Movimientos Sociales. Deleuze

39
8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 1/39 MoviMientos sociales  y  la  política  de lo  virtual. estrategias deleuzianas 1 social MoveMents  and  the politics of  the ir -  tual . d eleuzian s  trategies MoviMentos  sociais e  a  política  do  virtual. estra -  tégias deleuzianas  Arturo EscobAr 2 [email protected] MichAEl ostErwEil 3 ee(a)ema.n.ed unvey f N cana, cape h, usA Recibido: 28 de enero de 2009 Aceptado: 30 de marzo 2009 Resumen E peene aí fee na pmea apxmaón a na ea de mvmen ae nempáne dede a pepeva de a a de Deeze y Gaa. Ee aeamen e úa den de ea endena en a ena ae p-nva aa qe e nvegad mexan Mane de landa a denmnad m «ngía pana» (eía de ede, enamaje, emegena y a-ganzaón, y a). se agmena qe na de a fnne má mpane de mvmen ae e aa na pía de va, a a pdía da paa paa n mnd y nmen má aá de e/g- enm de a fma dmnane de mdendad. Palabras claves: deeze y Gaa; de landa; ngía pana; mvmen ae; de/eazaón.  Abstract  This paper offers a rst approach to read contemporary social movements from Deleuze and Gaa’ pepeve. t appa an e aed n evea end n p- nv a ene ad a Mexan eeae Mane de landa a aed “at ontologies” (theories of network, assemblages, emergence and self-organization, and e). i ae a ne f e me mpan fnn f a mvemen aae a p f e va, d pvde gdene d d and knowledge beyond Euro/logo centrism of dominant institutions of modernity. Key words: deeze and Gaa; De landa; fa nge; a mvemen; deeazan/eazan. 1 Este artículo es resultado de la investigación realizada por los autores sobre Políticas de la Teoría y los Movimientos Sociales Contemporáneos, del Gropo de Trabajo sobre Movimientos Sociales de la University of North Carolina, Chapel Hill. 2 Kenan Distinguished Professor, Department of Anthropology, Ph.D., University of Calfornia, Berkeley. 3 Department of Anthropology,  MA Anthropology, UNC-Chapel Hill; BA Cultural Studies, UNC-Chapel Hill. Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

Transcript of Movimientos Sociales. Deleuze

Page 1: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 1/39

MoviMientos sociales  y  la  política  de lo  virtual.estrategias deleuzianas

1

social MoveMents  and  the politics of  the v ir - tual. deleuzian s trategies

MoviMentos sociais e  a  política  do  virtual. estra - tégias deleuzianas

 Arturo EscobAr 2

[email protected]

MichAEl ostErwEil3

ee(a)ema.n.edunvey f N cana, cape h, usA

Recibido: 28 de enero de 2009 Aceptado: 30 de marzo 2009

Resumen 

E peene aí fee na pmea apxmaón a na ea de mvmen aenempáne dede a pepeva de a a de Deeze y Gaa. Ee aeamen eúa den de ea endena en a ena ae p-nva aa qe envegad mexan Mane de landa a denmnad m «ngía pana» (eíade ede, enamaje, emegena y a-ganzaón, y a). se agmena qe na de afnne má mpane de mvmen ae e aa na pía de va,a a pdía da paa paa n mnd y nmen má aá de e/g-enm de a fma dmnane de mdendad.Palabras claves: deeze y Gaa; de landa; ngía pana; mvmen ae;de/eazaón.

 Abstract 

 This paper offers a rst approach to read contemporary social movements from Deleuzeand Gaa’ pepeve. t appa an e aed n evea end n p-nv a ene ad a Mexan eeae Mane de landa a aed“at ontologies” (theories of network, assemblages, emergence and self-organization,and e). i ae a ne f e me mpan fnn f a mvemen aae a p f e va, d pvde gdene d d andknowledge beyond Euro/logo centrism of dominant institutions of modernity.Key words:  deeze and Gaa; De landa; fa nge; a mvemen;deeazan/eazan.

1 Este artículo es resultado de la investigación realizada por los autores sobre Políticas de la Teoría y los Movimientos Sociales Contemporáneos, del Gropo de Trabajo sobre Movimientos Sociales de laUniversity of North Carolina, Chapel Hill.2 Kenan Distinguished Professor, Department of Anthropology, Ph.D., University of Calfornia, Berkeley.3

Department of Anthropology, MA Anthropology, UNC-Chapel Hill; BA Cultural Studies, UNC-Chapel Hill.

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

Page 2: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 2/39

EccE homo

Fotografía de Martha Cabrera

Page 3: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 3/39

125

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

Resumo 

o peene ag feee ma pmea apxmaçã a ma ea d mvmena nempâne a pa da pepeva da a de Deeze e Gaa. Ea

apxmaçã aza-e den de ea endêna pó-nva na cênasa nmeada pe peqad mexan Mana de landa de «nga aa»(ea de ede, engenagen, gmen e a-ganzaçã, e a). Agmena-eqe ma da fnçõe ma mpane d mvmen a é a aaçã de mapía d va, a qa pdea da paa paa n mnd e nemen aémd e/g-enm da fma dmnane da mdendade.Palavras chave: Deeze e Gaa, de landa, nga aa, mvmen a, dê/eazaçã.

Introducción: Deleuze y la política de la teoría

Ge Deeze e a nved n dda en n de penade í mánfyene de ne emp. cm edó n Fa ene eena y nvena, ma ene ía y en día manenen n dág n Deezey n Deeze y Gaa. ¿cáe n a aaeía de a eía de Deeze qean aae a m neeae, ava y aadém? una ea deezanade ea pegna gee qe a a de Deeze aó nevamene e amp de va a penamen y a pye eó y pí, y qe

ee edepea de va a aad na enana emenda en eñy dee de m ae ae; paa paafaea na fóma en ga, eaav de a a de Deeze adaía en ae pe «a eía y a eíade a fma». Qe ea a eía pdean ea gada a a nónde mnd pe e de paa neé paa ava de mvmen ae y eó. la dea amén e enena en Deeze y Gaa (D/G), ennada n may adad en  ¿Qué es filosofía? «Carecemos de 

resistencia al presente» , een (D/G 1993:110; áa en e gna), a d anexón ene a ffía y e apam epeífa de a ea de mead a.

l qe nyen e na deeazaón aa de a ffía, qe aeíang na neva njnón de a ffía n e peene —na envaónde a ffía pía—. Ea ffía pía ene ga aeded de nepde pía: “e n a pía qe a ffía e veve pía y eva a máxmextremo la crítica de su época” (1993:101). ¿La meta?: «apelar a una nueva tierra, a 

un pueblo nuevo» (109; véae amén 110). E nía na eeazaónde a ffía en e f. ¿E e zapam, p ejemp —n eñ de «nmnd dnde qepan m mnd»— n nen de eeazaónde ee p? ¿o mvmen ae? ¿Peden vee m «mvmen

deezan»? o, paa de mej, ¿qé p de nveane peden

Page 4: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 4/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

126

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

eaeee ene a páa de mvmen ae nempáne y aa de Deeze qe peda mna n p má a na y a? Éa n agnade a pegna qe e dán en ee apí.

cm pdía agmenae, ay n g deezan en ed nempánede a enena, a a y a pía en dpna m a gegafía y aanpgía y en amp m Ed cae, y e a de expade manea má emáa a neena epemóga, nóga y medóga de d g, aí m mpane pía y páa.Ee e n an mpej, dad qe ay empe na eea nexón enea eadad a, ma eó qe am paa nepeaa y e endde a pía y a epeanza qe ge de a mpenón. En a paaa,nea epeanza y páa pía n en gan medda e ead de ma

paa medane e a anazam ea. E maxm ea paadgmáen ee end, en a medda en qe aná maxa de apamen nevae na páa pía y epeanza evnaa; paa ep-eam, a pía y a epeanza adan en a anfmaón ded y de egímene de ennaón de a vedad, dad qe e e qe aeía eaa m ave paa a pdón de ea. E ma an d enexem pdv, y gen end mpane, pe eán emegend aaane de a nexón ene a eía, a pía y a epeanza.

Ea nexón e eaada de manea má pnnada en épa de agdzaónde enfenamen y a , m geen de manea mpía Deeze y Gaa en dón e a de/e-eazaón de a ffía qe emennó anemene. E pe qe en a aadad eem aaveand pn de e ped, en e qe vem an pe ae devaade—npeedene en apadad de deón y en aane deóg— y na avdez de pepeva nveda má adamene nexazane y eanae (Geg, 2006). cm ee e e a, a eía má ndan napae de de ag eamene nev e a aón aa, pqe engaje de qe dpnen n pemen (san, 2002). la mayía de

a dne de apam y a mdendad, p ejemp, evean qe engaje de a eía nempánea n apaén (e.g., Gn-Gaam, 1996; 2006), eén (e.g., Mgn, 2000), gaén(e.g., ha y Ea, ed. 2005), aend aí a gae, nmen,y mde de enóm aenav nve enda.

De ee md, paeeía enne m e mnd y demandaa na eíaa amene neva —m de a pfnddade de a eveaemanand n mp de enva a eía a n má nendad de qe

ee vee. hay na dfeena a en mpaaón n mmen eó

Page 5: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 5/39

127

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

mae de paad eene: a e de neead en a pdón deneva eía e a ampad m má aá de pde de nmenaae en a aadema (en may pae de emfe ne). hy nnúme eene de nvegade, ava e neeae, den y fea de aaadema, eán peand aenón a ee mp. En ee end, a mpejanveane qe eán empezand a dae ene m p de pdede nmen en d e mnd n en y p í mma na ndónepeanzada de a eía en e ead aa. una egnda aaeía eqe ee mp nva n ó a needad de anfma nendde a eía, n n fma mma; m e ga panea a waeMgn (2001), e fn e anfma e nend y a fma de a nveaón

 —a qe deem añad e am de ga de a nveaón (oee,2005a). En úmanana, qe eá en jeg e a anfmaón de nea

mpenón de mnd en fma qe n peman n a a eaón demnd dn. De manea má fófa, e gnfa qe na aaeíaena de a a aa de a eía ía e qe e pa n ó de eneepemóga (a ndne de nmen, m egía end e an e p-eam) n nóga, e de, n pegna áae a naaeza de mnd. En a paaa, a eía ía aaen amenada p n en fndamena de p de endade qea eía amen qe exen y, de manea nmane, a a nón deeía aada en dfeene mpm nóg.

Ne énfa en a enane eóa qe man en e a enenóga gnfa amén qe ee e en gan medda n ex eó.Dem «en gan medda» pqe e agmen qe nm eena nnea expeena de a evaón de agn mvmen ae y e aajn e, pe e apí n e aa en a nvegaón engáfa. cndéenna vía meda ene a eía y a engafía. s qe eam agmenandene end, epeam qe pmeva en ed engáf e neé pexamna n má deenmen agna de a afmane qe aem.

la pae i de apí anda en e g nóg dede na pepevadeezana; y ae dend e nep de «ngía pana» qe en aaadad e deaad en dfeene amp, en paa p n de menade má agd de Deeze, Mane de landa. la pae ii menzaa dón e mvmen ae ppamene d; eva eía deede y aganzaón y apane a mvmen ae. la paeiii, fnamene, peena agna dea pemnae paa d mvmenae, qe gen má deamene de a a de Deeze y Deeze y Gaa,en epea nepazaón de a dnáma ene y ead, a

eazaón y a deeazaón, y a pía de va.

