MPRAMunich Personal RePEc Archive

Money Attitudes Questionnaire MAQ:Development and validation ofmeasurement scale

Agata Gasiorowska

University of Social Sciences and Humanities, Faculty in Wroclaw

2013

Online at http://mpra.ub.uni-muenchen.de/46515/MPRA Paper No. 46515, posted 25. April 2013 10:34 UTC

2 Skala Postaw Wobec Pieni!dzy SPP. Konstrukcja i walidacja narz!dzia pomiarowego

StreszczeniePostawy wobec pieni!dzy to ogó" wzgl!dnie trwa"ych dyspozycji do oceniania

pieni!dzy i emocjonalnego reagowania na nie, oraz towarzysz#cych im przeko-na$ o naturze i w"asno%ciach pieni!dzy oraz dyspozycji do okre%lonego rodzaju zachowania zwi#zanego z pieni!dzmi. Niniejszy artyku" przedstawia propozycj! skali, która mierzy ten konstrukt. Skala postaw wobec pieni!dzy SPP sk"ada si! z 58 pozycji testowych zgrupowanych w siedem wymiarów: kontrola &nansowa, w"adza p"yn#ca z pieni!dzy, niepokój &nansowy, awersja do zobowi#za$, "apanie okazji, pieni#dze jako 'ród"o z"a i preferowanie gotówki. Do wery&kacji struktu-ry czynnikowej tworzonego narz!dzia wykorzystano zarówno eksploracyjn#, jak i kon&rmacyjn# analiz! czynnikow#. Badania walidacyjne przeprowadzono na kilku zró(nicowanych grupach osób badanych ("#cznie N = 3375). Ich wyniki wskazuj# na zadowalaj#c# rzetelno%) nowej skali, ocenian# jako spójno%) wewn!trzna i sta-bilno%) bezwzgl!dna, oraz na jej dobr# trafno%) wewn!trzn# i zewn!trzn#.

S!owa kluczowe: postawy wobec pieni!dzy, ró"nice indywidualne, kwestionariusz

Money Attitudes Questionnaire MAQ Development and validation of measurement scale

AbstractMoney attitudes are de&ned as relatively stable disposition to certain emotio-

nal reactions to money, together with accompanying evaluations, opinions, and potentials ascribed to money and dispositions to certain &nancial behavior. *is paper presents a new Polish scale to measure money attitudes. SPP Money Attitu-des Questionnaire consists of 58 items grouped in seven dimensions: control and planning, power, anxiety, debt aversion, occasion seeking, root of the evil, and pre-ference for cash. To verify the structure of the scale exploratory and con&rmatory factor analysis was used. Validation studies were conducted on several heterogenic samples (taken together, N = 3375). *eir results prove satisfactory reliability of the new scale, evaluated as internal consistency and test-retest reliability, and its good internal and external validity.

Keywords : money attitudes, individual di#erences

AGATA G!SIOROWSKA Szko"a Wy#sza Psychologii Spo"ecznej, Wydzia" Zamiejscowy we Wroc"awiu agasiorowska@swps.edu.pl

PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 "2013#, 20–39 | 2120 | POLISH JOURNAL OF ECONOMIC PSYCHOLOGY 3 (2013), 20–39

1. Postawy wobec pieni!dzy

Pieni!dze stanowi! jeden z najbardziej chy-ba wieloznacznych obiektów, z jakimi mo"emy si# spotka$. Z jednej strony s! dobrze znane i na wiele sposobów bliskie ludziom, z drugiej jednak strony, trudno je dok%adnie zde&niowa$, wywo%uj! one skrajne emocje, od mi%o'ci do nie-nawi'ci, cz#sto te" traktuje si# je jako tabu, co' o czym nie nale"y g%o'no mówi$. Pieni!dze we wspó%czesnym 'wiecie spe%niaj! nie tylko funkcj# 'rodka wymiany, jak zak%adaj! to ekonomi'ci, dla wielu ludzi bowiem ich warto'$ psychologiczna czy emocjonalna znacznie przekracza warto'$ ekonomiczn!. Ludzie przypisuj! pieni!dzom moc zdobywania akceptacji spo%ecznej, presti"u, bezpiecze(stwa, wolno'ci, mi%o'ci czy satysfak-cji osobistej (Hanley, Wilhelm, 1992), pieni!dze maj! wi#c dla nich wymiar symboliczny i spo-%eczny, wp%ywaj!c na ludzk! motywacj#, dobro-stan i stosunki z innymi lud)mi (Lau, 1998). Pieni!dze nie s! przedmiotem uniwersalnym i jednorodnym, jak zak%adaj! to ekonomi'ci i kla-syczni socjologowie, ale posiadaj! wiele znacze( i odmiennie postrzeganych rodzajów czy form, co akcentuje si# w ramach podej'cia behawio-ralnego. Mog! by$ zarówno sacrum, jak i profa-num (Belk, Wallendorf, 1990), narz#dziem, jak i narkotykiem (Lea, Webley, 2006). Co wi#cej, ludzie maj! z%o"one postawy wobec pieni#dzy i ró"ne sposoby zajmowania si# nimi: jedni nimi rozs!dnie zarz!dzaj!, inni spontanicznie wydaj! i osi!gaj! za pomoc! pieni#dzy znacznie bar-dziej z%o"one cele ni" tylko dokonanie zakupu, jak na przyk%ad osi!gni#cie odpowiedniego sta-tusu spo%ecznego czy zapewnienie sobie poczucia bezpiecze(stwa (W!sowicz-Kiry%o, 2001).

Jak pisz! Furnham i Argyle (1998, s.3), z eko-nomicznego punktu widzenia ró"nice indywidu-alne, mi#dzy innymi w zakresie postaw wobec pieni#dzy, stanowi! „wariancj# b%#du”, natomiast

w psychologii ekonomicznej traktowane s! one jako istotne zmienne wp%ywaj!ce na ludzkie za-chowania. Ludzie ró"ni! si# znacznie je'li chodzi o stosunek do pieni#dzy czy te" miejsce, jakie przypisuj! im w swoim "yciu (Tyszka, Zale'kie-wicz, 2004). Jedni uwa"aj!, "e pieni!dze szcz"#cia nie daj!, inni – "e pieni!dz kr"ci #wiatem („money makes the World go around”). Tego typu opinie mog! wp%ywa$ na wiele zachowa( cz%owieka, jak na przyk%ad postrzeganie w%asnej zamo"no-'ci (G!siorowska, 2008b, 2010, 2012a; Wilhelm, Varcoe, Fridrich, 1993), efektywno'$ wykonywa-nej pracy, wysi%ek podejmowany w celu zdoby-cia pieni#dzy (Lim, Teo, Loo, 2003), podejmo-wanie dzia%alno'ci charytatywnej, oszcz#dzanie, zaci!ganie kredytów i zad%u"anie si# (Hayhoe i in., 2012; Furnham, 1999; Furhnam, Argyle, 1998;W!sowicz-Kiry%o, 2008), styl robienia za-kupów (np. G!siorowska, 2012b; Roberts, Jones, 2001; Hanley, Wilhelm, 1992), pomaganie in-nym czy te" w ko(cu – podejmowanie dzia%a( nieetycznych czy nawet niezgodnych z prawem (Tang i in., 2007; Tang, Chen, Sutarso, 2012; Tang, Chiu, 2003). Zainteresowanie badaniami postaw wobec pieni#dzy zdecydowanie wzros%o w ci!gu ostatnich kilkunastu lat, co prze%o"y%o si# tak"e na konieczno'$ stworzenia trafnych i rzetelnych narz#dzi do ich pomiaru.

2. Pomiar postaw wobec pieni!dzy

W ramach psychologii ekonomicznej podej-mowano liczne próby, które mia%y na celu wska-zanie sposobów pomiaru postaw wobec pieni#-dzy, czy te" innych subiektywnych konstruktów zwi!zanych z pieni#dzmi. Jak wskazuj! Mickel i Mitchell (1999), w ramach prób tych mo"na wyró"ni$ trzy nurty. W pierwszym z nich, po-miar u"yteczno'ci czy te" warto'ci pieni#dzy dokonywany jest w rozumieniu subiektywnej u"yteczno'ci pieni!dza czy te" jego u"yteczno-

'ci kra(cowej, w takim znaczeniu, jak to wynika z teorii perspektywy (np. Brandstätter, Brand-stätter, 1996). Drugi nurt to stosowanie skal na-zywanych przez autorów „idiosynkratycznymi”, które u"yte by%y co najwy"ej raz, skonstruowa-no je bez oparcia na teorii dotycz!cej psycholo-gii pieni#dzy, nieznane s! tak"e ich parametry psychometryczne (np. Wernimont, Fitzpatrick, 1972; Prince, 1993; Rubinstein, 1981). Trzeci nurt dotyczy bada( wykorzystuj!cych „praw-dziwe narz#dzia psychologiczne”, czyli skale stosowane w powtarzalny sposób, dok%adnie zwery&kowane, o znanych parametrach psy-chometrycznych. Do grupy tej nale"! przede wszystkim trzy najbardziej rozpowszechnione metody do badania postaw wobec pieni#dzy – skala Money Attitude Scale (MAS) Yamauchi i Templera (1982), skala Money Beliefs and Be-haviour Scale (MBBS) Furnhama (1984) i skala Money Ethic Scale (MES) Tanga (1992), funk-cjonuj!ca ostatnio jako $e Love of Money Scale (LOMS, Tang, 2007; Tang, Chiu, 2003; Luna-Arocas, Tang, 2004), a tak"e jako Money Intelli-gence Scale (Tang, Sutarso, 2012). W tym miejscu nale"y tak"e wymieni$ narz#dzia skonstruowa-ne w warunkach polskich – skal# Ja i pieni!dze autorstwa W!sowicz-Kiry%o (2008) oraz, b#d!c! przedmiotem niniejszej pracy, skal# postaw wo-bec pieni#dzy SPP (G!siorowska, 2007, 2008a, 2008b, 2010a, 2010b, 2012a, 2012b).

