MINISTRY OF EDUCATION · MINISTRY OF EDUCATION NAMIBIA SENIOR SECONDARY CERTIFICATE (NSSC) ......

Republic of Namibia

MINISTRY OF EDUCATION

NAMIBIA SENIOR SECONDARY CERTIFICATE (NSSC)

FOR IMPLEMENTATION IN 2006 FOR FIRST EXAMINATION IN 2007

DEVELOPED IN COLLABORATION WITH UNIVERSITY OF CAMBRIDGE INTERNATIONAL EXAMINATIONS

SILOZI FIRST LANGUAGE SYLLABUS

ORDINARY LEVEL

SYLLABUS CODE: 4109

GRADES 11 - 12

Republic of Namibia

MINISTRY OF EDUCATION

NAMIBIA SENIOR SECONDARY CERTIFICATE (NSSC)

SILOZI FIRST LANGUAGE SYLLABUS

ORDINARY LEVEL

SYLLABUS CODE: 4109

GRADES 11 - 12

Ministry of Education National Institute for Educational Development (NIED) Private Bag 2034 Okahandja Namibia © Copyright NIED, Ministry of Education, 2006 NSSCO First Language Silozi Gr 11 - 12 ISBN: 99916-69-41-8 Printed by NIED Publication date: December 2006

ZE MWAHALI

1. Makalelo......................................................................................................................................... 1

2. Muhupulo Wa Butokwa ................................................................................................................. 2

3. Milelo ............................................................................................................................................. 2

4. Mukoloko Wa Ze Itutwa ................................................................................................................ 3

4.1 Kuteeleza/Kubulela ....................................................................................................3

4.2 Kubala Ni Kuñola.......................................................................................................7

4.3 Litilica/Ze Mwalibuka ..............................................................................................15

5. Kutatuba ....................................................................................................................................... 17

5.1 Milibo Ya Kutatuba ..................................................................................................17

5.2 Mukwa/Mulelo Wa Kutatuba ....................................................................................18

5.3 Toloko Ya Mapampili...............................................................................................19

5.4 Mibamba Ye Pumahana Ye Supeza Kalulo Ni Kalulo .................................................22

5.5 Litoloko Za Mayemo A Linepo .................................................................................23

Ñambeko Ya A: Linaneho Kamo Ku Bonelwa Musebezi O Ñozwi (Mapampili Ya 1).......... 25

Ñambeko Ya B: Linaneho Kamo Ku Bonelwa Musebezi O Ñozwi (Mapampili Ya 2) .......... 26

Ñambeko Ya C: Linaneho Kamo Ku Bonelwa Kalulo Ya Kuñola Ya Pampili Ya 3............... 27

Ñambeko Ya D: Linaneho Kamo Ku Bonelwa Kalulo Ya Kuambolisana Ka Ze Mwalibuka (Pampili Ya 3)................................................................................................ 28

NSSCO Silozi 1st Syllabus NIED 2006 1

1. MAKALELO

Masilabasi a Namibia Senior Certificate of Education (NSSC) a lukiselizwe kosi ya tatubo ye tanda lilimo ze peli kasamulaho a kufeza Junior Secondary Certificate. Masilabasi a lukiselizwe kutaleleza ze tokwa ki Sikuka sa Mukoloko wa ze Itutwa za Tuto ya Likolo ze Pahami mwaNamibia (Curriculum Guide for Formal Senior Secondary Education in Namibia) mi a lumelezwi ki ba Katengo ka za Litatubo za Sicaba ni Mañolo a Bupaki (National Examination, Assessment and Certification Board [NEACB]). Masilabasi a Namibia Senior Certificate Ordinary Level (NSSCO) ni Namibia Senior Certificate Higher Level (NSSCH) a ikabela milelo ye miñata ye swana kungelela cwalo ni milibo ya mo kutatubelwa, kono tatubo i yemela kekezotuna mwabupala ni butungi bwa mungendenge wa NSSCH. Litokwahalo ze ekelizwe za NSSCH li fumaneha mwabutungi bwa mukoloko wa ze itutwa, ku ze ekelizwe kwamayemo a kutatafala kwa ze itutwa, ka za mukwa mo ku ñolelwa ni ze tokiwa ki misebezi ye ñolwa, ku ze ekelizwe hahulu kwa kuituta ze mwalibuka ni tokwahalo ye beilwe ki mukwa kamo kutatubelwa. Silabasi ya mutomo wa Lipuo za Pili i fa sikukanyana ka za mutomo o swanelwa kulatelelwa ki Masilabasi kaufela a NSSCH a Lipuo za Pili mi ha i si ka lelelwa kusebeliswa mwakilasi. Masilabasi a libani ni puo ye ñwi ni ye ñwi a ta fiwa kwalikolo.

Likalulo za butokwa za silabasi ki: • Milelo • Ze Itutwa • Tatubo • Toloko ya Mayemo a Linepo Likuka za ze Itutwa za Sicaba (National Curriculum Guidelines) ze sebeliswa famayemo a Tuto ya Litopa ze Pahami (Litopa za 11 ni 12) ni za mayemo likanelela ni ona a lituto za ba bahulu, kuba kalulo ya kuituta kwa kuya kuile. Kulemuha butokwa bwa muituti ni kukumalela famutomo wa tuto ye itingile kumuituti.

Likuka za ze Itutwa za Sicaba sa Namibia li lela: • kulemuha kuli tuto i ngelezi kubupa mikwa ni maikuto hamoho cwalo ni liseli ni zibo; • kuzwisezapili buitemuho ni kutwisiso ya mikwa, maikuto ni tumelo ya ba bañwi mwasicaba

sa lipuo ni lizo ze shelana-shelana; • kususueza kukuteka liswanelo za buntu ni bulukuluhi bwa kuipulelela; • kufa zibo ni kutwisiso ya litaba za lifasi za butokwa i li mwalifasi le liakufa kucinca i li ze

luba-luba mipilelo sakata ya batu; ncwa ya butuku bwa AIDS; kucisa kwa lifasi, kukutiseza mayemo a silalanda fafasi, kusaaba kaswanelo sifumu sa naha, kuatisa ni kuekeza kwamifilifili ya kuitwanisa, kuzwisezapili bumapanga-panga ni kuekeza swalisano;

• kulemuha kuli, sina zibo ya litaba kamifuta ya zona ha i nze i fumanwa kabuñata, baituti ba tokwa kuzwisezapili zibo ya bona ya kualuhanya lika, kuli toloka ni kunyakisisa sebeliso ya litaba ze ba fumani kaswanelo;

• kushemaeta ni kususueza baituti kuli ba fite fa kusebelisa ngana/zibo ye ba na ni yona i li kualabela kaswanelo kuamana ni za silalanda, sifumu sa aha ni sicaba.

