سال پانزدهم اسفند 1395،فروردین 1396 84

156

مقدمهچرخه زندگی (life cycle) یا سیر تکاملی انگل های ماالریا در دو میزبان مهره دار و بی مهره انجام می گیرد. میزبان نهایی و اصلی پالسمودیوم ها (Plasmodia) یا انگل های ماالریای انسانی، گونه هایی از پشه آنوفل (Anopheles) ماده هستند که تکثیر جنسی یا اسپوروگونی (sporogony) انگل در بدن آنها طی می شود و میزبان واسطه که مرحله شیزوگونی (schizogony) یا تکثیر غیرجنسی بدن در توجه داشت که بایستی البته انسان می باشد )شکل 1(. انجام می گیرد، آن بدن در انگل انسان عالوه بر اشکال غیرجنسی، سلول های جنسی یا گامتوسیت ها (gametocytes) نیز بوجود می آیند. ایجاد گامتوسیت ها از مروزوئیت های خونی (erythrocytic merozoites) و تبدیل آنها به گامت های نر و ماده را اصطالحاً گامتوگونی (gametogony) می گویند. تبدیل گامتوسیت ها به گامت های نر و ماده در بدن پشه آنوفل ماده انجام می شود. در ادامه، به تشریح مراحل مختلف چرخه

زندگی و شکل شناسی انگل های ماالریای انسانی می پردازیم.

(sporogony) الف. اسپوروگونیاین مرحله از سیر تکاملی انگل های ماالریای انسانی در بدن پشه آنوفل ماده انجام می گیرد. پشه های به نیاز بار جهت رشد تخمک های خود پنج روز یک تا سه آنوفل ماده خونخوار هستند و معموالً خونخواری دارند. اگر ناقل ماالریا از بیمار ماالریایی که در خون او به تعداد کافی گامتوسیت های نر و ماده انگل ماالریا وجود دارد، خونخواری نماید؛ تعدادی از سلول های جنسی به همراه سایر اشکال

انگلی و خون از راه خرطوم وارد معده (midgut) پشه آنوفل ماده می شود. (microgametocyte) یا میکروگامتوسیت (male gametocyte) در معده پشه، گامتوسیت نرنام به مانند تاژک دراز سلول هشت تا چهار ایجاد و می گردد تقسیم exflagellation از پس (female ماده گامتوسیت همزمان، به طور می کند. (microgamete) میکروگامت یا نر گامت (gametocyte یا ماکروگامتوسیت (macrogametocyte) بعد از تغییراتی به شکل یک سلول به نام گامت ماده یا ماکروگامت (macrogamete) درمی آید. از لقاح یک گامت نر و یک گامت ماده، سلول تخم یا زیگوت (zygote) حاصل می شود که پس از دوکی شدن و کسب قدرت تحرک

به آن اواوکینت (ookinete) می گویند.

شکل 1: چرخه زندگی و مراحل مختلف سیر تکاملی انگل های ماالریای انسانی ]1[

اواوکینت ها از بین سلول های معده پشه آنوفل ناقل عبور کرده و در زیر غشایی که سطح خارجی اواوسیست آن به که می کنند برآمدگی ایجاد و می گیرند قرار می پوشاند، را معده سلول های تعداد ایجاد شدن تقسیم از پس و کرده رشد اواوسیست ها ادامه، در می شود. گفته (oocyst)زیادی اسپوروزوئیت (sporozoite) می نمایند. با پاره شدن اواوسیست ها، اسپوروزوئیت ها آزاد شده و وارد حفره عمومی بدن پشه می شوند. هنگامی که پشه آلوده به اسپوروزوئیت ها از شخص سالمی خونخواری نماید؛ قبل از مکیدن خون، همراه بزاق خود اسپوروزوئیت هایی که در مجاری غدد بزاقی )یک جفت غده بزاقی سه لوبه( جایگزین شده اند را وارد بدن فرد می کند. دوره اسپوروگونی در شرایط مطلوب از نظر دمایی و رطوبت برحسب گونه انگل پالسمودیوم (Plasmodium) هشت تا 16 روز

به طول مـی انجامد )جدول 1(.

