Mustafa Ççolak

16
ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print) Volume 5 Issue 6, Special Issue on Balkan Wars, p. 149-164, November 2013 H i s t o r y S t u d i e s Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013 Müttefik Almanya İle İhtilaf: Ermeni Meselesi A Dispute with Allied Germany: The Armenian Issue Doç. Dr. Mustafa Çolak Gaziosmanpaşa Üniversitesi - Tokat Öz: Bu çalışma Alman arşiv belgelerini kullanarak Almanya’nın Ermeni meselesine bakışındaki değişi mi kronolojik olarak incelemekte, zaman içerisinde Hıristiyan din kardeşliğinin öne çıkarak Almanya’nın görüşüne hakim olduğunu tespit etmektedir. Ermeni Meselesinin uluslararası boyut aldığı Berlin Kongresi’nden (1878) günümüze kadar Türkiye ile Almanya, farklı boyutlarda da olsa, hep dostane ilişkilerini sürdürmüşlerdir. Sevk ve İskân Kararı’nın kanunlaşıp uygulandığı, Birinci Dünya Savaşı sürecinde Osmanlı Devleti ile Almanya aynı ittifak içerisinde yer alan “silah kardeşleri” idiler. Dolayısıyla Ermeni Meselesi söz konusu olduğunda, Almanya ile diğer Batılı devletlerin politikaları arasında farklılıklar olduğu görülmektedir. Anahtar Kelimeler: Lepsius, Hans Barth, Almanya, Ermeni Meselesi, Alman Parlamentosu Abstract: Relying on the German archival documents this study examines the chronological evolution of German official view on the Armenian question and argues that over the time Christian brotherhood approach came to fore and dominated the German view on the issue. From the Congress of Berlin (1878) where Armenian issue gained an international scope to present Turkey and Germany have always had friendly relations. When the law concerning Relocation and Settlement was promulgated and carried out during the First World War, the two governments were the so-called “brothers in arms”. Thus, Germany had pursued a different policy than the other Great Powers on the Armenian question. Keywords: Lepsius, Hans Barth, Germany, Armenian question, German Parliament Giriş Ermeni meselesi söz konusu olduğunda, Almanya‟yı diğer Avrupa ülkelerinden farklı bir yere koymak gerektiği kanaatindeyiz. Zira Almanya, bir taraftan Sevk ve Ġskân Kararı‟nın alındığı tarihte -Birinci Dünya SavaĢı‟nda- Osmanlı Devleti‟nin müttefiki diğer taraftan da bugün Osmanlı Devleti‟nin Ermenileri tehcire zorlamakla onları yok etmeyi planladığını savunan müttefik bir ülke konumundadır. Ayrıca Almanya, tarihinde Nazilerce iĢlenen ve “Holocaust” diye adlandırılan çoğu Musevi yaklaĢık altı milyon insana soykırım uygulamıĢ ve bunu kabul etmiĢ bir Avrupa ülkesidir. Bunların yanı sıra, Almanya‟da yaklaĢık 2,5 milyon Türkün yaĢadığı ve Türkiye ile derin siyasi, kültürel, ekonomik ve tarihi bağlarının olduğunu da unutmamak gerekir. Almanya bugün Avrupa Birliği‟nin siyasi ve ekonomik olarak en önemli ülkesidir. Bu durum Avrupa Birliği‟ne üye olmak isteyen Türkiye için Almanya‟yı daha da önemli kılmaktadır. Bu bağlamda Almanya‟nın Ermeni Meselesi‟ne bugün ve geçmiĢteki bakıĢı, politikaları Türkiye için önem arz ettiğini belirtmenin yanlıĢ olmayacağı kanaatindeyiz. Biz bu çalıĢma çerçevesinde kronolojik sıra ile önce Ermeni isyanlarına, sonrada Sevk ve Ġskân Kararı‟na Almanya‟nın tepkisini ele alacağız. En son da Federal Alman

description

Mustafa Ççolak

Transcript of Mustafa Ççolak

  • ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

    Volume 5 Issue 6, Special Issue on Balkan Wars, p. 149-164, November 2013

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    Mttefik Almanya le htilaf: Ermeni Meselesi A Dispute with Allied Germany: The Armenian Issue

    Do. Dr. Mustafa olak

    Gaziosmanpaa niversitesi - Tokat

    z: Bu alma Alman ariv belgelerini kullanarak Almanyann Ermeni meselesine bakndaki deiimi kronolojik olarak incelemekte, zaman ierisinde Hristiyan din kardeliinin ne karak Almanyann grne hakim olduunu tespit etmektedir. Ermeni Meselesinin uluslararas boyut ald Berlin Kongresinden (1878) gnmze kadar Trkiye ile Almanya, farkl boyutlarda da olsa, hep dostane ilikilerini srdrmlerdir. Sevk ve skn Kararnn kanunlap uyguland, Birinci Dnya Sava srecinde Osmanl Devleti ile Almanya ayn ittifak ierisinde yer alan silah kardeleri idiler. Dolaysyla Ermeni Meselesi sz konusu olduunda, Almanya ile dier Batl devletlerin politikalar arasnda farkllklar olduu grlmektedir.

    Anahtar Kelimeler: Lepsius, Hans Barth, Almanya, Ermeni Meselesi, Alman Parlamentosu

    Abstract: Relying on the German archival documents this study examines the chronological evolution of German official view on the Armenian question and argues that over the time Christian brotherhood approach

    came to fore and dominated the German view on the issue. From the Congress of Berlin (1878) where Armenian

    issue gained an international scope to present Turkey and Germany have always had friendly relations. When the

    law concerning Relocation and Settlement was promulgated and carried out during the First World War, the two

    governments were the so-called brothers in arms. Thus, Germany had pursued a different policy than the other Great Powers on the Armenian question.

    Keywords: Lepsius, Hans Barth, Germany, Armenian question, German Parliament

    Giri

    Ermeni meselesi sz konusu olduunda, Almanyay dier Avrupa lkelerinden farkl bir yere koymak gerektii kanaatindeyiz. Zira Almanya, bir taraftan Sevk ve skn Kararnn alnd tarihte -Birinci Dnya Savanda- Osmanl Devletinin mttefiki dier taraftan da bugn Osmanl Devletinin Ermenileri tehcire zorlamakla onlar yok etmeyi planladn savunan mttefik bir lke konumundadr. Ayrca Almanya, tarihinde Nazilerce ilenen ve Holocaust diye adlandrlan ou Musevi yaklak alt milyon insana soykrm uygulam ve bunu kabul etmi bir Avrupa lkesidir. Bunlarn yan sra, Almanyada yaklak 2,5 milyon Trkn yaad ve Trkiye ile derin siyasi, kltrel, ekonomik ve tarihi balarnn olduunu da unutmamak gerekir. Almanya bugn Avrupa Birliinin siyasi ve ekonomik olarak en nemli lkesidir. Bu durum Avrupa Birliine ye olmak isteyen Trkiye iin Almanyay daha da nemli klmaktadr. Bu balamda Almanyann Ermeni Meselesine bugn ve gemiteki bak, politikalar Trkiye iin nem arz ettiini belirtmenin yanl olmayaca kanaatindeyiz. Biz bu alma erevesinde kronolojik sra ile nce Ermeni isyanlarna, sonrada Sevk ve skn Kararna Almanyann tepkisini ele alacaz. En son da Federal Alman

  • Mttefik Almanya le htilaf: Ermeni Meselesi 150

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    Parlamentosunun 2005 ylnda, Ermeni Meselesi ile ilgili olarak ald karar deerlendireceiz.

    1. Trk Savun Kendini: Ermeni Olaylar ve Almanya

    Bugn birok Avrupa lkesinin Ermeni meselesi ile ilgili grleri, dier birok faktrn yan sra, meselenin o lkelere nasl yansd ve nasl algland ile ilgili olduunu dnmekteyiz. Ermeni Meselesinin douundan itibaren Bat kamuoyuna ne ekilde yansdna biz burada bir Alman gazeteci-yazar olan Hans Barthn gzyle deerlendirmeye balayacaz. Hans Barthn nemi Ermeni olaylarn devam ettii 1890l yllarda Osmanl Devletinde yaam ve o zamana tanklk etmesinde yatmaktadr. Ayrca Hans Barth, bugn Alman Parlamentosunun Trk- Ermeni barn salamak iin nem atfettii ve Ermeni Meselesinin Alman kamuoyuna tanmasnda kilit bir rol olan Johannes Lepsius hakknda nemli bilgiler vermektedir.