Page 6: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 6/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

128

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

I. El «giro ontológico» en la teoría social. Ensamblajes y alternativas

«planas»4

la dfeene a de nnm a, a denón y

enfqe dv de a úma déada nían na ía de eamm pa epemóga. Agna de a endena má neeane ena eía a en a aadad mpan, de manea mpía expía,n en a eam. Dad qe n e aa de n en a eamngen de paad (en paa a vene aeana, e eam deeena endade aendene qe Deeze ó n epea aín),pdía amae a ea endena ne-eaa. oa meáfa vaepaa a eía ae emegene n «gía óga», émnapad a a gía fenmenóga de Maana y Vaea en paa

(1980), neva gía maeaa (e.g., eía a-ed). Deezea npad agn de e dea; en ea pae, n enaem ena enón de a ngía de Deeze p pae de eó mexanMane de landa (2002) y a fma de ne-eam de ee a (2006).Deeze, dede e pn de va de de landa y a na de mnva, eá mpmed n na vón de aáe aónmde a eadad (ndependene de a mene mana); pn de pada eqe a eadad e e ead de pe dnám en a ganzaónde a maea y a enegía qe neva a pdón de fma de vda(mfgéne); a a gen medane pe dnám de maea y enegía mpad p dfeena nenva; e pe n en maypae a-ganzad. la expaón mfgenéa de Deeze, en a

4 La categoría «plana», como se usa aquí, es totalmente diferente del concepto de los «archivos planos» enlas matemáticas, o del uso que le da Thomas Friedman en su libro de 2005, El mundo es plano. Cabe señalarque las alternativas y las teorías planas de la complejidad y la autoorganización no han surgido en el vacío;la historia de algunos de sus predecesores y antecedentes más importantes rara vez se ha contado, dado quepertenecen a tradiciones de pensamiento a menudo externas al alcance de las ciencias sociales. Éstas incluyenlas teorías de la información en los cuarenta y cincuenta, contando la cibernética; las teorías de sistemas

desde los cincuenta; teorías tempranas de autoorganización, y la biología fenomenológica de Maturana y Varela. Véase el capítulo sobre Redes en Escobar (2008) para mayores detalles. Más recientemente, lasfuentes de la alternativa plana incluyen algunos hilos de pensamiento en la geografía, la ciencia cognitiva

 y la información y los computadores; las teorías de la complejidad en biología; las teorías de redes en lasciencias físicas, naturales y sociales; y el «neo-realismo» de Deleuze y Guattari. También vemos el trabajode Foucault parcialmente en este marco —e.g., la teoría de Foucault de la arqueología del conocimientopuede considerarse una teoría de la autopoiesis y de la autoorganización del conocimiento; su concepto de«eventualización» se asemeja a propuestas recientes en la teoría de los ensamblajes, y su concepción del poderanticipa desarrollos en la teoría del actor-red. Útiles presentaciones de la complejidad y la autoorganizaciónen las ciencias biológicas incluyen a Prigogine y Stengers (1984), Prigogine y Nicolis (1989), Solé y Goodwin(2000), Camazine et al. (2001). Véase el útil Manual sobre la Complejidad al final del volumen de Haila y 

Dyke, eds. (2006).

Page 7: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 7/39

Page 8: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 8/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

130

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

ngae, ún, dfeene en na eaa epaempa, pe n en aegía nóga» (2002:47). «la exena de va e manfea… en a en qe na enamaje mna a dfeena m ae, n aneaa

p a mgenezaón. … A na, pem qe e aneen a dfeenaen nendad qe e emnen a dfeena medane a nfmzaón aefevamene va y ae men pemáa a deapaón de peaj e pd» (65). Ee amen e e ead de a aón mana

 –de aí a needad de nvega a endena n eazada de va dndeqea qe e expeen.6

En a paaa, a dfeena enen efe mfgené; depegane pen pena de a maea y aenegía paa a aganzaón y dan

ga a enamaje eegéne. lpe de ndvdaón nenvaen medane a aganzaón;a dfeena en nendad pnenen mvmen fj de maeay enegía; peden ampf aemedane na eamenaónpva, emand mamenee apamen y a aaá;

ndvd peen na apea y naapadad de afea y e afeady de fma enamaje n

ndvd (gán n), dfeenand aún má a dfeena en eaenamaje (2002:161). una neena e qe en na ngía pana «nay ga paa adade, m ‘edad’ ‘ena’ en genea» (178).

baad en na dad enón de nep de Deeze, de landapaa a ppne pp aeamen a a «ngía a» m na maneade epena a pnpae pegna de a gía nempánea (nyend

a nne de ea y pe, ndvd y ganzane, eena y adade, e ead-naón, a eaa, mead y a ede). s mea efee n fndamen aenav paa a eía a (na «afaónnóga» aenava paa eníf ae). s pn de pada e apón eaa de ae vae a anmía de ene ae fene a anepne qe enem de e. E n gnfa qe mde de aena a n afeen a endade qe e eán edand; ée fe n de agmen má ód de peam. sgnfa qe e enfqe dea ngía a eaa e dfeene; e enfqe e en pe jev,

anqe ó, de enamaje medane ae gen n amp ang de

6 El encubrimiento de lo virtual asume formasparticulares en la modernidad. Escobar (2008)ha ligado esta idea a la existencia de alternativasa la modernidad, y nosotros lo enlazaremos conlos movimientos sociales en la parte III. La tareaque de Landa vislumbra podría también realizarsetrabajando hacia atrás desde las actualizacionesconcretas hacia lo virtual y considerando lapoblación de multiplicidades que existen enel plano de la consistencia. Debe mostrarselas posibilidades alternativas como «resultadoshistóricos de causas actuales sin poder causalpropio» (75). La información puede jugar un papelclave en estos procesos, por ejemplo, en sistemas o

redes suspendidos en el borde de un umbral (véasetambién, e.g., Kauffman, 1995).

Page 9: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 9/39

131

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

ene ae, dede pena aa ead-naón. l pnpae je deed n «enamaje», defnda m d ya ppedade gen de aneane ene a pae; peden e aqe ene: ede nepenae,dade, mead, ead-naón, e. la mea de ea nón e anm nadea de a mpejdad a ede de mnd.

la eía de enamaje e dfeena de a eía fndada en nep deadad y eena y qe amen a exena de dme n fa d.E na aenava a a adade gána pada p a ena aeáa. l enamaje n d aaezad p eane de exedad;e d n pede expae p a ppedade de mpnene n p eeje ea de a apadade de mpnene. En ga de ae énfaen a eaón de d a pa de íne de pae de eane neeaamene

óga —a meáfa ganíma— eía de enamaje afma qe aeane ene pae enen na «nngena gaa» m, p ejemp, ena evón de a epee. De ea fma, eema peden vee menamaje de me de epee dfeene de pana y anmae; a evóne gna de a m de a epee y de a eane de exedadenda ene mpnene afene. Aí, a eía de enamaje npepne dendade eenae y pemanene, «p naae» a qepeeneeían ndvd pedeemnad. Ea dea eena n endena ena eía evna aada en na vón de a evón de a epee en

émn de ndvdaón óa de a epee y ndvd, evand aí eeenam axnóm; en agna de ea nepne, a evón e deean a a eeón naa m a a aganzaón (e.g., Kafman, 1995).7 

un pema de epea mpana paa a eía a n meanmaae epnae de a apaón de d a pa de a neaón enea pae; e afea, p ejemp, a eón de m y ma. l

7  Aunque Deleuze/Guattari no desarrollaron una teoría sistemática de los ensamblajes, hay muchasdiscusiones a lo largo de su obrea que ofrecen elementos para una teoría —e.g., de su discusión de losensamblajes en Mil mesetas, a su noción de la multiplicidad y el recuento que hace de la formación de

los conceptos en Qué es la filosofía. Un concepto mismo podría verse como un ensamblaje que alcanceun grado de «endoconsistencia» (Deleuze y Guattari, 1994:25). Lo que De Landa añade al marco deDeleuze/Guattari es una serie de elementos que trae de los campos que, aunque no completamenteausentes en Deleuze/Guattari, no son tan importantes como en de Landa; éstos incluyen la teoría de laevolución, las teorías de la complejidad (en particular la emergencia y la autoorganización), y las teoríasde sistemas. El hecho de que en su obra más reciente de Landa se centre en la teoría sociológica modernatambién le permite seguir desarrollando ciertos elementos de la teoría de los ensamblajes. Falta ver cuáles el alcance del logro de de Landa en la preparación del terreno para una nueva sociología. Brown (este

 volumen) está en lo cierto al afirmar que al rehusarse a participar en las principales obras de la teoría socialcontemporánea, de Landa renuncia también a la posibilidad de construir un plano de consistencia p ara losocial, el cual considera esencial para una ciencia social sistemática y deleuziana. En nuestra opinión, sinembargo, dicha ciencia social debe ir más allá del plano identificado por Donzelot y Rose («el surgimientode lo social», que fue central a la experiencia moderna) para abarcar realmente las multiplicidades que

existen, y que podrían surgir, de los casos no modernos y no occidentales.

Page 10: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 10/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

132

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

enfqe nvennae amen d nvee (m, ma) na eeandada de nvee (a fama mñea a). la ppea aenava e ma,medane n aná fndamena de aaj aa aa, en ada eaa, óm

a ppedade de d gen de a neane ene a pae, enendpeene qe ene má mpe n p í mm enamaje de agúnp. Medane papaón en ede, eemen (m ndvd)peden ega a fma pae de mpnene de dfeene enamaje qefnnan a dfeene nvee. E gnfa qe a mayía de eneae exen en na ampa gama de eaa, aend m má mpejaa aón qe n a nne nvennae de eaa:

cmpejdade mae gen a eaa maye. la ede nepenaepeden da ga a enamaje má ampa m a ane de a

mndade qe fman a ea de m mvmen de jaa. la ganzane nnae, a vez, enden a fmaenamaje de may amañ, m a jeaqía de a ganzanegenamenae qe fnnan en nvee nana, pvna y a…un mvmen a, and a ed y pemaned dane agúnemp, ende a da ga a na má ganzane paa eazaey eaza fnne epeazada… E de, mvmen aen n íd de a ede nepenae y de a ganzanennae. Y de manea ma paa a jeaqía de gen qe,en ada eaa jdna, deen fma ede n ganzanen genamenae a fn de pde mpemena pía adada ene en. tda ea enamaje má gande exen m pae dea pane: pane de ede nepenae, ganzane,ane y jeaqía genamenae (De landa, 2006:33).

l pe de enamaje medane ae gen ene fí,óg ae n eene. E gnfa qe enamaje exenen pane qe n geneada p a ena epeda de mm

pe. hay eena de mm pe de enamaje a na eaa epaadada, y eena en eaa eva, qe evan a na nepazaóndfeene de vín ene nvee m y ma de a eadad a. Paa delanda, a eón devene: ¿óm pdem mna e nve de a penandvdae y e de ene ae má gande (m ead eae)medane na neón de enamaje en na eón de eaa m y ma? (2006:34-38). Paa e a de mead, p ejemp, e pema ema óm fnnan enamaje en dfeene eaa, dnde agna npae mpnene de a qe, a vez, e nveen en pae de na aún

maye. En a óa e a evón de mead, de landa

Page 11: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 11/39

133

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

(1997) mea óm gen ene de may amañ de enamaje de má peqeñ, nyend mead de pe, egnae, pvnae,nanae y mndae, gend a expaón adeana.

l d ejeen na apadad aa and neaúan ene í. lgp ead p ede peden neaa paa fma ane( jeaqía). Ea enamaje maye amén n d emegene —eefe de neane va má aá de a neaón de ndvd, nna epee de aadad edndane. En ma, « enamaje aemaye qe a pena ndvdae enen na exena jeva pqepeden afea aamene a a pena qe eán en a pae qe ampnen, mánda y aánda, y dad qe ea amén pedenafea aamene a enamaje en ppa eaa. E e de qe ne fn de ejee apadade aae, an nena m exenamene,ea enamaje dean a a a pena m med de neaón nmpmee anmía nóga má qe e e de qe a penadean a agna de pae pae (a man pe, p ejemp)paa neaa n e mnd maea mpmee anmía eava eneaón n mpnene anaóm» (38).

Paa eapa:

E ea nóg de aqe enamaje ngána, gána ae a mma de n ndvd ún, nga e óamene nngene.s en e émn «ndvd» a egad a denmna penandvdae, en end nóg n pede máe a a eaa de aeadad. … Dee nfee a enamaje ae de may amañ aaegía nóga de ene ndvdae: ede y ane ndvdae;ganzane y gen ndvdae; dade y ead naónndvdae. ta mana nóga n peme afma qe d eene ndvdae enen na exena jeva ndependenemene

de nea mene (y de a nepne qe engam de e) nmpm agn n eena geneadade efada. De ad, paa qe a mana fnne dee edae dadamene aeaón pae a d qe eempaza a eena. la anmía de d eav a pae e gaanzada p e e de qe e pedenafea aamene ea pae en una forma limitante y a la vez habilitante, y p e e de qe peden neaa ene í en na fma n edea pae, e de, en a fma qe eía edndane na expaónde a neaón qe nya deae de a pae mpnene.