نسجی شیزوگوني و اسپوروگوني مراحل مشخصه های برخي مقایسه :1 جدول پالسمودیوم های انساني ]2[

گونه انگل پالسمودیوم

دوره اسپوروگونی

)روز(

شکل انتشار پیگمان در اواوسیست

دوره شیزوگونی نسجی )روز(

تعداد مروزوئیت های

شیزونت نسجی

10feathery6-810000-8پ. ویواکس

clusters at 16-14پ. ماالریهperiphery

14-1615000

14crossed line915000-1۲پ. اوال

row sand 10-9پ. فالسی پارومchains

5/5-730000

(schizogony) ب. شیزوگونیانجام انسان یعنی واسطه میزبان بدن در ماالریا انگل غیرجنسی تکثیر یا شیزوگونی یا pre-erythrocytic schizogony) نسجی شیزوگونی مرحله دو شامل که می گیرد

primary exo-erythrocytic( و شیزوگونی خونی (erythrocytic schizogony) است.

1. شیزوگونی نسجیاین مرحله از تکثیر غیرجنسی در سلول های پارانشیم کبدی (hepatocytes) انسان انجام می شود. از آنها پس از ورود اسپوروزوئیت ها به جریان خون انسان متعاقب گزش پشه آنوفل ماده، تعدادی وارد و رسانـده پارانشیـم کبدی به سلول های را نیم ساعت( خود )حدود کوتاهی زمان در مدت آنها مـی شوند. بایستی توجه داشت که تعداد زیادی از اسپوروزوئیت ها پس از ورود به جریان خون سیتوپالسم داخل در ماالریا انگل می روند. بین از و شده فاگوسیته بیگانه خوار سلول های توسط سلول پارانشیم کبدی حالت کروی به خود می گیرد و پس از رشد، ابتدا هسته و در ادامه سیتوپالسم به مجموعه (merozoite) نسجی می نماید. مروزوئیت زیادی تعداد ایجاد و تقسیم می گردد آن تعداد می شود. گفته (tissue schizont) نسجی شیزونت کبدی، سلول داخل در مروزوئیت ها مروزوئیت های شیزونت نسجی برحسب گونه پالسمودیوم بین 10 تا 30 هزار عدد متغیر می باشد )جدول 1(. در ادامه، پس از رسیده شدن شیزونت نسجی، جدار سلول کبدی پاره شده و مروزوئیت ها نهایتاً وارد جریان خون می شوند. مرحله شیزوگونی نسجی برحسب گونه پالسمودیوم حدود شش تا 16 روز طول می کشد )جدول 1(. الزم به ذکر است که در تمامی پالسمودیوم های انسانی، شیزوگونی

نسجی قبل از ورود انگل به داخل گلبول های قرمز انجام می گیرد.از تعدادی (P. ovale) اوال و (P. vivax) ویواکس پالسمودیوم های تکاملی سیر در حالت به طوالنی نسبتاً مدت برای کبدی پارانشیم سلول های داخل در اسپوروزوئیت ها یک وقت چند هر و می مانند باقی (hypnozoite) هیپنوزوئیت نام به غیرفعال و خفته ثانویه نسجی شیزوگونی گذراندن از پس و کرده تکثیر و رشد شده، فعال آنها از تعدادی بار

عود سبب و شده خون جریان وارد (secondary exo-erythrocytic schizogony)است ممکن که زمانی طول اوال ماالریای احتماالً و ویواکس ماالریای در می شوند. (relapse)

