MIZO NATIONAL FRONT

67
MIZO NATIONAL FRONT Estd. 22nd October 1961 SEDP (POLICIES & PROGRAMMES) “Pathian leh Kan ram tan” Published by MIZO NATIONAL FRONT General Headquarters, Mizoram, Aizawl 2017

Transcript of MIZO NATIONAL FRONT

Page 1: MIZO NATIONAL FRONT

MIZO NATIONAL FRONT

Estd. 22nd October 1961

SEDP(POLICIES & PROGRAMMES)

“Pathian leh Kan ram tan”

Published by

MIZO NATIONAL FRONTGeneral Headquarters, Mizoram, Aizawl

2017

Page 2: MIZO NATIONAL FRONT

SEDP(POLICIES & PROGRAMMES)

Published by

MIZO NATIONAL FRONTGeneral Headquarters, Mizoram, Aizawl

2017Copies 20000

Printed atLois BetPrint & PublicationChanmari, Aizawl2349250 / 2349970

Page 3: MIZO NATIONAL FRONT

CONTENTS Page No.

MNF Dinchhan (Preamble) 1Sawi hawnnna (Introductory Note) 2-3

A. Political & Administrative Policy 4A-1 Ram leh Hnam kaihhruai dan tur

(Political Policy & Programmes) 4-8

A-2 Sorkar inawpna leh rorelna kalpui dan tur(Administrative Policy & Programmes) 8-12

B. Socio-Economic Development Policy (SEDP) 13-14

B.1 SEDP ruangam leh kalpui dan tur 14-15

B.2 Ei leh bara intodelhna(Economic Policy & Programme) 15-16" Agriculture leh a kaihhnawiha Hmalakna tur(Agriculture-horticulture Development) 17

* Chaw /Buh leh Bala intodelh 17-20* Mau Leh Rua Hmanga Eizawnna

(Afforestation Scheme) 21-22* Rubber leh hmunphiah chin 22* Sericulture (Silk/Maimaw Pangang khawi) 22-23* Ranvulh, Sa leh Sangha thar chhuah tihpun

(Animal Husbandry & Fishery Development) 23-24* Industry tih hmasawnna (Industrial Development) 24-26* Kuthnthawktute Insurance, Mipui mammawh

(basic needs) pek 26-28

Page 4: MIZO NATIONAL FRONT

* Hmasawnna ruhrel din(Infrastructure Development) 28-35

B.3 Social Development Policy(Mipui vantlang nun tihhmasawn) 35-36

* Manpower Development Policy (MDP) 36-44* Mizoram New Education Policy (MNEP) 44-51* Social Security 51-53* Health-care 53-55* Special Assistance and Insurance 55-57* Sports and Youth Services 57-61* Policy & Programmes End Notes 62-63

Page 5: MIZO NATIONAL FRONT

1

MNF DIN CHHAN(PREAMBLE)

Mizote hnama dintu Pathian tih leh rawnchunga Mizoram leh a mipuite rawngbawl a,hnam thil hlu leh ro te vawnghim tlat turinPathian leh kan ram tan Mizo National Fronthi din a ni.

Mizo hnam Party ni tura Pathianin a dinleh buatsaih a nih avangin, a din tirh atanga tunthlengin hawi zawng leh kal tum dan mumal taknei (movement) niin, hmalam pana thang zel turParty a ni. Hnama min dintu Pathianin min pekMizoram venhim leh tihhmasawn te, kan sakhualeh hnam zia chawisan leh vawnnun te, hnampuitlinga dinchhuak tura mizofate buatsaih te,zohnahthlak ram bung hrang hranga thendarhaawmte rorelna pakhat hnuaia awmkhawm tir lehhi MNF thiltum bulpui a ni.

Mizoram hi Pathian ram thlenna hmun, ramnuam leh zalen, chhuan lo awm zel tur te tan pawha chhenfakawm ni tura buatsaih hi MNF Partyinnghahna a ni.

Page 6: MIZO NATIONAL FRONT

2

SAWI HAWNNA(Introductory Note)

Pathianin Mizo fate min pek Mizoram hi duat takaenkawl leh tihhmasawn hi MNF Party thil tum anihavangin, chumi tihlawhtling tur chuan Pathian rawnchungin inbuatsaihna leh ruahmanna fel tak siam tul kanti a. MNF General Headquarters, chuan Policy &Programme Implementation Committee dinin, chu chuan,Mizoram tana ruahmanna leh hmachhawp - MNF Policy& Programmes a lo duang chhuak ta a ni.

Kan hmachhawp Policy & Programmes-ah hianZoram hmathlir leh hmasawnna rahbi ni tura ruahmanna(strategy) tam tak chhawpchhuah a ni a. Chung ruahmannatam tak zingah chuan he kan ram enkawl, venhim, lehhumhalh te, leilung hausakna haichhuah leh hman tangkaite, rorelna dik leh langtlang sorkar siam te, ei leh baraintodelh tura Mizoram buatsaih te hi a tum bulpui a ni. Tin,heng bakah hian, Khawtlang nun hlim leh ralmuang siam te,mi zawng zawng lenna leh telna (inclusiveness and partici-pations) siam te, rethei leh hausa inkar zau tur ven te, hnamropui ni thei tura Mizote buatsaih, etc. a tawi zawngin 'Zoramthar' (Welfare State) ni tura Mizoram buatsaih hi kan thiltum bulpui a ni. Chung tihlawhtling tur leh thu a taka chantirturin huamzau taka ruahmanna (Holistic Approach) hmankan tum a. Tin, kan Policy & Programmes te hi hmasawnnatluantling (sustainable development) - tuna kan mamawh(short-term vision) leh hun rei daih (long-term vision) minpe thei tura duan a ni. Heng kan Policy te hi hetiang hian

Page 7: MIZO NATIONAL FRONT

3

then a ni -

A. Political & Administrative PolicyB. Socio-Economic Development Policy

i) Economic Development Policyii) Social Development Policy

Heng hlawm thum behchhan hian Mizoramhmasawnna tur hmachhawp kimchang (detail strategic plan)siam a ni.

Khawi ramah pawh Policy hlawhtling ni turapawimawh em em, chakna leh theihna (potential resources)te hriatchian hmasak a, ram mipuite sukthlek (orientations)leh ngaihhlut zawng (value systems) te mila policy siam chuMNF ruahmanna ki pawimawh tak a ni.

Tichuan kan ram hi India rama state nuam leh ralmuangber, ei leh bara intodelh, hnam dangte tlawh chak leh entawn,mipuite hlimna leh thlamuanna hmun (Welfare State) ni theitura buatsaih kan tum a ni.

Dated Aizawl (ZORAMTHANGA)the 23rd March, 2017 President

Mizo National Front

Page 8: MIZO NATIONAL FRONT

4

A. POLITICAL AND ADMINISTRATIVE POLICY(Ram leh hnam kaihhruai leh rorelna tha siam)

MNF Party Political Policy te hi Politics a kan thiltum hlawmlian tak tak infinkhawm atanga duan a ni a. Chungte chuan ram lehhnam enkawl leh venhim te, ramri humhalh te, rorelna dik lehlangtlang sorkar siam te, vantlang nun tha leh kan sakhua vawnhimte, Mizorama chengte inpumkhatna leh lungrualna chungchang te,zohnahthlak unau hnam hrang hrang, kan chhehvel rama awmteinunauna leh rorelna hmunkhata kan awm theih dan tur ruahmannate Culture, Arts leh Literature lama inpawlna tha zawk neih theihnaa tan a tul anga Seminar, Workshop etc. te ruahman a ni. Tin,chimrala kan awm tur ven te, MNF leh India Sorkar 'Inremna'(Memorandum of Settlement) vawngnung zel tura hmalak te,hmasawnna ruhrel tluantling siam te, leilung hausakna lehmalsawmna haichhuak a Mizoram hi 'Zoram thar' ni tura buatsaihte, Mizo mipuite hmasawnna kawng dika hruaia hmalam pan turabuatsaih te he Policy hian a huam a ni.

A-1 Ram leh Hnam kaihhruai dan tur(Political Policy & Programmes)Mizoram hi Pathian min pek a ni tih hre rengin, a ramri

venhim, ram tih hmasawn leh Mizo hnahthlak zawng zawngteinzawmkhawm a, Mizoram leh a chhehvel a zo hnahthlak chengzawng zawngte rorelna pakhat hnuaia awmtir hi MNF Party thiltum a ni. Tin, Mizo hnam nunphung (culture), sakhua leh tawngtehumhim a chawisan zel hi MNF party thupui pakhat ani a, chumiatan chuan Innerline Regulation leh Mizoram venhimna dan dinglaidang reng rengte hi khauh taka ken kawh hi kan tum a ni.

Tin, MNF Party hi Mizo nationalism kengkawh tu party anih angin, Ram leh hnam himna atan leh chimrala kan awmlohnaturin, hnam rilru nghet 'Mizo Nationalism' hi MNF Party chuanvawn nun zel a tum a, chutih rualin Mizoram mi dik tak, hnam tlemzawk (minority) te venhim leh an dinhmun chawikan bakah Mizoram

Page 9: MIZO NATIONAL FRONT

5

a cheng mipuite inngeih tak leh hlim tlang taka chen ho hi MNFParty duh dan a ni.

Heng a chunga Policy tarlan tak zul zuia hma lak dan turleh ruahmanna (programmes) te a hnuaia mi ang hian duan a ni.

A-1.1 Mizoram ramri buai chinfel leh venhim:Mizoram hian thenawm state te nen ramri buai kan nei fova,

tualthahna leh inrikrapnate a thleng fo thin. Hemi chingfel turintheihtawpin hmalak tum a ni ang a, heng kan buai neihpui te nenhian Politics dawhkan kilpui tur leh a tir atanga kan ramchinvawnghim tura theihtawp chhuaha hmalak tum a ni ang. MNF Partychuan Mizoram State Boundary atan Bengal Eastern Frontier (BEF)Regulation 1873 hi kan pawm.

A-1.2 Mizoram leh a chhunga chengte ven him:Mizo te himna atan Mizoram hmun thenkhat Scheduled

Area a dah let tur leh Mizoram Tribe list siam tha turin hma lak ani ang. Tin, Mizo tawng hi Indian Constitution (8th Schedule) atelh tura MNF sorkar in hma alo lak tawhna te chhunzawm zel ani ang. Mizoram himna atana Inner-line Regulation te, RestrictedArea Permit te keng kawh in, dan lova lut te dap chhuah hnathawh zel a ni ang. Mizote chim rala kan awm loh nan Mizoram asumdawnna dan (trading regulation) pawh a tul anga ennawn inmizote tana him thei ang ber tura siam that a ni ang. Mizo hminghawh a hnam dang sumdawng te dapchhuak zel turin nasa zawkahmalak a ni ang.

A-1.3 MNF leh India sorkar inremna tihlawhtling turahmalak:

MNF leh India sorkar inremna thuthlunga tih puitlin loh laawm zawng zawngte tipuitling turin hma lak chhunzawm zel a niang. Tin, Mizo hnam tana mahni in leh lo chhuahsana lo rammutawh te leh ram tana nun pe (Martar) chhungte leh Mizo hnam

Page 10: MIZO NATIONAL FRONT

6

Movement avanga kawng hrang hranga lo tuar tawhtechhawmdawlna tha zawk ngahituah sak an ni ang.

A-1.4 Zofate inpumkhatna tur a hmalakMizo te luah chin ram zawng zawng rorelna pakhat hnuaia

awmtir turin hma lak zel a ni ang a, Mizo hnahthlak zawng zawngtein-u-nauna tha zawk a awm theih nan thenawm ram a cheng zofatenena intawh khawmna (cultural meet) buatsaih tan a ni ang. Tin,zohnahthlak hmun hrang hranga awmte inpumkhatna tha zawk aawm theihna atan a tul anga 'goodwill ambassador' te tir chhuakinkhawvel huapa zofate intawhkhawmna (International MizoConvention) te ram hrang hrangah buatsaih tum a ni ang.|hang lehtharte zinga ram leh hnam hmangaihna thinlung leh mizotlawmngaihna thinlung tuh thar leh tura hmalak a ni ang.

A-1.5 Zoram hmasawnna rualkhai zawka kalpui:Mizoram a hnam chi hrang hrangte lungawi tlang taka kan

chen za theih nan chhim leh hmar, chhak leh thlangah hmasawnna(Development) rualkhai thei ang bera kalpui hi MNF Party chuana tum a ni.

A-1.6 Thlahtute chhui leh an sulhnu humhalh:Hnam ropuina thuruk hi hmasawnna leh changkanna kawng

chauhva teh a ni ngai lova. Hnam rohlu leh thlahtute sulhnu ngaihsanleh vawnthatah te a inghat thuk em em a ni. Hei hian hnamngelnghehna thui tak a keng tlat a ni. MNF Party chuan min thlahtutechanchin hriat leh an sulhnu te vawnhim hna hi a ngai pawimawhtak zet a. Heng lama hma kan sawn theih nan zirbingna (research)lam pawh uar zawka kalpui tum a ni.

A-1.7 Ram leh hnam chhiat thata mawhphurhna:Kan ram hian hma a sawn theih nan mitin ten a chhiat a

thatah mawh kan phur nasa em em a. He mawhphurhna kan neih

Page 11: MIZO NATIONAL FRONT

7

hrechiang tura hmalakna (movement) nei a, helama tanlakna nasatak neih tum a ni. Hei hian thangtharte leh chhuan lo awm zel turtetan hnam veina rilru a pe nasa em em dawn a ni. Mizoram hi achhiat a thatah mitin ten mawh kan phurh zia hi nasa taka inzirtirtum a ni.

A-1.8 International Politics / Border Trade a hmalakna:Mizoram hi India hmarchhak ramri depa awm kan nih

angin, Myanmar leh Bangladesh te nen inthenawm ram kan ni a.Hei hian kan Politics kawng tam takin a nghawng a; heng kanthenawm ramte nen hian inremna tha tak siam leh venhim a ngaihthulha venghim tur te, India Sorkar aiawh a tul pawh a aiawh theitura tan lak tum a ni. Tin, he kan awmna hmun remchang (idealGeographical location) hian sumdawnna hmun tha leh kawng hranghranga tan lakna remchang min siamsak nasat avangin, hei hi nasataka hman tangkai tum a ni. Central Sorkar 'Act East Policy' nentangkawpin, khawmual leh tuipuia inkalpawhna tha leh sumdawnnahmunpui te siam tum a ni.

A-2 Sorkar inawpna leh rorelna kalpui dan tur(Administrative Policy & Programmes)Rorelna tha leh dik 'GOOD GOVERNANCE' hi ram

hmasawnna tura thil pawimawh ber a nih avangin MNF party chuanSorkar rintlak leh a ngaihna hria (effective and efficient), dan lehhrai (rule of law) ngai pawimawh, langtlang (transparent), mitinhuapzo (equitable), mi zawng zawng lenna (participatory),inrawnkhawmna atanga lungrual taka thil tih hona (concensusoriented), ram chhiat leh thata mawhphurhna la ngam sorkar(accountable), mipui mamawh rang taka phuhru thei (responsive)din kan tum a ni. Sorkar inrelbawlna (administration) tha leh chakzawk atan tunlai thiam na (Information & CommunicationTechnology) nasa zawka hman tangkai tum a ni. He AdministrativePolicy ti hlawhtling tur hian a hnuaia mi ang hian hmalak a ni ang.

Page 12: MIZO NATIONAL FRONT

8

A-2.1 Inthlanna felfai leh dik:Election Commission of India in inthlan dan mumal leh tha

tak a buatsaih chung pawhin kan ram inthlan dan hi duh angin athianghlim thin lo niin a lang. MNF party chuan inthlanna thianghlimleh fel a awm theih nana tlawmngai pawl (NGO) hrang hrangte tanlakna hi tha a tiin a thlawp a, an ni nena thawk hoin inthlanna felfaileh thianghlim a awm theih nan theihtawp a chhuah ang. EVM aiahBallot Paper hman hi a felfai zawk kan ti.

