuvre d'unCucuph. II 436 p. 80 (a. 1011) : hec omnia videlicet -m auteur : CATAL. biblioth. Becker 44, 20 : [Waltheriimanet in varus locis digesta. Dut. Cour. LI 200 p. 268, 1 40 monachi] -um Porfirii.(a. 1033): addimus illis [rebus] eu que ... in eodem loco DarticUs. -a. -uni y. oarthicus.attela sunt, que in preceptis imperatorum ... minime partida, -ef v. partita.habeantur, que -m adepti surit per diversas villas. ROB. partifex, -icis adj. [pars et facere] qui partage le sonTORIO. chron. a. 1087 t. I p. 68 : paternam hereditatem de : CARTIJL. capit. Pis. 47 p. 135 (a. 1019): fiad -ces cumquam (rates sui -m post mortem pains possederunt. 45 Gundatiam et Abirom qui aperuit terra os suum.

3) peu à peu, lentement (Pws 5v. paulatim: -m, lente): partificium, -i n. [pars et facere] dans la formule habereANDR. FLOR. mirac. Bened. ifi 13 p. 239: sanguinem infra -non cum, partager le son de : ARcH. com. Bute. 153 p. 320calicem excipiens, -nuque in en guttas exprimens. C'.itrui.. S. (a. 961) : cum ludas Scarioth -um abeat.Petri Cuit. 176 p. 141 (c. 1200) : decimis -m ad domum partifico 1. [pars et facere] 1) partager, diviser: Nivan.monachorum venientibus. 50 Ysengr, VI 189 p. 496 : ergo -a, domine Ysengrime,

B) en partie, partiellement : Noix. B&in. notat. p. 77,11: decenter! ib. 250 p. 500 : quod male divisit, -abc nichil.passionem sancti Laurentii si integrain et non -m reperire 2) posséder en commun: CARTA a. 1170 (Pratesi, Canequiveris. Lin. Domesd. I fol. 156b col. 2 : ibi I hida de

latine di abb. Calabresi dall' Arch. Aldobrandini, 1958

inland que ... iacet inter terram regis -m. Prrit. COME5rnR [Studi e Testi 1971 26 p. 68) : terram de Sabucina, pars

Page 36: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

483 partifico - partio 484

quantum nobis pertinet de terra quam -amus coin ecclesiaOmnium Sanctorum.

partiliter DuC adv. 1) en partie, partiellement: QuoRlr.II 17, 2 p. 546 : unde multas amicis suis premiseratepistolas, sicut ex predictis -r liquet. LABORANS iustit. P. U:reprobus est -r bonus, ideoque generaliter malus,

2) séparément : QUADRIP. ded. 25 p. 531 iudicescommuniter vel -r electi sint sive constituti iudices superillos.

partim adv. I) en partie, partiellement (CHRON. Salem.156 P. 163, 13 adverbium ... a parcior -m): A) sur unplan général : Guai.. PICYAV. gesta pref. p. 2 : tilius eius, -mab eo tyrannidis in flore degener. Guni. S. THEOD. medit.II 6 p. 56 : et circumeam civitatem tuant que adhuc -mperegrinatur in terris. 10H. COLLEMED. Ioh. Tarvan. VII 29p. 800: nonnulla ... eum Lune spiritu prophetico predixisseque post modicum videntur -in fuisse, opposé àuniversaliter, ex tain, totum (PARIAS: -m, in parte, non exroto divise) Ion. Scor. ier. Dion. V 2 p. 277 : superioresveto inferiores non -m, sed universaliter in secircumscribunt. DIPL. Otton. I 322 (a. 966 ?) : hocqueconcaznbium univoque non -m, sed ex toto divise. BERNARD.gratia 47 p. 200, 5: non -in sed totum singula opereindividuo peragunt. Orro Fais. gesta 1, 51: apollogeticumscribens et predictorum capitulorum -in ex totoautem sensum negans.

B) une partie. ... l'autre partie, les uns ... les autres: t)dans des formules binaires: a) portant sur des personnesCHRIST. PEAu. Wencesl. p. 91 : plebem populumque suum-in -in servire exhibuit. GUILL. PicrAv.gesta 3 p. 8: reliquos -in ergastula deputavit ..., -infine necavit. b) portant sur des choses (concrètes ouabstraites): Lupus epist. 16 p. 54: -in -in

comperta narrasse. REIMBALD. LEOD. itin. 2, 14 et 15 p. 2:celum -ni clibanus succensus incanduit, -in diemedia ad medium fere noctis clara admodum lucerespienduit.

2) dans des formules où -ni répété trois ou quatrefois : RUOTG. CoL. 33 p. 33, 21 : -in -in

proprio, -in personarum qualitate et crebraammonitione diffudit. ADALBOLD. Henr. 11 38 p. 693, 8erant enim Teutonici -in equis, -in hospitia, -in

castella Mli comitatui finitima. Lin. Domesd. 11 fol. 117bburgenses isti fugientes et ahi remanentes omnino ... vastati,-in forisfacturas Rogerii comitis -in geltumregis, -in Walerannum. CARTUL. Hosp. S. Ioh. Hier.404 p. 280 (a. 1169): Iota christianitas, -m personis, ... -mterra et regionibus, -in et pecuniis, per vint Turcorumpenitus expoliata est.

3) d'un côté, de l'autre, en partie ... en partie : EIGIL.Sturm. 22 : -in -in muneribus, maxima exparte gentem illam ad fidem Christi convertit. RADULF.CnoM. gesta Tancr. 18 p. 620: -in timorem,-m tumorem atrocissime buis leniebat. Ooo Diocn. 2 p. 29:

canas ... interpretari -in decet, -in possum. CanîL.dom. NigeIl. 26 p. 64 (a. 1156): banc calumpniam -mprecio, -in nostri in manu nostra deposuit. Acn. S.Via. serra. IX 2 p- 103 : quandoquidem aliquid -niet -in

C) -in équivalant à l'expression -in -in en partieen partie: Guioo AMB. (?) Hasting. proel. 587 : extimplo

quidam, -in et Anglus, / comparer Heraldi, iussalibenter agit. CARTUL. Berard. 179 p. 273 (a. 1173) : hoc

10 instrumentum oblationis et -in scripsi.Il) comme particulatim : séparément : ANAST. chron.

p. 291, 1 : quis idoneus ad enarrandum scelerata horumpiacula, que -in a nobis conscribentur in locis. DII'L.Otton. III 358 p. 787, 32 (a. 1000): idem forestum .. in

15 pagis ... sinon sit constitutum -mque ita terminatum. VI-rA

Dunst. 7 p. 13: sed quanta sibi temptamentorum luctaminaingesserit, sequens libelli huius pagina -inBERTBOLD. CON5T. aimai. a. 1075 p. 280, 40: ea, quamvisdictu horrenda, passim tamen vulgatissima, ipsi -m

20 enarrando proponerent. Huuo PICTAV. chron. Vizeliac. IV114 p. 515 : post multa gravamina que, uti in superiorivolumine -in sont.

I) partio sive parcio, -nis f. DuC [pars] formesparctio : Coo. SuIm. 2 p. 5, 6 (a. 1050). parsio : REG.

25 Sublac. 205 p. 246 (a. 923).A) part, portion: 1) de terre ou d'une propriété: a) en

général : CARTUL. Matisc. p. 244 (a. 887-98) : de istiscurtillis iam dictis quintam -nem dono. REG. Sublac. 175p. 219, 13 (a. 1022): quarta -ne de clusura et de castanetu

30 dabimus. Coo. SuIm. 2 p. 5, 11: ipsa supradicta vicesimaquarta -ne [de ipsa ecclesia]. b) possédée à titre personnel:POLYRT. Irm. p. 325 : et prevident porcos de ipsa -cioneomnis qui ipsam tenueri[n]t. CARTUL. Nobiliac. p. 50(a. 900-02) : ipsius Aletardus umnia sua -cionem vel

35 quantumcumque in ipsa villa visus est adabere. Czrui.Clun. 441 t. I p. 430 (a. 932) : infra istas terminationes-cionem nostram ad integrum dono. CARTUL. S. Hilar.Pictav. p. 21 (a. 940): quantumcumque ad meam -cionematvenit. CARTUL. Clun. 891 t. Il p. 8 (a. 954) : -cionem

40 nostram vobis vendimus. CARTUL,. Matisc. p. 187 (a. 954-86) : talem -nem quam nobis advenerit vobis donamus. paropposition à la réserve: Du'i.. Caroli 11 363 t. II p. 310, 11(a. 872): vinum ... mm de vineis dominicis quam -cionibusfratribus dari censuimus. dans l'expression ad -nem tenere:

45 posséder à titre personnel: Cjm.m. Clun. 133 t. I p. 143(a. 910-27): in rai tenore ut quandiu ego vixero et tres filiimei vixerunt [campum] teneamus ad -nem, sicut ceterihommes.

2) d'un animal pris à la chasse : RoruL. pip. 10 Rich. 1 p.50 73 (a. 1198): villata de Huminton debet XX s. pro -ne de

cervo.B) participation (au sort de) : CA.rur.. Hosp. S. Ioh. Hier.

117 p-99 (a. 1136): habeat -nem coin et Abiron etcum luda Iraditore in inferno inferiori.

Page 37: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

485 partio - partionarius 486

C) partage. répartition : CARTUL. S. Michael. Mos. 80p. 286 (a. 1135): in -ne mouture serviens vol missus SanctiTheobaldi semper adent.

2. partio, -ais f. accouchement: Uou'rio: hec partitudo,id est -o.

partia, -ivi, -nom sivç parcio 4. y. tr. DuC FEW VII, 678(y. aussi partior).

I) partager, diviser: A) diviser, couper (un objet) : Da.Rob. I app. I 42 p. 161, 3 (a. 900) : de medietate -iteclamidis beati Martini. VITAL. FLot Paul. 32 p. 117Balvearium ... mellis apumque benigno munere refertum, quosine viotentia -ito, innumera referuntur repleta vascula.

B) diviser, faire des parts : 1) en parlant d'une terre oud'un capital : a) diviser en parts : avec in et l'accus. : TRAD.

Fris. 238 (a. 806-09): alodem quod -ivit contra fratres suosin legalem portionem. COD. Amalt 4 p. 6 (a. 939): -ivimusipsum casalem ... in duas portiones. BRUNO Quesir. Adaib.(rec.A) 11 in. tes episcopii in partes -itus, quatuordivisiones fecit. avec in et l'abl. : CARTUL. Biten. 109 p. 151(a. 1107): totum bladum ... licebit vobis -ire in gerbis. avecper et l'accus. : CARTuL. capit. Agath. 105 p.107 (a. 1154):debemus -ire omnem alium honorent nostruni ... per trespartes, b) dans des expressions signifiant « diviser parmoitié » : REG. regum Angio-Norm. app. 32 p. 127(a. 1086?) : concordatum fuit de silva de H. ut per medium-iretur. CAxrui. S. Mar. Balg. 105 p. 122 (a. 156): si alterhorum terrant parciri voluerit, alter concedet et terraequaliter -cietur. CARTLJL. tempi. Dozenc. B 33 p. 215(a. 1168) : -imus istum honorem prescriptum perniedietatem cum cosubrina nosu-a. spéc., (absol.) partagerun revenu dans un contrat de métayage: Lm. fid. Brac. I204 p. 235 (a. 1075) : ut detis nobis aprestamum bonumbovem et ferrum et laboremus et -iamus vobiscum permedium. c) campis partite comme carnpartire: répartir lechampart: CoNsugr. Picard. 27 p. 179 (a. 1179-80): bladiicampartientur in viilis supradictis et si domini ... hocvoluerint, campis -cientur et absque ullo messario.

2) répartir entre des personnes: a) en général: CARTIJL.Andegav. Ill 440 p. 275 (c. 1175): priorissa ... habebitsingulis mois X solidos censuales die qua decima -ita fueritpersolvendos. b) avec inter et l'accus. : Lm. Domesd. I fol.280a : bec terra -ita fuit inter XXXVIII burgenses. VITA

Steph. Obaz. 1 15, 16 p. 66: conclu que dabantur stateraponderabantur, aut tanta equalitate inter cos -ebantur utnemo amplius aut minus se habere gloriaretur. c) avec in etl'accus. : CARFUL S. Vedast. p. 194 (XII s.): si una mansioin duos ... vel plures heredes per scabinos -ita fuerit.d) avec contra et l'accus. cf. I) 8)1) a).

II) partager (avec cum et l'abl.) : A) avoir en indivisTtt&n. Fris. 230 (a. 806): tradidimus nostram hereditatemquod -ivimus cum filiis nostris. CARnrn. S. lovin. P. 8(c. 1050) : prebendam dedit uxoni sue ... ita ut nullus defuis suis corn ea -ire posset. CARTUL. S. Gundulfi 19 p. 40(post 1100): terrain ... in valle Ligeris que -iturcum Gilone

clerico. REG. S. Apol. Nov. 56 p-60 (a. 1130) : do unamsalinam de quattuor salmis quas cum fratnibus meis ad-iendum habeo. CARTUL. Salvan. 453 p. 353 (a. 1164)donamus vobis iterum medietatem clausi ... quem -iverunt

5 Petrus de Albana et uxor eius cum Ugone Guillermo.CARTUL. hosp. Trencat. 37 p. 32 (a. 1166): quant terram -ivitcum Hospitali pater suus.

B) au figuré : communiquer : PAUL. ALE. epist. 5, 2col. 450C (éd. Gil 35 p. 189): de cetero, mi dilecte, erant

'o mulla secreta et mystica, que cum vestra bone valetudinis-irem clementia, si prosperitas mihi adrideret seculi.

ifi) distribuer, répartir: A) en général: AEOILV. 7, 15:divitias alius cupiens -ire caducas. ADALJIARD. statut, 11 10

p. 372 : ipsi veto panes isto modo -iantur ut duodecim'5 pauperes qui supra noctem ibi manent accipiant singuli

panem suum. Doc. Vindoc. 37 p. 54 (c. 1050) : in partitioneveto, quando -iti sont gervi, evenit Rainerius ad partentSancti Martini. avec un compl. au dot. : RADBERT.corp. Dom. XIX 651 p. 103 : immolato Christo per

20 sacramentum divine traditionis, corpus frangitur ad escampopulis et -itur fidelibus. RUOTG. COL. 22 p. 23, 19: cumunicuique de pri net pibus et magistratibus suum -iretur cous.

B) (astron.) diviser, répartir (avec per et l'accus.)HONOR. AUG. imag.mundi II 7 p. 93 : partes a partitione

25 zodiaci dicuntur qui in tricenos dies per singulos menses-itur.

IV) séparer: A) être limitrophe de : CARTUL. Conch.

p. 146 (a. 997-1031) : cum bosco et cum terra que -it abterritonios de Parisiago (qr. ib. p. 206 [Xl s. ex.]). DIPL. Pets.

30 I Arag.72 p. 312 (a. 1099) : quomodo -il de illo rigo et vaditiuso ad fondus de illa algazira. Doc. Port, reg. 1243 p. 297(a. 1153): quomodo -il cum ipso Andano et ferit in ipsamaquam de Coz et transit per Meluam.

B) forme pronominale : se séparer, se quitter: G1JILL.35 Css. 1498 p. 198 (a. 1191) : [de viatico quo paratus est ire]

lib. XIV 1/2 ad menseih I proximum ex quo -iverint se.part. passé partibus, a, -um employé c. adj. : indivis:

CAtrruL. Sanga]. A 186 p 175, 30 (a. 805) : omnia que ... -aet non -a vol quicquid in bac die presente ... visi sumus

40 habere. CARTUL. Pared. Mon. 161 p- 81 (XI s.) : calumniabatparum de bosco ... habebamus inter nos et ilium terras quasnon erant -e et spopondit se partiturum et nolebat facere.

1. partionarius sive parcionarius DuC [partior]formes : parrionanius : CARTeL. Magalon. 206 p. 373

45 (a. 1191). parsonarius: y. infra. indécl. : partionarii : COU.

Cavons. I 66 p. 86 (a. 896). CARTUL. Capuan. 2 p. 5.portionarius : MON. arch. Neap. V 445 p. 119 (a. 1087).

A) adj. : 1) cana -a: contrat de complant: REG. Sublac.129 p. 180 (a. 901): bec omnia que huius charte -e seriem

50 textus eloquitur. ib. 86 p. 131 (a. 1008) : hanc charta -avobis tradidimus. Pro qua ... terra vacante ad in partempastinandum petie due de omni vestro expendio permedium. CARTeL. S. Prax. 3 p. 46, 8 (a. 1010) : in a[c]charta -a manu mea scripsi.

Page 38: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

487 partionarius - partior 488

2) possédé en commun : CARTA a. 1107 (DuC. s.v.

partionarius : sive sint ... eorum] propria animalia, sivemedietariis suis -a. CMrrul.. S. lob. Orbist. 4 p-9 (a. 1182):

concedo ut dicta abbacia et monachi habeant duas naves

mercatorias in portu Olone proprias sive -cionarias.

B) subst. partionarius, -i m. et partionaria, -e f.parçonnier, copropriétaire : COD. Cavens. 1 66 p. 86(a. 869) : de uno latere fine Madelmi et de -i eius. COD. Bar.VIII 2, 21 p. 5 (a. 1001) : casile nostro commune quod

abemus cura ipsi parenti ac -is nostris. CART1JL. Mont.

Pessul. p.273 (a. 1129): totum hoc quod habeo ... hoc estoctava pars de toto insimul cura alus -cionariis. Coo. Neap.

1257, 266 (a. 1137): quomodo dederint ... alus parsonariislaboratoris et parsonariis illorum in memorato loco. ACTA

pont. Rom. Gal!. IV 48 p. 146 (a. 1147): duo

molendina ..alterum quorum Giraldus de Uscia, alterumveto Petrus eiusdem loci eiusque -i dederunt. CARTUL. S.

Mar. Paris. II p-323, 1 (e. 1175): Droconi veto et reliquo

-cionario aliam medietatem concesserunt, quam Droco iam

sibi totam adquisivit. CARTUL. hosp. Bellovac. 8 p. 10

(a. 1183): Albrea et quedam -cionaria sua quingentas oves

in expensas coquine pauperum hospitalarie

concesserunt. CARTIJL. S. Vedast. p. 295 (XII s.) relique

veto medietatis tertia -cionaria ego fui. RoruL. cart. 55b

(a. 1200) : abbas S. et prior de S. et omnes -Icionarii sui in S.

y. aussi parcenarius.2. partionarius, -i m. DuC [partior] recueil de mots ou

d'expressions, glossaire: EPIST. C. 1170 (Martène, Anecd. I

col. 488): liber qui -us vel glossarius appellatur, qui quanto

antiquior invenitur; tanto plurium ignotarum dictionum

continebit expositionem.

partior, -itus sum sive parcior 4. y. dép. tr . DuC

formes : parf. partitus habeo : CARTUL. Sangall. A 499

(a. 864) et 784 (a. 922-25). Lia. Domesd. II p. 288. partida

habeo : CARTUL. hosp. Trencat. 43 p-37 (c. 1131).

I) diviser (PAnAs : -iii, dividere) A) couper : 1) engénéral: ANA5T. pass. Dion. p. 28, 2: gladium qui corpus

-itus est. -2) en parlant d'un chirographe : CARTUL. S. Alb.

Andegav. 11481 p-69 (c. 1161): hoc cyrographum, inpresencia nostra lectum, -iri fecimus et in testimonium

dimidiam partem retinuimus. CARTUL. hosp. Trencat. 102

p. 89 (post 1162): quod hec transactio ... sit inevocabilehanc membranam per aiphabetum fecimus -iii et nostri

sigillo muniri. CARTUL. Karrof. p. 160 (a. 1176)

compositionem in scripto redigi ... ipsamque perchirographum scriptum -ici iussimus, unique parti litterassuper hoc indulgentes et propria manu signum crucis

impendentes.

B) partager : 1) s'appliquant à une terre ou à uncapital: a) emploi transitif: DIPL. Arnulfi 14 (a. 888): si ea

que ... nobis in presenti collata sunt, largiter cum fideibusquibuslibet nostris -imur. Doc. Vindoc. 66 p. 87 (c. 1100):

concessit nobis ... supradictam terram, ira ut quando

vellemus, eam -iremur cum flua eius Papina, cui aliam

medietatem dederat. CARTUL. Hosp. S. Ioh. Hier. 144 p. 117(a. 1142): excepto quod in omnibus negotius militatibus

tocius lucri medietatem -in mecum debent. CARTUL. Vega 50

5 p. 71 (a. 1151): tam de iBis hereditatibus quas iam sum -ita

cura fratribus et coeredibus meis, quam de illis que

remarient adhuc ad dividendum. Doc. comm. Ven. 450

p. 441 (a. 1200) : prode ... per veram medietatem tecumdividere et -iii debeam.

'o b) sens réfléchi, se partager, se répartir: a) en général:WAInARIUS 1404: sic sic armillas -iti sunt Avarenses Lia

Domesd. I fol. 203a col. 2 : unde -iuntur censum, tex II

partes et cornes terciam. CARniL. Berbez. 151 p. 52 (XII s.):

quartum et decimam terre ... -ciuntur monachi et capellanus15 Sancti Boniti. ACTA com. Flandr. 1191-1206, 78 p. 174

(a. 1196-97) : si aliquid post sumptus edificii superesset de

theloneo communiter tam abbas quam predictus Radulfus

-irentur. spéc., inter se -in : LEX fam. Worm. 10 : fihiushereditatem servilis terre accipiat, filia autem vestimenta

20 mains ,.. reliqua que remansenint, in omnibus equaliter

inter se -iantur. b) dans des expressions signifiant partageréquitablement ou par moitié: Eiuii. Carol. 3 p. 14: Franci

ambos sibi reges constituunt ea condicione premissa ut

totum regni corpus ex equo -irentur (cf. ADREVALD. mirac.25 Bened. 18 p. 42). CMrnW. S. Bened. Floriac. II 232 p. 108

(a. 1182) : minutas veto decinias -ientur ex equo. Pnit. Ai.F.

disc. cler. p. 6: que mea sunt equa lance -ciamur. CAicruL.

Magalon. 115 p. 230 (a. 1163) : decimam piscium

episcopus et prepositus per medium -iantur. CARTUL. Clun.

30 V 4246 p. 602 (a. 1173): quod redditus istos imperator ... etecclesia equaliter per medium -entur. Ctnn. Berbez. 247

p. 80 (XII s.): duas sexteiratas terre ... quarum agreriam etdecimam per medium -ciuntur monachi et capellanus.

2) sens math. : diviser : a) faire une division : PACWIC.

35 VER, comput. 10 p. 76 : si vis scire circulum solarem de

annis Domini, subtrahe VIII, -ire per XXVIII et invenies

circulum solarem. ib. 400 p. 147 : summam item -ciendo

per quinos. d'où numerus -iens : GUNZO epist. Augiens.col. 1300B : [queritur] qualiter Plato consonantiam dici

40 putet, que voces stantes queve sint mobiles, utrum insuper

-entibus numeris consonantie possint repeniru. b) diviserune longueur: Ps. BOETH. geom. p. 383, 17 : ea quoquediametrus in duo equa -itur.

III) partager: A) avoir en indivis (avec eum et !'abl.)45 CARTUL. Sangail. A 499 (a. 864) : quicquid proprietatis pater

eius ... marri que in dotem legitimum condonavit velquicquid ipso die cum fratribus suis in omnibus omninolocis adhuc -itum non habuit. CARTUL. Nuchar. 216 p. 242

(c.1092) : Sulio Aridum mare -itus est cum monachis

50 Nuchariensibus. CARTUL. hosp. Trencat. 155 p. 138

(a. 1189) : terciam partem in prato quod -ciebar cum

Bertrando Guiberto. ACTA com. Flandr. 1191-1206, 87, 58

p. 195 (a. 1198): si ... herede ... peregre commorante et cumredierit, portionem suam requirente, possidens se cura en

Page 39: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

489 partior - partitio I 490

-itum esse dixerit. spéc., ex equo -iii : CARTUL. S. Lupi Trec.58 p. 90 (a. 1178) : partent suant agri, quam ex equo-ciebantur cum Herberto Venatore. GUILL. S. THEOD. cant.p. 78: princeps mundi hulus et qui mundum vel seculumquài ex equo cum Sponso -iri videtur.

B) participer à un partage : FOR. Conch. 27, 11 p. 68dicimus quod talis fihius non -ciatur cum fratnibus quod exparte partis habuerit, quamdiu in servitute perinansenit.

C) participer â une action : Svu,. Sangall 20, 1, 2 iamfidelis turba fratrum voce dulci consonet / ymnum dicat etserena -iatur dramata. spéc., à une négociation negotia -iiitraiter, négocier: GUILL. TYR. hist. rer. transm. XIX 11

p. 901 : cuin quo periculosius esset negotia -in.III) distribuer, donner (PAPIAS : -in ... distribuere)

BERNARD. epist. 73, 1 p. 179, 19 (c. 1122-23): onus meumtibi -itus sum ut filin, ut necessario, ut fideli coadiutori meo.NICOL. CLAR. epist.16 col. 1612 D : quam libenter -irer tibicalidos panes et de furno ... recens tractos.

1V) séparer (PAnAs : -in ... separare) : A) faire uneséparation : ACTA duc. Nom. 46 p. 153 (a. 1017-26)dederunt ibi fundum suum ... scilicet quartaut partentsilvarum et terrarum eiusdem ville, sicuti ilas -iti erant interse et Odelenium fiiniculo, hoc est corda, iussu ... comitis.

B) être limitrophe de : Dut. Cent. II 200 p. 268, 32(a. 1033) : piscania, que -itur in fluvio Mose. CARTUL.Libaudi 12 p. 61 (XII s.): quicquid habebant in ooca que-itur cum terra P. Travers.

C) (au figuré) distinguer, faire une distinction entreANAST. epist. col. 6768 : confundens naturaliter et -ienspersonaliter. BERNARD. precept. 33 p. 276, 23 -ienda estproinde nobis in duo universa bec observatio regularis, inprecepta videlicet et remedia. Ono FRIS. gesta 1, 5 p. 17,27: quamvis Socrates et Plato ratione -iendi in numerumveniant, ut duo dicantur hommes, tamen ratione assimilandiunus possunt dici homo, lb.!, 55 p. 78, 4 : eam[proprietatemj nimirum que suum subiectum non assimilatallis ... sed ab allis dividit, discemit, -itur. Huco S. Via.didasc. VI. XII p. 129, 28 : -iendo dividimus quando ea queconfusa sunt distinguimus.

V) pactiser avec: CMmL. Hosp. S. Ioh. Hier. 391 p, 267(a. 1168) : concedo eidem Hospitali quod nec ego, nechomo de terra mea faciemus treugas cum Sarracenis neccum Christianis qui cura Sanacenis -iantut

partiso, -nis f y. panitio.partita, -ef [pantio] DuC forme partida u. infra.1) part, division d'un bien : COD. Caiet. I 67 p. 124

(a. 972): divisit ilium ... ut omnes -as sit de iongitudine etlatitudmne ad equales mensuras. CA.wruI. S. Vinc. Ovet. 55 p.115 (a. 1057) : ipsos pumares ... cederunt in vestra-a. CJrruL. S. Cucuph. 1111218 p. 348 (a. 1197): predictampariliatam terre vobis et vestris damus ... sicut mododividitur per sortes et -as. CALCUL. Vosien. P . 114 (s.d.): deipso clauso ... in sua -da ... X denanios.

2) partage : DOC. cath. Ovet. 156 p. 396 (a. 1144)

hereditatem quantam hodie per -am habemus. CARTUL. S.Vinc. Ovet. 230 p. 365 (a. 1148): facimus vobis kartam unapaniter cum man[cipiô] nostro ... quod ille est nostracriacione per -da. CAm-uL. Bund. 316 p. 231, 26 (a. 1149):iuraverunt ... quod (Jota per legitimam -dam venisset adpattern Sancte Marie.

3) (logique) division, répartition: Guia. LUC. summa 4,17: predicta engo tripartita divisio hanc claudit quamdasn-am que fit per universalem, particularem, infinitam vel

'o singularem.partitio, -nis f sive particio, -nis f DuC; Fnw VII 668.

formes: partiso: Doc. comm, Ven. 446 p. 438 (a. 1200).partizo : CAKrut. Mont. Pessul. p. 546 (a. 1114).

I) partage: A) action de partager, de diviser (10H. Scoî.15 divis. nat. H p. 6, 32 [col. 526A] : divisio ... totius in partes

proprie .o nominaturi Rno. comm. Mail. Cap. IV 163,11 p. 30, 4: -o tonus e1st cum totum in partes dividitur.)1) un corps (relique) : ORD. VIT. hist. V! 10 p. 324(III p. 104) : hec de -n corporis sancti Ebrulfi veraciter

20 notavi.2) un chirographe : ACTA Henr. II 263 t. I p. 410 n. I

(a. 1166): quod ut in posterait ratant sit et inviolabile,muniront est cyrographi -clone. AC1-A pont. Rom. Gall. VII308 p.617 (a. 1190): presentem cartam sub cyrographi -ne

25 fieni precepimus. CARTUL. Corbel. 7 p. 13 (a. 1191)presentem cartam sub cirographi -cione conscnibiprecipientes.

3) partage d'une terre, d'un bien a) d'un royaumeANNAL. Sith. a. 806 p. 37, 10 -cio regni Francorum ab

3° imperatore. b) d'un bien-fonds: DIPLOM. Astur. 11 97 p. 59,21 (a. 870) de ipsa villa que habuimus per -cione. Doc.Vindoc. 37 p. 54 (c. 1050): in -ne ergo, quando partiti suntservi, evenit Rainenius ad partent Sancti Martini. CALCUL.Mont. Pessul. p.370 (a. 1118) : bec est cana de -cione,

35 quam facimus ego Petrus Guillelmi Ebradi et uxor mea ... etego Bertrandus de Siivihiaco et uxor mea. CAFCT1JL. Gemet.79 p. 198 (a. 1158): ita tamen ut agnicola qui ante -nemterram dirupenit et de nmore extraxerit, quiete eazn habeat.spéc. dans une charte de «poblacion » : Doc. Cesaraug. 11,

40 10 p. 95 (a. 1138): iliios ontos curares .. mitto in eadem -ne.expressions equa -o : CARTUL. S. lob. in VaIl. 61 p. 36(a. 1151): ego nainque et cognatus meus Guillelmus eque-cionis ponciones inibi sumebamus. equalis -o: CARTUL. S.Cruc. Autel. 99 p. 181 (a. 1184) de reliqua proie

45 predictorum ... inter nos et ecclesiam Sancte Crucis equalisfiat secundum ius ternitorii -o. dans l'expression négativesine -ne: sans partage, indivis: Dnt. Amulfi 32 (a. 888)cuncta ad integnum sine àlicuius -ne. ACTA duc. Nom. 46 p.153 (a. 1017-26) : silve ùmen sine -ne nemanserunt ha inter

50 cos communes ut si Odelerius qui tres panes tenebat tresarbores .. acciperet, monachi ... quartam acciperent.CARTUL. S. Michael. Mes. 71 p. 256 (a. 1119-24): si tesimmobilis aut fondus offeretur, id totum sine -nemonachonum enit. c) partage successoral: EINU. Carol. 33

Page 40: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

491 partitio 492

p. 38 (éd. Haiphen p. 94) ut heredes sui ... quid ad sepertinere deberet liquido cognoscere et ... inter se conpetenti-ne dividere potuissent. Lin. fid. Brac. 1129 p. 151(a. 1090) : venit mihi in -ne de ipsa hereditate inter mensgermanos VI integra. Doc. Port, part. III 269 p. 240(a. 1108): de illis hereditatibus quas divisimus inter nosut non sit inter nos scisma nec contrarieras de lita -ne.Cxruj... cath. Amb. 180 p. 107 (a. 1191): reiiquum autemin tes partes dividetur, duas ecclesie et tertiam heredum; etrursus de duabus partibus ecclesie heredes terciam partemaccipient et secundum eandem -nem et proportionemsumptus persolvent. e) partage du butin: Doc. Port, reg. I148 p. 161 (a. 1135): illi veto milites qui mecum inexercitum iverint cum mea criazon habeant societatem in-ne, GAtJFRID, GRossus Bernard. Tison, 1V 30 p. 229D: interillos runique litem de divisione prede concitat ; nainillorum maiorem sibi partent habere contendunt; quidamvero in huius -ne justifie regulas ac equitatis servari debereastruunt.

4) division d'un tout, d'une unité en parties : a) de lanature humaine : 10H. ScoT, divis, nat. II p, 30, 5(col, 536C) : in infinitas -nes varietatesque nature humane

perspicuam et illustrent totain orationem efficit, que duashabet partes. DOM. GuNDlss, div. philos, p. 67 : instru-mentum veto anis rhetorice est oracio rhetorica, que suit exquinque partibus: exordio, narracione, -ne, confirmacione,

5 epilogacione. ALAM, lus. Anticlaud. III 190 p. 94: qualiterin summa -o colligit omne quod sequitur, dispersa legens,diffusa coartans. spéc., en rhét. partition oratoireNicoL. CL". epist. 35 col. 1627C: ingenii ... illius quodreliqueram, inerant Ci, iuxta virum eloquentissimum,

10 rhetorice -tics, oratorie gemme, vernantes clausuleviiiliter operabantur. b) subdivision du plan du discoursdes anges dans le Gloria: BERNARD, epist. 126, 7 p. 314,20: displicet mortalibus angelica -o que gloria Deo, paxhominibus nuntiatur, et dum gloriam usurpant, turbant

15 pacem.7) (math.) a) division, opération arithmétique: Ps. Bon'.

abac. p. 157 : ne in multiplicationibus et -nibus et inpodismis aliquando falierentur. GERnERT. abac. p, 12(interp.) : in -ne numerorum abaci. b) décomposition en

20 facteurs premiers : ADELARD. BATH. eod. et div. p, 25, 3eiusdem paris numeri aliam non minus dignam -nemsupponit, docens alios diminutos, alios superfluos, alios

unitas dispersa est. b) d'une espèce en parties : Rus1G. inter utrosque perfectos esse. Turna. LINO, tract. num. Icomm. Mart. Cap. IV 156, 1 p. 22, 3: divisio et -o idem p. 77, 22 (p. 41, 1): -o dicitur cum ex denominativisquidem est sed hoc distat, quia divisio est cum genusdividitur in species ut animal in hommes et feram; -o vero.est coin partitur, id est secatur in suas partes, utCicero dicitur habere partes : capot, humeros, brachia. ib.163, 11 p, 29, 34: divisio generis est et per species fit, cumverbi gratia animal dividitur in species, in hominem, equum,bovem, -o per partes. c) d'un texte en sections : Ron,MELODUN, sent. pref. p, 50, 10 : hoc veto aliquando fitlibrorum -cione, capitulorum diversitate, d) en grammaire:Huco S. Vic'r. gram. p. 278, 24: pluralia fiunt ... -ne, utGallia citerior et Gallia ulterior.

5) distinction, classification: 10H. Scor. ier. Dion. XI 295 p. 160 (col. 230A) : tripartita enim illorum [sc. diviniintellectus] est -o, in essentiam videlicet et virtutem etoperationem. id . gloss. Mart. Cap. 11, 8 p, 19, 9 : de -necelestium sonorum atque tonorum varie disputantphilosophi. GERBERT. epist. 92 p. 121 (a. 986-87) : querisque vel qualia gerantur a me et an ea sint commoda velincommoda. Huic -ni an satisfacere paucis posse addubito.Huoo S. Vrc'r. epit. Dind. II p. 194. 196: priusquam adsubsequentes harum disciptinarum -nes veniamus. id ,didasc. 6, 12 p. 129, 27 : modus legendi in dividendoconstat. Divisio fit et -ne et investigatione ; partiendodividimus quando ea que confusa sont distinguimus. HucioBoNoN. rat. dict. III p. 55 : est autem prosaica oratio a legemetri soluta..... quod -ne mli congrua dividimus, cum aliudtantum prosain, aliud prosam et epistolam dicimus.

6) une des cinq parties du discours, énoncé du plana) en général: Ainm'j. rhet, et vin, col, 931C: -o est rerumad causam ipsam pertinentium divisio, que recte habita

25 partibus alicuius numeri simul coilectis, aliquanta summasurgit; ut duodenarius, per partes suas denominativas quesont unum, duo, tria, quattuor, sex abundat et excrescit insedenarium.