Nale"y jednak zwróci$ uwag#, "e wi#kszo'$ przedstawionych skal nie jest wolna od wad – szczególnie dlatego, "e poszczególne wymiary postaw wobec pieni#dzy by%y dotychczas raczej de&niowane empirycznie, jako wyniki eksplo-racyjnych analiz czynnikowych, a ich struktura w niewielkim stopniu poparta jest wynikami ana-liz kon&rmacyjnych (za wyj!tkiem skali MES). Dodatkowo, poszczególne skale maj! swoje spe-cy&czne b%#dy czy niedoci!gni#cia. Na przyk%ad, w badaniach walidacyjnych skali MAS autorzy (Yamauchi i Templer, 1982) podaj! jedynie pa-rametry spójno'ci wewn#trznej dla ca%ej skali, co

jest o tyle dziwne, "e wymiary postaw rozpatry-wane s! osobno, a nie jako wska)nik %!czny, a au-torzy wcale nie wskazuj!, "e ich skala jest metod! homogeniczn! i ma struktur# jednoczynnikow! (por. Hornowska, 2007, s. 54; Anastasi, Urbina, 1999, s. 138, 141). W prowadzonych pó)niej eks-ploracyjnych analizach czynnikowych tej"e skali ujawnia%o si# wiele ró"nych struktur czynniko-wych, niekoniecznie odwzorowuj!cych orygi-naln! struktur# uzyskan! przez jej autorów – od trzyczynnikowych (Gresham, Fontenot, 1989) poprzez czteroczynnikowe (Andersen i in., 1993; Medina, Saegert i Gresham, 1996; Burgess, 2005), do pi#cioczynnikowych (Roberts i Sepu-lveda, 1999a, 1999b). Inne zarzuty, które mo"na postawi$ badaniom Yamauchi i Templera (1982), to przede wszystkim fakt, "e korelaty wykorzy-stane przez nich do walidacji skali MAS w du"ej mierze odnosi%y si# do psychopatologii, a nie do normalnych zachowa( (u"yto np. skróconej wer-sji MMPI i takich wymiarów, jak obsesyjno'$ i paranoja), a w pó)niejszych publikacjach innych autorów zdecydowanie brakuje bada( wery&ku-j!cych jej trafno'$ i rzetelno'$.

Drugie z wymienionych narz#dzi, skala MBBS (Furnham, 1984), powsta%o jako reakcja Furnhama na badania Rubinsteina (1981) oraz Yamauchiego i Templera (1982). Zarzuty sta-wiane Yamauchi i Templerowi (1982) to przede wszystkim brak analiz dotycz!cych wymiarów postaw wobec pieni#dzy w kontek'cie wieku i p%ci, wspomniane ju" u"ywanie do walidacji skali korelatów w du"ej mierze odnosz!cych si# do psychopatologii, a nie do normalnych zacho-wa(, oraz brak za%o"e( co do pochodzenia po-staw wobec pieni#dzy (Furnham, 1984).

Opieraj!c si# na opiniach behawiorystów i psychoanalityków, Furnham (1984) zak%ada%, "e zwyczaje i postawy dotycz!ce pieni#dzy kszta%-towane s! przynajmniej cz#'ciowo jako wynik wczesnej socjalizacji i postulowa%, "e powinny one by$ zwi!zane z innymi przekonaniami spo%ecz-nymi i przekonaniami odno'nie pracy. Za%o"enia

22 | Agata G!siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 "2013#, 20–39 Agata G!siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 "2013#, 20–39 | 23

te jednak nie stanowi!y podstaw do generowa-nia pozycji testowych, Furnham (1984) opiera! si" natomiast na pozycjach z krytykowanej skali Yamauchi i Templera (1982), badaniach Rubin-steina (1981), ksi#$kach z obszaru psychologii pieni#dza, wywiadach i w!asnych obserwacjach, a wymiary skali powsta!y jako skutek analizy czynnikowej. Skala MBBS u$yta zosta!a w kil-kunastu badaniach w wielu kontekstach kulturo-wych (np. Wilhelm i in., 1993; Hanley, Wilhelm, 1992; Yang, Lester, 2002), przy czym nie zawsze wykorzystywano w nich pe!n# pul" pozycji (pe!-na pula: Furnham, Argyle, 1998, s. 50-51). Nie we wszystkich badaniach zreplikowana zosta!a oryginalna struktura skali, jednak ogólny sens czynników uzyskiwanych w analizach czynniko-wych by! bardzo podobny do oryginalnego wyni-ku Furnhama (1984). Podobnie jak w przypadku skali MAS brakuje jednak bada% wery&kuj#cych trafno'( zewn"trzn# skali MBBS.

Skala postaw wobec pieni"dzy wykorzystana w najwi"kszej liczbie opublikowanych bada%, to skala MES Tanga (1992) wraz z jej pó)niejszymi mody&kacjami. Pocz#tkowe prace Tanga (1992) nad skal# do pomiaru postaw wobec pieni"dzy opiera!y si" na krytyce narz"dzi zaproponowa-nych przez Yamauchi i Templera (1982), Wer-nimonta i Fitzpatrick (1972) oraz Furnhama (1984). Jego skala równie$ zosta!a stworzona z wykorzystaniem strategii empirycznej. Pozycje testowe generowane by!y na podstawie literatury dotycz#cej pieni"dzy jako czynnika motywacyj-nego, pozytywnych i negatywnych postaw wobec pieni"dzy (Wernimont, Fitzpatrick, 1972) oraz na podstawie wymiarów zaczerpni"tych ze skal Furnhama (1984) oraz Yamauchiego i Templera (1982), a pocz#tkowa sze'cioczynnikowa struk-tura skali by!a wynikiem analizy czynnikowej. W swoich pó)niejszych badaniach Tang (1995) stworzy! skrócon# wersj" skali MES, wybieraj#c z ka$dego czynnika pierwotnej skali po dwie po-zycje o najwy$szych !adunkach czynnikowych. Skala ta sk!ada si" z trzech nieskorelowanych

czynników (Tang, 1995, s. 813), których suma interpretowana jest jako „aprobata dla etycznego znaczenia pieni!dzy” (Tang, 1995, s. 812).

Skrócona wersja skali by!a pó)niej przez Tan-ga i jego wspó!pracowników dalej mody&kowana (Tang, Kim, 1999; Tang, Kim, Tang, 2002) tak, aby uzyska( skal" sk!adaj#c# si" z jeszcze mniej-szej liczby pozycji, tworz#cej nisko ze sob# skore-lowane czynniki. Najbardziej „oszcz"dna” wersja skali MES sk!ada si" zaledwie z sze'ciu pozycji, tworz#cych trzy czynniki, a jej struktura zosta!a potwierdzona za pomoc# kon&rmacyjnej analizy czynnikowej w grupach osób pochodz#cych m.in. ze Stanów Zjednoczonych, Chin i Wielkiej Bry-tanii (Tang, Kim, 1999; Tang, Kim, Tang, 2002; Tang, Furnham, Davis, 2002). Wyniki bada% pokazuj# jednak, $e dopasowanie modelu po-miarowego do danych by!o zdecydowanie lepsze w próbie ameryka%skiej, dla której skala zosta!a oryginalnie stworzona i na której prowadzone by!y analizy eksploracyjne, ni$ w pozosta!ych grupach. Mo$na stwierdzi(, $e nawet w przypad-ku tak uproszczonego i ogólnego spojrzenia na postawy wobec pieni"dzy, wyst"puj# nie daj#ce si" pomin#( ró$nice kulturowe.

Oprócz wersji skróconej MES, istniej# tak$e ró$ne wersje rozbudowane, np. skala u$ywana przez Tanga, Luna-Arocasa i Whiteside’a (1997, 2003), sk!adaj#ca si" z 15 pozycji zgrupowanych w pi"( czynników. Od takich wersji Tang i jego wspó!pracownicy zapocz#tkowali u$ywanie na-rz"dzia, które nazwali Skal# Mi!o'ci Do Pieni"-dzy ("e Love of Money Scale, LOMS). W sk!ad tej skali wchodzi, w zale$no'ci od wersji, od jed-nego do sze'ciu czynników, opieraj#cych si" na innych pozycjach, co bez w#tpienia powoduje, $e w ka$dym badaniu mierzony jest nieco inny konstrukt. Z tego powodu, jakkolwiek za ka$-dym razem autorzy u$ywaj# tej samej nazwy skali, w rzeczywisto'ci mierz# troch" co' innego, co uniemo$liwia uogólnianie uzyskiwanych wy-ników. Co najwa$niejsze jednak, w $adnym z do-st"pnych artyku!ów nie ma informacji dlaczego

u$yto akurat tej, a nie innej wersji skali LOMS i na jakiej podstawie wybierano wymiary i pozy-cje do poszczególnych czynników.

Podsumowuj#c, jakkolwiek skala MES i jej pó)niejsza wersja LOMS jest najcz"'ciej u$ywan# i najlepiej opracowan# psychometrycznie metod# do pomiaru postaw wobec pieni"dzy, i w jej przy-padku mo$na mie( pewne w#tpliwo'ci. Z jednej strony, Tang i jego wspó!pracownicy dbaj# o to, aby wymiary skali by!y w jak najmniejszym stopniu skorelowane i u$ywaj# zaawansowanych metod statystycznych opartych na analizie pro-&lowej, analizie kon&rmacyjnej i analizie inwa-riancji pomiaru. Jednak z drugiej strony u$ywaj# oni !#cznego wyniku na skali jako wska)nika pewnej postawy wobec pieni"dzy, nie wskazuj#c uzasadnienia teoretycznego takiego post"powa-nia. Problemy z zachowaniem inwariancji po-miaru, szczególnie w badaniach na próbach osób o ró$nych narodowo'ciach (np. Tang i in., 2006; Tang i in., 2007; Tang, Chen, Sutarso, 2008), su-geruj# tak$e, $e pomiar postaw wobec pieni"dzy powinien uwzgl"dnia( specy&k" kulturow# kraju, w którym tworzone i wykorzystywane s# skale. Z tego te$ powodu do bada% polskich stworzono do tej pory dwie zwalidowane skale do pomia-ru postaw wobec pieni"dzy: skal" Ja i pieni#dze ( JiP) W#sowicz-Kiry!o (2008) i Skal" Postaw Wobec Pieni"dzy SPP, która jest przedmiotem niniejszego artyku!u.

Skala Ja i pieni#dze ( JiP) tworzona by!a w tym samym czasie co skala SPP, jednak pra-ce nad tymi skalami prowadzone by!y zupe!-nie niezale$nie. Koncepcja skali JiP powsta!a w latach 2001-2003 w ramach seminarium magisterskiego prowadzonego przez Gra$y-n" W#sowicz-Kiry!o na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Punktem wyj'cia dla budowy skali Ja i pieni#dze by!o za!o$enie trójczynnikowej struktury postawy wobec pie-ni"dzy, czyli istnienia jej komponentu behawio-ralnego, emocjonalnego i poznawczego. Kom-ponent behawioralny obejmowa! takie aspekty,

jak planowanie wydatków, oszcz"dzanie, inwe-stowanie, us!ugi bankowe i ubezpieczeniowe, podatki, zakupy i wydawanie pieni"dzy, kredyty i po$yczki, po$yczanie pieni"dzy innym oso-bom. Komponent poznawczy zde&niowany zo-sta! jako pogl#dy i przekonania na temat pieni"-dzy, ich znaczenia i funkcji w $yciu danej osoby, podczas gdy komponent emocjonalny dotyczy! uczu( potencjalnie do'wiadczanych przez dan# osob" w kontek'cie pieni"dzy. Ostatecznie, ska-la Ja i pieni#dze mierzy sze'( wymiarów postawy wobec pieni"dzy (W#sowicz-Kiry!o, 2008; W#-sowicz-Kiry!o, Wi'niewska, 2005).