A-2.2 Thuneihna semzai (Decentralization of Powers andfunctions):

State sorkar in thuneihna a pumbilh lutuk hi hmasawnnatibahlahtu pakhat a nih avangin hmasawnna rualkhai zawka a kaltheih nan sorkar dan dinglai (constitutional provivision) ngaipawimawhin thuneihna leh hna semzai (power decentralization andout-sourcing policy) hi MNF Party chuan kalpui a tum a ni. Mipuite that tlan zawk nan thuneihna semzai turin kawng hrang hranginhmalak a ni ang. Village Council leh Local Council te hnathawhdan leh an thuneihna te hi kan ram tan a beitham ta lutuk a, chuvanginIndia Constitution Article 243 leh 11th and 12th Schedule zulzuiinV/C leh Local Council te hnenah thuneihna sang zawk leh hamthatnatam zawk siam sak an ni ang. Khawpui te deuh (Sub-town) a VCdan pawh siamthat a ni ang a, tun aia rorelna tha leh felfai a neihtheih nan thuneihna sang zawk pek an ni ang, V.C leh L.C. tehnathawh dan leh sum dinhmun te mipui te hnena puan zar thin a niang. Heng atan hian Panchayati Raj dan her rem a, a remchan dananga hman a ni ang. (Appendix-I & VIII ah a detail dah a ni).

Tin, hmasawnna kawng hrang hranga hmalaknaahtlawmngaipawl (NGO) te hman tangkai leh an hnathawhna tur summamawhte ngaihtuahsak leh budget-a dahsak tum a ni ang.

A-2.3 District hrang hrang leh ADC tih hmasawnna:District Administration zawng zawng siam that a ni ang a,Autonomous District Council awm lohna hmunah District

Page 13: MIZO NATIONAL FRONT

9

Development Council dinin District Headquaters-ah te MunicipalCouncil / Board din turin hmalak a ni ang. Autonomous DistrictCouncil (ADC) te hamthatna leh hmasawnna ngaih pawimawh a niang a, Central Fund tam zawk haichhuah a ADC te tana tangkaizawka hman tum a ni.

A-2.4 Sorkar inrelbawlna (Administration) siam that

A-2.4(i) Administrative Reform Commission:Mizoram sawrkar inrelbawl dan leh kalphung

(Administrative system) fel lo siam tha turin Administrative ReformCommission dinin kalphung tha zawk hman tum a ni ang. Chuvanginsorkar hnathawk ten mipui chunga roreltu ni lova mipuite rawngbawlsaktu (Public Servant) an nih ang ngeia hna thawh tir hi MNF Partychuan a tum a ni.

A-2.4(ii) e-Governance:Sorkar inrelbawlna tha leh chak zawk atan tunlai thiamna

(Information & Communication Technology) te a theih ang angahman tangkai tum a ni ang a, e-Governance / e-Office pawh tunaia uar zawk leh tangkai zawka hman tum a ni. Tin, hna (file work)chak zawk a kalpui a nih theihnan ruahmanna (file tracking system)tha tak hman tum a ni. Tin, miin an mamawh sorkar / department-a an thlen tam tak te tihhlawhtlin emaw chhan lohin a pil bo in a riralfo. Thil tih theih emaw theih loh pawh nise a chhanna hriat vat himipuite chanvo a ni. Chuvangin mipuiten an chanvo rang zawka anhmuh theih nan kalphung tha zawk (efficient delivery system) hmana ni ang. Tin, tuna Office kal phungah file kal vel in dawhkan hranghrang a tlawh kual hnem lutuk hian hun leh tha a heh hle a, chuvanginkalphung awlsam leh felfai zawk hman tum a ni.

A-2.4(iii) Sorkar Department te thawh hona leh hnathawh enzui:Mizorama ministry kal tawh ah Ei leh bara intodelhna

kawngah Line / Allied Department te thawh hona a mumal lo thin

Page 14: MIZO NATIONAL FRONT

10

hle a, department hrang hrangte hmalaknaah an in hriat pawh tawkloh avang hian hmasawnna a chak thei lo, chuvangin a theih chinchinah Sorkar / Ministry level atanga thawh hona (ConvergencePrinciple) hman tum a ni ang a, chumi atan chuan Inter-DepartmentalWorking Group siam a ni ang.

Tin, Sorkar hmalakna (project implementation) ah hna chakzawk leh tha zawka thawh a nih theih nan uluk zawka vil leh en pui(Monitor) a ni ang. Hna zawh huna zawh loh vanga hna thawhnasum tihpun (revision of budget estimate) vang hian sorkar sum lehpai nasa takin a riral phah thin a, chuvang chuan a hun tiama hnathawh zawh theih turin uluk taka enpui (strict monitoring) tum a ni.

A-2.4(iv)Sorkar sum leh pai enkawl (Budget Management):Mizoram sorkar sum leh pai enkawl dan kalphung

(Financial Management) hi siam that a tul a. Tun hnaiah CentralSorkar in sum leh pai enkawlna leh hman dan ah State tinte zalennazau tak a pe a. Hemi zulzui hian Mizoram mipuite tana chhenfakawmturin awmze nei taka sum enkawl dan kalphung tha zawk duan a niang. Sorkar sum atanga hnathawhte mipui tana ro tling (concreteassets) ni ngei tura hmalak a ni ang.

Tin, hmasawnna rotling siam nan Central sorkar sum(Grants) bakah External Aided Projects / Loan (eg. World Bank,Asian Development Bank etc.) leh Negotiated Loans (eg,NABARD, LIC, NCDC) tam zawk lak a ni ang.

Mizoram sorkar sum, a bik takin 'Public Account' a sumdah GPF, Group Insurance te hi ngun taka vil a ni ang a, Sorkarhnathawk pension hun turte zirchiangin Pensionary benefits hranghrang Monthly pension, Gratuity, Insurance fund, Leave encashmentleh GPF te pawh an pension chhuah rual a, harsatna tawk lovapek chhuah a ni ang. Tin, sorkar hnathawk mekte bakah Pensionerte welfare pawh a tul danin ngaihtuahpui an ni ang, A&T Depatmenta thawktu te dinhmun pawh en puiin hnathawktu lakbelh te,hnathawhna tur hmanruate pek belh a, a tul dan a zira district dangahpawh Zonal Officer te pawh ngaihtuah belh a ni ang.

Page 15: MIZO NATIONAL FRONT

11

Mizoram sorkar hnuaia department hrang hrangte sumnei loa an awm fo hi a fel lova, chuvangin department tin te'n anhma zawn theuha hna tha taka an thawh theih nan hnathawhnatur sum fel taka ruahman sak an ni ang. Tin, sorkar laipui atangasum lo kal do letna (State Matching Share) pe thei ngei turahmalak a ni ang.

A-2.4(v) Mizoram sum dinhmun siam that (Fiscal Reformand Austerity Measures)

Fiscal Reform-ah hian awmze nei tak leh miretheite nek lozawngin, chhiah hrang hrang khawn a ni ang . Tin, Sorkar pawisadiklo taka kal ral thin ven nan “Tax Deduction at Source” kanhmang ang.

Sorkar sum thil tul lo leh dik lova luang ral thin siam thaturin hmalak a ni ang. Tin, sorkar inrelbawlna atana sum hman tamlutuk hi sorkar tan phurrit a ni a, hei vang hian hmasawnna hna akal hlei thei thin lo. Chuvang chuan sum renchemna (austeritymeasures) atan sorkar inrelbawlna senso te ti tlem turin nasa zawkahmalak a ni ang.

Mizoram sorkar leiba pung chak lutuk tih tlem leh leibarulhte ngaih pawimawh tum a ni. Sorkar sum K-deposit a dah tamthin lutuk pawh hi ti tlem tura hmalak a ni ang; tin, sorkar kumtawp(financial year-end) a sum hman bang hmanhmawh taka chinfelngai thin hi tih tlem tum a ni.

A-2.4(vi) Sorkar hna lak leh posting & transfer:Hemi chung changa harsatna awm thinte a lo ziaawm theih

nan kalphung mumal zawk duan a ni ang. Promotion chungchangahseniority ringawt behchhan lova a thawktu thiamna leh theihna (meritbased/ merit system) ngaih pawimawh a ni ang. Tin, sorkar hnasang leh hniam lam te in buk (proportionate) tawk leh Mizoramstate mamawh tawk thlira lak tum a ni.

Page 16: MIZO NATIONAL FRONT

12

A-2.4(vii) Sorkar hnathawkte GPF leh TA ngaih pawimawh:Mizoram sorkar a GP Fund lak chhuah a har lutuk hi

sorkar hnathawkte'n an buaiphah hle. Chuvangin sorkarhnathawkte tan GPF withdraw dan fel zawk siam a ni ang. Tin,sorkar hnathawk duty a kalte'n TA an lak nghal zung zung theihdan ngaihtuah a ni ang.

A-2.4(viii) Land Reform:Mizorama kan inhmun/lo ram kan neih dan siam that (land

holding system) hi siamthat tum a ni ang a, hemi atan hian ruahmannathar siamin 'land reform' mumal taka kalpui tum a ni. Mimal in ramthalai an neih enkawl si loh tam tak te hi dan ang a lak let (reclaim)an ni ang a, ram neilo te tan pek theih tura ruahman a ni ang; tin,'Progressive Tax' hmanga chhiah lak dan ngaihtuah ani ang a, Buhchinna atan bika ram reserve (Land Utilisation Plan) siam a ni ang.

A-2.5 Dan rorelna (Judiciary) tih chakA-2.5(i) MNF leh India sorkar inremna a ziah tel Mizoram HighCourt din a nih theihna turin theih tawp chhuaha hma lak a ni ang.Tin, rang zawka thubuai (Civil leh Criminal case) te chin fel a nihtheih nan leh rorelna dik a awm theih nan Public ProsecutionDirectorate / Cell hawn emaw tihchangtlun emaw a ni ang.

A-2.5(ii) Corruption dona atan State Vigilance Commission(Independent) din a ni ang a, Lok Ayukta rintlak tak din tura hmalaka ni ang. Sorkar hnathawkte kaisanna emaw thubuai (promotion /suspension case) te rang zawka chinfel anih theih nan a bikangaihtuahtu (Administrative Tribunal) din tum a ni ang. Tin, FamilyCourt/VC Court-te siamin thubuai tenau chinfel zung zung dan zawna ni ang.

A-2.5(iii) Mipui te zalenna leh dikna humhalh turin State HumanRight Commission din tum a ni ang.

Page 17: MIZO NATIONAL FRONT

13

B. SOCIO-ECONOMIC DEVELOPMENT POLICY (SEDP)SEDP TIHPUITLINNA TUR

(Programme pawimawh panga te)

SEDP thiltumte hlenchhuak tur hian DevelopmentProgramme pawimawh panga (5) duan a ni a, chungte chu:-

1. Ei leh bar intodelh (Green Revolution)2. Thil siamna lam (Industrial Development) leh asiamsa hralhna lama (Trade & Commerce) hmalakna.3. Mihring theihna tihpun (Man Power) leh Technologylama kal chak.4. Mipui dinhmun dawm kan (Social Development) lehkhawtlang nun nuam (Social Security)5. Hmasawnna ruhrel siam leh ram pawn mithiamtekoh luh (Invest in Mizoram)Socio-Economic Development Policy tum ber chu ei leh

bara intodelhna, vantlang nun tha, mipuite hlimna leh ngelnghehnasiam a ni. He Policy-in a tum leh huam theih tam tak zingah, rampumpui hmasawnna tehna bulpui ber - Gross Domestic Product(GSDP) tihsan nana Industrial Development Programme chak takakalpui te a ni. Vantlang sum leh pai dinhmun siamthat leh tihnghehte, chumi thleng thei tura mitin ten an thawh phak tur hna siamsak(Creation of employment opportunities) te, sumdawnna remchangleh tha zawk (favorable business environment) siam te, mipuitethleng phak hmasawnna tluantling pek te a ni.

Retheihna nuaibo (eradication of poverty) chu he Policyhna hmanhmawh leh tum bulpui ber niin, hmasawnnain a la thlenphak loh (economically deprived people) te chhanchhuah leh leireman rah theihna tur atana remchanna buatsaih sak chu hna hmasaber zinga mi a ni. Vantlang mamawh heng - tui thianghlim, electriccurrent, inkalpawhna tha, hriselna (health care), zirna tha, etc. rammipuite'n rualkhai taka an chan theihna tur pek te, ram changkangleh changkanglo tehna bulpui ber pakhat - nausen thihna (infantmortality) leh nu nau chunga thihna (maternal mortality rate) tihhniam

Page 18: MIZO NATIONAL FRONT

14

te a huam a ni. Ram hmasawnna ruhrel rintlak ngaihtuah leh ramtana hmathlir thui (long-term vision) duante hi tihmakmawh, he policyin a tum (address) te chu an ni. Heng kan sawi tak te hi economicdevelopment huamchhungah kan dah thei awm e.

Tin, kan sawi tak zawng zawng awmze neih tirtu leh tihlutuber, a chentu leh hmangtu, a tellova hausakna leh sum leh paiinawmzia a neih loh, mihringte khawsak inrelbawlna tihhmasawn hi'social development' kan tih chu a ni a. Ram changkang apiangahmipuite an thla a muang thin a; vantlang nun a hlimin a ngelnghetbawk angin, he policy hian mipui vantlang hmasawnna a hawi (target)tlat bawk a ni. Ram mipuite hlimna leh lawmna (happiness of thepeople) ngaihtuah te, hriselna leh thianghlimna (health & sanitation)tha te, pawikhawihna leh suahsualna (crime rate) tihhniam te, rilruhrisel (public morality) ngaihtuah te, a tawi zawngin vantlangmamawh leh hmasawnna hrang hrang (community improvementprogrammmes) te hi he policy-in a huam (address) te chu an ni.

Heng kan sawi tak pahnihte hi hmasawnna kalkawp tlat(intertwined) anih avangin SEDP hian a keng kawp a ni.

B-1 (i) SEDP Ruangam (Structure)He SEDP hnuaia ruahmanna te chu hlawm lian deuh deuh

pahnih (2)-ah then a ni a, chungte chu:

Economic Development Policy & Programme:He Policy in a tum chu nasa taka buh leh bal thar chhuah

tihpun (Green Revolution) a ni. Chumi in a huam te chu, Buh lehbal thar chhuah (Agriculture & allied activities) te, thil siam chhuahlam tih hmasawn (Industrial development) te, hmasawnna ruhrelsiam (Infrastructure Development) te, Sum lo luan luh nana pawnlam mi hip luh (Creation of trade and Investment environment) tean ni. Mizo takleh Hnam rilru puiin Economic-a hmasawnna(Economic Nationalism) kalpui a ni ang.

Page 19: MIZO NATIONAL FRONT

15

Social Development Policy & Programme:Hei hian vantlang nun nuam leh hriselna tha zawk atana

hmalak te, mihring chakna leh theihna hman tangkai (humanresource development) te, thalai hmasawnna leh hmakhua (youthemployment and services) te, infiamna lam (sports) policy te a huambawk a ni.

B-1 (ii) SEDP kalpui dan tur (Delivery system)He programme hnuaia ngaih pawimawh (address) tur te

chu - Mirethei (BPL) te dinhmun chawikan, Eizawnna neilo(unemployment) te hnena eizawnna ngaihtuah pui, intluk tlan lohna(inequality) tih tlem te a ni. Tin, ei leh bar tur tam tham thar chhuah,vantlang nun tih hmasawn leh hmasawnna ruhrel lian tham siam(macro-economic development) a ni. SEDP tanpuina chuhlawhtlinpui tham ngei turin kalpui an ni ang.

Tin, a thlawna pawisa sem ringawt lovin inkaihhruaina mumaltak nen hna (trade) hrang hrangah training mumal tak nen tanpui anni ang. Tanpuina leh chhawmdawlna te chu heng hmang hian pektum a ni:i) Grants ii) Price Support iii) Subsidy iv) Loan

SEDP hnuaiah hian Co-operative system uar zawka kalpuia ni ang a, hemi tih hlawhtlinna atan hian mipuite tana hna siamchhuah (Out-sourcing policy), Sorkar leh mimal/pawl thawh hona(Public Private Partnership Policy) leh Social Audit System te nasazawka hman tangkai a ni ang.