Fnamene, a aegía nóga de enamaje ene d aa:

Page 12: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 12/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

134

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

m ene eae da enamaje ae en dfeene eaanyen ngadade ndvdae, pe a pdade aea aea en aqe mmen dad eán engda p na dón

de a ngadade nveae, e dagama de a enamaje, que no es real sino virtual (40; énfa añadd).8

la ngía pana y a eía de enamaje eán mpada en na mpaneefmaón de nep de eaa en a gegafía. la úma d déada enee amp an v ma efexne neeane e ee nep, qeaa aejae de a jeaqía veae aada n a eía eaeday enamnae aa nepne qe neaan mde veae nmde nenead de manea zna (e.g., a eaón eaa, a

8

La explicación anterior es necesariamente esquemática, y sólo busca destacar unas pocas características dela teoría. Mencionemos algunos otros aspectos de la teoría de los ensamblajes de de Landa. En primer lugar,la teoría de los ensamblajes hace énfasis en la exterioridad de las relaciones; en segundo lugar, postula dosdimensiones de análisis: a) el rol que juegan los componentes, desde los puramente materiales hasta lospuramente expresivos; b) procesos de territorialización y desterritorialización que estabilizan o desestabilizanla identidad de una ensamblaje (la consistencia interna y la claridad de las fronteras). En tercer lugar, prestaatención a otros mecanismos diferentes, en particular los de codificación y decodificación (e.g., por losgenes y el lenguaje). La teoría de los ensamblajes busca también explicar el carácter multiescalonado de larealidad social, y proporciona ajustes para tal fin. Primero, reconoce la necesidad de explicar la producciónhistórica de los ensamblajes, pero sin hacer énfasis sólo en el momento del nacimiento (e.g., como en elorigen de una colectividad o movimiento social dados) o en la emergencia original de su identidad a costade los procesos que mantienen dicha identidad en el tiempo. Segundo, los ensamblajes son producidaspor procesos recurrentes; dada una población de ensamblajes a una escala, estos procesos pueden generarensamblajes a mayor escala usando a miembros de poblaciones existentes como componentes. Tercero, losensamblajes son entidades complejas que no pueden tratarse como simples individuos. Aquí, Del Landaintroduce otros conceptos (no-métricos, topológicos) de Deleuze, en especial los del espacio de posibilidadeso espacio de fases (de la química física), y atractores que podrían ser compartidos por muchos sistemas; y elconcepto de diagrama como el que estructura el espacio de posibilidades de un ensamblaje particular.Finalmente, está la pregunta de cómo funcionan los ensamblajes en escalas de tiempo más amplias —amenudo duran más que sus componentes y cambian a menor velocidad. ¿Toma más tiempo efectuar uncambio en las organizaciones que en las personas, por ejemplo? En este nivel, es importan identificar: a)consecuencias colectivas inadvertidas —procesos acumulativos lentos— que resultan de interaccionesrepetidas; b) productos de planeación deliberada. El primer punto es más común en el cambio histórico alargo plazo. En el segundo caso, sobrellevar el cambio sucede como resultado de la movilización de recursosinternos (desde los recursos materiales hasta, digamos, la solidaridad). En general, entre mayor es la entidadsocial a la que apunta el cambio mayor es la cantidad de recursos que debe movilizarse. Esto implica quela escala espacial tiene consecuencias temporales, pues los medios necesarios para el cambio pueden tener

que acumularse con el tiempo. Dicho de otro modo, entre mayor es la escala espacial del cambio deseadomás extensivas deben ser las alianzas entre los involucrados, y más resistente su compromiso al cambio. Nohay una correlación simple, sin embargo, entre una mayor extensión espacial y una larga duración temporal.En el caso de los ensamblajes que no tienen una identidad bien definida, como las redes dispersas, de bajadensidad, esta dinámica es una fortaleza y una debilidad al mismo tiempo: de un lado, «las redes de bajadensidad, con mayor número de eslabones débiles, son por tal razón capaces de ofrecer novedosa informaciónsobre oportunidades pasajeras a sus miembros componentes. Del otro lado, las redes dispersas son menoscapaces de ofrecer otros recursos, como confianza en caso de crisis, los recursos que definen la fortaleza delos eslabones fuertes. Ellos también son menos capaces de proporcionar restricciones, como la imposiciónde normas locales. El bajo grado de solidaridad resultante, sin no se compensa de otras formas, implicaque como un todo, las comunidades dispersas presentan más dificultades para la movilización política y esmenos probable que actúen como agentes causales en su interacción con otras comunidades» (2006:35).De Landa aplica esta teoría en forma sistemática a los mundos de personas, organizaciones y gobiernos. Su

aplicabilidad a los movimientos sociales debe ser evidente.

Page 13: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 13/39

135

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

gazaón). baánde en a eveane de a ngía pana, ea úmanepne an d ada eenemene p pemanee aapada ena veadad y na jeaqía fndana, n ngene pema depngaón de a dfeenane ene m y ma y na gae-ae. según e í, ae pema n peden evee mpemeneapeand a n mde de nenexón; en pnón, e deafí n e eempazan «nex nóg-epemóg (veadad) n (znadad)»,n má en ed p mpe a dependena de «aqe pedeemnaónaendene» (Man, Jne y wdad, 2005:422). E e ga gaa a nangía pana (en pón a na zna) qe aandne «e eenamenane qe mpegna n ó e magna vea de aa aaj, n ademáa epaadad adane (aa afea dede aqí) de a znadad» (422). Paae ae, a ngía pana e efee a a mpeja eane epaae

emegene, a aganzaón y a ngéne.la nepazaón eane a amén aejae de a «ayeaeaa» qe aen n fee de fj, a ead de mvmen y a «deeazaón aa» peene en agna eía npada pDeeze y a eía de a-ed. En napón, ea apaón gegáfade a ngía pana ae énfa en enamaje eada a pa deeane dfeenae y even emegene, y a manea m e geneanordenamientos sistémicos  (nyend jeaqía) y  eventos abiertos . una nóne qe «pea íme de a ngía gazane eqee manene a

aenón pea en a eane ínma y dvegene ene ep, je, ódene y epa»; paa ga, ppnen nvena «nevnep epaae qe peden en a ngadade y maeadade deepa», evand a pedeemnaón de jeaqía aena de fnea(424). En ea aenava pana, «» e enepazan m nexpaa eane-anemen en émn de a avdade de a pena. senveen en «na ppedad emegene de aane man y n manen neaón»; n ee qe n peeden a pe neav qe agpan, eqend «n penamen pea dgd a efe eanad

y a a neena de n- nexne. E de, pdem aa e aexena de n dad ó en a medda en qe pdam eg a páaneava medane nexne azada» (425).

se dede qe pe de azaón n deen vee m a mpna de ga en a, n como la actualización de un proceso conector particular, a partir de un campo de virtualidad. De e, qe exe empe e na vaedad de en neaón qe gen den de anemen-eane en depegeqe nyen, p pe, eane de feza dede den y fea de .Ee epaneamen de «» ( site  ) ene ana eevana paa a engafía y a

anpgía m paa a gegafía. E mpane eaa qe e eene

Page 14: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 14/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

136

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

ma pan y paneamen e e feen na aenava a ganpae de penamen eaa, eadén, apaén y gaéneaed, n énfa en «feza maye», jeaqía, deemnaón y ea nvaae. Ea vne má eene ndean a endade mnda p enemezad en nn depege. Paafaeand naa en nda (Gn-Gaam, 1996), paneamen pan annan«e fn de a gazaón (m a níam)». A deempdeamen de ga y a agena a md en e penamen gaén, e paneamenepnden n na neva péa de pdade pía. Agna de eapdade a eán apveand mvmen ae, e n ndvdqe an nvee en nev p de je de ga y de epa.

II. Movimientos sociales, redes y autoorganización

a) Movimientos sociales y teorías de redes 

E pe eaee na dfeena ene d p de eía de ede (Ea,2000). En e pme, e nep de ed e enaja en na eía a exene.En e egnd, a eía a e e/nye e a ae de nep de ed.la apaón qe ae cae de a ede a a edad nempánea e e amej nd ene e pme gp. cena a eía de a edad de ede eáa dfeenaón ene e epa de fj (a ea epaae eanada n fj de nfmaón, ím, apa, e.) y e epa de gae (1996:415-

429). E pme eá mpe de nd y eje ganzad jeáqamene egúna mpana de a fnne qe deempeñan. Paa cae, gae deeneaee nexne deapaee. Ea eqzfena ea pede evaeó nyend pene ene a d óga epaae, a de fj y a de gae (428). Dede pepeva gaéna, e pde ede en fj y ndeaég, mena qe e gnfad ea de a pena y gaedeapaee. sn emag, m aem, m mvmen ae afman aenadad de ga en a nón de a edade aae.9 

9 La caracterización de redes de Castells es sugerente. «Una red es una serie de nodos interconectados.

... Las redes son estructuras abiertas, capaces de expandirse sin límites, integrando nuevos nodossiempre y cuando puedan comunicarse dentro de la red... Las redes son instrumentos apropiados parauna economía capitalista basada en la innovación, la globalización y la concentración descentralizada;para el trabajo, obreros y firmas basados en la flexibilidad y la adaptabilidad; para una cultura deinterminable deconstrucción y reconstrucción. ... Conmutadores que conectan la red... son losinstrumentos privilegiados del poder.... Dado que las redes son múltiples, los códigos y conmutadoresde interoperación entre redes devienen las fuentes fundamentales en la configuración, orientación y desorientación de las sociedades» (1996: 469-471). Las consecuencias de esta conceptualización asumenuna dimensión distópica: «Las funciones dominantes se organizan en redes ligadas al espacio de losflujos que las conectan por todo el mundo, mientras fragmentan funciones subordinadas y personas enel espacio múltiple de los lugares, hechos de locales cada vez más segregados y desconectados unos deotros. ... No es que desaparezcan las personas, los locales o las actividades. Sino que su significado estructural se

desvanece, subsumido en la lógica invisible de la meta-red donde se produce el valor, se crean códigos culturales y se

decide el poder» (476-477, énfasis añadido).

Page 15: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 15/39

137

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

la mayía de a eía de a ede de mvmen ae e nen en apmea ae —e de, amen na eía a paa en a qe aen a ede.Ejemp de e n a eía de ede ae de avm, m a de sm,

Chatfield y Pagnucco (eds.), (1997), y Keck y Sikkink (1998); intentos más ampliosde ezaón e a ede de mvmen ae (e.g., Dan y MAdam(ed.), 2003; Avaez, 1998); y ed engáf de ede de mvmenae epeíf, m aad n a ede zapaa (e.g., leyva san,2002, 2003; oeen, 2005), mvmen angazaón (e.g., J, 2005,2008; Kng, 2006; oee, 2005a, 2005). un mde genea de nvegaóne mvmen ae enada en ede e e ppe p Dan, MAdamy aade (Dan y MAdam, ed. 2003), enad en a nfgaón deede y eqemen de nvegaón paa e mape de ede.

la eía de a-ed ( actor-network theory, ANt) n e ejemp mej ndde egnd p. la ANt «a expa a eena mma de a edade y anaaeza. N deea añad ede ae a a eía a, n en a eíaa a pa de ede» (la, 1997:1). la eía de a-ede afma qe ea en efe de a ede. la eadad e gna en e enamaje de maeae eegénede naaeza a, éna y exa en ede eandazada. N mpa qé annegada peda paee en ane, a eadad e e pd fna de a-edeqe a pe jn depé de m aaj. cm expa la, a eadadge depé de ma «demnaón, eegenedad y dad enzad de

dée enae.... egend, eneazand, enzand, dand vea a az qen dée p í »; paaeamene, e aná dee menza «dede adadeede, nnmenae, n neada, qe eg, n n gan efez,en ane emnan fmand nexne pvnamene nmenae»(la, 1997:2; véae amén la, 2000[1992]).10 la expane de ede

10Un aspecto bien conocido de la ANT es que este proceso depende en gran parte de materiales que no son sólohumanos. Las tecnologías de todos los tipos son importantes en la generación de redes potentes. Para Latour(1993), los modernos han sido capaces de construir redes más potentes precisamente en la medida en que hansido capaces de utilizar elementos no humanos —tecnologías, conocimiento científico, etc.— en la creación deredes más grandes y conectadas. Una pregunta de interés para los movimientos sociales viene al caso: ¿cómo secomparan las redes? La conclusión de la ANT a este respecto, nos parece, epistemológicamente débil: que sólopuede hablarse sobre las redes más grandes y potentes (invariablemente, las de los modernos) en términos delos métodos y los materiales que utilizan para generarse a sí mismas. Strathern (1996) presenta una correccióna esta opinión en el sentido de que los «premodernos» (el término es de Latour) tienen mayor capacidad delo que podría sospecharse para construir híbridos y redes, incorporándoles entidades o materiales igualmenteinsospechados —desde clanes y animales hasta los ancestros; los premodernos podrían también ser más adeptosa «cortar la red» que los modernos, cuya ambición y sentido de propiedad (e.g., propiedad intelectual) podríaforzarlos a llegar a un cierre prematuro en algunos casos (e.g., una patente, que descarta la inventiva de la redpreexistente que la produjo como posibilidad). Las de Castells y Latour tienen una tendencia a la expansiónilimitada; esta lógica omnímoda está de acuerdo con un estilo de teorización particular. Los movimientossociales se ven como movilizaciones reactivas, que conducen a la producción de «identidades aisladas»; emergende «formas sociales históricamente agotadas» y aunque afectan a la sociedad de redes, no pueden guiar lareconstrucción de este orden social (e.g., Castells 1997:104- 109). Contrario a esta opinión, es importante verlas redes como fuente para la producción de cultura, poder, información y similares. Esto requiere una teoría

de lo virtual, de la que carecen Castells y la ANT, y a la que volveremos en la última parte.