Jak podaje W#sowicz-Kiry!o (2008), skala Ja i pieni#dze zosta!a wykorzystana w prawie czter-dziestu badaniach, które potwierdzi!y jej rzetel-no'( i trafno'(. Niestety opublikowane zosta!y szczegó!owe wyniki zaledwie kilku bada% (W#-sowicz-Kiry!o, Wi'niewska, 2005; W#sowicz-Kiry!o i in., 2007; W#sowicz-Kiry!o, 2008, 2010), które nie pozwalaj# na spójn# ocen" psychome-trycznych w!a'ciwo'ci skali JiP. Bez w#tpienia jednak skal" Ja i pieni#dze nale$y traktowa( jako narz"dzie dobrze dostosowane do polskich wa-runków kulturowych i trafny punkt odniesienia do oceny innych skal postaw wobec pieni"dzy.

2. Skala postaw wobec pieni!dzy SPP

2.1. Za!o"enia do konstrukcji skali

Oryginalna wersja skali SPP do pomiaru po-staw wobec pieni"dzy powsta!a przy za!o$eniu, $e postawy wobec pieni"dzy to „ogó$ wzgl!dnie trwa$ych dyspozycji do oceniania pieni!dzy i emo-cjonalnego reagowania na nie, oraz towarzysz#-cych im wzgl!dnie trwa$ych przekona% o naturze i w$asno&ciach pieni!dzy oraz wzgl!dnie trwa$ych dyspozycji do okre&lonego rodzaju zachowania zwi#zanego z pieni!dzmi” (G#siorowska, 2008a, s. 48). Na podstawie niniejszej de&nicji za!o$o-

24 | Agata G!siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 "2013#, 20–39 Agata G!siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 "2013#, 20–39 | 25

no wi!c, "e postawy wobec pieni!dzy sk#adaj$ si! z komponentu emocjonalnego, behawioral-nego i poznawczego, i w nast!pnym kroku zde-%niowano zestaw prawdopodobnych czynników, które nale"y wzi$& pod uwag! przy generowaniu pozycji skali. W ramach komponentu afektyw-nego by#o to ocenianie pieni!dzy jako dobrych lub jako z#ych oraz niepokój, podejrzliwo'&, l!k w sytuacjach zwi$zanych z pieni!dzmi; w ra-mach komponentu poznawczego: traktowanie pieni!dzy jako (ród#a w#adzy, si#y i presti"u, ostro"no'& i konserwatyzm %nansowy, stosunek do zad#u"ania si! i do po"yczania od innych, determinizm w odniesieniu do w#asnej i cudzej sytuacji %nansowej; natomiast w ramach kom-ponentu behawioralnego: kontrola %nansowa, planowanie i oszcz!dzanie, wykorzystywanie okazji %nansowych i ch!& robienia dobrych interesów, wysi#ek nastawiony na zdobywanie pieni!dzy oraz preferowane formy pieni$dza (gotówka versus pieni$dz „plastikowy”).

Na tym etapie konstrukcji metody przyj!to tak"e, "e wszystkie pozycje testowe b!d$ mia#y charakter stwierdze) zamkni!tych, do których osoby badane ustosunkowuj$ si! na pi!cio-stopniowej skali, wyra"aj$cej stopie) zgody z tre'ci$ w danym stwierdzeniu (kategorie odpowiedzi: zgadzam si!, raczej si! zgadzam, trudno powiedzie&, raczej si! nie zgadzam, nie zgadzam si!). Jak wskazuje Brzezi)ski (1978, 1999), zastosowanie pi!ciostopniowej skali odpowiedzi pozwala na uzyskanie stosunkowo najwy"szej spójno'ci wewn!trznej poszczegól-nych wymiarów przy ustalonej liczbie pozycji testowych.

2.2. Generowanie pozycji testowychNa podstawie przyj!tych kategorii wyge-

nerowano 114 wst!pnych pozycji zwi$zanych z postawami wobec pieni!dzy. W nast!pnym kroku grupa s!dziów kompetentnych sk#ada-j$cych si! z pi!ciu psychologów oraz specjali-

sty w zakresie konstruowania kwestionariuszy marketingowych oceni#a pozycje testowe pod wzgl!dem poprawno'ci j!zykowej i trafno'ci tre'ciowej. Dodatkowo, trudno'& j!zykowa po-zycji testowych zosta#a zwery%kowana przez grup! 46 studentów ostatniego roku studiów na kierunku Zarz$dzanie i Marketing, bior$cych udzia# w zaj!ciach z problematyki konstruowa-nia testów do bada) spo#ecznych. W rezulta-cie uzyskano zestaw 113 zwery%kowany pod wzgl!dem trudno'ci teksu i trafno'ci tre'ciowej. *rednia d#ugo'& zdania w tym zestawie pozycji wynosi#a 9,65, natomiast wska(nik mglisto'ci Gunninga FOG wyniós# 13,69. Wysoko'ci tych wska(ników sugeruj$, "e pozycje testowe trak-towane jako tekst s$ zrozumia#e przy pierwszym czytaniu dla osób, które posiadaj$ co najmniej 'rednie wykszta#cenie. Tak przygotowana lista pozycji zosta#a u"yta do dalszych bada), maj$-cych na celu zwery%kowanie wieloczynnikowej struktury postaw wobec pieni!dzy.

2.3. Wery!kacja struktury skali postaw wobec pieni"dzy

W pierwszym kroku przeprowadzono dwa badania na ró"nych próbach i wykonano anali-zy maj$ce na celu zwery%kowanie struktury skali postaw wobec pieni!dzy w oparciu o eksplora-cyjn$ i kon%rmacyjn$ analiz! czynnikow$.

2.3.1. Badanie 1. Analiza eksploracyjnaBadanie przeprowadzono na grupie 353 osób

(48,15% kobiet) w wieku od 19 do 55 lat (M = 24,2; SD = 5,87), w g#ównej mierze studentów studiów dziennych i zaocznych. Uzyskano 351 poprawnie i kompletnie wype#nionych kwe-stionariuszy, które wzi!to pod uwag! w dalszej analizie.

Przed przyst$pieniem do analizy czynniko-wej przeanalizowano poszczególne pozycje pod wzgl!dem liczby odpowiedzi „trudno powie-

dzie&”, udzielonych przez respondentów i wy-kluczono sze'& pozycji, dla których odsetek tych odpowiedzi przekroczy# 25%. Eksploracyjna analiza czynnikowa zosta#a wi!c przeprowadzo-na na zestawie 107 pozycji.

Dane uzyskane w ten sposób poddano eks-ploracyjnej analizie czynnikowej przeprowadzo-nej metod$ g#ównych sk#adowych (por. Brzezi)-ski, 1999; Zakrzewska, 1994), za pomoc$ pakietu SPSS for Windows. Ze wzgl!du na kszta#t wy-kresu osypiska i merytoryczny sens rozwi$zania zadecydowano o przyj!ciu rozwi$zania siedmio-czynnikowego. Do rotacji uzyskanego rozwi$za-nia czynnikowego wykorzystano metod! rotacji Varimax, poniewa" autorzy tradycyjnych skal do pomiaru postaw wobec pieni!dzy wskazuj$ na ortogonalno'& uzyskiwanych konstruktów (np. Tang, 1992; Furnham, 1984). Po rotacji pierwszy czynnik wyja'nia# 7,89% wariancji, kolejne czyn-niki odpowiednio 5,15%, 4,50%, 3,36%, 3,31%, 3,05% i 2,53%. +$cznie za pomoc$ siedmiu czynników wyja'nia si! 27,8% wariancji wspól-nej. Niski procent wyja'nianej wariancji wynika w przewa"aj$cej mierze z du"ej liczby pozycji poddanych analizie czynnikowej i w tym kon-tek'cie nie jest sytuacj$ niepokoj$c$. Stosunkowo równomierny rozk#ad wyja'nianej wariancji na siedem czynników 'wiadczy tak"e o ich znacznej specy%czno'ci.

Do ka"dego czynnika wybrano pozycje o #a-dunkach czynnikowych wi!kszych ni" 0,3. Uzy-ska#am w ten sposób wst!pne rozwi$zanie, sk#a-daj$ce si! z 97 pozycji w siedmiu czynnikach, nazwanych kolejno kontrola !nansowa, w"adza p"yn#ca z pieni$dzy, niepokój !nansowy, awersja do zobowi#za% !nansowych, "apanie okazji, z"o p"y-n#ce z pieni$dzy i preferowanie gotówki. Interpre-tacja psychologiczna poszczególnych wymiarów zosta#a zaprezentowana w dalszej cz!'ci niniej-szego artyku#u (paragraf 2.3.3).

W dalszej kolejno'ci, na bazie rozwi$zania eksploracyjnego, zbudowano model 'cie"kowy analizy kon%rmacyjnej, który zwery%kowano za

pomoc$ pakietu SPSS Amos. W modelu tym zak#adano, "e zmienne latentne reprezentuj$ce wymiar postaw wobec pieni!dzy mog$ by& ze sob$ skorelowane, jednak b#!dy pomiaru dla poszczególnych pozycji testowych nie koreluj$ ze sob$. Warto'ci parametrów modelu zosta#y oszacowane metod$ najwi!kszego prawdopodo-bie)stwa. Aby uzyska& rozwi$zanie jak najlepiej dopasowane do danych w 'wietle ogólnie przy-j!tych kryteriów dopasowania, z poszczegól-nych czynników wykluczono pozycje o niskim zwi$zku merytorycznym z danym czynnikiem, oraz takie, dla których 'cie"ki zale"no'ci ze zmiennymi latentnymi nie by#y istotne na po-ziomie p = 0,01. W ten sposób wyeliminowano 34 pozycje testowe, uzyskuj$c model grupuj$cy 63 pozycje testowe w siedem wymiarów postaw wobec pieni!dzy o zadowalaj$cych parametrach dopasowania do danych ze wzgl!du na kryte-rium χ2/df i RMSEA1 (χ2/df = 1,819; RMSEA = 0,048; p(RMSEA<0,05) = 0,85; GFI = 0,750; AGFI = 0,732). Co prawda wska(niki dobroci dopasowania GFI i AGFI nie osi$gaj$ zaleca-nego minimum, jednak s$ one mocno zale"ne od liczby parametrów oszacowania w stosunku do liczebno'ci próby, a w tym przypadku jest ona do'& du"a. Z tego te" powodu w nast!pnym kroku przeprowadzono kon%rmacyjn$ analiz! czynnikow$ skali wst!pnej wersji SPP na znacz-nie wi!kszej grupie osób badanych.