B-2 Ei leh bara intodelhna (Economic Policy & Programme)He Economic Policy in a tum ber chu buh leh bala intodelh

(Green Revolution) a ni. Hemi baka ngaih pawimawh chu "Mitintana eizawnna kawng sial sak" (Economic Activities for All) a ni.Mizoram ah economic policy kan la kalpui fuh tawk loh avanga eileh bara kan la intodelh loh zia thlir chungin MNF party chuan kanram intodelhna tura ruahmanna te theihtawp chhuahin a duang a,

Page 20: MIZO NATIONAL FRONT

16

hemi lama mithiam hrang hrangte pawh a rawn a ni. Ram hausaknahman tangkai tur tam tak kan neih laiin chhawr tangkai turin hnathawktute'n thiamna kan la nei tha tawk lo a, chuvangin tun aia kanram hausakna hmang tangkai tur chuan hnathawktute thiamna(Human Resource Development / Capacity building) pek hmasakhi MNF party chuan tihmakmawhah a ngai a ni. Mizoram ei lehbar (Economy) in nghahna lian ber chu sorkar hna (service industry)a ni a, thlai thar leh thil siam chhuah (agriculture & industrial sector)chuan a thawh tlem hle a ni. Kan ram mipui 60% vel zet te agriculturelama eizawng an nih laiin agriculture leh a kaihhnawih a kanthawhchhuah (GSDP) chu 17% vel chauh a ni. He kan dinhmun hithlak danglam dawrh khawpa Agriculture leh a kaihnawih bakahthil siam chhuah (industry) te hmanga economy chawikan hi MNFparty chuan a tum a ni.

Tin, Zoram mipui tam takte rilru puthmang, a thlawna sumhmuh leh dawn beiseina rilru hi siam tha tura uar zawka inzirtirna(moral reformation programme) neih hi MNF party chuan tul a tihle a, Mizo pi leh pute rilrua mahni intodelh tumna rilru kha din tharleh kan tum a ni. He Economic Policy hlawhtlinna atana ngaihpawimawh te chu hmanraw tha zawk nena hnathawh(Mechanization), Company leh Industry te sorkar kuta awm lovamimal kuta dah (Privatisation) bakah tam tham law law thar / siamchhuah (Large-scale production) te an ni. India sorkar Act EastPolicy kalpui mek chhawr thei tur leh kan thlai thar thawn chhuaktura inbuatsaih tum a ni.

Mi taima leh a thawk tak tak te'n hlawkna an hmuh theihnan chhawmdawlna tha tak ruahman sak an ni ang. Tin, mahni kutkea eizawnna bul tan duh te chu tanpuina (grants leh soft loan /freeinterest loan) hmangin bultan pui an ni ang. Tin, eizawnna tha thawhtur hria ten bultan nan loan an lak dawnin, vanduai leh harsatna bikvanga an rulh theih loh palha rulhsak tu (Guarantor) atan sorkar/Village Council atan dan ruahman tum a ni.

Page 21: MIZO NATIONAL FRONT

17

B-2.1 AGRICULTURE LEH A KAIHHNAWIHA HMALAKNA TUR(Agriculture-horticulture & Allied Sectors)

Hun kaltaa Zoram kuthnathawktute harsatna pakhat chueizawnna (trade) chi hrang hrang atana sorkar department tehmalakna in thuah (overlapping) tam lutuk thin te mumal zawkakalpui turin Convergence scheme hmangin kuthnathawktuchhungkuate dawmkan tum an ni ang. Tin, sorkar laipui atangasum lo kal (CSS) te awmze nei zawk leh tangkai zawka hman a niang a, loneitute'n a hralhna (market) hre saa thlai an chin dan turruahman a ni ang. Kan ei leh in atanga natna thalo (Cancer etc.)thlen thei heng - Sa leh Thlai vawnthatna leh Hlo tur (ToxicChemicals) te laka mipuite him nan ruahmanna tha zawk siam a niang.

B-2.1(i) Chaw/Buh leh Bal-a intodelh:Zoram mipuite'n chaw a kan rinpui ber buh a intodelh turin

nasa zawka hmalak a ni ang. Mizoram hi hnamdang karcheha awmkan nih avangin buaina a awm hlekin chaw kan nghei mai dawnthin a, chu chuan min ti huaisen ngam lo fo. Chuvangin, a tul hunahuaisen leh dik taka ke pen ngam turin chaw a intodelh hi thil tul lehpawimawh ber pakhat a ni. Hemi ti hlawhtling tur hian buh chinnaatana kan ram neih tha laite khawl hmang (mechanization) in buhtam tham law law thar chhuak (large scale production) tura hmalaktum a ni. Hemi atan hian buh herna khawl (Rice Mill) leh a chhiatmai loh nan sawngbawl (dehusking and polishing machine) din tuma ni ang.

Leilet-a siam theih hmun remchangah te mimal leh pawl(Society / Farmers Association) te hmang tangkaia Buh tam zawkthar chhuah leh hralh kawngah hmalak tum a ni. Mizoram in thlakhat atana buhfai man kan sen hi cheng vaibelchhe 23 vel a ni a;tin, buhfai lei nan thla khatah Rs vaibelchhe 10 zet sorkar in a hlohziah ang a ni. State dang atanga kan buhfai lakluh leh kan sensotitlem tur hian buh thar tipung turin nasa taka hmalak a ni ang;

Page 22: MIZO NATIONAL FRONT

18

tichuan, state pawn ami buhfai leina sum tam tak chu zoramkuthnathawktute kutah a lut thei tawh ang (Mizoram Buh-aintodelhna Project detail Annexure-II ah dah ani).

B-2.1(ii) Thlai thlanbik te chin uar (Special Project atan):State dang atanga kan lakluh tam thlai heng Alu, Purun,

Zikhlum, Parbawr, Dal, Bekang, Chhawhchhi, Chana te bakahBean, Wheat, Antam etc. te hi leilet a buhseng zawh ah chin uar ani ang a, leilet leh tlangram terrace atang hian Mizoram-a kanchawhmeh mamawh zual intodelh tura nasa taka hmalak tum a ni.

B-2.1(iii) Tlangram lo neitute dawm kan:Tlangram lo neih hlawk zawka kalpui turin (Improved

farming technology eg. Hillslope terracing, Contour trenching,Changkham) in zirtir uar leh hengte hmanga loneitute dawmkantum a ni a, mumal zawka loneitute puihdan pawh ruahman a ni.Tlangram lo neih hi tihtawp mai chi a ni lova, leilet kan neih tlemavangin tlangram lo neih hmanga buh thar tihpun tum a ni a, loneitutepuih dan tur pawh ruahman a ni. Tin, buh thar a tam theih nan buhchina tur bik siam fel (earmark) a ni ang. Tin, ngaw leh tuihnahumhalhna atan ruhmanna (Jhumming Regulation) siam a ni ang.Tin, tlangram terrace (hillslope terracing) siama buh tam zawk chinleh thar chhuak tura hmalak a ni ang (A detail Appendix- III ahdah a ni).

B-2.1(iv) Huan siama eizawngtute (Horticulture Farmer):Huan nghet neitute dawmkan nan leilung awmdan a zirin

thlai chin hlawkna mual (cropping zone) hrang hrangah then a niang a, huan neitute dinhmun chawikang turin a chin atanga a hralh /dehral thlengin awmze nei zawka chhawmdawl an ni ang. Eizawnna(trade) in ang leh zau khat (Compact area) a awm ten a huhovahma an lak theih nan Society / Farmers Association te hmangahmalak tum a ni a, Sorkar department te'n enpui hna (monitoring)uluk zawka thawkin kawng hrang hrangin an chhawmdawl ang.

Page 23: MIZO NATIONAL FRONT

19

B-2.1(v) Agriculture link roads & tuilakna (irrigation) siam:Loneitute tana awlsam zawkna turin motor luh theihna tur

feh kawng (agriculture link roads) tam thei ang ber sial a ni ang.Tin, loneitu / huan neitute mamawh phuhru turin tuilakna (irrigation)leh ruahtui khawlna (rain-water harvesting) siam turin nasa zawkahmalak a ni ang. Hmun hrang hrangah tlang sang rem laiah ruahtuikhawlna hmun lian tak loneitu / huan neitu chhungkaw tam takinthal laia an inhman tawm tur siam tum a ni ang.

B-2.1(vi) Thlai leh thei sawngbawlna (Food & fruitProcessing)

Ei leh bara intodelhna turin thlai thar sawngbawl (food &fruit processing) hi a thar chhuah ang bawka pawimawh a nihavangin sorkar laipui pawhin a hranpa liau liauin Ministry of FoodProcessing a din hial a ni. Chuvangin, Mizorama kan thlai tharteawmze nei zawka vawnthat leh sawngbawl lam buaipui turin FoodProcessing Department thar din emaw a nih loh pawhin Horticulture/ Industry department hnuaiah Food / Fruit Processing Wing siama ni ang.Tin, Mizoram budget ah Food Processing atan awmze neitham sum a hranpa a dah a ni ang.

Kan rama thlai tharte vawn that leh sawngbawlna turinCold Storage leh sawngbawlna (processing units) tam zawkbun tum ani ang. Kan thei leh thlai pawimawh zual - Serthlumleh ser chi hrang hrang, lakhuihthei, sapthei, Red Oil Palm,Sawhthing leh aieng sawngbawlna khawl (processing plant) tedinin a awmsa tih changtlun a ni bawk ang a, tin, Bekang lehVaimim atanga chaw leh ranchaw herna khawl(processing plant)pawh din tum ani ang. Kuhva chin tamna hmunah a sawngbawl(Scope) na changtlung zawk siam a ni ang. Grape chingtutenhlawk zawk leh mumal zawka an hralh theih nan sorkar in abuaipui ang. Tin, thingpui leh Coffee tharte pawh Tea Board lehCoffee Board te thawhpuiin mumal zawka sawngbawl leh dehral dan ngaihtuah a ni ang.

Page 24: MIZO NATIONAL FRONT

20

B-2.1(vii) Contract Farming-a hmalakna tur:MNF Sorkar hmasa a kan hlawhtlin pui em em Contract

Farming sytem hi kuthnathawktute chawikanna tur SEDP kalpuinatur hmanraw pawimawh taka hman tum a ni. He system hi Red OilPalm chinna atan hlawhtling taka hman a nih tawh avangin thlaidangah pawh hlawk zawk leh hausakpui thama kalpui tum a ni.Tin, tuna kan kalpui mek leh hman (practice) mek aia tha lehchhenfakawm zawka kalpui tum a ni bawk. Mizoram-a kan chinuar leh pawn lam thlenga hralh theih thlai thlan bik te a chingtu tenhralhna ah buaina an tawh loh nan Contract Farming nasa zawkakalpui tum a ni a, hemi atan hian Agri-Bussiness Firms / Companyrintlakte thawhpui an ni ang. Mizoramah Producer Company rintlak pahnih khat tal din ve kan tum ang.

B-2.1(viii) Thlai thar hralhna tha ngaihtuah (Marketing &Price Support)

Thlai thar hralhna chung changa harsatna leh a man hniamlutuk vanga kuthnathawktuten harsatna nasa tak an tawh thinavangin thlai thar hralhna (marketing) lamah nasa taka hmalaktum a ni. Mizoram a kan thlai tharte man man zawk a kan hralhtheih nan a hralhna lam inhriat tawnna (market informationsystem) mumal tak nei tura hmalak tum a ni. Tin, man to zawkaan hralh theih turin sorkar puihna (price support) ruahman a niang. Hengte buaipui tur hian Farmers Association te thawhpuian ni ang. Kan thlai tharte hralh chhuahna dan (DistributionSystem) thar 'Terminal Market Scheme' siam a ni ang.(Appendix-III en rawh)

B-2.1(ix) Sawhthing hralhna(Market) ngaihtuah:Sawhthing hi Mizoram-ah a tha duh a, tin, ram dangah mamawhnaa sang hle bawk; chutih rualin a hralhna man(rate) a mumal loh thinavangin sawhthing chingtute an beidawng fo. Chuvangin, sawhthingchingtute dinchhuahna turin ruahmanna siam a ni ang a,

Page 25: MIZO NATIONAL FRONT

21

kuthnathawktute'n a hralhna (market) hre sa a an chin theih nanIndia ram leh ramdanga sawhthinga sumdawnna kalphungzirchianna (market chain analysis) neih ani ang. Tin, Sawhthingchingtute'n tha thlawn an sen loh nan Sawhthing hralhna ah sorkarpuihna (Price Support) siam a ni ang.

B-2.2 MAU LEH RUA HMANGA EIZAWNNARua/ Mau chin leh sawngbawl hmanga eizawnna hi Mizoram

hmasawnna tur pawimawh tak anih avangin sorkar laipui pawhin angai pawimawh hle a ni. Chuvangin MNF party chuan rua/ mauhmanga Mizoram ei leh bar (economy) siamthat hi a tum a ni.Mizoram ah raw lian leh tha zawk ching turin nasa zawka hmalak ani ang a, tunlai thiamna (tissue culture) hmanga mau chi tha siamchhuak tura hmalak a ni ang. Bamboo Industry te hian tha zawkahna an thawh theihna turin thuam that a ni ang a, tangkai zawka kanmaute hman anih theih nan training tir an ni ang; tin, hemi lama tuimite chu Bamboo Processing Technology zir turin India ram hmundang leh foreign ah te tirh chhuah tum an ni ang. Mizoram a kanrua/ mau neih te thalaite eizawnna atan hman tangkai tum a ni anga, kan rua/ maute a puma hralh loin sawngbawl sa a thawn chhuahtum a ni ang.

Bamboo chipping Unit din tawhte hi thuam that lehtihchangtlun tum a ni ang. Heng bamboo chipping unit a khawl te hian tha tawk lova, chuvangin siam that leh hman tlaka siam a tulavangin hemi atan bika hman tur hian sum hran pa (revolving fund)dah tum ani ang. Tin, kuthnathawktu leh industry ten an hlawk puitheih nan Mizoram industry atanga bamboo product hralh chhuahleh thawn chhuah turah price support leh transport subsidy te siamtum a ni. Industry Department hnuaia Bamboo Development Agency(BDA) awm mek hi hna thawk tak tak thei tura siam leh thuam thata ni ang a, mau hmanga eizawnna leh sum deh chhuahna atana nasazawka hma lak a nih theih nan Bamboo Development Corporationdin tura hmalak a ni ang. Chu chu Mizoram a Public Sector

Page 26: MIZO NATIONAL FRONT

22

Undertaking thenkhat ai chuan a tangkaiin a hlawhtlinpui theih zawktura ngaih a ni.(Raw chin dan Project Detail Annexure-IV ah dah a ni) &(Mau chin dan Annexure-V ah dah a ni).

B-2.3 Rubber:Rubber hi Mizoram-ah pawh kan ram awmdan, sik leh sa

dinhmun leh kan ruahtui dawn dante en in chin tlak leh kan ramdinhmun nena inmil tak a nih bakah engtik lai pawha hralhna awma ni a, chuvangin uar zawka chin tum a ni.Tin, a hralh chungchang(marketing) ah society kutah dahin tanpui an ngaihnaah sorkar in atanpui ang. Tin, a enkawl leh tharchhuah awlsam zawk nan a theihchin chinah kalkawng (link-road) laih a ni ang. (Rubber chin dantur kimchang Project Detail Annexure-VI ah dah a ni)B-2.4 Hmunphiah:

Hmunphiah hi kan rama chin bakah a tualto pawh tam thamtak kan neih avangin ngaih pawimawh a ni ang. Tin, hmunphiahchingtute leh eizawn nana hmangtute hmathatna ngaihtuahin sorkar-a chhiah (royalty) hniam thei ang ber lak a ni ang. Hmunphiah himan tha zawka hralh a nih theihna turin a dah khawlna tur In (Go-down) hmun hrang hrangah sak a ni ang. Hmunphiah siam sa(ready-made) a hralhchhuah hi a hlawk lehzual dawn avangin asiamna tur hmanrua/khawl dinna kawnga a tuimi, mimal /society techu chhawmdawl an ni ang.

B-2.5 SERICULTURE (Silk / Maimaw Pangang Khawi)Sericulture hi Mizoram sik leh sa nen hian a inmil avangin

kuthnathawka eizawngte chawikan nan a tha hle a ngaih a ni.Mizoram hian Industry lian siamna turin thil tul (infrastructure &raw-materials) a nei tha tawklo hle a, Sericulture-ah erawh chuanhmanraw hautak vak loin eizawnna hlawhtling a neih theih a ni.Chuvangin, Sericulture Department hnuaiah nasa zawka hmalaktum a ni ang a, pangngang khawi lama tui mite chu an mamawh

Page 27: MIZO NATIONAL FRONT

23

hmanrua bakah maimaw pangang chaw-thingtheihmu, nauthak, bul,mutihte an chinna tur tanpuina pek an ni ang.

Tin, Mizoram District hrang hranga Sericulture Office awmmekte hi hna thawk tak tak thei tura thuam an ni ang. Reeling andSpinning Centre te tangkai leh chhawrnahawm zawka tihchangtluntum a ni ang a, tunlai khawl changkangte bun a tihlen a ni ang.Chuvangin Mizorama silk pangang khawitute sum lakluh ti sangturin chhawmdawlna (price support) siam a ni ang.