    Hans Barth, 1898 ylnda Leipzigde baslm olan Trke, Wehre Dich (Trk Savun Kendini) adl eserinin birinci blm, sekizinci hal seferi baln tamakta ve bu blmde Ermeni meselesinin ortaya kn ele almaktadr.1 Barth bu blmde, dier baz konularn yan sra, propagandist rahip Lepsius ve onun eseri hakkndaki dncelerini, Bat emperyalizminin Anadoludaki menfaatleri dorultusunda, Ermenileri arac olarak kullanmalarn detayl olarak anlatmaktadr. Ayrca Ermenilerin isyan etmek ve terr faaliyetlerinde bulunmak iin rgtlenmelerini, yer yer harekete gemelerini de bu blmde ele almaktadr. Bu eserinde Barth, bir taraftan Ermeni meselesinin ortaya kndan itibaren Batl devletlerin bu meseleye yaklamn hal seferi olarak nitelerken, dier taraftan da Ermenilerin rgtlenmeleri ve faaliyete gemeleri zerinde durarak, Ermeni meselesinin douunu anlamamza yardmc olmaktadr.

    Ermeni meselesinin ortaya kn aklamaya alrken Barth: Ermeni toplumu, geni blgelere dalm, kk bir aznlktan, Trk Devletinin ortasnda zel bir devlet kurma gibi akla durgunluk veren bir fikre saplanma hakkn kimden ald?2 diyerek nemli bir soru sormakta ve cevabn yine kendisi(Ermeniler) Batllarn senaryosunu yazd bir komedide oynamak istediler. Bylece balayan oyuna Ermenilerin ou katlmak zorunda

    1 Alman asll gazeteci-yazar Hans Barth, 1862de Stuttgartta domu, 1926da Romada lmtr.

    zmirde bir sre pansiyonculuk yapm, bu suretle Trkiye corafyasn ve Trk insann yakndan tanma ve aratrma olana bulmutur. O, talyada Alman gazetesinin muhabirliini de yapm ve nktedanl ile dikkatleri zerine ekmitir. Yapm olduu aratrma ve gzlemler sonucunda zellikle 1890l yllardaki Ermeni olaylarn ve buna karn Trk hogrs ve toleransn konu edinen makaleler yazmtr. Bu makalelerinde Barth, 1890l yllarnda Osmanl topraklarndaki Ermeni olaylarnn i yzn ortaya koymaya almtr. Bunu yaparken de savunduu temel gr, ngilizlerin Ermenileri kendi yaylmac politikalarnn bir arac olarak kefettikleri grdr. Hans Barthn, Trke, wehre Dich! balkl, 1898 ylnda Leipzigde baslm kitab, Seluk nl tarafndan Trk Savun Kendini balyla 1988 ylnda Trkeye evrilmitir1. Bu eserin ilk olarak 1896 ylnda yaynland ve daha sonra Almanyada toplatlm olduu bilgisine ise Halil Cin tarafndan yazlm olan, Seluk nlnn evirisinin nsznde rastlamaktayz. Geni bilgi iin Bkz. Mustafa olak, Hans Barthn Trk Kendini Savun Adl Eserine Gre Ermeni Meselesinin Douu ve Avrupa, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler (Yayna Hazrlayanlar: M. Metin Hlagu-akir Batmaz), C. 3, Erciyes niversitesi Nevehir niversitesi II. Uluslararas Sosyal Aratrmalar Sempozyumu (EUSAS-II), Erciyes niversitesi Yayn, Kayseri 2009, s. 233-251. 2 Hans Barth, Trk Savun Kendini (eviren: Seluk nl), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul

    1988, s.9.

  • 151 Mustafa olak

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    kald Fakat oynanan komediden daha sonra bir trajedi ortaya kt. nk mert Osmanl kendi ev sahiplii hakkn kullanarak oyunbozana gerekli dersi verdi Bu ders szde hmanizm asndan zc fakat tarihi Nemesis asndan hakl ve Ermenilerce ok hak edilmiti diyerek vermektedir.3 Bylece Barth, Ermeni meselesinin kn Batl devletlerin bir oyunu olarak ortaya koyduu gibi Ermenilerin de bu oyuna alet olmakla trajik bir durumun ortaya ktn savunmaktadr. Bu oyunu oynamakla Batl devletlerin i kamuoylarn honut ettiklerini de Barth ayrca belirtmektedir.

    Bartha gre, Avrupal emperyalist devletler, bir Ermeni meselesi yaratmadan nce, Ermenistanda byle bir sorun yoktu. Ermeni halknn genelinde bamsz bir devlet kurmak gibi en ufak bir dnce yokken; son yllarda (1898) grlen Ermeni hareketlerine kilisenin de karmas ile mesele son derece eytani ve planl olarak emperyalist devletler tarafndan ynlendirildi. zellikle ngiltere, Ermenilere byk vaatlerde bulunarak, onlar Trklere kar tahrik etmek iin temsilciliklerini ve misyonerlerini ekinmeden kulland. ngiltere isyana teebbs eden Ermenileri cezalandrmaya alan Osmanl Devletini ise, zavall Hristiyanlar takip edip, cezalandrmakla sulam ve gerekleri arptmaktan ekinmemitir.4 ngilterenin bu propagandasnn sayesindedir ki, Ermeni meselesi daha balangtan itibaren Bat kamuoyuna Anadolu Hristiyanlarnn meselesi olarak girmitir.

    Barth, Ermeni meselesinin daha balangtan itibaren Bat kamuoyuna yansma ekline en gzel rnek olarak Johannes Lepsiusu vermektedir. Bugnk Alman Parlamentosu da, 2005 ylnda ald Trkler ile Ermenileri Bartrmaya Katk Kararnda, Lepsius ve eserinden etkilenmi olmal ki, aada tam metnin evrisini vereceimiz kararda ona ve eserine atfda bulunmaktadr. Protestan bir Alman papaz olan Johannes Lepsius, Avrupa lkelerinde Ermeni propagandas yapmak iin kilisedeki grevinden ayrlarak, Berlinde Deutscher Hilfsbund fr Armenien (Ermenistan iin Alman Yardm Dernei)ni kurmu ve btn mesaisini Ermeniler iin propaganda yapmaya ayrmt. Ermenistan iin Alman Yardm Dernei, Ermeniler lehine kamuoyu oluturmak amacyla, 1896 ylnda Almanyada Trkler aleyhine balatm olduu kampanya ile zellikle kilise evrelerinde rabet grmtr. Bu tarihten sonra Johannes Lepsius, Almanyadaki deiik Ermeni dernekleri ats altnda faaliyetlerini srdrm ve 1919 ylnda Alman Dileri Bakanlndaki Ermeni meselesi ile ilgili bilgileri arptarak Potsdamda yaynlamtr.5 Lepsiusun faaliyetleri, Avrupa lkelerinde Ermeniler lehine kamuoyu olumasnda etkili olacak ve arptarak yaynlad belgeler Ermeni meselesi ile ilgili bilimsel almalarda kullanlacaktr.

    Lepsiusun Ermeni meselesi ile ilgili propaganda mahiyetinde bildiimiz ilk eseri Armenien und Europa (Ermenistan ve Avrupa)dr ki, Barth kitabnda bu eserden alayl bir ekilde Lepsiade olarak bahsetmektedir.6 Lepsiusun bu eserine gre, Trkler Ermenileri

    3 Barth, a.g.e., s. 10.

    4 Barth, ayn yer.

    5 Johannes Lepsius ve Avrupa lkelerindeki Ermeni propagandas hakknda geni bilgi iin bkz. Mustafa

    olak, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge Tahrifat Johannes Lepsius rnei- ( belge ile birlikte), Belleten, C. 66, S. 247 (Aralk 2002), s. 967-985; Selami Kl, Ermeni Dostu Olarak Tannan Bir Alman Din Adam Dr. Johannes Lepsius, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XVII, S. 51 (Kasm 2001), s. 585-603; Cem zgnl, Der Mythos Eines Vlkermordes, nel Verlag, Kln 2006. 6 Selami Kl, Lepsiusun bu eseri hakknda unlar yazmaktadr: Ad geen kitabnn nsznden

    balayarak sayfalar boyu garip iddialarda bulunan ve bu iddialarn belgelendirme gereksinimi duymayan Lepsius, bu anlamsz ve sama iddialarnn yan sra Trkiye ve Trkler hakknda olduka ar ithamlarda bulunmaktadr. ngilizce ve Franszcaya da evrilen sz konusu kitabn daha nsznden, yazarn konuya yaklamnn kastl olduu ve tarihi gereklerin arptld, aslsz ve

  • Mttefik Almanya le htilaf: Ermeni Meselesi 152

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    yalnz ldrmekle kalmyor, yarallara ikence ediyor, atee atyor, derilerine ine batryor, 50er kiilik gruplar halinde atee atyordu. Her trl dehet verici, menfi ikence yntemleri Trkler tarafndan Ermenilere uygulanyordu. Hatta yle ki: (Ermenilerin) Gzlerini oymak burun ve kulaklarn kesmek de ziyafetin bayram spesiyalitesi idi.7 Bartha gre, Muhakemeden yoksun, son derece aptal ve cahil bir toplumun bile inanamayaca8 bu yalanlar Avrupa lkelerinde Ermeniler lehine kamuoyunun olumasnda etkili oluyordu.