B) action de répartir, de distribuer: I) répartition30 a) en général: RICHARD. S. Vrc'r. Trin, 5, 4 p. 198 : nec

compositio sine componente, nec -o est sine distribuente. id .except. 24. 39 p, 424: si tua dits Den, teipsum diabolo, nonest equa -o. b) répartition d'une charge : VITA Menel,p. 148, 30: singulisque dividitur -o opens quant perficit

35 unusquisque. CAR'rn.. Worc. 55 (a. 1164-79): par sit -o inomnibus oneris sustinendi, ou d'un revenu : L.iu. Hnasp.annal. a. 1073 p. 143, 12 : orare ut ... ipsarum saltemdecimarum eam ipse -nem fieni sineret. (cf. CARTUL. S.Martin. Camp. I 288 [a. 1120-24]). AcTA pont. Rom. Gall.

40 VII 196 p. 481 (a. 1177): statutum est ut -o garbarum tainterragii quant decime in campo flat, c) distribution debienfaisance: CAit'ruI, cath, Amb, 1 87 p. 116 (a. 1192):debet etiam in sollempnitate beate Marie Magdalene -nemintegram boni vini per dimidios sextarios tain

45 canonicis mansionariis quam feodatis servientibuseorundem.

2) donation : DJPL, Otton. III 7a p, 402, 36 (a. 985)petens ut predia sua ... congrua -ne nostro consultu etauxilio quibus vellet tradere illi liceret, CARrut.. Worm, 37

50 lit. (e. 1000) : permissio de weregeldis et substantiali -ne,quart Burchardus episcopus fecit altani Sancti Petri inpotestate custodis, CARTUL, S. Steph. Wirz. 34 (c. 1105-14)tantundem vineti ... tradidi, ut ... post obitum meninsupradicte -nis pecunia itidem abutentibus persolvatur.

Page 41: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

493 partitio - partitudo 1494

s

15

20

25

30

35

40

45

50

CARME. Mog. B 68 (a. 1158) banc retractationem,impigriorationem, reconpensationem cum suis -nibus ratam

mariera volentes.

3) répartition, en parallèle avec 'division' (parredondance) : CARTIJL. S. lob. Hier 203 p. 157 (a. 1151): decontroversia que erat inter ces de divisione et -ne honorisMontis Siqui. FOR. Conch. 10, 9 p. 54: de -ne parentum etfiliorum ... ilia divisio et -o sit stabilis ac firma quantparentes, sive sani sive infismi heredibus suis fecerintquia aliter comparticio non valet a parente facta. Doc.comm. Ven. 446 p. 438 (a. 1200) : alias cartulas quasfecerunt de sac, patrimonio taie divisiones quam -sonemcommunaliter habuit.

4) (théol.) en parlant de la Trinité: répartition desqualités: BERNARD. epist. 190,5 p. 22, 11 (a. 1140): quidfactums est de nobili illa sua -ne, in qua ut Parti potentiarn.sic Filio sapientiam, sic Spiritui Sancto benignitatemproprie ac specialiter assignavit?

C) agrégat de plusieurs composants : BURcH. Bav. bath.12 p. 3 : attendite qualiter hoc unguentum triplici -ois suevirtute triplex vermium genus interimit.

H) résultat d'une division, partie : A) part (d'un bien,d'un revenu): Doc. cath. Ovet. 156 p. 396 (a. 1144):excepta hereditatis -ne quam hodie habemus. CARTUL.Baioc. 1182 p. 227 (a. 1155-59) : ut ... -nem reddituumcommunionis, sicut ceteri canonici, debeatis habere. AcTAHeur. 11107 t. I p. 213 (a. 1156-59): concessit -nom illamde terra illa de Aceio et de vicaria quam ipse prius canonicisconcassent. Cka'ruL. archiep. Magd. 321 p. 415 (a. 1166):tocius quoque decimacionis tics fiant -nes, quarum una inusus prebendales canonicorum proveniat. CARTUL. S. PetriTrec. 83 p. 91 (a. 1197) : dedimus etiam eis -nem parus etvini in tribus anniversariis trium predecessorum nostrorum.spéc., part de succession: CkRruL. S. Vedast. p. 194 (XIIs.): si una mansio in duos ... vel pluies heredes ... partitafuerit ... tot debebit consuetudines quot fuerint per scabinosfacte -nes.

B) partie d'un texte, d'une oeuvre littéraire : CORP.consuet. monast. I p. 475, 13 (a. 917): ut, pretermissis-nibus psalterii, psalmi speciales pro elemosinariis etdefunctis cantentur. FRuI.AND. Leud. p. 357, 31 : prima -ototius opens. REIMBALO. LEOD. vita canon. 1, 48 p. 11: devint canonica libellus graduum, ... cuius prima -o bec estquam vocant Purgatorium. en parlant d'un verset: PErit.LoMu. psalm. 118 col. 1044c: partes vero huius psalmi sontsecundum numenim litterarum. Quot enim littere surît, ratsont -nes, ut in singulis octonariis sint -num distinctiones.ou d'une péricope évangélique: BERNARD. epist. 115, 2

p. 295. 4: ut ex illa evangelica -ne omnem tibi auferam tuiexcusationem errons aut de fatuis virginibus una es, sitamen virgo es, aut de prudentibus. (cf, J A 3 d)

C) subdivision de la philosophie : 10H. Sccyr. pred. I 1, 7

p. 5 : de eius [sc. philosophie] divisionibus seu -nibusquidem breviter disserere necessarium duximus.

D) (math.) division, subdivision : HERM.DALM. transi.Eue]. elem. 11 1 p. 4041 : a singu]is -num punctis lineaséquidistantes educimus.

E) partie de la sphère terrestre : DAt4. M0RL. philos. 168p. 241 : preter istos: sunt alii duo qui a polo articodescendentes ... speraMque ex eu parte qua transeunt, inquatuor dividunt -nes.

F) partie, détail (d'un compte) : CARTUL. S. Bened.Floriac. II 217 p. 73 (a. 1180): ne quis prefatam surnmamexcedat, en per -neskubnotavimus in hune modum. (y.particula).

partithincula, -cf [pars] petite parcelle : Cou. Sax. 713t. III p. 337 (c. 1000) : quandam -am cuiusdam ruris, octoscilicet mansas ... dono.

partitivus, -a, -um (partio] composé de plusieursparties : CitRoN. Lethr. p. 46, 13 : edifitiavit ibi Ro civitatemhonestam, cui nomen imposuit -um post se et fontem,partem capiens fontis partemque sui, Roskildis Danicevocans.

partita 1. [fréquentatif de patio] accoucher â plusieursreprises : PAnAs : partum inde parturio et -o, meditativum etfrequentativum.

1. partitor, -is A) adj. : qui prend part â, qui partage:CAlon. episc. Spir. 115 p. 130 (a. 1196): hoc enim agendonec linee ingenuitatis Proavorurn extorris, nec -r beneficiiDomino ab ipsis co11ati 1 ipso prestante, repeniar.

B) subst. m. : 1) cefui qui possède en indivis : CARrIJL.Segiw. B p. 21 (a. 1073): -es autem Bego de Monteirato etBernardo frater eius t a tum servitium et neceptum quod ibihabebant, dimittunt Saricto Petto. CARTIJL. S. Mar. Jadert. 10p. 249 (a. 1089-90) : XL solidos -es se ipsos numerantes,sive de suis propniis seu de communi ... reddant.

2) celui qui répartit les parts : a) dans une charte depeuplement espagnole: Doc. Cesaraug. 7 p. 91 (a. 1133):ego Adefonsus, Dei gratia tex, mando ... ad vos Lotospopulatores de Çaragoça quod totas vesiras hereditates quodhabetis in Çaragoça J. quod vobis dederunt meus -es dealbaras, et de compras et de acaptos quos erant populatasdie quo ista carta fuit fact& ib. 11, 25 p. 95 (a. 1138):mando ut in bac partitione sint -es Galin Açenarç alchay etGarcia Sain, b) dans un chapitre : CARTUL. Troie 110 p. 328(a. 1190) : quod una cum capitula vestro in dictis ecclesiisfaciat -es et sacristas. CARTUL. S. Petri Trec. 83 p. 91(a. 1197): ita quod unus panis singulis canonicis dividetur,illic videlicet quoruni dies in tabulis -um pro residentiasuscnibentur.

partitorium, -i n. [pantitor] DuC biens communaux:REG. Placent. 3 p-12 (a. 1180): a -is in sursum osque inTreviam non debet commune ullum ediftcium facereneque debet de aqua i sius rivi ullo modo tolli. ib. 44 p. 81(a. 1180): de iure trahbndi et ducendi rivum communem, aterra Annici Bonabelli osque ad -um quod lannonusBuccamatta et socii ... eidem ecclesie dederant.

partitudo, -mis f DuC accouchement: UGU-b-bo: bec -o,

Page 42: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

495 partittido - parturio 496

id est partio (sic).

partitum, -i n. [partior] partage, dans fa locution venire

ad -um: venir en partage: CArut.. S. Vict. Mass. I p. 512

(XI s.) breve de manso qui venit ad -um Richao et

Franchone.

partiturum, -i n. [partior] limite d'un terrain â la suite

d'un partage (ou y. partitorium) ? : Doc. Cesaraug. 13, 14

p. 97 (a. 1151): de toto illo termino lilas quatuor partes et

ego illa quinta parte; ... et de illo Axemal in iuso usque ad

illo -o de Xarandin.

I) enfanter : A) absol. : souffrir les douleurs de

l'enfantement: MrnAc. Mar. Virg. Rup. Amat. II 29 p. 234:

triginta mensibus gravida, cotidie fetum non enixa -chat.

PmR. COMESTOR hist. schol. col. 1123 B : catit -iret Rachel5 coepit periclitari, lumen peperit fihium. BErff.u. PETR. Thome

1 16 p. 48 : tribus autem diebus noctibusque totidem -iens

nec pariens. (sens spir.) par métaph. : AcAJw. S. Via. serin.

XIV 22 p. 194: -it veto quotiens, sic concepto spirituali

desiderio quasi in lamine contemplationis posita, tota nititurW in contemniationem insani erumnere et quasi in flouai iota

partitas, -i m. [partior] marchand détaillant: Uotino s.v. transite. GUILL. S. THEOD. cant. 143 p.176 : exspectatiopartior: hic -us, -i, negociator particulas vendens. creature revelationem filiorum Dei exspectans ingemiscit et

partiuncula, -e f. sive parciuncula, -e f. [partio, -nis]petite partie, parcelle : 1) d'un objet matériel ou d'un corps

saint: Mm EI.14. Amand. Il p. 478, 14: de pulvere camis

sive de ossibus illius tolleret aliquantam -am reliquiarum.

B&ini. Fridol. p. 359, 9: aliquantulam sanctissimi corporis

-am.

2) d'une terre : a) absol. : CARTUL. Sangall. A 209

(a. 812) : trado -am meam guam me contingit habere in villa

que dicitur A. Àc'rA pont. Rom. Gall. 125 p. 205 (a. 1129):

pro -a quadam quam sibi datam fuisse in finibus L

dicebant. b) avec un gén. : CAirruL. Sait. I p. 449 (a. 805):

aliquam in C. -am terre, hoc est duorum manentium.

CAitnil,. Chia. 111038 p. 132 (a. 957): duas -as camponim.

Coo. Sax. 763 t. 1V p. 68 (a. 1042) : telluris illius -am coin

omnibus ad se rite pertinentibus. ib.778 t. IV p. 98

(a. 1045) : quandam telluris -am, videlicet duas mansas et

dimidiam in illo loco.

3) de l'heure : 'ou. Scor. gloss. Mail. Cap. 462, 1 p. 183,

26: hic non numerat -as, id est untias horarum, sicut nec

quando dicit Xliii (cf. Raito. comm. Mail. Cap. 462, 1 t. II

p. 287, 34).partizo, -nisf y. partitio.

parto 3. [pour partio] partager, faire un partage: Doc.

Sanc. Ranimir. 111 p. 4 (a. 1063) : mando ... ut si vixerit

super me coniugi mea ... non -ant ad illa ullo de suos filins

nisi ilium que illa eis quesierit due pro grato. ib. p. 5 : situent fructum coitectum ... -ant illo tres partes. CARTUL.frach. 120 p. 141 (a. 1131): damus ... tibi illas ... vineas ut

labores et mehiores mas ... et post VII arions -amas nos et tuvineas per medium. Doc. Port, reg. 1263 p. 326 (a. 1157-

69) de illa calumpnia -ai cum indice per medio.

parlant, -i n. bien acquis, possession (PAPIAS : -um

paratum, acquisitum): Lux Rom, cari. 81, 115, 5 : si is adquem anciile usufructus pectine, -um suum esse credens

vendiderit. GALTER. CA5nL. carat. II 7a 11 p. 98: quid enim

ciconias credimus rnereri,/ hodie si perdimus acquisitumheri ? I non initier est virtus guam querere -a tueri.

partura, -e f. FEW VII 694. accouchement: PANAsparitura tamen invenitur pro -a.

parturicio, -nisf y. parturitio.

parturio 4. y. t. Fnw VII 694. formes: pasturio: VtTA

Egwin. p. 364.parf. : parturit: EKKEH. 1V bened. prol. 41, 34.

-il usque adhuc (cf. Rom. 8, 22).

B) 1) mettre au monde, accoucher (avec l'accus. ou au15 passif) : (PANAS : -it, parit) : BERNARD. serra. de sanct.

(Octav. Assimila.) : 10 p. 269, 23: sine dolore fihium -ivit.id . serra. de temp. (Pass. Dom.) 6 p. 60, 15 : in sordibusgeneramur, ,.. in doloribus -imur. en parlant des animaux:

mettre bas : RIcARD. S. Via. except. Il 13, 3 p. 24220 decorticavit Jacob virgas et posuit oves in canalibus, et file,

variatas virgas in conceptu intudntes, varios fetus -chant

(cf. Gen. 30,41).

2) (spir.) par métaph. : a)faire naître, engendrer â la vie

spirituelle: MISSALE lat. p. 102, 6: novos populos quos tibi25 fons baptismatis -il. GERARD. Moues. delib. VII 676 p. 125:

istis fecundationibus Ecclesia semper madida redditur, ideo

-ire non cessat viventes progenies infirmata fila, que multos

quondam genuit filins. NICOL. CLAR. epist. 35 col. 1627A:

ostium eius [sc. scriptoriolum meum] aperitur in cellam30 novitiorum ubi frequens numerositas tain quam

hitteratorum novum hominem in novitate vite -unt. spéc.

(ALAN. INS. dist coi. 892c : -ire ... notat instruendo vel

informando subditos laborare, unde Apostolus [Gal. 4,

1 9]) : Ruoro. COL. 13 p. 13, 10: Ecciesia lent prolem suam35 ... iam in Christi gratiam adultam ... ablactavit et

spiritualiter matrem esse constituit, que sibi postmodum

tihiolos in quibus Christus formaretur, ... -iret. en parlant

d'églises dépendant d'une église-mère : MoN. Nom. 14, 45

p. 41 : ipsa [sc. ecclesia que est Hierosolimis] denique per40 totum ceteras -ivit ecclesias, donec Christus in eis

formaretur. b) d'après Is.26, 18 et le commentaire de Hier

engendrer l'esprit de salut : BERNARD. convers. cler. 22p. 94, 15 : feux sane cuius voluntas sic cessent et

acquieverit celestibus foveatur et -ut spinitum salutis. id .45 epist. 105 p. 264, hI: quid tardas ipsum quem iamdudum

concepisti spiritum -ire salutis 7 GUERR. serin. 3N 169

p. 198 : vos matres pueri, qui nattas est vobis et in vobis, ex

quo videlicet a timore Domini concepistis et -istis spiritumsalmis.

50 C) sens figurés: I) faire naître, susciter un événement:

STEPH. RomMAo. draco 128, 1322 p. 53: dux igitur socias

armure iubet legiones./ -iet bellum nunc diadema sibi. Hnui.chron. 5 p. 13, 16: germana discordia maximos bellorummotus ... -ïvit.

Page 43: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

497 parturlo - parturitiaI

498

2)faire naître un sentiment: GAuFRID. MMS'r. II 42p. 50,23 gaudium nostris, luis tristitia -itur. BERNARD. serm.sup. cant. II 37 IV p. 13 quid enim Dei -iat ignorantie,alias videbimus. Huco PRIMAS earm. VII 12 p. 129

consolare lyra luctum, quem -it ira.3) réaliser, produire au grand jour ce qui a été conçu

par l'esprit : DIPL. Henr. III 134 P. 169, 44 (a. 1045)quodque diu sagaci animo concepit [sc. archiepiscopus],oblata temporis opportunitate -ivit. PEn. DLkC. chron. Cu.4, 91 p. 808, 23 : cordis sui intima pandit et ut eorumamminiculo et iuvamine conception -ire et ad effectummalitiam posset perducere, instanter exorat. STEPH. FULG.prol. p. 357 ut quod mens concipit, veraci stilo digestionlingua valeur -ire. spéc., par référence à Horat. ars poet.139 : GALTER. S. Via. labyr. Francie p. 317, 13 : videteverbum non Dei, non hominis, sert demonis. Revera -eritmontes nascetur ridiculus mus (cf. UGIJTIO s.v. patio).

4) engendrer une qualité: a) la Sagesse engendrée parle Père: (Prov. 8, 22-25): Pm. LOMB. sent. I, 3, 4 p. 27:ecce apertum de eterna genitura testimonium que ipsaSapientia perhibet, se aine mundum conceptam esse et -Id,id est genitam et apud Patrem eternaliter existere. AL'.N. INs.

dist. coi. 892D: -ire ... natal Deum Patrem Filium generare,unde Sapientia dicit se -ici id est a Paire generari. b) lasagesse qui sort de la bouche du juste: (cf. Prov. 10, 31):Prra. CaL. epist. 161 coi. 490A : aperi igitur minium, reseraos, ut -iat sapientiam. e) faire naître le mal, l'injustice (cf.Ps. 7, 15) Rmitjo chron. a. 871 p. 104, 4: Adalgisusianidudum conceptam iniquitatem -il. Ron. MON. Ru.i. hist.Hier. W 5 P. 758: inde mente concipit fraudera, ut deinceps-iat iniquitatem.ALAN.INS. dist. col. 892D : -ire ... diciturmalum cogitare.

II) faire pousser, faire germer en parlant de lavégétation: A) au propre: ARNALD. Borvw,. euch. p. 55,26 : vide quomodo iacta in gremio tente semina intranutritos cespites fecundus ager enutriat et coin-ire sementis substantiam in lacteum succum mutatam.GIRALD. topogr. 16, 27: quoi] ver gignit et -iL estas nutrit etprovehit.

spéc. : -ire suivi de in et l'accus: ALBERT. AQU. hist. 9,51 : verni menses processenmt, quando ... fruges, vinee etomnis spes anni in florem et fructus -huit.

B) par métaph. : Aci-us pont. Cenom. p. 29 (IX s.): adsemina verbi divini gentibus -ienda.

ifi) produire. créer: A) en général: 1) au propre : PETIt.DAMIAN. serin. 69 col. 898A: antequem mundus -iretur et exinformi materia muitiformium specierum diversitasexsiliret. Ono Fins. cI'won. 4, 31 p. 224, 1 : coin-iretur, Babylonia finem accepit. -

2) au figuré : Briu1Jw. Sn,v. mundi univ. 13 y. 49 p. 16:astra notai Persis, Egyptus -il artes. EPIST. Becc. 7, 87

p. 161 : de presenti scripte veniam peto, quia plurimisoccurrentibus illud impetuose dictavi, unde et confusumesse Oportuit quod impetus -ivit (lb. 13, 34 p. 168). PETR.

RIGA Aurora I Gen. 623 P. 51 : -it excelsos montes Armenia.B) provoquer un phénomène naturel : 1) en général:

BERNARD. Sas'. mundi univ. Il 9, 9 p. 52 : nunc offendipluviis ex Oceano comparatis, nunc densari nebulis quas

5 terra -il crassiores.2) par métaph.: Hucto FARsrr. otium prol. 1 p. 194, 8:

tnisticia obnubilai mentem meam et nubes densateplenimque imbres habunde -ont.

IV) forme pronominale : se procurer : THOM. MONEM.10 Will. V 10 p. 200 : veloci fuga salutem sibi -ivit.

part. prés. parturiens, -fis suhst.f femme en couches,parturiente (GLoss. Augiens. bibi. [Psaim] 2760 p. 137-fis: infantem habentis): BERNARD. serin, de temp. 3 P. 222,20 : o beau, sola inter mulieres benedicta ... et a doiore

15 -tium aliena ARNULF. Auna. Ovid. metamorph. IX 3, 65

p. 221 : Galantis in mustelam que ore parit. Quod ideofingitur quia ipsa fuit obstetrix que verbis et canninibus suis-tibus succufrebat. LAMS. Ajo. hist. Ghisn. 85 p. 600, 29:coin lectulo egritudinis, sicuti mos est -tis, postquam

20 ultimo, peperit, accubaret. spéc. cf. Is. 21, 3 : GuaL. T'va.hist. ter. iransm. X 11 p. 415 (10, 10,20 p. 464): ira ut inipso itinere, pre doloris tieficiens angustia, qualis solet esse-entis, partum edidenit. GIRALD. itin. Kambr. 1, 2 p. 28gravissimas tanquam -entis angustias.

25 parturitio sive parturicio, -nisf. DuC. A) gestation1) au propre : RICHARD, S. Via. except. X serm. 18, 11p. 409: in generatione camali prima est conceptio, secunda-o, tertia parois, quarta nati possessio in qua est gaudium. lb.16 p. 409: -o, Id est partus paratio, fetus videlicet concepti

30 augmentatio.2) par métaph. : HILDuIN. transi. Dion. XV 6 p. 70, 6:

quin immo quia genitale ipsis et vivificum et augmentale etperfectale inest, secundum intelligibile ymbrigenum, adexceptoralem sinum uberrimis piuviis vitales -nes evocans.

35 GERHOH. opusc. 99 p. 166: ventru foc ipsum quod mens, utdictum est, iam multa -ne in lucem proprie notionis edidit inaiterius notitiam per instrumenta locutionis, per vocesaudibiles. I

3) au figuré : prépartion d'un événement: bAcH. FLOR.40 evang. 1 p. 142, 10 : set mirum valde videtur quomodo

introitum Christi in Iherusalem, que interpretatur visiopacis, sequitur -o passiohis eius.

B) enfantement (PARIAs : -o, seminum partus) : 1) aupropre: Rntnvr. nativ. Christi I coi. 83C: aut aliam igitur

45 viam que femme parientes partus suos emittant iurenativitatis preter solemhem -nis viam .. edoceant. ADAMEyrqs. Hugon. 4, 5 p. 21: mulier decumbit lette, ficte -nisinduiget suspiriis.

2) par métaph. : BERNARD. Sav. mundi unis'. 116 p. 100:50 silva molto ratios porrigi dilatarique se patitur vel essentiis,

vel qualitatibus vel quantitatibus infinitis. Quemadmodumquidem ad conceptus rerum publicos -nesque pregnabilis estet fecunda, non secus et ad malum indifferens estnatura. ALAN. 1145. planct. nat. p. 462 : etiam edictionis

Page 44: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

499 parturitio - partus 500

imperio, quodam imperiali amplexu, terris pluviemaritantur. Que protis laborantes ad fabricam, indefessa -ne,varias rerum species parentare non desinunt.

partus, -us m. DuC; Faw VIT 694. forme dot. abi. plur.partubus: EKKEH. IV pict. Mog. y. 584. Eisî. Sever. Ill 19

p. 67, 7.I) naissance: A) mise au inonde, enfantement (RICHARD.

S. Via. except. X 18 p- 409: -us, Id est fetus editio, in quaest maximus matri dolor, angustia, labor et chanter. UGUTIO

5v. pario : hic -us, -us -ui, actus ... pariendi) : 1) aupropre: a) en généra!: VITrA Abb. 3 p. 4: ilia veto maternimiis -us do!oribus tenebatur. 10H. Scor. transi. Greg. imag.18 p. 236, 17 : post peccatum muliere ultione -uumcondemnata. Ono CLUN. Ger. 7 p. 302B: genitrix eius, cumesset vicina -ni, nono videlicet die priusquam nasceretur. S.STEPH decr. 128 : si autem . in -u ... moritur. ANNAL. Hild.a. 998 : quedam muher in Baioaria in uno -u quinque filinsenixa est. Aum.siw. dial. 675 p- 66: muiier in -u laborans.GUILL. TYR. hist. rer. transm. 10, 10, 19 p- 464 : huic

pregnanti -us imminebat dies, ita ut in ipso itinere ... partumediderit. spéc., dans des formules verbales désignant lesrelevailles: a) -u mundare, reconciliare, surgere: REcU'r. A

69 p- 19: ut mulier se a -u mundetur. C pruL. S. Michael.

Mos. 71 p- 256 (a. 1119-24): panes etiam et candele nupernuptarum vel mu!ierum -u resurgentium. CAruL. Berbez.27 p. 13 (XII s.) : habet cape!lanus sotum denariumnuptias, mulieres a -u surgentes. CAit1uL. S. Sepuicri 160p288 (a. 1168): mulieres a-u Deo et ecciesie reconciliare.en parlant de messe célébrée à l'occasion des relevaillesGtJILL. CASS. II 1492 p. 150 : idem monasterium missassponsalicias eorumdem nobilium et de -u uxorum ipsorumhabeat. b) en parlant de la Vierge : u) en généralPETR.DAMIAN. canna. BI 10 p - 77 : es ante -um virgo/ sedpost virginum virgo. GERARD. Moues. de!ib. VI 610 p- 94:totum genus humanum ante virginis -um suis faucibuséircumdabat [Sc. diabolus]. ABELARD. hymn. 30, 3 p- 82:quam benta pauper puerpera,/ cuius -us ditavit omnia. ib. 5

p - 83 : obsteuices in -u deerant,/ sed angeli pro eis aderant.BERNARD. serm. de sanct. (octav. Assumpt.) 9 p- 269, 7ascendit Bethleem imminente iam -u, portanspretiosissimum i!lud depositum. GALTER. S. VIcT. tabyr.Francie p- 200, 28 : alii heretici ... asserentes DeiGenitricem post -um nupsisse. 3) a -u Virginis désignant ladate (cf. ab incarnatione): Fuiot. Hist. Hier. II 64 p. 609:anno siquidem a -u Virginis M°C°VuI°. CASUS Petrish. 5,3: anno autem a -u Virginis MCXXXIV. CARIIJL. S. Vedast.p. 403 (post 1192) : transierant mille ducenti, octo minus,anni, Virginis a -u. CARTUL. Magalon. 228 p. 410 (a. 1194):anno Virginis a -u millesimo centesimo nonagesimo quarto.c) en parlant de la naissance de Pallas: los. Scur. bel].Trolan. 11 368 p- 111: hoc patte fluents, hoc edita -u J divumpandit iter, ... I virtutum pievia Pallas. d) en parlant desanimaux : GUILL CONCH. glas. luven. p. 93a : sotentagasones equas in tempore -us vexare.

2) par métaph. : RADULF. CAroM. gesta Tancr. 37 p- 632:

specu!a clamat de -u montium nasci arma, iamque arvadiscurrentibus scaturire armat.

B) venue au monde (UGullo s.v. patio: hic -us, -us, -ni5 passio pariendi) : !) au propre : STEPH. TaRMAC. 226 a.

1199-1200 p281: venerunt fui usque ad -uni, et vires nonhabet parturiens (citation de 11 Reg. 19. 3 et Is. 37, 3); diu

cucurrimus quasi in incertum.2) par métaph. : Io&c. FLOR. evang. I p- 25, 4, 5 et 19

erit nutem -us huius Ecclesie sub Antichristo ; post -umillius Ecclesie quam designat Helisabeth .. tempusconceptionis circa adventum Helie; -us autem in fine seculi.

3) au figuré: Ensr. Sever. 11119 p- 67, 7 : hoc celum etterra, mare et aera, hic circuitus temporum redivivis -ubus

15 antiqua innovans, dilapsa reformans.II) par métonymie : A) enfant (PAnAS : -us ... soboles.

Uouno s.v. patio: hic -us .. i!lud quod paritur, id est puer):l)fœtus: REŒPT. A 60 p. 18: si-us in utero mortuus fueritet discuti non potest. ODo CLur4. Ger. 7 p. 302C : sicut -us in

20 alvo marris degens, vivit quidem, sed nu!!um sensum habet.BERNARD. Maiach. 47 p, 353, 2 : venit mu!ier gravida...Indicnt se ... retinere -um iam quindecim mensibus etdiebus viginti.

2) nouveau-né, bébé: a) en général: ANDR. FLOu. Gauzi.25 63, lOa p- 122: huius celicolain subductus -us ad au!am (cf.

Apoc. 12, 5). COLOM. decr. I 58 : mulieres -um suumnecantes .. penitenciam agant. GAUFRID. S. Via. fonsphilos. H 560 p. 54: amputat preputium -ni tenello. INNoc.III de miseria 129, 3 p. 35, 26: meus, inquit, est -us, meus

30 est filius. b) dans des formules verbales signifiant mettreau monde: -um edere: Wmuic 1, 18 p- 28, 14: pregnantesautem iam quedam ex illis ibidem -uni ediderunt. GUILL.TyR. hist. rer. transm. X 11 p- 415 (10, 20 p. 464): huicpregnanti partus imminebat dies, ita ut in ipso itinere, pre

35 doloris deficiens angustia, qualis esse solet parturientis, -umediderit. effundere -Dm: EnsT. Hann. 61 p. 108, 14 : utplereque illarum [sc. sanctimonialium] in ipsis claustrissecretis -us effuderint. MARB. Rob. I 3 coi. 1507A : inso!itudine -um effudit. c) en parlant des relevailles

40 CARTUL.. S. Vedast. p- 370 (XII s.) : in missa mu!ienim -umhabentium duas partes obiationum.

3) descendance, progéniture (PAPIAS : -us, -usprogenies): GAUa. CA5TIL. catin. ifi, 15 p. 136: 111e [sc.Adam] pater in peccatis / preparavit iam natis f dampnans

45 -us proprios. CirruL. S. Michael. Mos. 128 p-388 (a. 1178-90) : assenssisse matrimonio E., que nostra est et H., quieorum est, quod omnes -us eorum communiter percipiemus.spéc., sing. collectif: TRAD. Fris. 1139 (a. 948-57) : postobitum veto aniborum omit mancipia data et accepta cum

50 toto -u suc, ad ... ecclesiam ... redeant. CARTuL. scrin. Coi. IIa 9 p. 30 (a. 1186-96) : si !egitimus -us eis proveniat.

4) portée des animaux : CHRIST. STABUL. in Matth.col. 1292A: cum venter marris intumuerit de -u, catuli, nonexpectantes maturam sotutionem nature ... erumpunt. PE-UR.

Page 45: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

501 partus — parvipendo 11 502

CÂNTOR somma sacram. III 209 p. 138: si equa sua, -usnonne ventrem sequitur?

B) ventre, sein materne!: Hit&n.. epist. 41 p. 479, 27qui flagellando uxorem suam, duos filins suos in -u occidit.GALTER. CASTIL carm. III, 1V (2, 5) p. 147 : sic fios illecasum nescit I quem produxit virginis / -us expers seminis.PerR. RIGA Aurora I reg. 124 p. 248 : Anna, Phenenna, duesoli nupsere marito f hec sterilis -u, fertilis illa fuit.

III) en parlant de la végétation : .4) germination : 1)bourgeon : WAI.Aunt. imag. Tetr. S : in flores -usque novos.WANDALD. mens. 84 : hoc nam cuncta sucs erumpuntgermina -us.

2) (par métaph.) enfantement: Onu Fais. gesta 1, 46:coin yens benigna humiditate ex telluris -u flores et herbeprocrearentur.

B) éclosion (d'une fleur) : BERNARD. epist. 520 p. 480, 12(c. 1144-45) : cum flores ad -um perveniunt. LAMB. ARD.hist. Ghisn. 122 p. 620,46 : rosam, que in -u vitam exalavit.

C)fruit: 1) au propre : Guiro BAsocH. epist. 13 p. 47, 8quociens arbor iniuriosi -us sucs accusat honeuis et peniteteam adeo se fuisse fecundam.

2) par métaph. : Guiu. Ars. kw. arithm. p. 200: accipeiam in quadragenario penitentie sacramentum, a -u eius et apartibus eius. -us eius est fructus eius (cf. Le. 3, 8).

3) au figuré :fruit du travail littéraire : HERRAT. hort. exc.p. 126 : quapropter in ipso libro oportet vos sedulo gratumquerere -um.

partus, -a, -um y. paratus.partusura, -cf. [pertundo] trou: Gumnr. Nov. vira I 14

p. 50 (p. 104) : coin nativi coloris palliolo et sutulani -isincorrigibilibus terebrato.

parvaredum, -i n. y. pareveredus.parvaredus, -i m. y. paraveredus.parvaretum, -i n. y. pareveredus.parudellus, -i m. y. palludellus.parveridus, -i m. y. paraveredus.parvicomus, -a, -um [parvus et coma refait sur

ignicomus] qui a une courte chevelure (par métaphore,s'appliquant au feu): CruroN. Reinh. a. 1190 p. 544,41de sellis suis et clipeis ... assandis et coquendis carnibus-os igniculos composuerunt.

parvidensus, -a, -um [parvus et densus] de faibledensité: ADAM PMtvwowr. mens. p. 134: vestes expositas,materia, textura, colore, differentes ... textura : trilices.levidensas, -as.

parviduco 3. s'. Ir. [parvus et ducere] faire peu de casde, dédaigner: THANOM. Bernw. 17 p. 766, 16: non suantignorantiam, quam -chat, pensans.

parvifacio 3v. tr. faire peu de cas de, mépriser: Uoi.mos. y. pubes : -o, id est passim appreciari, vilipendere.

parvifico I. s'. Ir. DuC [parvus et facio; cf magnifico]dégrader: huoc. III reg. 50 p. 78, 3 (a. 1198) : novoquodam mutationis genere -asti maiorem et magnumquodammodo minorasti episcopare archiepiscopum,

immo potins dearchieiscopare presumens. (cf. ib. 117

p. 178, I).parvihabeo 2. y. tr. [parvus et habeo] faire peu de cas

de, mépriser : EADM. hist. II P. 111: mansit ergo ibis idem Willelmus pruderiter operam dando hos et illos sue

cause fautores efficere, ac, ut domini sui voluntatisatisfaceret, munera qtiibus ea cordi esse animadvertebatdispertiendo et pollicendo -ere. Guioo I medit. 450 p. 161contemptus aut -itus, doluisti, hoc ipso contemnendum ac

10 -endum fuisse, ... contemni aut -eri nequaquam timuissesaut doluisses. Hoc enim ipso vel maxime contemnendus et-endus es, quod times aut doles.

parviloquium, -i n. [parvus et Ioquor] : 1) fait deparler peu : RAnIER. re1. 2, 28, 855 p. 68 : aliquando

15 etiam volo te a coequievorum continere loquelis, ut -oassuefieri ipso usu insthiaris neye redis adhuc etatis facilead illicita loquendo labaris, sed remotus seniorumintendere preceptis, antiquorum dictis, prophetarumoraculis, et apostoloruni valeas magisteriis.

20

2) pauvreté, inadéquation du discours (humain)HIwult4. transi. Dion. (iheol. myst.) III p. 299, 5 : quandoad supernum subducimur ... mentem penetrantemcaliginem, non -um; sed effabilitatem omnino etinnominacionem invenimus.