1 Zgodnie z kryteriami przyjmowanymi przez Vanden-berga i Lance’a (2000) oraz Byrne (2010), model jest doskonale dopasowany do danych, je'li RMSEA nie przekracza 0,06, natomiast dobrze dopasowany do da-nych, je'li pozostaje poni"ej 0,08. Górniak (2000) wska-zuje, "e warto'ci GFI i AGFI powy"ej 0,9 oznaczaj$ dobrze dopasowany model. Dodatkowo, analizowa#am tak"e prawdopodobie)stwo, "e RMSEA,0,05, co ozna-cza testowanie hipotezy o bardzo dobrym dopasowaniu modelu do danych i po"$dan$ sytuacj$ jest brak podstaw do odrzucenia takiej hipotezy (Górniak, 2000).

26 | Agata G!siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 "2013#, 20–39 Agata G!siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 "2013#, 20–39 | 27

2.3.2. Badanie 2. Analiza kon!rmacyjna

Aby przeprowadzi! kon"rmacyjn# analiz$ czynnikow# na wi$kszej grupie badanych, innych ni% w badaniu 1, wersj# skali SPP sk&adaj#c# si$ z 63 pozycji przebadano 1792 osoby (47,3% ko-biet). 'rednia wieku badanych osób wynios&a M = 23,67 lat (SD = 5,6 lat), 90% osób badanych mia&o co najwy%ej 30 lat.

W oparciu o zebrane dane przetestowano model wynikowy z badania 1, reprezentuj#cy siedem skorelowanych wymiarów postaw wobec pieni$dzy mierzonych przez 63 pozycje testo-we. Ze skali wykluczono pi$! kolejnych pozycji o nieistotnych &adunkach czynnikowych i uzy-skano w ten sposób model bardzo dobrze do-pasowany do danych w (wietle wszystkich ana-lizowanych kryteriów (χ2/df = 2,846; RMSEA = 0,032; p(RMSEA<0,05) > 0,999; GFI = 0,913; AGFI = 0,906).

Dla ostatecznej wersji kwestionariusza sk&a-daj#cej si$ z 58 pozycji testowych sprawdzono ponownie poziom trudno(ci j$zykowej. 'rednia d&ugo(! zdania wynosi&a 8,7, natomiast wska)-nik mglisto(ci Gunninga FOG wyniós& 13,05. Wysoko(! tych wska)ników sugeruje, %e pozy-cje testowe traktowane jako tekst s# zrozumia&e przy pierwszym czytaniu dla osób, które posia-daj# (rednie wykszta&cenie. Parametry te s# lep-sze ni% w przypadku wyj(ciowej wersji skali.

Podsumowuj#c, do dalszej analizy zaakcepto-wano ostateczn# wersj$ skali SPP, sk&adaj#c# si$ z 58 pozycji testowych ocenianych przez respon-denta na skali Likerta, zgrupowanych w siedem wymiarów postaw wobec pieni$dzy.

2.3.3. Interpretacja psychologiczna wymiarów skali postaw wobec pieni"dzy

W sk&ad skali do pomiaru postaw wobec pie-ni$dzy SPP wesz&o siedem czynników. Ka%dy

z nich obrazuje odr$bne aspekty zwi#zane z po-strzeganiem pieni#dza czy te% preferowaniem okre(lonych sytuacji z nim zwi#zanych.

Pierwszy czynnik, kontrola !nansowa (KF), zawiera takie pozycje jak: „Kontroluj$ dok&adnie stan moich pieni$dzy i oszcz$dno(ci”, „Dok&ad-nie przestrzegam w&asnego bud%etu "nansowe-go”, „Wiem dok&adnie, co do grosza, ile pieni$-dzy mam w portfelu w danej chwili”, ale tak%e pozycje znaczeniowo zwi#zane z tendencj# do oszcz$dzania, takie jak „Odk&adam pieni#dze na przysz&o(!” czy „M#dry cz&owiek jest oszcz$dny”. Osoba osi#gaj#ca wysokie wyniki na tym wymia-rze jest ostro%na i rozwa%na je(li chodzi o decy-zje "nansowe, oszcz$dna, mo%na powiedzie!, %e przejawia konserwatywn# postaw$ w zarz#dza-niu pieni$dzmi. Osoba osi#gaj#ca wyniki niskie nie przywi#zuje wagi do kontrolowania stanu swoich "nansów, woli raczej wydawa! pieni#dze ni% je oszcz$dza!. Wymiar kontrola !nansowa odnosi si$ zarówno do tera)niejszych, jak i przy-sz&ych decyzji "nansowych podejmowanych przez cz&owieka. Jest on nieco szerszy znaczenio-wo ni% czynnik Odk"adanie na przysz"o#$ w skali MAS Yamauchi i Templera (1982), natomiast wydaje si$ zbli%ony do czynnika Bezpiecze%stwo/Konserwatyzm w skali MBBS Furnhama (1984) i do czynnika Kontrola spraw !nansowych w skali Ja i pieni#dze (W#sowicz-Kiry&o, 2008). Wymiar ten ma przede wszystkim behawioralny charak-ter, chocia% w jego sk&ad wchodz# tak%e pozycje opisuj#ce cechy funkcjonowania poznawczego, które sprzyjaj# efektywnemu zarz#dzaniu swo-imi pieni$dzmi.

Czynnik drugi, w"adza p"yn&ca z pieni'dzy (WP), jest identyczny znaczeniowo z czynni-kiem Si"a/Presti( w skali MAS (Yamauchi, Tem-pler, 1982; G#siorowska 2002), czynnikiem Si"a/Wydatki w skali MBBS (Furnham, 1984) oraz czynnikiem Znaczenie pieni'dzy dla Ja w skali JiP (W#sowicz-Kiry&o, 2008). Wysokie wyniki na tym wymiarze oznaczaj#, %e respondent uznaje pieni#dze za narz$dzie do wywierania wra%enia

czy wp&ywu na innych, narz$dzie w&adzy i wy-wo&ywania szacunku oraz miar$ sukcesu. Pozycje charakterystyczne to: „Pieni#dze odzwierciedla-j# sukces %yciowy”, „Pieni#dze i w&adza to jed-no” czy te% „Ludzie bogaci ciesz# si$ wi$kszym powa%aniem”. Czynnik ten odwo&uje si$ przede wszystkim do komponentu poznawczego posta-wy (postrzeganie pieni$dzy jako symbolu w&a-dzy, si&y, presti%u i jako narz$dzia do wywiera-nia wp&ywu) i w pewnej mierze do komponentu emocjonalnego (pozytywne nastawienie i ewalu-acja pieni$dzy).

Trzeci czynnik okre(lony zosta& jako niepokój o !nanse (NF). W jego sk&ad wchodz# takie po-zycje jak: „Cz$sto martwi$ si$ o moj# kondycj$ "nansow#”, „Cz$sto mówi$, %e mnie na co( nie sta!, niezale%nie od tego, czy jest to prawda czy nie”, „Gdy mam ma&o pieni$dzy, czuj$ si$ niespo-kojnie i nerwowo” czy te% „Cz$sto mam trudno(ci w podejmowaniu decyzji o wydawaniu pieni$dzy, niezale%nie od kwoty, o któr# chodzi”. Wysokie wyniki oznaczaj#, %e respondent jest osob# nie-zdecydowan#, podejrzliw# i pe&n# w#tpliwo(ci w sytuacjach zwi#zanych z pieni$dzmi. Czyn-nik niepokój o !nanse jest podobny znaczeniowo przede wszystkim do czynnika podejrzliwo#$ ze skali MAS (Yamauchi, Templer, 1982), jednak wydaje si$ równie%, %e zawiera pewne aspekty l$kowe i neurotyczne, a wi$c powinien by! sko-relowany tak%e z czynnikiem l'k na tym wymia-rze. W pewnym stopniu czynnik ten pokrywa si$ równie% z wymiarem pieni&dze jako )ród"o poczu-cia winy w skali JiP (W#sowicz-Kiry&o, 2008).

Czynnik czwarty, awersja wobec zobowi&za% !nansowych (AW), nie posiada odpowiedników w dotychczas istniej#cych skalach do pomiaru postaw wobec pieni$dzy. Jakkolwiek z analizy tre(ci pozycji wynika, %e chodzi tu o niech$! do po%yczania pieni$dzy od rodziny czy te% znajo-mych („Po%yczanie pieni$dzy od znajomych czy rodziny jest przykr# konieczno(ci#”, „Nie lubi$ po%ycza! pieni$dzy od innych (za wyj#tkiem banków), chyba %e jestem do tego zmuszony”),

to znajduj# si$ tu tak%e pozycje o tre(ci bardziej ogólnej („Lepiej nie po%ycza! pieni$dzy od ni-kogo”). Mo%na wi$c wnioskowa!, %e osoba osi#-gaj#ca wysokie wyniki na tym wymiarze nie lubi zaci#ga! zobowi#za* "nansowych ani wobec znajomych, ani wobec instytucji "nansowych, je(li natomiast jest zmuszona do podj$cia takich zobowi#za*, chce si$ z nich wywi#zywa! w ter-minie („Kredyty trzeba zawsze sp&aca! w termi-nie”, „D&ugi wobec rodziny i znajomych zawsze trzeba oddawa! w terminie”). Postawa taka jest przez respondenta zdecydowanie uznawana za rozwa%n# i rozs#dn#. Wymiar awersji do zobo-wi#za* "nansowych, podobnie jak wymiar kon-troli "nansowej, &#czy w sobie charakter beha-wioralny i poznawczy.

Pi#ty czynnik, "apanie okazji (+O), tre(ciowo jest do(! zbli%ony do wymiaru Wykorzystywa-nie okazji ze zmody"kowanej wersji skali MAS (Roberts, Sepulveda, 1999a, 1999b). Wysokie wyniki osi#gane przez respondenta oznaczaj# jego tendencj$ do wykorzystywania wyj#tkowych okazji zwi#zanych z pieni$dzmi, szczególnie w kontek(cie mo%liwo(ci ich zarobienia. Jest on zdecydowanie bardziej spójny wewn$trznie ni% analogiczny czynnik w skali MAS (por. Roberts, Sepulveda, 1999a, 1999b; G#siorowska, 2002). Wymiar ten ma silnie behawioralny charakter.

Czynnik szósty, nazwany pieni&dze jako )ród"o z"a (ZZ), jest zbli%ony znaczeniowo do wymia-ru z"o w skali MES Tanga (1992, 1995). Chodzi tu o przekonanie, %e pieni#dze s# przyczyn# z&a, a nie %e s# z&e same w sobie. Respondent osi#-gaj#cy wysokie wyniki na tym wymiarze uwa%a pieni#dze za co( bezu%ytecznego, niepotrzebne-go i zniewalaj#cego, )ród&o z&a w codziennym %y-ciu, natomiast osoby przywi#zuj#ce wag$ do pie-ni$dzy za godne pogardy. Bez w#tpienia wymiar ten jest silnie wysycony emocjonalnie i chodzi tu o pieni#dze jako obiekt wywo&uj#cy negatywne emocje.