Kacwalo masilabasi a sicaba sa Namibia a swanela kufa sibaka sa kuhulisa zibo ya butokwa kuamana ni za mifuta-futa ya lika ze ba swanela kuituta. Zibo ye cwalo ha i koni kuhuliswa kabuñwi mi i kona kushelana kakuya ka ze itutwa za mayemo a shelana-shelana. Puo i ekeza kwa zwelopili ya zibo ya butokwa ye swailwe ka*. • Zibo ya lipalo • Zibo ya kuambolisana * • Zibo ya kufana mañusa/litaba * • Zibo ya tatululo ya butata * • Zibo ya Mayemo a Mubili • Zibo ya Buiswalo ni Kamaiso * • Zibo ya Kuswalisana ni za Mipilelo ya Batu * • Zibo ya Kusebeza ni Kuituta* • Zibo ya Kunyakisisa Kabutungi ni Buikupuleli bo Butezi *


2. MUHUPULO WA BUTOKWA

Mayemo a puo mwaNamibia, i li kutalusa litukiso za simubuso ni kalulo ye bapalwa ki puo, a cincize hahulu kuzwelela fo lu fumanezi tukuluho. Licinceho ze li taba ni sa kueza kuamana ni kuluta lipuo, kacwalo ticele wa puo u ka talimana ni licinceho ze nca. Ki kalibaka leo ha ku li kwa butokwa kuutwisisa kuli ki kabakalañi licinceho zeo ha li bile teñi ni kuli ki licinceho mañi ze nca.

Tuto mwaNamibia i libani hahulu ni mungendenge o zwelapili kuambolwa za ona nako ni nako, kunyakisiswa ni kutahisa licinceho ze nca kamuliko wa kufa tuto ya mayemo a pahami kwabatu ba Namibia. Ki kakuya kamayemo a cwalo ha ku fumanwi kuli Masilabasi a Puo ya Pili a mbweshafazwa ni kukala kusebeliswa ki Likolo la Tuto kamulelo wa kunanula mayemo ni kulikanelela kwa tuto. Mungendenge wa tundululo ni kubupa sinca masilabasi a li teñi a, u eziwa kanzila ye zwelapili kuba ni kalulo ya kueza ku ze ezwa kaufela, kuambolisana kakubata kulumelelana ni swalisano mwahal'a baituti, maticele ni batu ba bana ni kabelotuna ya kueza kuli ku fitiwe familelo ye fitiswa ki silabasi.

Mayemo a Sibupeho kamukana a amana ni za puo ni sizo a itingile ka se sibulezwi mwaKalulo ya 3 ni ya 19 ya Mutomopuso wa Naha Namibia. Kuekeza kuzeo, kutahisa mayemo a kunga kuli Lipuo za Pili li be famayemo a likanelelezi, Mutomopuso hape u sa zwelapili kutahisa likalulo ze nca ze swanelwa kubapalwa ki lipuo ze mwahal'a sicaba sa Namibia. Likalulo ze bapalwa zeo li kona kutaluswa kakuya ka ze filwe mwatasi. • Butokwa bwa mutomo wa mo kulutelwa kuli i be sisebeliso sa kulutisa. • Kusebeliswa mwamayemo a simubuso mwamisebezi ye cwale ka: kamaiso ya likiliti, za

milao ni likatulo ncc. • Butokwa wa mukwa wa kufana mañusa ni kuambolisana ni lisebeliso za kufitisa kazona za

sizo. Kakuya ka ze filwe fahalimu ne kutaba kwa butokwa ha ne kuta itusiswa mitomo ye mibeli ye ngelezi ze amana ni za zwelopili ya ze swanelwa kuitutwa. Mutomo wa pili u amana ni kalulo ye bapalwa ki Puo ya Pili mwamayemo a kubupa sicaba kaufela mi ha ne li mutomo wa bubeli u amana ni mayemo a kubupa mutu kasibili. Kacwalo silabasi i lika katata kuzwisezapili temuho ya kubeya butokwa bwa puo ya mutu famayemo a likanelela ha ku bapanywa ni lipuo za ba bañwi. Maikuto a cwalo a kona kubupwa kakutahisa mayemo a mande a amana kaza butokwa bwa mutomo wa mayemo a mo kulutelwa.

3. MILELO

Milelo ki ye swana kwabaituti kaufela. Milelo i beilwe mwatasi i li kutalusa butokwa bwa kosi ya tuto ya Puo ya Pili ya tatubo ya NSSCH.

Milelo ki ya: • kukonisa baituti kuli ba ambolisane kaswanelo, ni kakuutwahala ha ba bulela ni kuñola • kukonisa baituti kuli ba alabele ku ze ba utwa, kubala, kubona ni ze ba zibile kale • kususueza baituti kutabela ni kuamuhela licinceho za puo • kususueza baituti kutabela kubala ze mwalibuka ni mifuta ya ze ñwi ze ñozwi • kuhulisa ni kususueza mikwa ya buikupuleli, buikezezi ni kuzibahaza makande a sizo a

sicaba sa Namibia • kususueza baituti kuli ba batisise libaka ze amana ni buino bwa batu ni kufumana zibotuna

ya litaba za butokwa za lifasi • kuekeza ku ze ñwi za kalulo ye ba ituta baituti kakuzwisezapili zibo ya bona ya kusebelisa

ze cwale ka (shangululo, taluhanyo, kubupamoho, kutatuba, kufita fabuniti kapa zibo ya se siezahala, kubeya maikuto kaswanelo, kufitisa maikuto, kutongola silibonda kapa sialuluti)

• kuzwisezapili buitemuho ni kutwisiso ya mikwa ya baituti, maikuto ni tumelo ya ba bañwi mwasicaba sa lipuo ni lizo ze shelana-shelana


4. MUKOLOKO WA ZE ITUTWA

4.1 KUTEELEZA/KUBULELA

ZIBO MILIBO Baituti ba ta:

ZIBO YE SWANELA KUFITWA KUYONA Baituti ba ta kona:

1. Kuteeleza katokomelo teeleza katokomelo kwa mañusa a amana ni za mifuta-futa kuzwelela kwalitimana ze ñozwi, kmt. makande, lipina, liñusa la sibuabui, lipiho, lipuisano, lushango (makande) wayalesi, lizibiso, lingambolo

• kuteeleleza kuitabisa ni kuikola(mikanga, makande a makuswani, ncc.) • kusupeza/kubonisa kutwisiso • kutaluhanya tatelelano, se sitisa cwalo ni se sita tahiswa ki ze cwalo. • kusebelisa ni kuitusisa liñusa le liutwilwe • kutoloka ni kubeya mañusa hamoho (ze cwale kakutahisa kuswana ni kushutana,

bunde ni bumaswe bwa lika) • kuakaleza ze kona kuezahala mwalitimana ze bulezwi • kuitusisa liñusa/litaba ze liutwilwe kufeleleza musebezi, kmt. piho, kufa kelezo • kuñola za butokwa kuzwelela ku ze utwilwe

2. Kulatelela litaelo. teeleza kwalitaelo ni kuliutwisisa • kuutwisisa, kutaluhanya ni kutoloka manzwi a butokwa mwalitaelo, kmt.: - kubapanya - kuambolisana - kutalusa - kufa shutano ya lika ze peli ni kufita - kufa kakutala

• kualabela kabukuswani ni kakutala kwalipuzo ze tokwa mañusa a ekeza kuli ku utwahale

• kulemuha lipuzo ze sa tokwi likalabo • kualabela kwalipuzo za mifuta ye shutana-shutana, kmt. lipuzo za bata likalabo ze

tezi, lipuzo ze bata maikuto, “eeni!” ni “baatili” (awa) ni manzwi a lipuzo ze kusufalizwe.