‌)morphology(و‌شکل‌شناسی‌‌)life‌cycle(سیر‌تکاملی‌انگل‌های‌ماالریای‌انسانی

دکتر‌احمد‌مردانیاستادیار‌مؤسسه‌عالی‌آموزشی‌و‌پژوهشی‌طب‌انتقال‌خون

156

85 Vol.15 No.156 March, April 2017

عودهای ماالریا رخ دهد، یک ونیم تا پنج سال است. فاصله عودهای ویواکس طوالنی پالسمودیوم معتدل مناطق در سویه های مکرر )چند ماه( و در سویه های مناطق گرمسیری کوتاه )حدود یک ماه(

و تعداد موارد عود معموالً بیشتر می باشد.در چرخه زندگی پالسمودیوم فالسی پاروم (P. falciparum) و پالسمودیوم ماالریه (P. malariae) تمامی اسپوروزوئیت هایی که وارد سلول های کبدی می شوند، تکثیر یافته و مروزوئیت های آنها وارد جریان خون می گردند و انگلی در پارانشیم کبد باقی نمی ماند، بنابراین عود بیماری به شکلی که در پالسمودیوم های ویواکس و دیده پالسمودیوم ها این زندگی چرخه در می باشد، مطرح اوال نمی شود. آنچه در پالسمودیوم های فالسـی پاروم و ماالریه مطرح

است، ظهور مجدد (recrudescence) انگل در خون می باشد.همچنین و دارو به انگل ضعیف مقاومت ناقص، درمان اثر در از تعدادی و نمی شود مهار کاماًل انگل تکثیر نسبی، مصونیت اشکال شیزوگونی خونی به تعداد خیلی محدودی به تکثیر خود ادامه می دهند. در این مرحله، بیمار برای مدتی هیچگونه عالئمی از بیماری ندارد ولی با از بین رفتن عوامل مهارکننده تکثیر، انگل فعال تر شده و به تعداد بیش تری تکثیر می یابد و منجر به ظهور عالئم بالینی بیماری می گردد. ظهور مجدد در ماالریای فالسی پاروم اتفاق بیافتد، درحالی که در ممکن است طی یک ماه تا دو سال ماالریای ماالریه ممکن است تکثیر انگل در خون محیطی معموالً در حد خیلی محدود )تحت فشار مصونیت نسبی( به مدت طوالنی حتی تا آخر عمر فرد حامل انگل ادامه یابد. در ماالریای ویواکس و ماالریای اوال عالوه بر عود، امکان رخداد ظهور مجدد وجود دارد.

2. شیزوگونی خونیخون قرمز گلبول های در غیرجنسی تکثیر از مرحله این مروزوئیت های اکثر می گیرد. انجام انسان (erythrocytes)گیرنده های طریق از خون، جریان به ورود از پس نسجی قرمز گلبول های سطح در موجود (receptors) اختصاصی انسان از جمله آنتی ژن های دافی (duffy antigens) به غشای پارازیتوفروس واکـوئل ایجاد و اتصال از پس می چسبند. آنها قرمز گلبول وارد عماًل انگل (parasitophorous vacuole)می گردد. در این مرحله، در صورت رنگ آمیزی با یکی از روش های Romanowsky مانند گیمسا (Giemsa) انگل به شکل یک تروفوزوئیت یا (ring) رینگ آن به که می شود دیده انگشتر کروماتین گاهی می گویند. (young trophozoite) جوان دو به صورت جوان تروفوزوئیت های در هسته (chromatin) (double chromatin) مشخص کامـاًل و هم از جدا قطعه

دیـده می شود. وجود بیش از یک تروفوزوئیت جوان در یک گلبول قرمز یا عفونت double chromatin و (multiple infection) مضاعف