B-2.6 RANVULH LEH SA THAR CHHUAH TIHPUN(Animal Husbandry & Veterinary)

Mizoram ah sa chi hrang hrang, bawnghnute leh Artuihnianghnar leh hrisel zawk kan hmuh theihna tur leh helamaeizawngtute dawmkan na turin awmze nei zawka hmalak a niang. Ran chi hrang hrang heng Bawng, Sial, Vawk, Ar, Kel etc.vulh lama tuimite chhawmdawlna leh tanpuina tur ruahmanna siamani ang. Ranvulh leh sa tharchhuah kawngah Sorkar lehkuthnathawktu / ranvulhtute thawhhona tha zawk a awm theihnan te, ranvulhtute'n awlsam zawka harsatna an thlen theih nanleh chumi sutkianpui dan turte sorkar in a ruahman ang. Thalailehkhathiamte tan ranvulh hmanga eizawnna (Young Farmers'Scheme) siam tum a ni.

Thingtlang khuaah te ranvulh nasa zawka kalpui turinranchaw chinna leh ran tlatna tur (Grazing Ground) siam a niang. Tin, fimkhur zawka ran chi tha chawkluhte, ran vulh atanganatna kai theih chi hrang hrang laka inven dan ah te ruahmannafelfai tak duan a ni ang. Hmun tam zawkah ran thlun khawmna(Cattle pound) leh ran talhna (slaughter house) siam a ni ang a,khawpuiah sa dawr thianghlim (Standard Meat Shop) siam tuma ni. Tin, ran ek leh savun / sa ruh hmanga leitha (bone meal),savun (leather) leh Bio-gas siamna hmun tam zawk siam aniang. (Appendix- VII en rawh)

Page 28: MIZO NATIONAL FRONT

24

B-2.6(i) Sangha tharchhuah (Fishery Development):Mizoram hi sangha ah kan la intodelh lo hle a, kan Sangha

mamawh zaa sawmli (40%) vel chauh kan thar chhuak a ni. Tin,Mizoram-a kan sangha tharchhuahte kum tawpah deuh chauhman/ seng (harvest) a nih avangin leh dahthatna a awm loh avanginkan eikhawp bak chu state pawna hralh chhuah a ni thin a, chutihrualin kumtluanin state pawn atangin sum tam tak sengin sanghatam tak kan chawlut thin. Chuvangin, Mizoram sangha tharte kanstate chhungah tam zawk hralh a nih theih nan kumtawp chauhasangha a ruala seng/man vek loin kumtluana awmze nei leh mumaltaka seng /man hun bithliah a ni ang. Mizoram-ah hian sanghakhawi theihna ram (potential area) te hi cheibawl a, sangha tharchhuah tipung tura hmalak a ni ang. Kolasib district, Assam ramdep leh Lunglei leh Saiha district Bangladesh ramri hnaia phaizawlkan neihte hi sangha tam zawk thar chhuahna tura cheibawl a niang a, hemi lama tuimi te pawh nasa zawka thawhpui lehchhawmdawl an ni ang.

B-2.7 INDUSTRY TIH HMASAWNNA (IndustrialDevelopment)

Industry changtlung tak neih hi thalaite hna thawh tursiamsakna tha ber pakhat a ni a, Mizoram erawh chu Industrylamah kan la hnufual hle a, industry atanga thil siam leh thawnchhuah tih tham kan la nei lo a ni. Chuvangin, Mizoram-ah industrytha leh changtlung zawk din tura hma nasa taka lak a ni ang.Thangthar lehkhathiam ten sorkar hna chauh beisei lova industryleh a kaihnawiha hnathawh tur tha an hmuh theih nan tih tak zetahmalak tum a ni. Tin, Service Sector leh social enterprises (eg.Hotel leh restaurant, film leh music, tourism, Information &Communication Technology etc.) lamah lehkhathiamte tan hnatam tak siam hi MNF Party chuan a tum a ni. Mizoram a Industrialestate leh Industrial growth centre atana hmun hma kan neihsa tehi ti changtlungin thalaite eizawnna leh hnathawhtur siamna atanhman tangkai tum a ni.

Page 29: MIZO NATIONAL FRONT

25

Mizoram in Industry lamah nasa zawka hma a sawn theihnan hmalak a ni ang a, Mizoram Industrial Policy kan hman mektepawh MNF Policy nena inmil turin ennawn a ni ang. Industry lamatuimite an din chhuah theih ngeina turin hmalak a ni ang. Sorkar hnaah mi zawng zawng thun luh theih a nih loh avangin mahni kea dingaeizawnna inkawhhmuh (Entrepreneurship development) lam uar ani ang. Industry lama hmasawn zel nan kan zirna in neihsa ITI tihchangtlun bakah Community college din tum ani ang a, hengah hianthalaite hna hmuh awlsam zawnga zirna (Job-oriented training,skill development, entrepreneurship training) te ruahman pui a niang. Thalai lehkha thiam hna nei lo ten mahni a eizawnna an neihtheih nan kawng dap pui an ni ang a, helama tuimite tana awmzenei ngei tura buatsaih a ni ang. Tin, bultanna tur nei loten loan an laktheih nan sorkar Guarantor-ah tangin bultanna a ngaihtuahpui ang.

Heng a chunga Industrial Policy ti hlawhtling tur hianhmalakna tur kawng hrang hrang duan a ni a, chungte chu:

B-2.7(i)Agro-based Industries: Mizoram a kan thlai tharchhuahtesawngbawl leh vawnthat (food processing industries) lamah nasatak a hma lak tum ani. Hemi atang hian Industrial Technology lehfood processing technology zirna lamah pawh nasa taka hma lainthalai helama tui mite training tura puih an ni ang.

B-2.7(ii) Forest based Industries: Mau leh thelret (rubber) te,hruihnang (cane), hmunphiah leh herbal industry te hi, kan ram dinchhuahna tur pawimawh a nih avangin a sawngbawlna lam ngaihpawimawh ani ang. Thing leh mau sawngbawlna (Wood seasoning& Processing leh bamboo treatment plant) din tum a ni. Tin, ForestResearch Laboratory ti changtlungin forest products chi hranghrangte zirchianna mumal zawk kalpui tum a ni. Plywood lehPlyboard siamna tur kawngte pawh dap a ni ang.

B-2.7(iii) Paper Industry: Mizoram-a thing leh mau kan neih tetangkai zawka hman a nih theih nan Paper leh Hand-made paper

Page 30: MIZO NATIONAL FRONT

26

Industry din tum a ni. Paper Mill pawh din tura hmalak a ni ang.

B-2.7(iv) Pharmaceutical Industry:Mizoram a kan thlai leh ramhmul damdawi neih te hmang

tangkai a damdawi siamna (Pharmaceutical Industry) din turahmalak a ni ang. Bangladesh ah hetiang hi hlawhtling taka kalpuimek a ni.

B-2.7(v) Mines and Mineral Industries:Ram leilung hausakna haichhuak turin hma lak a ni ang.

Gas leh Petroluem exploration chung chang ah pawh, ram leilungfate chanvo a tam theih nan hmalak a ni ang. Kan leilung hausaknahai chhuah kawnga Mizo thalai tam zawkin hna an hmuh theih nanhemi lam zirna Degree/ diploma zirna tur te pawh buatsaih a ni ang.

B-2.7(vi) Tourism IndustryMizoram-ah khualzin (tourists) tam zawk hip lut turin kawng

hrang hrangin hmalak a ni ang a, tourism hi thalai lehkhathiam lehhna neilote te tan eizawnna petu a nih theih nan nasa taka hmalaktum a ni. Eco-tourism lam uar a ni ang a, Cultural leh historical site/heritage te humhalh a tourist hipna atan hman a ni ang.

B-2.7(vii) ICT industry:Information & Communication Technology (ICT)

hmasawnna atana ngaih pawimawhte chu Internet Connectivitytha leh chak zawk te, Sorkar office leh mipui ten tun aia tangkaizawka ICT an hman tangkai theina tur te, Private IT Industry dinleh IT kaihnawih lam sumdawnna ngaihtuah te, IT/ITES (ITEnabled Services) park siam te, IT industry-te tana Tax chi hranghrang tih hniam a ni ang.

B-2.8(i) Khawpui miretheite ei zawnna siam sakMizoram ah industry dina sumdawnna leh sum peipunna

Page 31: MIZO NATIONAL FRONT

27

(investment) lamah hmasawnna a awm theih nan huam zau tak,hnam himna ngaihtuah chungin hma lak a ni ang. Ram leilung fatetana him chinah chauh pawn lam mi, Mizorama sumdawnna lehIndustry din duhte tan kawng hawn an ni ang. Khawpui daifemaIndustrial Growth Centre / Complex dinna tura bul tan tawh hi ataka chhawr tangkai a nih ngei theih nan hmalak a ni ang.

Khawpuia awm, ram leh eizawnna mumal neilo ten hescheme hi an hman tangkai ve theih nan ruahmanna siam ani ang.Nitin a inhlawhfa leh chawhmeh zuara eizawngte, kawngsir a tlereuhleh thawmhnaw zuartu te leh eizawnna nghet neilote dawmkannatur (Special Development Scheme) ruahman tum ani. ChutianginAizawl leh district khawpui danga mirethei leh harsa zawk, lo lehhuan nei lote tan eizawnna ngelnghet leh dinchhuahpui tham (Smalland medium Enterprises) ngaihtuah sak tum a ni.

B-2.8(ii) Kuthnathawktute Insurance SchemeMizoram-a kuthnathawktu chi hrang hrangten vanduai

vanga thlai / ranvulh an chan palhin chhawmdawlna (Crop Insurancescheme/ Micro Insurance Scheme) ruahman sak an ni ang. Tin,National Family Benefit Scheme leh Workers Welfare Schemehnuaiah kuthnathawktu chhungkuaa eizawngtu ber a boral emawram tui lei loa a awm palh in a chhungte chhawmdawlnachhenfakawm zawk pek an ni ang. Attal Pension Yojana (APY) te,PM Joyti Jeevan Yojana (PMJJY) leh PM Suraksha Bima Yojana(PMSBY) leh SBI hnuaia Group Insurance Scheme-te pawh hmangturin hmalak a ni ang.

B-2.8(iii) Mipui mamawh hniang hnar zawka pekKan nitin mamawh zualpui (basic needs) heng - Electric

Power Supply, Tui (Water Supply), eirawngbawlna Gas (LPG),ration buhfai leh chini etc. mipuite'n hnianghnara an hmuh reng theihnan theihtawpa hmalak tum a ni. Tin, mipuiten hnianghnara LPG anhmuh theih nan Company atanga Agent leh Mipuite hnen a thlenna

Page 32: MIZO NATIONAL FRONT

28

kawnga harsatna awm te zir chiangin kalphung tha leh felfai siamtum a ni.

B-2.8(iv) Oil Depot / Gas Depot lian siam:Vawiin thlenga Mizoram harsatna lian tak chu Oil leh Gas

kan tlachham thin hi a ni a. Kawng ping, Bandh, leh suahsualrawngbawl thenkhat te avangin a ram pum anga repchar kan nithuai thin. Hei hi a chhan lian tak chu Oil & Gas Depot lian minchawm zo tur kan neih loh vang a ni. Hemi pumpelh nan hian Statedang te neih ang Oil & Gas Depot lian Mizoramah ngei siam tum ani ang. Gas leh Oil kawng laka chingpen nasa lutuk hi titawp turahmalak a ni ang.

B-2.8(v) Thalaite hnathawhtur ngaihtuahpuiThalai lehkhathiam hna hmu lo te tan Unemployment Allowancesiam tum a ni. Tin, thalai lehkhathian hna hmu lote tan an tui zawngeizawnna atana mahni a bul an tan na tur (Assistance for EducatedYouth in Bussiness/Entrepreneurship) ngaihtuahsak an ni ang. Hemiatan hian Financial Institutions leh Nationalized Banks te tun aiatangkai zawka chhawr dan sorkar in a ngaihtuah ang.

B-2.9 HMASAWNNA RUHREL DIN(Infrastructure Development)

Mizoram hi chhan hrang hrang avangin hmasawnnarulrel (infrastructure) pawimawh- khawmual, tui leh boruakainkalpawhna, kawlphetha siamchhuahna, tui hnianghnaralakna lamah kan la hnufum hle a ni. Heng hmasawnna ruhreltetello chuan ramin ei leh barah hma a sawn chak thei lo tihhriain MNF sorkar laiin theihtawp chhuahin kawngpui sialhna thawh alo ni tawh a; Aizawl - Lunglei NH kawngpui sialbakah Mizoram hmun hrang hrangah Agriculture Link Roadleh Bamboo Link Road siam ani bawk. Tin, Lengpui Airportdin na leh Mizoram-a Rail kawng sialna turin hma alo la

Page 33: MIZO NATIONAL FRONT

29

tawh a. Heng bakah hian Aizawl khawpui leh a chhehvelahmun pawimawh-Millenium Centre, New Capital Complexte, Aizawl khawpui daifema truck terminals hrang te, GreaterAizawl Water Supply Scheme (Phase-II) te, Bawngkawn-Durtlang kawng te hi MNF sorkar laia siam an ni a; tin,MNF sorkar laiin Assam Rifles sawnchhuak tura nasa takahma lo la tawhin Zokhawsang-a an awmna hmun tur pawhruahmanna siam tawh a ni. Heng bakah hian Mizoramkhawpui hrang hrangah Bazar building leh Sorkar OfficeComplex thahnem tak sak alo ni tawh bawk. Mizoram chhimleh hmar, chhak leh thlang huapa hmasawnna ruhrel din turhian MNF party chuan hmachhawp thahnem tak a la nei a,chungte ti hlawhtling tur chuan theihtawp chhuah zel a tuma, chung zinga pawimawh zualte chu:

B-2.9(i) Transport & Communication Infrastructure :India sorkar 'Act East Policy' zulzuiin Mizoram chhim leh

hmar, chhak leh thlang kal tlanga ramdang kal pawhna tur kawngpuisial tum a ni a, Bangladesh atanga Myanmar thleng kawngpui thatak sial a ni ang.

Mizoram chhim lamah Airport siam tum a ni a, Mizoramdistrict hrang hrangah helicopter tum hmun (Helipad) tam zawksiam a ni ang. Mizoram-a rail rawn lut hian ram lairil zawk a pawhtheih nan hma lak a ni ang. Kan ram lui lian te bungrua leh mihringkal vel nan a tul lai te siam thain kan lui liante tangkai zawk a hmana ni ang. Mizoram khaw tinin inbiakpawhna tha zawk an neihtheihnan hmalak a ni ang.

B-2.9 (ii) Leiverh siam lama hmalakna:Inkalpawhna ruhrel changtlung leh awlsam zawk a awm

theih nan Mizoram hmun remchang laiah te 'Leiverh' hmanga kawngsiam tum a ni ang. Central Sorkar-ah Project lian siamin fundingagency liante thawhpui a hmalak tum a ni.

Page 34: MIZO NATIONAL FRONT

30

B-2.9(iii) Rope Way siam lama tanlakna tur:Mizoram pianhmang (terrain) hi ram chhengchhia leh

tlangram tamna anih avangin hemi mil tak tur Rope Waycommunication siam hi tul hle a, hei hian Tourism Industry nasataka a tihhmasawn theih a beiseiawm avangin helamah hian nasazawka hmalakna a ni ang. Tin, Rope-way hi khawpui cheina,inkalpawhna leh tihhausakna atan a tangkai hle dawn avangin hmunremchang lai te zirchiangin a tam thei ang ber siam tum a ni.

B-2.9(iv) District inkal pawhna kawngpui siamMizoram chhim leh hmar, chhak leh thlang, District khawpui

hrang hrangte inkalpawhna kawngpui tha tawk lo hi a siam thatvek a ni ang. A bik takin kan kawngpui chhim leh hmar hawi zawngakal te a zia awm tawh viau laiin khawchhak leh thlang hawi zawng(East to West Corridor) a kal kan nei tha lo viau thung; chuvangin,Mizoram chhak leh thlang in kal pawhna tha zawk sial a ni ang.