    Lepsius, Anadoludaki Ermeni olaylarn Almanyaya ve Avrupa lkelerine aktarrken Ermenileri kuzular gibi susuz, en ufak bir tahrike yeltenmeyen, mazlum Hristiyanlar olarak gsteriyor, Trkleri ise tam aksine, Ermenilerin kkn kurutmaya alan, Ermenilerin kesilmesini bir bayram olarak alglayan kana susam kiiler olarak lanse ediyordu. Lepsiusa gre: Her Mslman hkmete kar itaat ve balln ispat etmek zere kendisine dost Hristiyanlar ldrmekle ykml(yd).9 Bu ifadelerden de anlalaca gibi, Lepsiusun Avrupa kamuoyunu etkilemek iin takip ettii en nemli yol, Ermeni meselesini bir Hristiyan meselesi olarak gstermeye almasdr. Hlbuki bu tarihlerde Osmanl Devletinin ayrlk olmayan ve terre yeltenmeyen Hristiyanlara kar herhangi bir yaptrm sz konusu deildi. Lepsius, bilinli bir ekilde Ermeni meselesini bir Hristiyan meselesi eklinde gstererek, Osmanl Ermenileri ile din kardei olan Avrupa kamuoyundan daha fazla destek almay amalamtr.

    Lepsiusun dnce dnyasn ve onun Osmanl Devletindeki Ermeni Olaylarna bakn Barth zetle yle ifade etmitir: Trk olan her eye kar, vahi, kr krne acmasz bir kin; asil, sabrl Ermeniler iin ise, patolojik sempati ocuksu saf bir cehalet ve msamahann yan sra katliamn politik, ahlaki ve sosyal sebeblerinin tamamen rt bas edilmesi ve keyfi, sahte vahet olaylarnn sunulmas.10 Lepsiusun Trklere kar duyduu nefret o kadar ileri derecededir ki, Trklerin artk slah olamayacaklarn dnerek Allahm onlar bala ne yaptklarn bilmiyorlar11 diyerek, iflah olmaz Trkleri Allaha havale etmektedir. Bylelikle Lepsius, bir taraftan kendisinin saf, temiz bir dindar olduunu ortaya koymaya alrken dier taraftan da kana susam Trkler ile ancak Allahn ba edebileceini vurgulamaya almtr.

    Burada Johannes Lepsius rneini Almanya leinde ele aldk. Aslnda benzer durumlar dier Avrupa lkelerinde de mevcuttur. Zira Osmanl Devletindeki Ermeni olaylar ile ilgili Batya ulaan bilgi kaynaklar, batan beri problemli ve objektif deildi. Almanyada bunun farknda olan kiiler de mevcuttu. rnein II. Abdlhamid dnemi Ermeni olaylar ile ilgili olarak Yzba Norman, bu konuya dikkat ekerek u ifadeleri kullanmaktayd: imdiye kadar olaylar, sadece Ermenilerin anlatt ve ngiliz dostlarnn heyecan lklar ile ssledii ekilleriyle duyduk. Henz Osmanllarn savunmasn dinlemedik. Katliam, yama ve kadnlara tecavz hikyelerini bkncaya kadar iittik. Fakat bunlarn hi biri bir tek Avrupal grg tan tarafndan dorulanmad gibi, ngilterede Anadoludaki olaylarn, farknda olmadan destekledii yaygn bir anarist hareketin dorudan sonucu olduunu henz

    inanlmas g bir takm sylentilere yer verildii kolaylkla anlalmaktadr. Bkz. Selami Kl, Ermeni Sorunu ve Almanya, Trk-Alman Ariv Belgeleriyle, Kaynak Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2007. 7 Barth, a.g.e., s. 16.

    8 Ayn yer.

    9 Ayn yer.

    10 Barth, a.g.e., s. 15.

    11 Barth, a.g.e., s. 15.

  • 153 Mustafa olak

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    fark etmi deildir diyerek, Ermeni olaylarnn bir baka Avrupa lkesi olan ngiltereye yansma eklini zetlemektedir.12

    Birinci Dnya Sava baladnda, Lepsiusun, Alman kilise evrelerinin ve muhafazakr Alman politikaclarnn abalar sonucu, Almanyada nemli bir Ermeni lobisi olumutu. Bunun en nemli gstergesi sava baladktan ksa bir sre sonra Ermenilerden Alman Dileri Bakanlna gelen bir tekliftir: Daha Sevk ve skn Karar karlmadan nce, 4 Ocak 1915te bir Ermeni Patrii, Alman mparatorluk Meclisinin nfuzlu yelerinden Matthias Erzberg araclyla, Alman Dileri Bakanlna ilgin bir yaz gndermitir.13 Bu yazda, nce Osmanl Devleti snrlar ierisindeki Ermenilerin o gnk durumlarndan bahsedilmi, daha sonra ise bir Ermeni-Alman yaknlamasnn Alman mparatorluuna salayaca faydalar sralanmtr. Buna gre, Kafkas Cephesinde Trklerle Ruslar arasnda devam eden sava, Ermenilerin sempati gsterdii taraf kazanacaktr. Ayrca Trklerin, Kafkas Cephesinde Ruslar malup etmelerinin etkisinin ttifak Devletleri ordular zerinde byk yanksnn olaca da muhakkakt. Eer Ermenilerin Kafkas Cephesi blgesindeki ayaklanma durumlar ortadan kaldrlr ve bu blgedeki Ermeni ayaklanmalarn bastrmak zere bulunan Osmanl asker birlikleri de Suriye ve Msra kaydrlrsa, Almanyann kendi cephelerindeki durumu da hafifleyecektir. Btn bunlar iin Ermeni isteklerinin yerine getirilmesi ve Ermenilerin Osmanl Devletini desteklemeleri salanmalyd.

    Bu belgeye gre, mehur ihtillci Antranik komutasnda sadece Ermenilerden oluan bir tabur Osmanl-Rus snrnda Trklere kar savamakta, Fransz ordusunda ok sayda Ermeni bulunmakta ve Ermenilerin ou tilaf Devletlerini desteklemekteydi. Bu durumda, Ermenilerin sempatisini ve asker gcn ttifak Devletleri tarafna ekebilmek Almanyaya nemli kazanlar salayacakt. Bunun iin de Ermeni Patrii Almanyaya u teklifte bulunuyordu. Alman mparatorluunun destek verecei ve Osmanl Devletinin himayesinde olacak, banda da talyan soylularndan bir prensin bulunaca bir beylik (Frstentum) kurulmal. Bu beylik Ermenilerin ounluunun oturduu Dou Anadoluda deil, Kilikya topraklar zerinde tekil edilmeliydi. nk hem o gnn artlarnda Dou Anadoluda bir beylik kurmak zordu, hem de Ortaadaki, 10-14. yzyllardaki son Ermeni Krall da bu topraklar zerinde kurulmutu. Bu ekilde Ermeni Beyliinin kurulmasyla birlikte btn Ermeniler artk Rusya veya Fransaya hizmet etmek yerine btn gleriyle yeni devletlerinin organizesiyle, dolaysyla ttifak Devletlerinin faydasna uraacaklardr. Ayrca bu sayede talyann Almanyaya saldrmas nlenecektir. Bylece Patrik, Kilikya blgesinde bir Ermeni prensliinin kurulmas iin Almanyann arac olmasn istiyor ve bunun Almanyaya salayaca menfaatleri sralyordu.

    Sonu olarak, Osmanl Devleti daha Sevk ve skn Kararn karmadan nce Almanyada, Hristiyan, mazlum Osmanl Ermenileri lehine bir nyarg olumutu. Bu nyargnn ortaya kmasnda, Protestan misyonerlerinin nemli katklar vardr. Misyonerlerin bilgi kaynaklar ise genellikle kendi dinlerine veya mezheplerine ekmeye altklar Ermenilerdi. Bu balamda, Osmanl Devletindeki Ermeni olaylar hakknda Almanyaya ulaan bilgilerin tamam Ermeniler zerinden olduunu sylemek mmkndr. Bilgi kaynaklar Ermenilerden oluan nemli Alman Protestan misyonerlerden biri de Johannes Lepsiusdu. Lepsiusun zellikle zerinde durduu hususlardan biri, Avrupa ve Almanyada Ermeni meselesini, mazlum Hristiyan Ermenilerin kym eklinde anlalmasn salamakt.

    12

    Bkz. Ramazan alk, Alman Kaynaklarna Gre II. Abdlhamid Dneminde Ermeni Olaylar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000, s. 158. 13Bkz. Politisches Archiv des Auswrtiges Amt (PA-AA), Der Weltkrieg, 11d secr.., Bd. 3. Eine Lsung der armenischen Frage, Konstantinopel, 04. 01. 1915.

  • Mttefik Almanya le htilaf: Ermeni Meselesi 154

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    Lepsius, bu noktada baarl da olmutur. Dolaysyla Ermeni meselesi daha balangcndan itibaren Alman kamuoyuna din kardelii ablonu iinde sunulmu ve tarafl olarak propaganda edilmitir.