3. Kutwisiso utwisisa mañusa a zwelela kwalimbule ze shelana-shelana kuamana ni ze lelilwe kapa kutokwahala

• kusebelisa mikwa mo si swanela kuezezwa sika ni kuñola ze zamaelela ni musebezi • kubupa maikuto kuzwelela ku ze utwilwe • kutahisa maikuto a mafelelezo ni kutaluhanya sizwale se si mwahal'a mihupulo ye

zwelela ku ze ba utwile • kubapanya ni kufumana shutano ya lika ze ñozwi. • kubiha ka ze ambozwi • kusupeza kutwisisonyana ya mulelo wa mubuleli haiba ki swanelo • kubonisa zibo ya shutano ya lika za butokwa ze ñozwi




taluhanya za butokwa mwapulelo kapa ngambolo

• kuketa lika za butokwa • kutoloka mubulelelo wa mubuleli • kulemuha milelo, maikuto, mayemo a mutu ni butungi/mutomo wa taba

tatuba hande ze ba utwa • kunyakisisa sa talusa sibuabui ni kufita kwamafelelezo a mwa hupulela • kufa katulo kuamana ni ze utwilwe • kutaluhanya mwahal'a mañusa/litaba za butokwa ni ze si za butokwa ku ze ba

utwile • kutahisa maikuto fahalimu a liñusa/litaba ze zwelela falipuzo ze lika kufumana zibo

ya na ni yona mutu, ze zwelela fawayilesi ya mazimumwangala (TV), ni wayalesi ya kamita, mañolonyana a lumelwa kuba mitende, makande ni kuikabelwa kwa zibo ya kale

• kueza likakalezo ze tatuba za butokwa 4. Kuambolisana/kufana

maikuto fitisa liñusa/litaba ni maikuto • kuzwelapili ni ngambolo sakata

• kufitisa liñusa/litaba ni za butokwa kakutala • kubupa maikuto kanzila ye kolohanyizwe hande • kuutwisisa ni kufitisa kangisano ni maikuto • kuhupula ni kukandeka likezahalo ze mwalitimana ze ñozwi.

5. Kubulela kabukwala, kalinzwi le liutwahala ni kuhatisa manzwi

bulela kakuutwahala kakusebelisa linzwi le liutwahala ni kuhatisa linzwi

• kusebelisa mubizezo wa manzwi ni mubulelelo wo swanela kufitisa toloko ye utwahala.

• kufitisa mayemo a mutu kasebeliso ya linzwi le liswanela ni kuhatisa linzwi. 6. Sebeliso ya mukoloko

wa zibo ya manzwi sebelisa zibo ya manzwi mwalikalulo ze shutana-shutana i li kuli ba fumane manzwi a swanela ni mubizezo o lukile

• kusebelisa zibo ya manzwi a mifuta-futa • kutalusa manzwi ni lipulelonyana kakuya kamo li sebeliselizwe • kusebelisa libupeho za puo ze lukile • kuketa manzwi ni makabisapuo ze lukile

7. Kualaba kanzila ye swanela.

alaba kaswanelo kakubulela kakuya kamo li sebeliselizwe lika kakushutana-shutana

• kubonisa bunolotuna ha ba talimani ni litaba ze nca za maikuto. • kubonisa zibo ya ba baliteñi /bateelezi/ba babulelwa kubona • kubuza lipuzo ze swanela kutalusa hande se siutwilwe • kualaba kaswanelo mwapuisano kapa ngambolo • kufitisa maikuto fangambolo • kucinceza kwamukwa o swanela ba babulelwa kubona kapa bateelezi ba bali teñi • kusebelisa libupeho za puo ye lukile ni zibo ya manzwi • kuutwisisa butungi bwa taba, litoho za butokwa ni butokwa bwa zona • kutokola litaba ze tokwahala ni liñusa ni kulisebelisa kaswanelo




8. Tahiso hulisa zibo ya kutahisa lika kakubulela.

• kubonisa zibo ya ze swanela kuezwa mwamifuta-futa ya ze kubulela kmt. kualaba lipuzo ze amana ni litoho kakuya kanzila ye tokwahala

• kualabela fahalimu a mifuta-futa ya misebezi ya kubulela kmt. mañusa a libuabui, lipiho, litoloko/litaluso, lipuzo ze lika kufumana zibo ya na ni yona mutu (tiko), lipuisano, lipapazo/kufundota, lipina, tuñolonyana to tuya kwamitende, mikanga, ze tokozwi kwamisebezi ye zwa mwalibuka ze swanela kuitutwa

• kutahisa mañusa a libuabui, lipiho, liponiso • kufitisa litaelo ze filwe • kubulela fataba mutu a si ka itukiseza • kualabela kakutala ku ze susueza maikuto (maswaniso, lika, milumo) • kusebelisa kamaiso ya lilama za mubili ni puo ya mubili kaswanelo • kuutwisisa ni kuitusisa mukwa wa cwale ni mukwa wa kale kwa kukandeka

makande • kubapala lipapali ni kuikupulela ze si ka fitiswa

9. Kutahisa buineelo ni maikuto

sebelisa puo kufitisa ni kutalusa maikuto kapa buineelo bwa mutu

• kubonisa/kutalusa kuamuhela ni kusaamuhela • kusalumelelana kakubonisa likute • kufitisa/kutalusa maikuto fanto ye ñwi • kufitisa ni kufelisa kusaba ni sepo/silikwanilikwani • kubonisa mafulofulo ni kutabela kukolwisisa yo muñwi

10. Ngambolo, ngambolo ya kukangisana ni lingambolo za kulika kufita fatumelelano.

felisa litaba kakuambola ni lingambolo za kangisano kakusebelisa zibo ya ngambolo ya kulika kufita fatumelelano

• kutahisa ni kuyemela maikuto a mutu kakutala • kuamuhela maikuto a ba bañwi • kusalumelelana ni maikuto a fitisizwe ni kufitisa kakuakaleza muhupulo u sili/o

muñwi • kufelisa kañi kakulumelelana kapa kukutela mwamulaho ku za na bata kueza mutu • kutahisa likañi ze na ni ngana/niti ni kuutwahala • kukutela kufitisa maikuto a ba bañwi kaswanelo/kakutala kubonisa kutwisiso • kulika kufumana talululo kwabutata bo buliteñi kapa bo butahisizwe • kusupeza kukona kunolofaza kapa kucinca maikuto

11. Puo ni sebeliso sebelisa libupeho za puo kaswanelo ha ku bulelwa

• sebeliso ya mayemeli kaswanelo • sebeliso ya mabizo a mwabuñwi ni mwabuñata kamaezi a swanela/lukile • sebeliso ye lukile ya maezi a linako • sebeliso ya mabupi a liyemo kaswanelo • sebeliso ya matauli/maketi ni matalusi kaswanelo