Page 16: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 16/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

138

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

devada de na eía de a mpejdad aen pae amén de egnd p. snemag, ay my p ed aa a fea qe apqen de manea emáaa nne de mpejdad a mvmen ae, en ay n eeneneé eanad n a mvzane angazaón, m e d en apae qe ge (e.g., cee, 2003; cee y we, 2006; Penen, 2006; Nefm Nee, ed. 2003; smme y hapn, 2005; Ea, 2000, 2004).

 Agna nepazane eene geen pene ene mvmenae y a ngía pana. A eva a nne mpeane de «mvmen ae» y a «pea pía», sna Ávaez e meve ena deón de na ngía pana. s nvaón e a enepaza mvmen ae m amp de aón dva expanv, eegéney pén qe e exenden m má aá de na ee dfeenada de

ganzane de a edad v. E amp n nd, envenadnnamene y nfgad p ngae a pía y dnede pde. l amp de mvmen nfgan pú aenav en qe e anfman y nean gnfad dmnane ae-pí; pú peden vee m aena dva paaea dnde gpaen envenan pp d, dendade e neee. l ampn penamene pém en d fma: ean y enen d,dendade y deafí aenav en nf n gnfad y páadmnane; y manenen na dpa nena n neee en fma qe apaan paa epnde de manea adeada a pp pnp é-

pí. E fá ve óm e nep de n amp de mvmen ay a de neaón qe ea pede apae a mvmenangazaón, p ejemp, aa e pn qe ede peden e vam apaa paa a pdón de d y páa aenava, de n ad,y m fma qe epeenan pía ae qe enenan aaónen ede dpea (Ávaez, Dagnn y Ea, ed. 1998; oee, 2004). laa de Ávaez ama amén a aenón e e mpa de ae dfeenaa e ae, pí y maeae en nd de ede ae.

un ejemp fna de nvegaón e ede de mvmen ae ene qe ve n e gp de ede qe an gd a ag de añ aeded de mvmen zapaa en capa. l neeane en e aná de ee afed p a anpóga mexana Xó leyva (2002, 2003) e qe eaaa e nezapam peamene de ea manea: n gp de ede aadaqe gen de nex pí amp, m de e n nda aíeóa en a egón y en e paí. En engafía de ede, leyva eaeena dfeena ene e ede nezapaa neeanada pe dna: aaada en a demanda óa agaa y ampena; a ede demá-eeae y aada en dadan; a ede Indianistas -anma,

enada en a pane ndígena; a ede de dee de a mje; ede

Page 17: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 17/39

139

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

evnaa aenava qe pmeven na degía aneaa y n amada, y a ede de dadad nenana. tda ea ede n píay enéa a mm emp; depé de 1994, e aan aeded demvmen amad zapaa (EZlN) pe p n gan magen n e engena é: d gen de ndne egnae e óa ae (y gae en ea de a exa ed); mpaen gamáa mae (e.g., en nenene a dee, a dadanía, a ea, a anmía, e.) y nyen ma gnvmedane ae ejeen mpa en a eane de pde, a píannae y a vda daa; y p pe e aaezan p enne y nf ene e mm y n a ede. la magen de «zapam» qe gede ea nepazaón e mpeja —na vaedad de aazane a pa den amp de vadad, p apea a nep de Deeze y de landa. cadaed pede ndeae m na enamaje en í mma y en eaón n a

enamaje; ada na epeena n eneveamen en í mma y en eaónn a; ada na epeena n ened en múpe apa n n mnón deae, ganzane, e enn naa, een pí e nnae,y amp ae-dv qe peden ndeae adeadamene mead de pe de enamaje.

b) Redes y complejidad 

la aganzaón, a eía de enamaje y a ape nyenfma de penamen eavamene neva e a ganzaón de vvene.la apaón de e nep a a ene ae eén menza; de

landa a apad a eía de a mpejdad a pe ae, pnendde manfe a medda en a a, en e de úm g, e aganzad a vda a y enóma aj na óga de den, enazaóny nón de jeaqía. la apane de a mpejdad y a ngíapana apnan a ae ve na óga dfeene de ganzaón; d neneena en d dmn qe n epeamene penene a ee apí: aengía dgae (e eepa, m e nve de a ede, neanee nefae dgae), y a ede de mvmen ae. Paa menza ne eepa, e agmen e qe mena med mden fnnann ae en n mde de nfmaón de aa aaj, de aón-eaón, emde aad p a neva engía de a nfmaón y a mnaón(tic) e aa en n gna ma de neaón —n mde eana dnded eepe n amén penae eme, n epa de vedadeaneaón daóga (expead mej en agn ejemp de ne.a). cmepa paa e neam nea y paa a nón de eaegaaía y pía mpada ppna pndade n peedenepaa ea vne mpada. (sn emag, amén peden ndeae enpae m ead de ea dnáma va even y avdade n mad aeepa, m e pe de F sa Mnda, y «enen».) la

«fda aqea» de eepa aa aí na mpía de pdón

Page 18: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 18/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

140

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

de nmen a qe a vez aenúa a naaeza «mea» deeepa. Ea mpía —en pón a a mapía eadénaenada p mea— ne en gan pae de páa de meza, ezaóny emnaón de nmen y a nfmaón.11

Ea vón eena a vez n pnp de mpejdad y aganzaón,qe aen énfa en pe de aaj aa aa en qe agene qeaajan en na eaa (a) dan gen a a faón y a mpejdad en nve. la emegena e da and a ane de múpe agene enneaón dnáma y gene ega ae en ga de ódene de aa-aajgenean agún p de mampamen ea ve. E emapeden e adapav en an apenden n e emp, epndend demanea má efeva a amane enn. E nep de ed e ena en e

paneamen. l eníf fí y naae eán pad aameneen e mape de ede de d p, y en e nen de vefa ea,pgía y meanm de peaón de ede. l eníf ae e annd amén a en n a nvegaón de ede mpeja.12

11 El ciberespacio es considerado por algunos como la manifestación de un nuevo modelo de vida y deconstrucción del mundo. Llamada por los entusiastas de modos diversos, como espacio de conocimiento,espacio de inteligencia colectiva y «noosfera» (una esfera de pensamiento colectivo, después de Teilhard deChardin), el ciberespacio, en estas orientaciones, constituye un espacio significativo de interacción sujeto-sujetopara la negociación de visiones y significados. Los sistemas resultantes de inteligencia en red podría constituiruna sociedad interconectada en red de comunidades inteligentes, centrada en la producción democrática de cultura

 y subjetividad. Pierre Lévy (e.g., 1997) es quien con mayor fuerza ha articulado esta tesis en años recientes.La reciente obra del teólogo de la liberación Leonardo Boff sobre la religación (2000) —una «reconexión» delos humanos con la naturaleza, con los otros, con la tierra, con el cosmos, con Dios— podría interpretarsetambién bajo esta luz (él apela de manera explícita a la complejidad). Abundan también las discusiones sobreel impacto de las TIC en la vida diaria, incluyendo a quienes analizan las «ciberculturas» (e.g., Harcourt, ed.1999; Bell y Kennedy, eds. 2000; Burbano y Barragán, eds. 2002). Como advierte Terranova (2004:75-97), el«modo de producción distribuida» no escapa a la explotación capitalista; hay evidentes interfases entre el capital

 y la economía digital. Las políticas ciberculturales pueden ser más efectivas si ello satisface dos condiciones:conciencia de los mundos dominantes que están siendo creados por las mismas tecnologías en las que sefundan las redes progresivas; y un constante ir y venir entre la ciberpolítica y la política basada en el lugar, oel activismo político en los lugares físicos donde viven los obreros o tejedores de redes. Eso es precisamentela política que intentan desarrollar algunos de los movimientos actuales a través de estrategias que combinancreativamente la acción en diversas escalas. Véase King (2006); Escobar (2004); Harcourt, ed. (1999).12 Como lo dijo un defensor de esta investigación en una amplia introducción al tema, «las redes dominarán el

nuevo siglo en un grado mucho mayor de lo que la mayoría de las personas está lista para reconocer ahora. …El pensamiento en red está listo para invadir todos los dominios de la actividad humana en la mayoría de loscampos de la investigación humana» (Barabási, 2002:7, 222). El reclamo más impactante de los científicos esque hay algunas leyes básicas que gobiernan todas las redes. Su alta interconexión hace que las grandes redesconformen «pequeños mundos» en el sentido de que todos los elementos en la red no son más que unos pocoseslabones lejos de todos los demás, debido a la presencia de conglomerados, nodos y conectores. No todoentra en las redes, puesto que algunos puntos y nodos están mucho más conectados que otros, de modo quehay jerarquías de interconexión. A menudo, la topología de la red está determinada por unos cuantos grandesnodos, como en el caso de la red mundial, donde eslabones como Google, Yahoo o amazon.com tienen muchomás peso en la definición de la arquitectura de la red que millones de nodos mucho más pequeños. Estosnodos determinan conexiones preferentes; algo similar pasa en las redes de movimientos globales, en las que loszapatistas y unos pocos nodos claves distintos (incluyendo el Foro Social Mundial) son cruciales para estructurarel total de la red. En suma, aun si las redes autoorganizadas de este tipo siguen ciertas reglas, a las que los

científicos se refieren como «leyes del poder» (e.g., Barabási, 2002; King, 2006; Duncan, 2003).

Page 19: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 19/39

141

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

De landa (1997, n.d., 2003) a ndd na ú dnón ene d pgeneae de ede: jeaqía y maa aganzada. Ea dfeenaónfndamena d ffía de vda aenava. la jeaqía pnen n agad de n enazad, aegía, paneaón aea, mgenzaón y mea paae y ega de mpamen; fnnan egún n emp neay e ajan a ea aeene. l mae, a empea apaa y a mayía de ganzane áa an fnnad dane m empe ea ae. la maa, p e na, e aan en a ma de denedeenazada, a aganzaón, aí m a eegenedad y a dvedad. sedeaan a avé de enen n enn, a a vez qe nevan ganzaón áa ( ape). oa meáfa ada paa de efenómen n ea amfada «ea» (p jeaqía) y «zma» «agegad anene» p maa (de D/G 1987). En a mma medda

qe Deeze y Gaa, de landa ae adad en qe e d pnp deganzaón e enenan mezad en a mayía de ejemp de a vda ea.E peden da gen amén e n a , p ejemp, and a maade mvmen ae deaan jeaqía; a nene, de a qe pededee qe e n íd de maa y mpnene jeáq, n na endenaa nemen de eemen de mand y n. l na pdía deee a enmía ga, pe qe a pane de a aadad anevna aa na fma neneada n ea de mand fexe.

la mayía de mvmen ae n na meza de jeaqía y aganzaón. infnadamene, a mayía de a pepeva de maay ngía pana n adan a dmenón de pde en fma expía. snemag, eía pe eaee na dfeena ene d p de ede: a-ede aen (sAN) y a-ede dmnane (DAN; véae Ea, 2000;2008). la mayía de a eía anazada aa aa n aen ea dnón,p ena azna, pe sAN y DAN e pepnen y n feenae pden, en peden dfeenae paa ppó de aná enfndamen pí y en émn de mea, páa, md de agena,meanm de emegena y jeaqía en pón, y en eaa. E nnegae

qe a ede de mvmen ae nyen na a de ganenfnanae en m nvee, de md qe e dfí nega aáepna; e mpane, n emag, eva ae de nev en a nnemdena de a pón —e de, en epeenane de endadedea ndependene de ppa epeenaón y apdón(Kng, 2005). En a paaa, en aaeza a ede m dmnane pnae, e mpane manenee en n een «pan». une mpe e de qe DAN n ede, y eemen de jeaqíapedmnan e de a aganzaón, mena qe sAN n

aqe dnde e apa na.