25 parvipendenter adv. avec indifférence, avec dédainHENR. ARI5T. transi. P1 t. Phedo p. 19, 22 : sobrietatem,scilicet circa concupiscencias non obstupescere sed -rhabere et omate. (gr. ôXty(pmç).

parvipendo, -di, -sum 3. y. w. faire peu de cas de,30 mépriser: A) définitions: GLass. Augiens. H 1239 p. 184:

-ent, pro nihilo ducent. PAPIAS : -ere, despicere. GUILL.DONEK. aphor. 6, 6 p. 38 : contemptus quid est? Superioreset infeniores tamquam sese indigniores indifferenter -cm.UGuTTo s. y. pendo: -ô et vilipendo, naucipendo, omnia

35 pro contempnere parum appreciari. GUILL. BRIT. summadict. II p. 529 : -o, -di, parum appretiani, contempnere,nullius ponderis vel sa1oris estimare. Et componitur aparvus et pendo quod exponitur inferius. Et nota quod -o,vilipende, floccipendo, naucipendo, nichilipendo,

40 uncipendo idem significant.B) (en mauvaise part) considérer comme valeur négli-

geable, faire peu de cas de: 1) une personne: BERNARD.serm. de temp. 4 p. 193, 9 : ne forte despicias aut -ashospitem tuum, pro eh quod peregrinus tibi videtur et

45 advena. 10H. BEL. div.: off. 122f, 50 p. 234 : Gregoriuslegitun fuisse minimts corpore adeè quod cum forteRomam veniret, nomes Lebant eum.

2) faire fi de, négliger une chose : a) en généralBERNARD. sertis, de ternp. (Cena) 5 p. 72, 1 : verumtamen

50 hec nemo contemnat aut -at. Onn. VIT. hist. Vifi 10 t. ifi

p. 321 (IV p. 184) : provide commodum tuum quenis,meumque -is b) (fur.) un ordre, une disposition : DIPL.Loth. 1 54 p. 156, 39 (a. 841) : quicumque bas litterasnostras -ens iusticiam secundum legem facere recusaverit.

Page 46: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

503 parvipendo - parvitas 504

DIPL. Caroli II, 111408 p. 414, 2 (a. 876): si quis ... nostriedicti cessionem -ere atque contra venire vel facere

conatus fuerit. CARTUL. Vizehac. 31 p. 322, 18 (a. 1152-53) : sive idem cornes commotionem et potestatis tuedorninium -erit. c) une obligation : DIPL. Otton. 111 p. 681,2 (a. 997) si quis ... ausu temerario infringere ipsum-endo aut annullare tentaverit. TRAD. Tegerns. 121(a. 1092-1113): si hunc censum tribus annis neglegeret,IHItO anno impleret. Si autem hoc -eret, servilem legemsubiret. GALAND. REUN. prov. 51 p. 59 : qui nuncredditionem tanti debiti -it. d) constructions gram-maticales : u) avec de et l'abl. : CiutoN. Salem. 38 p. 40,

3 : 111e nimirum -ens de te que promiserat. ) suivi d'unverbe à l'inf. : C.xruL. Remens. p. 291 (a. 1137): ad hancautern venire -ens. bACH. FLOR. evang. 3 p. 318, 11 : -untoperari quod bonum est.

3) (dans le domaine moral) faire peu de cas de, tenirpour négligeable : a) un bien : RADBERT. corp. Dom. prol.76 p. 6: noli ergo -ere tantam gratiam. BERNARD. serin, detemp. 4 p. 295, 17 : satisfactio parva sed non -enda. HucoS. Via. quest. ined. 50 p. 56 : quomodo unum bonumalterius vere optabit qui proprium -et ? ou une vertuCHRON. Namn. p. 90 : sed illi fortitudinem eius -entes.b) une obligation morale : R0D. FULO. mirac. 12 p. 338,32 : ut unus eorum -ens honorent sanctorum cum suisexiret in agrum, ... ceteris solemnes ferias celebrantibus.ACTA pont. Rom. ined. 1105 p. 96 (a. 1107-08): Deinostrique reverentia -sa. CARTUL. Camater. 134 p. 69(a. 1179-1200): si et ipsi ... priori non voluerintsatisfacere, fidem datant -entes. c) une faute, un délitTHEODULF. capitula 26 col. 199B : audivimus enimquosdarn -etc: hoc scelus et levem ... periuris penitentiemodum imponere. BERTHOLD. CONSI. annal. a. 1077 p. 292,49 : ipsi periurium -entes apostaverant. bACH. FLOR.evang. 1 p. 146, 13 : non defuerunt qui ... anathematizarentsyrnoniacam pravitatem, quod in populo Grecorum ita -iturac si nullum sit aut quasi veniale peccatum. spéc., le malspirituel: Wrru. Mai' nug. eux. 121 p. 31, 30: illi ... -untanime detrimentum. d) un châtiment : CARTUL. S. Vit.Virdun. H 75 p. 97 (a. 1122): -ens multationem patris suiseu correctionem eius, ipsam advocaturam reinvasit.

C) (en bonne part) mépriser: 1) la douleur physique:Punt. DAMl. carm. B 12, 3 p. 101 : eculeo suspenditur, Ised poena -itur. 2) le dénuement : MARE. Rob. Icol. 15088 : Christum plane in pauperibus attendebat, etsuam -cris, illius festinabat tegere nuditatem. 3) ce qui estétranger â la foi : EINH. pass. Marc. 3, 3 p. 135 : proChristo -it queque mundi gaudia. GU[LL Dor*x. aphor. 8, 3p. 43 : ea que sunt exteriora ab animo extirpare ettamquam minima -ere. ou ce qui va à l'encontre de la foi:Osnegs. lib. mirac. 15 p. 142: ille infideli mente nunciata-chat. VITA Steph. Obaz. 11 14, 31 p. 116 : ipse minaseorurn -ens, cepit eis exprobrare infirmitateni eorumprandiaque furtiva.

adj. verbal parvipendendus, -a, -um : qui doit êtretenu pour négligeable : loAcu. FLOR. adv. Iud. p. 14, 1 : neforte idem angelus -e auctoritatis esse putaretur. spéc.,dans l'expression non -us (litote) : CARTUL. S. Mont, II 9

5 p. 35 (XII s.): quoddam non -um rus.parvipenso 1. y. tr. [parvus et pense] sous-évaluer

(avec une négation, litote) : HIST. abbat. Glast. XII s.p. 314 (A. Domerham, Hist. Glast.) : nec -anda estpredictarum duarum villarum propinquitas, nec

10 parviprecianda utilitatis oportunitas.parvipondero 1. y. tr. [parvus et pondero] sous-

estimer : LANER. corp. Dom. col. 409A: -ans verts Dominicomminantis ci qui de pusillis suis aliquem scandalizat.

parvipontanus, -a, -um [parvus et pons] du Petit-Pont15 (désignation d'une école philosophique établie à Paris au

milieu du XII' s. près du Petit-Pont): ALEX. Nncc. utens.p. 103 : subtilitati -e veritatis equiparetuL

parvipretio I. Iparvus et pretio] ici forme parviprecio.sous-estimer : HIST. abb. Glast. xii s. p. 314 : nec

20 parvipensanda est predictarum duarum villarumpropinquitas, nec -cianda utilitatis oportunitas.

parvisus, -i m. [paradisus : forme refaite sur le fr.parvis] formes paravisius : CARTUL. S. Lamb. Leod.paravisus : t'. infra, parvis : CARTUL. Paris. 435 p. 374(a. 1163-64): in recompensationem domus sue proprie,guam ... tradiderunt episcopo ... delendam ad perficiendamviam que fiebat ante ecclesie nostre paravisum. Cx'ra. S.Trud. I 88 p. 117 (a. 1171): ipsum veto porticumtotumque veterem -um qui osque ad arcum turris infraque

30 duos pedes protenditur. CARTUL. S. Lamb. Leod. I 70p. 114 (a. 1189): cum plures mercennariorum stationes inparavisio eiusdem ecclesie essent.

parvitas, -tisf I) petitesse: A) en général: lois. SCOT.

divis. out. I p. 162, 33 : he autem [reg que surît] sunt35 qualitates, quantitates, forme, magnitudines, -tes,

equalitates, habitudines, actus ... et quicquid adunatumquodam modo corporibus invenitur. ACARD. S. Via. sens].XI 4 p. 120 : que fit de miseria ad gloriam, de -te adimmortalitatem.

40 B) s'appliquant â des choses : 1) en général : GERH.

Auc. vita Udalr. I p. 387, 40 : -tem lucide criptequevilitatem sibi nimis displicere conquestus. ADE11w. BAni.eod. et div. p. 13, 8 : quis item atomi -tem oculo distinxit?CARTUL. Mai. Mon. Dun. 174 p. 166 (a. 1122): vilitatem et

45 -tem capelle eorum, tunc lignee, videns. QUEST. Salem. Ba23 p. 165 : pro -te foraminis. noter le pléonasme: MIRAC.Viviani 35 p. 274, 22 : hoc tantille -tis vasculum.

2) d'un terrain ou un territoire : Dut. Loth. H 17 p. 411,33 (a. 862): propter -tem ipsius regni. REG. regum Angle-

50 Nom. 1148 p. 40 (a. 1082): quia episcopatus -s ad trianon sufficeret monachorum coenobia. CARTUL. Hosp. S.lob. Hier. 917 p. 582 (a. 1192) districtionem et -templatee domorum Hospitalis Acconensis dinoscens.

C) s'appliquant au temps, à la durée : I) brièveté

Page 47: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

505 parvitas - parum 506

ADEMAR. CABANN. hist. 111 55 p. 177 : ibi soisticialisbrumalis dies vix duarum est horarum, et solsticialis estivanox eiusdem -tis.

D) jeune âge: Ano VERC. epist. p. 303, 10: in tantra -teab parentum religionem infantule baptizantur. Con.Falkenst. 115 p. 80 (a. 1155-58): non potuerantdeterminari catit filiis fratris sui pre -te eorum.

II) faiblesse : A) physique : misère, dégradationCARTUL. episc. HaIb. 182 p. 155, 24 (a. 1136):communicato consilio placuit ut propter infirmorum 10nudorum dolentium -lem cruces in dominicis diebus hicportentur eorumque cure et sepulture a presbitero huiccapelle servienti agantur.

B) faible intensité (d'une qualité physique) : 1) engénéral: QUEST. Salem. B 144 p. 72, 16 : pre -te calons 15

nequit consumi.2) (med.) du pouls : ALFAN. puis. p. 24 : propter sui

[puisus] motus frequentiam et -terni vix potest discerni unapercussio ab alia.

C) au figuré : 1) médiocrité (de l'esprit) : HRABAN. epist. 20

39 p. 476, 43 (a. 842-46) : prout infirmitas corporis et -singenii sivit. LEGEND. Emer. pro]. p. 450 : quia eius [sc. s.Stephani] gesta surit inenarrabilia, nec nostri ingeniicongruit -ti. (d'un travail intellectuel) : 10H. SCOT. divis.nat. II p. 204, 5 (col. 615C-D) : his itaque de summa 25

omnium causa causarum secundum -rem nostre intentionisinvestigatis. GERARD. CRsM. transi. Arist. anal. post. 113

p. 31, 10 : non percipiunt particularia propter -terriinquisitionis eorum de eis.

2) humilité, modestie (absol.) : Bujujto. senti, de sanct. 30

(Paul.) 1 p. 28, 12 (VI, 1): ut discas parvulus essegemma -s, humilitas et mansuetudo : illa interior et istaexterior -s. spéc., abaissement (de la majesté divine)bAcH. FLOR. evang. III p. 261, 29 : si autem maiestascondescendit -ti, nonne bonitati adscribitur et amori ?

35

3) dans une formule d'humilité : petitesse, faiblessemea (nostra) -s (par méton.) : FROTH. epist. p. 278, 26(a. 818) : valete in Domino et -tis nostre nolite oblivisci.HRAuAN. epist. 5 p. 389, 13 (a. 821-22) : eorum precibuscoacta est -s nostra prescris opus adgredi. Ivo epist. p. 146 40

(a. 1094): facial ergo dominus rex adversus -terri meani,quantum Deo permittente libuerit et licuerit. ORD. VIT.

hist. V 15 t. II p. 426 (III p. 154) : hanc autem -lis nostredonationem ... libenter concessit domnus RodbertusCarnotensis ecclesie episcopus. CARTUL. S. Croc. Aure!. 45

111 p. 193 (a. 1193): in lecto egritudinis meam dignatusest -terni visitare. spéc., dans la formule pro modulo -tismee (nostre): Huoo PIc'rAv. chron. Vizeliac. 1631 p. 410:hec pro nostre modulo -tis de libertate Vizeliacensisecclesie quanta potuimus brevitate ... perstrinximus. GUIDO 50

BAsocH. epist. 24 p. 104, 21 : peticioni tue pro -Lis mecmodulo satisfeci. ou dans des expressions pléonastiques(â valeur d'emphase) : GoDEsc. S',x. div. II p. 301, 21: promodulo tantille -tis nostre nos erimus quandoque similes

ci. AGIUS vita Hath. 19 p. 172-73 : cum etiam nostreexiguitatis indignissimàm -tem et sana supra modumexcoluerit.

1111) petit nombre (avec un gén. plur.) : LEO. NEAP. vitaAlex. 2, 16 p. 93 : nullam lesionem facere prevaletmultitudo muscarum -Li vespium. CHRON. Namn. p. 88congregata -te navium.

parvitatula, -e f. [ parvitas] petitesse (termed'humilité) : AUREL. mus. 13 p. 108 (p. 51) : qua de redecem -a nostra ostensura est.

parvitudo, -mis f. [parvitas] : petitesse (termed'humilité) : CARTtJL. Westph. p. 109, 29 (a. 1042) : hecautem ex mea -me huic contuleram ecclesie.

parum adv. DUC Fsw. VII 694, 1) peu, trop peu, neguère (PAPIA5 : -m pusillum : modicum, leve. -mcomponitur per partum, lève modicum. bu. SARISB. policr.1V 4 t. I p. 245, 171 : multum enim vel -m, siPeripateticorum principe in sequimur, legitime quantitatisdiminutionem in singulis rerum generibus significant velexcessum. UGUTIO

S.

y . pubes : parvum sincopatursecundum quod est adverbium et dicitur -in parvum.)1) avec un verbe : ne... guère : WIDUK. 2, 22 p. 86, 3cum obsidio difficultatt locorum -in WIP0

gesta 2 p' 16, 25 : -in fructus parte felicitatis, quimoderata alacritate non pascit animant laborantis. Pvnt.ALF. disc. cler. p. 41 : cum invitatus fuero ad prandium,quid faciam? -in nirnis comedam? Lin. Dom. II fol.379 : ex hoc ita peioratum est mercatum episcopi ut -mvaleat. ORD. VIT. hist. IX 9 t. 111 p. 523 (t. V p. 74) : -mletitia durat quant egestas partis contnistat. VrrA Henr. 1V 6

p. 23, 2 : utrum hec vera sint an falsa, -in VrrAGaufrid. Castal. I p. 2 : cum parentes illius, angustia reifamiliaris, scholarum sumptibus sufficerent -m,proficiscitur ad avunculum. I5AAC STEL. 5, 9, 82 t. Ip. 150 : multi multum laborant et -in GIRALD.

itin. Kambr. 1110 p. 137 i ad ... ecclesiam -in distantem.

2) avec un subst. au gén. : peu de : ANNAL. Fuld. IIa. 882 p. 99, 30 : -in decrevit. THIETM. 4, 75p. 218, 16 : etsi in hoc sebulo -in operatus sum, tamendefunctorum semper meffior sum. Wu'o gesta 2 p. 19, 24:tamen de republica ad c6mparationem talium vivotant -mbeneficii et potestatis habuit. VrrA lob. Rav. p. 54 : nichilliquoris .. ibidem nisiin ampula parvissima -incontineri- -

3) avec adv., prép., conjonct. : ANNAL. Fuld. a. 855p. 45, 30: rex Hludowicus.. -in ducto exercitusine victoria redut. spéc., dans un contexte temporelCHRIST. STABUL. in Matth. 29 col. 1353D: -inbohannes comprehensus esset. BRUNO QUERF. fratr. 3reticuit Benedictus et post -in quieta. GIRALD. itin.Kambr. 1, 2 p. 20 : accidit itaque -in guerram illamgranitent. Rixinw. gesta 4, 5 p- 237, 17 : qui ... -insupra adolescentem ageret aetatem.

4) non -in fort, beaucoup (par litote) : HRABAN. epist.

Page 48: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

507 parum 508

28 P. 443, 17 : que me in hoc opere non -inBERTHOLD. CONST. annal. pref. p. 268, 34 ego autemvisionis huius et sermonis non -in oraculo. ib.n. 1079 p. 323, 6: se non -in ferre legationis sueinefficaciam. SIGEBERT. GEMBL. gesta 37 p. 539, 32 : tesecclesie, quas tenuissimas invenit, non -inVITA Steph. Obaz. 1136, 16 p. 158 predictus vicecomesnon -in magis magisque dilexit.

II) un peu : 1) avec un verbe: BAnjO y. 430 : prestolare-m non tain I tain non est. Ruoîc. COL. 44

P . 47, 8 ut ille qui se -in veracius semetipsumagnoscat. LANFR. decr. col. 459C : rune secretarius pulset-in minimum, sicut in duodecim lectionibus antematutinam missam. HUGO Fiel-Av. chiton. Vizeliac. IV 3585

p. 607: ipso petente ad aque iudicium reductus et secundodimersus nec vel -in aqua receptus est. GIRALD. itin.Kambr. 16 p. 65 cum tex ... -m versus portant quasipassibus octo processisset.

2) avec valeur de substantif: n) avec un subst. augén. : un peu de, une petite quantité de: Lin. Domesd. Ifol. 20h (1): ipse remet unam domum de XXXII den. et -interre de III sol. CARTUL. S. Florent. AngI. 25 p. 186(a. 1148-63) quia ecclesie, in die desponsacionis sue, -mterre donatum fuit. CARTUL. Cupersan. 119 p. 230(a. 1170): -in terricelle sicut est affinata coinintroibus et exitibus. Ovni. CAS. 1 700 p. 277 supra quamterrain sont arbores olivarum, ficuum et -inb) parant suivi de de et l'aN. : Tmuri' i. 4, 14 p, 148, 7quia de optima eius conversatione -in ad noticiamvenit. e) peu de chose, une petite quantité, le peu de,que : Pwî&s s. y , pauper: pauper qui aliquid habet, licet-m: inops veto qui miii!. lsAAc Si'a. serin. 17, 25, 227 t. I

p. 328 : hoc solum murmurabimus, quia -in quodagimus. AcTA pont. Rom. Gal]. IV 132 p. 259 (a. 1170):nichil enim aque aut nimis -in suis molendinis.CARTUL. Hosp. S. Joh. Hier. 546 p. 371 (a. 1178): quia delaborioso mundi turbine nostre saluti preter sola beneficia-m aut nichil restare videmus. b) avec un déterminant, engénéral un adj. indéfini -in -m quid, id -m, unum-in le ou ce peu de chose, un petit quelque chose : Lurro.Greg. 2 p. 69, 20 : in tanta paupertate ... nt vix ibi ullushaberet unde viveret, nisi de longinquo -in colligeret.CA.ruL. Anian. p. 438 (a. 831): unum -m de terra quemdedi nepote meo. RIMn. Ansc. 10 p. 32 : omnia quehabuerant perdiderunt, excepto -in ADALBOLO. Waib.9 p. 550e : per nares et per oculus id -in degustavit,erupit. OTLOH. Bonif. 38 p. 152, 27 : licet ante sanctiBonifacii predicationem de religione christiana -innovei-jt. BERTHOLO. CONST. annal. a. 1078 p. 306, 22 : ac sinichil unquam vel -in inde audiret, omninodissimulavit. CARTUL. Mai. Mon. Fictav. 31 p. 50 (e.1100): que calumnia, ut penitus sepulta fuisset nullusqueillorum, in terra supradicta, -in vel grande, ampliusquereret.

3) devant un camp. : a) en général : PASS. Ursule I, S : etquia -in ipsa virgo genitoris vultum tristem novit,in codent otio instanter desudavit. PAUL. ABOIN. cuL 201

p. 133, 20 -in illo solo major est et similis ei. b) -ms plus : un peu plus : BERTHOLD. C0N5T. annal. a. 1073

p. 276, 5 : ibi solo hoc uno -in anno regulariteromnino conversatus. RADULE. NIGER 1 p. 100: Stephanus

regnavit XIX annis et -m plus. ACTA pont. Rom. Gal!. H202 p. 302 (a. 1180): unam virgatam terre et -m plus apud

'o Aitre. e) -in : un peu moins (GLoss. Augiens. II1315 p. 186: panda minus: -in : BEICHOLO. CoNsr.annal. a. 1078 p. 313, 34: lune quoque -in quantcentum ecclesie in illa expeditione violine saut. CARTUL.1mo!. 1451 p. 558 (a. 1197): postea venir Imolam et dedit

15 octo comestiones continue per III annos -in se testeprescrite.

d) -in -in : à peu près, plus ou moinsCARTUL. Ursicamp. 427 p. 263 (a. 1170) : concesseruntunam mencoldatam terre ipsorum abbatis et conventus -m

20 plus -m minus. CARTIJL. Imol. 451 p. 547 (a. 1197) : postescontinuatim dedit quoad vixit in episcopatu, quod fueruntVII anni vel -in ve! -m minus.

minus adv. moins, ne ... guère : 1) absol. : a) moins:CHRIST. STABUL. in Matth. col. 1359B: ut qui plus peccavit

25 crucietur, qui -s, leviora sentiat tormenta. ADAM BREM.

p. 87, 7: !ongaevum et -s validum. CzruL. S. Michael,Mos. 55 p. 193 (a. 1097-98) : Ude!ricus peccator, coenobiiS. Michaelis -s abbas, plus servilis procurator. ACTA pont.Rom. Gal!. VII 37p. 279 (a. 1129): ut autem -s cassari

30 possit, sigillo nostro firmavimus. b) guère (négationatténuée et euphémistique) : Dipi,. Heor. 1111 316 (a. 1054)petitio ,.. iusta atque -s neganda visa est. Ovni. FICFAV.

gesta 1 4 p. 12 : in historiarum serie tes quoque -spu!chras, cum necessario incidunt, non a charta

35 semovendas putamus. Ivo epist. I p. 56 (a. 1092) : in quoper me -s sapio, vestro ceterorumque prudentium consilioinformari ... desidero. CARTUL. Hosp. S. Ioh. Hier. 199p. 154 (a, 1151): coin lahorata et -s laborata. CAR'I-UL.Pontiniac. 120 p. 185 (ong. 1187): recognovit in presentia

40 mea se aliquanto tempore, forte -s iuste, fatigasse donnantPontiniaci. c) au moins : Mntac. Godeh. 10: ut dïsceret salphabetum (Sc. puer). SUGER. consecr. Dion, 3 p. 220quod centum quadraginta aut -s centum graviter ab imavalle extrahere consueverant, ipsi non per se ... sed

45 voluntate Dei extraxerunt.2) aliquid, id, quid -s: quelque chose en moins ou qui

manque: Diii,. Hein. IV I p. 2, 26 (a. 1056): si ahquid -sreperitur de imperialibus edictis ... quoi! ... deperisseprobatur. CARTUL. archiep. Magd. 357 p. 470 (a, 1178)

50 quidquid ab eis -s factum fuerat, supplevimus. ACTA com.Flandr. 1191-1206,96 p. 212,21 (a. 1197-98): si quid ipse-s fecerit quant quod scripto sue vobis promisit. STATUT.

Arelat. 57 p, 208 : portitores bladi molendinorumpuniantur in duplo eius quod -s invenietur in farina.

Page 49: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

509 2. parum - parumper 510

3) avec un coinpl. : a) moins de (avec gén. part.)CHRIST. StAnuL. in Mattli. col. 1287B : ad alias terras ubi -scrut religionis. (avec de et l'abl.) Orm MOR. hist. p. 46,3 cum paucis equitibus ... qui -s de triginta fuere.

b) moins de (avec indication numérique) : LADISL. decr. II 5

14 : si quis liber -s decem denariis si furatus fuerit, furtumduodecies reddat. PAUL. Fuw. Ehr. 2, 8 (6) fons iste non-s quinquaginta pedes habet in profunditate. e) minusquam: moins que, moins de: Lupus epist. Il p. 8 (a. 829-30) quarnquam multo sit -s libros quam amicitiamflagitare. CHRIST. STABUL. in Matth. 41 col. 1410 D : ut

episcopus non ordinetur -s quam a tribus. TRAD. Fris. 1188(a. 957-72) : tradidit ... episcopus eidem nobili viro ... -squam servilem hobam iugerum III!. d) moins (dans une

soustraction) : COD. Egmund. lib. Adaib. p. 74, 36 : in 15

Castringhem 9 uncias octo den. -s. CARTUL. S. Vine. Ovet.

70 p. 137 (a. 1072) : damus vobis ipsa hereditate inincluso, -s illa quinta de illa tercia. CARTUL. S. Cyr. Nivem.74 p. 123 (a. 1080) : solidos XXXVII duobus denariis -s.CARTUL. S. Mar. Auron. Mcd. 8 p. 12 (a. 1165) decimus 20

campus dicitur ad Pilum, pertice V -s tabule 11. ROB.TOR1G. chron. a. 1038 p. 40: cum regnasset duobus amis

decem diebus -s.4) expressions adverbiales : a) ad minus: au moins

GARLANO dialect. p. 94, 26 : sive enim constituas 25

sillogismum ... semper ad -s duas propositionesconclusioni prepones. CARIuL. Remens. p. 307 (a. 1143):si ad -s duo scabinorum ad placitum venerint, satis eritvicecomiti. VITA Godefr. Cap. J add. p. 529, 33 : dimidiam

ad -s argenti marcam. CONST. I p. 227, 5 (a. 1165): sub 30

testimonio admirais duorum confratrum suorum. CJtruL.Naumb. 391 p. 351 (a. 1196) : porcum ... qui ad -s valet Vsolidos. b) minus minusque: de moins en moins: HERM.AlJGInNs. chron. a. 1052 p. 131, 38 : Andreaque, regeUngariorum, -s -sque pro pacto pacis postulando. GIJILL. 35

Tnt. hisu rer. transm. 1119 p. 123 (3, 10, 15 p. 207) : ira ut-s -sque et missilia contorquerent et iacularentur convitia.c) haud, non, nec, nihil minus (quam): non moins que,en rien moins que : EPIST. Mog. 16 (a. 950-54) : non -squam ab adventu Domini. usque ad nativitatem eius a 40

carne se abstineant. VrrA Mathild. I 1 : coins generositashaud -s futuri claruit sponsi. Sitnt. COL. Maurin. 3: in diesui certaminis ni! -s a magnis egit martyribus. RICHER. 11123 t. II p. 30 : nec -s et arcam opere eleganti decoravit.ALBERT. M= div. temp. p. 19, 21: lumen ... amisit taliter 45

quodammodo manente integritate oculorum, ut nihil -squam aspicienti videns videretur. Ivo epist. I p. 24

(a. 1092): eamdem [sententiam] quam abiuraveras et aliasnon -s insanas persuadere voluisse. d) minus plus, plusminusve : plus ou moins, environ : REGINO chron. a. 801 50

p. 63 : ipsa estate capta est Barcitona civitas Hispanie, iamtunc -s plus biennio obsessa. REG. SuMac. 17 p. 49

(a. 936) : et terra sicuti est a novello pastinata qui fuitcapacitatis modiorum plus -s XXXta cum monumento suo.

e) parum -s un peu moins : (GLoss. Augiens. lI 1315p. 186 : paulo minus : m minus.) : BERTHOLD. C0N5T.annal. a. 1078 p. 313, 34 : tunc quoque -m minus quamcentum ecclesie in fila expeditionc violate sunt. CARTUL.

Imol. 1451 p. 558 (a. 1197): postea venit Imolam et deditocto comestiones continu e per 111 annos -m minus, se testepresente. f) neque plus neque minus : ni plus ni moins:CHRIST. STABUL. in Matt. col. 1264 C : nisi hec quatuor

neque plus neque -s. g) 5m ... minus: sinon : DIPL. Henr.

IV 55 (a. 1059) : quinque mansos ... si ex integro in eademmensurari possent, 5m' autem -s, in proximis ... ville

partibus.minime adv. 1) très peu, équivalant à une nég. : ne

pas, non : Lupus epist. 1 4 p. 24 (a. 836) : quamquamocculto, -e tamen iniustô iudicio. REG. Sublac. 132 p. 183(a. 987) : si veto nepotes -e fuerint, uni etiam extraneapersona cui voluerint relinquendi habeant licentiam. RAYM.

Pon. 13 p. 265 : querere coepi utrum quamdam quasiplebis tumultuationem sentirent. Et coeperunt omnes aludicere: -e. ADAM BRiJgesta p. 15. 20: parrochiam ... adsustentacula sive stipendia Dei servorum inibi militantium-e sufficere posse. OBERT. annal. lanuens. p. 207 : Ingo

tamen Berfolius, ibi vulneratus, -e tunc mortuus fuit; seddiu infirmitatem passus) isto consulatu obiit. GRATIAN. lic.

II q. V C. 19 : nos tamLn pleniter et aliquid inde finitumreperire -e quivimus. GuILL. CAss. II 1364 p. 99terminum peremptoriuni habuit sed -e venit.

2) renforçant non: absolument pas: CARTUL. capit. Pis.14 p. 44 (a. 986) : quia' propter infirmitate corpori sui, -escribere non potuit set manibus suis sing[navit].

3) si peu que ce soit: CARTUL. Hosp. lob. Hier. 32 p. 31(a. 1113): et qui de hoc -e fecerit vel toilent, con Datan etHabiron et cum luda proditor partem habeat in infemo.

2. parum, -i nu y. par um.parumcunque adv. [sur le modèle de quantuluscumque]

si peu que, si peu que ce soit que : AN5aM. LAUD. cant.

col. Il 96B : per lectulum habemus cos in quibus Deus,quia -e quiescit in qubus ipse quiescit, non offenditurEcclesia, sed quiescit.

parumper adv. A) un peu : 1) quantitatif ( PAnAs

aliquantulum, -r) : a) en général : BERTHOLO. CONST. annal.a. 1077 p. 295, 47 : pattem calicis sui -r pregustavit. HucoPIcrAv. chron. Vizeliac. IV 2302 p. 570 : vix -r cibo

pregustato egressi saint velocius. avec litote : Dut. Henr.

III 68 p. 87, 32 (a. 1040) : nos divina ammonitionecompuncti nec non ... servitio Heremanni ... episcopi non-r incitati quandam chrtem ... dedimus. b) en quelques

mots : ERMOLD. NIGEL. Pipp. 141 p. 228 : unde reor vobisnuper scripsisse -r. WALAHFR. Wett. 101 : versibus inpaucis Heitonis gesta -r / depinxi. Oiw. Vit. hist. VI 8 t. III

p. 41(111 p. 252) : nunc de generositate Alfagensiumheroum, et moribus e&um libet -r annotare. c) avec gén.

d'un subst. : un peu de : CARTUL. Imol. I 451 p. 563(1197): -r terre quae 1 a parvo tempore fuit eis in Taurano

Page 50: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

511 parumper - parvulus 512

relicta. (cf. parum).2) temporel: un peu de temps (PAnAs paulisper ... -r)

Aotus vita }lath. 19 p. 173, 6 cum quanta anxietate et -rcellula egressos nos requisierit. DIr'L. Arnulf 123 p. 182,27 (a. 894) ut nulla ... persona ... ad manendum vel -ribidem commorandum introire presumat. WALTHARIUS1239 : ad te sema mihi, Hagano, subsiste -r WALTH. Spm.Christoph. 1 8 p. 70, 25: court -r mora esset, / recepto inspiritu ad verba recurrens. ANDR. FWR. mirac. Bened. III 5

p. 225 accidit ut ... iuvenes, iter agentes, vehiculopresbyteri retardarentur -r. FULCU. hist. Hier. 22 p. 253adhuc ignore, sed -r exspecta.

3) spatial: non loin de, à une petite distance : MIRAC.Remacli 21 p. 700E : illa -r dimota est glebula. ItJLIAN.VIZELIAC. serm. XXV 356 t. II p. 590 : parvulus equepullus, qui matre aliquando ... -r elongat. OIRALD. topogr. H19 p. 102 lupus qui -r abscesserat iterum accessit, aufiguré: bAcH. FLOR. evang. H p. 235, 13 : -r elongati aterrena doctrina.

B) très peu, à peine (UGvno: -r id est valide parum)Etua. Sturm. 7 : cumque -r penes ipsos fessus respirasset.WALAHFR. Wett. 940 ille -r I respirat pavidus. CHRIST.STABUL. in Matth. col. 1372c: usquequo intelligerent quod-r audierant. VrrA Dunst. 20 p. 31 : languens, ira utsorpto succo ciborum reliquam partem -r dentibus obtritamab ore rejecisset. VITA Steph. Obaz. 15, 22 p. 52 : lotis et-r expressiS.

C) (litote) : quelque peu (équivalant à beaucoup) : VITA

Amant. Engol. 23 p. 354, 4 : -r attactus febre, viaticosumpto rebus excessit humanis. DUDO Norm. III 53p. 197 : Willelmus veto ... -r commotus ira discedit. ALAN.INs. planct. nat. p. 501 : pota -r, ut quasi poculis / Bacchiputetur os date basia.

parunculus, -i m. sive paruncutum, .i n. petit bateauAFin. angl. sax. vocabul. append. p. 56: nomma navium,et instrumenta earum. . ... - us, pleg scip. PAPIAS : -umnavigium piratarum. Uci.rno s. y . pir: pare ... unde hic -us,diminutivum.

parvuto 1. y. a. [parvus] minimiser: DAN. BECCL. Urb.Magn. 680 p. 25 : siste tonare minas cuiquam qui -at illas.

parvulus DUC ; FEW VII, 694. forme parbulus : PAUL.ALB. md. lum. 11, 17 p. 283. CARTUL. S. Vinc. Ovet. 29p. 71 (a. 1028) etc.

I) adj. : A) tout petit (avec valeur diminutive)1) sens concrets, en parlant d'une surface ou d'un lieuCARTUL. capit. Agath. 130 p. 129 (a. 1170 . 1202): una -apeciola de terra.

2) en parlant d'un tout jeune enfant: ADALBARD. statut.1110 p. 373 : indigentes ... aut pueroli -i. HRa1sv. Mar. 303p 13 : infans lacteolis fuerat dum -a membris. GrH. Auc.(?) mirac. Udalr. 26: quedam mollet ... cum puerulo suo-o. HON0R. Auc. imag. mardi 1 107 p. 85 : Iovem -ont apatte proiectum, capra clam aluit. GAUFRID. GRossusBernard. Tirent. X 89 p. 243F: quidam puer -us. Cicui.

Vindoc. 503 t. 11 p. 327 (c. 1144) : filie enroua -e quenondum loqui poterant. spéc., emploi métonymiqueHRABAN. hymn. 6 (3), 4, 3 :-a millia strage dedit [sc.1-Jerodes] turgidus.

5

3) au figuré : sans importance : CARTUL. Carit. 40 p. 108(a. 1100): hoc -um munusculum ... offerimus.

B) petit (équivalent de parvus) : 1) sens concrets,s'appliquant à la taille : a) d'une personne : 1-IENR. Sspn,i.elegia 136 p. 28 : sic gravius cadit hic quem format forma

'o gigantis quam nantis cuius -a forma sedet. b) d'unechose: CARTuL. Nuchar. 183 p. 212 (c. 1089) : accipienteslignum -um. VITA Alexii tueur. 136 p. 90 : mendicat -afrusta. On Fr<is. gesta (epist. Frid. 1) p. 3, 29: per portam-am. c) d'une surface ou d'un lieu : Lia. Domesd. I fol.

15 165a col. 1: ibi silva -a. CARTUL. comm. Mansf. I 7 p. 7(a. 1137): due curie una quidem in -o Gerbestat, alia vetoin Retecheburch.

2) avec une valeur symbolique (en conjuguant laréalité concrète et la valeur symbolique) : Cums'r. STABUL.

20 in Matth. col. 1350 A : quod vos erudio in -o loco Iudee, inLoto monda dicite. FULS. hymn. 153, 3 p. 266 : Johannesabbas -us statura non virtutibus. ADAM BREM. 3, 23 p. 167.13 : ut -a Brema ... instar Rome divulgata.