B-2.9(v) Thingtlang khua inkalpawhna (Rural Road /Economic Road)

MNF sorkar hmasa in thingtlang khaw hrang hrangte inkalpawhna a lo laih tawh te tha zawka chei tum a ni. Tin, kawng(Link Road) zawh fel loh leh hman tangkai loha awmte chei thar ani ang.Tin, kan ram luidung ram tha, kawng mumal awm loh avangahman tangkai tawk loh tam tak a awm a. Buh leh bal leh thlai tamzawk kan tharchhuah theih nan te, thing leh mau leh tiau balu etc.awlsam zawk kan lak chhuah theih nan te kawng awmsa siam thatleh kawng thar laih te hi kan hmachhawp pawimawh a ni ang.

B-2.9(vi) Khawpui hrang hrangte tih changtlun(Development of Urban Infrastructure)

Kan khawpuite hi plan mumal awm lova lo thanglian te annih hlawm avangin mipui pung zelah kawng tinrengin harsatna kantawk mek a. Kawngpui siam that te, kawng chhawng (elevatedroad) siam te, hmun remchang laia fly-over tam zawk siamte, tui

Page 35: MIZO NATIONAL FRONT

31

supply tha zawk kan neih theih nana nasa zawka hmathar lak te,bawlhlawh sawngbawlna tha leh tuiluankawr (drainage) siam techu hmalakna tur pawimawh an ni ang.

B-2.9(vii) Khawpui Boruak thianghlim nana hmalak (UrbanGreen Infrastructure)

Khawpuiah boruak tha leh thianghlim zawk kan neih theihnan khawpui chhung leh a chheh velah thingphun leh ngaw (urbanforestry) siam uar a ni ang; tin, inhmun / huan ram atan a hman tlakloh hmun awih leh kham chhengchhe lai te hemi atan hian hmantangkai theih a ni. Hmun remchang laiah green park te, sorkar officeleh zirna in compound ah hmun hring leh mawi (green space) te uara ni ang.

B-2.9(viii) Conference Centre leh Local Council House tamzawk din :

Mizote hi inkhawmpui lian tak tak nei thin kan ni a. Hetianghunah hian sorkar hmun leh bungrua te nasa takin kan hmang thina. Chuvangin Conference Centre lian tak, mipui tam tak lenna tursiam a ni ang. Tin, khawpui chhunga roreltu (Urban Local Bodies)tih chak nan leh fel zawka hna an thawh theih nan khawpui chhungaveng hrang hrangah Local Council House / Office sak tum a niang a, hei hi village / local information centre atan hman nghal theiha ni bawk ang.

B-2.9(ix) Aizawl khawpui tihchangtlunna (Aizawl CityImprovement Plan) :

Aizawl khawpui luhna leh chhuahka hi mihring leh lirtheipung zelah a tawtin chet vel a harsa ta hle a, chuvangin Aizawlkhawpui luh-chhuahna leh helna kawng (Aizawl entry / exit / by-pass road) hetiang hian siam belh tum a ni.* NH-54-Durlui-Selesih-Muthi-Zemabawk: Silchar atanga

Champhai tlangdung leh Serchhip tlangdung pan tur ten Aizawlluh kher ngai lovin an kal thei ang.

Page 36: MIZO NATIONAL FRONT

32

* Sihhmui-MZU hnuai- Reiek Road-Hlimen-Samtlang-Hualngohmun-Melriat: Silchar atanga Sialsuk-Lunglei tlangdungkal tur tan Aizawl khawpui lut kherlova in kalpawhna ruahmana ni ang..

* Aizawl luhka (entry routes): Traffic jam, leimin leh quarrychim vanga harsatna awm thinte a lo ziaawm theih nan Aizawlto Lengpui luhka bakah Chhim-hmar-chhaka Aizawl luhka turkawng dang pahnih tal sial belh tum a ni.

* Assam Rifles chhuahsan ram cheibawl: AR sawn chhuaktura hmalak chhunzawm a ni ang a, an chhuahsan ram hi mipuivantlang tana tha leh tangkai thei ang ber tura cheibawl a niang.

* Aizawl khawpui chhunga Traffic Jam nasat na lai hmunremchangah te Fly-over leh motor dahkhawmna (parking)tamzawk siam a ni ang:

B-2.9 (x) Aizawl khawpui atana ruahmanna siam:Aizawl khawpui tawt leh bit em em hian harsatna tam tak min siambakah rikrum thulhah a hlauhawm bawk a. Khawpui tawt lutuktihziaawm nan leh khawpui zauhna atan ruahmanna mumal tak siamtum a ni. Tin, Mizoram-a kan khawpui dang te pawh a tul ang zelachei leh tihhmasawn tum a ni ang.

B-2.10 KAWLPHETHA SIAM CHHUAH (Power &Electricity Infrastructure)

Ram changkanna leh hmasawnna bulpui chu 'Kawlphetha'hi a ni kan ti thei awm e. Mizoram in Power & Electricity-a kanintodelh theih nan kawng hrang hranga tan lak tum a ni a, kum2030-ah chuan Mizoram hi Power a intodelh bakah thawnchhuahtham nei turin hmalak tum a ni. Chung atan chuan Project lian heng- Hydel Power Project te, Natural Gas atanga power siam chhuah(Natural Gas-based Thermal Plant) te bakah hun reilo zawka tih

Page 37: MIZO NATIONAL FRONT

33

hlawhtlin theih (short term project) leh India sorkar pawhin a tuipui - Ni zung leh thli chakna (solar leh wind energy) hmanga powersiam chhuah lamah tan lak tum a ni ang. Tin, Ni zung leh thli chakna(solar leh wind energy) hmangkawp thei power plant (solar-windhybrid technology) te pawh Sorkar office, zirna in, leh mimal in tetan pawh tangkai zawka hman dan ngaihtuah a ni ang. Tin, Mizorama electric la nei lo khua te eng pek vek tum a ni a, tin chhungtin teelectric eng pek tum a ni bawk.

B-2.11 Hmasawnna ruhrel enkawl (InfrastructureManagement System)

Hmasawnna ruhrel tha leh tlo nei turin ruahmanna mumaltak siam a ni ang a, vantlang leh sorkar hmunhma te tha zawkaenkawl zui dan tur a hnuaia mi ang hian ruahmanna siam tum a ni.Hemi atan hian Line Department leh VC-te thawhhona (Co-ordination Committee) siam a ni ang.

B-2.11(i) Sorkar department thawh hona tha siam (IntegratedApproach) A bik takin khawpui hmasawnna (Urban Infrastructure)hnathawh leh enkawlnaah hian thawh hona (co-ordination) tha neiha tul a. Infrastructure hrang hrangte siamtu department hrang hrangan nih avangin hnathawh insu buai tam tak kan hmu fo, entirnan,PWD in kawng an siam (resurface) zo hlawt a, PHE in an rawn laichhe leh fo. Hei vang hian sum leh hun tam tak kan khawhral bakahmipui tan harsatna a siam thin. Chuvangin, Department hrang hrangtehmalak dan (annual work plan) en ho a, hnathawh dan tur mumalsiamrem dan ngaihtuah a ni ang.

B-2.11(ii) Vantlang thil enkawl (Maitenance of Public Asets):Hmasawnna ruhrel kan siam te (e.g. kawng laih leh siam, leidawh, flyover siam, etc) siam dan (work management andquality) ah mipuite duhthu a sam lo fo. Chumi piah lamah aenkawl mumal kan nei loh vangin hnathawh zawh tawh si, aneitu awm ta lo ang maia hlamchhiah kan ngah hle. Contract

Page 38: MIZO NATIONAL FRONT

34

hnate hi hna thawh dan azir (performance based contract) apein, hnathawh man (work bill) pawh an thawh dan mila pein,thawk tha lo leh a hun a zo thei lo te chunga action lak thintum a ni. Chuvangin, vantlang hmunhma leh thil tangkai siam(Work supervision and monitoring) leh a enkawl zuina(maintenance) kawngah sorkar department kuta engkim dahlovin mipui / khawtlang kutah mawhphurhna tam zawk pek ani ang. Khaw tinah Public Property Management Committeedin tum a ni ang.

B-2.11(iii) Vantlang ram humhalh leh enkawl:Khawtlang ro leh hmunhma (Infrastructure) kan neihsa tihchangtlun emaw, a thar siamna kawngah kan ram hian harsatnakan tawk tam hle a. Kan kawngpuite hi roadside reserve pawhnei lo ang mai an ni a. Chutih laiin sorkar ram hi mimal leh pawlten an nek nasa hle si. Kan khawpui te a tawt tial tial a, hmatharlakna turah harsatna kan insiam nasa hle a ni. Chuvangin,vantlang ram humhalh leh mumal taka enkawl tum a ni.

B-2.12 Environment humhalh leh enkawl ( Environmental conservation)Mizoram a ramngaw leh a chhunga cheng ramsa leh

nungchate humhalhna ngaihpawimawh a ni ang a, hemi kawngahhian tlawmngai pawlte nasa zawka thawpui an ni ang. Kan leilungchhe mek humhalh te, tui leh tuihna humhalh te, tui leh boruakbawlhlawh (air and water pollution) zual zel tur ven kawngah tenasa zawka hmalak tum a ni. Reverine Forest Reserve hi dik takakenkawh tum a ni ang.

B-2.13 Construction Corporation din:Tuna kan dinhmunah hian kawngpui (highways) siam, lei

(bridge) lian siam leh building lian zawng zawng sak hna hi a rammiten chang lovin state pawn lam mi (Public & provate company)ten an thawk vek a, a hlawkna pawh state pawn lamah a chhuak

Page 39: MIZO NATIONAL FRONT

35

vek zel a, a ram mi ten chan kan nei tlem em em a ni. MizoramPWD hnuaia Contractor te hi hna lian tham eg. Highway tenderetc. chhang tura an qualify loh avangin State pawn lam contractorhlirin hna an thawk a, hna a muangin kawng chhia a tam em em ani. He harsatna su kiang tur hian Construction Corporation lian,state chhunga hna (construction work) lian te thawk thei tur din a niang. He corporation ah hian Mizo thalai lehkhathiam te tan hnahmuhna remchang a awm thei dawn a ni. Tin, kan rama contractorhna nei lova rei tak tak awm thinte hian he ConstructionCompany hnuaiah hian Sub-contract a thawh tur hna tam zawkan hmu thei ang.

B-2.14 Mizoram PWD Manual:Kan ram leilung awmdan (topography) leh sik leh sa

(climate) nena in mila hnathawh anih theih nan te, hna tha zawk lehchak zawka thawh a nih theih nan leh a ram mite chanvo humhalhnaatan Mizoram PWD Manual siam a ni ang.

B-2.15 Sum lo luan luh nana pawn lam mi hip luh (Creationof Trade & Investment Environment for Outside Investors)

Mizoramah pawn lam mi te tana sumdawnna (investment)tha leh phurawm a awm theih nan hnam himna ngaihtuah chunginnasa zawka hmalak a ni ang. Sumdawnna leh hmasawnna hnathawhna atan 'Invest in Mizoram' policy hman a ni ang a, kan ramleilung nena inmil industry din turin state pawn lam atangin Nationalleh Multi-National Company te'n Mizoram a sumdawnna(investment) an tih theihna kawng zawn a ni ang.

B-3 SOCIAL DEVELOPMENT POLICY(Mipui Vantlang Nun Tihhmasawn)He policy hnuaiah hian zoram mipuite lungawina leh hlimna

ngaihtuah te, hriselna leh thianghlimna (health & sanitation) tha te,pawikhawihna leh suahsualna (crime rate) tihhniam te, rilru hrisel

Page 40: MIZO NATIONAL FRONT

36

(public morality) ngaihtuah te, a tawi zawngin vantlang mamawhleh hmasawnna hrang hrang (community improvementprogrammmes) leh mihring thiamna leh thiamna tihpun leh hmantangkai te ngaihpawimawh a ni ang.

Vantlang nun nuam leh hmasawn zawnga a kal theih nan,ruahmanna tha siam turin he Policy hnuaiah hian nasa takahmalak a ni ang. Chung Policy-in a huam thenkhat chu - khawlaichep lutuk ven te, vantlang tana insak dan mumal zawk te, tui intur inpek dan tha zawk te, tuichhe luanna mumal siam dan te,hriselna leh thianghlimna mitin vawn tur inkawhhmuh te, Culturalitems leh Recreational centre siam te, vantlang inthiarna tha siamte a ni. Tin, heng bakah hian vantlang mamawh health centre te,thlanmual intawm tur siam te, mobile clinic te, intihhlimna hmunte, infiamna hmun te, Information Technology common servicecentre te, Wifi transmission leh vantlang intawm tur pawimawhte ngaihtuah a huam a ni. (Programme detail Appendix ahdah a ni).

B-3.1 Man-Power Development Policy (MDP)Mizo fate hi siamtu Pathianin hnam danglam tak, theihna leh thiamna(dynamic nature) sang tak neiin min siam a. Pathian hnam thlanIsraelte ang maiin kan thiltih leh kan hawina lamah reng reng chuanmite mak tih khawpa thiamna leh theihna nei sang tak nei hnam kanni. Pianphung danglam tak, thiltihtheihna leh ropui rukna tam takkawl, kawlhrawng (adventurous) em em, thil mawi leh nalh hretak, thil duh uluk tak, zaithiam em em, tlawmngai, huaisen lehchangkang (civilized) tak hnam kan ni.

He kan pianpui finna leh theihna (inborn skills andknowledges) hi awmze neia kan kalpui phawt chuan kan ramhausakna thurukah a chang thei dawn a. Khawvel finna leh thiamnathang zelah pawh hmathlir eng tak min pe theitu an ni dawn a ni.Heng kan finna leh thiamnate hi mumal taka hman tangkai (manageor professionalize) anih hun chuan India ram leh khawvela hnamlangsar tak kan ni thei dawn a ni. Heng mihring thiamna hman

Page 41: MIZO NATIONAL FRONT

37

tangkaina Policy hi a tawi zawngin Manpower Development Policyvuah a ni.

Mizo mipuite thiamna leh theihnate hrechiangin MNF Partychuan he Policy hi nasa taka kalpui a tum a ni.

B-3.2 MDP Kalpui Dan TurB-3.2 (i) Thiamna leh Theihnate hriatchian (Identificationof Potent Embedded Skills):

He Policy bultanna atan chuan Talent kan neih thatnatehriatchian (identify) tum a ni ang. He policy in a tum bulpui ber chuthiamna leh theihna kan neihte hna leh sum leh paia chantir(professionalize) leh management system mumal tak siam a ni. Hengatana kan raw material tur hriat hmasak hi kan bul tanna tur a ni.

B-3.2(ii) Hausakpui tham Talent kan neihte (Potential KeyGrowth Resources):

Tun dinhmun a talent kan kawl nasatna leh sumdawnna(market) khawvela zuanluhpui tham ni a langte chu- B-3.2(iii) Zirna (Education): Tun dinhmunah hian India ramaziak leh chhiar thiam tamna ber state pathumna hauh mektu kan ni a.Za zelah 91.33(Economic Times, the 25th. November, 2014) kanhauh mek a ni. Zirna lama kan hmasawnna hi kan intodelhna atan lehhmathlir eng tak min petu hmanraw pawimawh tak a ni thei dawn a ni.

B-3.2(iv) Infiamna (Sports) lamah :Mizoram thalai ten infiamna khawvela hlawhtlinpui tham

thiamna leh theihna kan kawlte hi Sports discipline hrang hrangahkan pho lang mek a. Chung zingah chuan kan piahphung lehruangamin a mil zual heng - Football, Table Tennis, Lawn Tennis,Combat Sports, Weightlifting, Archery, Shooting, Motor sportsleh Adventure sports ah te hlawhtlin theihna kan nei tih kan lan tirmek a, India ram leh khawvel huapin lawman chhuanawm tak takkan la nual tawh a ni. Tin, infiamna thenkhatah chuan tualchhunginelna (domestic league) mumal tak kalpui mekte kan nei ta bawk

Page 42: MIZO NATIONAL FRONT

38

a, kan pianphung leh rilru puthmang enin heng kan sawi bakah hiantheihna (potential) tam tak kan neih te tihhmasawn tum a ni.

B-3.2(v) Nursing lamah:Kan nula leh tlangvalte hi pianphungah hmeltha leh zei

an nih avangin Nursing lamah hian an hlawhtling mek a. Tunahhian India rama damdawiin lian heng - AIIMS, APOLLO lehInstitutes hrang hrangah pawh kohna an dawng nasa em em ani. Foreign a nurse hna thawk mek hi thahnem tak kan nei bawka. Tun dinhmun a India rama nurse tha ber chu kan nula lehtlangvalte an ni.