    3. ttifak erisinde Bir htilaf: Sevk ve skn Karar ve Almanya

    Osmanl Vkela Meclisi tarafndan Mays 1915de Sevk ve skn Karar alndnda ve tehcir uygulanmaya konulduunda Osmanl Devleti ile Alman mparatorluu iki mttefik olarak Birinci Dnya Savanda ayn safta savayorlard. Dolaysyla Almanya, bir taraftan i kamuoyunun basksyla tarihin ilk Hristiyan halklarndan biri olan Ermeniler iin endielenirken, dier taraftan da ihtiya duyduu mttefik Osmanl Devletini sava srecinde yannda tutmaya alyordu. Bu balamda tehcir baladktan sonra Almanya, Osmanl Devletindeki Ermeniler konusunda iki ynl bir politika takip etmitir. Bir taraftan Osmanl Devletini bu savata kendi saflarnda tutmaya alrken, dier taraftan da tilaf Devletlerinin, Osmanl Devletinin Ermenileri toptan yok etme (Vlkermrd) faaliyetlerine Almanyann destek verdii propagandasna kar kendini savunmaya almtr. Zira tilaf Devletleri, Osmanl ordusunda grevli Alman subaylarn, sava esnasnda Antep, Urfa ve Mu dolaylarnda Ermenileri kuruna dizdiklerini ve masum Ermeni halkn ldrdklerini iddia ediliyorlard. Ayn ekilde savan sonuna kadar Avrupa kamuoyunda ve Trk halk arasnda, Alman mparatorluunun Ermeni meselesinde Trklerle beraber hareket ettii hatta Ermenilerin tehcir edilmesinde Almanyann Osmanl Devleti ile hemfikir olduu kanaati yaygnd.14

    Avrupa ve Trk kamuoyu bu dncelerinde haksz da deillerdi. Zira Alman Bykelisi Wangenheim, 4 Temmuz 1915te, Osmanl Dhiliye ve Hariciye Nezaretlerine bir memorandum gndererek, Osmanl Devletinin Dou Anadoluda Ermenilere kar alm olduu asker tedbirleri desteklemeye devam ettiklerini bildirmitir. Ancak Wangenheim, tilaf Devletlerinin menfi propagandalarna engel olmak iinde, sulular ile susuzlarn iyi ayrt edilmesi gerektiini de ifade ediyordu. Bu balamda Wangenheim: sadece askeri cephelere zarar veren ve ayaklanma kartan Ermenilerin tehcir edilmesini, Anadolu ilerindeki Ermenilerin tehcire zorlanmamasn, Almanyann ancak bu artlarda Osmanl Devletine destek vereceini hem Osmanl Devleti yetkililerine hem de Alman Dileri Bakanlna 7 Temmuz 1915de yazyordu.15

    Almanya, zellikle Ermenilerin tehciri konusunda Almanya ile Osmanl Devletinin hem fikir olduu ynndeki tilaf Devletleri propagandasna kar nlemler almaya alyordu. stanbuldaki Alman Bykeliliinden Hohenlohe, Dileri Bakanlna yazd 12 Austos 1915 tarihli bir raporda, Trk halk arasnda, Ermenilerin tehciri konusunda Almanya ile Osmanl Devletinin hemfikir olduu dncesinin yaygn olduunu yazyordu. Hohenlohe, Bunun doru olmadnn anlatlmas iin Anadoludaki Alman Konsolosluklarna emir verdiini, konsolosluklarn da Alman subay, din adamlar ve dier yetkililere bunu bildireceini, ifade ediyordu.16

    14

    Geheimes Staatsarchiv preussischer Kulturbesitz-Berlin (GStA), Gesandschaft in Hamburg, Nr. 369,

    s. 130 133. 15

    PA-AA, Trkei 183, Bd. 37, R 14086, Pera, den 7. Juli 1915. 16

    GStA, Gesandschaft in Hamburg, Nr. 369, s. 130 133.

  • 155 Mustafa olak

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    Ayn ekilde Birinci Dnya Sava esnasnda Alman Dileri Bakanlnda Osmanl topraklarndaki propaganda ilerinden sorumlu olan Max Freiherr von Oppenheim17, 29 Austos 1915de amdan Alman anslyesi von Bethmann Hollwege yazd on bir sayfalk bir raporunda, Osmanl IV. Ordu blgesini gezdiini ve Cemal Paa ile grtn belirterek, Cemal Paann kendisine Ermeni meselesi hakknda bilgi verdiini bildirmekteydi. Oppenheim, kendisinin de Cemal Paaya, Ermeni meselesi ile ilgili ileride doabilecek ikyetlere kar, Osmanl Devletinin tehcirden dolay kan aksaklklar gidermek amacyla ald nlemleri dikkatli bir ekilde belgelemesi ve bu belgeleri iyi korumas gerektii tavsiyesinde bulunduunu yazmaktayd.18 Dolaysyla Alman Dileri Bakanl, Ermeni meselesinin tilaf Devletleri iin propaganda malzemesi olabilecei ngrsnde bulunuyor ve bunun iin nlemler alnmasn tavsiye ediyordu.

    Oppenheim ayn raporunda Adana-Halep ve am arasnda tehcire tabi tutulmu Ermeniler grdn de yazmaktayd. Bunlarn gruplar halinde ve her yata olduklarn, jandarma tarafndan korunduklarn, hi kimsenin yaya olmadn, at, deve veya trenlerle gittiklerini, ancak tren seferlerinin dzenli olmadklarn da bildirmekteydi19. Bu balamda Oppenheimn raporunda, tehcirin hakl sebeplere dayandn ve eldeki imknlarn tamam kullanlarak sorunsuz gerekletirilmeye alldn grmekteyiz.

    te yandan Birinci Dnya Sava esnasnda Almanyann Kafkas Cephesinde bulunan ve Ermeni olaylarna tanklk eden Lois Mosel, 22 Mart 1915 tarihli raporunda; Osmanl topraklar zerindeki Ermenilerin iyi organize olduklarn ve hemen hemen hepsinin bu savata Ruslarn galip gelmesi iin altklarn yazyordu. Mosele gre, Osmanl Kafkasyasndaki Ermeniler, Ruslardan silah ve para yardm alyor ve Rus saflarnda savayorlard. Rus ordusuna katlamayanlarn ise eteler kurarak, Sivas ile Erzurum arasndaki Osmanl posta hizmetini gren birliklere saldryorlard. Bu yolla gerekletirdikleri soygunlarla hem zengin oluyor hem de cepheye zarar veriyorlard. Mosel, Osmanl Devleti ne yaparsa yapsn Ermenilerin bu savata Osmanl Devleti tarafnda yer almayacaklar kansn da bu raporunda belirtiyordu.

    20

    17

    Max Freiherr von Oppenheim (1860-1946), diplomat ve arkeolog.15 Temmuz 1860ta Klnde dodu. 1891 ylndan itibaren spanya, Fas, Suriye, Irak, Anadolu ve Afrikaya birden fazla aratrma gezileri yapt. 1896-1910 yllar arasnda Kahiredeki Alman Konsolosluunda atae sfat ile bulundu. Kayzer II. Wilhelmin ngiltere ve Rusyaya kar Mslman halklara ve panislam ideolojisini kullanma dncesinin olumasnda Oppenheimn Alman Dilerine veya bazen de Babakanna gndermi olduu raporlarn byk tesiri olmutur. 1911-1913 yllar arasnda ve savatan sonra Telavivde yaplan arkeolojik kazlar yrtt. 2 Austos 1914te, Osmanl Devleti ile Almanya arasndaki gizli anlamann imzaland gn, hemen Alman Dileri Bakanlnda tekrar greve alnd. Sava srasnda slm lkelerine ynelik propaganda faaliyetlerini yrtecek kurum olan Nachrichtenstelle fr den Orient i kurdu ve belli bir sre bakanln yapt. Balangta sadece bir eviri brosu olan Nachrichtenstelle fr den Orient, zamanla alma alann gelitirerek, Almanyadaki esir kamplarnda bulunan Mslman subay ve askerler arasnda propaganda yapma iini de stlendi. Bu maksatla gazete ve dergiler kartyor ve ayrca Alman ve Osmanl ajanlaryla birlikte Mslman halk tilaf Devletlerine kar ayaklandrmaya alyordu. Arap lkelerini ok iyi tanyan ve mkemmel derecede Arapa bilen Oppenheimn slm lkeleri ve arkeoloji zerine ok sayda eseri mevcuttur. Von Oppenheim hakknda geni bilgi iin bkz. Wilhelm Treue, Max Freiherr Von Oppenheim. Der Archologe und die Politik, Historische Zeitschrift 209 (1969), s.37-74. 18

    PA-AA, Trkei 183, Bd. 38, R 14087, Damaskus, 29. August 1915. 19

    Ayn Belge. 20

    PA-AA, Der Weltkrieg Nr. 11d. Die armenische Bewegung. 22 Mrz 1915.