3) au figuré, sans importance, petit: a) en général:25 HRABAF4. carm. 23, 2 -a bec liceat carmina ferre tibi. Huco

FARSIT. otium prol. 11 p. 201 : quotients loca, societates,fortunas, pro -a amaritudine que ibi ex precepto Dei subdisciplina custodiens mortier nos, mutare querimus.

b) (iur.) léger, dans l'expression -ont servitium : DIPL.30 Otton. III 237 p. 655, 25 (n. 997) : ut nullus ... censum,

mansionaticum sive cuiuslibet saltim -i servitii angariamextorquer<e> compellat.C) tout jeune, qui est encore dans l'enfance: 1) s'appli-

quant à l'âge : VITA Theod. Andag. 7 p. 40, 49: neque35 tamen ad discendum ut solet, -a etas. CARTUL. S. Vinc.

Ovet. 29 p. 71 (a. 1028) : non auctorigava lex illo stase proque erat in etate -bula.

2) s'appliquant à un enfant : a) HIL.x. Pont vers. I p. 2ipsa vero, quantum vixit, Dei fuit famula / et cum fuit natu

40 grandis, et cum fuit -a. VtNc. Prt&o. annal. p. 441 : captivifilins quos -os dimiserant, iam factos milites

lacrimabiiter salutabant. b) jeune, mineur: TiuE'rM. 7, 48p. 458, 4: nepos meus, qui iure fui prefati comitis adhuc -i et tocius hereditatis Inter et nefandi criminis ultor

45 extiterat. LEX fam. Worm. 2 : si autem aliquis ... -umheredem reliquerit, et ille heres non potest debitumservitium persolvere. CARTUL. Pared. Mon. 206 p. 105(a. 1147): de fratre autem suo -o dictum est ... postquamad legitimos armes venerit. spéc., en parlant d'un

50 souverain: Liurt'R. legat. 3 p. 177,25 : sedebant ... duo-i imperatores. CASUS Petrish. 2, 12 : regnante -o quartoHeinrico rege. CARTUL. S. Vinc. Ovet. 143 p. 234(a. 1113): regnantibus in Hispania regina dormis Urracacum f ho suc› Adefonso -o. BERNARD. epist. 354 p. 298, 8

Page 51: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

513 parvulus — parvus p 514

5

ID

15

20

30

35

40

45

50

(a. 1143-44) mortuo rege viro tuo, et -o rege adhuc minusidoneo ad portanda negotia regni.

3) s'appliquant à un très jeune animal: PETR. Au. dise.cler. p. 42 catis nostra -a Bispella mortua est. GAunur.AuTTss. opusc. p. 177, 12 expedit etiam vulpes -as capere.

D) (spir.) : I) semblable à un enfant, qui a l'espritd'enfance (cf. Matth. 18, 3): BERNARD. serm. de sanct.(Paul.) I p. 28, 3 (VI, I): ad parvulum igitur conversiotua, ut discas -us esse; tu quoque, dum converteris -usfias. AELR. lesu duod. II 19 p. 70 : crevit secundumcarnem, ut nos mente -i immo pene nihili, spiritaliternasceremur, et per spiritalium etatum distinctionesCresceremus.

2) humble : CHRIST. STABUL. in Matth. 42 col. 1415Bcoin spiritu, id est humili. spéc., modeste (qui seprétend d'une humble origine cf. I Sam. 9, 21 et 15)BERNARD. epist. 129, 2 p. 323, 17 (a. 1134) : Saul, coinesset -us in oculis suis, tex est super Israel constitutttsnon perseverans in humilitate, et regnum amisit et vitam.

II) subst. : A) m. ouf tout petit enfant, nouveau-né:MI55ALE Ambr. : P . 61, 16 : in pretiosa morte -orum(Saints-Innocents). 10H. Scor. transt. Greg. imag. 25p. 247, 23 : mater -um ... lactans. CARTUL. Connus. 32 p. 65(c. 1007) : cum Herode -orum necatore. GUIGO I medit.454 t. II p. 162 : quamvis sciat nutrix -um. BERNARD. senti.de div. 119 p. 397,5 : vagitus -i. Gtrniut. senti. t. H p.260:in pannis -orum. VIrA Mathild. II 2: cum ergo itiustris -aesset ablactata. par métaph. : ADAM PnrtsnN. epist. XI 119

p. 190: -us sum, cui opus est lacteo cibo, non solido.B) (équivalent de parvus) : t) enfant : a) en général

PAUL. ALE. md. tum. 11, 17 P. 283: contra sententia Dei,qua iubetur ut pro partis nequitia non utciscatur -butianima. Po?srjF. Rom. XVII, 45 p. 186 (XII s.) : populusveto sequens, coin et -is cantet Kyrie eleison.ABELARD. dia]. 101 p. 45 : sepe ... accidit, ut cum exconiugatis aliquibus vel attera se ad diversam fidei sectamconvertat, -i eorum, cuicunque parentum adhereant,inconcussam ipsius fidem teneant. spéc., tout jeune,mineur: Atçrq 'a. FULD. Attah. a. 900 p. 134, 2: Ludwicusfilius eius, qui unicus lune -us de legali uxore natus iltierat, in regnum successit. b) par opposition àl'adolescent ou à l'homme : WALTH. SPIR. Christoph. Iepist. ad Haz. p. 63, 7 : ut, quem pridem in -o nondedignata es habere ridiculum, iam in adolescentecertissimum habeas servitutis indiculum. PAUL. FULD. Erh.1, 4 : evacuans omnia que erant -I, virilis animi roburarripuit (cf. I Cor. 13, 11). e) dans un contextebaptismal: GESTA abb. Fontan. XIII 6 p. 108 : eiusdem debaptismo -orum ad Marcetium libri H. Huoo PtcrAv. chron.Vizeliac. II 959 p. 438 : solo baptismate -orum etconfessione morientium indulto. Acxttn. S. Via. serra. XI3 p. 119: unde etiam -i in sacramento regenerationis nonsolum fiant indigni eterna dampnatione per peccatiremissionem, sed etiam digni etema salute per meritorum

Christi participationekn. RICHARD, S. VICT. iud. pot.col. 1177D: nain post baptisma morientiumtam est certa salvatio. d) oblat: HRABAN. epist. 5 p. 389,28 (821-22) : pro nutrimento -orum, quod non parvamnobis ingerit motestiam.

2) au figuré : a) (spit) : celui qui est semblable à unenfant, celui qui est humble de coeur: AGOBARD. div. sent.

VI 96 P. 37 : porta regni celestis angusta est, que -os capit,sed enormes exciudit. BERNARD. epist. 91, 4 p. 240, 25(a. 1130) : intendite saluti -orant, non murmurimalevotorum. Pfl. CaL. dise. ctaustr. XVII 100 p. 220:qui se humiliat sicut -us evangeticus ... complet cumulumretigionis. GERARD. ITHn. conf. spec. 1 84 p. 345 : tactenutriuntur -i, id est si plices, corde humiles quos verasapientia quasi invitando convocat dicens : 'Sinite -osvenire ad me' (cf. Matth. 19, 14). id. expi. sent. 1124

p. 457 : -i sont humitès, Deum timentes qui reptenturcelesti sapientia, W est cantate, dilectione et amorespiritali. ALAN. INs. dist. col. 892D: -us ... dicitur humilis,unde David : « sapientiam prestans -is » (Ps. 18, 8). spéc.,fidèle croyant (cf. Matih. 8): ANON. inst. mot. 2: si quisinfetix huius ecclesie sancte membra vel -os scandalizat.

b) celui qui est simple d'esprit ou inexpérimentéGumEltr. Nov. trop. ifi 14, 1 col. 411 A : -i sont qui ad idofficii rudes sont. A1.AN. INs. dist. col. 892D -us ... dicitursimplex et minus intelligens,

c) homme de peu d'importance (en opposition àmaximus) : DIPL. Conr.!II 280 p. 388,32 (a. 1039) : Si quisveto contentiosus vet contumax, maximus vel -us, litemaut contentionem inferre presumpserit.

parvus DUC Fnw VII 694 (comp. minor, superl.minimus) formes : pa'rba Doc. Amiat. XVI p. 302, 6.camp. obi. minori : QDORAN. opusc. V p. 198. BRUNOQUERF. ad Henr. li p. 705, 11. superl. parvissimusGUIBERT. Nov. virg. col. 599t et passim.

I) adj. : A) (sens matériel ou concret) petit, peu impor-tant (noter dans un grand nombre de cas l'emploi de lalitote non -us) : PANAS: -ont : exiguum, modicum. 1) entaille, en surface, en longueur : EIGIL. Sturm. 20 p. 375,30 : non -o spatio a!monasterio. WALAHFR. hort. 54denique vernali interdum conspergitur imbre / -a seges.TRAD. Fris. 816 (a. 859-64): dedit .. -am partent de terrainuline adiacentem. Lm. Domesd. I fol. 2h: de silva VIIIdene -e et ifi magne. FLOR. Wiooitr. chron. II p. 67: ut inmedio alveo ... parvissime naves oh penuriam tique elabialiquatenus minime possent. ACTA Pont. 32 p- 54, 24(a. 1145): concedo .. i omnimodam venacionem ad omniagrossa animalia et -a) CASUS Petrish. 3, 12 (a. 1156-65)[capella] erat enim . parvissima, ita ut vix duodecimhommes capere potuisset. spéc., en parlant d'un petitouvrage : CATAL. lîiblioth. Lehm. 1 6 p. 20. 20Augustinum -um super genesim ad litteram.

2) en profondeur': MON. arch. Neap. V 454 p. 137(a. 1092): in mari magno et -o. Orro Mort. hist. md . p. 48,12 : Boemenses .. iuxta ipsum flumen deambulantes

Page 52: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

515 parvus 516

tamdiu perrexere, quousque ad quendam locum venere,ubi aqua eis videbatur -a, quod satis inde ipsum flumentransite putaverunt.

3) en nombre : a) avec un sing. : GutH. AUG. vita Udair.10 p. 399, 11 se in Augusta civitate posse cummultitudine -a defendere. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1077

p. 299, 32 illic undecurnque collectitans militie nonparvissime qualescumque copias. VITA Steph. Obaz. 130, 1

p. 88 : ferninarum de secuto ad conversionem venientiumnumerus non -us excreverat. spéc., -a vis : une petite to

escorte: AcrA Phil. Aug. 603 t. II p. 152, 19 (a. 1199)fidem dedit ... quod, quacunque hora, ... cornes firmitatemillarn habere vellet, ad magnam vint vel ad -am,redderet. b) avec un plur., un petit nombre de : LEO

Nnpj'. vint Alex. 1, 11 p. 53 : in -is annis morietur. 15

4) en quantité : CARTA a. 1009 (Romarin, Storia

Venezia p. 389, 31) : debetis date in palatio singulas corbesde medio rnodio cum oro -vuo. CHRON. S. Bened. Divion.p. 192 : cura non -a auri quantitate. GARLAND. dialect.p. 23, 5 quantitas veto eamdem rem significat secundum 20

rnensuram, ... id est quanta est, sive -a sive magna.Cow'. pict. 32 p. 131 : fiant pastille cum -o acetoet vino.

5) en durée: HRABAN. carm. 31, 5 : hos senos versustranscripsi tempore -o. LANFR. decret col. 470A facto

parvissimo intervallo, pulsetur skilla. TRAN5L. Godeh. 2 25

p. 643, 29: mulier ... subito quasi in extasim rapitur ac perhoram -am in terra volutatur. BERNARD. Sas'. rnundi univ.II, X 44 : cur longis estiva dies extenditur bons / -aquecontrahitur nox breviore mon.

6) en valeur, en prix : RIctIER. 111 23 t. II p. 30: commis 30

quoque non minima impensa fabrefactas in ecclesie decussuspendit. CARTA XII S. (Perrin, Recherches sur laseigneurie rurale en Lorraine p. 720) : habet ... in eademvilla ecclesia nostra de -o censu VI solidos et VII nummos.DIPL. Colom. p. 42 (a. 1111): de totius Nitrie theloneis, 35

magnis vel -is, regem ... tertiam partent dedisse BeatoYpolito. ACTA pont. Rom. Gall. VII 61 p. 318 (a. 1147):Ecclesiam de Coeunia corn appenditiis suis et cum decimamaiori et minoni.

7) sens techn. : a) anar., minor, minimus digitus

40

auriculaire : Rnœvr. Sangali. p. 145 : quantum -r digitusa media iunctura. BENINC. Rai. 175 p. 378F: digitus

auriculanis, id est miniums. Anno FLOR. calc. p-201, 2

reflectuntur autem [digiti] ad suas radices intrinsecus

minimus pro unitate. CoNsurr. Ungiac. 67 p- 96 : pro signo 45

sinapis articulo anteniori minimi digiti pollicem subpone.

b) anthropon. : TRAD. Ratisb. 794 (a. 1135-40): sub histestibus ... Liutwinus niger, Liutwinus -us. ANNALIsTA SAXOa. 977 p. 626, 62 : Heinricus iste cognomento minor.

c) architect., minor chorus : choeur annexe, servant de 50

passage vers le choeur principal: Guai.. [tiRs. const. 1, 38col. 969D: minor chorus rnaiori infenius ita est adiunctusut pervius sit eundem maiorem chorum ingredientibus.

d) écriture, minor littera : lettre minuscule : ODORAN.

opusc. cap. 4 p. 148 : littere minores grece. e) liturg.,

minus Pascha : dimanche des Rameaux: 10H. BEL. div. off.113e p. 212 dominica in ramis Palmarum -s paschadicitur. f) dans une mesure agraire : GERBERT. geom.

p. 60 : actus minimus in quantitate tantum superficieiagrorum consideratur habetque in lato pedes 11H. in longo

CXL. MAGN. 8gEv. P. 143 : totum tritici -e mensure 24 1/2

m°. g) mus. (tons, demi-tons) mineurs : toni, semitoni

minores : Mus. Ench, t. I p. 181 : quid inter se rnaiores

minoresve toni differunt. Ooog . opusc. cap. 5 p. 198 : fitautern diatessaron consonantia in duobus tonis et minorisemitonio. OLIV. Aus. mus, p. 293 : cum toni divisto, induo semitonia non equalia sit, constat veraque rationecolligitur, unum eorum mains, alterum minus esse.

h) topon., minor Britannia : (Petite) Bretagne : PETR.

Guai.. Aegid. p. 322: in Britannia citeriori quae Britanniaminor dicitur, in episcopatu civitatis Namnetis. Syriaminor: région de Damas et Noms: GURLL. T'nt hist. rer.

transm. Xffl 16 p. 579 (13, 16, 29 t. I p. 605) : minorem

Syriam pertransiens.B) jeune : 1) en général: VITA Liutb. 11 : ut ... corn solo

-o puerulo vel qualicumque inuliercula pertendit. ANNAL,

Mett. I p. 97 a. 830 : ut ... minimum filium eiusopprimerent. Ricimit. 111 8 t. 11 p. 16 : rnons castrati loci,ubi etiam uxor eius cum duobus filiis -is morabatur.CARTIJL. S. Mar. de Firinit. 192 p. 161 (c. 1169): laudanteetiam Milone filio men minimo qui et septem solidos

habuit. spéc., dans l'expression minores natu : S. Sitn'u.decr. I 16 : tam inter maiores natu quant inter minores,cuiuscunque condicionis sint ... interdixirnus ... ut nullus

evaginet gladium.

2) aîné et cadet (maint, minor), cadet (minor natu)

CARTUL. Mai. Mon. Cenom. Il Vivoin 2 p. 358 (a. 1060):Hubertus meus maior filius ... minor quoque Radulfus.CARTA a. 1172 (Lorgnon, Doc, comté de Champagne 524

p. 18): frater eius minor natu, ligius.3) mineur : CARTUL. Anian. 246 p. 373 (a. 1173):

promitto vobis quia cum fi!ius meus ... qui nunc est minor,ad intelligibilem pervenerit etatem, hoc ipsum laudavit etconfirinabit.

C) peu important, faible, inférieur (valeur abstraite ou

symbolique) : PAPtA5 : -urn ... invalidum. 1) en général

EIFU. Carol. pro!. p. I (éd. Haiphen p. 4): ingeniolum,

quod exile et -um, immo poene nullum est. THIErM. 7, 12p. 442, 11 : quamvis enim hiis aut fides -a sit autnulla. BERTHOLD. C0N5T. annal. pref. p. 267, 22: non -e virmodestie, sobrietatis et continentie. BERNARD. serin, de div.4, 1 p. 94, 5 : non est -a tes, nec -i animi. CARTuL. S.Nico!. Prat. 30 p-67 (a. 1141): non -a frequenter ad auresnostras penlata est querimonia. RIGORD. 76 p. 110: nonminimam Christianis relinquens mestitiam.

2) (spir.) humble, petit : CHRIST. STABUL. in Matth.

col. 1357 A : quamvis mentis -us esset. Ac'rA duc. Nom. 7p. 78 (a. 996-1006) : ego Albertus, omnium Christicola-

Page 53: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

517 parvus 518

MM minimus. GERARD. MORES. delib. V 330 p. 64: ille quiminimum omnium se dicebat apastalarum (cf. I Cor. 15,10). GoDEsc. Auns. 2. 1 p. 91, 15: in qua sana fuie egoDei -us intellego.

3) de rang social inférieur : (déf. la position socialed'un individu ou d'un groupe dans une communauté)a) en général : CARTA a. 1019 (Gattula, Hist. abb. Cas.p. 81, 23) : obsecro omnes laicos tam magnos quant et -os.HERM. AUCtENS chron. a. 1035 : in Italia minores militesvalidant coniurationem fecere. GREC. CAT. chron. I p. 248,33 curtem Sancte Agathe tenent minores hommes.COMPUT. Catal. 143 p. 261 (a. 1148) : inpignero vobisburgensibus Barchinone magnis et -is. CARTUL. S. Vine.Ovet. 307 p. 484 (a. 1174): et alii muId boni hommesmaiores et minores, nostri et extranei qui videront.b) dans des expressions: minor ordo : DIPL. Ludov. lun. 1

p. 96, 3 (a. 900) : absque ullius maioris minorisve ordinispersane offendiculo. OTTO FRIS. gesta 2, 44 p. 152quisquis de ordine principum ... campositionem persolverecogatur centrum librarum debitar existai, ceteri minonsordinis vin, sive sint ingenui, sive liberi vel ministni,decem. parva, niinor persona: DIPL. Karoli III 15 p. 23(a. 880) : ut nullus dux cornes vel ulla amnino tainquam -a persona contra hoc ... preceptum ire. CARTUL.Vizeliac. 8 p. 273, 52 (a. 943) : qualiscumque magna -tique 25

persona. DIPL. Steph. 1 p. 40 : in presentia episcoparum,marchionum, comitum necnan minorum personarum. ACUAduc. Norm. 71 p. 208 (a. 1034) : sine cantradictianealicuius potestatis cuiuslibet ordinis, seu magne -equepersone. ANNAL. Bonan. 11 2, 206 p. 32 a. 1170: non 30

habeatis potestatem vendendi ... in maioribus personissed habeatis potestatem libellum faciendi in minoribuspersonis vel in coequalibus habitantibus in curte S.Iohannis. a parvo (magna) osque ad magnum (parvum):Acnqsujjs lib. pont. Rav. p. 383, 9 : exeuntes omnes de 35

civitate a magna usque ad -uni. CARTUL. S. Petri Arlan. 65

p. 135 (a. 1063) nos ormes amines de cansilia de Oxirnade minima usque ad maxima canfirmamus. CHRON. S.Petri Senan. p. 118 : amnis populus a minima usque admaiarem. e) à l'intérieur de l'institution ecclésiastique 40

LIUTO. Greg. p. 72, 17 : quadringentorum circitermanachorum, exceptis pulsantibus et alus minanibuspersonis. ADAM BREM. P. I, 2 : et minimus ecclesiecananicus. CARTUL. Hasp. S. Iah. Hier. 989 p. 626(a. 1196): uti unus ex minimis fratribus ... predicte domui 45

simus abedientes. qualifiant les prieurs relativement auxprieurs claustraux: Huca V CLUN. consuet. p. 51, 58duximus statuendum ut generale capitulum omniumpniarum tain quart minarum Cluniaci moissingulis celebretur. dans l'expression a magna usque ad 50

parvum REG. Sublac. 214 p. 251 (a. 953) : cansentientesibi cunctos clercs; venerabilis episcopia eiusdem a magniusque ad -i. CARTUL. S. Mas. Via Lata 6 p. 7, 10 (a. 972)afferimus in cuncta congregationem ancillarum Dei a

magna et usque ad -bu suprascripta manasteria.4) (sens techn.) secondaire, inférieur : a) ouvrage

mineur: CONR. HIR5. dia]. 1449 p. 118: Hamerus grecuspaeta librum suum de excidia Troie ... campasuit etminorent libellum qui intitulatur miner Hamerus. spéc.,minas Danatus, minar Pniscianus: traités de grammaire(par comparaison avec l'Ars maiar) : CONR. HERS. dial. 313p. 81 : de maione enim et minore Danato nabis serina est,qui nous identique minores quidem lactis favet inminaribus discipiinis alimenta, maiares .cin>stitutisfartioribus pascit salida ciba. de même, en parlant despetits prophètes : GERARO. MORES. delib. V 328 p. 64quantum inter maiares et minores discent denunciatares.

b) dans le domaine ecclésiastique : minar ecclesiaéglise secondaire (par 'rapport à l'église principale)CAPIT. reg. Franc. 187 t. 'II p. 9 (a. 829) : utrum episcapi incircumeundo parrachins suas ceteras minores ecclesiasgravent. CARTUL. Trniect; 1493 p. 439, 36 (a. 1177-1203)si quis parnachianarum ... mortuum funerare debuerit,sacerdas minons ecclesie sacerdotibus matnicis ecclesie iddenuntiane pracurabit. thinar missa: messe basse, messeprivée : CaNSUET. Ungiac. 4 p. 48 : patest etiam postafficium minons et maiaris misse exire. minores andinesordres mineurs: AGORARD. epist. 18 p. 237, 3 (c. 838):psalmas ac reliquas lectianes per subdiacanos vel perminores ardines cenet exhiberi. minar neligioprofession simple : CARTUL. Rhen. med. I 544 p. 603(a. 1147): nulli ... facultas sit post factura apud vasprafessionem ... maiaris vel minous religianis abtentu adlacum alium transmigrare.

e) dans le domaine juridique : minas causa : cas debasse justice : ERcHAMBJ brev. t. II p. 329 : ut ipsi filui eiusadhuc eu vivente tantuAi ... minores causas disterminarecuranent. minai tex : petite amende : CARTUL. Ins. 45 p. 53(a. 1190) : omnium placitorum ... obventiones, sivemaioris, sive minons legis, ut vulga dicitur, ipsanum suntcanonicarum. parvus, minor placitus : petit plaidCARTUL. Canch. 18 p.!24 (a. 1031) : inquietare nequeinterpellane non valeamus ... neque in placito maiore velminore. Doc. S. Quir. Provin. 27 p. 259 (a. 1176): deplacita generali sex denanios, de -a placito quinquedenanios.

II subst. : A) masc. fém. : I) personne de conditioninférieure : RKHER. I 1 16 t. I p. 38 : hue ex omni Galliaprincipes confluunt hue etiam minores multo favareconveniunt. S. STEPH. decr. I 19 : si qui ... borasolempnitatis missarum inter se murmurant ... si majoressont ... expellantur de ecclesia, si veto minores et vulgaires,in atria ecclesie ... dorripiantur flagellis ac cesuracapillarum. ADAM BREM. p. 166, 7 : talem habens curantomnium, ut necessitatibus etiam minimorum solertissimusprovisor adesset. PETR. ALE. dise. dur, p. 32 : honoraminorent te et da sibi de tua. CAlmn.. archiep. Magd. 193

p. 250 (a. 1108) : universi onientalis Saxonie maiores et

la

'5

20

Page 54: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

519 parvus - pascha 520

minores. CARM. de Frid. I imp. 178 iurabitis ergo priores /Et vestros facietis idem jurare minores. VrrA Gaufrid.

Saviniac. V p. 395 : affabilitas humilitatis tanta in eo eratut non solum apud pauperes et minores sed magis penesdivites et potentes vit reverende auctoritatis habebatur. 5

2) jeune enfant: HRABAN. cartn. 13, 61 : [acte riget -os,

foveat et pane valentes.3) mineur: NOTAR. Saon. 680 p. 368 (a. 1181): consulesdederunt dilationem Mirgorio, qui est de jure tutor

filiorum Danielis, quod veniret et rationem minorum 10

defenderet. OBERT. SCRInA 179 p. 72 : Petro Rufo de

Cimignano tutore minons Guidonis de Cimignano.B) neutre: I) sing. : a)peu de, peu de choses: ERMENR.

ad Grim. 22 p. 560, 2: diximus enim ... de anime nostreratione -um, de qua nunc iterum pauca replicare dilectio 15

ipsa compellit. THIETM. 1, 11 p. 16, 21: hec omnia ab his

esse completa -moque temporis eundem victurum predixit.

b) (log.) mineure d'un syllogisme : GARLAND. dialect. IV

p. 108, 23 : a minoni sic sumitur locus ... maximapropositio : quod in ne minori valet valet in maiori. 20

2) (plur.) choses de peu de valeur ou peu abondantes:GnRARD. MORES. delib. II 330 p. 34: eminentia, durit surîtdicenda, granditer proferenda, -a autem subtiliter etmediocnia temperate. S1GEnnRT. GEMnL. gesta 16 p. 532,

19 : si -a magnis componere licebit. (cf. Vurto. Geong. 4, 25

176). IsAAc 5m. serm. 19, 4, 35 t. II p. 26 : nonne ad

spiritualem exercitationem hec pauca, sed non -a sufficeredebent ... ? CARTIJL. S. Vine. Ovet. 213 p. 337 (a. 1144): -a

que habemus offerte benigne enitimur.3) expressions dans lesquelles -us ou minimus ont un 30

sens adv. (neutre substantivé) : a) in -o aut in magne,

tant soit peu (dans un contexte négatif): DIL'L. Otton. 1356

p. 489, 15 (a. 968) nu!lus imperator sive rex ... prefaticoenobii tes et familias in magno aut in -o molestare

temptaret. Huco PIcrAv. chron. Vizeliac. W 2147 p. 567: 35

sericum autem quod ad collum imaginis pueri Tesupendebat philactenium nec odorem fumi contraxit nec in -oaut magno colorent mutavit. b) habere ou ducere pro -o

(minimo) : tenir pour peu de chose (pour rien) : ADAM

BREM. p. 245. 12 : argentum pro minimo ducunt. ACrA 4°

pont. Rom. Gall. I p. 262 (a. 1154) : qui pro -ahabet ipsas

quoque sanctiones regias violare. e) « â bon compte »dans l'expression -o absolvere : GUILL. PICTAV. gesta 17

p. 38 : non ignorabant quant in Normannia esset invisuslatro aut predo quam recto usu uterque supplicia addi- 45

ceretur, et quod neuter -o abso!veretur.parvuscutus, -a, -ont [parvus] très petit : CARTUL. S.

Petri Arlan. 35 p. 75 (a. 1042) : pro animabus nostnisofferimus -um munus in domum Sanctorum apostolorunmPetri et Pauli. CARTUL. cath. Burgens. 7 p. 23 (a. 1068)

50

concedo -mn partem.parygron V. parigrutfl.parypate meson y. parhypate meson.parysologia, -ef y. perissologia.

parzarius, -i m. y. partiarius.pasa, -e f y. toisa.pasagium, -i n. et pasaius, -i m. V. passagiumpasalis, -is m. y. passalis.pasare indecl. y. passarepasca, -e y. paschapasca, -ef y. pascua 5v. pascuus.pasca, -orum n. pl. y. pascua, -arum s.v. pascuus.pascale, -is n. pascatium, -i n. y. pascualis.pascalis, -e y. paschalis.pascaria, -ef, [pasco] glandage : ACrA pont. Rom. Gal!.

F 14 p. 39 (a. 1144-45) : ut in eadem sy!va habeatisquecumque erunt vobis necessaria ... ad ... -am porcorum

vestrorum. y. aussi pascheria, pascharium.

pascarium, -i n. et pascarius, -i m. V. pascuarium.

pascaticum, -in. v.pascuaticum.

pascati!is, -e y. paschatilis.

pasce!!us, -i m. y. paxillus.

pasceriUm, -i n. y. pascuarium.

pascha, -c n. ouf. DuC FEW VII, 701. formes

paska : CARTUL. Capuan. 2 p. 6 (a. 976). gén. : - Lis

VFTA Ansar. 9 p. 547. ANNAL. Raina!d. a. 1067 p. 87.

ECUAS. capt. 935 p. 33. CAirruL. S. Vedast. p. 197 et 199

(XII s.). Doc. comm. Ven. 319 p. 315 (a. 1180). OBERT.

SciunA 1186,218 p. 80 et 1190,27 p. 12.

I) La Pâque, fête religieuse juive: A) en général (V1TA

Euseb. Verc. col. 750C: -a transitus interpretatur. PApI&s:

-ca quod Greci ... paschalia dicunt, hebraice phase diciturnon a passione ut quidam putant ... sed a transitu hebraicedictum est eo quod tunc populos Dei ex Aegypto transierit

[cf lStD. eLym. XVII 111. HONOR. Auc. gemma 3, 124phase hebraice, -a graece [cf. PAPIAS S.V. phase] transitus

dicitur latine, eo quod i!la nocte angelus percutiensEgyptum transivit. GUILL. BRrr. summa II p. 529 : cf Ism.

etym.) : JoH. Scan. carm. II, 3, 25 p. 532 : Moyses dux

populi celebravit -a. CHRIST. STABUL. in Matth. XLVII col.143!D : agnus qui immo!andus erat in -a jubebaturdonnant introduci. BERNARD. inéd. (Rech. théol. anc. et

méd. 29, 1962) 50 p. 91, 10 : Quarta [festivitas apud

Judeos] -a, quando videlicet oh recordationem egressioaisde Aegypto immolabant agnum et carnibus eius assatisvescebantur. ALAN. Ins. dist. col. 893B : legitur quodHerodes posuit Petrum in carcerem, vo!ens eum post -a

producere populo (cf. Act. 12, 4). RICHARD. Div. gesta p.439 : erat quippe proximum -a, dies festus Judeorum.PETR. LOMB. psalm. 120 col. 1138D : pertransivit enimChristus per passionem a morte ad vitam; qui transitusHebraice dicitur -a. -a quidem putatur grecum, quasipassio; sed veto hebreum est, id est transitas.

B) en particulier repas de la Pâque (en référence â Luc

XXII, 5): RADRERT. corp. Dom. XXII 149 p. 129: desidia

torpentes et hic in seculi actibus remorantes non dignecomedunt -a, videlicet cames agni. désignant les mets

traditionnels de la Pâque : RAnIER. conf. 38 col. 435D

Page 55: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

521 pascha 522

deesse tibi conspicis lactucas agrestes, et agnum Deicomedere audes ? Azymam non habere, et de -apresumere? (cf. Exod 12, 8).

II) Pâques, fête chrétienne commémorant la Passion etla Résurrection de Jésus-Christ (cf. Chr. Mohrmann,pascha, passio, transitas, dans Ephemerides liturgice,Rome, 66, 1952 p. 37-52).

A) en relation explicite avec la Pâque juive. (PAPIAS-a quia eo die Christus de hoc mundo transierit [cf. IsiD,etym. 17, 11]) : 1) en général I-IINCM. Rn,.i. epist. 127 p.66, 13 (n. 859) Et qui ieiunia paschalia inchoastis, anteoculos habete, quid in -a, id est in transitu sua ex hocmutule, ad pattern, dominus Iesus ,.. dixit. ABBO SANGERM.sema. 5 p. 88 : -a interpretatur transitus. Et nos, fratres,faciamus -a hoc est transitum de malis operibus ad bonasoperationes, si nos hoc volumes, quo noster Dominus nospascat spintaliteL Guiu. S. THEOD. nat. amor. 52 p. 134,32: hune enim transitum ad vitam miseri infideles mortemappellant, fideles autem quid, nisi -a?

2) lors de la Cène Bnnww. inéd. (Rech, théol. anc.et méd. 29, 1962) 50 p. 93, 68 : -a transitus dicitur, cuiussolemnitatis veritas adimpleta est, cura Christus in caenadiscipulis suis corpus suum et sanguinem tradidit. Et hicest noster transitus quia per eum transimus de servitute adlibertatem, de eremo in qua sont igniti serpentes ad terrainrepromissionis. noter les expressions legale -aRADBnRT. corp. Dom. 184 p. 99 : ante passionem autemhoc sacramentum ideo celebratum est, ut de legali -acontinuo, quia timbra removenda erat, veritas claresceret.mysticum -a : HRABAN. epist. 39 p. 466, 33 (a. 842) inipsa feria salvator noster -a typicum cum discipuliscelebrans, -a mysticum continuatim in sacramentocorporis et sanguinis sui ... consecravit. VITA Alberti

p. 532 quando Dominus noster cum discipulis suismysticum -a celebraturus discubuit. novum -a : Ron. 35

PULL, sent. VHI col. 970c : ut antiqui -e probator existatpost novi -e distributionem ait apostolis desiderio.typicum -a RADBERT. corp. Dom. 407 p. 157 illudtypicum -a quo agnus immolatus est in eadem cena etcomestus. Ros. PULL, sent. VIII col. 970C desiderat 40

namque iuxta auctoritatem primo typicum manducare -a.ib. col. 9700: sicut typicum esum agni panisque azymi, sicetiam typicum -e pourri se negat bibiturum, donec ostensaresurrectionis gloria regnum Dei (cf. Luc XXII. 18),vetus -a : BALDUTN. Ck? q'r. sacr, II 2 p. 224 : desiderio novi 45

sacrificii inchoandi desiderat Dominus vetus -a terminari,3) désignant le Christ comparable à l'agneau de la

Pâque juive, (en référence à I Cor, 5, 7 [Ai,..u. INS. dist.col. 893A : -a dicitur Christus]) : THEODULF. cairn. LXXV123 p. 576 : hic [Christus] -a, hic virtus, putes hic 50

denique fartus. HINO,1. Rui, epist. 127 p. 66, 17 (a. 859)hoc -a cotidie sacerdotes immolando, diaconi ministrando,subdiaconi obsequendo, et ceteri cleri amen respondendocelebratis. RICHARD. S. Via. decl, script. LII 4 p. 212 col.

6210 -a nostrum immolatus est Christus itaqueepulemur. BALDWN. CANT. sacr. II 4 p, 318 -asollemnitatis nomen eit et sollemnis hostie. In utraqueChristus significatus est, noter dulce -a. VITA Rom.Rotomag. II col. 1660D 1: ante diem sacrum quo plebs novaChristicolarum dulce colit -a. -a novum : ADAM S. Via,

p, 27, 13 : -a novum ! colite ,.. -a novum Christus est,(par analogie, noter la persistance des redevancespascales en agneaux. cf entre autres REG. S. Apot. Nov.41 p. 51 et passim).