عمدتاً در ماالریای فالسی پاروم گزارش شده است.رشد حال در تروفوزوئیت به نمو و رشد با جوان تروفوزوئیت به رشدش شدن کامل با و (growing trophozoite)در می شود. تبدیل (old trophozoite) پیر تروفوزوئیت نارس شیزونــت پیر، تروفوزوئیت هسته شدن تقسیم با ادامه، شدن تقسیم با که می آید بوجود (immature schizont) ۲4 تا شش پالسمودیوم انگل گونه برحسب آن سیتوپالسم مروزوئیت خونی در داخل گلبول قرمز ایجاد می شود. به مجموعه شیزونت اصطالحاً قرمز، گلبول یک داخل خونی مروزوئیت های رسیده (mature schizont) می گویند. با رسیده شدن شیزونت، گلبول های وارد مروزوئیت ها از تعدادی و پاره شده قرمز گلبول قرمز سالم می گردند و تعدادی توسط سلول های بیگانه خوار موجود

در خون فاگوسیته شده و از بین می روند.یک دوره شیزوگونی خونی که با ورود انگل به داخل گلبول قرمز شروع می شود و با تقسیم کامل آن و پاره شدن گلبول قرمز خاتمه حدود اوال و فالسی پاروم ویواکس، پالسمودیوم های در می یابد، 48 ساعت و در پالسمودیوم ماالریه 7۲ ساعت به طول می انجامد، به همین دلیل ماالریای ویواکس، فالسی پاروم و اوال را ماالریای ماالریای ماالریه، ماالریای به و (tertian malaria) یک سه عبارت دیگر در به (quartan malaria) می گویند؛ چهار یک ماالریای سه یک، بیمار یک روز در میان و در ماالریای چهار یک،

دو روز در میان لرز و تب می نماید.

از تعدادی قرمز، گلبول شدن پاره و شیزونت شدن رسیده با مروزوئیت های وارد شده به گلبول های قرمز سالم ایجاد انگل هایی از با سیتوپالسم متراکم و هسته نسبتاً درشت می کنند که پس بیضی یا گرد آنها شکل پالسمودیوم گونه برحسب کامل رشد لوبیای یا یا هاللی و ماالریه( و اوال ویواکس، )پالسمودیوم های انگل از مرحله این می شود. فالسی پاروم( )پالسمودیوم شکل ماالریا، سلول جنسی یا گامتوسیت نامیده می شود که گامتوسیت کوچک تر که نر گامتوسیت به هستند. متمایز هم از ماده و نر است، میکروگامتوسیت و به گامتوسیت ماده که بزرگ تر می باشد، گونه هایی گامتوسیت های شکل می گویند. ماکروگامتوسیت الورانیا و پالسمودیوم (sub-genus) زیرجنس دو در که (Laverania) قرار دارند، اساس تقسیم بندی جنس پالسمودیوم جوان، تروفوزوئیت مراحل .]3[ می باشد مذکور زیرجنس دو به تروفوزوئیت در حال رشد، تروفوزوئیت پیر، شیزونت نارس، شیزونت رسیده و گامتوسیت های نر و ماده برحسب گونه پالسمودیوم در گسترش خونی نازک رنگ آمیزی شده به روش گیمسا ویژگی هایی دارند که در تشخیص و افتراق گونه ها از یکدیگر مورد استفاده قرار

می گیرد )شکل ۲(.

خونی شیزوگونی مرحله مختلف اشکال :2 شکل در (human Plasmodia) انسانی پالسمودیوم های گیمسا روش به شده رنگ آمیزی نازک خونی گسترش

]4[ (Giemsa)

عالوه بر این، انگل های ماالریای انسانی در انـدازه، رنـگ و شکل در حدودی تا که مـی کنند ایجاد تغییراتی قرمز گلبـول های تشخیص و افتراق گونه پالسمودیوم در گسترش های خونی نازک پالسمودیوم های بین در .)۲ )جدول می نماید کمک رنگ شده انسانی، گونه فالسی پاروم قادر به آلوده کردن گلبول های قرمز در تمام رده های سنی است. این در حالی است که گونه های ویواکس ماالریه، گونه و (reticulocytes) رتیکولوسیت ها اوال، و

گلبول های قرمز پیر را ترجیح می دهند ]5[.