Ostatni czynnik, nazwany preferowanie go-tówki (PG), równie% nie posiada odpowiedników

28 | Agata G!siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 "2013#, 20–39 Agata G!siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 "2013#, 20–39 | 29

w tradycyjnych skalach do pomiaru postaw wo-bec pieni!dzy. Wysoki wynik na tym wymiarze oznacza, "e osoba preferuje p#ynne, „"ywe” formy pieni$dza, a wi!c np. woli gotówk! ni" czeki czy karty kredytowe, sk#ania si! tak"e ku trzymaniu pieni!dzy w domu, w przys#owiowej skarpecie, ni" w banku czy jakichkolwiek innych insty-tucjach %nansowych. Podobnie jak awersja do zobowi$za& %nansowych, wymiar ten ma silnie behawioralny charakter.

2.4. Walidacja skali postaw wobec pieni!dzy

2.4.1. Statystyki opisowe

W tabeli 1 przedstawiono statystyki opisowe dla poszczególnych wymiarów postaw wobec pieni!dzy, obliczone dla danych z próby bada-nych z drugiej analizy kon%rmacyjnej (paragraf 2.3.2).

Warto'ci wspó#czynników sko'no'ci nie prze-kraczaj$ co do warto'ci absolutnej 1, co 'wiadczy o zachowaniu symetrii rozk#adu. W przypadku dwóch wymiarów nale"y jednak zwróci( uwag! na sko'no'( rozk#adu, zdecydowanie wi!ksz$ ni" w przypadku pozosta#ych wymiarów. Wyniki na

wymiarze z!o p!yn"ce z pieni#dzy s$ nieco prze-suni!te w lewo, co 'wiadczy o tym, "e ludzie ra-czej nie my'l$ o pieni$dzach w kategoriach z#a, szkody moralnej itp.; natomiast wyniki na skali awersja do zobowi"za$ %nansowych przesuni!te s$ w prawo, co mo"e wynika( z normy spo#ecznej, zgodnie z któr$ nie nale"y si! zad#u"a(, a wszyst-kie zobowi$zania trzeba regulowa( w terminie.

Wspó#czynniki kurtozy dla sze'ciu z sied-miu analizowanych wymiarów s$ bliskie 0, je-dynie rozk#ad wymiaru preferowanie gotówki ma charakter platykurtyczny. Oznacza to, "e na wspomnianym wymiarze stosunkowo ma#o osób osi$ga wyniki 'rednie, a du"o – warto'ci skrajne (Szczerbuk, Bedy&ska, 2007).

2.4.2. Rzetelno!" skali SPPRzetelno'( skali SPP zosta#a oszacowana

dwoma sposobami. Po pierwsze, przeanalizowa-no spójno'( wewn!trzn$ poszczególnych wymia-rów za pomoc$ parametru Cronbacha, w opar-ciu o zbiory danych, na których przeprowadzona zosta#a eksploracyjna analiza czynnikowa i druga analiza kon%rmacyjna, przy za#o"eniu ostatecz-nej struktury wymiarów postaw wobec pieni!dzy. Drugim sposobem by#o przeprowadzenie anali-

zy spójno'ci bezwzgl!dnej pomiaru metod$ po-wtarzania testu (Hornowska, 2007; Magnusson, 1981). W tym celu grup! 49 osób w wieku od 22 do 43 lat (61,2% kobiet, wiek M = 26,674; SD = 5,018) przebadano skal$ postaw wobec pieni!dzy SPP dwa razy w odst!pie trzech tygodni. Wyniki analiz przestawiono w tabeli 2.

Warto'ci wspó#czynników Cronbacha dla trzech skal (awersja do zobowi"za$ %nansowych, !apanie okazji i z!o p!yn"ce z pieni#dzy) nie s$ zbyt wysokie, co wi$"e si! przede wszystkim z niewiel-k$ liczb$ pozycji w tych skalach. Mo"e to tak"e 'wiadczy( o wielowymiarowym charakterze tych konstruktów. Wszystkie wspó#czynniki s$ jednak na dopuszczalnym poziomie, a co najwa"niejsze, znacznie przewy"szaj$ wspó#czynniki rzetelno'ci skali MAS w warunkach polskich, i s$ porówny-walne do ich warto'ci w badaniach zachodnich (por. G$siorowska, 2002; Roberts, Sepulveda, 1999a, 1999b; Yamauchi, Templer, 1982).

Wspó#czynniki korelacji w analizie stabilno'ci bezwzgl!dnej wahaj$ si! od 0,709 dla wymiaru

awersja do zobowi"za$ %nansowych do 0,902 dla wymiaru kontrola %nansowa. Zadowalaj$ca stabil-no'( bezwzgl!dna wymiarów !apanie okazji i z!o p!yn"ce z pieni#dzy w odniesieniu do informacji o stosunkowo niskiej spójno'ci wewn!trznej tych wymiarów 'wiadczy raczej, "e s$ to wymiary he-terogeniczne w swoim charakterze, nie ma na-tomiast podstaw "eby uwa"a(, "e s$ to wymiary o niskiej rzetelno'ci pomiaru.

2.4.3. Trafno!" wewn#trznaW celu zwery%kowania trafno'ci wewn!trznej

skali SPP przeanalizowano korelacje pomi!dzy poszczególnymi wymiarami skali w oparciu o te same dane, na których wykonano drug$ analiz! kon%rmacyjn$. Uzyskane wyniki przedstawiono w tabeli 3.

Wi!kszo'( z uzyskanych wspó#czynników korelacji jest istotna, co jednak wynika przede wszystkim z du"ej liczebno'ci próby. Warto jed-nak zauwa"y(, "e najsilniejsze korelacje wyst!pu-j$ mi!dzy wymiarami kontrola %nansowa, awersja do zobowi"za$ i !apanie okazji, które maj$ przede wszystkim behawioralny charakter i opisuj$ ra-cjonalne, instrumentalne podej'cie do pieni!dzy, nakierowane na zarz$dzanie nimi, a nie przypisy-wanie im wyj$tkowych w#a'ciwo'ci, oraz mi!dzy wymiarami w!adza p!yn"ca z pieni#dzy i niepokój o %nanse, które maj$ silny komponent emocjo-nalny. Taki uk#ad wyników potwierdza trafno'( wewn!trzn$ opisywanej skali.

2.4.4. Trafno!" zewn#trznaCelem dalszych analiz by#o zwery%kowanie

trafno'ci zewn!trznej Skali Postaw Wobec Pie-ni!dzy. Trafno'( zbie"n$ wery%kowano na pod-stawie zwi$zków z wynikami w innych skalach, mierz$cych podobne konstrukty. Oprócz danych z oryginalnej skali SPP wykorzystano dane ze-brane z wykorzystaniem skal: MAS Yamauchi i Templera (1982), Ja i pieni$dze W$sowicz-Ki-

Tabela 1. Charakterystyki psychometryczne wymiarów postaw wobec pieni!dzy (N = 1792)

Wymiar Liczba pozycji M SD Sko!no!" Kurtoza

Kontrola finansowa 18 58,492 11,363 -0,127 -0,077

W!adza p!yn"ca z pieni#dzy 10 27,156 6,605 0,192 0 ,098

Niepokój finansowy 12 34,116 7,126 0,084 -0,109

Awersja do zobowi"za$ finansowych 5 19,915 3,233 -0,566 0,177

%apanie okazji 4 12,772 2,825 -0,158 -0,128

Pieni"dze jako &ród!o z!a 6 13,511 4,037 0,491 -0,067

Preferowanie gotówki 3 8,992 3,057 -0,195 -0,799

Tabela 2. Oszacowanie parametrów rzetelno"ci dla wymiarów skali SPP

Wymiar

Spójno!" wewn#trzna $ Cronbacha

Stabilno!" bezwzgl#dna

Korelacja test-restestN = 351 N = 1792

Kontrola finansowa 0,85 0,85 0.902**

W!adza p!yn"ca z pieni#dzy 0,74 0,76 0,805**

Niepokój finansowy 0,74 0,75 0,811**

Awersja do zobowi"za$ finansowych

0,64 0,60 0,709**

%apanie okazji 0,59 0,53 0,829**

Pieni"dze jako &ród!o z!a 0,61 0,65 0,870**

Preferowanie gotówki 0,72 0,71 0,817**

** p < 0,01

30 | Agata G"siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 '2013(, 20–39 Agata G"siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 '2013(, 20–39 | 31

przeciwie!stwo beztroskiego) podej"cie do pie-ni#dzy (Troisi, Christopher, Marek, 2006; Sha-fer, 2000; Tang, Kim, 1999; W$sowicz-Kiry%o, 2008). Z tego te& powodu o trafno"ci wymiaru kontrola !nansowa "wiadczy' b#dzie ujemna korelacja z ekstrawersj$ oraz dodatnia korela-cja z sumienno"ci$, preferowaniem porz$dku i przewidywalno"ci, a tak&e potrzeb$ domkni#-cia poznawczego. Dodatkowo, badania Rina (za: Furnham, 1984) i McClure’a (1984) wykaza%y, &e stabilni ekstrawertycy s$ bardziej otwarci, nie-skr#powani i beztroscy w odniesieniu do swoich pieni#dzy, uwa&aj$ te& pieni$dze za mniej wa&-ne w ich &yciu w porównaniu do niestabilnych introwertyków. W zwi$zku z tym spodziewano si# s%abszej, cho' istotnej, korelacji neurotyzmu i kontroli (nansowej.

Osoby o zewn#trznym umiejscowieniu, w porównaniu do osób o wewn#trznym LOC, w wi#kszym stopniu traktuj$ pieni$dze jako )ród%o si%y, wyznacznik sukcesu i )ród%o sza-cunku (Tang, 1993) i w mniejszym stopniu wykorzystuj$ pieni$dze do porówna! spo%ecz-nych (Lim, Teo, Loo, 2003). Taka orientacja na pieni$dze czy wr#cz obsesja pieni#dzy, przeko-nanie, &e daj$ one niezale&no"', kontrol# nad innymi i s$ dobrym standardem samooceny i oceny innych ludzi, zwi$zana jest te& z ni&-szym poziomem stabilno"ci emocjonalnej (En-gelberg i Sjöberg, 2006, 2007) i nisk$ ugodo-wo"ci$ (Shafer, 2000; W$sowicz-Kiry%o, 2008). Z tego te& powodu o trafno"ci skali SPP b#dzie "wiadczy' dodatnia korelacja wymiaru w"adza p"yn#ca z pieni$dzy z zewn#trznym umiej-scowieniem kontroli i neurotyzmem, a tak&e ujemna korelacja z ugodowo"ci$.