B) la fête de Pâquès (CHRIST. STABUL, in Matth. col,1286 A : nam in natali eius legitur de nativitate carnis, in -ade nativitate divinitatis, JOH. Bu,. div, off, 113e, 30 p. 211

vocatur autem -a ipsa dies resurrectionis) : 1) ledimanche de Pâques à) plus spécialement la célébrationreligieuse : AsnoNOM, Ludov, p, 627 : imminente sancti-e solempnitate. Hrc&sM'j, univ, 4, 10 col. 104C : -a, id est,dominice resurrectionis solemnitas. GE5TA abb, Fontan,p. 19 : nam sollemnitas sancti -e tertio katendarumaprilium tunc extitit. NARR. Flot. de capt. Antioch. Hiei

p. 361 : mane vero facta, quoniam sanctum -a cran, com-municarunt omnes. b) dans des locutions verbalesagere : WALAKER, Wett p, 303, 1 Christe, novum qui -amihi concedis agendum, suscipe dona precum. DUNGAL.resp. col, 4940 : quam [sc. veram crucem Christi]episcopus ... cum -a Domini agitur, adorandam populoprinceps ipse veneraitium promit. ErnsT. Vienn. spur.

p, 96, 10: -a Domini apud sanctum Petrum nobiscum egit.celebrare : AsntoNoM. Ludov, p, 623 : dum sacram -esollempnitatem celebraret. THEGAN. Ludov. 48 p. 601, 2ibi pariter sanctum -a t)omini celebraverunt. ANNAL. Met.la. 804 p. 91 : inter ceteros divinos cultus etiam ibi -acelebravit. HaoAuo. Rob, 4 p. 62: sanctum -a illo in locotex amabilis celebraturus. ECRAS. capt. y . 935 : pascaresurgentis celebrancium est edibus altis. VtNc. PRAG.annal. p, 445 : in ipsa civitate ,.. imperator paschasolemniter celebrabat. colere : ECBAS, capt. y. 973 : utChristi -a colatur, facere : HuGo PtcrAv, chron. Vizeliac.III 1563 p. 506 : duo episcopi ... venientes a Romaapud Vizeliacum -a sanctum fecerunt (cf. ib. 2805 p,583). peragere : Â5TRONOM. Ludov. p. 638 : -esollempnitatem cum solita devotione peregit. Titm'ri.t, 4, 2,

p. 132, 19 : inde eressus Heinricus proximum -aQuidilingeburg festivis peregit gaudiis. c) suivi d'ungén. -a Domini : CHi0N, Moissiac. p, 284 : baptizataquede populo eius amplius quam tria millia in -a Domini.Doc. catit. Ovet, 19 pi 74 (a. 908) : in die festis tue, id estin die ilarie pasce resurectionis tue. Doc. comm, Ven. I319 p. 315 (n. 1180) :ab ipso pasca resurrectionis Dominiquod tunc primum expectabatis. OBERT. ScRIBA a. 1190, 27,p. 12 : usque ad pa4ca proximum resuretionis. d) augén. celebratio -e : HRABAN. epist, 39 p. 466, 33. cf. ib.9 p. 395, 6 : ibi typici 1 agni immoiatio et -e celebratio yenagni passionem ac nostram redemptionem insinuant. dies

5

'o

tS

20

30

Page 56: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

523 pascha 524

sanctus -e : RATItAMN. Grec, col. 226 A : quod agnum diesancto -e super altare una cum Dominico corporesacrandum Judeorum de more ponamus. sanctus diessollemnis -e TLIIETM. 2, 23 p. 66, 11 : in sancto diesollempnis -e ... paratis omnibus instrumentis regalibuspenituit. dies sanctissimus et celeberrimus -e : AIJDRAD.revel. p. 389 diem sanctissimum et celeberrimum -e ritupagano in medio eorum apud urbem Parisiacani macularipermisit. Lin. Domesd. I fol. 262 b col. 1: primo die -e.principalis domenica -e : Wwo gesta 23 p. 42, 21 : inprincipali dominica -e consecratus et coronatus paschalemletitiam triplicavit. dies sollempnis -e : ANNAL. Senon.

p. 105 (X s.) dies sollernpnes -e letos ducent. d) avecadj. -a maior (CARTUL. Capuan. I p. 2 [e. 972) inpasca maiore quod est resurrectio Domini nostri JesuChristi) COn. Lang. 167 col. 284e (a. 841) : per tempusquadragesime ante pasca magiore. COD. Laudens. 166

p. 199 (a. 1156) inter nativitatem Domini et -ammaiorem proximam. prima -a : AGOBARD. epist. 188, 5 : acena Domini usque prima -a. sanctum -a : Wio gesta 16

p. 36, 17 in die sancto -e ... a Romanis ad imperatoremelectus imperiatem benedictionem a papa suscepit.FLODOARD. annal. p. 61 tumultus ipso die sancto -e interregios et episcopi milites exoritur. dies sancti -e Sîu'n.COL. Maurin ... 10, 6 : die autem sancti -e cum intermissarum sollempnia pro iucunditate festi ... presulverbum faceret. festus dies sollemnis -e : HUGO PlcrAv.chron. Vizeliac. 11, 216 p. 419 festo igitur die sollennispasce.

2) s'appliquant au dogme et â l'observance pascaledans les formules -a catholica, -a legitima désignant lerite romain RATRAMN. Grec. cot. 309A diversa tamendisponunt tam circa -a legitima, quam circa jejuniorumobservationes. Guiu.. MALM. gesta pont. 1, 72 p. 135 quiacum in moitis tom in observatione catholice -e delirabant.

3) sens spirituels a) sacrifice mystique CHRIST.STABIJL. in Matth. col. 1475B mystice per aquanilavacrum pro ablutione mundi ostenditur, -a spiritalevolentibus celebrare. WÀLTH. S pot. Christoph, II 2, 96azima, iam monde celebratis -a farine, I quod pater insacrant per natum sustulit aram. b) désignant la vieéternelle ADAM BREM.p. 141, 8 transi ad -a celorum.Ronn.. Rivipol. p. 253 : ut oves suas Pastor etemus ... adpasqua eteme hereditatis ... introducat.

D) dans des formules désignant divers moments dutemps pascal t) avant le dimanche de Pâques a) lecarême AMALAR. reg. can. col. 875 B : conciliacelebrentur, unum quidem ante quadragesimam -e,secundum cires tempus autumni. VITA Winwaloei 14p. 261 jejuniis -e denis quater ... diebus. CARTUL. Conch.222 p. 188 (a. 914) : de ipso quadragesimo usque infunem -e. b) la semaine sainte, qui précède le Dimanchede Pâques CORP. consuet. monast. I p. 468, 9 (a. 816)ut in hebdomada -e in claustro non loquantur. ANNAL.

Rainald. a. 1067 p. 87 : W feria hebdomade que diciturpoenosa, scilicet inter duo -a. c) le dimanche desRameaux -a floridum (cf. Pâques fleuries) : HARIULFchron. Centul. p. 197 dominica palmarum, quam vulgus

5 -a floridum vocitat. GIRALD. itin. Kambr. 11 6 p. 124 : eanocte ... vigilia videlicet -e floridi. minus -a : Jon. Ra.div. off. 113e p. 212, 32 etiam dominica in ramispalmarum minus -a dicitur. -a palmarum GERH. Auc.vita Udalr. p. 391, 25 : hoc modo dies quadragesime

In explevit usque in diem indulgentie, quem dicunt pascapalmarum. -a petitum (competentium) : ODORAN. opusc.

p. 266 n. a : -a petitum, scilicet -a competentium, ideodicitur quia ipsa die infantes in proximum -a baptizandisibi fldeiussores in abrenuntione (sic), sive susceptores in

15 babtismate perquirentes petun par analogie ODORAN.opusc. p. 266 : dicitur etiam -a capud lavantium. d) lavigile de Pâques vigilia -e AMtt. epist. p. 247, 31:aliquem diaconum promovere ad presbiteratus officium invigilia -e. HRAuAN epist. SI p. 506, 4 : primam partem

20 homiliarum ... quam etiam a natali Domini incipiens usquein vigilias -e perduxi. CHRON. Fontan. p. 302 in vigiliasancti -e. BILI Mach. p. 37 : nocte vigilie pasce. e) leSamedi saint sabbatum sanctum -e : ReoiNo chron, p.76 pontiflcern civitatis ipso die sabbato sancto -e, cum

25 baptismum ex more celebraret, in basilica interficiunt.DR000 WINN. mirac. Winn. p. 279E alio tempore diesancti sabbati -e, dum divinum sacramentum perageretuLHijoo PIcTAv. chron. Vizeliac. IV 1001 p. 537celebravitque sabbato sancto pasce ecclesiastice ordines.

30 2) après le dimanche de Pâques a) l'octave dePâques octava -e : EPIST. Vas. li p. 316, 36 : ipsi electipost octavas -e preparant se ad ordinationem. OBERT.SCRIBA 1186, 218 p. 80 : usque ad octavam proximampasce resurectionis. dominica octavarum -e : HINcM. REM.

35 ciron, col. 359D : dominica octavarum -e mussas pubiicasin ecciesia sancte Sophie coram principe et patriarchalatine celebraret. hebdomada (septimana) -e : VITAAlderaldi 2 p. 9918 : in die et hebdomada magnesolemnitatis -e duo deferuntur cerei ante pontificem

40 Trecorum. HUGO Piens'. chron. Vizeliac. IV 2904 p. 586:transacta denique septimana -e. b) le dimanche deQuasimodo album -a : CiutoN. de Bello p. 60 : usque addominicam que album -a dicitur. clausum -a (Pâquescloses) CARTUL. Vindoc. 324 t. 11 p. 35 (a. 1085) : in die

45 sabbathi cluse -e. CARTUL. S. Petri. Trec. 36 p. 47(a. 1182) : XX libras annuorum redditum ... contulimusbeneficium quarum ... X libras usque ad clausum -aannuatim recipient. GIRALD. expugn. I 40 p. 289missaque mane, dominica scilicet que vulgo clausum -a

50 vocatur, jam audita. Roc. H0vEDEN. chron. III p. 19 : inclauso -a.

3) Pâques dans l'année liturgique a) temps pascaltempus -e : R».in. Anse. 8 p. 30 : in tempore -e ... dieminibi clausit extremam. en relation avec les autres fêtes

Page 57: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

525 pascha 526

ADALHARD. statut I 7 P. 370 : cena Domini, sancto -e,Ascensio Domini. RATRAMN, Grec. col. 309C : cum duo sinttempora majorum auctoritate baptismati decreta, -evidelicet et Pentecostes. JOH. Mzrr. Joh, p. 373, 12 : si quifeste nostre religionis erant maxirni, natalis Domini,epiphaniorum, -e, ascensionis, Pentecostes, SYN0D, Strig. Ie. 3 ut omnis populos in -a et pentecosten et nataledomini penitenciam agat et communicet.

4) dans l'expression annotinum -a : pâque annotine:anniversaire du baptême : 10H. BEL. div off. 84e, 8 p. 152:et si forte accidat festum ipsius patroni ecclesie velanniversarium illius vel -a alicuius annotinum, ib. 84e, 23

p. 152 annotinum -a vocatur, quando aliquis diem, quobaptisma suscepit, celebrat annuatim. anniversaire dePâques pour les baptisés de l'année précédente : OiwoRom. 64 p. 148 : dicitur -a annotina qui est inanniversario preteriti paschatis.

E) par extension, au figuré : festivum -a : repas defête : ECDAS. capt. 272 : hec caro nectarea festivum sit mihipasca. ib. 1217 : instruit Herodes vitulinos scinderecames, / qui dixit vitulum festivum pasca futurum,/ per sesumendum. vie heureuse : RUODL. carm. V 305 : huepostquam vent, pie tes, tibi meque subegi. / -a fuit tecummihi semper cottidianum.

F) chronologie : 1) dans le calcul du computFRECULPH. chron. col. 1255B : Victor ... Capuanusepiscopus, librum de -a scribens, Victori arguit errores.PAcwic. Ver, comput. 26 p. 81 : luna in -a non potest fieriminor quam XV nec major quam XXI. Rap. comput. col.48B : cetera de embolismis annisque communibus dequeogdoade et endecade vel de omnibus ad -e rationempertinentibus. Actus comput. 4, 14 p. 940 : lunâris cyclussitus est in fronte prioris,/ alterius cicli series ad -arefertur. terminus -e : terme de Pâques : Asno FLOR. cire.decenn. col, 575Â : in epactis, et in concurrentibus, sivecyclis decennovali, vel lunari, necnon termino paschali acdominica -e coin ipsius diei. Heu', comput. col. 32Bcoin ipsum -e terminum venerimus explicandum. ut.col. 40A : terminum -e nihil aliud dicimus quam XIVlunam, que primum occurit post equinoctium vernale.MEGIFWR. cairn, col. 653A terminus est -e vernali temporelune, quarta simul decima, que primo mense refulget.CARnIL. Burgul. 2 p. 166 (a. 1114) : anno ab incarnationeDomini MCXIIII, concurrentibus III, terminus -e VIIIcalend. Aprilis. regulares -e : réguliers annuels lunaires,nombres (de J â 7) affectés à chacune des années du cyclede 19 ans et qui indiquent la différence entre le jour de lasemaine du 24 mars et le jour de la semaine auqueltombe la pleine lune pascale : CARTA a. 1109 (Giry,Manuel de diplomatique p. 149 n.) : indietione II, epactaXVII, concurrente 1111, cyclus lunaris V, cyclusdecemnovennalis VIII, regulares -e 1111, terminuspaschalis XIII!. ultimum -a : dernier terme où peuttomber la date de Pâques TRA= de invest. episc. P, 504,

10: est autem mus prescris millesimus centesimus nonus,quando ultimum -a fuit, ab incarnatione Dorninisecundum cyclum Dionysii.

2) dans la datation : AwAt,, Bertin, p. 2 (a. 830) : postoctavas autem -e. AN!A5T. chron, p, 44, 20 : comptetuscyclus unus sancti -e annorum DXXXII. CARTUL, Sas. II480 p, 82 (a. 854) Lcripta est autem bec cartula annodominice incarnationis DCCCLHII, indictione I, in villaregali qui appellatur Uuiltun, die secundo quo -a

Lo celebratur. ib. 11 492 i. 95 (a. 857) : gesta sont bec ... insancta -a Domini, Doc. cath, Ovet. 27 p, 109 (a. 967)fuit scriptus in die prevelegio et roboratus in die -aDomini, DIPL, Conr.r II 228b 311, 38 (XII s.) : in -aDomini apud Engelbeim coram imperatore Cuonrado

15 recitata est hec comtùutatio. AELFR. reg. mon, P. 177osque duas septirnanas ante pasca Domini. -aresurrectionis (Domini) : CARTA a, 1080 (Hist. Langued. V338 col. 655) actum est hoc in mense Aprilis, dominicapost -a, anno incarnationis dominice MLXXX. DIPL, Lotit.

20 III 72 (a. 1135) : acbm est istud .. in -a, feria tercia,anno dominice incarnationis MCXXXV. HIST. Mont,Pannon, p, 596 (a. 1137) : acta sont bec auto, dominiceincarnationis MCXXXVII, epacta XXVI, concurrentibus[HI, celebrato -a III Idus Aprilis.

25

3) dans des formules exprimant la date : -a : ANNAL,Fuld, Ratisb. a. p, 124, 21 : reversus est -a propecastello Eboregia. a -a : CARTUL. Nemaus. 196 p. 311(a. 1109): donat iste manus per censum unum agnum a -a.ad -a : CARTUL, Rhen. med. (Prum.) 135, 97 (a. 893)

30 solvunt ,,. ad -a un'cias V et denarios XII. FL000ARD.annal, a, 955 p. 140 : Parisius honorifice ad -asuscipiens. THtETM. 8, 6 p, 498, 35 : Cesar .. de talibusrespondere ad pascadiffert. CAruL. Rhen med. (Prusse)135 p- 97 (n. 893): solvit ,.. ad -am pullum I ova X. ad

35 -as CARTIIL, hosp. Trencat. 84 p. 76 (a. 1150) : quihonor donat tascam et vinee medietaiem et unum agnumad -as. in -a : CAnut. Clun, 12 p. 4 (a. 813-816) : in -a[minai] flavonem, BERTHOLD. CON5T, annal, a. 1078 p,311,33: legatus ... apostolicus qui ad regem Heinricum in

40 -a pro illo disponeno colloquio ... advenerat, CAwrut. S.Vedast. p. 197 (XII s.) : debent qui farinas habent desingulis molendinis in -ate XXI solidos. dies -e : ANNAL.Stabul. p, 43, 19 : Heinricus tertius .., die -e constituitur,FL000ARD, annal, p, 96 : castellum ... -e diebus,

45 capiunt. ib. P, 130': honorifice ah eodern in diebus -esusceptus est, dominica -e floridi ou -a floridum CAlcuL.Clun, V 4143 p. 499 (a. 1149-1150) : debet Cluniacounam procurationem in ebdomada post -a t'loridum. AcTAPhil. Aug. 1453 P. 521, 24 (a. 1192) : cornes .., dedit

50 triginta solides sing'ulis annis accipiendos .. in dominica-e floridi.

III) fête religieuse autre que Pâques : REG. pister. 11 41p. 62 In -ca omfiium S[anctorum] den. 1111 et in -caNatalis Domini VII 'den..

Page 58: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

527 pascha - paschalis 528

pascha, -orum n. pi. 'e. pascua, -orant s.v. pascuus.

paschalis, -e sive pascalis -e. DUC. I) adj. : A) relatif

à la Pâque juive : THOM. MoM. Will. 15 p. 20 postera

veto luce, que luis [se- Judeis] anno illo -is aderat,

Judeorum principes ... conveniunt.

B) s'appliquant au sacrifice pascal du rituel juif:

(ABELARD dia]. 301 p. 52 que tanta est agrestium

lactuarum amaritudo, quas in condimento -is sacrificii

sumimus ? [cf. Ex. XII 8]) dans la formule : agnus -is,

agneau pascal : HINcM. REM. Remig. p. 278, 20 : cuius 'o

recte figuram agnus in lege -is ostendit, qui semel de

Egyptia servitute liberans in memoriam eius liberationis

per omnes annos immolatione sua populum ... sanctificare

solebat. BERNARD. epist. 188, 1 p. 11, 5 : Inde fit quod

agnus -is, contre Dei statutum, aut tiqua coquitur, aut 15

crudus discerpitur, more et ore bestiali. GuILL. S. THEOD.

cant. 168 p. 70 in effusione sanguinis et sacramento agni

-'s.

C) relatif à la fête de Pâques chrétienne : 1) symbo-

liquement, désignant le Christ comme agnus -is : ADAM 20

BREM. p. 141,9 : transi ad pascha celorum, ubi cum agio, -

I epuleris in azimis sinceritatis et veritatis (cf. Cor. 5, 8).

SUCER. Ludov. VI 32 p. 264 : agni yen -is victimas

sacratissimas immolavit. par extension : sacramentum -e,

désignant la mort du Christ : HEU. comput. col. 3 168 p. 25

170: Dominus ... qui -e sacramentum premisit. noter: -is

agnus Dei, désignant l'hostie : RATHER. conf. 6, 92 p. 223

(col. 398A) : -cm agnum Dei ... reus eiusdem corporis et

sanguinis Domini, manducando et prohibita temeranie

presumendo. 30

2) dans les formules désignant le Dimanche de

Pâques : en général, -is dies : HERM. ARCH. Edm. 17

p. 48 : die -i inthronizatur hereditarius tex. BERTHOLD.

CONST. annal. a. 1078 p. 310, 1 : in -i die canonice in

episcopum consecratus et ordinatus est. SYRU5 Maiol. 35

p. 798 : quoniam -is dies jam appropinquaverat.

sanctissimus -is dies : GERH. AUG. vita Udatr. 4 p. 392,

49 : desiderantissimo atque sanctissimo -i die adveniente.

MIRAC. Bertin. II p. 512, 19 : post sanctum pascalis

resuirectionis diem. 40

3) dans des formules désignant la célébration de

Pâques : a) exprimant la fête -is festivitas : SMAR. diad.

col. 683A : ad festivitatem -is gratie. VrrA Amand. Traiect.

p. 462, 15 : -i festivitati, que sollemnitas cunctarum

sollemnitatum jure dicitur. ANNAL. Berlin. a. 854 p. 44

45

in qua usque -cm festivitatem demoratur. AURa, mus.

p. 48 : in versu -is festivitatis responsorii, Rriuty. Die.

abbrev. chron. p. 239 : -cm festivitatem in campo

celebraverunt. -e festum : ANNAL. Lauriss. a. 821 p. 155

post festi -is expletionem. Orro Fais. gesta 2, 24 p. 127, 50

7 : appropinquabat -e festum. b) -is solemnitas : en

général : AMULO epist. p. 365, 25 : iam superveniente

sollemnitate -i. Dipi,. Henr. 111 263 p. 351,32 (c. 1051 ?)

quatinus ... expiati ferinento delictorum -i sollempnitate

mereamur perfrui azimis celestis glorie. s'appliquant â

l'office lui-même : VITA Desid. Cad. p. 573, 7 : ut ... sub

nostri presentia in sancta -i sollempnitate pontificali

benedictione debeat esse confirmatus. DONAT. METT.

Ermeni. p. 695, 31 : in -i sotlempniLate hostia Deo

gratissima exhiberi meretur. LIBELL. astrolab. p. 373 ut

-is sollemnitatis exordia ceterarumque celebrationum certa

loca sibi aliisque rite observanda intimare sciat. c) en

parlant de la liturgie : -is homilia : LANFR. Corp. Dom.

col. 435B : S. Gregorius in homilia -i [sc. homil. 22 in

Evang.] : "Quid namque sit sanguis agnis, non juin

audiendo, sed bibendo didicistis". -is mos : ANNAL.

Quedl. a. 996 p. 73, 33 : Otto ... dominicam

resurrectionem Papie -i more celebravit. officium -e

ANNAL. Xant. a. 865 p. 22, 19 : ex ipso sacratissimo die

cene Domini, omne officiu,ii -e contra las peregit. d) en

parlant du cierge pascal : -is cereus : RADULE. TORT.

Bened. I p. 278 : nihil cere illic habeni preter -cm ceneum,

In honorem videlicet dominice resurrectionis, a

parrochialibus sollemni oblatum more. CARTUL. Karrof. p.134 (a. 1117): cereus -is alterius anni cum in vigilia

pasche alter novus factus fuerit, monachorum erit. CARTUL.

Vindoc. 523 t. II p. 359 (a. 1148) : -is quoque cerei ah

inferiori parte mensura unius dumi. JOH. BEL. div. off. 17,

11 p. 39 : preterea offerre debent ad emendum cereum

-cm et ad illuminandam ecctesiam tum in oleo tom in cent.

ACrA pont. Rom. Gall. F62 p. 100 (n. 1190) : residuum

-is cerei, candelarum et cere ... equam inter capellanos et

monachos recipient sectionem. e) (liturg.) pascal, au

sens large dans l'appellation -is porta : porte pascale à

Fleury, sans doute parce que la procession du dimanche

des Rameaux (Pascha floridum) faisait une station â cette

porte, dite aussi de Bourgogne (cf. A. Davnil,

Consuetudines Floriacenses seculi tertii decimi, 1976 p.

LX (Corp. consuet monast. 1X1) : THE0D. AMORB. Bened. I

9 p. 354 : cum per eam portam, que -is dicitur,

sanctissimi cineres inferrentur, ac si medio Aprili. ita

omnes arbores ... in flores eruperunt.

4) en relation avec le Dimanche de Pâques : a) dans

les formules signifiant la vigile de Pâques : -is vigilia

L,r'int. const. p. 17 : usque ad pascalis vigilie vesperas.

-is nox : nuit pascale. Lic. ordin. Rhenaug. p. 132, 15

ipsa veto crux a custodibus ecclesie in -i nocte inde

auferenda est. Roc. PAUL. ifi 21 col. 451' : quid significet

cereus nocte -i ante baptismum erectus b) â propos dutemps du carême, en parlant du jeûne : jejunium -e

RATRAMN. Grec, col. 227 e : juin arguere conantur

[Greci], quod in Sabbato jejunamus vet quod -e jejunium

non eadem cum eis regula celebremus. ib. col, 319B

constat enim apud hommes quadragenanium observarinumerum -is jejunii. HWcM. REM. epist. 127 p. 66. 13

(a. 859) : jejunia -la inchoastis. noter : quadragesima -issignifiant le temps du carême : RArRAMN. Grec, col 317B

quintam sabbati non omnibus obsenvare mes est, pluribus

Page 59: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

529 paschatis 530

5

10

tS

20

25

30

35

40

45

50

in en die jejunantibus, maxime quadragesima -i.5) relatif aux différents moments de la quinzaine de

Pâques a) dans des formules désignant les jours de laPassion AOOBARD, reg. ecci. et pol. 5 col. 296C (p. 305)in his sacratissimis diebus -ibus perlate sont ad me littereistius apostolici, precipientes ut jejunia et orationes coinabstinentia faceremus. TniETM. 7, 27 P. 430, 29 cenamDomini et passionem coin tripudio honorabiliter peregit[imperator cum Heinrico venerabili ... episcopo], ANDR.

STRUM. Ariald. 17 p. 1061, 17 triduanum rustique illudjejunium, quod inter sanctos dies pascales contraantiquorum dicta sanctorum noviter est peragi usitatum,sic vehementer horrebat. spéc. le Samedi saint : - esabbatum : Orwo Rom. XXIX, app. t. III p. 446 (IX s.)in -i sabbato. GRATIAN. Il causa XXX quest. I c. Ipreterito sabbato -i die. ANNAL. Maxim. I p. 24 in ipsosancto -i sabbato. spéc. TRAN5L. Germ. Paris. I p. 80sabbato sancto -is solemnitatis. AlMoffi. SANGERM. mirac.Germ. p. 106 sacratissimo -is festivitatis sabbato.b) dans des formules désignant la semaine de Pâques -ishebdomada : ANNAL. Futd. II a. 873 p. 78, 9 : exactisdiebus quadragesime et ebdomada -i finira. GERH. Auc.vita Udalr. 20 p. 407, 17 : in -i ebdomada, quam dicuntinfra albas. feria -is : ADALBOLD Hem. 1135 p. 692, 21:insuper pascha Domini ... digna veneratione celebraturrex aquam in terris feria -is hebdomade transivit. -isfestivitatis septimana: VIrA Theod. Andag. p. 52, 24 : pertotam -is festivitatis septimanam retentus, ac benedictioneapostolica dimissus, Remis civitatem venit. dies -esCHR0N. Vedast. p. 683, 53 : peractis octo diebuspascalibus, fraterna vocatione quant pturimos convocatGalliarum episcopos. ib. p. 688, 34 : [Chilpericus]Turonis accessit et -es dies inibi psollempniter egit. JOH.ASRINC. p. 40 hi vero sex dies -es, in quibus respon-sorium coin canimus, tempos christianorumdesignant, in quibus bona opera agimus, quibus ad gloriamperveniamus. c) dans la formule sabbatuni primum -e,désignant le Samedi de l'Octave de Pâques : GIRALD.

expugn. 140 p. 289 : in oppido namque de Kerdif sabbatoprimo -i cum pernoctasset, missaque marie, dominicascilicet que vulgo clausum pascha vocatur, jam audita.

6) dans des formules s'appliquant aux solennitéspascales dies (au plur.) -is sollemnitatis (festi)FLODOARD. annal. a. 951 p. 130 : [Hugo] ... per ipsos -issollemnitatis dies exultanter Aquis ... transit. ib. a. 961

p. 150 in ipsis festi -is diebus. CHRON. Vedast. p. 683,49 advenientibus quoque diebus pascalis sollempnitatissanctus Mamertus ... dom missarum sacra in ipsa vigiliacelebraret, regale palatium ... igne succensum est. RADULF.Die. imag. Il p. 172 : dies -es egit apud Cantuariam.festa -ia : HILDEG. Episc. Faron. p. 195, 3 : cointempore festa -ia per octonarium dierum numerummediassent. ORD. VIT. hist. 1V 2 t. II p. 168 (IV t. 2p. 196) : sed in episcopiis et coenobiis, ubi novus veniebat

rex, initiabantur -ia festa. ou au sing. FLODOARD. annal.

(a. 940) p. 175 : quitta feria -is festi. -es sollemnitatesASTRONOM. Ludov. !. 634 : -ibus ergo peractissollemnitatibus. THIETM. IV 46 p. 184, 20 : -ia eciam ibiperaguntur gaudia. -ha sacramenta : ExAUCT. Ludov.

p. 368 : quando -ta saçramenta ab omnibus christianis ritesont celebranda. Lacrn4u. Gerh. mincir 5 p. 476 : ad locum

beati pontificis -ia sac ramenta celebraturus advenit [rex].VITA Macar. III p. 139 : in sancto Parasceve pasche,

confluebat ad eum multitudo totius provincie, cupiens aben -ibus communicare sacramentis. P0NTw. Rom. 40

p. 263 (XII s.) : spirituatibus, domine, dapibus et -ibussacramentis de coelesti mensa refecti. par analogie, aufig. -es dapes : repas de fête ErnsT. var. II 4 p. 619, 14(a. 843) : post es venerabilium doctorum dapes.s'appliquant à la joie pascale Wwo gesta 23 p. 42, 22lune in principali dominica pasche consecratus etcoronatus -em letitiam triplicavit. VifA Aquil. p. 509facta est populi -is exultatio

7) s'appliquant au temps pascal, dans la formuletempos -e : a) quinzaine de jours entre les Rameaux etl'octave de Pâques 10H. Bu.. div. off. 113 p. 212, 31:vocatur ... tempos -e a Ramis palmaruni scilicet usque adoctavas pasche. b) période qui s'étend du dimanche dePâques au Dimanche! de la Pentecôte Gmuj. AUG. vitaUdalr. 24 p. 409, 20 : predicta veto sinodus in autumnalitempore peracta est, 1t in antea -i tempore adveniente, etsancta ebdomada finira. ODILO Clun. Maiol. pref. col.943D : cum residerem preterito tempore -i in claustroRomani monasterii, pridie quam partis nostri Maiolisuperveniret solemnitas. C0D. Crem. XL s. 29, p. 55b med.(a. 1019) : baptisteriuni veto in eadem capella fieri nondimittamus ... nisi in -i tempore.

8) s'appliquant à la date de Pâques a) en généralANNAL. Quedl. a. 1008 : stelta -is hebdomade feriaseconda media die visa est 6 Idus Aprilis. CAJtTUL. Clun.IV 2883 p. 77 (a. 1!032) : facta est autem bec donatioanno ab incarnatione Domini ... M. XXXIII, indictioneXV, feria V, infra -S ebdomadam. b) en parlant desredevances CARTUL. S. Martin. Sparnac. 13 p. 138(a. 1178) : viginti solidos censuales de tallia pascali.II) en parlant des assemblées CARTUL. Argent. 1 30(a. 871) : in duobus autem placitis ... hiemali scilicet et -i

debet ... unum frisingum porcinum. Ivo epist. I p. 256(a. 1097) : eum ad communionem in -i curia suscepi.CARTUL. S. Croc. Aurel. 12 p. 25 (a. 1115): in synodo -iV solidos ... noster decanus ... recipiat. Dut. Loch. 111 41(a. 1132) : action est hoc Aquisgrani in -i crois. CARTIJL.S. Marcel. Cabil. 34 p. 39 (a. 1104) : hoc placitofirmato, accessit ipse dux ad ecclesiam de Floriaco,quarta feria pascalis tbdomada.,

D) chronologie (s'appliquant au calcul du computpascal) 1) en général ANNAL. Mett. la. 741 p. 31,25eodem anno in sole et luna et stellis signa apparuerunt et

Page 60: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

531 paschalis - paschor 532

sacratissimus ordo -is turbatus est. spéc., calculus -isAIM0IT4. FWR. gesta Franc. HI 9 p. 69 Dionysius abbas in-is calculi argumentatione. compotus -is ABBO FLOR,syli. p. 49, 7 sont itaque ah omnibus recepti XVIII!syllogismorum modi, quos more epactarum vel -iscompoti ad totidem sinistre marins articulos applicareplacuit. luna -is HEU'. comput. 29 col. 39B 111e [intrus]incipit ah ascensione lunae -is et usque ad eamdemponigitur. HONOR. AUG. imag. mundi Il 74 p. 109 Ciclusdecennovalis a -i luna incipiens [impletur] XVIIII tamis.

observantia -is HEU'. comput. col. 32A propter -cmobservantiam quart non nisi XIV luna post equinoctiumcelebrare fas est. ABBO FLOu. cire. decenn. p. 573Âsanctus Cyrillus usque ad ipsius Dionysii tempora -cmobservantiam quinque decennovalibus circulis

comprehenderat (cf. PRI0R. HEXH. p. 21). ratio -isGESTA abb. Fontan. XII 3 p. 90 : librum de arithmeticacum epistolis de ratione -i.

2) s'appliquant aux éléments du comput cyclepascal a) en général circulus (-i) -is (-es) FREcULPU.chron. col. 1255A Dionysius etiam -es scripsit circulas.

(cf. REGINO chron. p. 20). ANNAL. Gemet. p. 39 hoctempore abbas Dyonisius in urbe Roma -cm circulumcomposuit. cyclus -is : Acms comput. 7, 3 p. 941 tercia

per concurrentes nihilominus actai cum reliquis, quorumposui simul ipse kalendas / -cm mira condit ciclumratione. ANNAL. Vizeliac. a. 532 p. 203 Dionisius abbasciclum -cm composuit. HONOR. AUG. imag. mundi III p. 32p. 145 : Theophilus cyclum -cm scribit. b) cycle de 532ans CHRON. Vedast. p. 683 Victorinus, iubente papaHylario, scripsit -em circulum 532 annorum. spéc.magnus annus -is ABBO FLOR. cire. decenn. col. 575Aquo numero annorum conficitur, ut dictum est, magnusannus, qui -is dicitur. THEOD. TREV. mirac. Celsi 15dominice incarnationis anno millesimo sexto, qui estultimus vicesimi quinti decennovali cycli, in secunda seriemagni anni, qui -is dicitur. terme pascal terminus -isGESTA abb. Forum. XII 3 p. 90 : psalterium cum canticisac himnis ambrosianis ac terminis -ibus. REMIG. genes.col. 56C hoc, vel propter terrninum -em dicitur, quia luttasignum est -is termini qui non nisi post quatuordecimamlunam celebratur. RADULE. GLAB. hist. V, 1 14 p. 125Anno igitur millesimo quadragesimo primo incarnationisdomini, extitit terminus -is duodecimo kalendarumAprilium et ipse dies undecimo. souvent précisé dans ladatation des actes Doc. Sanc. Major. 84 p. 399 (a.1035) : (acta carta vendicionis XV kalendas nobembrij, eramilesima LXXIII ... 1 termjnum -e VI kalendas aprilis.CARTUL. Lerin. .82 p. 78 (a. 1109): facta est ... hecdonatio anno ah jncarnacjone Domini M°C° VIII!,indicione II, epacta XVII, termino -i xmi. CARTIIL. S.Florent. Santon. 32 p. 71 (a. 1157) : concurrentes I, cicluslunaris XV, terminus pascalis IV 0 , kalendas aprilis.C&RruI.. Avennac. 18 p. 85 (1186) concurrente 11°, ciclo

lunari VI', termino pascali septimo.II) subst. A) m.: livre liturgique contenant les offices

de la semaine de Pâques MEM. Amaif. p. 221, 43psatterium manualem quaternie viginti ses, de

5 collectarium ferialem unum, -em unum, libri duo deregum manu francesca.

B) n. I) la fête de Pâques a) la célébration (noterl'emploi du plur.) ANNAL. Altah. a. 1051 p. 47, 9: nataleChristi Cesar Augustus Pholide celebrat, -in Agrippine

'o feriat, ibidem lilium baptizari curavit. noter la formuledies (au plur.) sancte -is pour désigner les jours saintsSIR. reg. Bened. col. 891C dies jejunii, qui violari nonpossunt, intelliguntur dies sancte -is, quadragesime,litaniarum. b) la date ETHELWERD. chron. IV 3 p. 49

15 pascalique post anni illius elevatur exercitus. ROTUL. pip.13 Hem. Hp. 156 (a. 1166-67) : reddit computum de 1m.pro plegio Engeirami qui vuineravit Hunfredum inpascalibus.

2) (comput) canon pascal ANNAL. Vindoc. a. 98820 p. 58 : hoc anno Victor suum -e composuit. (y. note).

3) pascal, partie du territoire d'une paroisse CARTUL.S. Savin. Levitan. 2,1V p. 157 (a. 945 refait au XII s.)per totum -e sancti Sabini infra pontes similiter fiat. ib. 33

p. 347 (c. 1135 ?) : iste nominate ecclesie sunt ex antiqua25 consuetudine ordinate et titulate ad -e sancti Savini, ita ut

generaliter apud sanctum Savinum totum baptismumhabeant et sepulturam ibidem suscipiant. p. 348 : in dieVeneris sancte adorandam crucem ad -e suum crimespariter accedant,

30 paschaliter adv. [paschalis] comme pour la fête dePâques Gosc. Cxr.rr. transl. Aug. II 11 col. 37c totummonasterium ... palliis, purpura et auto omnique oniatu -rsplendescere.

paschareum, -i n. et pascharium, -i n. y. pascuarium.35 paschalilis, -e [Pascha] forme pascatilis y. infra, de

cérémonie, de fête Lm. Pont. II p. 10, 13 (IX s. in.) inarcora argentea fecit vela pascatiles cum periclisin destauraci. ib. p. 29, 7 fecit et afin tetravila alba olosiricarosata -es habentes tabulas atque orbicclos de chrisoclabo.