  • Mttefik Almanya le htilaf: Ermeni Meselesi 156

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    Yine ayn ekilde, Alman Bykelisi Graf Wolff - Metternich 29 Kasm 1915de, von Oppenheimdan ald rapora gre, Urfadaki Ermenilerin Trk jandarma birliklerine ate atklar, Trk ve Mslman ahaliye zarar verdikleri ve bir Amerikan misyonerini rehin aldklarn yazmaktayd.21

    Bu nedenlerden dolay Almanya, tilaf Devletleri ile Amerika Birleik Devletlerinin Trkiyede bir Ermeni soykrm olaynn (massacres) yaand iddialarn samimi bulmuyordu. nk Almanya, tilaf Devletlerinin bu savata sivil ve sava esiri Almanlara her trl mezalimi yaptklarn ve dolaysyla ne tilaf Devletlerinin ne de tarafsz devletlerin Almanyay Ermeni meselesinden dolay sulamaya hibir hakk olmadklarn savunuyordu. 10 Temmuz 1916 tarihli bir raporunda, Almanyann stanbul Bykelisi Wolff-Metternich ngiltere, Fransa ve Rusya Birinci Dnya Sava boyunca Alman sivil ve sava esirlerine sayszca zalimlikler yapt ve yapyor; bunlarn hibiri bir tilaf Devleti tarafndan bir dier tilaf Devletine kar bask arac olarak kullanlmad. nsan haklarn ayaklar altna alan tilaf Devletleri, kendi basnlarnda da ayn ekilde sessiz kalmaktadrlar22 derken hem tilaf Devletlerinin sivil halka ve sava esirlerine nasl davrandklarn ortaya koyuyor ve hem de mttefiki olduklar Osmanl Devletinin Almanya tarafndan bask altna alnmasnn doru olmayacan belirtiyordu.

    te yandan, Alman Kiliselerinin desteini alm ve Almanyada belli bir Kamuoyu oluturmu olan, yukarda da bahsi geen, Johannes Lepsius, Almanyann Ermeniler yannda arln koymas iin aba sarf ediyordu. Nitekim Lepsius, 29 Temmuz 1915 tarihli raporunda esas itibariyle Ermeni olaylarn ele almak istiyor, ancak sz srekli Osmanl himayesindeki Hristiyanlara getirerek, ttihat ve Terakki yneticilerinin Osmanl topraklarndaki btn Hristiyanlar ya ldrerek ya da ge zorlayarak yok etmek istediklerini, bunun ngilizlerin uydurduu bir yalan olmayp gerek olduunu yazyor ve Alman kamuoyunun bu ekilde aydnlatlmasn Alman mparatorundan talep ediyordu23. Bylece Lepsius, hep yapt gibi, Osmanl topraklar zerindeki Ermeni olaylarn bir Hristiyan-Mslman atmas eklinde gstererek, mttefik Almanyann Osmanl Devleti zerinde bask kurmasnn daha yerinde olacan dnyordu.

    Alman Dileri Bakanlnda von Rosenberge, Potsdamdan yazd baka bir yazsnda ise Lepsius, Ermenilerin bu savata Almanya ve Osmanl Devletinin yannda yer almalar iin Alman Dileri Bakanlnn araclk etmesini istiyordu. Lepsiusa gre, Osmanl Devletinin tutuklad Ermeni komitaclardan 120 kiinin serbest braklmas ve tehcirin durdurulmas karlnda Ermenilerde Vanda Trk ordusuna kar vermi olduklar savaa son vereceklerdi. Aksi taktirde Ruslara yardm ederek Bitlis ve Muunda igal edilmesini salayacaklard. Lepsiusa gre, Osmanl Ermenileri, Osmanl himayesini Rus himayesine tercih ediyorlard. Ermeniler Ruslar iin savamyorlard. Onlar Krt basknlarna kar gvenliklerini salayabilmek iin savayorlard. Onun iin Ermeni istekleri, Osmanl Devleti tarafndan yerine getirilebilirse, Ermeniler Alman-Osmanl karlarnn yannda yer

    21

    Bkz. GstA, Berlin, Gesandschaft in Hamburg Nr. 369, ss. 186-190. 22

    Bu raporun devamnda ...iddia edildii gibi, sulu zanls olan halk gruplarna nasl acmaszca davranlacan Trkler bizden deil, tam tersine dmanlarmzdan (tilaf Devletleri) rendiler... diyerek, tilaf Devletlerinin sava esirlerine ve sivil halka yaptklar zulmn Osmanl Devleti tarafndan da bilindiini ve "Ermeni meselesinde Almanyann harcad btn abalar, Osmanl Devleti tarafndan, tilaf Devletlerinin bu tutumu rnek gsterilerek boa kartlmaktadr denilmektedir. Bihl, a.g.e., C. I, s. 176. 23

    Bundesarchiv (BA), Berlin, Auswrtiges Amt (AA), Nr. 2458/9, Potsdam, den 29 Juli 1915.

  • 157 Mustafa olak

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    alacaklardr. Bu nedenle de, Alman Dileri Bakanlnn Osmanl Devleti nezdinde giriimde bulunmasn istiyordu.24

    Lepsiusa paralel olarak Almanyann Merkez Katolik Komitesi 29 Ekim 1915te, Protestan Kilisesinin 50 ileri geleni de 15 Ekim 1915te Alman mparatorluk Babakan von Bethmann- Holwege bavurarak, Osmanl Devletindeki Ermeniler konusunda Almanyann giriimde bulunmasn istediler. Alman Babakan: Hkmet bugne kadar yapm olduu gibi, bundan sonra da nfuzunu Hristiyan halklarn dinleri yznden bask ve zulme uramamalar iin kullanmay balca grevleri arasnda sayacaktr. Bu temel cmleden de anlalaca gibi, Alman Hristiyanlar, akladklar kayg ve isteklerin gz nnde bulundurulmas iin elimden gelen her yardm yapacama gvenebilirler25 diyerek diplomatik bir dille Ermenilerin, tilaf Devletlerinin propagandalarnda kullandklar gibi dinleri yznden deil, siyasal davranlar yznden Osmanl Devletinde problem olduklarn belirtmekteydi.

    Yukarda rneklerini verdiimiz diplomatik belgelerden de grlecei gibi Almanya bir taraftan tehciri gerekli grrken, dier taraftan da tilaf Devletlerinin propagandalarndan kendisine gelecek zararlar nlemek amacyla Osmanl Devletine diplomatik tepkilerde bulunuyordu. Bu balamda Wangenheimdan sonra stanbulda grev yapan Alman bykelilerinin tehcir edilen Ermenilerin durumlarna ynelik diplomatik tavrlarnn giderek sertletiini grmekteyiz. Hohenlohe 11 Austosta yazl olarak, Wolff-Metternich 9 Aralkta Sait Paa ve 18 Aralkta da Talat Paa ile yapm olduu grmelerde ve Neurath Kasm ay ierisinde Osmanl Devletinin Ermeni politikasn protesto etmilerdir. 4 Temmuz ve 9 Austos memorandumlarna 22 Aralk 1915te cevap veren Osmanl Devleti, Alman istek ve iddialarnn kabul edilemez olduunu bildirmitir.26 Wolff-Metternichin Ocak, ubat ve Mays 1916da Talat Paa ve Halil Bey ile yapm olduu grmeler ve Alman mparatorluk Meclisi yelerinin giriimleri de Osmanl Devleti tarafndan ilgi grmemitir.27

    Sonu olarak unu diyebiliriz: Sevk ve skn Karar alnp uygulanmaya balandnda Almanya, meseleye kendi karlar asndan bakm ve yle deerlendirmitir. O dnemde Alman karlar bir taraftan Osmanl Devleti ile ittifak devam ettirmek, dier taraftan da tehcirden dolay tilaf Devletlerinin kendisine ynelttii sulamalar cevap vermeyi gerektiriyordu. Kald ki, Alman mparatorluu ierisinde Ermeni meselesi konusundaki dnceler okta homojen deildi. Alman Dileri Bakanl yetkilileri, Sevk ve skan Kararnn uygulanmasn tasvip etmez iken, Osmanl Devletinde tehcir blgesinde grev yapan Alman subaylarn ou, Sevk ve skan Kararn gerekli grmlerdir.28

    24

    PA-AA, Trkei 183, Bd. 38, R 14087, Potsdam, 22.6.1915. 25

    Yusuf Hikmet Bayur,, Trk nklb Tarihi., 1914-1918 Genel Sava, 1915-1917 Vurumalar ve Bunlarn Siysal Tepkileri, C. III Ksm III , Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1991, s. 45. 26

    Wolfdieter Bihl, Die Kaukasus-Politik der Mittelmchte. Ihre Basis in-der Orient-Politik und Ihre Aktionen 1914-1917, C. I, Hermann BhlausNachf., Wien-Kln-Graz 1975, s. 175. 27

    Bihl, a.g.e., C. I, s. 176. 28

    Bu Alman subaylarnn bir ksm savatan sonra anlarn yaynlam ve bu anlarnda Ermeni tehcirine de yer vermilerdir. Bkz. Felix Guse, Die Kaukasusfront im Weltkrieg, Leipzig 1940. Hans Guhr, Als trkische Divisionskommandeur in Kleinasien und Palastna, Berlin 1937, s. 82 vd. Albert Hopman, Das Kriegstagebuch eines deutschen Seeoffiziers, Berlin 1925. s. 178-179. Walter Nicolai,

    Geheime Mchte Internationale Spionage und ihre Bekmpfung im Weltkrieg, Leipzig 1924, s. 91, 93. Freiherr von der Goltz, Die spionage in der Trkei, Die Weltkriegsspionage, Mnih 1931, s. 503-504. Max Freiherr von Oppenheim, Die Nachrichtensaal-Organisation und die Wirtschaftliche Propaganda

    in der Trkei, Berlin 1917.