• sebeliso ya makopanyi mwalipulelonyana ni lipulezwako kaswanelo • sebeliso ya kanala (mukwa wa kusiya kalulo ye ñwi ya mulumo wa linzwi kakubiza

linzwi sina (musal'a ka ye ne li 'musali wa ka') kusufazo ya linzwi, kutakutelo ni limakalo kaswanelo mwalipulelo

• sebeliso ya mifuta-futa ya libupeho za puo • sebeliso ya linguli ni makabisapuo

12. Toloko lika kufumana mutomo wa mo ku tolokelwa (kakuitatelela ni kanako ye swana)

• kutoloka kuzwa mwapuo ya simubuso (sikuwa) kuisa mwapuo ya pili kapa ya sipepo sa mutu - manzwinyana a sibuabui - sikwata sa batu ba baambolisana kapa ngambolo ya sikwata sa batu ba balikani - mikopano ya kuikupulela (famayemo a swanela sicaba) - mizeko ya kuta ya kuikupulela (ya sizo ni ya sikuwa) - litimana ze bunolo ze kuswani(ze balwa kakutiisa)


4.2 KUBALA NI KUÑOLA (Likalulo ze tatama li zwakanyizwe mwamapampili kamukana a li tatubo. Ha li swaneli kuba ze ikemezi ha ku lutwa, B. Kubala ni Ketelelo ya Kuñola ni C Makande a Kuñola. Likalulo kamukana ze kolohanyizwe mwatasi a A. Ze amana ni za kamita li na ni kopanywa-kopanywa ni kusebeliswa).



A: Ze amana ni za kamita 1. Litaelo

bala ni kutalusa litaelo

• kualabela kwalitaelo ze ñozwi kaswanelo • kuutwisisa ni kufitisa liñusa kakualabela kwamanzwi a butokwa a cwale ka:

- toola/taluhanya - talusa - kolokisa (bupa) - bonisa - fumana shutano/taluhanya - shashulula - kolohanya/kubukanya - kandeka - batisisa - shangulula - toloka/talusa - tatuba - bupa - bapanya - singanyeka - kusufaza




2. Kutwisiso supeza zibo ya kukona kutaluhanya lika kapa litaba za butokwa ze zwa mwamifuta-futa ya ze balilwe

• kusinganyeka taluso tenyene ya se sibalilwe • kutoloka liñusa la butokwa • kusufaza, talusa ni kutatuba lika ku ze balilwe • bapanya ni kufumana shutano kakusebelisa ze ñozwi ze fitelela i li ñwi kapa kalulo

ya zona • kubonisa kuli ba kona kuutwisisa muhupulo wa butokwa mi ba kona kufumana

mafelelezo/kusinula ze kona kufumanwa/kuyemela maikuto a zwa ku ze ñozwi • kuziba mayemo a muhupulo wa muñoli • kulemuha za buikupuleli ni manzwi a lisomo/nyefulo, makabisapuo, linguli • kusupeza zibo ya kukona kutokola liñusa/litaba za butokwa ze tokwahala

kuzwelela ku ze ñozwi ze cwale ka: - tubuka twa mañusa - lipiho - makandenyana a zwa (mwamitende, magazini (magazine) ncc - kukutela kunyakisisa - buka ya makande

3. Kubala kakulalaula kapili /bukwala kwa kubala.

sebelisa zibo ya kubala ye shutana-shutana (kubala kakuakufa kamikwa ye shutana-shutana)

• kubala kaluutuko mifuta-futa ya ze ñozwi i li kulika kuutwisisa feela • kubala katokomelo i li kulika kufumana liñusa le litokwahala • kubala hahulu/katata kuli mutu a utwisise • sebelisa mifuta ya lisebeliso za butokwa kaswanelo i li ze cwale ka;

- buka ya toloka ya manzwi ya misebezi ye shutana-shutana - buka mo kufumaneha lika za butokwa ni mañusa a mañwi a butokwa - sebeliso ya intaneti ya kompyuta (computer)

4. Kubala hahulu kakufitisisa

bala hahulu kakufitisisa kuli ba fumane zibotuna, kuli ba amuhele ze mwalibuka ni kubalela kuitabisa /kuikatulusa

• kubala ni kuutwisisa ze ñozwi ze shutana-shutana kuzwelela mwalibuka za makande, magazini a swanela, mitende, lipiho ni mapampili a kuoda

• kubiha ka ze ba bala kubonisa kuli ba utwisisa ni kukona kufitisa mañusa/litaba ze swanela

fitiswa kwamifuta-futa ya ze ñozwi • kusupeza kuli ba kona kuutwisisa tatelelano ni kutahisa lika za niti, muhupulo ni

maikuto a butokwa • kubalela kufumana liñusa la butokwa ni kufumana zibo ye swanela • kubala, kuutwisisa ni kutabela ze ñozwi kuzwelela kwalibuka ze shelana-shelana

ze cwale ka libuka za makande a kubala, makandenyana, lipapali ni mikanga • kutaluhanya mikwa ya sizo ye swana ni ye shutana-shutana




5. Kubala kabutungi ni buikupuleli

bala kabutungi ni buikupuleli kuzwelela mwalimbule za libuka ze shelana-shelana

• kutaluhanya mwahal'a niti, ze si za niti kapa maikuto • kutaluhanya milelo ya muñoli, sebeliso ya silibonda kapa kuyendamena lineku ni

susuezo ya bukwala • kuipumanela buniti kuzwelela ku ze ñozwi kapa ze balilwe • kutalusa kamo bañoli ba sebeliseza puo kukona kufitisa ze ba tokwa • kubona swalisano ye mwahal'a ze ñozwi ze shutana-shutana • kushangulula ze ñozwi ni kukona kukanana kanzila ye utwahala ni ye bonisa ngana

ni tatelelano ya lika • kutahisa maikuto ni buineelo bo bubonisa zibo

6. Kusufazo kuhulisa zibo ya kusufaza • kubala katokomelo kuli ba kone kutokola liñusa la butokwa, kulukisa hande ze tokwahala ni kulifitisa kanzila ye filwe

• kunyakisisa liñusa/litaba ni kuketa ze swanela kusebeza mwamayemo a tokwahala kapa a ketilwe

• kufumana buniti ka sa balile, kunyakisisa, kubapanya, kushangulula ni kubeya lika hamoho i li ze fumanwi ku ze ñozwi

7. Kutahisa likalulonyana ze ñozwi kakulukiswa hande ni kutamahana kaswanelo.

Kutahisa ni kulukisa mihupulo mwalipulelo ze tamahani, mwalitimana kaufela.

• kusebelisa lipulelo ze tezi mwatimana i li kutalusa maikuto a mañwi/mutomo wa taba

• kusebelisa litimana za makalelo, mubili ni za mafelelezo • kutomahanya ni kuzwisezapili maikuto • kulela, kutahisa sibupeho sa ze ta ñolwa, kushanga-shanga kuñola ni kutongola

mafosisa a musebezi o kalezwi kuñolwa pili mutu a si ka lika kale kuñola za mbuwa

• kuñola kamuñolelo wo swanela babali/bateelezi




8. Mukwa kamo kuñolelwa utwisisa, kutaluhanya mwahal'a lika ni kusebelisa mikwa ya kuñola ni kubulela

• kusebelisa lipulelo za kuñola ze bupehile hande kamo ku swanehelela (sina mwamañolo a silikani ni lingambolo)

• kusebelisa makabisapuo ni buikupuleli ha ku ñolwa ni kuama cwalo kwa ngana ya mutu

• kusebelisa mikwa ye miñwi ya bukwala ha ku ñolwa (kutokola) lipuzo za kulika kufumana zibo ya na ni yona mutu (tiko), tuñolonyana to tuya kubamitende, lipiho ncc.