40 pascheria, -e f [pasco] pâturage CARTUL. Clun. IV3134 p. 299 (a. 1049-1109) : terminatur sic - ...a certioterra Noerii, a vento -a, a sero terra Adalelmi. CARTUL.hosp. Trencat. 175 p. 166 (a. 1197-98) : credidit quodpro -a tenebat. y. aussi pascaria, pascuarium.

45 pascherium, -i n. et pascherum, -in. y. pascuarium.

paschia, -orum n. p!. y. pascua, -orum s.v. pascuus.pascho 1. [pascha] DuC, forme pasquo CARTUL. Imol.

1 452 p. 570 (a. 1197). célébrer la fête de Pâques(Uca,mo s.v. fase : -o, -as, pascha celebrare) CARTUL.

50 Imol. I 452 p. 570 (a. 1197) semper fuit cum eu inpredictis festivitatibus preter quando ipse episcopus-quavit Ravenne.

pascho 3. 'u. pasco.paschor 3. y. pascor.

Page 61: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

j

533 paschua - Pasco

534

paschua, -ef y, pascua s pascuus.paschua, -orurn n. pi. y. pascua, -orum s.v. pascuus.

pasehuale, -is n. et paschuatis, -e y pascualis.paschuarium, -i n. et paschuerus, -i m, y.

pascuarium.pascibilis, -e [pasco] apte au pâturage, qui convient à

la pâture des animaux : CARTUL. S. Petri Arlan. 4 p- 15(a. 924) coin priais -ibus sic in ieme quomodo in estate.CARTUL. S. Emil. Cocul. 69 p. 79 (a, 998) pratosoperabiles et -es. CARTUL. S. Petri Arlan. 42 p- 90(a. 1044) vendivimus in alium boum pratum -cm velerbarum coin sua fontem. ib. 49 p. 101 (a. 1048) inmontibus et in fontibus et in erbis -es.

pasciculus, -i m. [pasco] petit pâturage, petit terrainde pâture : Doc. Port, part. III 187 p. 163 (a. 1105)meos montes et meos fontes et meos -os, ut non intres ineos neque vos neque vestri hommes ... facio similiter utneque intrem in tuas terras neque in tuos -os.

1. pascilis, -is m [pasco] pâturage : C0D. Caiet. 142

p- 70, 25 (a. 939) in ipsu campo ubi Paulus .. suum -cmhabet. t'. pascualis.

2. pascilis, -is f y. pastilis.pascio, -nisf t pastio.pascionaticum, -i n. y. pastionaticum.pasciscor et passciscor 3. y. paciscor.pascitivus, -a, -ont [pasco] nutritif (pour désigner la

vertu naturelle qui porte l'être à se nourrir) : CONSTANT.AFRIc. Pantegni 4, 2 f. ISrb he due virtutes tamdiuoperantur quoad fetus forma compleatur - - - Virtusaugmentativa que cognominatur virtus nutritiva, gene-rative ministrat virtuti ; sibi vero servit -a. Generativeservit. qua fetum in longitudine, latitudine et profunditateaugmentat ... -a nutritive ministrat quia cibum in membrissolidat et assimilat. Guiu. S. THEOD. nat. corp. et an. 19Virtus autem naturalis tria habet, Id est Ires uirtutes, 35

generativam, -am, nutritivam. ... -am in uegetatione.GIJILL. CoNcH. phil. mundi IV 15 col. 90C: quia omnia quetemporaliter vivunt, cibo aliquo indigent, sequitur virtus-n, que usque ad mortem extenditur.

pascitum-i. n. [Pasco] pâturage, terrain de pâture 40

CARTUL. hosp. Trencat. 136 p. 120 (a. 1194-95) concertoquoddam -um in Crauo quod vulgo cursorium dicunt

cura ingressibus et egressibus, liberum et francum apascherio et ab omnibus alus usaticis.

pascium, -in. y. pascuuum sn pascus. 45

pasco L t'. pascuo -pasco, pavi, pastum, 3. y, te. DuC; Fnw VII, 695.

formes : paco ARcH. com , Barc. 13 p- 127 (a, 900).pascho : CARTA a. 804 (Manaresi, Placiti 117 p. 51, 31).TRAD. Patav. 483 p- 191, 22 (a 1120-40). AN0N, Nom. I 50

24 161 p. 158. passco Guar. FALCONARIUS 35, 7 p- 166.inf prés. pasere: Coo. Patav. 139 p- 59 (n. 950). COD. Ar.75 p- 105, 15 (n. 973). passere : MEM Milano I p- 461,24 (n. 870).

- I) faire paître, mener au pâturage (PARIAS : -ere

pabulare. Uouîio S.V. : -o, -is, pavi date pastum)

A) en parlant du bétail.: 1) en général : ADALHARD. statut.

III 11 p. 376 : ad ipsum molinum boves, porci, avesdiverse, canes et intefdum caballi -endi sont. CHRIST.STAnUL. in Matth. coi. 1280° postquant Jacob ibi pavitpecora sua. DIPL. Kakoli III 17 p. 30, 24 (n. 880)licentiam habeant peculia vestra in ipsos fines -ere etpabulare. RAYM. Pooj 5 p. 242 : qui equos vel boves-ebant ultra fluvium. CARTUL. S. Emil. Cocul. 302 p. 305(a. 1121) : et -at suo ganato coin ganato de monasterio S.Martini in bedados, in exididios et in omnibus terminis.HIST. Mont, Pannon. VIII p- 269 (a. 1086; spur. 1135-71) : hii equites ... -ont iumenta monasterii. CARTUL. Hosp.S. Joh. Hier. 525 p. 359 (a. 1177): ius -endi sua peccoraet armenta. CARTUL. Pontiniac. 41 p. IlS (a. 1197) iraquod dominus sormehaci poterit mittere ad -endum innemus E propria animalia sua et porcos sous. suivi decum et labl. : CARTdL. S. Emil. Cocu!. 98 P. 112 (a.1028) : licentiam -endi cum peccoribus suis, pris absoLfaire le métier de berger : CERBAN. transI. Max. II 55

pastor autem ovium qui est -endi gnarus.2) en parlant des porcs : BERNOLO CONST. chron. a.

1083 p. 439, 28 : ut qui quondam erant comites velmarchiones in seculo, :nunc ... porcos eorum [se. fratrum]in campo -ere pro summis deliciis computent. CARTUL.Hosp. S. Joh. Hier. 62 41 p. 59 (a. 1123) : si habitatoresville habent porcos in pascuis, -ant singulos sine precio.spéc. avec de et l'ablatif: ANDR. SUN. lex Scan. 119p. 636 : porci ... de nemore non -antur alieno. noter lesens symbolique: BERNARD. serin. de div. 8,4 p. 113, 14:mittitur ergo -ere porcos, corporeos scilicet sensus, quivolutabro luti et spurcitiis oblectantur.

C) au figuré : prendre en charge, diriger (en parlantd'un pasteur spirituel): ANA5T. chron. p. 304, 16: quiade vita migravit [se. patriarcha], provideamus hominemqui possit -ere nos. CERDAN, transi. Max. pref. : librossancto gregi quem -itis, destinare disposui.

11) nourrir, donner de la nourriture : A) à un animal:1) à du bétail, deg porcs ou des chevaux â l'étable

CARTUL. Rhen. medl I 135, 32 (a. 893) : si glandesdefuerint, accipiet ad, missam S.Martini porcos HI et -itde suo osque in mensd main. SALOM. Il epist. 40 p. 422, 21(a. 878) : debetis autém eum [se cavallum] fane -ere, nonsiliquis fabarum et lupinorum. CARrUL. S Joh. in ValI. 41

p. 26 (c. 1130) : strainina episcopalis granchie ad -endasbestias communes ci concessimus.

2) à des oiseaux : a) en général : I-IERB. Bos. Thom.coi. 1210A Domino F ... qui volucres coeli -it (cf. Matth.6, 26). spéc.. en parlant de volaille : engraisser : ROT1JL.scacc. Nom. 11 p- 66a (a. 1198) : pro anseribus et proeisdem -endis LXXIV sol, de là : postas. part- passéemployé c. adj. : engraissé, gras : CAPn. reg. Franc. 132,38 p. 86 (o. 800) : aucas -tas et pubs -tus. POLYPT. Irm.

5

'O

15

20

25

30

Page 62: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

535 pasco 536

p. 6 : auca -ta (y. aussi 2. pasta). b) un faucon DAalcus

REx 22, 2 p. 96: -at eum cum carnibus ircinis et pullinis.

B) à une personne 1) en général AELFR. colloq.p. S ego do regi quicquid capio, quia surn venator etusVestit me bene et -it. HINCM. REM. epist. 127 p. 66, 6rapinis consentitis, ut videlicet qui de illis vivitis et vestroshommes atque caballos exinde -itis. GAUFRID. VINDOC.opusc. 17 col. 235D nihil tibi denegavit I quem mamilla

tua pavit. VrrA Steph. Obaz. II 24, 22 p. 142 : paris plenissportis ingreditur qui eos ipsa et sequenti die sufficienter-pavit. JOACH. FLOR. evang. I p. 152, 6 : ut -ut esurientempopulum in deserto.

2) s'applique fréquemment d l'engagement de nourrirdes pauvres (en signe d'aumône ou à la suite d'un voeu)DIPL. Ludow. Gerin. 141 p. 198,5 (a. 871): ut ... inter illaduo ioca ... assidue XX clerici ... consistant ac pauperesXII cotidie -antur. CitTuL. capit. Astens. 57 p. 105, 33(a. 941) : ira ... ut predicti canonici Astensis ... sexpauperes -ant. PETR. DAMIAN. epist. VI 19 col. 401Bnullam in medicis spem ponat, centum tantummodopauperes -at et protinus se convalescere de languorenon diffidat. CARTUL, Nuchar. 297 p. 321 (c. 1101) : ohhoc idem Odo pavit ci in eleemosynam, totaquadragesima, tres pauperes et in Pasca vestivit. Huoo VCLUN. consuet. p. 52, 62 (a. 1200) : statuimus ut ... proprelatis ecclesiarum, fundatoribus ... ac omnibus Christifidelibus, mille -antur pauperes et mille missecelebrentur. noter la formule mystique : JuLIAM. VIZELIAC.serm. t. I, XVI 62 p. 328 : esurientem Christum iustus-ere satagit dum sibi plerumque subtrahit quod pauperi

largia tus.3) s'applique à l'obligation d'offrir des repas dans

certaines circonstances de l'année CARTUL. S. Vit.

Virdun. I 30 p' 432 (a. 1021-25) : quoniam ter in annonos nomes cum familia -ebat. CARTIJL. Compend. 1 22p. 54 (a. 1092) : ut, per singulos annos, infraquadragesimates dies, -art fratres ecclesie elemosinariumunum in elemosina Karoli. CARTIIL. Avennac. 8 p. 77(a. 1140) : ecclesia autem de Avenniaco duos modiosannone quot annis archidiacono persolvetarchidiaconus veto cos qui adducent -et. CARTA XII S.

(Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale en Lorrainep. 579): in Suapheiin ... omnesque mansionarios -it.

4) entretenir, pourvoir à la subsistance de : POLYPT.

Rem. p. 38 : Nortbertus, preshyter ipsius ecclesie, -itquendam hominem usque ad mortem. CARTUL. Mai. Mon.Dun. 134 p. 124 (n. 1071) : pepigerunt mihi quod -enteum duobus annis apud Castrum Dunum, si misero eumilluc in scola. Lin. Domesd. fol. 173a : dedit episcopuslilium eius corn bac terra cuidam sua militi qui et matrem-eret et episcopo inde serviret. noter l'expression -ere etsustentare : Pin.. Henri III 230 (a. 1049) : ut ... episcopuset sui successores in predicto loco ... clericos seculares adDei servitium -ant et sustentent regulari prebenda.

5) nourrir quelqu'un d'une certaine nourriture,(construit avec) a) l'abl. WANDaB. martyr. compr. 45plebem/ agno azimo pane et lactuca pavit agresti. DIPL.

Otton. I 24la p. 341, 36 (a. 962) : omnem congre-

5 gationem sibi commissam assiduis alimentis -ere etnutrire. PETS. Co p sroR hist. schol. col. 1379B: pavit eospane et aqua. Guiw T qt. hist. ter. transm. IX 14 p. 387(14, 52 p. 440) : lacte pavit vagientem. b) ab et l'abl.C0D. Ar. 75 p. 105, 15 (n. 973) : pelecrinis sex pasere apane, a vino, a pulmentaria. c) cum et l'abl. : DANcus REX16, 16 p. 84 : -e eum cum tribus purgatoriis. d) de et

[ahI. ADALHARD. statut. VI 18 p. 388 : ipsi de eademdecima et -endi et vestiendi sunt. GESTA Franc. expugn.Hier. 33 p. 512: de septem partibus quatuor milia -avit. e)

15 in et l'abl. Oi-ro FRIS. gesta 1, 14 p. 30, lI : cunctosmilites usque ad liberationem castri in his quibus poterantalimentis -averunt.

6) nourrir le corps (cf. se nourrir) GARS, tract. 6p. 433, 7 : quia bene -is gulam tuam. JoAcu. FLOR. evang.

20 II p. 234, 10 : uterque laborat, aliter tamen qui cibo -itventrem, aliter qui verbe, recreat mentem.

C) au figuré 1) nourrir, réconforter le corpsWALAHFR. Wett. 291 : corpus ut invalidum somno -aturinani.

25 2) apaiser la faim a) (intellectuelle) instruire (AI-AN.bis. dist, col. 8920 : -ere proprie notat etiain instruere velinformare) : EKKEH. IV bened. 118, 16 ille laboravit,prier ilium [ex sua -avit (glosé docuit). GALTER. CA5TIL.

cami. Il 14, p. 128 : portaux Bononie legum poculento,/

30 decretorum pariter -tus esculento. PErn. PICTOR. carrn. 18,161 p. 141 -ant doctrina terrestria corda fideli.

b) psychologique GALTER. CASTIL. catin. Il 6, 17 p. 86non habet unde suum paupertas -at arnorem. WAcrH. Simt.Christoph. II 3, 161 p. 38 : quid tibi vis ? quiane mentent

35 spe -is inani ? en mauvaise part Ricuftjw. S. Vicrr. dub.Apost. col. 676C : unde homo putat excitare devotionem,nutrit elationem, -it presumptionem. Pvnt RIGA Aurora I

Reg. I 546 p, 269 : armorum -it sanguinis unda sitim.

c) spirituelle CnRtsT. STABUL. in Matth. col. 1297C40 Moyses ... pastus ex eloquiis Dei. loti. CAN. Adalb. p.

258 : horum duorum karissimorum patrum sacrisconfabulationibus pastus, leto animo regreditur. BRUNOQuERF. Adalb. (rec. A) p. 281 : Adalbertus ... -ensmacrum populum divino pabulo. GUInERT. Nov. moral. lib.

45 ord. serm. col. 23B : qui spiritualibus epulis ac poculisalios -ere pigritantur. BERNARD. consid. IV 6 P. 454. 2evangelizare, -ere est. BERNARD. SELv. mundi univ. II, XIVp. 70 : ut y ens succis et tantum sanguine puro/ -aturDomini deliciosa fames. GAuW,o. GRossus Bernard. Tiron.

50 IV 27 p. 229A -ebatque eum contemplatio summi boni.ADAM PERSEN. epist. Ill 31 p. 86 : isto quidem lacte matrisesuries nostra -itur. PETS. CANTOR verb. abbrev. 101 col.285A : -e non tantum corporali sed etiam spirituali cibo,fume verbi Dei monientes. par antiphrase VITA Radbod.

Page 63: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

537 pasco 538

(rec. A) p. 164, 12 : ab omni prorsus delectamento sesubtrahens, biduanis ac triduanis animum -avit iciuniis.AELR. inclus. 1 2 p. 44 rumigerula mulier ... que eamfabulis occupet, rumoribus ac detractionibus -at.

3) allusions bibliques a) en général Ano VERC.epist. p. 298, 28 de cuius [se. Augustinij priai oleribusomnis dominicus -itur grex. EADM. 0 gw. 22 p. 27 : utperspicax pastor ovium Dei ... multitudinem tantdocumento vite manentis quam alimento vite labentis,copiosius -avit. BERNARD. serra. de sanct. 8 p. 7, 15 et 16triplici hoc fructu . it Domini gregem : -it vita, -itdoctrina, -it et intercessione. b) se repaître de (parallusion à ou citation de : "Epliraim -it ventum" [Os. 12,1]) : GUIBERT. Nov. trop. III 12, 1 col. 401C "Ephraimventum -it", dum ventosis, id est loquacibus, novarumscilicet rerum cupidis efferendi suas laudes causasattribuit. ALAN. INs. dist. col. 893A « Ephraim -itventum ... », id est decem tribus que significantur perEphraim trahentur in diversas partes mundi incaptivitatem, a quibus diversi fiant venti ; et sieur -entventos, ita diversos attrahent ad spirandum. "Qui nititurmendaciis, hic -it ventos" (Prov. 10, 48; en note éd.Weber) : GALTER. S. Via. labyr. Francie p. 324, 34. parréminiscence : FROUM. carm. 10, 12 p. 37 : hoc faciuntstulti, ventoso flamme -asti.

4) entretenir, produire, faire accroître: a) le feuFuLco MELD. nupt. VII 33 paleas Acheronte cremabit let-ent ignem qui non extinguitur unquam. DAN. MORL.philos. 1 31 p. 217 : ipsa nix ... pre nimia sui siccitateignem accensum in lichino ut cera -at et ardendi prestetfacultatem. PtrR. RIGA Aurora 1 Levit. 543 p. 166 ut -atflammam, supponit ligna sacerdos. b) un fleuve : Sou.ALT. Arch. V p. 321 : ad Ligeris ripas AquitanS fudit, ettannes Francorum -avit lacrimis. c) de l'argent : BABIO67 : auto si -aI, Tyrio si me tegat ostro. ALAN. INs. 35

Anticlaud. VII 380 p. 168 : que census nutrire vitat velere nummos. -

5) flatter, charmer : les yeux : HRABAN. cairn. 38, 15illa recens -it visum, gravat atque vetusta. IoH. SCOT. pred.17, 5 p. 106, 86: nulla pars que non omnium aspicientium 40

oculos puichritudine sui -at. GERBERT. epist. 104 p. 134,16 (a. 987) admirabilem formant, et que mentent etoculos -al. BERNARD. epist. 42,7 p. 106, 14 (c. 1127.28)videte quale sit de fratema portione -ere oculos vestros.PETR. RIGA Aurora IX col 29B : cumque sucs oculos in 45

forma -eret. les oreilles : GALTER. CASTIL. Alex. II 377mollem sic principis aurem -it adulator. id . carm. 123, 3,2 p. 39 : dum flores inspicerem,/ aures canto -erem.

HI) nourrir, servir de nourriture (GLoss. Augiens. bill.[Exod.] 536 p. 84 : aloi : nutrii, -avi) : A) au propre 50

1) en parlant d'un aliment : RICHARD, S. Via. except. XI9,6 p. 451 : corpus -it agrestis annona. Para. RIGA Aurorat. I Exod. 303 p. 103 Judeos pavit cibus iste decemquater annis.

2) en parlant d'une terre (qui produit du fourrage pour

le bétail) : COD. Lauresh. 3671, 6 (a. 830-50): hubaingenualis que ... -it animal per hiemem.

B) au figuré : 1) en parlant d'une nourriturespirituelle : Huoo BRETOL. corp. Christi col. 1331e : partisiste, sicut lux plurium oculos -cas. RICHARD. S. VICT.

except. XI 9, 6 p. 4511: spiritum -it sacra doctrina. ln'rit.RIGA Aurora t. I Exod. 305 p. 103 sic velus et nova lex tedebent -ere.

2) par métonymie :! BABIO 320 p. 46 : esto vigil ; - iI

languida cura lupos. HUGO PRIMAS cana. X p. 139, 29Telemacus, quem -il acus, vivitque labore.

1V) se nourrir : paître, être ou aller au pâturage1) absol. CARTA a. 804 (Manaresi, Placiti 1 17 p. 51,31) : peculia autem vestra domnica, ubicumque nostrapabulant, ibique et vestra -chant. CARTUL. S. Emil. Cocul.205 p. 212 (a. 1071) : pecus quod receptum fuerit superstratam que pergit ad S. Emiliani -endi causa. DIPL. Petr.IArag. 15 p. 227 (a. 1094) : mando ... ut tota illorumpecora ... -ant in toto illorum circuitu in plano et in monte.BENINC. Rai. 177 p. 379A : buvent non -entera nequesurgentem de loco ubi accubabat. CARTUL. Bonif. 170 p. 97(a, 1190) : ut animalia fratrum Bonifontis non -ant Sinevoluntate hominum Bernardi de Jussan in pratis cognitisnec in illis locis ubi ... fenum et herbas secare voluerint.STATUT. Arelat. 55 p.1 207 eque que paverint temporeyemis in territorio Arelatis compellantur calcare bladumArelatis. I

2) brouter (l'herbe) : SALOM. et Mcuu. 19b p. 7, 12:ubi -il unam plantam 1, quadraginta resurgunt. CARTUL. S.Petri Arlan 1 p. 2 (a. 824.998) : omnes ... qui venerintpro -ere erbas inter ipsos terminos. CARTUL. Irach. 35 p. 48(a. 1064) : bestiis ipsus monasterii ... ad -endum erbam.Uou'rio s.v. : -o ... quandoque pro depascere, ut ovis -itpratum, id est depascit.

B) manger (en paflant d'un animal) : WANDALB. mens.357 : sues pasta iam glande madentes. Gura. FALcONARIU535,7 p. 166: ne videist lumen nisi quando passcit.

C) par extension, yivre. se trouver: PAUL. DIAC. homil.temp. col. 1330A : ubi -is ? ubi manies (cf. lob. I. 38).

V) forme réfléchie- : A) se nourrir : 1) au propre oupar métaphore : WALAHFR. carm. 5, 8, 26 : que se hoc nonsponte nectare -at aps?

2) au figuré : RUD. FULD. mirac. 1 : in legendo veldictando divinis Scripttiris semet ipsum -chat. Isc STEL.serai. 5, 13, 124 t. 111. 152 : ipso [sc. Den] ab ipso intusme -o.

B) se comporter, ft conduire : Laoaro. Gerh. maior 12p. 498 o niiranda res, ait episcopus, qualiter se -ilhumana generatio. Nisi enim esset ars, laborem quis possettolerare. -

inf prés. pascere pris substantivement : 1) prestationconstituée par la fou rniture d'un repas : CARTUL. Beljoc.28 p. 29 (XI-XII s.):: mansus de Vauvrellii ... debet unum

s

10

15

20

25

30

Page 64: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

539 Pasco - pascuafls 540

diem -ere in refectorium canonicis largiter coin2) nourriture (au figuré) : HRABAN. univ. 6, 3 col.

I80 -ere diaboli, est in peccatis impiorum delectari.part. présent pascens, -tis m., pris subst. : terrain

utilisé pour la pâture : CARTUL. S. Emil. Cocu!. 73 p. 83(a. 1007) : fontes, padules -entes.

pascor I. forme paschor : NAvIC. Brend. 9 p. 18-19.I) paître, aller â la pâture : CkR1uL. S. Savin. Levitan.

p. 304 (a. 1077-78) in Silva non -antur. LEGEND. Gerh.major 7 P. 489 : tain pullus cerve quarto lupus ... exibantper portant pascua et -ebantur. CirruL. tempi. Dozenc.B 8 p. 194 (a. 1162) : disposuerunt ut peccora militum ineremis que hodie infra culturam sont terminii SanctiStephani nullomod[o] -antur. s'applique également auxporcs qui pâturent dans les bois : HI5T. Mont. Pannon.VIII p. 225 (a. 1037 spur.) porci quoque abbatis ineadem [silva] -antur. Lia. Domesd. fol. 137a col. 1si!vam unde CC porci -erentur de hoc manerio. ACTA pont.Rom. Gal!. VII 83 p. 348 (a. 1158) porci eorum ... ad-endum in nemus ibunt.

II) se nourrir (sens réfléchi) : A) au propre : 1) enparlant d'une personne (construit avec l'abl. del'aliment) : Tu1m1. 7,37 p. 444, 17 : Scithe qui ... feris etequino !acte -untur. BRUNO QUERF. fratr. 10 p. 725,47: nilminus cogitantes quanti mon, uno pane, uno pisce pastisumus.

2) en parlant du corps AGIU5 vita Hath. 9 p. 170, 2durit corpus exterius -ebatur. BERNARD. apol. 19 p. 97, 11inter prandendum ... fauces dapibus ... -untur.

3) vivre, tirer ses moyens de subsistance : (GIRALD.topogr. 111 28 p. 174 : pastores qui non pascere queruntsed -i. CALTER. CASTIL. tarin. 1118 p. 5 cum non pascant,set -untur ,/ non a "pasco" derivantur ,f set a "-or, -cris")W0RM0N. Pau!. 43 p. 240 : inter alios pastores portospascendo -or. FULCH. hist. Hier. 11 43 p. 542comprehensis caste!Iis et co!onis, quibus civitas predicta-ebatur. spéc. avec de et l'abl. : AN0N. gesta Hong. 9: iureterra Pannonie pascua Romanorum esse dicebatur, nainmodo Romani -untur de bonis Hungarie.

4) en parlant d'une plante : CALTER. CASTEL. curai. 128,1, 6 p. 51 nascitur et -itur I flos novus novo tore.

B) au figuré : 1) (spir.) se nourrir (suivi de l'ablj:Ooo CLUN. Ger. 33 p. 309° solebat ... dilectione Christiatque dulcedine -i per studium orationis. CALTER. CA5TIL.caria. 11 3, 30 p. 48 : isto pane -itur fidelis ecclesia.

2) se former l'esprit: CARTUL. S. Cruc. Aune!. 62 p. 122(n. 978) : studeant ... eius pasci al!ocutione et doctrina.CHRIST. FRAC. Wences!. p. 103 : quosdam re!igiosos,quorum doctrina ipse ... -atur.

3) persévérer, se renforcer (ALAN. bqs. dist. co!. 893A-ere ... notat perseverare, quia ex pastu perseverantiavite) DOM. GUNDISS. div. philos, p. 4 : curiosit.atis sont en,quibus nec vint sustentatur, nec taro delectatur set ambitiove! elacio -itur.

4) se délecter, prendre plaisir â (REMIC. comm. MarI.Cap. I 8, 8 p. 79, 29 : -i id est oblectari) : a) avecl'abl. : REIMBALD. LEOD. strom. 57, 19 p. 88 : quisquisadhuc vite huius voluptatibus -itur. GIJIBERT. Nov. moral.

s II cap. 11113, 14 col. 74D : specie terrenis -cris. Orna.CONcH. .glos. Juven. P. 119b : pu!cnitudine colorum -iturvisus concentu sonorum auditus. MAnu. ViNooc. arsvers. 11 4 p. 152 : ut odore florum multifario -atur.b) avec in et l'abl. : NAODA Cyr. Iii, 8 ut !ibenter in

10 desideriis bonorum operum innocens -eretur.C) au figuré, se repaître de : 1) -i ocu!is les yetis de

ROB. MON. REM. hist. Hier. V, VI p. 795 : quadam die pervirgulta eorum spaciabatur et !ocorum tempe ocu!is-ebatur.

15

2) consumer (en parlant du feu) : STnPH. ROTOMAG.draco 11, XII p. 94 : coin a tergo texgaleatus I insequitur, castrum -itur ipse rogus.

III) détruire en broutant, tondre â ras : UouTlo s.v.pasco : unde capra pascitur silvas, id est pascendo

20 corrodit.pascoforium, - i n. y. pastophorium.pascolo 1. [pasco] mener le bétail à la pâture : ACTA

imp. Bôhmer 895 P. 607 in. (a. 1187): debeant ... in ipsobosco boscare et in palude -are et segare.

25 pascolum, -i n. et pasco!us, -us m. y. pasculum.

pasequale, -is n. y. pascualis.pascquarium, -in. y. pascuarium.pascuagium, -i n. [pascuo] DuC. 1) redevance de

pâturage : CAgrul.. Talmund. 220 p. 174 (c. 1100): alias30 consuetudines, scilicet -um et octagium et cetera, reddat.

TRAD. Westph. IV p. 96, 7 (XII s.) : quicumque civisefficitur, dabit ei [sc. abbatisse] VI den. pro usuarioet -o.

2) panage : CARTUL. Clan. V 4257 p. 609 (n. 1177)35 -um porcorum hominum suorum.

pascua!is, -e DuC.formes : pascal : CAXrUL. Apt. 104p. 259 (XI S. ex.). pascale : CARTIJL. S. Cypr. Pictav. 64p. 57 (a. 1069). Coo. Laudens. 105 p. 139 (a. 1142).pascalium : CARTA a. 1124 (Ga!!ia christ. I instr. p. 14

40 col. I). paschua!is : Dut. Caroli lit. I p. 130, 23 (a. 844).CARTuL. Stir. 200 p. 207 (c. 1140). CstruL. Camio!. I 113

P. 112 in. (t. 1154-56). pascquale : COD. Laudens. 105 p.135 (a. 1142). pascua!is, -is : CAJtTI.IL. mon. S. Cruc. 152

p. 153 (a. 1171). CAXrUL. CIun. 1288 p. 289 (a. 927-928).45 pascuare : DIPL. com . Fal. Rip. 11 41 p. 305 (XI s.).

pasqualis, -is : POLYPT. Rem. p. 1, 32, 59, 96 et 99.I) adj. : A) qui sert au pâturage des animaux : HRABAN.

univ. 14, 30 col. 410 e : ager ... -is, qui herbis tantum etanimalibus vacat. CARTA a. 967 (Gal!ia christ. noviss. Are!.

50 266 col, 112) : de alio latus et uno fronte, garniga -e.CARTUL. Talmund. I p. 3 (n. 1049) : receptacu!um -eporcis ... bobos. Lis. Domesd. fo!. 80 b col. 2 : tenetquandam partem terre ... prius erat -is, modo seminabi!is.CARTUL. Gron. p. 1,8 (n. 750-1150) : terrain duorum

Page 65: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

541 pascualis - pascuarium 542

pecorum -cm. BERTHOLD. ZWIF. cItron. 37 p. 258, 6 insaltuosa vel -i terra. ACTA pont. Rom. ined. 1 361 P. 316(a. 1184) omnem tenam arabilem seu palustrem vel -eutCARTUL. Camiol. 1113 p. 112 in. (a. 1154-56) silvamet alpem -ehualem.

B) (en parlant d'animaux) qui est nourri aupâturage PETR. DAMIAN. epist. II 13 col. 283A illavitulum -cm, qui sibi de consumpta vix paopertatesupererat, coxit. CARTA c. X11-XVs. (Magyar Nyelv, 1927 p.362) LXX equas indomitas et C boves -es et molendinum ta1. HERBORD. Otton. 2, 27 P. 761, 23 adductis cum eoquatuor bobos -ibus. (pé].) en opposition aux boeufs gras(cf. Reg. 1 5, 3) BERNARD. Mou. reg. 523 p. 82 portoboves pingues denos sub lege docentes f sub cruce viginti-es recipe (cf. PETR. CosiEstoR hist. schol. col. I352. 15

ACARD. ARROAS. tempi. Salom. P. 203).

C) (en parlant d'un droit) de pâturage, de pacageCARTLJL. Molism. 331 p. 377 (a. 1101) habent ... inincultis jura -ia et in pratis censualia. CARTUL. Catit. 82p. 183 (c. 1139) calumpniam ... supra novalibus de toto 20

nemore ipsorum ... que ipsi monachi fecerant propter usus-es.

D) dont on peut tirer sa nourriture CONCHUBR.Monnenn. 1,8 p. 211 ibi erant hominibus -es arbores etarborant cortices, unde possent vivere. 25

Il) subst. A) fém. 1) pâture, nourriture desanimaux : CARTUL. mon, S. Crue. 152 p. 153 (a. 1171)possideatis ea pascua libere et quiete ad -em greguurnvestrarum.

2) pâturage, pacage, lieu de pâture POLYVr. Rem. p. 1: 30

-quales II, continentes mappas III. ib. p. 32 -qualiummappa I et dimidia.)

3) fourrage de printemps CARTUL. Apt. 104 p. 259(XI s. ex.) unani quartariatam de pascal.

B) neutre -: 1) pâturage extensif (distinct du pré)

35

CARDJL. CIun. 111347 p. 418 (a. 973-74) hoc est pratumet -e. ib. III 2057 p. 259 (a. 993-1048) -e ubi bestiepascebantur. CARTUL. S. Emil. Cocul. 85 p. 98 (a. 1014)de parte dextera -e. TRAD. Michaelb. 51 p. 793 ex.(c. 1138) comitissa dedit nobis -e unum dictum Wiccaw. 40

CARTUL. Stir. 1200 P. 207 (c. 1140) curtem unam ... etunum -chaule una cum mancipiis. CAicruL. Cellafr. p- 117(s.d.) -e quamdiu ibi bladum non fuerit. COD. Laudens.

P. 139 (a. 1142) factum est hoc in arengo publico inpascali sancti Bassiani quod et foras. souvent au plur. 45

CARTUL. S. Salv. Eccles. 130 p. 125 (a. 922) hereditatescorn omnem suis prestationibus ... pratuis vel pascualibus.CHRON.-CARTUL. S. Theofr. CaIm. 293 p. 100 (a. 950-54)campos, bottes, sylvas, -ia et cetera. DIPL. Otton. 1 335p. 450, 13 (a. 966 ?) in ... vineis, olivetis, silvis, pratis, 50

-ibus. CARTIJL. Clun. 1V 3517 p. 642 (a. 1078) intercampos et prata et silvas et -ia ions nostri. CnuL. prov.Lugd. 38 p. 56 (a. 1158-79) dedit ad usus infirmorumvercherias, prata et -ia.

2) droit de pacage Dut. com. Pal. Rip. 1141 p- 305

(XI s.) prescripta ecblesia sic dono cum alodiis, coindecimis, corn primiciis, corn cimiteriis, cum lignare, -te.

CAPTA a. 1126 (Clallia christ. IV instr. col. 159) concessit-e per terras et in silvis ad opus animalium usuaria.

3) redevance de pâturage CARIT. reg. Franc, il 256, 2

p. 259, 24 (a. 844) ecclesiarum veto census id est nec -iainfra eorum terminosvel eorum villas nec teloneaexigatur. CARTA a. 1124 (Gallia christ.! instr. p. 14 col. 1)in Loto ipso nemore quidquid opus fuerit monachis ... adanimalium sacrum pascua sine servitio et sine -io.

4) glandage des porcs CARTUL. S. Cypr. Pictav. 64

p- 57 (a. 1069) in nemore meo ... pastorale ad universaanimalia et etiam pascale de porcis si fuerit.

pascuare, -is n. y. pàscuale.pascuarium, -i n. [pascuus] DuC formes pacheriuru

ACTA fient. II 25 t. 1! p. 121, 4 (a. 1156). pacoriumCARTUL. Clun. 1196 P; 184 (a. 914). pascarium CARTUL.Clun. 111 2383 P. 481 (a. 997). CARTUL. hosp. Trencat. 139p, 123 (a. 1153) etc: pascarius CARTA a.990 (Hist.Langued. V pr. 149 coI. 314). CARTUL. S. Saturn. Tolos.

p. 241 (XII s.). pascetium Dut. Petr. I Arag. 23 p. 240(a. 1096). paschareurn ACTA pont. Rom. Gal!. V 146p. 242 (a. 1174). pakharium Dut. com Pal. Rip. 70

p. 322 (a. 871). CARTUL. S. Job. Ang. P- 87 (a. 1050).pascherium CARTUL. Clun. Il 939 p. 45 (a. 954-94).CARTUL. S. Vict. Mass. t. Hp. 122 (a. 1045). CARTIJL. mon.S. Crue. 145 p- 147 (

1a. 1170). paschenim CARTUL. Autel

P- 14 (c. 1080). ÇARTUL. Anian. p. 251 (XI s.).paschuarium Dut. Won. 24 p- 112,8(a- 890). Lia. feud.malor 11 694 p. 205(à. 1094). paschuerus CARTUL. Hosp.S. Joh. Hier. 500 p- 1343 (a. 1176). pascquarium Con.Crem. 12 p. 48 (a. 1010). indécl. pascuario Con. Lang.1005 col. 1776C (ante XI s.). pascuarius Dut. Caroli Il349 p- 279, 12 (a. 871). Dut. Catal. I p. 36 (a. 878).pasgerium CARrUL. S. Steph. Lemov. p. 52 (a. 1047-50).paskerium CARTUL. Gratianop. p- 83 (c. 1101).pasquarium Dut. Catal. I p. 15(a. 860). CARTUL. Carcas.V P- 237 col. 2 (a. 1034). CMCCUL. capit. S. Mas. Novar. II410 p. 342 (a. 1160). pasquarius C&irrm.. S. Cucuph. II438 p. 83 (a. 1011). pasquerium CARTUL. Clun. I 254p- 245 (a. 925-926)4CARTUL. Templ. Roais 146 p- 94 (a.1185). pasquerus Lin. feud. maint I 59 p. 64 (a. 1036).paxere CA.rruL. Hosj. S. Joh. Hier. 110 p. 93 (a. 1135).