B-3.2(vi) Designing and Fashion Technology lamah:Pian phunga changkang tak (civilized) leh mit fing tak, thil

mawi hre em em, pipu chenah kut themthiam tak kan nih avanginkhawvel pum a Fashion Industry hlawk em emah hian dinchhuahnachance kan nei sang hle. Tun maia kan Designer te pawh hi anmahnituina leh thiamna nen mai pawh hian khawvel huapa zahpuiawmloh tak kuthnu an siam thei zel a ni. Heng kan skills kawl te hiInternational Market nen kan thlunzawm hun chuan hausakna thama tling ngei ang.

B-3.2(vii) Music:Mizote hi rimawi ngaina tak hnam kan ni. Tin, kan

ram hian khuarel music (natural music) min pe nasa em em a;sava hram, thereng hram, tuiluang ri, nungcha hrang hranghram ri, etc avangin rimawia phurna (musical inspirations)kan nei nasa em em a ni. Musical Instruments pawh kankhawih thiam em em bawk a. National level inelna sang heng,Hornbill Festival, IITs, NITs, IIMs leh Universities levelcompetitions-ah pawh thiamber lawman kan la nasa em ema ni. A dik tak chuan a hnam pum anga thlirin India ramahhian mizote aia zaithiam hnam an awm miah lo. Zai leh rimawi

Page 43: MIZO NATIONAL FRONT

39

hi kan hnama bet tlat a ni a tih theih. Tin, zaipawl (Choir)phei chu keini aia uar leh hlawhtlinpui hnam hi an awm kherlovang. Hetah pawh hian dinchhuahpui tham theihna chu kankawl a ni. A tihpun leh sum leh paia chantir erawh policymaker te tana challenge lian tak chu a ni.

B-3.2(viii) Fine Arts:Fine Arts tam tak huam chhunga mi, tuna kan uar zingah

kan hnam lam leh incheina neihte (traditional dress) hi a mawidanglam em em hlawm a. Olympic-a India Contingent teparade na a hak hial pawh a lo ni tawh a ni. Kan hnam lam,"Cheraw" (Bamboo Dance) phei chu India ram mai nilokhawvel hriat hial ni tawh in, Guinness World Record (a rualaCheraw kan tam ber) pawh kan lo siam tawh a ni. Heng kanArts te hi khawvel market-ah kan phochhuah hun chuanhausakpui tham a ni dawn a ni.

B-3.2(ix) Hospitality & Tourism Management:Kan sawi tawh angin kan hnam zia hi hawihhawm,

tlawmngai, leh changkang tak (civilized) kan nih avangin Tourist telo dawnsawn thiamna (hospitality) leh puipunna buatsaih (eventmanagement) lama theihna kan kawl a ni.

B-3.2(x) Eco-Tourism & Adventure-Tourism Management:Ram mawi tak (Beautiful Terrain) leh ramngaw hring tha

tak (Virgin Forest), sik leh sa nuam em em ram kan neih bawkavangin, Tourist-te hip turin theihna leh chakna (potential resources)kan nei tha hle a ni. Tin, Adventure lama tuite hipna tur hmunentirnan, tracking-na hmun tur tha, White Water Rafting tih theihnatur Suar khawkrawk te, Para-Gliding tihna tur Tlang tohlawt(Mountain Cliff) te, Puk hmingthang leh danglam te, Sanctuary,nungcha khawvel hmun danga awm ve lo leh vang tak te tlawh turte, etc. kan nei tha hle.

Page 44: MIZO NATIONAL FRONT

40

B-3.2(xi) Skills Development:Kan hnam hi pipute atangin kut themthiam tak hnam kan

ni. Kan thiam hnang te, thuam thilte hi tunlai hun pawha mawi lehhmuhnawm tham a tam em em a ni. Amaherawhchu, heng promotena tur Zirna in (Institute) tha te, hmanraw tha (infrastructural facility)te kan neih loh avangin tun dinhmunah chuan a ropui tur angin kanlansarhpui lo mai niin a lang.

Tin, kan sawi tak theihna leh thiam bikna(talent &skills)kan neihsa piah lamah kan thiamna leh theihna la phochhuah lohtam tak phochhuak theihna tur programme hrang hrang pawhngaihtuah a ni ang.

Heng kan sawi lan tak leh sawi lan loh tam tak (potentialresources) neihte hi mumal taka hman tangkai leh hna ngelnghet achantir (professionalize) hi Man Power Development Policy tumbulpui ber chu a ni.

B-3.3 MDP atana ruhrel din tura ruahmanna(Strategy for Infrastructure Development)

B-3.3(i) Manpower Department Din (Creation of Directorateof Manpower):

MNF sorkar lai (2003) khan thalaite hmakhua thlirinMizoram Youth Commission (MYC) din a ni a. Mahse Sorkarnate a lo inthlak avang leh ruahmanna that tawk loh avangin tunthleng hian a nih tur ang ni pha lovin, a huam a zim hle a. chuvangchuan a aia lian zawk leh huam zau zawkin ram changkang zawktetih angin 'Manpower Directorate' din a ni ang. Chu chuan mihringthiamna (skills) tihpun leh hlawkpui hna a thawk ang. Mumal taka'Channel' siamin Sorkar Department dangte angin Budget leh Fundallocation te pawh dah a ni ang. Kal dan mumal leh inawpdan(administrative bill) chu Assembly House a siam (legislate) a niang a, mithiamte rawn chungin mumal taka kalpui dan tur siam ani ang.

Page 45: MIZO NATIONAL FRONT

41

B-3.3(ii) Mizoram Institute of Fashion Technology Din( Establishment of Mizoram Institute of Fashion Technology-MIFT):

Fashion Industry lama kan than theihna turin zirna inchangtlung tak 'MIFT' (Mizoram Institute of Fashion Technology)din a ni ang. A remchan dan anga NIFT (National Institute ofFashion Technology) a in affiliate emaw collaborate a ni ang.University a in affiliate in zirlaite pawh degree pek an ni ang.Mithiam tam tak hna siamna leh thalaite thawh tur( Employmentgenerate) tha tak a ni dawn a ni. Course tha tak tak heng -Garment, Embroidery, Design, Pottery, Sculpture, etc lamah tehmalak a ni ang.

B-3.3(iii) Mizoram Institute of Skills Development andEntrepreneurship Training Din (Establishment of MizoramInstitute of Skills Development and Entrepreneurship Training- MISDET):

Hna hniam ber atanga sang ber thawk thei tura inbuatsaihnatur leh mahni ke a ding thei tura kutthemthiamna (skills Development),zirna leh sumdawnna (Entrepreneurship) bultan dan inzirtirna Institutedin a ni ang. ITIs leh Polytechnics te nen inhnek remtir a ni ang a,non-formal education leh formal education nen inmilin degree pawhpek tum an ni ang. National Council for Skills Development nencurriculum poh inzawm a siam a ni ang.

Tunlai hian kan thalai tam tak te inhlawhfain Foreign ram(Singapore, Saudi Arabia, Qatar, Malaysia, Macau, etc) leh Indiaram chhungah an chhuak nasa hle a. Hengte hi mumal zawka kalpui(channelize) anih theihna atan leh himna (security) sang zawk athalaite an chhuah theih nan he institute-ah hian training an nei thinang. Tin, a tul ang zelin sorkarin Passport leh VISA te a ngaihtuahang. Tin, he institute hian ramchhung leh Foreign a Agency hranghrang a thawhpui ang a, thalaite tan hna a tam thei ang ber angaihtuah ang.

Page 46: MIZO NATIONAL FRONT

42

B-3.3(iv) Mizoram Institute of Music and Fine Arts Din(Establishment of Mizoram Institute of Music and Fine Arts- MIMFA):

Kan Musical skills tehna a chantir (professionalize) turinMizoram Institute of Fine Music and Fine Arts (MIMFA) din a niang. Formal education curriculum chhungah dahin Educationaldegree tlukpui (Equivalent) pek a ni ang. Ramchhung leh ram pawna Institute te nen intlunzawmin thiamna inchhimtawnna (ideaexchange programme) siamin hna pawh ngaihtuah a ni ang. Tin, aremchan dan ang zela khawvel institute lar leh mithiamte pawh rawih(outsource) an ni thin ang.

B-3.3(v) Motor / Bike / Bicycle Intlansiakna HmunSiam(Construction of Racing Circuit / Race Track):

Tun dinhmuna Mizo Thalaite tuihalna ber pakhat chu anMotor / Bike tha takte pholanna hmun leh intlansiakna hmun (RaceTrack) an neilo hi a ni. Tin, Cycle Racing lam pawh hi kan uar chhomek bawk. Kan khawpui tawt takah hian thalaite thawk lakna turhmun leh heng an thiamthil an phochhuahna hmun a awmloh avangin,Racing lamah hian kan hmasawn tur angin hma kan sawn lo a ni.

Heng Thalaite tuihalna tireh tur hian Race Track / RaceCircuit National Level buatsaih tum a ni ang. Tin, hei hian thalaitehmakhua leh remchanna (opportunity) nasa taka a siam sak dawnbakah, an skills neihte nasa takin hna leh sum leh paiah a chantirthei dawn a ni.

B-3.3(vi) Sports Training-na hmun leh Multi-Sports ComplexBuatsaih (Introduction of Sports Training Facilities):

He programme hnuaiah hian Sports discipline hranghrang ah te Sports facility tha leh changtlung tak buatsaih a niang. Tin, heng a programme kan kalpuite hi National lehInternational a sports authority nen inthlunzawma thawh hona(collaborate) an ni ang. (FIFA, SAI, etc). Tin, sum Funding

Page 47: MIZO NATIONAL FRONT

43

system tha nei turin Sorkar laipuiin scheme a neihte a tam theiang ber hman tangkai (access) a ni ang a. Multi NationalCompany ten Sponsorships atana budget allocation an dah thinte atam thei ang ber Sports Associations leh Clubs te tan huiluhsak an ni ang (Heng company te hian sporsorships head atanhian 5% of their budget an dah thin).

B-3.3(vii) Khualzin hip tur hmun Siam (Creation of TouristHot-Spots):

Tourism Industry hi a hlawk avangin Khawvel ramtam tak hian hausakpuina atan an hmang nasa em em a. Keinipawhin kan ram mawina (natural beauty) leh ram pianhmangdanglam (diverse terrain) leh sik leh sa nuam em em(Favourable Climatic condition), leh mihring hawihhawm takchenna hmun kan neih avangin khualzinte tlawh duh tak ramahsiam kan tum dawn a ni. Chung an tlawh duh tur hmuntepawh chu a bik taka cheibawl a ni ang. Entirnan, LengpuiAirport an rawn tumna atang emaw Aizawl khawpui chhungatanga Helicopter service siamin, Phawngpui tlang leh hmunnuam dang reh leh mawi taka hruaina tur hmun siam te, kanlui khawkrawk tak tak a Boating / Rafting tih theihna te, ParaGliding tih theihna hmun siamte kan tum dawn a ni. Hmunthenkhatah chuan Pangpar hmun (Flower garden) te,Intihhlimna Park (Amusement Park) te, siam a ni ang. Hengkhualzinte uluk leh zei taka lo 'welcome' tur leh kaihruai tu(Guide) turin thalai lehkhathiam, Tourism leh Hospitality lamathiamna neite chhawr tangkai an ni ang.

B-3.3(viii) Medicinal / Herbal Research CentreDin(Establishment of Herbal Research Centre):

Kan ramah hian 'Ramhmul Damdawi' tam tak kan nei a.Heng kan damdawi hlu tak takte hi sum leh pai a chantir turin HerbalResearch Centre kan din ang. Hengah hian thalai lehkhathiam lehthiam lo pawh tam tak chhawr theih an ni dawn a. State sum hnar

Page 48: MIZO NATIONAL FRONT

44

tha tak a tling thei dawn a ni. Company lian leh mithiamte thawhpuiina siamchhuah dan leh Medicinal value (hlutna) te zirchiangin thalailehkhathiam tam tak he Research-ah hian an bung thei dawn a ni.Heng atanga kan thil siamchhuahte hi Damdawi In lian leh Statedang leh International Market a kan thawnchhuah theih tur hlawktak a ni thei dawn a ni.

B-3.3(ix) Mizoram Bamboo Mission and CraftmanshipsTraining Centre din (Establishment of Mizoram BambooMission and Craftmanships Training Centre):

Kan rama mau / rua te sawngbawlna hmun leh Mau/Ruaatanga thiamthil siamchhuahna hmun kan siam ang. Hei hian khawvelCompany lian leh National company te thawhpuiin thalai hna tamtak a pe thei dawn a. A remchan dan ang zelin National Institute ofFashion Technology te (NIFT) te, Indian Institute of Technology(IITs) Design Department te, leh National Bamboo Mission te nenthawkho in hna tam tak siam a ni ang. Tin, heta tanga product tepawh Market nen mumal taka thlun zawm (link) tura hmalak a niang. Kan product te tihral leh market chungchang buaipui turinIIMs te nen thawhho tum a ni bawk ang.

B-3.3(x) Mizoram Techno-Park Din (Creation of MizoramTechno-Park):

Mizo Thalaite kutthemthiamna leh thil siamchhuahte internetkaltlanga an zawrh theihna tur, khawvel hmun hrang hrang amithiamte nen an ngaihdan leh tuizawngte an in chhimtawn (share)theihna tur Techno-Park siam a ni ang. Hemi kaltlang hian sum lehpai tam tak kan ramah a lo luang lut thei dawn a ni.

B-3.4 MIZORAM NEW EDUCATION POLICY (MNEP)Ram leh hnam dinchhuahna leh tlukchiatna hi Zirna-ah a

innghah thuk em avangin hnam naupang Mizote hian zirnatha tluantling (Sustainable education) kan neih a tul takzet

Page 49: MIZO NATIONAL FRONT

45

a ni. Ram changkanna bulthut chu zirna hi a ni. Chu zirna thatluantling nei tur chuan a bulthut atanga hrilhfiahna lehchianna (conceptual clarity) a nei tha tur a ni. Hnam rohluleh ziarang vawn nunna leh khawvel changkang zelah chonathar hmachhawn tura buatsaihtu atan zirna tha kan mamawha ni. Tin, hun leh hmun a danglam thin angin zirnain a huamchin (scope of education) pawh tih hausak emaw tih zau atul thin. Zirna chu thiamna leh finna (wisdom) kan neihnamai piah lamah hna leh sum leh paiah chantir(professionalize) a tul bawk. Zirna chu ei leh baraintodelhna hmanraw pawimawh tak a ni tur a ni. Mihringinlaichinna vawngtu (service to humanity), taksa, rilru lehthlarau hriselna hmanraw pawimawh ber nih hi zirna bulthutchu a ni.

Mizorama zirna siamtha turin MNF chuan a hnuaia tarlanang Mizoram New Education Policy (MNEP) a kalpui dawn a ni.

B-3.4(i) New Education Policy (NEP):Central Sorkarin a kalpui zulzuia kan education siamthat a

ni ang. National Standard Education nei pha turin tan lak a ni anga,chumi atan chuan Kohhran leh private institutions te nen tangkawpahma lak a ni ang. SCERT hi tangkai zawka chhawrin National levelcurriculum siam a ni ang.

B-3.4(ii) New Education Commission:Mizoram a zirnain awmze nei zawka hma a sawn theih nan

leh kan kalphung tha lo laite zirchian leh siamthat na atan NewEducation Commission din a ni ang.

B-3.4(iii) Ngaihhlut tur dik inzirtir (Value-based education)Mizoram education hi 'Value-based Education' a chan

tir kan tum ang. Chumi awmzia chu kan zirna hi sakhaw tihbikneilo leh zirtirna awnbik neilo (value-neutral) ni lovin kan sakhua

Page 50: MIZO NATIONAL FRONT

46

leh hnam nun zirtirna laipuia hmang zirna kan siam dawn a ni.Kan khawtlang nun chhe mek siamthat nan nundan tha leh mawi(Manner and etiquette), faina nun pui, Zonunmawi tlawmngaihnaleh kan sakhaw zirtirnate bakah ram leh hnam hmangaihna(patriotism / nationalism) kan vawn nun theihna turin Mizo historyleh hnam pasalthate chanchin syllabus-ah telh a ni ang.

B-3.4(iv) Zirlaibu in a tum hrethiam tura zirtirna pek(Concept-clarity enhancement education):

Zirna innghahna bulthut (concept) hriatchianna lehtihnghet turin subject thenkhat - Philosophy, Logic leh test ofreasoning, etc. dah a ni ang. Kan zirna te hi awmze thuk zawkakan hman theihna atan inter-disciplinary approach kan hmangdawn a ni.