Z dotychczasowych bada! wynika, &e oso-by niepewne, podejrzliwe i l#kliwe w sytuacjach (nansowych charakteryzuj$ si# wysokim pozio-mem l#ku jako cechy (Lester, Yang i Spinella, 2006; Yamauchi i Templer, 1982), s$ wysoko neurotyczne (Shafer, 2000; W$sowicz-Kiry%o, 2008) i mniej stabilne emocjonalnie (Engelberg

i Sjöberg, 2006, 2007), a tak&e upatruj$ przy-czyn zdarze! raczej w dzia%aniach innych ludzi ni& w samym sobie (Lim, Teo, Loo, 2003; Tang, 1993). Z tego te& powodu spodziewano si# do-datniej korelacji wymiarów niepokój !nansowy i %ród"o z"a z neurotyzmem, l#kiem i zewn#trz-nym umiejscowieniem kontroli. Co wi#cej, ba-dania W$sowicz-Kiry%o (2008) wykaza%y tak&e, &e sk%onno"' do odczuwania winy w sytuacjach wydawania pieni#dzy jest zwi$zana z intrower-sj$, adaptacyjnym stylem poznawczym, prze-jawiaj$cym si# w przywi$zywaniu nadmiernej wagi do szczegó%ów oraz w pracy w rutynowy sposób, z wykorzystaniem konwencjonalnych procedur, a tak&e z punktowymi preferencjami przejawianymi w procesie tworzenia poznawczej reprezentacji celów. Jako &e ten wymiar ze skali JiP wi$&e si# z odczuwaniem niepokoju w sytu-acjach zwi$zanych z pieni#dzmi, spodziewano si# dodatniej korelacji wymiaru niepokój !nansowy z preferowaniem przewidywalno"ci i nietoleran-cj$ wieloznaczno"ci.

Wyniki bada! Lestera, Yang i Spinelli (2006) oraz Yamauchi i Templera (1982) pokazuj$, &e osoby o wysokim poziomie l#ku jako cechy mog$ mie' problemy z organizowaniem swojego bu-d&etu, co skutkuje nadmiernym i niekontrolowa-nym zad%u&eniem si#. Z tego powodu o trafno"ci skali SPP b#dzie "wiadczy' ujemna korelacja pomi#dzy wymiarem mierz$cym awersj$ do zo-bowi#za& !nansowych i poziomem l#ku. Dodat-kowo, skoro awersja do zobowi$za! (nansowych wi$&e si# z wysok$ kontrol$, skrupulatno"ci$ i re*eksyjno"ci$, spodziewano si# dodatniej ko-relacji tego wymiaru z preferowaniem porz$dku i potrzeb$ domkni#cia poznawczego.

Je"li chodzi o ostatni wymiar postaw wobec pieni#dzy, preferowanie gotówki , to brakuje ba-da! wery(kuj$cych jego korelaty w zakresie zmiennych indywidualnych. Maison (2013) wykazuje jednak, &e Polacy uwa&aj$, &e pos%u-giwanie si# gotówk$ daje wi#ksz$ kontrol# nad wydatkami, któr$ mo&na straci' w przypadku

ry%o (2008), skali warto"ci materialnych MVS Richins i Dawsona (1992) i skali Stosunku do Dóbr Materialnych Górnik-Durose (2002). Zak%adano przede wszystkim, &e o trafno"ci zbie&nej tej skali b#dzie "wiadczy' fakt istotnych korelacji mi#dzy nast#puj$cymi wymiarami ana-lizowanych skal:

Kontrola (nansowa (SPP) - odk%adanie na 1. przysz%o"' (MAS) oraz Kontrola spraw (-nansowych ( JiP); W%adza p%yn$ca z pieni#dzy (SPP) - Si%a/2. presti& (MAS), Znaczenie pieni#dzy dla Ja ( JiP) oraz materializm mierzony skal$ SDM i MVS; Niepokój (nansowy (SPP) - l#k oraz po-3. dejrzliwo"' (MAS) oraz Pieni$dze jako )ró-d%o poczucia winy ( JiP); Awersja do zobowi$za! (nansowych (SPP) - 4. Kontrola spraw (nansowych ( JiP); +apanie okazji (SPP) - Wykorzystywanie 5. okazji (MAS) oraz Po&yczanie pieni#dzy dla zysku ( JiP); Pieni$dze jako )ród%o z%a (SPP) - Znaczenie 6. pieni#dzy dla Ja oraz Pieni$dze jako "rodek ( JiP) – oczekiwano korelacji ujemnych.

Dodatkowo, w celu zwery(kowania trafno"ci kryterialnej, przeanalizowane zosta%y zwi$zki wymiarów postaw wobec pieni#dzy z narz#-

dziami mierz$cymi zmienne, które teoretycznie powinny z nimi korelowa' z uwagi na b$d) to podobie!stwo tre"ciowe, b$d) wyniki uzyski-wane w poprzednich badaniach dotycz$cych stosunku do pieni#dzy. Jako kryteria zewn#trz-ne wykorzystano wymiary osobowo"ci mierzo-ne inwentarzem NEO-FFI (Zawadzki, Strelau, Szczepaniak i ,liwi!ska, 1998), l#k mierzony Kwestionariuszem STAI-X (Wrze"niewski, Sosnowski, Jaworowska, Fecenec, 2006), po-trzeb# domkni#cia poznawczego mierzon$ ska-l$ PDP (Kossowska, 2003) oraz umiejscowie-nie kontroli mierzone Kwestionariuszem Delta (Drwal, 1979).

Dotychczasowe wyniki bada! wykaza%y mi#-dzy innymi, &e ekstrawertycy s$ otwarci, bez-troscy i nieskr#powani je"li chodzi o pieni$dze i w mniejszym stopniu s$ sk%onni do kontro-lowania (nansów, oszcz#dzania i planowania (nansowego (W$sowicz-Kiry%o, 2008; Troisi, Christopher, Marek, 2006; McClure, 1984), a w wi#kszym stopniu – do zad%u&ania si# (Ny-hus, Webley, 2002). Dodatkowo, cech$ osobo-wo"ci, która niejako z de(nicji wi$&e si# z sa-mokontrol$ (nansow$, jest sumienno"'. Osoby sumienne s$ bardziej sk%onne do kontrolowania, bud&etowania i planowania w%asnych (nansów, a tak&e charakteryzuje je konserwatywne (jako

Tabela 3. Korelacje pomi!dzy wymiarami postaw wobec pieni!dzy (N = 1792)

Wymiary W!adza p!yn"ca

z pieni#dzy

Niepokój $nansowy

Awersja do zobowi"za% $nansowych

&apanie okazji

Pieni"dze jako 'ród!o

z!a

Preferowanie gotówki

Kontrola finansowa 0,071 ** 0,152 ** 0,257 ** 0,239 ** -0,033 -0,003W!adza p!yn"ca z pieni#dzy

0,358 ** -0,034 0,265 ** -0,052 * 0,126

Niepokój finansowy 0,111 ** 0,266 ** 0,081 ** 0,181Awersja do zobowi"za$ finansowych

0,130 ** -0,232 ** -0,078

%apanie okazji -0,157 ** -0,041Pieni"dze jako &ród!o z!a 0,251** p < 0,01 * p < 0,05

32 | Agata G"siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 '2013(, 20–39 Agata G"siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 '2013(, 20–39 | 33

p!acenia kartami, a czynnikiem zniech"caj#cym do korzystania z takiej formy p!atno$ci jest l"k przed nowymi technologiami i brak zaufania do instytucji %nansowych. Mo&na si" wi"c spo-dziewa', &e preferowanie gotówki jest zwi#zane z wysokim poziomem l"ku jako stanu i cechy, i taka korelacja b"dzie $wiadczy' o trafno$ci skali SPP.

Tabela 4 zawiera liczebno$ci i struktury de-mogra%czne badanych prób, natomiast wyniki analiz zosta!y przedstawione w tabeli 5. Gene-ralnie nale&y stwierdzi', &e wymiary SPP wy-kazuj# przewidywane zwi#zki z innymi skalami mierz#cymi postawy wobec pieni"dzy oraz ma-terializm, a tak&e zmienne indywidualne, takie jak cechy osobowo$ci, umiejscowienie kontroli, l"k i potrzeb" domkni"cia poznawczego, co po-twierdza trafno$' zewn"trzn# tego narz"dzia. Najs!absze wspó!czynniki korelacji z analizowa-nymi kryteriami zewn"trznymi wykazuje wymiar preferowanie gotówki, co mo&e $wiadczy' z jednej strony o jego psychologicznej odr"bno$ci i specy-%czno$ci, ale z drugiej strony – o jego najmniej-szej trafno$ci.

3. Podsumowanie Postawy wobec pieni"dzy opisuj# ró&nice

w zakresie indywidualnego stosunku do pieni"-dzy czy te& miejsca, jakie ludzie przypisuj# im w swoim &yciu. W badaniach $wiatowych naj-cz"$ciej wykorzystywane do ich pomiaru s# skala MAS Yamauchi i Templera (1982), skala MES Tanga (1993) wraz z jej pó(niejszymi ró&noraki-mi wersjami, oraz skala MBBS Furnhama (1984). W polskich badaniach do pomiaru postaw wobec pieni"dzy stosowane s# skala Ja i Pieni#dze W#-sowicz-Kiry!o (2008) oraz Skala Postaw Wobec Pieni"dzy SPP, opisana w niniejszym artyku-le. Analiza wyników bada) przeprowadzonych z wykorzystaniem skali SPP prowadzi do wnio-sku, &e dobrze mierzy ona ró&nice indywidualne w zakresie emocjonalnych, poznawczych i beha-wioralnych komponentów stosunku do pieni"-dzy.