1) droit de pâture, liberté de faire pâturer le bétailF0RM. Sangall. 18 pi 388 (IXs. ex.) : usum lignorum velmaterie, -um in communi marcha. CARTUL. S. Job. Ang.

p - 12 (c. 1081) sirniliter -cherium omnium bestiarumdominicarum Sancti 1 Joannis. CARTUL. Hosp. S. Joh. Hier.215 p. 165 (a. 1153) donc, ... priori Hospitalis ... -curiumde vestris propriis ovibus in omnibus locis ubi egopascarium accipio. CARTUL. Richar. 78 p. 80 (a. 1157)dedi eis etiam -cherium in tolu terra mea omnibusanimalibus suis. CARTUL. capit. Agath. 352 p. 326 (a. 1173-

5

Page 66: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

543 pascuarium - pascuatio 544

74) donamus etiam tibi ... in ipso comitatu pulveraticum,-cuarium, piscaticurn tant maris quant stagni et aquecurrentis. CARTUL. Popul. 57 p. 30 (XII s. ex.) concedoabbati et fratribus ... ut iumenta et eonlm armenta per totamterrant meam habeant -charium. s'applique également audroit de pacage des porcs dans les bois et autres terrainsCARTUL. S. Julian. Turon. 11 12 p. 19 (a. 1034) : concessitetiam ... monachis ... percursum et -a eiusdem silve ad CCCporcos saginandos, omni tempore sine pasnatico et alla ullaconsuetudine. CAzrUt. Engol. p. 81 (a. 1060-75) dominaReigardis dedit ... -cherium LX porcorum. CARTUL. Cellafr.p. 101 (a. 1060-76) : -querio in bosco de Nigreto de totosillos pornos cuicumque sint. CAlCUL. S. Cypr. Pictav. 198p. 130 (a. 1060-1108) : concessit monachis -charium inomnibus silvis que ad eum pertinebant, ut non reddant depropriis porcis. CARTUL. S. Satura. Tolos. p. 241 (XII s.)habet decanus ... -carios ad suos porcos. ou â la pâture detous animaux dans les bois ACTA Phil. 1109 p. 279, 1(a. 1084) dedi ... in silva mea de Lesga usuarium .. et-um omnibus animantibus. CAICtIL. Nobiliac. 177 p. 281(a. 1091-1115) reliquimus etiam -charium peccorum insilva de F. pascentium. noter que le pascuarium est distinctdes prés et des pacages CARTA a. 998 (Marca Hisp. 146col. 953) pratis et pascuis vel -is suis (cf. ib. 148 col. 957[a. 1000]).

2) redevance de pacage, revenu tiré des pâturagesDIPL. Caroli 1147 t. I p. 136, 11 (a. 844) una cum tertiapane -i et telonei. Dia. Catal. I p. 15 (a. 860) nequeviaticum neque portaticum neque salutaticum neque-quarium neque toloneum aut ullum inlicitum debitumexigere presumat. CARTUL. Mai. Mon. Pictav. p. 88, Il(a. 1050) medietas -cherii de ovibus ... ad usummonachorum veniat. CARTUL. Dusbon. p. 79 (a. 1157-72)concedo ut oves heremitarum ... per totam terrain meameant et redeant et pascantur ita ut nec illud usaticum quodvulgo -cherium appellant ... exigatur. ACTA pont. Rom.Gal!. V 146 p. 242 (a. 1174) quosdam reditus annuales,qui vulgo -charea appellantur. CARTUL. Hosp. Trencat. 136

p. 120 (a. 1194-95) : concedo ... quoddam pascitum inCravo quod vulgo cursorium dicunt ... liberum et francum a-cherio et ah omnibus alus usaticis. cette redevance esttirée également de la nourriture des porcs CARTUL.Bituric. 72 p. 154 (a. 1064) pastionem porcorum absque-cherio. CAlCUL. S. Florent. Pictav. p. 106, 25 (a. 1070)de porcis Sancti Florentii propriis suam partent de -cario.CARTUL. Aurel. p. 14 (a. 1080) talis est naturalisconsuetudo ut, quotquot pornos habuerint, minent in luco deCombret et -cherum et forestagium et ramagium nullusalius raciocinari poterit. se confond aussi avec la redevancede glandage CARTUL. S. Cypr. Pictav. p. 238, 17(c. 1100) decreverunt ut de illo anno quo glandes erunt insilva, quia rune solum -carium persolvendum est, ut pro-chario tres solidos et tres minutas maioris monete omnibusreddat monachus monachus veto semper terciam partent

habebit -carii et de propriis porcis nichil reddet. CzruL. S.Crue. Burdigal. 123 p. 143 (a. 1155-70) si veto porcossucs ... ad pascendam glandent in eadem silva mittere iBisplaceret ... sine aliqun consuetudine -L hoc facere liceret.

3) pasquier, terrain de pâture CARTUL. Clun. 139 t. 1

p. 147 (a. 910-27) : terminat autem ipsa vinea ... a sero -o.CAJrFA. a. 961 (Gal!, christ. noviss. Arles 261 col. 109)breve de terris quas Mariasses aschiepiscopus in dominiosuo tenui.. ... -carium de Campo et de Altavese. Con.

'o Lang. 1005 col. 1776C (ante XI s.) -o dicitur a SanctoProtasio. Con. Crem. 12 p. 48 (a. 1010) actant inpascquario que est in capite de villa B. iuxta via quepercurrit per ipso pascquario. CARTUL. Templ. Roais 146p. 94 (a. 1185) : tenam scilicet de Cumbas Tellatencas et

15 -querium de Boisso. spéc. -um commune : CARTA a. 1128(Marca Hisp. 374 col. 1263) ut episcopus mittat suumbaiulum et vicecomes suum in predicto -0 communi.

4) pâture, action de pâturer CARTUL. Anian. p. 251(XI s.) : in ipso bosco ... XII porcos in omni anno ad

20 -cherum.pascuarius, -a, -uni [pascuus] qui est lié au droit de

pâture CARTA a. 1020 (Marca lisp. 185 col. 1022)omnem meam vocem et alodariam et fevalem et -am etparatalem quam in prescriptis alodibus habeo ... dono

25 predicte domui.pascuarius, -i m. V. pascuarium.pascuaticum. -i n. [pasco] DuC formes pascaticum

CARTUL. S. Justi Secus. 2 p. 79, 41 (a. 1033). NoT.R. Saon.371 p. 187 (a. 1180). CARI-Ut. capit. Agath. 342 p. 304

30 (a. 1187). pascuaticus : CARTUL. Carcas. il p. 215 col. 2(a. 855). Dia. Caroli Il 340 t. Hp. 260, 1 (n. 870).

I) redevance de pâturage DIPL. Catal. I p. 61 (a. 878):nolumus ... ut ab ipsis ... atiquid telonei neque -um necmansionaticum aut atiquas redibitiones exigatur. DtPL.

35 Odon. 18 p. 82, 32 (a. 890) : precipimus ut ... nequeteloneum ah eorum hominibus neque etiam pontaticum autrotaticum vel cespitaticum vel pulveraticum sive -um autsataticum aut aliquid redibitionis ab illis ullomodo exigatur.N0TAR. Saon. 371 p. 187 (a. 1180) : illi hommes qui de

40 loris sunt ... non tribuant scadigum et pascaticum et lecidamet alios usus, quos commune Saone capit super aliosextraneos hommes.

2) droit de pacage CARTUL. S. Justi Secus. 2 p. 79, 2(a. 1033) : abbas eiusdem monasterio pascaticum et omne

45 redditum de eis habeat. CARTA a.1059 (Miraeus. suppl. IIIP. 304 col. 1) : mansionilia mea ... cum ochis, arrninis,forestagiis et -is. CARTUL. capit. Agath. 342 p. 304(a. 1187) : cames feudatormos, usatica, pascatica, leudas. ib.6 p. 15 (a. 1187) : prata, -a, parus.

50 3) glandage BULLA Alex. III (Galba christ. IV instr. 74col. 190D) : pasturam omnium aninialium eiusdem ville et-um LX porcorum, y. aussi pascuagium.

pascuatio, -nis f. [pasco] DuC forme pascuacio y.infra, droit de pâture, droit de pacage : Dut. Flenr. II 296b

Page 67: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

545 pascuatio - pascuus 546

(a. 1014) : cum terris, vineis, pratis, pascuis, silvis,-nibus. EwJcH. font. hist. urb. 42 p. 335 (a. 1192) : sciantse in prefata palude nichil iuris habere nisi pecorum-cionem.

pascudeis, -is f [pasco] pâturage CARIuL. S. Bened.in Wevria 1 p. 32 (a. 1133 ; spur.) usuaria pascudeumcommuniant, tique, silve. y. pascua, -arum s. y. pascuus.

pascuitus, -us m. [fiasco] terrain de pâture CARTUL,Mica Aurea 37 p. 63, 8 (a. 1030) : pascuis vel -ibus,silvis, salectis. CARTUL. S. Mar. Camp. Mart. 10 p. 25(a. 1061) in ... canipis, pascuis vel -ibus, planitiis.

pascutatio, -nis f [lat. meut. pasculo] : pacage AcTAtrop. Stumpf 193 p. 269 med. (a. 1194) universaspossessiones ... omnesque paludes, piscationes, -tics,nemora, prata.

pasculo 1. [fiasco] DuC mener les troupeaux à lapâture CARrA X s. (Gattula, Hist. ahi'. Cas, p. 125, 55)sint in possessione, vel quasi -andi et pascua sumendi cumcomm animalibus grossis et minutis in territorio. CARrA a.1041 (Manaresi, Placiti 111355 p. 101, 8): ut ... nec -arenec capulare debuisent. ib. p. 101, 27 licenciamcapulandi et -andi de suc, domnicato. CARIA a. 1125 (Ficker,Forschungen 99 p. 143) : similiter de iure -andi,pavolandi, luscandi, venandi, piscandi, incidendi.

pasculuzn, -i n. [pasco] DuC formes : pascolumCARTUL. Hosp. S. Joli. Hier. 501 p. 344 (a. 1176).pascolus : ACTA imp. Bôhmer 895 P. 606 ex. (a. 1187).passcolum : CARTIJL. Ypor. 9 p. 20 (a. 1160).

1) pacage, terrain de pâture C0D. Lang. 561 col. 958C(a. 941) : allis omnibus retins ad ipsa sorticella meo iurepertinente ... estra cumunalia et -o iuge una legitima. Dia.Otton. III 65 p. 472. 12 (a. 990) : vineis, -is, silvis.CARTUL. Claven. I p. 8 (a. 1016) : vendo ... per ac cartamet pro eadem precio honnie -o. CARTA a. 1026 (Manaresi,Placiti 111324 p. 6, 5) : cum montibus, alpibus seu -unicomunalia. CARTUL. Clun. 1V 3536 p. 658 (a. 1079)decimam portione de predicto -o et silva. CARnW. Carniol. I68 p. 76 ex. (a. 1106) : cum ... -is, aquis, silvis. CARTUL.Ypor. 7 p. 18 (a. 1156) : tradidit pontem de M. ... con -is,buschis, clausuris.

2) droit de pacage COD. Lang. 367 col 610c (a. 896)-uni usum aque. Con. Patav. 142 p. 62, 15 (a. 954)cum papulo et -o, herbatico et glandatico. CARTA a. 1028(Corner, EccI. Venet. IX p. 369) : coin et -o etomnibus piscationibus, venationibus. Con. Patav. 1262p. 290 (a. 1080) : contra orientalem partem non debeanthabere capulum neque -um sine voluntate de iamdictishominibus. CART1JL. Tirol. 498 p. 283 med. (a. 1196)iuravit ... quod illud quod remanet disruncatum, non debeatcontradicere -uni communi Prexani.

pasculura, -cf [lat. méd. pascuo] : pâturage, terrain

de pâture ACTA imp. Bôhmer 158 p. 149 med. (a. 1188):habeant potestatem in -is, in lignis succidendis etmansiones, ortos, areas, clausuras inter se mutuo donandi.

pascum, -i n. y. pascuum s. y. pascuus.

pascuo 1. [pascuus] formes pasco, -are : CARTUL. S.Justi Secus. 2 p. 78, 36 (a. 1033). CARTUL. Magalon. 25

p. 38 (c. 1100). pasquero : ARCH. coin. Barc. app. II D5 p. 447 (a. 987). I

1) faire paître le bétail, les porcs ou les chevauxCARTUL. S. Justi Secus. 2 p. 78, 36 (a. 1033) : concedimuseidem monasterio ad utendum et pascandum in omnibuspascuis et silvis nostris ..., porcis indomnicatis eidemmonasterio ... ut liceat eis pascare et usure. CARTUL.Magalon. 25 p. 38 (c. 1100) : in unoquoque manso duobusdiebus pascare equum suum. CARTUL XJIs. ex. (Perrin,Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine app. 5

p. 727) : qui tertiam partem accipit in porcis eadem silva15 -titis, Id est saginatis'. DIPL. Frid. I 316a p. 494, 11

(a. 1160): habeant potestatem -andi et ligna incidendi.2) servir de pâturage (en parlant de terrains) ARCH.

cont. Barc. app. II D p'. 447 (a. 987) : et ipsos boscos etpascuas qui sont infra constitutos termines vidimus eis

20 pasquerare, infra hos abnos L. CARTUL. Rhen. med. 1 629

p. 689 ex. (a. 1161) dpnamus ... fratribus ... montem ... ad-andum, ad nutricandum, ad omnem usum et habitationem.

3) paître, brouter CARTUL. S. Mar. Auron. Med. 16

p. 43 (a. 1188) : oves Martini steterunt in loco et -averunt25 in territorio. FOR. Conch. VII 8 P. 44 pro ganato qui per

viam transeundo in defensa -erit.pascuositas. -atis f [pascuosus] qualité de ce qui sert

de pâturage : UGUTtO s! y. pasco : item a pasco ... bec -s.pascuosus. -a, -um propre à la pâture (UGuTlo S. V.

30 pasco : hec pascua ... unde -us, -a, -um) : EKKEH. IV cas.Gall. 19 in. : in silvis

pascus, -us m. y. pascua, -orum s. y. pascuus.pascuta, -e f. [forme corrompue de pascua] pâturage

CARTUL. Clun. III 1832 p. 76 (a. 990) : hoc sunt campi,35 prata, silve, -e.

pascuus 1) adj- apte à la pâture (PAPI4s -us ager estqui in herbis animalibus vacat [cf. Isin. etym. XV 13, 6].Uotmo s.v. ager : agef -us, qui est aptus pascuis.)

A) sens propre PÉTa. Co1'sns'mR senti. 37 col. 1810C40 primus est ager floridus, secundus -us. Gntkw. topogr. ifi

10 p. 151 : agris igitûr utuntur -is, parum floridis. Lj.w.Ano. hist. Ghisn. 13 p.. 568, 30 : locus quidam -us.

B) au figuré PAUL. ALB. conf. 2 col. 400" (éd. Gilp. 317, 22) : ut a te conditus sim diaboli serbus, ut a te

45 creatus, sim predonis us locus.II) subst. A) pascua, -cf. formes pasca : CARrUL.

Hosp. Trencat. 139 p. 123 (a. 1153). paschua : DIPL.Karoli 111 180 (Xs. spir.). CARTUL. S. Cucuph. 11 436 p. 81(a. 1011). CARnn. Hosp. S. Job. Hier. 181 p. 141 (a. 1149).

50 C,ruL. episc. HaIb. 1269 (a. 1169).1) pacage, pâtura*e (Uouno s.v. pasco : item a pasco,

bec -a) : a) au sing CAR1n. Lerin. 246 p. 256 (a. 824)dat ... -am de iamdictàs ecclesias qui dicitur Primiano ubi etputeus atque (sic) defossus esse denoscitur. Lia. Domesd. 1

Page 68: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

547 pascuus 548

fol. 39b ibi ... -a de XVII sol, et X denariis de herbagio.ib. fol. 42b : -a quam vocant moram. b) au plut'. DIPL.

Otton. 192 p. 174, 36 (a. 947) mansum cum integritatesua, vinearum scilicet, -arum, agrorum et silvarum. CARTUL.Clan. 111496 p. 548 (a. 979) ipse tes ... terre scilicet

5

aque, molendina, vi[r]carie. -e. CnnJL. S. Cucuph. 11 436p. 81 (a. 1011) condonamus ad habitatores ... inpraefatisprediis ... in omni loco vel et ubique ut -chuas fruant.CARTIJL. episc. Haib. 1269 p. 233, 10 (a. 1169) ne decetero alicuius aree dilatatione -chuarum terminus 10

imminuatur. Ham. 60 p. 116, 18 prope decursum aque et-arum commoda. c) distinct de pratum (pré) CARTUL.

Clun. 11 925 p. 37 (a. 954-94) hoc sont vinez, campi,silve, fontes, prati, -e. ACTA pont. Rom. Gall. VII 169

p. 456 (a. 1175) in planis ..., pratis et pasticiis, necnon et 15

-as ... tain quant hiemis in omnibus forestisvicedominorum. s'appliquant aux alpages ORU. chron. 1,5 p. 26, 16 in ... pratis, in -is uberrimis quas incote terreillius alpes vocitant. d) dans des expressions signifiant les

droits d'usage portant sur les pâturages CARTUL. Molism. 20

34 p. 49 (a. 1104) usuarium -arum suarurn. Lie.Domesd. I foi. 376b XVI solidos de consuetudinibus-arum que sunt in Scapewic. CAR'ruL. prov. Lugd. 68 p. 95

(C. 1194) recognovit ... se dedisse pedagia et usum -arumper totam terrain 25

2) pâture, action de mener le bétail à la pâture : CARTIJL,

episc. Misn. 59 p. 60, 30 (a. 1185) forensibus ... usque adfluvium Lynaw libertatem -e concessimus. de làglandage, pâture des porcs CARTUL. Rhen. inf. 56 (a.841) X porCorum -am in silva. ib. 242 p. 156 (a. 1079- 30

89) : si tanta copia provenerit glandis ut et extraneorumporci in sui nemoris -a admittantur.

3) droit de pâturage a) au sing. MON. arch. Neap. V

477 p. 203 (C. 1094) ita siquidem ut ... in en loco -e autagriculture sive piscationis aut venationis vel lignorum 35

occasione ... iniuriam faciam. dans des expressionssignifiant le droit de commune pâture CARTUL. Stir. I 170

p. 169 (C. 1135) in termino illorum nichil nobis estcommunionis ... nisi tamen animalium pascue. ACTA Henr.II, 1, 195 p. 328 (a. 1156-61) XXII acras terre ... et 40

Communem -am eius, ubicumque fuerit, ... ad nutriturampecorum vestrorum. b) au plur. CARTUL. Hosp. S. Job.Hier. 181 p. 141 (a. 1149) ut habeant lignearia et -chuaset piscationes in mari et in aqua dulci quandocumquevoluerint. CARTUL. dom. Nigeli. 72 p. 152 (a. 1176) de 45

-is ipsius ville ... movebat iam ... calumpniam de quibuscognovimus quod eedem -e tote prorsus ... iuris sunteCciesie Beati Crispini. c) droit de glandage, droit depâture pour les porcs CARTUL. Sax. 487 t. Il p. 88

(a. 855) illam terrain ... liberabo a -a porCorum re[g]is 50

quod nominamus fearnieswe . CARTUL. Roman, p. 95 (a.

1062) dono -am ad centum porcos. au plur. Racisa

abb. Werd. 2, 3 p. 19, 19 (X s.) Suafger sexagintaporcorum -as habet.

4) au figuré : a) en général GIRALD. gemma II 3p. 180 depascet cos, Id est de -a ad -am, id est de poena

ad poenani ducet. b) par référence à la Bible (cf. Ps. 22, 2

in loco -e ibi me conlocavit) VrrA Osw. p. 466 ut iliumregeret et in loco -e coliocaret. CARTUL. S. Sepuicri 25 p.45 (a. 1114) nisi et nos in loco -e sue misericorditercollocaret. BERNARD. sent, de sanct. 1 p. 33, 13 (VI, 1)

nihil iii deerit in loco -e collocato. CifitoN. Rames, p. 92

in loco uberioris -e sine securitate ovibus coilocatis. (cf.Ps. 78, 13 et 99, 3) ANAST. coliect col. 578° quoniamnomes sub eodem pastore coin ovibus ipsius oves -e sumus.BERNARD. serin, de div. IX 3 p. 119, 24 (coi. 566C) utmerito plebs Domini et oves -e eius debeant nominari.CARTUL. S. Michael. Mos. 99 p. 332 (a. 1151-52) nos

cure vestre pusilius grex et oves -e vestre. AELR. mat. 3

p. 186 talera constituisti super familiam main, super oves-e tue. c) pour signifier le paradis, la vie éternelleGUIBERT. Nov. moral. III, IX 12, 13, 14 col 107° pervirorem acCipitur spes, que -e superCoelesti inhiat. GERARD.FnER. expl. sent. 544 p. 440 Jesum Christum ... qui estostium quo ingreditur ad -am eterne viriditatis (cf. Joli. 10.9). d) la lectio divina PEut. Cmi. dise. ciaustr. XIX 3 p.232 iectio autem est -a ubenima in qua animalia pusillacoin assidue pascendo praeparant hoiocausta

Domino meduilata.B) pascuum, -i n. DuC; FEw VII 704. formes pas-

cium CARTUL. Lerin. 247 p. 263 (a. 840). pascum

CARTUL. Hosp. S. Job. Hier. 1093 p. 680 (a. 1199).I) terrain de pâture a) en général Huco S. Vier.

didasc. II, XXIV p. 41, 24 agricultura quattuor species

habet arvum ... et consitum ... ; -um, ut priait, tempe,tesqua floridum ut horti et rosaria. b) pré PoLwr. Rem.p. 42 -ail habentia unum mappas 1111, alterum dimidiani.Cjtnw Lerin. 246 p- 256 (a. 824) de ipsa terra sunt deprato modiatas XVI et pro illo -o ... [donet] de vineamodiatas VIilto. c) pâturage extensif SIM0N Suis. gesta

Berlin. p. 185 (carta & 1056) -uni porcorum velpecorum que inter burgenses Sancti Audomari et viltamArkas ... iacet. CARTUL. Hosp. S. Joli. Hier. 1093 p. 680(a. 1199) cum pasco et bosco.

2) droit de pâturage CARTUL. Richar. 80 p. 82 (a.1157) dedit eis -uin per suum ten'itorium.

3) redevance de pâturage : Cou. Crem. XIIs. 601 p. 197coi. 2 (a. 1198) noires hommes ... qui habent bovesdebent omni anno tres denarios pro boscatico et -O-

C) pascua. -arum n. pl. formes paschua CARTUL.Ruscinon. priv. p. 64 (a. 1178). CARTUL. Mont. Pessul.

p. 645 (a. 1196). pasqua CARTUL. S. Cucuph. H 509 p. 162

(a. 1028). abl. plur. pacios ARCH. coin. Barc. 12 p. 124(a. 900). pacuis CAJITUL. Hosp. S. Joli. Hier. 269 p, 202(a. 1158). pascis TRAD. Fris. 476 (a. 822). paschiisACTA pont. Rom. Gall. IV 229 p. 381 (a. 1180). paschisCARi-A a. 1068 (Marca lisp. 270 col 1142). paschuis DIPL.coin. Pal. Rip. 9 p. 284 (a. 833). CAmn. Sangail. A 723

Page 69: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

549 pasctius 550

(a. 902). DIPL. Karoli 111180 (X s. spur). Cicui. Camas.

Hp. 242 col. 2 (a. 1113). AcTA. Hènr. 11154 t. I p. 269(a. 1156-61). TRAD. Tegerns. 290b (a. 1157) etc. pascoisDoc. S. Teon. Tarvis. 17 p. 69 (a. 829). pasguis CART1JL.S. Vine. Ove!. 30 p. 74 (a. 1028). pasquis Doc. cath.Ovet. 43 p. 147 (a. 1020). CARTUL. S. Vine. Ovet. 59 p. 120(a. 1057). CARrA a. 1081 (Hist. Langued. V pr. 350 col-672). CARTUL. Popul. 219, Il (a. 1195) etc. passcuisCARTA a. 1015 (Schneider, Tosc. Studien p. 35, 13). CARin.BugeIl. 16 P. 24 (a. 1172). pescuis CARTUL. Irach. 97p. 120(a. 1114).

I) pacage, terrain de pâture (Uoi.rrio s.v. pasco item apasco,... et in plurali -a, -orum neutri generis) a) engénéral THIETM. 4, 4 p. 134, 23 dux ... Francorumtermines his fretus sociis adiit et in . is ad Bisinstidi.pertinentibus ad alloquendos regionis ill.ius principesconsedit. Wipo gesta 28 p. 45, 23 equos quos dux etomnes sui habebant, per insidias in -is exceperunt.BERNARD. epist. 253, 6 p. 152, 11 coeperant edificarelocum, ubi aliquas e sororibus suis constituerent, ... inconflnio autem duarum grangiarum domus nostre prope -aOvium flostrorum. IsAAc Sia. serru. 37, 178 t. II p. 298nec hommes terris, nec -a pecudibus, nec -is pecorasufficere possunt. CARTUL. S. Saturn. Tolos. p. 220 (a.1137) misit in pignore totum honorera aquas, -a. 25

CARTUL. Hosp. Trencat. 138 p. 122 (a. 1198) concessit utboves Hospitalis ... possint pasci in -is eiusdem Petri. spéc.dans les bois AcrA pont. Rom. Gall. VII 308 p. 617 (a.1190) per totum nemus iI!ud -a pecudibus suis. b)distingué du pré (pratum) TRAD. Ratisb. 22 p. 28 (a. 826- 30

30) caxnpis, priais, silvis, 'is. Doc. cath. Ovet. 6 p. 25(a. 857) fontibus, pratis, -is. CART1JL. S. Cucuph. 2 p. 5 (a.904) garricis, priais, -is. CARTUL. capit. Pis. 14 p. 43 (a.986) terris arabilis seo priais et -is. SCHOL. Egbert. Lendl.rat. 1 183 p. 44 utiliora surit pecorum vicina et herbosa -a 35

longissimis a nobis adeo pratis. CARTUL. S. Cyr. Nivern. 99

p. 166 (a. 1105) caluniniabatur ne quedain terre nostrein prata uterentur quod cas debere fieri -a nitebatur.c) distingué des pâturages dits pasturalia CARTUL. S.Satura. Teins. p. 501 (a. 1184) Lotum hoc quod habebat 40

-a et pasturalia. d) expressions -a publica pâturagedépendant du fisc DIFL. Loth. 151 p. 152,26 (a. 840) deomnibus animalibus monasterii ... iubemus, ut in -a publicaomni tempore debeant pabuJare vel nutrire. Unec. CAT.chron. Farf. p. 189, 25 per -a publica. -a dominica 45

pâturages de la réserve CARTUL. Baschev. I p. 11 (a.1133) boves monachorum in dominicis -is cum bovibusdomini quiete pergant. -a communia les communauxSTOEBERT. GEMBL. gesta 9 P. 528, 40 silvis, pratis, -iscommunibus et perviis. ActA pont. Rom. Gall. VII 53 p. 50

305 (a. 1143) ad fossatum quod dividit prata acominunibus -is. Cjrnji. Halenval. I p. 2 (a. 1144) decommunibus vero -is, quantum necesse habebitis vos etsuccessores vestri ad pasturam animalium vestrorum. à ne

pas confondre avec des pâturages possédés en communCARTUL. Clun. V 4279 P. 645 (a. 1180-81) habet comescustodiani viarum et -orum que -a comiti et monachis sontcommunia (cf. CARTUL. Popul. 312, 5 p. 191 Fa. 1177])portus et -a communitef habeant et possideant ad pascendasutriusque domus vaccas).

2) pâture, nourriture destinée au bétail a) engénéral ANNAL. Fuld. II 881 p. 96 tellus ... animalibussolita negavit -a. GIRALO. topogr. I 5 p. 26 -is tamenquam frugibus, gramme quant gratin, fecundior est insula.b) pour le petit et le grbs bétail TRANSL. Libor. 13 silva

adeo pecorum et armentorum -is ... oportuna. VITATheod. Andag. p. 52, .30 negatis nimia ariditnte pecori-is, vitio aeris arentibbs anis et morientibus per omnesagros herbis. CARTUL. S. Vedast. p. 297 (a. 1106) centumoves quas ipse comiti servabat cum terra sufficienti adeorum -a. c) pour les chevaux DIPL. abb. Tih. p. 23(n. 1055) est locus ad -a equorum. CHRON. S. Petr. Anic.

p. 155 (XI-XII s.) in brolio dominico ad jumentorum -atantum de prato quantum homo unus in die coinvaluent secare. d) pour les porcs CARTuL. S. Saturn.Tolos. p. 494 (XI] s.) ad -a porcorum suorum. e) parextension pour d'autres animaux (poissons, abeilles)HILDEGARD. phys. 5 pref. col. 1265c quidam pisces sontqui ... circa fundum in

aris et fluminum versantur et ibi -asua querunt. Gutno B4socH. epist. 12 p. 43, 30 quarum[sc. apum] si studiis ridentia -a nubes/ densior invideat.f) s'appliquant à l'homme, -a carnalia nourriturecarnée PAUL. ALB. ihd. km . 3 p. 276, 74 Pasca, quosoliti sont -a fruere carnalia et ventni lividinique alimentamrnistrase satura.

3) droit de pâture, droit de dépaissance a) engénéral CARTUL. S. Emil. Cocu!. 82 p. 94 (a. 1013) inpredicto termine, -a habeant per dicta obi eis fuerit undiqueprosperum sine ullius impedientis obstaculo, in nocte iterumredeant ad terminum proprium. CART1JL. Clan. 1V 3621 p.786 (n. 1087) -a b stiis eorum concedimus in pascuisnostris. CARTUL. S. Job. Orbist. I p. 3 (a. 1107) -aplenaria et libera ad omnia animalia predictorumnutrienda vel eciam dèpascenda. CoNsunr. Picard. 8 p. 140(114647) concedentes ... habitatonibus Sancti Mauritii -aherbarum in territoriis' suis. CARTUL. Hosp. S. Joh. Hier. 386p. 264 (n. 1168) concedimus ... -a universis animalibusHospitalis necessaria, ut eque, oves et vacce absque ornaiexactione ibi pascant et nutriantur. CARTUL. S. Joh. Orbist. 3p. 5 (a. 1181) -a quorumiibet animalium ut libere etquiete boves. oves, capre, porci et quecumque animaliaquicquid ad esum eokm in nemore esset haberent. noterl'expression antematutinalia -a droit de pâturer pendantla nuit CARnIL. Rhen. med. H II p. 49 in. (a. 1171) ut

per omnes fines illos libere et quiete pascant, exceptoquod de antematutinalibus -is modum et morem ruslicorumusque ad festum beati Martini servabunt. dans desexpressions signifiant le droit de commune pâture DIPL.

10

15

20

Page 70: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

551 pascuus - pasnagium 552

Otton. 1 337 p. 459. 37 (a. 967) concedimus quoquesimiliter omnia communia -a, hoc est figvaidas, ut ... nulloconutdicente cas pars monasterii teneat. ACTA pont. Rom.

Gal!. Il 62 p. 139 (a. 1152) communia -a pecoribus

vestris ACTA Pont. 106 p. 153, 5 (a. 1183-4) -a 5

communia per totum feudum Fulconis tarai fratribus quant

servientibus suis (cf. ACTA duc. Norm. 227 p. 436

[e. 1066]) -orum itidem totius gui dominii communionem,

preter equorum propriorum pascua. CARTUL. S. Florent.Angl. 17 p. 179 (a. 1120) ubicumque sepedictus Badero IL

-a habet, tain silvis quant in campis ... habetcommunionem predicta obedientia animalibus suis, noter

l'extension de ce droit de dépaissance Cwrut.. Bonif. 26

p. 59 (a. 1152-53) omnia -a sua que habebant ... m omnihonore de Dalbs, scilicet herbas, aquas, ligna, folia, 15

introitum et exitum et omne expletivum omnibusanimalibus dnmus Bonifontis. b) droit de glandage pour

les porcs CARTUL. Novigent. p. 10 (a. 1099) in omnibussaltibus -a porcorum monasterii. CARTUL. Clun. IV 2836

p. 38 (a. 1030) offero ... in silva ... quingentorum 20

porcorum -a. ib. 1V 3046 p. 237 (a. 1049) : donc, ... adXXX" porcos -a in bosco. Cxxa. Abbatiol. 7 p. 18 (XI s.

ex.) concedo etiam -a omnium silvarum mearum adsolummodo proprios eorundem monachorum porcos. c) -a

apium droit d'avoir des ruches : DIPL. Hem. 11 91 (a. Lil

1004) coin pascuis, conpascuis sive apium

-is, quesitis et inquirendis.4) redevance de pâturage ROTUL. scacc. Nom. I p. 21b

(a. 1180) habent CCXXIII lib. XIII sol. VI den. de terrisarabilibus eiusdem foreste et XI lib. de -is. 30

5) au figuré (PAPIA5 -a significant refectionem

spiritualem vel eternam) a) dans des métaph. tirées de

paraboles ALcuIN. ench. col. 573B quibus -is nutriat

gregem sibi commissum. ib. cari. 6 col. 644 8 indica mihi

pastorem menin ... in quibus -a et requiem habeat. VERS. 35

schol. 107. 1 p. 665 pastor o qui Christi oves amoena -a/ad celestis paradisi sacra ducis gaudia. Ooo CLUN. Ger. 90

p. 9260 ut ... ovem ... paradisi -a repetentem, pastoriomnium ... consignaret. Fuuco Mnw. nupt. 11 424 impulitecce greges Moyses ad -a legis. ib 11488 pastor ... .dux 40

verax perduxit oves ad -a leta. BERNARD. laud. milit. 12p. 225, 17 nous tamen idemque cibus ex celestibus -issuaviter quidem et ruminatur a pecore et manducatur ab

homme, b) pour signifier le paradis, la vie éternelle

a)par référence â l'Evangile (Job. 10,9) ACARD. S. Via. 45

senti. V I p. 68 ut sancti egredientes et ingredientes -ainveniant. ALN. bis. dist. col. 893B -um dicitur etiam vitaetema, unde Dominus Qui per me 'mtroierit salvabitur et

-a inveniet. (cf. THEoB. Veni. physiol. col. 1221 A sic tex

est Christi ... I coins qui faciet, -a repend.) ) dans des

expressions avec le gén. ALcIJIN. carra. 11029 p. 192

duxit ad etemi devoirs -a regni. Lupus epist. 11 93 p. 102

ad celestis regni -a properate. HR..nN. cauri. 7, 4 : perduc

ad -a vite (cf. SEDIJL. rect. p- 58, 16 et carm. II 65, 31

p. 220). VI-FA Remacli I 9 p. 694F ad complenda celestis

vite -a (cf. CARTUL. Clariloci 3 p. 151 [ante 1168]). ACTA

pont. Rom. ined. 14 p. 3 (a. 795-816) in eteme vite -is

(cf. VrrA Egid II 38 p. 119, 12). MEM. Amaif. p. 118, 36(a. 880) ad -a salutis eterne ... perducere. 000RAN. opusc.

cap. 7 p. 238 -a Verbi divini decerpere. CARTUL.