  • Mttefik Almanya le htilaf: Ermeni Meselesi 158

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    4. Alman Parlamentosunun Trkler ile Ermenileri Bartrma Giriimi

    Ermeni meselesi dier Avrupa lkelerinde olduu gibi, Almanyada da gncelliini korumaktadr. Alman Hristiyan Demokrat ve Hristiyan Sosyal Demokrat Partileri (CDU/CSU)nin 22 ubat 2005 tarihli Ermenilere kar 24 Nisan 1915de balayan srgn ve katliamlarn 90. yldnmn anma Almanya, Trkler ve Ermenilerin birbirlerini affetmelerine katk salamaldr balkl nergesi ile 1915 olaylarn, Alman Federal Parlamentosuna tamlardr. nergenin altnda 22 Alman Federal milletvekilin yannda, bugnk Alman anslyesi (babakan) olan Dr. Angela Merkelin de imzas bulunuyordu. Bylece 1965 ylnda Uruguay ile balam olan ve gnmze kadar saylar artarak devam eden, Ermeni halknn 1915de Osmanl Devleti tarafndan soykrma maruz kaldn kabul eden parlamentolara, Alman Federal Parlamentosu da katlmak iin ilk adm atm oluyordu.

    CDU/CSUnun yukarda bahsi geen nergesini, Alman Federal Parlamentosu 21 Nisan 2005 tarihinde 172. oturumunda saat 9.00dan itibaren grmeye balad. Grmeler esnasnda o dnem parlamentoda grubu bulunan, Hristiyan Demokrat ve Hristiyan Sosyal Demokrat (CDU/CSU), Sosyal Demokrat (SPD), Hr Demokrat (FDP), Birlik 90/Yeiller (BNDNIS 90/ DIE GRNEN) partileri adna konumalar yapld. Konumalar esnasnda, Osmanl Devletinin 1915de sadece yz binlerce Ermeniyi deil, Arami ve Keldani gibi ok sayda Hristiyan srgne ve lme gnderdii, Alman politikaclar tarafndan dile getirildi. Dolaysyla Alman Parlamentosundaki her parti, kendi siyasi grleri dorultusunda dncelerini beyan ettiler. Sonuta parlamentoda mevcut btn partilerin destei ile 15 Haziran 2005te 1915 ylnda Ermenilerin tehcir ve katledilmesini hatrlama ve anma Trkler ve Ermeniler arasnda barn salanmasna Almanya katkda bulunmak zorundadr baln tayan nerge kabul edildi.

    Alman Parlamentosu, yukarda bahsettiimiz, 21 Nisan 2005 tarihli oturumundan, sonra, tartmalarn devam ve btn partilerin zerinde uzla salad bir karar metninin ortaya karlmas iin meseleyi alt komisyonlara havale etmitir. Alt komisyonlarda hazrlanan ve 15 Haziran 2005 tarihinde de parlamentoda temsil edilen btn partilerin destei ile kabul edilen karar, 1915 ylnda Ermenilerin tehcir ve katledilmesini hatrlama ve anma Trkler ve Ermeniler arasnda barn salanmasna Almanya katkda bulunmak zorundadr baln tayordu. Alman Parlamentosunun bu kararnn Trkler ve Ermeniler arasnda barn salanmasna katkda bulunacak nitelikte olup olmadn deerlendirmeden nce, kararn Trke evirisini vermenin burada gerekli olduuna inanmaktayz. Kararn Trke evirisi aadaki gibidir:

    1915 YILINDA ERMENLERN TEHCR VE KATLEDLMESN HATIRLAMA VE ANMA TRKLER VE ERMENLER ARASINDA

    BARIIN SALANMASINA ALMANYA KATKIDA BULUNMAK ZORUNDADIR

    Alman Parlamentosu karara balamak istiyor:

    Birinci Dnya Sava ncesinde ve esnasnda Ermeni halknn yaad iddet, lm ve srgn yd etmek iin Alman Parlamentosu saygyla eilir. Osmanl mparatorluundaki Gentrkler hkmetinin, Anadoludaki

  • 159 Mustafa olak

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    Ermenilerin neredeyse tamamn yok etmeye ynelik crmlerini esefle karlamaktadr. Ayrca, Ermenilerin organize bir ekilde tehcir edildiini, yok edildiini farkl kaynaklardan haber alan Alman mparatorluunun yz kzartc bir tutum sergileyerek, bu vaheti durdurmaya almam olmasn da zntyle karlamaktadr. Bu dncelerle Alman Parlamentosu, zor artlar altnda kendi hkmetlerine szl ve fiili olarak, Ermeni kadn, erkek ve ocuklar kurtarmak iin kar km olan Alman ve Trklerin abalarna da sayg gstermektedir. zellikle Ermenilerin hayatta kalabilmeleri iin enerjik ve etkili bir mcadele sergilemi olan Dr. Johannes Lepsiusun ortaya koyduu eser, Ermeni, Alman ve Trk halklar arasndaki ilikilerin iyiletirilmesi ynnde hizmet etmeli ve unutulmaktan al konulmaldr. Bir halkn kendi tarihinin karanlk sayfalar arkasnda durmasnn ne denli zor olduunu, Alman Parlamentosu kendi derin tecrbelerine dayanarak ok iyi bilmektedir. Alman Parlamentosu barmann salanmas iin en nemli temel etkenlerden birinin de gemiiyle samimi bir ekilde yzlemek olduuna kesinlikle inanmaktadr. Bu zellikle Avrupann gemii yd etme kltr erevesinde her milli tarihin karanlk sayfalarnn etraflca tartlmasna dayanmaktadr. Bu balamda bakldnda Alman Parlamentosu, o dnemde Osmanl Devletinde vuku bulmu olaylarn bugn Trkiyede geni apl tartlamadn ve Trk tarihinin bu dnemlerini tartmak isteyen bilim adamlarnn ve yazarlarnn cezai takibe urad ve toplum nnde kk decek ekilde iftiralara maruz kaldn, zlerek mahede etmektedir. Ancak Alman Parlamentosu, yukarda belirtilen Avrupann gemiini yd etme kltr erevesinde Trkiyede pozitif gelimelerin olduunu ve Trkiyede konunun tartlmaya balandn gsteren ilk belirtilerin de ortaya ktn grmektedir. Bunlara aadaki rnekler verilebilir: -Trkiye Byk Millet Meclisi, TrkErmeni ilikilerini ve Ermenilere ynelik ilenmi olan crmleri grmek zere, Ermeni kkenli vatandalarn ilk defa grmeye davet etti. -Viyanada bir TrkErmeni kadnlar diyalogu gerekleti. -Trk ve Ermeni tarihileri arasnda kurulan temaslar belge deiiminin gerekleebilmesi iin zemin oluturdu. -Babakan Recep Tayyip Erdoan, Ermeni Patrii Mesrob ile birlikte stanbulda ilk Ermeni mzesini at ve Trk-Ermeni tarihilerinden oluan iki tarafl bir komisyonun kurulmas nerisini kamuoyuna aklad. Ancak btn bunlarn yan sra, uluslararas tannm Trk bilim adamlarnn 2527 Mays 2005 tarihleri arasnda stanbulda dzenlemek istedikleri Ermeni konferansnn Adalet Bakanl tarafndan engellenmesi ve Trk hkmetinin politikalarna aykr olarak bu konferans dzenlemek isteyen bilim adamlarnn Trk milletini arkadan hanerleyenler olarak saptrlmas, Alman Parlamentosunu derinden endielendirmitir. Babakan Erdoann, Trk ve Ermeni tarihilerinden oluacak bir tarih komisyonu kurma nerisi ise ancak zgr ve ak bir bilimsel tartma ortam salandnda baarl olacaktr.

  • Mttefik Almanya le htilaf: Ermeni Meselesi 160

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    Ermeni halkna kar ilenmi olan crmlerde sorumluluu bulunan Almanya da, bu aamada zerine den grevleri yerine getirmeye hazrdr. Bu balamda Almanya, gemiten gelen engellerin alarak kucaklamann ve karlkl etkileimin yolunun almasna ve Trk-Ermeni yaknlamasna destek vermektedir.