• kusebelisa mutala o swanela i li kumbweshafaza kapa kunanula kutwisiso • kusebelisa mubizezo wa manzwi a swanela mwamayemo a simubuso ni ao isi a

simubuso • kusupeza zibo ya manzwi a si ka lumelelwa mwapuo, manzwi a sebeliswa

mwalibaka ze shutana-shutana za misebezi, mufuta wa puo o bulelwa mwasibaka se siñwi i li shutano ya manzwi ni mubizezo ni sebeliso ya mukwa o lumelezwi

• kutokomela mayemo a linzwi, kuisa linzwi mwahalimu ni fafasi ni kuitusisa linzwi kuhatelela sika

9. Toloko ye kuswani ye utwahala hande

supeza kukona kucinca ha ku ñolwa kalika za niti, mihupulo ni maikuto

• kuisa muhupulo ku se sitaluswa ki toho ya taba i li kufa ketelelo ku za kunñola • kufa litaba ze bonisa kuba ni ngana • kutahisa mihupulo ni maikuto, kusebelisa mifuta-futa ya mo ku ñolelwa • kuyemela maikuto ni mihupulo kakubonisa ngana ni kukolwisisa, kmt. kuñola

mañusa a sibuabui/kukangisana kwa mwakilasi • kusebelisa zibo ya kushangulula ni kushashulula hande kakuya ka ze ñozwi ze ilwe




10. Kupeletela ni maswayo a kuñola

bonisa zibo sakata ya sebeliso ya mo ku peletelelwa, maswayo a kuñola ni muñolelo wo lumelezwi

• kusebelisa kaswanelo maswayo a kubala a mayemo a Makalelo a cwale ka: - likuto - lifelwani - maswayo a kwalakwalula - maswayo a puzo - maswayo a maklo - tunala - litaku ze tuna • kusebelisa kaswanelo maswayo a kubala a mayemo a pahami i li kuli ba fite

famukwa o lukile wa kuñola: - likutwana - lifiyelo - madeshi - tulaka - haifeni - tudoti (kutulwa kwa manzwi mwapulelo) • kubonisa kutwisiso ni kusebelisa mutomo sakata wa milao ya mo ku ñolelwa

manzwi a puo




11. Sebeliso ya puo kusebelisa sibupeho sa puo se siswanela ha ku ñolwa

• kusebelisa manzwi kaswanelo • kutaluhanya shutano ye li mwahal'a mabizo • kusebelisa mayemeli kaswanelo • kusebelisa maezi a lukile ha itusiswa ni mabizo ni mayemeli a li mwabuñwi ni buñata • kusebelisa linako za maezi ze lukile kamo ku swanehelela • kusebelisa mayemo a libupi a lukile kaswanelo • kusebelisa ni kubeya matauli ni matalusi fa swanela kaswanelo • kubupa lipulelo ze bunolo ha ku ñolwa • kusebelisa lipulelonyana kaswanelo • kusebelisa makopanyi kaswanelo ha ku ñolwa lipulelo ze tatafalizwe ni

lipulelozwako • kusebelisa lipulelo ze tatafalizwe ni sibupeho sa puo • kusebelisa mulao o amana ni mautwanyi • kusebelisa maezi a lisebeliso • kusebelisa pupo ya maezi • kusebelisa liswalisanyi/kopaletifi • kusebelisa malikanyisa milumo • kusebelisa limakalo • kusebelisa pulelo ya sibuabui ni piho • kusebelisa pulelo ya sieza ni siezwa • kuziba linako kaufela ni sebeliso ya liezi • kusebelisa masupi • kusebelisa maamanyi • kusebelisa linguli ni lipulelonyana za linguli




12. Sebeliso ya zibo ya manzwi

kusebelisa hande zibo ya manzwi kakutala mwamayemo a shelana-shelana a swanela

• kusebelisa zibo ya manzwi a sa utwahali hande • kusebelisa manzwi a swanela mwamanzila a amana ni za mutu kasibili, za mipilelo

ya batu ni za tuto • kusebelisa zibo ya manzwi ye swanela kubonisa maikuto a mutu • kusebelisa manzwi a tabisa ni a mifuta-futa kutalusa lika ni kukanana • kusebelisa manzwi a bonisa kuba ni liseli ni zibo ya manzwi a swanela mufuta wa

se siezwa • kufumana zibo ya manzwi a mufuta o kona kusebeliswa mwalikalulo ze cwale ka

uto, zibo ya bumapanga-panga, za lipapali, litaba ze ama mipilelo ya batu ncc • kusebelisa maswanataluso, malatulanyi ni maswanataku

13. Kubapanywa kwa litimana ze peli

lemuha kuswana/kushutana ni kupatulula buniti bo butisa cwalo/mitala

• kulemuha kuswana ni kushutana ko kuli mwalitimana ze peli • kufa bupaki/mitala ya kuswana ni kushutana ko kucwalo

B. Ketelelo ya Kuñola 14. Kuñola kuama ni nto ye

filwe.

ñola ze amana ni mifuta-futa ya lika

kuñola: • mañolo a silikani • mañolo a simubuso

- za kupo ya misebezi ni za kutaleleza mapampili - tuñolonyana to tuya kuba mitende - lipilaelo - mañusa a ikabelwa ki batu ba bañata ba basebeza hamoho

• tuñolonyana to tuya ku ba mitende, magazini a sikolo • lipiho

- likozi - bukebenga - sitatimende sa bupaki - libaka za maikatulusezo - lipiho ze ya kwabazamaisi

• piho ya mitende • kubihela bahatisi ba makande (ba mitende, mawayilesi amazimumwangala ni

mawayilesi ya kamita) • lipuisano/lingambolo • lingambolo za sibuabui za simubuso ni ze isi za simubuso • kuñola buka ya za katiso ya za kazazi




• ze ñozwi kaza bupilo ni tuto ya mutu - ze ñozwi/ze ambozwi famukopano - mañusa a fanwa mwahal'a batu ba basebeza hamoho - mukoloko wa ze ta ambolwa famukopano - lipuzo ze lika kufumana zibo ya na ni yona mutu (tiko ya zibo), - mañusa a lumelwa kakompyuta (e-mail)

C. Kuñolwa kwa Makande ñola mifuta-futa ya makande • kuikupulela makande a kuñola i li kubonisa sebeliso ya manzwi, pupo ya litaba ni puo

• kufitisa maikuto a buikupuleli ni kutahisa sitatimende se siutwahala ka mwa hupulela mutu

• kuikupulela ni kufitisa likezahalo, mo li ezahalela lika ni babapali kanzila ye utwahala