Page 20: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 20/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

142

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

cnyend en e amp de a mpaón óga, teanvaañade eemen úe a a nepazaón de a ede m emaaganzav qe engendan n mpamen emegene. Paa ea,

pede penae a ede en émn de «máqna aaa de n ave  —n dagama de pde qe ma m amp peana las capacidades 

  productivas de los muchos hiperconectados »  (2004:100, énfa añadd). lfenómen ae e ven m e ead de na md de neanemeae, emganzada ene gande pane de eemen. la ndvdae e nveen en pae de na ampa a de ede

  —de «e epa-emp de a devaón» ( swerve   ), qe pede nd agmen ( emergence   ) (117). E ema ó pemen n n ave(m en mde de aómaa ea); e dede ea pepeva qe aend a defnón de ed de teanva («a ganzaón men eadade a qe pede dee qe ene agna ea», 118). la ed aea, ma nene, «e na eazaón ga y en gan amañ de ead íqd qeeva a íme a apadad de n de meanm paa mdea aega y eena jev de manea efeva» (118). Ea a de edae énfa en fma de ganzaón dda/aónma en ga dead a n de. En emen:

E g óg e, m em v, n ó n nevaeamen a a mpaón, n qe ademá apa a fee

na engía a de n apaz de expa y epa n óe mpamen ev de ede dda m a nene,n amén mpej e mpedee pane de apamnfmana nempáne. … E g óg paee aíexendee dede a mpaón mma aa n aeamennepa má genea paa enende e mpamen dnám dea nene, a a de ede, med de nnvaón y «meaddeegad» mden –e de, de da a ea ae,éna y enóma aaezada p na neaón dda y 

dnáma de gande andade de endade n n nad enaa ag (teanva, 2004:121).

E e apa a m fenómen ae, dede mead aa mvmen ae qe peden edae aj a úa de a emegenaa. Maa n pnnad nae n nep de n aad ene aym, a enéa áa y a genadad an é n n enmd agn eevane. sma a penamen de de landa, teanva vep y na en ea aón; en e ad negav a md/maa n pedee gada a ne aj nngna aa mún, pe e epa de na a

de ed e de dnana pemanene; n emag, enef en émn

Page 21: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 21/39

143

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

de pndade paa a aganzaón y a expemenaón n ae ena mnaón zna y dfa (de nev, m en e a de mmvmen ae) n eae. En e mej de a, a endena

mánea a a dvegena y a epaaón, de n ad, y a a nvegena y anón, de , qe mvmen en ed exen pdía nd a «na paónmún qe dé gen a n movimiento distribuido apaz de depaza íme y émn den de ae e maeaza a nón pía de f»(156). la óga de a ede dda eqvae aí a na óga dfeene de pí. En ed e e mvmen na a gazaón pavaen caaña, J (2005, 2008) a panea en émn de a neeón enea engía de ede, a fma ganzanae y a nma pía qeampañan a óga a de eaón de ede.

hay n ape fna de a eía de ede qe e mpane anaza. Maeía de ede eene amen qe a ede enen qe ve n a nfmaóne aqe a a. En ea vón mdena, a nfmaón eendeae deneada, y pdía enee qe ay m apenead de nmen y a ede. la nfmaón e pee a d nmpnene ena de a ede, y e mpane epefa óm y pqé.E n eva a a a fndana e a nfmaón y a mnanedane e n de ped ené. cm a afmad teanva (2004),ea eaón e eaeó en fme n a eía de a nfmaón en

aena y nena n ae en a emdnáma y a meána eadía,paamene en a a de cade sannn. Dede enne, a ad naendena a ed a nfmaón a ape én, paand p a ee de qe a nfmaón empe nva páa, ep e nefae,nne paae de ea y, en genea, «n njn de nexne( relays  ) ene én y a» (25), a qe pdía añade óg(e ep, a naaeza). Paa teanva, ay da na pía a de anfmaón aada a a ede dda. E eqee de n aná íde a engía de a nfmaón y a mnaón (ict) qe e ena en

óm mpan «e enamen a a eaón ene pae, pe y ea. E mpa a apea de a vadad de mnd paneand ódg y anae n mpemene dfeene, n adamene na paa expea y da expeón a n pena de am ndeemnad» (26).13 De manea ma

a de landa y Man y aade,  teanva vma na píaa de va, enendda ma apea de ea a a aón defeza qe peden aaza

 va en fma dna.

13 Es notable que si bien su principal interéses la cibercultura, también es conciente de lassuperposiciones y relaciones culturales entre elciberactivismo y otros activismos asociados con elmovimiento de alterglobalización. Véase Terranova,2001; Chesters y Welsh, 2006.

Page 22: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 22/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

144

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

la eaón ene a ede y a nfmaón e a nad en pae ena de maeía de ede. Fndad en a a de Mayn saen, re (2001) a jfadde manea eene e ed anpóg de a ede m endade a-pdda qe fnnan en a ae de nmen y a nfmaón. E aena ea pemáa epemóga qe e enena en e en de mapae de aaj en a anpgía de a ena y a engía (e.g., Ma, ed.1999; Fe, 2003; oee, 2005): ¿óm e eda y e dee aneen a qe je/je eán fndamenamene nd p a mmapáa de nmen de a qe e amén pd a mma enógafa?la ón anpóga aa e mmen a d: a) ene qe n ay nexe ada dede e a nd na evaón mpeamene aada; y ) na efexvdad pfndzada qe nena manenee a a pa n n «» «je» de ed en nna efmaón. Ea ndne an evad a

dfeene ppea, dede «mpemena a ed» en a depón engáfa(re), aa enae en fma de vda emegene (Fe), a na efexvdadnenfada mnada n na ngía eana, y nveda éna paaae engáf aefa mden (ae éna pnen e depepeva de a-ed, nne dda mae de aaj de amp,e. e.g., Fn, 2001; 2003). la eaón ene a engafía de ede y na píade va y de a mpdade eá aún p expa.

Paa eapa, ma eía de ede de a úma d déada an aadde da end a a óga nempánea de a y pí. la endena

aada en a aenava pana, a aganzaón y a mpejdad aann nep de ede dede a pepeva de neva óga qe fnnan en nvee de a ngía, a y pí. la aenava aen ve pnpde deñ aad en aqea aea qe enen en ena a nenexónde ede aónma, y a pdad de ea ne-ede expanva aada pa deenazaón ( inter-networking  ), a eena y a anmía. sn emag, gae y a epeenaón de nngún md an dejad de ene mpana —y n vdem qe ay m ape epeenad de avm, n e aaúnamene de a nfmaón a engía, n mpa qé an nead

en ed eén. P e e aen ae a a en n a a tic y e mndqe ea nyen a ea (e.g., ha, ed. 1999; be y Kennedy, 2000); eanvan a expemenaón n appane de a aqea fda de ede,neva fma de aaón y demá —en emen, a pía de ede eángada a enamaje ae y maeae emegene. sn emag, en a meddaen qe a ede de nfmaón y tic aen amén pae de a nfaea de

a gadad mpea, exen egmy eae.14 tae eg enen dqe ve n a nexae y mpejaeane ene e apam, e ead

y efez en a eena.

14 Nadie ha diagnosticado tan bien los peligros delos mundos habilitados por las nuevas tecnologíasde la información y la comunicación como Paul

 Virilio (véase, e.g., 1997, 1999).

Page 23: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 23/39

145

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

El capitalismo, el Estado y los movimientos sociales

ha ad d nne mne paa pena a eaón ene mvmenae, de n ad, y e Ead y e apam, de : a paón y a

daéa. A mend e de, n azón, qe e ead neea e má apaz qenna de pa a demanda de mvmen. cm a, e Ead pedeapaee m e ampeón de dee, a gadad, e mam en de a anmía y ae y a endad. la lanaméa aaeá ena de ejemp de da paón neea. la adón maxa agad de manea aa e aná de a nadne de apam na apadad de mvmen ae de enfenaa, y a vez peaa,medane n ma daé. la daéa y a paón an ead en e ende a vaaón ea p aadém e a efevdad de mvmen,

y de óm mvmen mm panean a meje eaega.E nep gen end úe, aa e pn. una ea deezanade mvmen ae, n emag, ppna nev eemen qeeena de manea má eana n e aáe de mvmen aae.Pdía penae, en na pmea ea, qe a expaón qe aen Deeze y Gaa de a eaón ene a eazaón y a deeazaón, ene y ead, ene aóe y zmá, ene nómada y nmen de ead, ene apaa de apa y a maqnaa de gea ene mna y maya na a óga ma, e na eafmaón

de daé. N e aí, peamene pqe eán ne en na ee denep dfeene qe mpan aqe nepeaón dea. Ee epaamene e a n nep de deven, a mpdad y va,y amén n a nne de vaedad, enamaje, pan de nmanena,nendade y aí evamene. D/G en eadad eevan paaa epeape neqíva paa daé; n dee eena de a exae n

 va de vedad de a pnne en pón, den, daé «ede affía a a dón nemnae» (1994: 81), de md qe n «aj aamne má eevada de a daéa, ndependenemene de a genadad de

gande daé [hege, Max], vvem a mn en a ndón mámeae» (81); véae amén D/G 1987:483 paa na ía de daédede a pepeva de a gemeía de remann).

la dnáma de a dea p D/G ene aí dfeene mae, y pdemefen aqí únamene a agn ape de ea dnáma qe enenpaa eevana paa mvmen ae. En pnón, fmaneae, m e apam y e Ead mden e deaan n medanea mgenezaón (e e ampamene aepad) a azaón (menaepad), n medane ndaón de dvea fma; eqeen «na

ea pmfía peféa» (1987:436). E qee de qe nna pede ae

Page 24: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 24/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

146

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

na pón eena pa; pe aqe edfaón p pae deaqe apaa de apa m e apam e Ead ea en fmamánea fj dedfad qe e eapan de ea (e.g., m e mp de a

gazaón neea de ed a mead d ape de a vda aea ma a fma de ganzaón y dee de a vda enóma y a,nyend agna «pevea»). En epea, p pe, e apaa nenaganza y «pa» fj dedfad p mvmen ae y ejevza a je qe aen de eae de dmn. E áea de dee de ppedad fee n ejemp eene: a a deaaón de deeev p pae de je ev emegene —e.g., gp mnandígena én en zna m a eva pae— e Ead epndeand ae qe ee je ev deapaeza en ea dvamene,ppnend qe na eaega n má end mún qe e aa enn a ppea neeae, eamene, medane a nmdaón, eaena a maae, m en e a de paíe m cma.

E p e qe en agn a (Ead und, cma) pdía afmaeqe e Ead y e apam eán amend na fma aneea:ada ganm eaa, paeeía, eá pad pepaand negenenaeaega a a demanda de mvmen ae n e fn deedfa fj dedfad p mvmen, nvend aí adapena dea en na va p í mma. E de ea fma qe e Ead

aneea eva n pa má aá pye de anfmaón adade a edad. Ya em mennad qe e apam y e Ead améndeaan meanm aganzav y de maa y a apadad de fnnaen a ae de epa . sn emag, ea apadad empe ene n íme(Ea, 2004; Man, Jne y wdad, 2005), y e pede dae na

 venaja a mvmen. sn emag, e mpane ae nevamene veea eaega eaa/apaa en émn de a mana qe an pdda may deeazaón de a ganana enda p mvmen endéada eene.15 E aqí dnde e ma deaad p D/G pede fee

agn eemen úe a mvmen ae en nfnaón de aemadad de pye eaae en agna egne de mnd. ¿Qéengaje y eaega de eaón, evón, denadad pdían nvenae

paa ae fene a ea aón y faee a eaega de exenade a mndade? ¿cóm egan mvmen mm a deqé eaega y aeamen enenmá padade de fnna y 

aaa a í mm y a ?