B-3.4(v) Hna hmu thei tura zirna kalpui (Job-orientededucation):

Tun dinhmun a Mizoram education mu tan lian ber chu kanzirna leh hna (Job) kal hrang daih hi a ni. Zirna in pangngai(conventional institutes) te hian hna min hmuhsak theilo tlat hi kansystem hman lai that tawk loh vang a ni. Hemi siamtha turin kanzirna her rem tum a ni. Hna hmu ngei turin zirna leh kutthemthiamnalam (skills education) uar a ni ang.

B-3.4(vi) Zirna tha atana hmanraw tha pek (Infrastructuredrive):

Zirna in changtlung zawk leh belhchian dawl zawk kanneih theih nan building tha, tui thianghlim, power supply tha,infiamna hmanrua, co-curricular activities tha zawk kan neih theihnan hma lak a ni ang. Sorkar zirna in te infrastructure a tihchangtlunna turin MHRD normal scheme hrang hrang hmantangkai a ni ang.

Private institutions te pawh a theih anga nasa in CentralScheme heng - Infrastructural Development for Minority Institutes

Page 51: MIZO NATIONAL FRONT

47

(IDMI) leh adangte hmangin tihhmasawn tum a ni ang. Kanthiamnate a taka chhawr tangkaina hmanrua atan Techno-Park(thiamthil leh mahni kutchhuak te internet kaltlanga hralh chhuahna)siam a ni ang.

B-3.4(vii) Thiamna bik nei tura in zirtir (TechnicalEducations endeavor):

India ram leh khawvel ram pum hi technical education lamahhian ke an pen nasat tawh avang leh hna reng reng pawh technicaleducation kaltlanga hmuh theihna a tam tawh zawk avangin Mizorampawh hian chu lamah chuan ke kan pen nasat a tul takzet ta a.Chutiang Institutes tha entirnan IIT, IIM, NIT, IIM, NIFT, ISI lehskills development Institutes te nei turin hma lak a ni ang.

B-3.4(viii) Pathian thu zirna lam tih hmasawn(Promotionof Theological Education):

State dang te'n an hlawhtlinpui em em Theological studieste uar zawka kalpui a ni ang. Pastoral leh church ministries chauhvahman thin piah lamah formal / professional education atan pawhnasa zawka hman dan ngaihtuah a ni ang.

B-3.4(ix)Zirna pangngai baka thiamthil zirna uar(Vocational Courses and Skills Development ):

Kan education tih hausak leh thar hlawk zawk theihnaturin thlur (level) hrang hrangah Vocational Course tun aia uarzawka kalpui tum a ni ang. Chumi tihlawhtling tur chuansyllabus ennawnin a theih chinah chuan Central kalphung(norms) zawm tum a ni ang. Physical education, Hotelmanagement, Pisciculture, Fisiculture, Horticulture,Embroidery and Tailoring, Cement Works, Carpentry, Pottery,Designings, music courses te pek tum a ni ang.

Tunlai khawvel mamawh skills development lam hawizawnga kan zirna in te her rem a ni ang. Chumi atan chuan ITI lehPolytechnics kan neih lai te tiphuisuiin trade chi hrang hrangah training

Page 52: MIZO NATIONAL FRONT

48

uar leh zual a ni ang a, Community College pawh a remchan dan azirin hawn tum a ni ang. Nursing School te student tam zawk zirtheihna tura buatsaih a ni ang a, mimal leh pawl enkawl NursingInstitutes te pawh zirlai tam zawk luh theih nan buatsaih lehchhawmdawl an ni ang.

Tawng lam hmasawnna atan Hindi Education leh ForeignLanguage Education pawh mumal zawk leh tha zawka kalpui ani ang. India ram pawna zir duh leh hnathawh tumte tanTOEFEL(Test of English as a Foreign Language) lehIELTS(International English Language Test System) training naruahman sak tum a ni ang.

B-3.4(x) Zirna In endik leh an that dan tehna siam(Monitoring, Assessment & Accreditations of Institutes):

Tun dinhmuna kan zirna hmun neih that te leh neih belh tur- NIT, MZU, H&TE institutes, Horticulture University, NIELIT,ICFAI, RIPANS, ITI, Theological colleges, Medical College,Mizoram Engineering College, Polytechnics, Elementary &Secondary education te endiktu - Assessment and AccreditationCommittee din a ni ang. Hei hi Mizoram Education Quality ControlBoard atan hman a ni ang.

Hei hian Mizoram chhunga sikul tam taka zirtirtu indaihlohnahi a zirchiang anga rualkhai taka zirtirtu semdarh hna a thawk ang.National schemes kan kalpui mekte uluk takin a vil reng ang. Zirlairilru lama harsatna neite tan Students Councillor Institutes tinahdah a ni ang.

B-3.4(xi) E-Governance & E-Resources:Kan zirna in te mumal zawk leh rual tlanga an kal theihna

turin e-Governance hman tum a ni ang. Tin, zirna hmanrua tha zawkleh changtlung nei turin zirna in a library te tih changtlun leh internetfacility / e-resources te dah tura hma lak a ni ang.

Page 53: MIZO NATIONAL FRONT

49

B-3.4(xii) Coaching Centre din (Establishment of CoachingCentres):

Professional Courses heng - MBBS, BDS, EngineeringCourses, Computer Courses, Business studies, Architecture,Nursing Courses, etc. lama hmasawn turin Coaching Centres thaleh rintlak din a ni ang. Khua leh vengin an chhawr tangkai theihturin a remchan dan ang zelin ruahmanna leh a dinna hmun turngaihtuah a ni ang.

B-3.4(xiii) Zirna In sawikhawm leh tihchangtlun(Amalgamation and Promotion of Institutes):

Tun dinhmuna Sorkar zirna in te hi Students-Teachers Ratioin mil lo tak tak te an ni hlawm a. Khaw tin leh veng tinin mahni pualzirna in neih theuh kan duh avangin, hetiang hi a thleng fo thin a ni.He kan harsatna sukiang tur hian zirna in thenkhat te finkhawm(amalgamate) hi kan tum dawn a ni.

Mizoram College thenkhat hi Post Graduate College turaruahmanna siam a ni ang. A tul dan a zira finkhawm leh technicaltraining institute lama her rem dan pawh ngaihtuah a ni ang.

B-3.4(xiv) Zirlai thiamtheite lawman pek (Incentives forMeritorious Students):

Board leh University exam-a ti thate (MeritoriousStudents) hnenah Incentive Award pek an ni ang. Zirlai harsaleh thiam thei bikte chawikanna tur scholarship pek a ni ang.Hei hian ram danga an tih fo thin angin zirna tawp an thlen theihnatura puihna (assistance provision) a keng anga; hemi schemeatanga zir hlawhtling (Alumni) te hian naupang pakhat an chawmve zel ang. Hemi atan hian inkaihhruaina dan mumal zawk (Rulesleh Regulations) te siam a ni ang.

Mizo thalaite lehkhathiam zinga Competitive Exam beitutehnenah tanpuina pek an ni ang.

Page 54: MIZO NATIONAL FRONT

50

B-3.4(xv) Zirna tha leh changtlung din (StandardizationMeasures):

Zirna duhthusam (Academic excellence) kan neih theih nankan zirnain chhuanvawr thenkhatah entawn tlak (Model) atan SmartClass-room te buatsaih tum a ni anga, zirlai te bung thar kaipui tuma ni ang.

Tin, zirlai rilru lam harsatna neite leh sual kawng daimekte tan Zirna hmun tha a an neih thin angin Students'Councillor pek an ni ang. Hei hian students tam tak harsatnaa sukiang mai nilovin student thate pawhin hmasawnna anneih phah nasa em em dawn a ani. Ram changkang zawkaan tih angin level hrang hrang hrangah Co-curricular activities- Choir competitions, Quiz, Sports, etc. nasa zawk leh Inter-School competitions changkang zawk buatsaih thin turabuatsaih a ni ang.

B-3.4(xvi) Zirtirtute training na hmun tih phuisui (Betterequipped Faculty Training Institutes):

Tun dinhmunah Faculty training institutes kan neih te'nduhthusamin min chawm zo lo deuhin a lang a, he kan harsatnasutkianna atan Faculty Training Institutes changkang zawk lehtam zawk din belh tum a ni ang. Tlang dung hrang hrangtemamawh tur anga dinna hmun tur thlan a ni ang.

B-3.4(xvii) School kai hun ennawn (Revision of Schooltimings):

Mizoram-a School kai hun (timing) tih hma hian mi tam taktan harsatna a thlen a, chubakah naupang hriselna lam atan pawhnghawng tha lo a nei a a lan avangin ennawn tum a ni. School kaihun hi kan ram mipuite ei leh bar dapna leh hnathawh dan (culture)mila siam tum a ni.

Page 55: MIZO NATIONAL FRONT

51

B-3.4(xviii) Private Institutions te thawhpui lehchawikanna:

Mizorama zirna (education)-ah hian Private Institutionsten tha an thawh hlawk em em a, zirna in kan neih that zingahpawh Private Institutions te an thahnem hle a ni. Chuvang chuankan zirna tichak tur leh tihmasawn turin heng Private Institutes tehi thawhpui tum a ni. Sorkar nen thawhdunna tha tak neih pui tuma ni a; a tul ang zelin Sorkar Programme leh hmalakna (initiatives)hrang hrang leh committee-ah te mawhphurhna pek tum an ni.Tin, central sorkar atanga hmathatna an hmuh theih te a tam theiang ber hmu thei tura tan lak a ni anga, State sorkar pawhin atheih ang tawkin hma a la ang.

B-3.4(xix) Education a MNF Sorkar hmasa hmalaknachhunzawm:

MNF Sorkar hmasa hunlaia kan neih tawh - 'The MizoramEducation Act' (2003) hi ennawn a ni anga, a tul angin post tharheng Mizoram Education Service (MES) te pawh siam a ni ang.Tin, Rules te pawh ennawn a ni anga, zirna kaihhnawih thil hranghranga tul leh hmalakna tur te ngaihtuah a ni ang.

B-3.4(xx)Zirlai te tana Hostel tam zawk sak:Thingtlang atanga khawpuia lehkha zira kalte awmna turin

Hostel tam zawk sak tum a ni.

B-3.4(xxi) Zirlai bul tanna ngaihpawimawh:Kindergarten atanga Middle School thlengin, zirna lama a

pawimawh lai ber a ni a. Heng Level-ah hian mithiam Psychologistleh Trained Teacher-te chauh hman kan tum ang.

B-3.5 SOCIAL SECURITY(Vantlang nun nuam leh ralmuang siam)Universal Declaration of Human Rights, Article 22-na chuan

Page 56: MIZO NATIONAL FRONT

52

"Mitinte dikna chanvo chu lung muang taka nunho theihna hi a ni.Lung muang taka nung thei tur chuan, ei leh bar te, mimal lehchhungkaw zahawmna inhumhim sak thuah te, khawtlang ralmuannathuah te sorkarin mimal tin te 'dikna' a humhal sak tur a ni" tih achuang a.

Tin, International Labour Convention (1952) a thu passedtawh chu - "Khawtlang mipuite himna leh hlimna pe turin ei leh barbakah khawtlang nun ralmuang a awm theihna tura hmalak hi sorkarmawh a ni" a lo ti bawk a. Chuvang chuan mi harsa leh chhawmdawlngaite chhanchhuahna mumal tak neih a tul em em a ni. India DanpuiArticle 41-ah chuan, "Upate leh hnathawh tur nei lote, natna lehtaksa theihlohna neite tan chhawmdawlna siam tur a ni" tih a chuangbawk a.

Heng Dan tlawhchhan leh ramin a mamawhna te hrechianginMNF Party chuan Social Welfare Development Policies a lo duangchhuak ta a ni.

B-3.5(i) Chhawmdawl ngai te tana ruahmanna(Relief, Rehabilitation and Welfare Schemes)

Kum upa te, hmeichhia te, leh naupang te leh pian phungaharsatna tawk (Person with Disabilities) ten sorkar puihna anmamawh bik em em a. Naupang rethei leh chanhai, hmeichhe rahbitleu tawh leh hmeithai te bakah kutdawh ngaihsaktu mumal nei lote tan Social Security scheme / Policy siamin hemi hmang hianenkawl leh an dinhmun te siam a ni ang. Khawlaia kutdawh an tlemtheih na atan ruahmanna siam a ni ang.

Tin, he Policy hian chhiatrupna tuartu te chhawmdawlnatur scheme chi hrang hrang a keng a. Lirnghing, tuilian, kangmei,leimin, thlipui, accident leh tawrhna hrang hrang te an tawrh nasatdan a zirin "tanpui vat" theihna tur dan siam a ni ang.Housing for All hnuaiah Mizoram chhunga khaw hrang hranga innei lote in sak sak vek tum a ni a, RGGVY Scheme hnuaia mitinelectric eng pek tum a ni.

Page 57: MIZO NATIONAL FRONT

53

B-3.5(ii) Khawtlanga sualna leh pawikhawihna tih tlem(Eradication of Social Evils and Rehabilitation)

Khawtlang a sualna chi hrang hrang - drugs leh zuhmankhawlohna in a hrin chhuah pawngsual, ruk ruk, naupang lehhmeichhe chunga hlei len, insualbuai leh nawhchizawrhna leh sualnachi hrang hrang te hi khawtlang nun tihrehawmtu te an ni. Hengsualna chi hrang hrang te hi tih tlem anih theih nan dan thar te siamleh dan dinglai te thuam tha a hmalak tum a ni. Hemi tihlawhtlingthei turin tlawmngai pawl leh kohhran te nena tang hovin hmalak ani ang a, hmalakna tur sum (Budget) pawh a tam thei ang bera tihpun tum a ni. Tin, zu hi khawtlanga harsatna leh buaina thlentu bulpuia nih avangin MNF party chuan sorkarna a chan hunah zu zawrhtihtawp a tum.

B-3.5(iii) Nundan tha leh mawi in zirtirna (Ethics andMoralism):

Kan khawtlang nunah tlawmngaihna te, taihmakna te, midang puih duhna te, a tlahniam hret hret a. Duhamna leh mahnihmasialna a zual zel a. Heng chhungril lama tlakchhiatna hian kanhnam nun a eichhe mek a.

Zonunmawi - tlawmngaihna, taihmakna, rinawmna,tuarchhelna, inngaihtlawmna, aia upa zahna, etc. kan pipu hunlaia kan lo neih thin ten mual min liam san mek a. Heng kanhnam rohlu chan mek (lost pride) hi nei let leh turin hma lak ani ang.

B-3.6 HEALTH-CARE (Mipui vantlang hriselna)Mizoram mipuiten hriselna tha zawk kan neih theihna atan

kawng thum hlawm lian tak - Invenna lam (Preventive) te, Tihdamna(Curative) bakah damdawi lam zirna tihchangtlunna (Promotive)lamah nasa zawka hmalak a ni ang.B-3.6.1 Invenna lam (Preventive):

"Tihdam aiin Inven a tha zawk" tih thufing behchhanin natnahrang hrang laka mipuite kan him tlanna atan uar tak leh awmze nei

Page 58: MIZO NATIONAL FRONT

54

takin zirtirna kalpui a ni ang a, a tul dan ang zela NGO, Kohhranleh khawtlng mipuite hmang tangkaiin inhrilhhriatna leh inzirtirna"Awareness" hrang hrang kalpui a ni ang. Tin, Sawrkar hmalaknaheng MSACS, NCD, National Health Mission etc. te hmang hiannasa taka inzirtirna "Awareness" leh a taka tih nghal tur thil te inhrilhhriatna neih a ni ang.

B-3.6.2 Tihdamna (Curative):Civil Hospital, District Hospital, CHC, PHC leh Health

Sub-Centre te tih changtlun leh thuam that a ni ang. Thingtlangleh hmun kilkhawr zawka doctor indaihloh vanga harsatna awmthinte phuhru turin ruahmanna tha zawk siam ani ang. Aizawlleh district khawpui danga Civil Hospitalte tih changtlun ahmanraw changkang Zawk (Eg. CT Scan, MRI, etc.) te pawhdah belh tum a ni.