• kufitisa zibo ye ba na ni yona kale, mihupulo, maikuto, minahano • kuhupula ze balilwe/utwilwe ni kuketa likezahalo ni ze talusa kabutungi • ñola:

- makande a kukandeka - makande a kutalusa - makande a bonisa kangisano ni buikupuleli - makande a kukanana - makande a fa liñusa - makande a kuikupulela


4.3 LITILICA/ZE MWALIBUKA



1. Kubonahaza zibo ye ze balile

ba ni zibo ni kutwisiso ya mifuta ya libuka ze shutana-shutana: - Libuka za makande - Libuka za lipapali - Libuka za mikanga

• kuhupula ni kukandeka likezahalo ze mwalitimana ze itutilwe • kulemuha ni kutalusa mutomo wa ze ba balile • kutalusa ze mwalitimana ze balilwe kakutahisa litaluso tota za manzwi kakuya ka

mwa sebeliselizwe ni litaluso za manzwi a sa utwahali hande ka mwa sebeliselizwe

• kuketa za butokwa ze zamaelela misebezi ye ketilwe ni kusebelisa mukwa wa kutokolwa kaswanelo

• kuutwisisa milelo ya muñoli 2. Kutongola ze balilwe

kabutungi tongola ni kunyakisisa ze balilwe

• kutaluhanya mifuta-futa ya maikuto • kulemuha kapa kuzuma ni kubatisisa mitomo ya ze balilwe, mulelo (se sitisa cwalo

ni se sita ezahala), za kuikupulela ni taluso kapa sisupo sa ze balilwe mwalitimana • kukona kunyakisisa milelo ya likande kapa papali, babapali mwalikande kapa

papali • kulemuha ni kubatisisa kamo puo, sibupeho ni pupo li konezi kutahisa se siñwi

kwataluso ya litimana ze balilwe • kulemuha sebeliso ya puo ya ze mwalibuka ye swanela ha ba nze nyakisisa

kakutala ka ze ba balile: - buikupuleli - lishendekela - lisomo - nyeliso - lishea

• kutaluhanya sizwale se sili mwahal'a ba bapali ni se ba lelile hamohocwalo ni babapali kasibili




• kulemuha manzwi a swanela a amana ni ze mwalibuka ha ba nze nyakisisa kakutala ka ze ba balile: - lishea ni butali/kutwisiso - mutufazo - papiso - kutakutelo ya taku ya pili (kmt. hande hahulu) - kutakutelo ya sebeliso ya litumanosi (kmt. sibiana mubiana) - papisano

• kulemuha ni kubatisisa lika ze tatama mwapapali: - puisano ni ngambolo ya mutu a li muñwi - mifilifili - buikupuleli - likezahalo ni likalulo

• kulemuha puo ya maikuto a tiile: - mañusa e si a niti kapa a kusikulula - kukona kulemuha kapa kuba ni maseme - maikuto

3. Kuatula ni kufa maikuto a mutu

bupa ni kuzwisezapili mihupulo ni maikuto a bona fahalimu a mifuta-futa ya libuka

• kuamuhela litimana ze itutilwe, kufumana buniti ku ze balilwe, kubapanya, kutatuba ni kutalusa

• kufitisa maikuto a bona beñi kuamana ni litimana ze balilwe • kuambolisana kaza sizwale se sili mwalitimana ze balilwe • kushashulula hande ni kuambolisana kaza likakalezo ze ba fitile kuzona,maikuto ni

buineelo • kubapanya ni kufa shutano ya mitomo ya ze balilwe, babapali ncc • kubonisa niti ya kukona kuikupulela ni kuatula kabulukuluhi • kutatuba i li kubona kapa mitomo ya ze itutilwe i konwa kusebeliswa mwabupilo

tenyene bwa kazazi • kulemuha bateelezi kapa ba babulelwa kubona ni mukwa wa mo li ezezwa lika


5. KUTATUBA

5.1 MILIBO YA KUTATUBA Bunde bwa mulutelo wa puo wa kuambolisana ha kulutwa ki wa kuli zibo ya puo ye swanelwa kuzibwa li lutwa kanzila ye ngelezi mikwa kaufela sina nzila mo lu sebeliseza puo mwabupilo tenyene bwa kazazi ni zazi. Kacwalo kulutwa kwa puo ha ku konahali kualulwa mwalikalulo ze shutana-shutana. Milibo ya kuteeleza/kubulela li kubukanyizwe hamoho mi Kubala ku tahisizwe sina Kubala ni Kualaba.

5.1.1 KUTEELEZA/KUBULELA Baituti ba ka kona: AO1 kuutwisisa, kubeya lika kakuitatelela ni kulitahisa kakubonisa ngana,

muhupulo ni maikuto sakata AO2 kualaba kaswanelo ha ba fiwa litaelo ni likuka ze swanelwa kulatelelwa

kakubulela AO3 kunyakisisa liñusa/litaba ni kuketa ze swanela kusebeza mwamayemo a

tokwahala kapa a ketilwe AO4 kubulela hande kazibo ya kale ye ba na ni yona ni kutahisa maikuto,

mihupulo ni za buikupuleli AO5 kulemuha litaluso za manzwi a sa utwahali hande ni buineelo bwa mutu AO6 kuambolisana kakutala, kaswanelo ni kuutwahala hande, kungelela

cwalo kuikunga kuba mwamayemo a mutoloki haiba ku kutokwahala cwalo

AO7 kulatelela hande za kukananisana kamulomo, kulika kufumana buniti bwa taba ni kufumana mafelelezo a yona

5.1.2 KUBALA NI KUALABA

Baituti ba ka kona: R1 kuutwisisa ni kubapanya mañusa/litaba ze utwahala ni litaluso R2 kualaba kaswanelo ha ba fiwa litaelo ni likuka ze swanelwa kulatelelwa

kakuñola R3 kufumana, kunyakisisa ni kuketa litaba ze swanelwa kusebeliswa

kanzila ye tokwahala kapa ye ketilwe R4 kulemuha litaluso za manzwi a sa utwahali hande ni buineelo bwa mutu R5 kunyakisisa se sitaluswa ki manzwi, litabanyana ni makabisapuo R6 kulatelela maikuto a fitisizwe ki muñoli i li kulika kufumana buniti bwa

taba ni kufumana mafelelezo a yona R7 kulemuha bañoli mo ba kona kufitisa ze ba tokwa R8 kulemuha ni kubatisisa kamo puo, sibupeho ni pupo li konezi kutahisa

se siñwi kwataluso ya litimana ze balilwe 5.1.3 KUÑOLA

Baituti ba ka kona: W1 kubeya lika kakuitatelela ni kulitahisa kakubonisa ngana, muhupulo ni

maikuto sakata W2 kualaba kaswanelo kuamana ni mañusa/litaba, maikuto ni buineelo bo

butahisizwe ki timana ye balilwe W3 kuñola hande kazibo ya kale ye ba na ni yona ni kutahisa maikuto,

mihupulo ni za buikupuleli W4 kuambolisana kakutala ni kaswanelo ni mufuta wa bateelezi kapa

babali ba bafilwe W5 kulukisa hande ni kufitisa liñusa kanzila ye filwe kakusebelisa litimana

ni mifuta-futa ya libupeho za lipulelo W6 kusebelisa kaswanelo peletelo, maswayo a kubala ni likalulo kaufela ze

amani ni puo ni muñolelo W7 kuñola kabuikupuleli misebezi kaufela ya kuñolela kufitisa maikuto