15 Por ejemplo, las ganancias en términos dereconocimiento de la diferencia, de los derechos deterritorios colectivos, identidades, etcétera, por partede los indígenas y grupos negros o los territorioscolectivos concedidos a estos grupos en los noventaen muchos países latinoamericanos, que ahora estánsiendo desmantelados por el Estado.

Page 25: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 25/39

147

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

Deeze y Gaa n n mpeamene nene en e aamen qe aende ea dnáma. En agn pn, gan a apam y a Ead na ganapadad de nega fj dedfad —p ejemp, en dón deapam m «axmáa ( nmanene) en d e mnd», «na empeamnda de jefaón» apae de nega aqe fma n apaa, ,apeand a á dfeena, en émn de «na integral de los flujos decodificados , dana conjunción generalizada » (1987:458 y gene).16 En pn, n emag,paeen pne ene paéne ea pdad, m en ea pnne e adeeazaón, e aamen eav p pae de agene nómada, aapadad de a ffía de vve e apam na í mm (e.g., 1994:101).En genea, a úma pón paee má nene n e ppó nepay pí de a. E e ae evdene en ma dne e ógamnaa, y e y ead. la gene a e dene en ee end:

la epea de ead, de a axmáa, pede e nede a amnía na anmía egna, fedea, eaaa, en emen, añadaxma. Pe peamene ee n e e pema: ea peaón ónía en ad a mnía en njn njn nmeae,qe paaían a fma pae de a mayía en adad de eemen... [P ena,] l pp de a mnía e ejee a pena de n-nmeae,n and eá mpea de n mem. Éa e a fóma dea mpdade. Mnía m fga nvea, deven d e mnd.

Mje, d enem qe deven, ya eam man femenn.N-an, d enem qe deven, ya eam an, ama neg. … la pena de a mnía n e mde p apadad deena y de mpnee en e ema maya, n qea p apadadde nve e e neeaamene aóg de a mayía, n p apadad de apa na feza de njn n-nmeae, ppeqeñ qe ean, na a feza de gp nmeae, nnfn, n nved amad, n mpan nev axma, davía má, na neva axmáa. [D/G 1987: 473-74]

l mvmen mna enma pae de mnd paeennene de ee pema —denev, pdía apnae a a anega e ndígena en a lanaméaaa.17 sn emag, a mende nfnden a enfenae nane nea en a qe eEad a ada a a

axma eaae. E aí qe ege

16 De ahí la crítica de Gibson-Graham (1996) alpersistente capitalocentrismo en D/G, por causade estos conceptos.17 D/G definen de manera explícita lo minoritario (y lo mayoritario) como algo diferente de las minorías (omayorías) numéricas (1987: 469-473). No es cuestión denúmeros, sino de lógica, la lógica de series numerablescontra las no numerables. Es por eso que no todoslos movimientos sociales autoidentificados puedenconsiderarse minoritarios ni que representen una políticaminoritaria. Descubrir lo efectivamente minoritario esuna tarea importante para los movimientos.

Page 26: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 26/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

148

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

e ang dema aeded de a paón. ¿Deen mvmen egna óga mnaa ada, en y a e nveían en an de naepeón aún má vena (e.g., adenae má en e, epaae

de a enmía egnae, afeae n may fmeza a ea páaae anapaa amdena, e.)?, ¿deen má en aa ne Ead, en y a pdían ae en a ampa efma? En a nepóndeezana, ee n e n dema en eadad, an a neena paa aeaega n n men fnea; pe, m añaden e: «una vez má, e nqee de qe a a en e nve de axma [ pp ódg de ema]aeza de mpana; a na, e deemnane... Pe, amén, empeay n gn qe demea qe ea a n e índe de maeexene. P mdea qe ea n evndaón empe peena n pnqe a axmáa n pede pa, and a pena eaman e deede pana ea mma pema y de deemna a men a ndnepaae aj a ae é peden e na ón má genea(defende Particular m fma nnvada). … En emen, a a en na axma e an má mpane an qe pne de manfe y amenap mma a dfeena ene d p de ppne, a ppne defj y a ppne de axma» (474). o, pdía dee penand en mvmen nempáne, a aeded de axma y a aeded defj —a aeded de amad dee man nveae y aen émn de nepne mnaa/n mdena y de páa dedee, epevamene, paa da n ejemp pmnene; paa paafaea,« dee, y dee de a manea».

¿Qé gnfa e en émn ne paa dn mvmen en epeene? «E pema n e en md agn e de a anaqía a ganzaón,n qea e de a enazaón a deenazaón, n e de n á nepón de pema eav a njn n nmeae fene a naaxmáa de njn nmeae» (441). Agn mvmen an endadad e e dane agún emp; n ee, p ejemp, en a pón

zapaa e a anmía, evdene danamen de a dea de maee pde de Ead, énfa en e engaje y neena, vón de«n mnd dnde pedan ae m mnd» —en í mma na nón

 venáa de a mpdad.18 D/G afman qe deem n «conexiones 

revolucionarias» en ga de «conjugaciones de la axiomática»  (476). sn emag, mvmen a mend e ven aapad en deae e eaega qe enen

qe ve n deae nepae deóg (e.g., e deae de “Fx or Nix it” (arréglenlo o acábenlo) en

e mvmen de ja ga, en

18 Que estas concepciones se funden o no en laparticipación con la obra de Deleuze y Guattari, oque hayan llegado allí por otros medios sería unainteresante cuestión empírica.

Page 27: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 27/39

149

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

efeena a a ganzane de apam mnda, m a oMc, e banMnda y e FMi —¿peden efmae deen ae?). «Ee á»,añaden D/G, «pede ene mpne, ganzane, n enazane, pe n paa p a vía de Ead n p pe de aaxmáa, n p n deven de a mnía» (471). ¿cóm peden fnna mvmen en e pan de apa y de Ead y a mm emp eapaa é? ¿Papa en axmá y deafa dede na pepeva mnaa?¿Deeaza e mde de apam —n apaa, m nyenD/G—n qeda paazad p a edfane de apa? ¿ua aeamena de a mdendad, pe den de a óga de deven (deven-mea/zma/epa )? ¿Dpeae n na exeva fagmenaón,y eene a apadad de mna na eena gnfava fene a a nevaeaega de a «eavd maqína»?

Ennam nd adnae en a dón de y ead. Empane ene peene qe, nevamene a na de mde de daé, d p de epa empe exen mezad, anfmándennamene n en e (paa na aaezaón de ada p de epa,

 ve D/G 1987:483-507). un pme njn de eemen vene de pena ea manea m fnna . un ma qe pede jnae en múpefma, a nne a, pa e n ea en a fmanmazada, n «mefa», n anfma en eae medane eye y 

nma géna. En ga de e, e epa (e.g., n e evndígena, na eva pa) e nye medane peane y nmenae má epeíf de ga qe nveamene vád.

l qe e mpane ene peene e qe en ada nana «a mpe pón‘-ead’ n eme a mpane, aenana y pepnem má dfíe» (490). l ava qe gen ea nne pdíanapende a «vaja de manea za» (vaje-zma) a medda qe enenan apepne de y ead. E e veve má mpad, en amedda en qe D/G afman qe y ead efevamene peden

fnna m mpdade. Mennam ane a apadad de apa defnna m epa .19 l mvmen ae deen nnzae nea aón, deen ea paa ee mmen de md qe magnay pye —e n eñ— pedan aee paamene efev,deeazane y deeazade. Ea «gemeía neane» pdíapem a mvmen mvee de n ad a ene y ead,enend en ena a adne ene d epa qe, anqe mefan

neeaamene e epa a qeqeen afeae mvmen,

ae dánde «n [nev] med

19 En términos del capital, pueden pensarse loslímites en términos de la dinámica entre loscapitales lisos y estriados (e.g., D/G 1987: 499).

Page 28: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 28/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

150

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

de ppagaón, de exenón, de efaón, de envaón, de emen,n e a a vez mía p » (1987:494). E pdía nda qeanqe eneaand nene eae de apam y de Ead, dgam,

en émn de defena de eema paae de meje ndneaae paa a gene, mvmen ae manenen aún vva a pmeade a mpdade a; en ma, «d pge e eaza p y en e epaead, pe qe e en e epa dnde e pde d deven» (494).

cm aen m en e mvmen de ja ga, éa e napía «n gaanía» (ha, 1996; Geg, 2006). En paaa de D/G:«Evdenemene, epa n n eade de p en í. Pe en ea a ama, e depaza, y a vda enye deafí, afna nevá, nvena nev ape, mdfa advea»; d e n

ppó a qe peden apa mvmen, n deja de e nenede a úma adveena de D/G: «Nna ay qe pena qe paa avan aan n epa » (1987: 506). Pe ea adveena pdía eee améndede na deón exaamene naa, y qeem emna n n eveaná de ea pdad, a ae, a pía de va. En nea pnón,na aaeía qe defne mvmen y e fanaón aa

 va y mpm n e. l mvmen n exen únamene, pnpamene, m je empí y de «aí afea» jgand n pí pedeemnad. Pe amén, en dvea ejempfane, m

penadad de óm pdía e a pía, y m efea de aón en a qea gene pede ña n n mnd mej y n a eaza ee eñ, pa expemenaón n fma ae aenava qe pdían n ama emnd «aa», n ae ve a pdade de nev denamen magna de a. Pdía dee qe ee a d empe e a, amen n agn mvmen de paad, pe qeem ge qe y endía exen dfeena mpane. la pmea, y qzá a má mpane, eqe a pdón de nmen e magna dv a ad ada

 vez may mpana paa m mvmen. En agn a, m n

e «mvmen de mvmen» aan,20

e ame a fma de na pdóneóa ampa y vaada. l mvmen en da nana e penanmej m epa de pdón eva mena qe e eaza e aaj

dv de magnaón y eaónde na pía de a manea. E ene epa qe n ó e nannev magna e dea eóm e/agpa a, n qe eexpemena n e, e a, e

eaan y aí evamene.21

 

20El «movimiento de movimientos» se ha convertidoen otra forma de referirse a los movimientos«antiglobalización» o alterglobalización asociadoscon las protestas en Seattle, Génova, Praga, y además al Foro Social Mundial y a los zapatistas.21 Para una explicación más elaborada de estaproducción teórica, véase Osterweil, 2006.

Page 29: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 29/39

151

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

En eapa mdena, e avm aan e aaeza p pe qedeaan nnvane eóa y páa de ea ppa, aí mmagna y eía qe venen de gae an ejan m capa,

epeífamene de mvmen zapaa. E evea na nveda aónepemóga y gepía qe gee qe na gan pae de qe aen ava e eza y expemena n dfeene páa pía deñadapaa deaa fma y ma má adead de pía y am a.Má aún, qe ag en a pía a de zapaa —nyend magna y d mpmed n a dfeena y n nfexne dea ía p-eaa de pde qe amén eán pfndamenempmeda n a mgía ndígena y nfgada p ea— enaan an ava y ganzane aana. Ademá, a mend eanvan even, ge y páa qe n epeaae «mpé»,má qe aeamene pí, en émn de efe.22 Eaaaeía, qeem nna, apna a a needad de na nvegaónengáfa enda qe, má qe pne e een de jev ógy pí de mvmen, eá en nnana n a fma m eapáa paeen efee an a va m a aa. una nvegaónqe ndeaa n mvmen m n amp pí-a mpej ene qe a pdón, a anfmaón y a aón de eía ae y pía paa n ga deaad, n ó n daía na mej mpenóne a naaeza de a páa de mvmen ae en a aadad,n qe amén pdía ev m n pn ne paa neven apía de va.23 E de, ma páa de mvmen pedenndeae pae de n mmen expemena eó ampad en e qe eeen e mpí y e je e pa ae ve a pdadede nev denamen magna de a. E «éx», enne,e ga n amene eand anfmane nmedaa aae en e

peene, n má en ejeend nmpa e a magnane y dee de a pena —aend

pe magna « mnd».

E a aan pdía en e mdev de ejemp en a medda de apdón eóa y de núme de y pe de (a)efexóneva.24 Pe a ava y fadapdón de nmen ea nved en efe en pae

eena de fnnamen de

22 Para una descripción del uso de la mitopoética enlos movimientos italianos, véase Wu Ming 1, 2001.http://www.wumingfoundation.com/italiano/

outtakes/monaco.html.23 Estas disputas sobre la naturaleza del activismoitaliano moderno —la centralidad de las prácticas y productos teóricos y reflexivos, y la experimentación

 y exploración activas con diferentes ordenamientosde lo social y sobre ellos, configuran el proyecto dedisertación doctoral que uno de los autores trabajaactualmente (para mayor información, véaseOsterweil, 2005b; 2006).24 En cierto sentido éste ha sido siempre el casode la izquierda italiana, e.g. Gramsci 1971; véasetambién Borio et al. 2002, y Wright, 2002.