Health-care scheme tha leh chhenfakawm zawk ruahmana ni ang. Mirethei leh harsa te tan a thlawna inenkawlna (FreeMedical Treatment) ruahman tum a ni. Hemi atan hian MNF sorkarlaia duanchhuah Mizoram State Health Care Scheme leh Centralsorkarin a kalpui mek Rastriya Swasthya Bhima Yojana (RSBY)leh a dangte changtlung zawk a kalpui a ni ang. Tin, sorkar hnathawkleh mipui te tan 'Group Insurance Scheme' hman tum a ni ang.Heng Health-care leh Health Insurance Programme atan hianCentral Sorkar atanga tanpuina (assistance) awm thei zawng zawngte hmang tangkaiin Insurance Policy pawh a tha thei ang ber turabuatsaih a ni ang.

Tun dinhmuna damlo inenkawlna senso (MR Bill) hmuh letthat theih loh leh MR Bill tang rei thin lutuk hi kaphung tha zawksiamim, inentirna leh damdawi senso awlsam zawka hmuh let theihtura ruahmanna siam a ni ang. Inenkawlna a lungawilohna thlennatheihna tur te, damdawi senso ang ang te hmuh let leh ngei ngeitheihna tura thupetu (Medical Appellate and Grievances RedressalBoard) siam a ni ang a, anni hian miharsate'n an inenkawlna sensochungchang leh vui leh vaina an neihte tha taka lo dawngsawngin,

Page 59: MIZO NATIONAL FRONT

55

dik taka rorelin, damlo harsate rang takin an manganna an chinfelsak zung zung thin ang.

B-3.6.3 Damdawi lam zirna tihchangtlun (Promotive):Mizoram in Medical College changtlung tak kan neih theih

na turin hma lak a ni ang a, natna khirhkhan thenkhat phai lampanpui ngai thin te Mizoram chhung ngeia enkawl a nih ve theihnan theihtawp chhuah a ni ang. Tin, Nursing leh Paramedical lamzirna uar zawk leh changtlung zawkin hawn belh a ni ang a, Mizothalai tam zawkin he lam kawng an zir theihna atan hmalak a ni ang.Heng bakah hian natna khirhkhan bik entirnan HIV, Cardio vascularleh Cancer chungchang zirna (research) lamah nasa zawk hmalaktum a ni a, heng natna enkawlna tha zawk leh hmanraw tha zawktengaihtuah tum a ni.

B-3.7 SPECIAL ASSISTANCE AND INSURANCE :

B-3.7 (i) Thihna avanga rahbi tleute enkawlna:Chhungkua a eizawngtu ber vanduaina tawka a boral palhin, a nupuifanaute chhawmdawlna pek an ni ang. Hei hi National FamilyBenefit Scheme bakah Labour Welfare Fund / Insurance Policyhmangin chutiang chhungkua chu chhawmdawl an ni ang. Hei hianeizawnna mumal ngaihtuah sak thlengin a huam ang.

B-3.7 (ii) Woman and Child Development (Hmeichhia te lehnaupangte dinhmun tihhmasawn)

Hmeichhia, a bikin hmeithai leh naupangtehamthatna atan 'Woman and Child Department' din danngaihtuah a ni ang a, sorkar laipui a Woman and ChildMinistry hnuaia scheme hmang tangkaiin hmeichhia lehnaupangte himna leh hmasawnna tur nasa zawka ngaihtuahani ang. He hmalakna kal tlang hian MHIP leh NGO dangtetihchakna leh thawhpuina dan a ngaihtuah ang.

Page 60: MIZO NATIONAL FRONT

56

B-3.7 (iii) Chhungkaw kehchhe tur venna:Khawtlang tana mi hnawksak leh suah sual rawngbawl te

zingah chhungkaw kehchhia (broken family) atanga chawrchhuak an tam ber tih kan hre theuh a. Hemi tih tlem hisorkar tana chona (challenge) lian tak a tling a ni. Hetiangchhungkaw keh chhia kan tlem theihna tur hian sorkarinPolicy tha tak a kalpui dawn a ni. Chutiang kawngah chuanKohhran leh NGO te thawhpui a tum dawn a ni.

B-3.7 (iv) Taksa a harsatna nei (Person with disability)enkawlna:

Pianphunga rualbanlo / harsatna tawk te'n hamthatna anchan tur Dan in a sawi te an chan ngei ngei theihna turin, he Dan(PWD Act) tha tak awmsa hi anih tur dik taka kalpuiin, anmahningei tel vena tur thuneitu sang (Board) siam a ni ang.

B-3.7 (v) Kum upa zawkte enkawlna:Kum upa te (tar kan tih mai te) tana hamthatna kawngah

Dan (Senior Citizen Act) a nihna ang taka hmang tura hmalak a niang. State sum atangin Tar pension tihpun a ni ang a, MizoramUpa Pawl nen a thawk hovin an rilrem zawng programme lehactivities te siam a ni ang.

B-3.7 (vi) Ruihhlo ngai leh Ngawlveite enkawlna lehchhanchhuahna:

Mizorama chhungkaw tam zawk hi ruihhlo hian min tibuaia, a tihngaihna tak hre silo hian kan mangang em em a ni. MNFsorkar chuan khua / veng hrang hrangah khawtlang enkawlinformation centre din in, chumi kaltlang chuan Sorkar, kohhranleh NGO ten an din, anih dan tur dik taka enkawlna hmun(Rehabilitation and After-care Centre)-ah dah an ni thin ang. Hetiangenkawlna hmun (centre) atan hian sorkarin Dan mumal tak a siamang a, thawktu, damdawi leh bungraw tunlai ber ber a thuamin

Page 61: MIZO NATIONAL FRONT

57

tehfung (minimum standard) a siam ang. Hemi atan hian budgetpawh a hranpa a dah ani ang.

B-3.7 (vii) Sorkar hnuaia awm Society te enkawlna:Project leh Programme bik enkawl sorkar Society te heng -

MSACS, ICPS, MSHCS, etc. a thawkte tha zawk leh chak zawkamipui rawng an bawl theih nan sorkara an dinhmun tihchian sak anni anga, Employment Provident Fund leh Security te pawh mumalzawka kalpui an ni ang. Heng Society te hi hlawk zawk leh thahnemzawka chhawr tangkai tum a ni ang.

B-3.7 (viii) Journalist te hamthatna siam:MNF sorkar laia bultan Mizoram budget-a Journalist Welfare

Fund bakah hian Mizoram-a Accredited Journalist te hamthatna hranghrang duan a ni ang a, Special Assistance, insurance leh retirementscheme te siam sak theih dan dap a ni ang. Tin, Mizoram chhung lehram pawna Journalist te an zinin hamthatna (entitlement) mumaltaka ruahman sak an ni ang. District tin leh khawpui lian deuh deuhahPress Club te tih changtlun leh hmanraw tha zawka thuam a ni ang.

B-3.8 SPORTS AND YOUTH SERVICESKhawvel ram changkangte leh India ram State dangte angin

keini Mizote pawh Sports lamah kan inhmang nasa ta hle a.International leh National level-ah pawh Zofate kan duailo ani tihvawi duailo kan lantir tawh a. Amaherawhchu, tun dinhmunaInfiamna ruhrel (Sports Infrastructure) kan neihte leh kan hlawhtlinnakan neihte hi a la beithamin hmasawn kan la ngai nasa em em a.Hetiang kawnga chona hmachhawn turin MNF Party chuan sportslama hmathlir fel tak a siam ang.

Sports hi mihringte, a tha zawnga kaihhruaitu, hnam hrangleh mimal inkara inkawmngeihna siamtu, ram hrang hrangte lungrualtaka thawhho tir theitu, mihring hriselna leh ei leh bara intodelhnahmanraw pawimawh tak a nih avangin kan ngai pawimawh em em ani. Hemi kawnga ruahmanna leh hmachhawp kan siamte kaihruaitu

Page 62: MIZO NATIONAL FRONT

58

atan chuan khawvel pumpui 'Infiamna' lama thuneitu sang ber'International Olympic Committee' (IOC) in infiammite kaihhruaina(Olympic Charter) a buatsaih zulzuia kalpui tur a ni. Tin, thalaitetana rahbi thar siam hi kan tum bulpui ber a ni. Infiamnatihhmasawnna (Promotion of Sports) atan a hnuaia mi ang hianhmalak a ni ang.

B-3.8(i) Sports Administration:Sports hi International Olympic Committee (I.O.C)

kalphungah Pawl Association (Non - Government Affairs)angakalpui a ni a. Hemi ang hian Infiamna (Sports Administration) hithuanghnih in kalpui tum a ni ang.

a) Sports in Non-Government Organisations(Voluntary Sports Associations)

b) Sports in Government Institutions.Voluntary Sports Organisation te hi National Sports

Federation a inthlunglut (affiliate) an nih avangin State Governmentduh dan ang ang a kaihhruai theih an ni lova. Mahse, a huikhawmzawngin MSSC hnuaiah State Level Recognised Association te hithawhho pui a ni. An Annual programme leh Budget te pawhMizoram sawrkar-in, MSSC kal tlangin a tanpui thin. HengAssociations leh Clubs hrang hrang te puihna hi tam zawk leh nasazawk a kalpui a ni ang. Hemi atana pawimawh ber chu MSSCthuam that leh tihchak hi a ni. MSSC bakah District Sports Council,Zonal Sports Committee pawh thuamthat leh tichak an ni ang.

B-3.8(ii) Sorkar zirna ina Sport uar (Sports in GovernmentInstitutions):

Zirna In hniam ber atangin a bul thut a infiamna (Sportsbasic principle) inzirtir a ngai a. Sawrkar hnuaia zirna sikul lehPrivate Institution zawng zawngah pawh Sports & Physical Trainingte hi Compulsory subject-a siam a ni ang a, Infiamna ti thei lo tanSkill Development hrang hrang kalpui a ni ang.

Page 63: MIZO NATIONAL FRONT

59

B-3.8(iii) Olympic Dan (infiamna tobul leh tum) angakalpui:

Olympic infiamna tobulleh tum pawimawh Fairplays,Sportsmanship, Friendship Solidarity, Olympic truce, environment,culture leh Internaltional Olympic Committee (IOC) dan pawimawhte, Mizoram Sports Association ten an vawn nun reng theih nanhmalak zel a ni ang. Heng infimna tobul te hi, hnam nun phungchawikanna atana hmanraw tangkai tak te an nih avangin nasa takachawinun leh kalpui an ni ang.

B-3.8(iv) Sports kalpui dan tur (Two - pronged approach):Infiamna hi huam zau zawng leh a sang zawng a kalpui tum

a ni. Extensive approach hnuaiah hian a zau zawngin khawtin lehpawl tin te telve theih na tura hmalak a ni ang a. Intensive approachhnuaiah kalsang thei bik lote, nasa taka dawm kan tur leh sumpawh atul dan a zira seng turin hma lak a ni ang.

B-3.8(v) Mizo Infiamna (Traditional / Indeginous games)chawilar:

Mizo ten infiamna (Indigenous games) chi hrang hrang tetihlar leh chawisan tum a ni. Thingtlang lamah mi chak leh thei taktak te tui mite dapchhuak turin Thingtlang mite in fiamna lehPi lehPute hunlaia infiamna te uar tum a ni ang.

B-3.8(vi) Players Incentives & Facilities:Infiamite an dam loh leh inhliam palh leh thihna thu ah

tanpuina te, training hlana an chhungkua puihna te, hlawhtlinna anneih, chawimawina leh an career tur ngaihtuah sak tum a ni.

Infiammite'n level hrang hrang heng - International, WorldChampionships, Asian Games & level, National a lawmman (Medal)an lakin chawimawina leh tangka fai lawmman tha tak lehchhenfakawm zawk pek an ni ang.

Page 64: MIZO NATIONAL FRONT

60

B-3.8(vii) Sports Infrastructure (Infiamna Ruangam Ruhrellian tham ) :

Playground, Stadium leh Hall te, Hostel leh TrainingAcademy te leh Infiamna kaihhnawih Instrument hrang hrangkhawtin te tan an mamawh bikah ngaihtuah sak zel tum a ni ang.Tin, Stadium, Hall leh Playground leh Infrastructure dang reng rengtepawh, a enkawl dan (Maintenence and Management) fel takaruahman a ni ang. Infrastructure siam zung zung theihna turin,Preservation of Spaces for Sports Infrastructure tih hi Sports Policykipui pakhat ah neih ani ang.

Ram pum huapa infiamna Kutpui (National Games) tethleng thei turin 'Infiamna Ruhrel tha nei tura hmalak' (InfrastructureDrive) tum a ni. He Programme-ah hian tun maia thalaite tuihalnatireh turin hma lak a ni anga, chung zingah chuan Motor Sports lamhmasawnna turin Racing Infrastructure -National level ngaihtuah ani ang. Cycling te hman theih tur Race Track pawh ngaihtuah sakan ni ang. Hemi chauh lo pawh a tam thei ang ber Sports ruhrel thahe Programme atan hian buatsaih tum a ni.

B-3.8(viii) Adventure Sports lam chawi lar (Promotion ofAdventure Sports):

Eco-Tourism leh Adventure Sports te tihhmasawnna leh atuite tan a remchanna siam sak turin Adventure Sports nasa takakalpui tum a ni ang. Hei hian khualzinte pawh nasa taka a hip theihdawn avangin hmathar lak a ni ang. Tin, Olympic principle zul zui insport Programme hrang hrang Conference, Camp, Exchange, Rallyleh intawhkhawmna hrang hrangah Sports leh Cultural item tekalkawp tir dan ngaihtuah thin a ni ang.

B-3.8(ix) Discipline uar bik neih (Special emphasis onSpecific Discipline):

Infiamna thenkhat, khawvel huapa kan lan awlsam theihnatur ni a kan ngaihte uluk taka zirchiang (research) in, kan thlang

Page 65: MIZO NATIONAL FRONT

61

chhuak anga, hemi kawnga kan hlawhtlin ngei theih nan a bik takasum ruahman leh kal phung funding leh system tha zawk hmangatan lak a ni ang.

B-3.8(x) Asian Games, Common-wealth Games, OlympicGames & World Championships hmachhawn turainbuatsaihna:

Heng Asia leh khawvel huap infiamna ah te hian Mizo thalaian tel theih na turin nasa zawka hma la in, hemi atan hian SportsPolicy siamin Budget ah sum ruahmanna tam tham dah a ni ang.

Page 66: MIZO NATIONAL FRONT

62

POLICY & PROGRAMME CHUNGCHANGAChhinchhiah tur pawimawhte (End - Notes)

1. He lehkhabu (Policy & Programmes) hi kum 2012-2013 laivela, Drafting Committee-in a lo duan tawh, ennawnna lehtihbelhna a ni ber.

2. Drafting Committee-ah hian member 16 awmin, vawi 22 aiatam in ko khawmin, a chhung thute hi phuah khawm a ni a.Pawn lam mithiamte pawh committee hian a rawn kual tamviau a ni.

3. A draft bu hi phuahkhawm fel a nih hnuah Elected Office Bearer-te, Core Committee-te Political Affairs Committee-te, Adviserleh General Secretary-te hmaah pharh leh sawiho a ni a.Sawihona atangin point thenkhatte pawh telh belh a ni.

4. Chumi hnuah a draft copy hi National Executive Committee-ah tahrik 23, Feb 2017 khan pharh leh sawiho a ni a. NationalExecutive Committee chuan a pawm fel hnuah chhut chhuah alo ni ta a ni.

5. He lehkhabu hi MNF Sorkar huna a hmalakna tur tlangpui leha hawi lam tur tarlanna (Concept paper) a ni ber a. Heta tarlanloh MNF Sorkar huna a tihtur chipchiar zawk (DetailProgrammes) tarlanna (Appendix Bu) a hranin ruahman sa veka ni.

6. Heng Thuanghnih tarlan tak- (a) MNF Sorkar huna a hmalakdan tur tlangpui tarlanna (Concept paper) leh (b) MNF Sorkarhuna a hmalakna tur chipchiar (Detail Programmes) AppendixBu atangte hian Party Election Manifesto hi la siam chhuah atlangzarh leh tur a ni ang.

Page 67: MIZO NATIONAL FRONT

63

7. MNF hmalakna tlangpui tur he lehkhabu-a tarlan bakah hiankhawvel hmasawnna chak taka thang chho mekin a ken, hengthil ruahman a nih laia la awm silo te pawh uluk taka ngaihtuahnaseng zui zel a, la telh belh zel tur a ni ang.

Chhiartu zawng zawngte’n ngaihtuahna uluk tak hmang zuiturin leh hriatthiam loh lai kan nei a nih pawhin, in zawhfiahtheih reng a ni e.

*************