5.1.4 ZE MWALIBUKA Baituti ba ta kona: L1 kusupeza kutwisiso ya ze mwalibuka L2 kulemuha kamo bañoli ba sebeliseza puo i li kuli ba fumana lika za

butokwa mwa kulika kuyepa butungi bwa ze ñozwi L.3 kusupeza kutwisiso ya zibo ya ze mwalibuka L.4 kuambolisana kaza sebeliso ya puo ye mwalitimana ze balwa

kakubulela se siñwi kasebeliso ya buikupuleli, butali bwa manzwi ni mashendekela

L.5 kusebelisa puo ya mayemo a shutana-shutana i li ye zamaelela ni toho ya ze bulelwa

L.6 kuambolisana ni kufitisa kalabo ya maikuto a mutu L.7 kunyakisisa litimana ze balwa ze fumaneha mwalibuka za mifuta ye

shutana-shutana.

5.2 MUKWA/MULELO WA KUTATUBA 5.2.1 MUKWA WA KUTATUBA NI MO KUBEELWA LINEPO ZA MAPAMPILI

Mapampili a amana ni za mukwa wa kutatuba a lukisizwe sina cwana: Mapampili a1 ni 2 a swana mwaLipuo za ba Basweu ni ba Bansu. Mapampili ya 3 i tahisa manzila a kuiketela a na ni linepo ze swana ze zwa mwalibuka ze itutilwe ni tatubo ya kuambolisana ya Lipuo za ba Basweu ni ba Bansu.

Lipuo za ba Basweu ni ba Bansu Pampili Kalulo (Component) Nako Linepo Mayemo a

Kualulwa kwa Linepo

1. Kubala ni ketelelo ya kuñola 2 lihola ni 30 mizuzu 70-2=35 35% 2. Makande ni mañola 1 hola ni 30 mizuzu 30 30%

Lipuo za ba Basweu Pampili Kalulo Nako Linepo Mayemo a

Kualulwa kwa Linepo

3

Litatubo za mwahali za musebezi wa ze mwalibuka Kuambolisana ka ze mwalibuka

Mizuzu ye bata kuba 15

15

20

15%

20%

Lipuo za ba Bansu

Pampili Kalulo Nako Linepo Mayemo a Kualulwa kwa

Linepo

3 Pampili ya ze mwalibuka ye tatubiwa kwande a sikolo

Lihola ze 2 60 ÷ 3 = 20

20%

Kuambolisana ka ze mwalibuka

Mizuzu ye bata kuba 15

15 15%


5.3 TOLOKO YA MAPAMPILI Lipuo za ba Bansu ni za ba Basweu

Pampili/Kalulo Mufuta wa Lipuzo Linepo Nako Pampili ya 1

Kubala ni Ketelelo

ya Kuñola

Ku ta be ku bile ni makande a mabeli a kona kubapanywa i li a kutahisa liñusa, kukanana, kukandeka kapa kuikupulela. Butelele bwa likande ni likande bu na ni kuba likepe li li liñwi ni licika la pampili ya tatubo. Kalulo ya 1 - Puzo ya 1 (ye zwelela falikande la pili). Kalulo ye i na ni lipuzo ze talu za kualaba mo bonela i li ze tatuba lika za butokwa ze ama sibupeho ni za kukanana ni lipuzo ze likana ze ne za kualaba mo bonela i li ze tatuba lika ze cwale ka sebeliso ya puo ni maikuto a muñoli kuamana ni toho ye filwe. Lipuzo ze alabiwa kamo bonela li ta tokwa ze fita kutokola feela (kapa kukopolola feela) fatimana kapa litaba ze filwe.

[3 + 7 = 10]

Kalulo ya 1 - Puzo ya 2 (ye zwelela falikande la pili). Muituti u tokwahala kuñola likepe li li liñwi (kuitingile fo fita muñolo wa hae) kuamana ni likande la pili. Wo ki musebezi wa ketelelo ya kuñola, wo cwale kakuñola piho, kuñola liñusa la sibuabui, liñolo, kuñola ngambolo kapa patalazo, kufeleleza likande le lisiezwi fahali kapa maikuto a tahiswa kuamana ni se sili mwatimana ye balilwe. [20]

Kalulo ya 2 - Puzo ya 3 (ye zwelela fasibeli sa makande a 1 ni 2). Puzo ye i ta tatuba zibo ya kukona kuketa, kubapanya ni kukusufaza liñusa la butokwa kuzwelela fasibeli sa makande a likalulo za A ni B. Puzo ye i konwa kutahiswa mwalikalulo ze peli. [20]

Kalulo ya 2 - Puzo ya 4 (ye zwelela falikande la bubeli 2 kapa sibeli sa ona ). Wo ki musebezi wa ketelelo ya kuñola i li o tatuba kutwisiso ya baituti kuzwelela falikande la bubeli ni zibo ya bona ya kukona kusebelisa ni kuekeza faliñusa le lifilwe hamoho cwalo ni kusebelisa maikuto a bona beñi kamukwa wa kuikupulela wo cwale ka liñolo (la simubuso/silikani), piho, buka ya katiso ya za kazazi, za bupilo ni tuto ya mutu (CV) ni lipiho ze ñozwi kaza mikopano (Talima ze amana ni Ze Itutwa, likepe la… ka ze tezi za mukoloko wa likuka kamo ku ñolelwa). Muituti u kulubelwa kuñola 1½ (likepe ni licika), kono butelele luli bwa musebezi o swanela kufitiswa bu ta itinga famufuta wa musebezi o filwe.

[20] Linepo: 70 2hrs 30 min

Pampili ya 2 Makande a Kuñola

Pampili ye i ta tatuba zibo ya muituti kuamana ni makande a kuñola. Litoho za makande ze 9 (lobañwi) za kuiketela ki ze ta fiwa, i li ze bata kuli muituti a alabe kapa kufitisa za hae kabuikupuleli, kutalusa maikuto, kukandeka kapa kukanana kanzila ya mukwa o swanela. Ba ta keta toho i li ñwi mi ba ta ñola manzwi a mwahal'a 350 kuisa ku 500 (makepe a 2 kuisa ku a 3, ku ta itinga feela fo fita muñolo wa muituti). Linepo: 30 1hr 30 min


Lipuo za ba Basweu Pampili/Kalulo Pampili/Kalulo Linepo Nako Pampili ya 3 Kalulo ya 1: Musebezi wa ze mwalibuka