Page 30: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 30/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

152

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

mvmen. Agn n e an amad a pd ppa maade nvegaón ava, nyend a pdón de fma de nmenada aaj expe qe enfena e nmen «eníf», y 

nvee pe de pveg y adad gad a gae depdón de nmen má adnae (caa-cé, oee, Pe2008). En njn, e a d de m «g gnv» en a páade mvmen ae y m n g neea en a nvegaón e mvmen ae.25 Anqe en í mm e de nmen y dea eía n mpa neeaamene mvmen a na pía de va,pdía dee qe a fma paae m eá dánde d g gnven a aadad efevamene anna da pía; e e aí en a medda enqe a páa gnva enen n enfqe en pe n denae,m «enen» y dne (.e. e F sa Mnda —FsM—) qee ppnen de mdadade pía men pepada p ea nam «aa» y e enan de manea má expía en mpí.

Pdía e amén qe exe de apam y a gazaón neea,mnad n e mvmenmá efexv qe nna, eénempjand a ava a dmnde va. A medda qe amena anena de qe n ay m qe

gana nénde a ema nganánde nene, a pía de ava e a gad ada vezmá a a magnaón de aenavaeava y adae. cn eganfndana, «o mnd e pe»,e pe de F sa Mnda qeempezó en P Aege, ba, en e2001 fe na deaaón empana

de ea enaón. Ppó nepa qe n mpane neeaaad a F, bavena de sa

san, a de en émn de na pía de aena y emegena.san menza n a nón de qe « qe n exe e, de e, pddavamene m n exene, m aenava n eíe a qe exe».De aí e ge qe «e jev de a gía de a aena e anfma mpe en je pe, aene en je peene» (2004:238). Epede ede, nye san, medane na gía de emegena qe

«e ppnga denfa y ampa a eñae de pe expeena fa,

25El «giro cognitivo» en los estudios de los movimientospuede localizarse en múltiples sitios y desde diferentesfuentes que no pueden resumirse aquí. Un sitioimportante para el desarrollo de la investigación sobrelos movimientos sociales basada en esto es el Grupode Trabajo interdisciplinario sobre Movimientos

Sociales de la Universidad de North Carolina atChapel Hill (www.unc.edu/smwg), al que estánasociados ambos autores. Algunas de las obras sobreel giro cognitivo producidas por los miembros de estegrupo incluyen Osterweil (de próxima aparición),Casas-Cortés (2005), Castas-Cortés, Osterweil y Powell (2006:), etc. Además, hay un número cada vezmayor de textos de investigación activista, publicados

  y escritos por activistas, que se adjudican esto. VerMalo 2004; Graeber y Shukaitis (eds), de próximaaparición. Otros trabajos importantes en el análisisde los movimientos sociales y la producción teórica ode conocimiento incluyen: Eyerman y Jamison, 1991;

Conway, 2004, 2006; Barker y Cox, 2001; Chesters y  Welsh, 2006).

Page 31: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 31/39

153

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

aj a apaena de endena y aena, qe n avamene gnada p aanadad y e nmen egemón» (241). Ea nne nyenna aaón paa de a pía de va y aazaón, qe

san, mand a En b, ama e ape «aún-n» de a vda a.Ea endena eenan amén n a enava de mvmen aep emagna a gegafía de pde y e nmen mndae, a aefnnan dede íme epém de mden ema na mnda

  —nevamene, m mvmen én e ndígena en e s Ga.Má aá de ena d denae, e mvmen e fndanen e pena epém de a a ae nea en, qe gen de,a páa ae, enóma y eóga qe npan fene a fmaegemóna de mdendad. Pdem ndea qe ea a fnnan

ane d e a ae de na pía de fj, en empe deafand aaxmáa de Ead y e apam (e.g., aeded de ene de amadaed de e me, dea, dvedad, pdón de amen aqe a a). Aí, ae a deeían ndeae fene vaa paaa aón pía y paa a nón de mnd aenav. sn emag, aa ae de a ae gen pye denae e an manenden may pae nve en a eía eéna, peamene pqe and pdda avamene m aenava n exene nveíme a qe exe, paa panea en émn de san (véae amén Mgn,

2000). De ee md, pede dee qe e mvmen ppenden p nagía de emegena qe pema a denfaón y a expanón de a gamade nmen qe peden ndeae aenava veíme.26

Fene a a peena de e mvmen y anemen, n pedeevae eda a nepón de Deeze de aaj de fóf m«a a áea de mnd dnde va aún e expea, y usar las tendencias 

  y capacidades no actualizadas que se descubren allí como fuentes de inspiración 

sobre la naturaleza de las multiplicidades 

virtuales»  (de landa, 2002:67. énfaañadd). Pdíam afma qee e exaamene qe aenm de mvmen aae:agn feend a ejempde endena men aazada,mena qe aen eamenee aaj de aa de dea.

26 Un grupo de investigadores latinoamericanosplantean la hipótesis de que las prácticas dediferencia que podrían existir en las fronteras

del mundo colonial moderno podrían estarcimentando importantes proyectos «descoloniales»en los planos epistémico, social, cultural,económico y ecológico; estos investigadorestrabajan principalmente, o mantienen diálogos,con las luchas en los países andinos. VéaseEscobar (2003) para una presentación y discusiónde este grupo (al que se denomina grupo demodernidad /colonialidad/descolonialidad). Laconexión entre el trabajo de este grupo y Deleuzeestá aún por hacerse.

Page 32: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 32/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

154

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

Conclusión

E neé en a aenava pana en pdía e na eña de emp.«Eam anad de á» —fe a denna fama de Deeze y Gaa,

d de pfea de ee mvmen en a eía a nempánea; «Ndeem eg eyend en áe, en a aíe y en a aa, n an ef demaad. tda a a aeene eá aada en e, dede a gíaaa a ngüía» (1987:20). E gnfa qe deem aejan de a fmade penamen aada en na, adade, ea geneava, ndadepeneda, eye ígda, anadade géna, pdón nene,degía, deemnaón genéa, daéa mpe, mapía y en ga de eage a mpdade, ínea de fga, ndeemnane, mape, mvmende deeazaón y pe de eeazaón, deven, mfgéne,

am, zma, mpía y enamaje y dfeena nenva. s anne dmnane de a mdendad an endd a fnna en a aede a pmea ee de nep, endía end aa n na pía denón de mnd aada en a egnda ee (Gn-Gaam, 2006). Dedea gía aa a nfmáa, dede a gegafía aa mvmen ae,dede anan a de n dene aenav (agn de eó de ampejdad) aa m pe ndígena y ava en e peene ée e nmenaje qe pede a men ene a pdad de e ead.

N e aa de qe ee menaje eeva d pema de a eía a aón

pía, anqe a vez eneva ne end de epeanza, de egea a neaefexón e a eaón ene a eadad a, a eía a y a aaón deppó pí y e end de a epeanza. Anqe agn, qzá m, de mvmen aae paeen nva expíamene apa a na páanfgada p aenava pana, enfqe eanae y aganzaón qedap ve óm e á en émn de a efevdad de aón. la mayía de evade dían qe a expeena de m mvmen e amga en e mejde a en émn de ee e. se neea má nvegaón empía, en eeen, e nvegaón ava e expeena paae (nyend e p de

ee empae qe e a en agn amp paa vefa dnáma a má agpaz, p ejemp, en mvmen de enaón ga). la aenava pananyen a pne e a mea ape de pde y dfeena de manea úna.s peden vee a aae dfeena enóma, eóga y ae mnana de dfeena nenva, y peden vee éa m enane de namp de vadad m má amp, enne e ang de eaega, vne,eñ y ane e m má amp de qe pdían ge a vnenvennae de mnd —ya ean a dmnane a de a zqeda. E deafíe ad ea nne en eaega pía qe npen múpe fma

de ne y ae en fma nveda, a a vez qe een e mp mden de«ganza» (a gene) en fma géna, anae y edna.

Page 33: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 33/39

155

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

 temnaem n na eene dón de óg ban Gdn, eóde a mpejdad, e ea endena. «Deem manene na vónde qe eén eá gend», dj, n a qeía nda qe a ede

emegene, aefeene n ndade de ea dnáma, qe eñaanna épa y na a n peedene paa a qe neeam n nev  vaa. P na neva a é nda ag m má pfnd de qe pdía ge aqe mpenón anaa de a ede. P na a,ea dnáma n n ag qe nvenam, n ag qe expemenam. sa ma de a mdendad e a mee — may med— e menaje de mnd óg (dede a nena aa í, dede ám aa amnaón, dede a epee aa eema y a evón) e a de aaganzaón, a aemejanza, a mpdade. s engaje y gnfad,m an empezad a nna agn de e óg, e ppedad de d ee vvene y n ó de man —e de, ee e n mnd depannena— ¿peden ava y apende a nvee en «eede de a vda» y ae qe ea ea mne enñane y eaega?¿cóm apendem a vv n/en am gae y ede de manea eava?Paa e a Maana y Vaea, a eón de ea gía pfndameneeana e qe «sólo tenemos el mundo que creamos con otros, y sólo el amor nos ayuda a darle origen» (1987:248; énfa en e gna). P e, e n dda pefeamene

 vád a nea mene anae, pe e gnfa amén aameneage fma de ne dfeene a a anaía y anae. En ga dengen manm, deeían ne ea úma, en pnón de Gdn,en aqe neva fndaón de eam y a epnadad. E eena,eem, n a neene deezana.27

27 Estas observaciones vienen de una conferencia de Goodwin en el Schumacher College de Devon,Inglaterra, el 20 de febrero del 2006. Véase también Goodwin (2007). Goodwin encuentra una granesperanza en una ciencia holística que integre la ciencia dominante con la ciencia de las cualidades, lasformas y las intensidades cuya presencia advierte en la obra de Goethe y en muchas tradiciones indígenas.Estas ciencias incorporan la experiencia, los sentimientos y la intuición como modos de conocimiento.En suma, Goodwin, entre otros, trata de articular de nuevo el rol de la experiencia, los sentimientos,la intuición y el conocimiento manifestado como cuestiones epistemológicas y ontológicas. Para él, elproblema es cómo repensar nuestro lugar en los flujos de emergencia creativa del planeta con base enuna profunda comprensión del proceso viviente que se mueve de un lado a otro entre la vida de la forma

 y las formas de la vida. Esto tiene enormes implicaciones para el diseño ecológico. El análisis de la vidabiológica en términos de significado ha sido desarrollado por Markos (2002) mediante la creación depuentes entre la hermenéutica y la biología.

Page 34: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 34/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

156

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

Bibliografía

 Avaez, sna E. (Fmng). Contentious Feminisms: Critical Readings of Social Movements,

 NGOs, and Transnational Organizing in Latin America. Durham: Duke University Press.

 Avaez, sna E. 1998. “lan Amean Femnm ‘G Ga’: tend n e 1990 andChallenges for the New Millennium”. In Cultures of Politics/Politics of Cultures. Revisioning Latin American Social Movements . sna E. Avaez, Evena Dagnn, and A Ea,ed. Pp. 293-3245. bde: weve Pe.

 Avaez, sna, Evena Dagnn, and A Ea, ed. 1998. Cultures of Politics/Politics of Cultures. Revisioning Latin American Social Movements . bde: weve Pe.

baaá, Ae-lázó. 2002. Linked. The New Science of Networks. camdge: PeePng.

Barker, Colin and Lawrence Cox. 2001. “What Have the Romans Ever Done for Us?” Academic and Activist forms of movement theorizing.”

p://..e/~mazzd/fange/afpp/afpp8.m

be, Davd, and baaa Kennedy, ed. 2000. The Cybercultures Reader . lndn:redge.

bff, lenad. 2000. El cuidado esencial . Madd: Eda ta.

b Gd, Fanea Pzz and Gg rgge. 2002. Futuro Anteriore: Dai «Quaderni Rossi» ai movimenti globali: richezze e limite dell’operaismo italiano. rme: Deve Appd

ban, Andé, and henand baagán, ed. 2002. hipercubo/ok/. arte, ciencia y tecnología en contextos próximos . bgá: unvedad de Ande / Gee in

Camazine, Scott, Jean-Louis Deneubourg, Nigel Franks, James Sneyd, Guy Theraulaz, and

E bnaea. 2001.2001. Self-Organization in Biological Systems . Pnen: Pnen unvey Pe.

caa-cé, Maa iae. 2005. “reamng Knedge/reamand cnmen:Movimientos Sociales y la producción de saberes” in Latin American Studies Association Forum . V. 36. N.1. (14-17).

caa-cé, Maía-iae, Ma oee, and Dana Pe. 2008. “bng the Boundaries: Recognizing Knowledge-Practices in Social Movement Research.”