پ. اوالپ. فالسی پارومپ. ماالریهپ. ویواکسویژگی مرفولوژیک

بزرگطبیعیکوچکبزرگاندازه

کم رنگطبیعیطبیعیکم رنگرنگ

تخم مرغی و احتماالً زائده دارگرد و احتماالً دندانه دارگردگردشکل

ـــاده ـــن (haemozoin)، م ـــا هموزوئی ـــان (pigment) ی پیگمآهـــن دار زائـــدی اســـت کـــه بعـــد از تغذیـــه انـــگل از هموگلوبیـــن ـــگل ـــم ان ـــل سیتوپالس ـــد و در داخ ـــود می آی ـــز بوج ـــول قرم گلبـــوه ای ـــگ زرد، قه ـــه رن ـــه ب ـــا ک ـــن رنگدانه ه ـــد. ای ـــی می مان باقـــگل ـــت در ان ـــه اواوسیس ـــا مرحل ـــوند ت ـــده می ش ـــیاه دی ـــا س و یوجـــود داشـــته و انتشـــار آنهـــا در اواوسیســـت های هـــر یـــک از گونه هـــای پالســـمودیوم شـــکل خاصـــی دارد )جـــدول 1(. ــادی ــاد تعـــداد زیـ ــا تقســـیم شـــدن اواوسیســـت ها و ایجـ بـــه ــوند و بـ ــدا می شـ ــگل جـ ــا از انـ ــپوروزوئیت، رنگدانه هـ اســـند. ــه می باشـ ــد رنگدانـ ــپوروزوئیت ها فاقـ ــر اسـ ــارت دیگـ عبـعـــالوه بـــر پیگمـــان، انگل هـــای ماالریـــای انســـانی در ــی، ــگ صورتـ ــه رنـ ــی بـ ــاد دانه هایـ ــز ایجـ ــای قرمـ گلبول هـنارنجـــی و یـــا خرمایـــی می نماینـــد کـــه بـــه نـــام اســـامی

کاشـــفین آنهـــا نامگـــذاری شـــده اند. ،Schuffner’s dots ویواکس پالسمودیوم در دانه ها این پالسمودیوم فالسی پاروم Maurrer’s clefts، پالسمودیوم ماالریه Schuffner’s dots و پالســـمودیوم اوال Ziemann’s dotsو یا James dots نام دارند. به دان دان شدن گلبول قرمز انگل دار می گویند (stippling) استیپلینگ دانه ها، این وجود سبب به ]3[. دانه های زیمن (Ziemann’s dots) بندرت در رنگ آمیزی

معمولی گسترش های خونی به روش گیمسا دیده می شوند.

منابع:1 . h t t p : / / e n . w i k i p e d i a . o r g / w i k i /File:Plasmodium_lifecycle_PHIL_3405_lores.j p g 2. Warrel DA, Gilles HM. 2002. Essential Malariology, 4th ed. Oxford University PressInc, Oxford, UK.

3. ادریســـیان غــــالم حسین، رضائیـــان مصطفـــی، قربانـــی مهــــدی، کشـــاورز حســـین، محب علـــی مهــــدی. تـــک یاخته شناســـی پزشـــکی. انتشـــارات دانشـــگاه علـــوم پزشـــکی

تهـــران، چـــاپ اول، 1386.4. http://www.shoklo-unit.com/lab.shoklo-unit.com/labman/images/msex2.jpg5. Markell EK, Voge M, John DT. 1992. Medical Parasitology, 7th ed. W.B. Saunders Company, Philadelphia, USA.

ـــی ـــی و تک یاخته شناس ـــس کرم شناس ـــر. اطل ـــی پیت 6. چیودینـــاپ اول، ـــدار، چ ـــارات نام ـــرزاد. انتش ـــا ف ـــه پارس ـــکی. ترجم پزش

بهـــار 1383.

جدول 2: ویژگی های مرفولوژیک گلبول های قرمز (RBCs) آلوده به پالسمودیوم های انسانی ]6[