Do zwery%kowania struktury skali SPP wy-korzystano nie tylko analiz" eksploracyjn#, ale przede wszystkim – kon%rmacyjn# analiz" czyn-nikow#, wykonan# na innej grupie badanych, ni&

Tabela 5. Wyniki analiz korelacji w badaniach trafno!ci zewn"trznej skali SPP

Skale KF WP NF AW !O ZZ PG

Skala MAS

Odk!adanie na przysz!o"# 0,868** 0,152** 0,243** 0,203** 0,262** 0,083 0,023

L$k 0,119* 0,212** 0,695** 0,143** 0,133* 0,145** 0,069

Podejrzliwo"# 0,145** 0,202** 0,706** 0,05 0,142** 0,354** 0,142**

Wykorzystywanie okazji 0,196** 0,099 0,124* 0,126* 0,729** -0,032 -0,002

Si!a i presti% 0,110* 0,898** 0,287** 0,012 0,273** 0,149** 0,083

Skala Ja i pieni!dze

Kontrola 0,862*** 0,069 0,179* 0,257** 0,215** 0,117 -0,029

Ja 0,015 0,759*** 0,423*** -0,104 0,402*** -0,317*** -0,009

&rodek 0,006 0,508** 0,208** -0,075 0,337** -0,371*** -0,029

Dobrostan 0,304*** 0,038 -0,235*** -0,068 0,159* -0,04 -0,133

Wina 0,399*** 0,067 0,376*** 0,112 0,043 0,1 0,051

Po%yczanie 0,230*** 0,189** 0,217** 0,006 0,321*** -0,12 0,029

Hazard -0,122 0,202** 0,013 -0,117 0,105 -0,083 -0,153*

Skala SDM Materializm

0,14 0,533*** 0,305** 0,001 0,399*** 0,205* -0,017

Skala MVS Materializm

-0,086 0,427** 0,248** -0,083 0,267** -0,119* 0,131*

NEO-FFI

Neurotyzm 0,143*** 0,157*** 0,529*** 0,046 -0,066 0,225*** 0,172***

Ekstrawersja -0,106** -0,082* -0,253*** -0,065 0,229*** -0,113** -0,105*

Otwarto"# na do"wiadczenie

-0,061 -0,131** -0,171*** 0,048 -0,014 -0,103* -0,079

Ugodowo"# -0,012 -0,374*** -0,191*** 0,004 -0,174*** -0,117** -0,065

Sumienno"# 0,308*** -0,073 -0,195*** 0,173*** 0,124*** -0,078 -0,116**

STAI-X

L$k jako stan -0,041 0,177 0,563*** -0,443*** -0,095 0,192 0,334***

L$k jako cecha -0,112 0,166 0,627*** -0,295*** -0,234* 0,193* 0,264**

Kwestionariusz Delta Locus kontroli

0,013 0,321*** 0,397*** 0,001 0,125* 0,191** 0,098

Skala PDP

Preferowanie porz'dku 0,461*** 0,083 0,102 0,307*** 0,058 -0,039 0,001

Preferowanie przewidywalno"ci

0,202*** 0,142** 0,219*** 0,083 -0,039 0,061 -0,035

Nietolerancja wieloznaczno"ci

0,163** 0,061 0,291*** 0,251*** -0,002 -0,081 0,052

Zamkni$to"# umys!owa 0,067 0,101 -0,054 -0,115* 0,097 0,126* -0,056

Zdecydowanie 0,170** -0,057 -0,404*** -0,023 0,093 -0,114* -0,154**

Potrzeba domkni$cia poznawczego

0,415*** 0,124* 0,081 0,211** 0,061 -0,024 -0,068

* p < 0,05, ** p < 0,01 *** p < 0,001

Tabela 4. Liczebno!# oraz struktura demogra$czna prób w badaniach trafno!ci zewn"trznej skali SPP

Badanie N P"e# % kobiet

Wiek

$rednia Odchylenie standardowe Minimum Maksimum

Ja i pieni%dze 194 46,9 22,49 4,421 18 49

SDM 95 63,2 38,095 14,527 18 82

MVS i MAS 351 48,1 23,83 5,938 19 48

NEO-FFI 600 51,5 22,92 2,229 18 50

STAI-X 105 47,6 26,419 6,172 18 55

Kwestionariusz Delta

262 64,9 26,96 7,929 18 79

Skala PDP 327 52,6 23,3 4,21 19 47

34 | Agata G'siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 (2013), 20–39 Agata G'siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 (2013), 20–39 | 35

analiza eksploracyjna. Takie podej!cie pozwoli"o na stworzenie stabilnego, siedmioczynnikowego modelu pomiarowego, opisuj#cego zró$nicowane aspekty postaw wobec pieni%dzy – od emocjo-nalnych, poprzez poznawcze, do behawioralnych. Badania walidacyjne zaprezentowane w niniej-szym artykule wykaza"y, $e Skala Postaw Wobec Pieni%dzy jest rzetelnym narz%dziem pomiaro-wym, co zwery&kowano zarówno szacuj#c spój-no!' wewn%trzn# jej wymiarów, jak i analizuj#c ich stabilno!' bezwzgl%dn#. Wymiary postaw wobec pieni%dzy mierzone skal# SPP zadowa-laj#co wysoko koreluj# z wymiarami innych skal mierz#cych ten sam konstrukt, a tak$e konstruk-ty podobne, czyli stosunek do dóbr material-nych i warto!ci materialne. Kryterialny aspekt trafno!ci potwierdzaj# wyniki kolejnych bada(, które !wiadcz# o tym, $e postawy wobec pieni%-dzy do!' silnie wi#$# si% z cechami osobowo!ci, a szczególnie z neurotyzmem, ekstrawersj#, ugo-dowo!ci# i sumienno!ci#, prze$ywaniem l%ku i umiejscowieniem kontroli, a tak$e z potrzeb# domkni%cia poznawczego i jej komponentami. Podsumowuj#c, skala postaw wobec pieni%dzy SPP jako narz%dzie o stabilnej strukturze czyn-nikowej, rzetelne, trafne wewn%trznie i zewn%trz-nie z powodzeniem mo$e by' wykorzystywana do dalszych bada( na gruncie polskim.

Praca naukowa finansowana ze !rodków bud"etowych na nauk# w latach 2011–2013 jako projekt badawczy nr NN106289039

Bibliogra!a

Anastasi, A., Urbina, S. (1999). Testy psychologiczne. Warsza-wa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Andersen, J., Camp, P., Kiss, E., Wakita, S., Weyeneth, J. (1993). The money attitude scale: what college students think about green stu$. The Proceedings of the Ameri-can Council on Consumer Interests, 39, 377-384.

Belk, R.W., Wallendorf, M. (1990). The sacred meaning of money. Journal of Economic Psychology, 11, 35–67.

Brandstätter, E., Brandstätter, H. (1996). What’s money worth? Determinants of the subjective value of money. Jo-urnal of Economic Psychology, 17, 443-464.

Brzezi%ski, J. (1978). Metodologiczne i psychologiczne wy-znaczniki procesu badawczego w psychologii. Pozna%: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Brzezi%ski, J. (1999). Metodologia bada! psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Burgess, S. M. (2005). The importance and motivational con-tent of money attitudes: South Africans with living standards similar to those in industrialised Western countries. South African Journal of Psychology, 35(1), 106-126.

Byrne, B. (2010). Structural equation modelling with AMOS. Basic Concepts, Applications, and Programming. Nowy York: Routledge.

Drwal, R. &. (1979). Opracowanie kwestionariusza Delta do pomiaru poczucia kontroli. Studia Psychologiczne, 18, 67–84.

Engelberg , E., Sjöberg, L. (2007). Money obsession, social adjustment and economic risk perception. The Jour-nal of Socio-Economics, 36, 686–697.

Engelberg, E., Sjöberg, L. (2006). Money Attitudes and Emo-tional Intelligence. Journal of Applied Social Psycho-logy, 36, 20-27.

Furnham, A. (1984). Many sides of the coin: The Psychology of Money Usage. Personality and Individual Di"erences, 5(5), 501-509.

Furnham, A. (1999). The saving and spending habits of young people. Journal of Economic Psychology, 20, 677-697.

Furnham, A., Argyle, M. (1998). The Psychology of Money. London: Routledge.

G'siorowska A. (2002). Adaptacja skali postaw wobec pieni#-dzy Yamauchi i Templera (1982). (Raport PRE/53/2002) Wroc(aw: Instytut Organizacji i Zarz'dzania Politech-niki Wroc(awskiej.

G'siorowska, A. (2007). Postawy wobec pieni#dzy u rodzi-ców i ich dzieci. O roli pierwotnej socjalizacji eko-nomicznej w kszta(towaniu stosunku do pieni#dzy. Psychologia. Edukacja i Spo$ecze!stwo, 4(3), 245-260.

G'siorowska, A. (2008a). Ró%nice indywidualne jako deter-minanty postaw wobec pieni#dzy. Niepublikowana rozprawa doktorska. Wroc(aw: Instytut Psychologii, Wydzia( Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uni-wersytetu Wroc(awskiego.

G'siorowska, A. (2008b). Why We Assess Our Financial Situation As Good Or Bad? Income And Money At-titudes In)uence On Subjective Financial Situation Assessment. W: Economics and psychology: methods and synergies: IAREP/SABE World Meeting 2008, Roma, September 3-6, 2008. Roma: Luiss University Press.

G'siorowska, A. (2010). Biedni czy bogaci? Wp(yw dochodu i postaw wobec pieni#dzy na ocen# w(asnej sytu-acji *nansowej. W: A. M. Zawadzka, M. Górnik-Du-rose (red.), &ycie w konsumpcji, konsumpcja w %yciu. Psychologiczne 'cie%ki wspó$zale%no'ci (s.177-193). Sopot: GWP..

G'siorowska, A. (2012a). Czy dla ka"dego wi#ksza ilo!+ pie-ni#dzy oznacza lepsz' sytuacj# *nansow'? Postawy wobec pieni#dzy a spostrzeganie w(asnego docho-du. Psychologia ekonomiczna, 1, 5-16.

G'siorowska, A. (2012b). Postawy wobec pieni#dzy a kupo-wanie impulsywne. W: A. M. Zawadzka, M. Górnik-Durose (red.), W supermarkecie szcz#'cia. O ró%norod-no'ci zachowa! konsumenckich w kontek'cie jako'ci %ycia (s. 205-223). Warszawa: Di*n..

G'siorowska, A., Czerw, A. (2010). Jasna przysz(o!+ naszych *nansów? O zwi'zkach optymizmu i postaw wobec pieni#dzy. W: M. Górnik-Durose, M. Goszczy%ska (red.), Psychologiczne uwarunkowania zachowa! eko-nomicznych. Przedsi#biorczo'(- pieni)dze-konsump-cja (107-127), Warszawa: Di*n.

Górniak, J. (2000). My i nasze pieni)dze. Kraków: Wydawnic-two Aureus.

Górnik-Durose, M. (2002). Psychologiczne aspekty posiadania – mi#dzy instrumentalno'ci) a spo$eczn) u%yteczno-'ci) dóbr materialnych. Katowice: Wydawnictwo Uni-Katowice: Wydawnictwo Uni-wersytetu ,l'skiego.

Gresham, A., Fontenot, G. (1989). The di$ering attitudes of the sexes toward money: an application of the money attitude scale. Advances in Marketing, 9, 380-384.

Hanley, A., Wilhelm, M.S. (1992). Compulsive buying: and exploration into self esteem and money attitudes, Journal of Economic Psychology, 13, 5-18.

Hayhoe, C.R., Cho, S.H., DeVaney, S.A., Worthy, S.L., Kim, J., Gorham, E. (2012). How Do Distrust and Anxiety Af-fect Saving Behavior? Family and Consumer Sciences Research Journal, 41(1), 69–85.