Saviniac. 632 p. 308 (e. 1028) ad -a eterne viriditatis.

CARruL. S. Julian. Turon. II 3 p. 6-7 (a. 1004) utiinvitet utrosque viriditatis ad -a superne. GALTER. CAsim,carm. H 14, 12 que ducit ad -a messis fructuose. ib. Alex.1208 ad eterni convertit a -yens, ou un adj. GuLo in

mon. 34 p. 202 Hoc pius auferat et bona conferat, utmereantur/ spiritualia querere -a, ne moniantur. y) pris

absol. GALTER. CASTIL. catin. III, I p. 137 mens se

nequit saciare, f coin inter -a.

pasetius, -i m. y. paxillus.

pasgerium. -in. y. pastui2riUtn.

pasgua, -court n. pl. i pascua, -criait s. y. pascuus.

pasiacum, -i n. [pasco ou pastus] pour pasticium

pâtis : ACTA pont. Rom. Gall. F27 p. 64 (a. 1157) tentant

totam Prati Maledicti et molendinum et -uni.pasifice, passifice y. pacifice.

paska, -e y. pascha.paskerium. -i n. y. pascuarium.

pasmagiUlfl, -i n. V. pa.snagium.

pasnachium, et pasoadium, -i n. y. pasnagium.

pasnagator. -is m. [de pastinagator, cf. pastio et

pasnagium] agent chargé de lever la redevance de panage

dans les bois ACTA Henr. 11212 t.I p. 349,29 (a. 1156-62) predictus Baidricus est regardator et -r mearumforestarum, habens tantum in donis et liberationibus regardiet pasnagii quantum nous ex magistris regardatoribus et-ibus meis per totam Normanniam.

pasnage V. pasnagiurn..pasnagium, -i n. [pastio cf fr. panage] DuC (mot

utilisé dans les chartes). formes padnagium : ACTA

c. 1200 (CHR0N. Edin. p. XIII). pagnagium ACTA pont.

Rom. Gail, II 25 p. 88 (a. 1144). ROTUL. cart. 4b(IL 1199). paisnagium Cxirrui. S. Martin. Tornac. 47 p.48 (a. 1131). panagium CARTLJL. Gemet. 129 p. 60 (a.

1081-90). CARrA XI S. (Morice, Menu. Bretagne I col.

493). CAit'ruL. Mo!ism. 112 p. 115 (a. 1102. 11). CARTUL.

mg. Notai. 305 p. 387 (a. 1113-35). CARTUL. Clun. V4147 p. 509 (a. 1150). CARTUL. Belliloc. Cannot. p. 54

(a. 1188) etc. pannagium CARTUL. Cormar. p. 80, 2(a. 1040). CARTA a. 1156 (Brit. Borough Charters p. 182).

ACTA Henr. H 166 t. I p. 296 (a. 1156-61) etc. parna-

gium : CARTUL. castr. Ledi 99 p. 73 (XII s.). pasmagiumACTA pont. Rom. Gal!. G 112 p. 159 (a. 1169-81).

pasnachium CARTUL, S. Alb. Andegav. 342 t. I p. 313

(a. 1097). CARTUL. Neron. Vii. 27 p. 321 (a. 1110-20).

pasnadium : ACTA Phil. 1, 2 p. 6, 13 (a. 1060). CARTUL. S.

Petri Carnot. I, VII, 6 p. 126 (ante 1070). MAON. Brev.

1187 p. 167 etc. indécl. pasnage CARTUL. Redon. p. 97

Page 71: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

553 pasnagium I 554

(a. 1060). pasnahium CARTLJL. S. Mar. Paris. 17 I. I p.325 (c. 1025). pathnagium : CAri-A a. 1194 (Gesta abb. S.Albani I p. 204). CARTUL. Osen. 4 P. 406 (c. 1154-60).pennagium CARTA a. 1176 (Ch. Métais, les Templiers enEure-et-Loir [19021) p. 10. AcTA pont. Gall. B 64 p. 88(1185). y. aussi pasnaticum.

1) panage, nourriture des porcs dans les bois, glan-dée: CARTUL. Carit. 83 p. 185 (a. 1139) laudaverunt utin anno quo in predicto nemore tantum pastus fueritglandis et fagine, quo secundum usum terre propter -ontdefendi debeat, et a kalendis octobris usque in paschadefendatur et sit in arbitrio abbatis Sancti Satyri quandoipsum nemus aperire veut ad -uni predicto tempore ; ettunc ... nec captas nec boves nec oves pascendi gratiaimmittei-e licebit, Prout solummodo porcos propter -um.CARTUL. Chili. V 4143 p. 492 (a. 1149-56) : nemusquod sufficit ad procuracionem mille porcorum tempore-dii. lb. p. 493 nemora ad -ami mille porcorum.

2) panage, liberté de pâture pour les porcs dans lesbois CARTUL. Talonnai. 1 P. 3 (a. 1049) : condonavi-uni ira ut ubicumque porci mei ambulaverint.CARTUL. S. Vine. Cenom. 245 col. 148 (a. 1067-70)dedit perpetualiter in foreste sua ... -um et percursum Cporcorum in glande et filgeria. CARTUL. Vindoc. 324 t. Ip. 34 (a. 1085) totum -mu non solum de nostris porcissed criant universis ... per illud tempus quando glandesaffuent (sic) in sylva tignearia. CARTUL. Calmes. P. 55(a. 1122) pabulum scilicet pecoribus, ai-mentis, equisvestris, -uni porcis, vobis autem et vestris piscationes.CARra. Asciac. 8 p. 11 (a. 1125) : donamus etiam porcis 30

monachorum de Asceio pastum quod vulgo dicitur -um inomnibus silvis nostris. Lin. Melr. I P. 4 (a. 1136) : sciatisme dedisse predictis monachis ... ligna et materiem et -umubique ad sucs proprios usus. Chai-ui. S. Florent. Angl.25 p. 186 (a. 1148-63) contirmavi ut pastura in escient 35

villa, sieur meis animalibus ita sit commuais animalibuspredictorum fratrum ... catit -o boscorum meorumubicumque fuerint. CARTUL. Gemet. 111 p. 26 (a. 1172-78) -uni quietum in omnibus forestis suis. noter lesens particulier de « glandée », distinct de 1' herbagium 40

Lin. Domesd. fol. 16a col. 2 silva III porcis de -o et unoporco de herbagio. et l'expression -uni venale, "panagevénal" : CARTUL. Pontiniac. 33 p. 108 (a. 1145-69)excepto quod in tempore venalis -i non potentat traites inforesta Petri oves pascere aine festivitatem sancti Andree, 45

nisi prias porcis tradatur et aperiatur (cf. ib. 41 p. 115 [a.1197]).

3) panage, redevance que doivent acquitter lespropriétaires des porcs qui paissent dans les bois a) engénéral ACTA duc. Norm. 64 p. 194 (a. 1032) in -is, 50

venationibus, in placitis. CARnIL. S. Alb. Andegav. 104t. I p. 116 (a. 1039-55) : perces sucs quos ibi habebitimpinguet sine -o. CARTUL. S. Petri Virsion. 52 p. 173(XIs. med.) quatinus prepositus ... viginti ad osque

porcos non amplius in boscum suum mitteret et eorumdem-ami haberet, reliquorum veto porconim omnium -ont tainmonachis quorum e!rat tertia pars quant predictusEuvrardus inter se dividerent. CARTUL. Molism. 117 p. 119(a. 1085-96) : annuales redditus porcorum, qui vulgo -avocantur. CARTUL. Roton. 377 p- 332, 9 (ante 1108)omnium reddituum suorum decimam id est ... -orum.LEGES me 49, 3 p. 111 : si -um capiatur de porcis : detridigitali tertius, de duodigitali quartus ? CARTA a. 1155(Duvivier, Actes H p. 147) : porci de cuite Hornuti ... peromnem silvam, infra deffensionem et extra sine -ohabebunt pascuam. FARTUL. Capel. ad Plancas p. 22(a. 1159) : excepto quod porci illuc non ibunt quandiu -umduraverit. CARTUL. Prulliac. 112 P- 86 (a. 1197) : quodpriori Sancti Martini licebit habere sexaginta porcosproprios singulis annis tempore quo glandes erunt inpredicto nemore sine -o et muni alia consuetudine. avecun subst. signifiant q4e le panage porte bien sur un lieuboisé CARTUL. Vindoc. I p. 65 (a. 1040) cuva -o totiusforestis Vuastine. CAR11JL. S. Vine. Cenom. 211 col. 132(a. 1069-80) : decimam -i boscorum sacrum. Doc.Vindoc. 62 P. 84 (XI s. ex.) : decimam -dii de foreste suaque vocatur Tyron. CARTUL. Novigent. p. 10 (a. 1099)decima etiam -dii silse que nominatur Resno. ROTUL. pip.15 Heur. Hp. 29 (a. 1169) compotum de XXIX s. etIXd. de -o haie de Stanlga. Rora. scacc. Numa. H p. I lOb(a. 1184): de XII solidis lu denariis, de ultimo -o forestede Goufer. distinct d'autres termes signifiant desredevances de pâtures d'un ordre différent CARTA a- 1083(Morice, Mem. Bretagne I col. 457) : decimam reddituummeorum de silva Canieriaci, id est de -o et de erbagio. (cf.CARTUL. S. Vine. Cenom. 231 col. 141 (a. 1065-1100)-um ex herba iniuste capiebat). CAR-I-UL. Clareval. 16 P- 33(a. 1147) : ita quod 7um nec pasturagium dabitur. CARTUL.ValI. Sam. I, 3 p- 6 (a. 1142) : -uni porcorum suorum,pastionem etiam iurnentorum et peccorum. ACTA Heur. II36 t. I p. 43 (a. 1151-53) : pasturas etiam et -a omnesqueaisantias in omnibus sibi necessariis. Doc. Vindoc. 132p. 165 (c. 1195) :pdederunt .. -ont porcorum eis ethominibus et pascûa pecoribus eis et hominibus. laredevance de panage peut être perçue sur d'autresanimaux que les ports CARTUL. Persen. I p. 5 (a. 1145):-um porcorum suorum et omnium animalium suorum,herbagium et pasturam muni tempore. cette redevance estparfois payée en porcs Li-n. Domesd. fol. 180a col. Iquisque villanus habens X perces dur unum porcum de -o.RoruL. scacc. Nornu I p. 20a (a. 1180): debet LX percesde -o de Rovereio. b) produit des redevances de panage:ACTA coin. Namurc 9 P. 26 (a. 1154) : habet etiam -a,mortimanus et abmtrimonia. CARTUL. Belliloc. Carnot.P- 54 (a. 1188) : dedi fratribus de Bello Loco Carnotensidecem solidos Andegavensium in -o meo de Tileriisannuatim solvendos.1

4) terrain de pâture pour les porcs : LEGES lue 49

10

15

20

Page 72: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

555 pasnagium - passagium 556

p. 111 si quis obviet porco sine licentia in -o son, capiatvadium sex solidos valens.

pasnaliium, -i n. y. pasnagium.pasnaticum, -i n. [pasco cf. fr. panage] formes

panasticum ACTA pont. Rom. Gall. E 112 p. 133(a. 1184). pannasticum CARTUL. Vindoc. I p. 288(a. 1062). pannaticum CARTUL. Cormar. 38 p. 40(a. 1026-40). pasnatium CARTUL. Saviniac. 757 p. 394(a. 1079). voir aussi pastionaticum.

1) liberté de pâture dans les bois pour les porcs (avecdate ou addere) CARTUL. S. Andr. Vienn. p. 35 (a.1050) addidi ... -um porcorum. CAlCUL. S. Ben. Divion.332 p. 112 (a. 1051-57) his addidi et decimationem acredecimationem clausi mei indominicati -umque porcorumin omnibus siivis meis indominicatis. CARTUL. Vindoc. I

p. 198 (a. 1057) : in foreste Wastina [dedit] - um depropriis porcis. CARTA XI s. (Morice, Mcm. Bretagne Icol. 433) dederunt ... in omnibus forestis suis deComburno pastum pecoribus eorum et -um porcorumsuorum. CARTUL. Mai. Mon. Duo. p. 41, 13 (a. 1079)donavit rursus idem Guillelmus -um eius bosci. CARTUL.Lavai. 49 (a. 1065-80) quibus dedit -um centumporcorum in suis boschis. noter l'utilisation de ce terme àpropos d'ovins CARTUL. S. khan. Turon. 11 34 p. 48(a. 1073-85) dedit autem -um de omnibus porcismonachorum ibi habitantium ...; -um quoque de ovibusque in terra Sancti Medardi fuerint.

2) panage, redevance payée en contrepartie de lapâture des porcs dans les bois C.rcruL. S. Mas. Paris. 1, 2p. 289 (c. 820) ad bec de porcis in silvam Beate Mariemissis ad pascua dimidium habebat -um. C&arut. Paris.p. 101 (a. 997) : decimationem -i totius saltus Eviine.DIPL. Rob, II p. 606E (a. 1022) ut per rotant silvamornai tempore glandis porcos ducentos absque ullo -ohabere sibi hceat. CARTUL. S. Julian. Turon. 12 p. 19 (a.1034) : concessit ... monachis ... percursum et pascuariaeiusdem silve ad CCC porcos saginandos, omni temporesine -o et alla ulla consuetudine. CARTUL. Mai. Mon. Bles.p. 11, 8 (a. 1019-37) pastionem ad centum porcos sineullo -o. CARTUL. Vindoc. 35 t. I p. 58 (a. 1040)medietatem denariorum de -o totius forestis Wastinae.CwruL. Saviniac. 757 p. 394 (a. 1079) ut liceret semperporcos eorum pasci et currere in eisdem silvis absque -tio.CARTUL Icaun. II P. 127 (a. 1160-80) : monachi autemmittent in omnibus nemoribus de Vanlaio porcos suas etsexaginta erunt sine -o.

pasnatium, -i n. y. pasnaticum.pasno 1 [pastino, de pastio cf. pasnagium] mener les

porcs à la pâture CARTUL. S. Steph. Divion. 1115 p. 35(a. 1162) minister canonicorum qui perget ad -andumcum ministris ducis, dabit eis saxtarium vini. y. aussipannagio.

pasola, -e f. [orig.inc.] arbre fruitier (sorte d'oli-vier ?) Con. Bar. V 21, 18 p. 40 (a. 1095) : terriceilam

tradidimus ... cum omnia infra se habentibus absqueduobus arboribus olibarum ... una -am et alia hocellina quiest de Segnore et de nepotibus.

pasonata, -cf V. pastinaca.5 pasonum, -i n. [pasco] pâturage CARTUL. S. Andr.

Vienn. 105 P. 8 (a. 857) : una cum casa indominicata etomnes adiacentias eius, hoc sunt case adstantes, vinee,pratis, -is, terra cuita et inculta. y. pastio.

pasqua, -orum n. pl. y. pascua, -arum s. y. pascuus.'O pasqualis, -is f. y. pascualis.

pasquariolo indécl. [pascuarium] petit terrain depâture Cou. Lang. 244 col. 413C (a. 867) : -o in caput decasa Walcharii divisa est per merlin.

pasquarium, -i n. y. pascuarium.15

pasquarius, -i n, et pasquerium, -i n. V. pascuariuni.pasquero I V. pascuo.pasquerus, -i n. V. pascuarium.pasquo 1 t'. pascho. 1passada, -cf. y. passata.

20 passadium, -i n. V. passagium.

passageum, -i n. et passagis, -i ni. y. passa gium.passagium, -i n. [passus) DuC formes pasagium : Ps.

BENED. PETR. gesta I p. 37. pasaius : Doc. comm. Ven. 235p. 230 (a. 1170). passadium DWL. Otton. 111382 p. 810,

25 12 (a. 1000). passageum : CARTUL. Aureavall. 15 p. 22(a. 1151). CARTUL. Flosp. S. Job. Hier. 955 p. 605(a. 1194). passaius Doc. comm. Ven. 308 p. 304(a. 1179). passigium CARTUL. Gemet. I 32 p. 109(a. 1080). passuagium : CARTUL. Colne Pi y. (a. 1111).

30 accus. sing. passagem Doc. Port, reg. 1 49 p. 61(a. 1117). accus. plur. passagios REG. regain Anglo-Norm. app. 75 p. 137 (a. 1096-99). voir aussipassaticurn.

1) droit de passage, liberté de circulation A) en35 général: Ouo. Vu. hist. V 13 t. II p. 413 : -um etiam

ipsius Alencionis et omnes consuetudines in tota terra meade propriis sancti rebus concedo. Doc, Cisterc. 98 p. 97(c. 1134-37) concessit ... -urn de Malliaco, tam perterram quam per aquam. BERNARD. epist. 119 p. 299, 14

40 (ante 1139) : -um transeuntibus, et si quod est aliud iurisvestri debitum, mercantibus libenter dimisistis. CARTUL.Halenval. 20 p. 22 (a. 1191) : concessit etiam eis -um deBritiniaco quantum ad ipsum pertinet, ut tant ipsi quantomnia que ad ipsos pertinent liberum ibi et absoiutum ab

45 omni consuetudine et exactione habeant transitum. CARTAa. 1194-95 (Duvivier, Actes II 95 p. 202) : concesseruntper totam terram suam -um a teloneo, wienagio et omniexactione hberum. s'appliquant aux animaux allant à lapâture : CARTUL. Templ. 511 p. 315 (a. 1148) : dedit

50 -um porcorum suorum quitum.B) pour la traversée des ponts, portes, fleuves

CAJm.n.. Gemet. 32 p. 109 (a. 1080) : abbas Gemmeticiconcessit eis fratemitatem Sancti Petri et -igium Sequanequietum. ib. 72 p. 180 (a. 1150): abbas ... concessit michi

Page 73: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

557 passagium I 558

-ont mentît quietum per cannes poilus sues quos habentsuper Secanam. CARTUL. hosp. S. Joh. Andegav. 8 p. [X(a. 1187) totum lus meurt quod in -o pontisAndegavensis habebam in hereditate et fendu sibipossidendum. ACTA com. Flandr. 1191-1206. 11 p. 51(a. 1191-94) ilbertatem a teloneis et wionagiis per munispontium vel portarum -a.

Il) taxe de passage A) taxe sur la libre circulation1) des personnes ACTA duc. Norm. 64 p. 194 (a. 1032)nihil mihi in his omnibus terrene consuetudinis retinens inforo, in nundinis, in -is, ah omni consuetudine tiberi.CARTUL. Morbihan 186 p. 150 (c. 1111) : hoc est -umapud predictum castrum Lohoiac de hominibus dominicisnostris ubicumque maneant, quicquid portent vel ducant.Doc. Port, reg. 149 p. 61 (a. 1117): cauto albergueiro utqui illi percusserit pectet ei D solides ... et neque -gentneque det nullum forum. ACTA COni. Flandr. 1 127, 11

p. 296, 22 (a. 1127) rogaverunt regem Francie etRaulfum de Parona ut ubicumque in terrant illorum tiberisint ab omni teloneo et traverso et -o. CARTA Lond. Henr. I(Liebennann I p. 525) (a. 1131-33): sint quieti et liberide thelonio et -o et Iestagio. C&irrut. Aureavall. 15 p. 22(a. 3351): liberi sint ... ab omnibus iusticiis et tributisquae vulgo nominantur -eis. CARTUL. Baioc. I 46 p. 57(a. 1165-89) : recognitum autem fuit quod manentes intramuros civitatis Baiocensis non donant -ont in transita deIsigni et Nuilli, sed in foro et in feria donantconsuetudinem si duxerint. Acta pont. Rom. Hispan. 1 239

p. 540 (a. 1191): prohibere ... ne a prefatis fratribusquistam, -uni, vendant, pedagium ... seu aliam quamlibetconsuetudinem exigere ... presumant. ACTA reg. Nom. Sic.46 p. 484 (a. 1196): ab omni plateatico, -o, pedagio.

2) exigée sur la circulation des marchandises par terreou par eau CARTUL. Mai. Mon. Andegav. 12 p. 42(a. 1107) : concessit nobis ... ut de omnibus rebus nostrisdominicis ibidem per aquam in quocumque vasetranseuntibus, nullum ex tom -um persolvamus. CARTUL.Belliioc. Carnot. p. 2 (a. 1107-35): precipio quot totummercatum et omnes res quas serviens leprosorumaffidare poterit sed croisse ad victum vel vestitum ... sintquiete de theloneo et -o et omni consuetudine alia. CARTUL.Mai. Mon. Cenom. 14 p. 10 (a. 1109) : consuetudinemiliam quant -um [vocant], quant de nostris rebus que adusus proprios fuerant, tarit de vestimentis quart de vientmonachorum, iniuste solebat accipere. CARFUL. Hosp. S.Joli. Hier. 268 p. 201 (a. 1158) : assignavi omnia -a rerumHospitalis per totam terrant meam longe lateque tant perterrant quant per aquam transeuntium.

B) taxe sur la traversée des ponts, des fleuves et letransit dans les ports CARTA a. 1110 (Dut. Ludov. VI,W.M. Newman, Le domaine royal sous les premiersCapétiens, p. 229) : censum trium solidorum quantecclesia Fossatensis de transita portus ... nobis reddere pro-o rerum ecclesie solebat. D[PL. Frid. I 228 p. 15, 15

(a. 1158) : in pontiumsive navium aut portorum transitu-um accipere. CART3JL. Agen. 1 p. 1 (n. 1189)concessisse ... quod ports Agenni sit liber et quietus de -o.

C) revenu constitué par les taxes de passage 1) tiré5 des taxes sur la circulation CARnn. Mai. Mon. Cenom. I

p. 350 (e. 1075) : calujmniavit domnus Hamo monachis senon annuisse -um Geneste de receptivis burgi SanctiMartini. CARTUL. S. Petri Cuit. 19 p. 31 (a. 1081-90)duos arpennos pratbrum et decimam molendini et

10 decimam -i. CARTUL. Mai. Mon. Cenom. 1113 p. 13(a. 1120) : tout decirlia -orum castri Meduane. CARTUL.Juliac. p. 16 (e. 1150) : dedi in elemosinam Beate MarieJuliaci ... in unoquoqide anno XX sol, in -o de Montengun.noter l'expression -uni : Dia. Frid. 1 524 p. 466,

15 27 (a. 1167): districtus veto, videlicet bannum, hostem etcetera nostra regatia et quatuordecim denarios de -o nostroimperiali, quod colligitur in Pontremulo.

2) tiré des taxes dé traversée des fleuves Dia. Otton.II 291 (a. 983) : largimur ... teloneum, ripaticum, -tort

20 adque piscariam. Lie. Domesd. fol. 273a -um tique, XIIIsol, et HI den.

1H) lieu où sont levées les taxes de passage, poste depéage CARI1JL. S. Martin. Camp. 11 p. 320 (a. 1172)aquam scilicet que sùbterfluit monasterio, cum -o et prata

25 de Milteris. ACTA coin. Namurc. 24 p. 54, 29 (a. 1182)remiserim winagia et telonea tocius terre mee, quatinuseiusdem loci fratres per cuncta ditionis mee -a tant in terraquart in aqua, cum quibuslibet rebus suis, eant et redeant

ah omni vectigalium et thelonei exactione immunes.30 CARTUL. S. Martin. Tornac. 155 p. 163 (a. 1191):

wiennagium ... in omni terra nostra, ... et alus in dominioterre Spineti -is, .. tant in aqua quart in terra a nobisaccipitur. CARTA a.'1194 (Duvivier, Actes II 92 p. 181,17) Iibert,atem a teloneis et wionagiis per omnia pontium

35 vet portarum -a. ROTUL. sCacC. Norm. I p. 43a (a. 1195)in .0 Walensium apud Fiscanum 9 lib. CARTUL. Font. Dan.III p. 11 (a. 1198) : dedit monachis ... viginti so]idosAndegavensium an Si redditus in maritagio suo quod ipsacapiebat in -o Li'geris apud Cantocium. ib. 2 p. 12

40 (a. 1198-1204) : seitem libras in -o de Craon.1V) voyage A5 en général : ROTUL. pip. 5 Henr. Il

p. 51 (a. 1159): in -o thesauri XII s. et 111 d. ib. 6 Heur. II

p. 23 (a. 1160) : in -o regine extremo XVI lib. et XII s. etIl d. ... et in -o Ricardi de Camville et austicariorum et

45 falconariorum regis ... VI lib. et XIII s. ROTUL. scacc.Norm. I p. 12h (k. 1180) in -o fratrum de Cartosa etReinaldi clerici regis qui cos duxit in Angliam XX solin minutis -is hominum regis LXI sol.

B) expédition par nier, traversée maritime RIGORD. 7350 p. 107 : tex Franorum regem Anglie compellavit ut ad

-um medii martii paratus invertirent, mare coin entran s itu ru s

V) passage marin, détroit Doc. comm. Ven. 255p. 230 (a. 1170) : usque Saloniki per tenant et per culfos

Page 74: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

559 passagium - passer 560

et per pasaios. ib. 308 p. 304 (a. 1179): de Constan-tinopoli in Stives per terrain per illos culfos et passaios.

passagius, -i m, y. passagium.passaius, -i ni. passagium.passalis, -is m. [passus cf. Lange, Latinitii.t Westhisp.

Privaturk. p. 247-2481 formes : pasalis t Doc Port, part.11113 p. 11 (a. 1101). passaI. t Lin. ftd. Brac, 141 P. 69(a. 1032). ahI. pi. passalis : Doc. Port, reg. 132 p. 43(a. 1112). accus, pi. passaes : Doc. Port, part. III 251

p. 223 (a. 1107). 1) (au Portugal) mesure de longueurcorrespondant environ ô 1.50 M. : MON. hist. Port. dipl. 8p. 5 (a. 875) : per suos terminus antiquos XII -es procorpora sepeliendum. Lin. fid. Brac. 127 p. 59 (a. 990)abet in amplo decem -es. lb. 141 p. 69 (a. 1032) t contrailla carraria II1° -es et Ijos cubitus et de alio cabo Illor -eset duos cubitus. CARTUL, S. Salv. Eccles. 145 p. 139(a. 1092) t pumar XX -es in longo et tredecim in amplominus cubito et palmo. Doc. Port, part. III 162 p. 143(a. 1104): ipsa larea habet LXX et V-es in Iongitudine etamplitudine XIII.

2) (au Portugal) passage sur eau ou sur terre et droitqui en dérive : Lin. Fid. Brac. 1117 p. 139 (a. 1086)iusta illos -es in ripa de illo fontano I quartarium decenteno seminatura. Doc. Port, part. 11113 p. 11 (a. 1101):exeptis illos pasales de illo monasterio que lexo proremedio anime sue et mee. ib. 26 p. 22 (a. 1101) t unaecclesia subtus mons Catarazo discurrente inter RibuloMalo et Igna cum suos -es sicut sententia canonica docet.ib. 159 p. 141 (a. 1104) : confirmamus ipsos -es quospater noster fecit ad ipsum monasterium. Doc Port, reg. I32 p. 43 (a. 1112) : ipsa mea parte id est V quintasquomodo se ex pane ista ecclesia dum suis -is per ipsaaqua de Palatio.

passamentum, -i n. Ipassare] non respect d'uncontrat : Lin. tend. maint 1 398 p. 417 (a. 1055) t siBernardus predictus passaverit predictam convenienciamquam convertit comiti ... predictus Bemardus emendet hoc-um de predicta conveniencia comiti.

passaportus, -us, ni. [passare et portas] droit depassage : ACTA imp. Stumpf. 383 p. 541 ex. (post1182/3 spur.) : te et tuos fihios ... liberos facimus ... ahgabellis, exactionibus, pedagiis et -ibus.

passarius, -i ni. passeur : CHItoN. Abbend. II 242 : -usde Suuninches habet II sum. frumenti et 11 caseos propassare abbatem si venerit vel suos vel sua.

passata, -ef. [cf. une. esp. pasada, « mesure de terre »JDuC forme passada t CARTUL, S. Cucuph. V. infra, piècede terre: CAR1'UL. cath, Burgens. 117 p. 199 (a. 1156): infronte via Sancti Jacobi, per unam -am terre ad parrainGundissalvi Nicholai, ib. 124 p. 207 (a. 1158) t per union-am de terra in corral de domo Gundissalvo, CARTUL, S.Cucuph. 111 1057 p. 222 (a. 1166) t de occiduo in ipsa viaque pergit ad caller, a circio in ipsa -da que vocarn Oliva etin supradicto torrente. CARTA a, 1190 (A. Rodriguez

Lopez, El real monasterio de Las Huelgas de Burgos[1907], p. 336 : accipimus a vobis in cambium unarn -amde terra.

passaticuni, -i n. [passus] DuC. voir aussi passagium.5 I) liberté de passage, droit de libre circulation : CARTUL,

Durbon. 129 p. 90 (a. 1174) : dono ... Durbonensiumfratribus ... pascua animalibus eorum, transitum etusaticum et -um per totam terrain meam et aquam.

2) taxe de passage, taxe de circulation : CARrUL. Tempi.'o 129 p. 90 (a. 1136) : ipsi ... non dent leudam nec -non

neque aliquid usaticum. CARTUL. tempi. Dozenc. D 4

p. 276 (a. 1147) t de rebus propriis domus cornai nondonent leddam neque usaticum nec pedaticum vel -ummichi nec mets. CARTA a. 1148 (Font Rius, Carias de

'S poblaciôn 68 p. 110) : quod non donent in Tortosausaticum aiiquid neque leudam neque portaticum neque-um.

3) revenu tiré des taxes de passage : Lin, feud. major694 p. 205 (a. 1094) t decimum de leuda et de -um (sic)

20 Villefranche et decjmum paschuarii. ACTA pont. Rom.Hispan. 1 155 p. 451 (a. 1172) : tres partes decimarum.leudarum et -orum, COMPUT. Catal. 62 p. 139 (a. 1187)quod suscepit de -o ovium Dertose.

passator, -is ni. [passare] DuC passeur : ROTUL, pip.25 32 fleur. 11 P. 5 (a. 1186) : Petrus -r debet dim, m, pro

defectu waranti versus Aedwardum prepositum (cf. ib. 2Richard. I p, 157 [a. 1190] et 3 Richard. I p, 137[a. 1191]).

1. passatus, -a, -um [passus] qui fait de grandes30 enjambées : UGUTIO 5v. pateo t -us, -a, -am, magnos

habens passus.2. passatus, -n, -um [trad. du gr. raptxa0€s] I) adj.

momifié, desséché : FkNR. ARI5T, transi. Plat. Phedo p. 37.26 t concidens enim corpus et -um, quamadmodum in

35 Egipto passati, paulo minus totum maneat inmensumquantum tempus.

2) subst. ni, t momie t ib. p. 37, 27,passcua, -orum n. pi. y. pascua. -orant s. y. pascuus.passer, -eris ni, DuC; FEW VII, 727. passereau, petit

40 oiseau : A) au propre (PAnAS : -es sont minuta voiatilia aparvitate vocata [cf. IsiD. etym. XII 7, 68]) t FLODOARD,triumph. Antioch. 115 col. 570A t qualiter Acladius, -rmalefactus ah ipso, f tecta supervolitans superaverit airapueile. CARM. Cantabr. 23, 2, 3 t -r nec tacet, arripens

45 garritu/ atta sub ulmis. ANDR. FLOR, mirac. Bened, 1 8

p. 184-5 t -r subter iaquearia volitans templi. GUILL.CoNcu. glos. .Iuven, P. 192 med. t amasius suus -emdomesticum dedit, MIRAC. Mar. Virg. Rup. Ainsi. II 26p. 230 : lapidem projiciens ad -em, SERLO WILT. app. III

50 A, 19C p, 152 qui te formidat, -r, milvumne trucidat ?dans une citation biblique : Arro Vnic, epist. p. 306, 20anima nostra sicut -r erepta est de laqueo venantium (cf.Ps, 123, 7). on en dénombre différentes espèces : HRAnAN,univ, 8. 6 col, 250c t -um ... plura sont genera. Alu

Page 75: NOVUM GLOSSARIUM · 2018. 5. 8. · DuC Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR English Historical Review FEW Franz5sisches etymologisches Wôrterbuch MGH SS (Script.)

561 passer - passerulusp

562

gaudent ad foramina parietum. Alii valles roscidasrequirunt nonnulli montes appetunt squalentes (cf.CHRIST. STABIPL. in Matth. col. 13509. PET. COMESTOR hist.schol. col. 1208A forte duo erant genera -um, quorum unolicitum crac vesci in lege, altero

'veto prohibitum. noter

l'usage en pharmacopée : Recnvr. A 155 p. 32 -r dumvivus est cor eius toile et in vino bibe, sanat. Dcus REx11, 3-4 p. 74 accipe -es et gariofores et trita et miscepulverem de garioforis cum -e et da ei comedere. COLL.Salern. H p. 149 fimus -um, sarcocolla et camphorapulverizata imponatur.

B) définitions ou gloses péjoratives : GuILL. S. THEOD.epist. frat. M.D. 81 p. 126, 3 -r, inquam, naturaliteranimal vitiosum, mobile, leve, importunum, garrulum acpronum in libidinem. ALAN. Ir4s. dist. col. 893C -r,...dicitur etiam levis vel instabilis. bAch. FLOR. evang. Ip. 84, 3 -r qui luxuriosum est volatile. Atnx. NECK. nat.rer. 160 p. 109 -r avis est libidinosa.

C) sens symboliques : 1) analogies valorisantes : a)le Christ : HRABAN. univ. 8, 6 col. 250C vivens -r, quem inunigeniti necessarie divinitate accipimus, in sanguineetiani hic occisi -is (cf. Levit. 14, 6) et aqua tinguitur, idest in gratia baptismatis. AI..AN. 114s. dist. col. 393C diciturChristus, unde David aient -r solitarius in tecto (Ps. 101,8) Christus in tecto fuit solitarius, quando resurgens amortuis solus in humana natura coelos ascendit. IIJLIAN.VlznuAc. serin, t. I, VI 157 p. 164 vigilavi et factus sumsicut -r solitarius in tecto. ib. 165 p. 164 -r igitur iste,multis -ibus melior (Matth. 10, 31) post evigilationemmain et expenectionem, solitarius ascendit in tectum, adPartis dexteram concessurum.

b) un saint : PANAS: -î significat virum sanctum.

2) analogies déptéciati ves : a) les hommes aucaractère changeant : CMtM. BUR. B 53a, 1, 1 -es illos,qui transmigrant supra montes (cf. Ps. 10, 2), Alexander

5 tertius / sagax et fidelis archivenator iltaqueavit. (cf. B).

b) le laïc ou le clerc qui vit comme un laïc : JOACH.

FLOR. evang. I P. 85, 2 igitur et in -e designatur laicussive clericus qui laicaliter vivit.

3) les pauvres : ALAN. INS. dist. col. 893 D dicuntur'o etiam pauperes, unde Psalmista : illuc -es nidificabunt (P5.

103, 17), quia pauperes a divitibus necessaria viteaccipiunt.

passera y. paxeria.passerculus, -i M. petit moineau, petit passereau:

'5

1) au propre : IULIAN. VIzwAc. serra. XVIH 44 t. II p.378 : difficilior longe cuiuslibet -i via in celo.

2) figurant le Christ : IULIAN. VIZELIAC. serin. VI 168 t. Ip. 164 volavit, volavit -us iste super pennas ventorum(cf. Ps. 17, 21), transcendens omnem celsitudinem

20 spirituum beatorum. ib. 199 p. 166 Filius amerrit hominisChristus ... ut sit -us noster solitarius et multus in tecto

(cf. Ps. 101, 8). Ipasseria %'. paxeriaLpasserinus, -a, -uni 1) adj. : de passereau : lJotrno S. V.

25 pubes passer ... et -us, -a, -um.2) subst. m. jeune passereau, jeune moineau : Uourio

s. y . pubes : passer ... et hic -us pro fluo passeris.passerulus, -i m. [passer] petit passereau, (UGui-Io S. V.

pubes passer ... unde hic -us, diminutivum): Mjtn. canin.30 col. 1675e cum pisces natent, cum -i volitarent.

1