    Her eyden nce, Almanyann iki byk kilisesi uzun zamandan beri, Trkiyeden gelen Ermenilerin uyum salamalarn desteklemektedirler. Almanyada ortaya km olan Ermeni cemaatine bir araya gelme ve gemii yd etme olanaklar sunulmaktadr. Bu noktada Trkiyeden gelmi ve Almanyada yaayan Mslmanlara gemite yaananlar hatrlatarak barma zemini oluturmaya almak nemli bir sorumluluktur. Bu tarihi olaylarn tartlmas gnmz iin de anlam tamaktadr. Bugn Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti arasnda ilikilerin normallemesi gelecekte btn blgeyi ilgilendiren bir konudur. Bu noktada acilen yaplmas gereken ise, her iki tarafn da Avrupa Gvenlik ve birlii Organizasyonunun (OSZE) kstaslarna uygun olarak gven artrc nlemler almasdr. rnein Trkiyenin snr kapsn amas, Ermenistann tecridine son verebilir ve diplomatik ilikilerin balatlmasna zemin hazrlayabilir. Almanya bugn, zellikle Trkiyenin Avrupa Birliinin komusu olmas itibariyle ve tarihten gelen Alman-Trk-Ermeni ilikilerinin kendisine vermi olduu rolle bu konuda zerine den sorumluluu yerine getirmek istemektedir. Bundan ama, Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikilerin normalletirilmesinde, iyiletirilmesinde ve Kafkasya blgesinde istikrarn salanmasnda yardmc olmak ve katkda bulunmaktr. Ayrca gemii yd etme kltrne Almanyann eyaletleri de katkda bulunabilir. 20. yzylda yaanan etnik atmalarn bir blm olan Ermenilerin g ettirilme ve yok etme konularyla yzlemek, Almanyada da eitim politikalarnn nemli bir vazifesidir. Bu konuyla ilgili olarak, Alman Parlamentosu, Alman hkmetinden aadaki hususlar talep etmektedir: -Trkler ile Ermeniler arasndaki ilikilerin dzeltilmesinde, uzlann salanmasnda ve tarihte kalm olan sularla hesaplamada yardmc olunmas, -Trk Parlamentosu, hkmeti ve halknn, Ermeni halkna kar gerek tarihte vuku bulmu olaylar ve gerekse gnmzdeki politikalarn artsz tartmas iin aba harcanmas, -inde Trk ve Ermeni bilim adamlarnn yan sra uluslararas uzmanlarnda yer ald bir tarihiler komisyonunun oluturulmasna yardmc olunmas, -Konuyla ilgili sadece Osmanl mparatorluundan kalm ariv belgelerinin deil, Alman Dileri Bankal Arivi tarafndan kopyalar Trkiyeye verilmi olan Alman belgelerinin de aratrclara almas iin destek verilmesi,

    -stanbulda toplanmas planlanan, ancak devletin basks nedeniyle ertelenen konferansn toplanabilmesi iin gerekten aba harcanmas, -zellikle Ermenilerin kaderi ile ilgili olaylarn, Trkiyede zgrce tartlmasn salayacak ortamn hazrlanmas iin aba harcanlmas,

  • 161 Mustafa olak

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    -Trkiye ile Ermenistan arasndaki devletleraras ilikilerin normallemesinde yardmc olunmas. Berlin, 15 Haziran 2005.

    29

    Alman Parlamentosunun alm olduu bu kararn gerek balna gerekse ieriine baktmzda, parlamentonun amacnn Trkler ve Ermeniler arasnda barn salanmasna katkda bulunmak olduu aka ifade edilmitir. Ancak, karar metninin ieriine bakldnda neredeyse metnin tamamen Ermeni tarafnn tezlerini savunduu grlmektedir. Her eyden nce metnin ilk paragrafnda Ermeni halknn yaad iddet, lm ve srgn den bahsedildikten sonra, Gentrkler hkmetinin, Anadoludaki Ermenilerin neredeyse tamamn yok etmeye ynelik crmleri peinen kabul edilmi; ama Birinci Dnya Sava esnasnda veya ncesinde Ermeniler tarafndan iddete veya lme maruz kalm Trklerden ve Anadoluda yaayan dier halklardan bahsedilmemektedir. Zira Birinci Dnya Sava esnasnda sadece Ermeniler deil, Osmanl Devletindeki btn halklar savatan nasibini almtr. ayet bu karardan ama, Trkler ile Ermeniler arasnda barn salanmas ise o zaman sava ortamnn oluturduu konjonktrde Ermeni ve Trklerin veya Krtlerin karlkl birbirine vermi olduu lmlerden ve zararlardan bahsedilmeliydi. Zira gemii yd etme kltr bilimsel tarihin gerekleriyle rtt oranda toplumlar arasndaki bara katkda bulunabilir. Gemi gnmzn siyasi kayglar ve ulusal karlar dorultusunda ele alnd takdirde uluslararasndaki dmanlklar artraca gibi tarih bilimini de egemen glerin bir arac durumuna getirebilir. Dolaysyla Alman Parlamentosu Trkler ile Ermeniler arasnda bir barn salanmas iin aba harcamak istiyorsa, 1915 olaylar hakknda ald karar sadece Ermeni tezlerini ieren bir metin olmamalyd; Trk tezlerinin de yer ald bir metin zerinde uzlalmalyd. Ayrca, Alman Parlamentosu, barmann salanmas iin en temel etmenlerden birinin de gemiiyle samimi bir ekilde yzlemek olduuna vurgu yapmakta ve bunun ne denli zor olduunu, Almanlarn kendi derin tarihi tecrbeden bildiklerini de ifade etmektedir. Burada Almanlarn kendi tarihlerinden bildikleri ile Hitler dneminin faist Almanyas kast ediliyor olmaldr ve Alman parlamentosu, Almanlarn Hitler dnemindeki tarihleriyle zorda olsa samimi bir ekilde yzletiklerini dnmektedir. Bu balamda Alman parlamentosu 1915 olaylarnn Trk kamuoyunda, ancak basklardan uzak ve effaf bir ekilde tartlmas ile Trkiyenin tarihi ile yzlemi olacan dnmektedir. Aslnda bu balamda, Trkiye Byk Millet Meclisi, Trk Ermeni ilikilerini ve Ermenilere ynelik ilenmi olan crmleri grmek zere, Ermeni kkenli vatandalarn ilk defa grmeye davet etmek veya stanbulda ilk Ermeni mzesini amak gibi baz admlar atmt; ancak bunlar yetersizdi. Trk-Ermeni ilikilerinin normallemesi iin Trkiyenin neler yapmas gerektii somut olarak bu karar metninin sonuna eklenmitir ki, bu da Trkiyenin Ermeni tezlerini kabul etmesi anlamna gelmektedir. Fakat Ermenilerin neler yapmas gerektii konusunda somut hibir nere kararda yer almamaktadr. Her ne kadar Alman Parlamentosunun alm olduu karar metninin hibir yerinde soykrm kavram kullanlmam olsa da Gentrklerin Birinci Dnya Sava esnasnda Ermenilerin neredeyse tamamna ynelik crmlerinden ak bir ekilde bahsedilmekte ve Trklerin bu dnemde insanlk suu iledikleri ifade edilmektedir. Sava esnasnda iki halk

    29

    Bu kararn Almanca metni iin bkz. http://dip21.bundestag.de/dip21/btd/15/056/1505689.pdf. Ayrca Alman Parlamentosunun bu karar metni ve deerlendirmesi iin bkz. eref nal, Uluslararas Hukuk Asndan Ermeni Sorunu, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2011, s. 288 vd.

  • Mttefik Almanya le htilaf: Ermeni Meselesi 162

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    arasnda cereyan etmi olan olaylardan bir taraf tamamen sulu, dier taraf ise masum gstererek bu iki halk bartrmaya katkda bulunmak mmkn deildir. Tam tersine, Alman Parlamentosunun Ermenilerin tezlerini tamamen kabul edip, Trk tezlerini grmemezlikten gelmesi taraflar arasndaki nefreti daha da artracaktr. Zira Trkler dikkate alnmadklarn dneceklerdir. Hlbuki karlkl barma ve normallemenin salanabilmesi iin Trklerden beklendii kadar, Ermenilerden de tarihleriyle yzlemeleri beklenmelidir. Alman Parlamentosunun kabul etmi olduu bu kararn gerekesi de yazlmtr. Gerekede, 24 Nisan 1915 tarihinde Osmanl Devletinin yneticileri olan Gentrklerin emri ile Ermeni politikaclarnn ve elitlerinin tutuklanp Anadolu ilerine srgne gnderildii ve bunlarn byk bir ksmnn ldrld ifade edilmekteydi. Ayrca Osmanl Devletinde askere alnm olan Ermenilerin nemli bir ksmnn amale taburlarnda kullanld ve ldrld, yine ayn ekilde tehcire zorlanan Ermenilerin lme mahkm edildii kararn gerekesinde yer almaktadr. Tehcirde ve toplu ldrmelerde len Ermenilerin saysnn tarafsz tarihiler tarafndan bir milyondan fazla olarak belirtildii de ayn ekilde ifade edilmektedir.