Hornowska, E. (2007). Testy psychologiczne – teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Kossowska, M. (2003). Ró"nice indywidualne w potrzebie poznawczego domkni#cia. Przegl)d Psychologiczny, 46, 355–375.

Lau, S. (1998). Money: what it means to children and adults. Social Behavior and Personality, 26(3), 297-306.

Lea, S.E.G., Webley, P. (2006). Money as tool, money as drug: The biological psychology of a strong incentive. Be-havioral and Brain Sciences, 29, 161-209.

Lester, D., Yang, B., Spinella, M. (2006). Depression, anxiety, and personal *nance behavior: implications for the classical economic conception of humans as rational decision-makers. Psychological Reports, 99, 833-834.

Lim, V.K.G., Teo, T.S.H., Loo, G.L. (2003). Sex, *nancial hardship and locus of control: an empirical study of attitudes towards money among Singaporean Chinese. Perso-nality and Individual Di"erences, 34, 411-429.

Luna-Arocas, R., Tang, T.L.P. (2004). The Love of Money, Satis-faction and the Protestant Work Ethic: Money pro-*les among University Professors in the U.S.A. And Spain. Journal of Business Ethics, 50, 329-354.

Magnusson, D. (1981). Wprowadzenie do teorii testów. Wro-Wro-c(aw: PWN.

Maison, D. (2013). Polak w 'wiecie *nansów. Warszawa: Wy-dawnictwo Naukowe PWN.

36 | Agata G'siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 -2013., 20–39 Agata G'siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 -2013., 20–39 | 37

McClure, R. F. (1984). The relationship between money atti-The relationship between money atti-tudes and overall pathology. Psychology: A Quarterly Journal of Human Behavior, 21(1), 4–6.

Medina, J.F., Saegert, J., Gresham, A. (1996). Comparison of Mexican-American and Anglo-American Attitudes Toward Money, Journal of Consumer A!airs, 30(1), 124-145.

Mitchell, T. R., Mickel, A. E. (1999). The meaning of money: An individual-di!erence perspective. Academy of Mana-gement Review, 24(3), 568–578.

Prince, M. (1993). Self-concept, money beliefs and values. Journal of Economic Psychology, 14, 161-173.

Richins, M.L., Dawson, S. (1992). A Consumer Values Orien-tation for Materialism and Its Measurement: Scale development and validation. Journal of Consumer Research, 19, 303-316.

Roberts, J.A., Jones, E. (2001). Money Attitudes, credit card use, and compulsive buying among American col-lege students. Journal of Consumer A!airs, 35(2), 213-240.

Roberts, J.A., Sepulveda, C.J.M. (1999a). Demographics and money attitudes: a test of Yamauchi & Templer’s (1982) money attitude scale in Mexico. Personality and Individual Di!erences, 27, 19-35.

Roberts, J.A., Sepulveda, C.J.M. (1999b). Money attitudes and compulsive buying: an exploratory investigation of the emerging consumer culture in Mexico. Journal of International Consumer Marketing, 11(4), 53-74.

Rubinstein, C. R. (1981). Survey report on money. Psychology Today, 15(5), 29-44.

Shafer, A.B. (2000). Mediation of the Big Five’s e!ect on ca-reer decision making by the life task dimensions and on the money attitudes by materialism. Personality and Individual Di!erences, 28, 93-109.

Szczerbuk, J., Bedy"ska, S. (2007). Tabelaryczne, gra#czne i liczbowe sposoby podsumowywania zmiennych. W: S. Bedy"ska, A. Brzezi"ska (red.), Statystyczny dro-gowskaz. Praktyczny poradnik analizy danych w na-ukach spo"ecznych na przyk"adach z psychologii (s.62-93). Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica.

Tang, T. L. P., Chiu, R.K. (2003). Income, Money Ethic, Pay Sat-isfaction, Commitment, and Unethical Behavior: Is

the Love of Money the Root of Evil for Hong Kong Employees? Journal of Business Ethics, 46, 13–30.

Tang, T. L.P., Kim, J.K. (1999). The Meaning of Money among mental health workers: The endorsement of Money Ethic as related to Organizational Citizenship Behavior, Job Satisfaction, and Commitment. Public Personel Management, 28(1), 15-26.

Tang, T.L.P. (1992). The meaning of money revisited. Journal of Organizational Behavior, 13, 197-202.

Tang, T.L.P. (1993). The meaning of money: Extension and exploration of the money ethic scale in a sample of university students in Taiwan. Journal of Organizational Behavior, 14, 93-99.

Tang, T.L.P. (1995). The development of a short money ethic scale: attitudes toward money and pay satisfaction revisited. Personality and Individual Di!erences, 19, 809-816.

Tang, T.L.P. (2007). Income and Quality of Life: Does the Love of Money Make a Di!erence? Journal of Business Ethics, 72, 375–393.

Tang, T.L.P., Chen, Y.J., Sutarso, T. (2008). Bad apples in bad (business) barrels: The love of money, machiavellianism, risk tolerance, and unethical behavior. Management Decision, 46(2), 243 – 263.

Tang, T.L.P., Furnham, A., Davis, G.M.T.W. (2002). The meaning of money: The money ethic endorsement and work-related attitudes in Taiwan, the USA and the UK. Journal of Managerial Psychology, 17(7), 542-563.

Tang, T.L.P., Kim, J.K., Tang, T.L.N. (2002). Endorsement of the money ethic, income, and life satisfaction: A comparison of full-time employees, part-time employees, and non-employed university students. Journal of Managerial Psychology, 17(6), 442-467.

Tang, T.L.P., Luna-Arocas, R., Whiteside, H.D. (1997). Attitudes toward money and demographic wariables as related to income and life satisfaction: USA vs. Spain. Referat wyg$oszony podczas 22 konferencji IAREP, Walencja, 15-18 wrze%nia 1997.

Tang, T.L.P., Luna-Arocas, R., Whiteside, H.D. (2003). Money ethic endorsement, self-reported income, and life satisfaction of University faculty in the US and Spain. Personnel Review, 32(6), 756-773.

Tang, T.L.P., Sutarso, T. (2012). Falling or Not Falling into Temptation? Multiple Faces of Temptation, Moneta-ry Intelligence, and Unethical Intentions Across Gen-der. Journal of Business Ethics, w druku, doi:10.1007/s10551-012-1475-3.

Tang, T.L.P., Sutarso, T., Akande, A., Allen, M.W., Alzubaidi, A.S., Ansari, M.A., Arias-Galicai, F., Borg, M.G., Canova, L., Charles-Pauvers, B., Cheng, B.S., Chiu, R.K., Du, L.Z., Garber, I., Garcia de la Torre, C., Higgs, R.C., Ibrahim, A.H.S., Jen, C.K., Kazem, A.M., Kim, K., Lim, V.K.G., Lu-na-Arocas, R., Malovics, E., Manganelli, A.M., Moreira, A., Nnedum, A.U.O., Osagie, J.E., Osman-Gani, A., Pe-reira, F.C., Pholsward, R., Pitariu, H.D., Polic, M., Sardzo-ska, E., Skobic, P., Stembridge, A.F., Tang, T.L.N., Teo, T.S.H., Tombolani, M., Trontelj, M., Urbain, C., Vlerick, P. (2006). The Love of Money and Pay Level Satisfac-tion: Measurement and Functional Equivalence in 29 Geographical Entities around the World. Manage-ment and Organization Review, 2 (3), 423-452.

Tang, T.L.P., Sutarso, T., Davis, G.M.T.W, Dolinski, D., Ibrahim, A.H.S., Wagner, S.L. (2007). To Help or Not to Help? The Good Samaritan E!ect and the Love of Money on Helping Behavior. Journal of Business Ethics, 82, 865–887.

Troisi, J. D., Christopher, A. N., Marek, P. (2006). Materialism and Money Spending Disposition as Predictors of Economic and Personality Variables. North American Journal of Psychology, 8, 3, 421-436.

Tyszka, T., Zale%kiewicz, T. (2004). Psychologia pieni&dza. W: T. Tyszka (red.), Psychologia ekonomiczna (s.161-191). Gda"sk: GWP.

Vandenberg, R. J., Lance, C. E. (2000). A review and synthesis of the measurement invariance literature: Sugges-tions, practices, and recommendations for organi-zational research. Organizational Research Methods, 3, 4-69.

W&sowicz-Kiry$o, G. (2001). Pieni&dze a psychologia. Marke-ting w praktyce, 1, 52-56.

W&sowicz-Kiry$o, G. (2008). Psychologia #nansowa. O pieni$-dzach w %yciu cz"owieka. Warszawa: Di#n.

W&sowicz-Kiry$o, G. (2010). Postawy wobec pieni'dzy a za-chowania ubezpieczeniowe. Badania eksploracyjne. W: M. Górnik-Durose, M. Goszczy"ska (red.), Psycho-

logiczne uwarunkowania zachowa& ekonomicznych. Przedsi'biorczo() – pieni$dze – konsumpcja (s.128-154). Warszawa: Di#n.

W&sowicz-Kiry$o, G., Samson, P., Podsiad$y, P., Strza$ka, A., Stasiuk, K. (2007). Orientacje regulacyjne Ja, posta-wy (yciowe i preferencje warto%ci a postawy wobec pieni'dzy. Psychologia. Edukacja i Spo"ecze&stwo, 4(3), 227-244.

W&sowicz-Kiry$o, G., Wi%niewska, A. (2005). Postawy wobec pieni'dzy a re)eksyjny i impulsywny styl poznawczy. Psychologia. Edukacja i Spo"ecze&stwo, 4, 40-60.

Wernimont, P., Fitzpatrick, S. (1972). The meaning of money. Journal of Applied Psychology, 56, 218-226.

Wilhelm, M. S., Varcoe, K., Huebner Fridrich, A. (1993). Fi-nancial Satisfaction and Assessment of Financial Progress: Importance of Money Attitudes. Financial Counseling and Planning, 4, 181-199.

Wrze%niewski, K., Sosnowski, T., Jaworowska, A., Fecenec, D. (2006). Inwentarz stanu i cechy l'ku: polska adaptacja. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.

Yamauchi, K., Templer, D. (1982). The development of a money attitudes scale, Journal of Personality Assessment, 46, 522-528.

Yang, B., Lester, D. (2002). Furnham’s Money Attitude Scale. Psychological Reports, 90, 699-700.

Zakrzewska, M. (1994). Analiza czynnikowa w budowaniu i sprawdzaniu modeli psychologicznych. Pozna": Wy-dawnictwo Naukowe UAM.

Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P., *liwi"ska, M. (1998). Inwentarz Osobowo(ci NEO-FFI Costy i McCrae. Ada-ptacja polska. Podr'cznik. Warszawa: Pracownia Te-stów Psychologicznych PTP.

38 | Agata G&siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 +2013,, 20–39 Agata G&siorowska, PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA 3 +2013,, 20–39 | 39