 Anthropological Quarterly 81(1):17-58

cae, Mane. 1997. The Power of Identity . Oxford: Blackwell.

cae, Mane. 1996. The Rise of the Network Society . Oxford: Blackwell.

Chesters. Graeme 2003. “Shape Shifting: Civil Society, Complexity and Social Movements”.

unped manp, cene f la Py sde, Edge h unvey cege,

lanae, uK.

Page 35: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 35/39

157

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

cee, Gaeme, and ian we. 2006. Complexity and Social Movements: Multitudes at the Edge of Chaos . lndn: redge.

cnay, Jane. 2006. Praxis and Politics: Knowledge Production in Social Movements . New York 

and lndn: redgecnay, Jane. 2004. Identity, Place, Knowledge: Social Movements Contesting Globalization . hafax:Fend Png.

De landa, Mane. 2006. A New Philosophy of Society. New York: Continuum Press.

De landa, Mane. 2003. “1000 Yea f wa. cthEorY ineve Mane deLanda.” In www.ctheory.net/text_le?pick=383

De landa, Mane. 2002. Intensive Science and Virtual Philosophy. New York: Continuum.

De landa, Mane. 1997.1997. A Thousand Years of Nonlinear History . New York: Zone Books

De Landa, Manuel. n. d. “Meshworks, Hierarchies and Interfaces” (in:

Deeze, G e, y Fé x Gaa . 1993.   ¿Qué es la f i losof ía? baena:Eda Anagama.

De eze , G e , y Fé x Ga a . 1988 .   Mi l me s e t a s  . cap a my ezqzfena. Vaena: Pe-tex

Dan, Ma, and Dg MAdam, ed. 2003. Social Movements and Networks . oxfd:oxfd unvey Pe.

Dnan, wa. 2003. Six Degrees. The Science of a Connected Age . New York: W.W. Norton& cnmpany.

Ea, A. 2008. Territories of Difference: Place. Movements. Life. rede. Durham: Dukeunvey Pe.

Ea, A. 2004. “oe wd Ae (Aeady) Pe: sef-oganan,Complexity, and Post-Capitalist Cultures.” In The World Social Forum. Challenging Empires . Jai Sen, Anita Anad, Arturo Escobar, and Peter Waterman, eds. Pp. Delhi: Viveka

Ea, A. 2003. “`World and Knowledges Otherwise’ : te lan Amean Mdeny/

Coloniality Research Program.” Cuadernos del CEDLA 16: 31-67.Escobar, Arturo. 2000. “Notes on Networks and Anti-Globalization Social Movements.”Peened a AAA Anna Meeng, san Fan, Nveme 15-19. A: .n.ed/~aea/

Eyeman, rn and Ande Jamn. 1991. Social Movements: a cognitive approach . unvey Park: Pennsylvania State University Press

Fe, Mae. 2003. Emergent Forms of Life . Durham: Duke University Press.

Fortun, Kim. 2003. “Ethnography In/Of/As Open Systems.” Reviews in Anthropology 32:

171-190

Page 36: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 36/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

158

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

Fn, Km. 2001. Advocacy After Bhopal: Environmentalism, Disaster and New Global Orders .cag: te unvey f cag Pe

Gn-Gaam, J.K. 2006. A Postcapitalist Politics . Mnneap: unvey f Mnnea

Pe.Gn-Gaam, J.K. 1996. The End of Capitalism (as we knew it). Oxford: Blackwell.

Gdn, ban. 2007.   Nature’s Due: Healing Our Fragmented Culture. Edng: FBooks.

Graeber, David and Stevphen Shukaitis. eds. Forthcoming., Constituent Imagination: Militant Investigation // Collective Theorization . Oakland and Edinburgh: AK Press.

Gam, Ann. 1971. Selections from the Prison Notebooks of Antonio Gramscia . New York:

inenana Pe

Geg, laene. 2006. De ca sde have Fe?? sd i? (o wa’the Matter with New York?): Cultural Studies, Contexts, and Conjunctures.” Cultural Studies 20(1): 1-32.

Haila, Yrjö, and Chuck Dyke, eds. 2006. How   Nature Speaks. The Dynamics of the Human Ecological Condition . Durham: Duke University Press.

Hall, Stuart. 1996. “Introduction: Who Needs ‘Identity’”? In S. Hall and P. du Gay, eds.

 Questions of Cultural Identity . Pp. 1-17. lndn: sage.

ha, wendy, ed. 1999. Women@Internet. Creating New Cultures in Cyberspace . lndn:Zed Books.

ha, wendy and A Ea. ed. 2005.Women and the Politics of Place . Bloomeld:

Kmaan Pe.

 J, Jeff. 2008. Networking Futures: The Movements Against Corporate Globalization . Dam:Duke University press.

 Juris, Jeff. 2005. “The New Digital Media and Activist Networking within Anti-Corporate

Globalization Movements.” Annal, AAPSS 597: 189-208.

Digital Age Activism: Anti-Corporate Globalization and the Cultural Politics of Transnational Networking . PD Dean, Depamen f Anpgy,University of California, Berkeley.

Kafman, sa. 1995.   At Home in the Universe. The Search for Laws of Self- 

Organization and Complexity. oxfd: oxfd unvey Pe.

Keck, Margaret, and Kathryn Sikkink. 1998. Activists Beyond Borders. Advocacy Networks

n inenana P. iaa: cne unvey Pe.

Kng, May. 2006. Emergent Socialities: Networks of Biodiversity and Anti-Globalization . PD

Dean, Depamen f Anpgy, unvey f Maae, Ame.

Page 37: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 37/39

159

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

King, Mary. 2005. “Looking out from Within, Confronting the Dilemmas of ActivistResearch.” Presented at the AAA Annual Meeting, Washington, DC. December 1-5.

Latour, Bruno. 1997. “The Trouble with Actor-Network Theory.” In http://www.ensmp.in p://.enmp.

f/~a/ppae/ppae/p067.mla, bn. 1993.1993. We Have Never Been Modern . camdge: havad unvey Pe.

Law, John. 2000[1992]. “Notes on the Theory of the Actor Network.” Downloaded fromhttp://tina.lancs.ac.uk/sociology/soc054jl.htm

lévy, Pee. 1997. Collective Intelligence: Mankind’s Emerging World in Cyberspace . New York:

Penm tade.

leyva san, X. 2003. “cnenng e h and wy n e Engapy f Social Movement Networks.” Presented at the Department of Anthropology, University 

f N cana, cape h, Ma 17.

leyva san, X. 2002. “Ne-Zapatismo: Networks of Power and War.” PhD

dean, Depamen f Anpgy, unvey f Manee.

Ma, Maa, ed. 2004. Nociones Comunes : Esperiencias y ensayos entre investigación y militancia .Madrid : Tracantes de Sueños.

Ma, Gege, ed. 1999. Critical Anthropology Now . sana Fe: s f Ameanreea.

Markos, Anton. 2002. Readers of the Book of Life. Contextualizing Developmental Evolutionary 

Biology . oxfd: oxfd unvey Pe.

Man, say, Jn Pa Jne iii, and Ke wad. 2005. “hman Gegapy  without Scale.” Transactions of the Institute of British Geography Ns 30: 416-432.

Maana, hme, and Fan Vaea. 1987. The Tree of Knowledge . bn:samaa.

Maana, hme, and Fan Vaea. 1980. Autopoiesis and Cognition . bn: redePng cmpany.

Mgn, wae. 2000. Local Histories/Global Designs . Pnen: Pnen unvey Pe.

Mgn, wae. 2001. “la he and Ga Degn: An ineve waeMignolo.” Discourse 22(3): 7-33.

oeen, tma. 2005. International Zapatismo : the construction of solidarity in the age of  globalization . London: Zez Books.

Osterweil, Michal. Forthcoming. “Global Uprisings: Towards a Politics of the Artisan” with Graeme Chesters. in David Graeber, and Stevphen Shukatis eds, Constituent Imagination:  Militant Investigation // Collective Theorization . Oakland and Edinburgh: AK Press. 2006

Page 38: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 38/39

 a rturo escobar 

Movimientos sociales y la política de lo virtual. Estrategias deleuzianas

160

Tabula Rasa. Bogotá - Colombia, No.10: 123-161, enero-junio 2009 ISSN 1794-2489

oee, Ma. 2006. “Theoretical-Practice: Il movimento dei movimenti and (re)inventing the  political.” paper presented at Cortona Collo�uium:Cultural Conicts, Social MovementsCortona Collo�uium:Cultural Conicts, Social Movementsand Ne rg: A Epean caenge. oe 20-22, cna, iay.

oee, Ma. 2005a. “Pae-baed Gam: lang wmen n e AenaveGlobalization Movement.” In W. Harcourt and A. Escobar, eds. Women and the Politics of Place . Pp. 174-189. Bloomeld, CT: Kumarian Press

oee, Ma. 2005. “sa Mvemen a Knedge Pae Fman: tadan ‘Ethno-Carto-Graphy’ of Italy’s Movimento Dei Movimenti.” PhD dissertationppe, Depamen f Anpgy, unvey f N cana, cape h.

Osterweil, Michal. 2004. “A cultural-political approach to reinventing the political”International Social Science Journal , spea ie: Expn n open spae: te wd saFm and e f p. N. 182. Deeme 2004.

Penen, lae. 2006. “Fd n e Mve: An Anaga An f EnvnmenaMobilization.” In Yrjö Haila & Chuck Dyke, eds. How   Nature Speaks. The Dynamics of the Human Ecological Condition . Pp. 150-176. Durham: Duke University Press.

Pggne, iya and Gége N. 1989. Exploring Complexity . New York: W.H. Freemanand cmpany 

Pgnne, iya and iaee senge. 1984. Order Out of Chaos . New York: bantamBooks.

re, Annee. 2001. The Network Inside Out . Ann A: unvey f Mgan Pe.

san, bavena de sa. 2004. “te wd sa Fm: tad a cne-Hegemonic Globalisation (Part I).” In J. Sen, A. Anand, A. Escobar, and P. Waterman,eds. Pp. 235-245. Delhi: Viveka.

san, bavena de sa. 2002. Towards a New Legal Common Sense. lndn:be.

Smith, Jackie, Charles Chateld, and Ron Pagnucco, eds. 1997. Transnational Social Movements and Global Politics . syae: syae unvey Pe.

sé, rad, and ban Gdn. 2000. Signs of Life. How Complexity Pervades Biology . Ne  York: Basic Books.

Strathern, Marilyn. 1996. “Cutting the Network.” Journal of the Royal Anthropological Institute  (n..) 2: 517-535.

Summer, Kay, and Harry Halpin. 2005. “The End of the World as We Know it.” In D.have, K. Mn, b. t and D. wa, ed. Shut Them Down! The G8, Gleneagles 2005 and the Movement of Movements . Pp. 351-360. Brooklyn: Autonomedia.

 teanva, tzana. 2004. Network Culture . lndn: P Pe.

 Terranova, Tiziana. 2001. “Demonstrating the globe: virtual action in the network society,”n Davd hme, ed. Virtual Globalization: Virtual Spaces/Tourist Spaces . pp. 95-113. lndn:

redge.

Page 39: Movimientos Sociales. Deleuze

8/8/2019 Movimientos Sociales. Deleuze

http://slidepdf.com/reader/full/movimientos-sociales-deleuze 39/39

   T ABULA RASA No.10, enero-junio 2009

 V, Pa. 1999. Politics of the Very Worst. New York: Semiotext(e).

 V, Pa. 1997. The Open Sky . New York: Verso.

 wg, seven. 2002. Storming Heaven: Class Composition and Struggle in Italian Autonomist  Marxism . lndn: P Pe.

 Wu Ming 1. 2001. “Tute Bianche: La Prassi della Mitopoiesi in Tempi di Catastrofe”

http://www.wumingfoundation.com/italiano/outtakes/monaco.htm. oe, 2001.