    Kararn gerekesinde dikkat eken nemli bir nokta da Hristiyan Ermenilerin yok edildiini, ayrca Keldani ve Arami gibi Osmanl Devletindeki dier Hristiyan gruplarn da katliamlara maruz kaldnn iddia edilmesidir. Bu iddia bir adm daha ileri gtrlerek Anadoludaki Hristiyanlardan boalan yerlere Krtlerin ve Balkanlardan g eden Mslmanlarn yerletirildii ifade edilmektedir. yle anlalyor ki, Alman Parlamentosu Ermenilerin, Hristiyan olmalarna ve dier Hristiyan gruplar olan Keldani ve Aramilere vurgu yapmaktadr. Aslnda Ermeni Mesele uluslararas boyut ald Berlin Kongresinden itibaren Batl devletlerin gznde, Osmanl topraklarnda yaayan Hristiyanlarn meselesi olarak grlmtr. Zira Hristiyan misyonerler meseleyi din ablonu ierisinde ele alarak kamuoylarna sunuyorlard. Dolaysyla Batl misyonerler nezdinde Ermeniler, herhangi bir millet olmaktan te, Hristiyanl kabul eden ilk milletlerden biri olma zelliine sahiptiler. Bu nedenle olmaldr ki, Alman Parlamentosu kararnda Johannes Lepsiusa atfda bulunmakta ve gerekesinde de Keldani ve Aramilere vurgu yapmaktadr. Dolaysyla bizim bu yaz erevesinde vurgu yaptmz, Ermeni meselesinin Alman kamuoyuna yansma ve alg eklinin nemi bir kere daha karmza kmaktadr.

    Sonu

    Alman Parlamentosunun, parlamentoda mevcut btn partilerin destei ile 15 Haziran 2005te kabul edilen 1915 ylnda Ermenilerin tehcir ve katledilmesini hatrlama ve anma Trkler ve Ermeniler arasnda barn salanmasna Almanya katkda bulunmak zorundadr baln tayan nergesi, Trkler ile Ermeniler arasndaki barn salanmasna katkda bulunmaktan uzaktr. Zira bu karar Ermeni tezlerini savunurken, Trk tezlerini grmemezlikten gelmektedir. Karar metninde soykrm kelimesi gememektedir ancak soykrm anlamna gelecek cmleler mevcuttur. ayet Trkler ile Ermeniler arasnda bar isteniyorsa, Trk tarafnn tezleri de dikkate alnmal ve Ermeni tarafnn yapmas gerekenler de somut bir ekilde belirtilmelidir. Aslnda Ermeni Meselesi uluslararas bir boyut ald Berlin Kongresinden itibaren Alman ve Avrupa kamuoyuna genellikle Ermeni kaynaklardan aktarlmtr. Zira Osmanl Devleti topraklar zerinde vuku bulan Ermeni olaylarna ilikin haberlerin ounluu, ya o dnemde Batl lkelerin kendi Konsolosluk ve Bykeliliklerinden gelen raporlara, ya da bu olaylar yaam Ermenilerin anlatlarna dayanmaktayd. Bu Konsolosluk ve Bykelilik

  • 163 Mustafa olak

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    raporlarnn dayand kaynaklar ise, ekseriyetle Dou ve Gney Dou Anadoluda faaliyet gsteren Hristiyan misyonerlerin sylemlerinden oluuyordu. Dolaysyla da Ermeni olaylarna ve Ermeni tehcirine din gzl ile baklp, olaylar din kardelii ablonuna yerletirilmek isteniyordu. Bu durum Ermeniler iin zellikle nemli idi. Zira Alman misyonerleri nezdinde Ermeniler, herhangi bir millet olmaktan te, Hristiyanl kabul eden ilk milletlerden biri olma zelliine sahiptiler. Onun iin de Alman Parlamento Kararnn gerekesinde Ermeniler ile birlikte Anadolunun kadim Hristiyan halk olarak grlen Aramiler ve Keldaniler de zikredilmitir. Ermenilerin Anadolunun eski Hristiyan halklarndan olmas, tilaf Devletlerinin de propaganda malzemesi olmutur. Nitekim ngiltere ve Fransa, balattklar youn bir propaganda ile, ttihat ve Terakki ileri gelenlerinin kendi topraklar zerinde yaayan Hristiyanlar yok ederek, savatan sonra sadece Mslmanlardan oluan bir devlet kurmay hedeflediklerini ileri sryorlar, bylece bu savata tarafsz kalm olan Hristiyan Avrupa devletlerini ve zellikle de henz Birinci Dnya Savana girmemi olan Amerika Birleik Devletlerini kendi saflarnda savaa sokmay hedefliyorlard. Bylece, Osmanl Devletinin Sevk skn Karar mazlum Hristiyan Ermenilerin kym ve srlmesi olarak ok daha farkl boyutlarda dnya kamuoyunda ve Almanyada karlk bulmutur.

    KAYNAKA

    1. Arivler 1.1. Politisches Archiv des Auswrtiges Amt (PA-AA), Berlin

    -Der Weltkrieg, 11d secr.., Bd. 3. Eine Lsung der armenischen Frage, Konstantinopel, 04. 01. 1915.

    - Trkei 183, Bd. 37, R 14086, Pera, den 7. Juli 1915. -Trkei 183, Bd. 38, R 14087, Damaskus, 29. August 1915. -Der Weltkrieg Nr. 11d. Die armenische Bewegung. 22 Mrz 1915. - Trkei 183, Bd. 38, R 14087, Potsdam, 22.6.1915.

    1.2. Geheimes Staatsarchiv preussischer Kulturbesitz-Berlin (GStA),

    -Gesandschaft in Hamburg, Nr. 369, s. 130 133. - Gesandschaft in Hamburg, Nr. 369, s. 186-190.

    1.3. Bundesarchiv (BA), Berlin - Auswrtiges Amt (AA), Nr. 2458/9, Potsdam, den 29 Juli 1915.

    2. Yaynlanm Eserler Barth, Hans, Trk Savun Kendini (eviren: Seluk nl), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 1988. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi., 1914-1918 Genel Sava, 1915-1917 Vurumalar ve Bunlarn Siysal Tepkileri, C. III Ksm III, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara1991. Bihl, Wolfdieter, Die Kaukasus-Politik der Mittelmchte. Ihre Basis in-der Orient-Politik und Ihre Aktionen 1914-1917, C. I, Hermann BhlausNachf., Wien-Kln-Graz 1975. alk, Ramazan, Alman Kaynaklarna Gre II. Abdlhamid Dneminde Ermeni Olaylar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000.

  • Mttefik Almanya le htilaf: Ermeni Meselesi 164

    H i s t o r y S t u d i e s

    Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

    olak, Mustafa, Hans Barthn Trk Kendini Savun Adl Eserine Gre Ermeni Meselesinin Douu ve Avrupa, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler (Yayna Hazrlayanlar: M. Metin Hlag-akir Batmaz), C. 3, Erciyes niversitesi Nevehir niversitesi II. Uluslararas Sosyal Aratrmalar Sempozyumu (EUSAS-II), Erciyes niversitesi Yayn, Kayseri 2009, s. 233-251.

    olak, Mustafa, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge Tahrifat Johannes Lepsius rnei- ( belge ile birlikte), Belleten, C. 66, S. 247 (Aralk 2002), s. 967-985. Goltz, Freiherr von der, Die spionage in der Trkei, Die Weltkriegsspionage, Mnih 1931. Max Freiherr von Oppenheim, Die Nachrichtensaal-Organisation und die Wirtschaftliche

    Propaganda in der Trkei, Berlin 1917. Guse, Felix, Die Kaukasusfront im Weltkrieg, Leipzig 1940.

    Guhr, Hans, Als trkische Divisionskommandeur in Kleinasien und Palastna, Berlin 1937. Hopman, Albert, Das Kriegstagebuch eines deutschen Seeoffiziers, Berlin 1925.

    Kl, Selami, Ermeni Sorunu ve Almanya, Trk-Alman Ariv Belgeleriyle, Kaynak Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2007. Kl, Selami, Ermeni Dostu Olarak Tannan Bir Alman Din Adam Dr. Johannes Lepsius, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XVII, S. 51 (Kasm 2001), s. 585-603. Nicolai, Walter, Geheime Mchte Internationale Spionage und ihre Bekmpfung im Weltkrieg, Leipzig 1924.

    zgnl, Cem, Der Mythos Eines Vlkermordes, nel Verlag, Kln 2006. Treue, Wilhelm, Max Freiherr Von Oppenheim. Der Archologe und die Politik, Historische Zeitschrift 209 (1969), s.37-74.

    nal, eref, Uluslararas Hukuk Asndan Ermeni Sorunu, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2011.

    3. nternet http://dip21.bundestag.de/dip21/btd/15/056/1505689.pdf (20.06.2010)