Kalulo ya 2: Kuambolisana

kaza Litimana ze zwa

mwaLibuka

Baituti ba ta tahisa misebezi ya kueza ye mibeli i li ya kuiñolela ba nosi (ya manzwi a eza 600 o muñwi ni o muñwi) i li ze ta ama mukoloko wa ze balilwe ze aluzwi mwamifuta ya libuka ze talu: mikanga, makande ni za papali. Baituti ba na ni kuñola musebezi wa bona kuamana ni mifuta ya libuka ze peli – Mikanga ki kapelezo. Musebezi u ta tatubiwa ki ticele ni kunyakiswa ki baboneli ba kwande a sikolo. Mu talime Ñambeko ya C kuli mu bone ze ta tatubiwa i li ze ba swanela kuziba. Misebezi ya kueza i ta tatubiwa fasikolo ki ticele mi i ta lumelwa kwande a sikolo kuyo nyakisiswa. Misebezi ya kueza i ta ama hahulu famukoloko wa za kubala o aluzwi mwalikalulo za mifuta ye milalu: libuka za makande, libuka za mikanga ni libuka za lipapali. Baituti ba tameha kuñola misebezi ya bona ya kueza famufuta u li muñwi wa libuka. Misebezi ya kueza i tameha kufiwa kwamafelelezo a temu ya bubeli ya sitopa 12 i li kufa sibaka kwabatatubi kuli ba itukiseze za tatubo. Tatubo ya kuambolisana i inga mizuzu ye 15 mi i ta ama ze cwale ka ngambolo ni kukandekisana fahalimu a musebezi wa kueza wa itukiselize kale muituti. Mutatubi u ta buza lipuzo ze amana ni musebezi o ñozwi ni kutahisa kuli ku be ni sibaka sa kuli muituti a bupe hande za kueza i li kuli a fitise maikuto.

[30 ÷ 2 ] [15]

[20] Total: 35

15 min

Lipuo za ba Bansu Pampili/Kalulo Pampili/Kalulo Linepo Nako

Pampili ya 4 Kalulo ya 1: Pampili ya ze mwaLibuka ye Tatubiwa Kwande a Sikolo

Kalulo ya 1 ya Pampili ya 4 i ta tatubiwa kuzwelela kwande a sikolo mi i ta bonelwa/kulaitelwa fasikolo. Libuka za likalabo za tatubo za baituti kamukana li tameha kulumelwa kwaDNEA kuli musebezi u yo nyakisiswa kubona kapa u ezizwe hande. Lipuzo li ta buzwa famifuta ye milalu ya libuka: Libuka za Mikanga, Libuka za Makande ni Libuka za Lipapali. Famufuta o muñwi ni o muñwi wa libuka ku ta buziwa lipuzo ze peli: puzo i li ñwi ye tokwa likalabo ze kuswani ya (linepo ze 20) i ta buzwa ni puzo i li ñwi ye tokwa kalabo ye telele ya kukandeka kapa kufitisa maikuto kalikande ya (linepo ze 20). Baituti ba ta alaba puzo i li ñwi famufuta o muñwi ni o muñwi alibuka. Mwahal’a likalabo ze talu, i li ñwi fateñi i tameha kuba likalabo ze kuswani ni i li ñwi ya kalabo ye telele ya kukandeka kapa kufitisa maikuto kalikande. Butelele bwa kalabo ye telele ya kukandeka kapa kufitisa maikuto kalikande i ta ba manzwi a 250 kuisa ku 300. Kalulo A (za Mikanga) (Puzo ya 1 kapa 2) Puzo ya 1: Puzo ye tokwa likalabo ze kuswani famukanga u li muñwi (1) (linepo 20) Puzo ya 2: Puzo ye tokwa kalabo ye telele ya kukandeka kapa kufitisa maikuto kalikande famukanga o muñwi kwande a wo buzizwe faPuzo ya 1 (linepo 20) Puzo ye i tameha kuba ni lipuzo ze peli ze kuswani ze tokwa kalabo ye telele ya kukandeka kapa kufitisa maikuto kalikande za linepo ze 10 ye ñwi ni ye ñwi. [20]


Pampili/Kalulo Pampili/Kalulo Linepo Nako

FaKalulo B (za Makande) (Alaba Puzo 3 kapa 4) Puzo ya 3: Puzo ye tokwa likalabo ze kuswani fabuka i li ñwi (1) ye ketilwe (linepo 20) Puzo ya 4: Puzo ye tokwa kalabo ye telele ya kukandeka kapa kufitisa maikuto kalikande fabuka ye ñwi ye ketilwe (linepo 20) Kalulo ya C (za Lipapali) (Alaba Puzo 5 kapa 6) Puzo ya 5: Puzo ye tokwa likalabo ze kuswani fabuka i li ñwi (1) ye ketilwe (linepo 20) Puzo ya 6: Puzo ye tokwa kalabo ye telele ya kukandeka kapa kufitisa maikuto kalikande fabuka ye ñwi ye ketilwe (linepo 20) Sibeli sa lipuzo za kalabo ye kuswani ni za kalabo ye telele/likande ha li na kubuza hahulu ku se situnumani mwabuka kono hañata ki kukena ku se sitaluswa. Li ta buza zibo ya muituti ya kukona kutalusa kakutibisa mihupulo, kunyakisisa kakutala kapa kufitisa maikuto a hae ka sa balile kuamana ni lika ze cwale ka babapali, se silelilwe, mukwa mo si ezelizwe ni mutomo wa se siezizwe. Mu bone Ñambeko ya C ya pampili ye kuamana ni linaneho kamo ku bonelwa musebezi i li ye swanela kusebeliswa ha ku bonelwa mufuta wa lipuzo ze tokwa Likalabo ze telele/makande. Mungendenge wa kuluta u ta ama mikanga ye 20, libuka ze 2 za makande ni libuka ze 2 za lipapali. Mikanga ni libuka ze swanelwa kuitutwa li ta tumuswa kapampili ya mubuso kuzwelela ku ba NIED kasamulaho a lilimo ze talu.

[20]

[20]

[60 ÷ 3 = 20] 2 hours Kalulo ya 2: Kuambolisana ka ze mwalibuka

Kuambolisana ku ta zamaiswa ki mutatubi (ticele) kakusebelisa mukwa wa kutatuba o fumaneha faÑambeko D ya pampili ye. Tatuboya kuambolisana i ta ba teñi kwamakalelo a kalulo (temu) ya bulalu kulatelela tatubo ya kuñola, i li ye ta ñolwa kwamafelelezo a kalulo/temu ya bubeli. Tatubo ya kuambolisana i ta nga mizuzu ye 15 mi baituti ba tatubiwa a li muñwi ka a li muñwi. Baituti ba ta keta ni kuambola kaza toho/mufuta u li muñwi wa ze ñozwi i li ze ba tahisize mwalikalabo za tatubo ya kuñola. Ngambolo haina kusikatela hahulu famusebezi wa ñozi muituti kono i ta talimana ni lika za mifuta i sili ya ze itutilwe. Kutuhafo ngambolo i ta hula kunga butuna bwa tatubo ya ze balilwe ni kuitutwa i li mo muituti a kulubelwa kubonisa zibo ya ze mwabuka ya balile ni kufa likalabo ze bonisa maikuto a hae kabutungi. Ticele ni ticele u ta tameha kuhatisa (record) palonyana ya lingambolo ni kulumela mitala ye kuli ku yo ba ni nyakisiso ya lika mo li zamaezi ki DNEA. [15] 15 min


5.4 MIBAMBA YE PUMAHANA YE SUPEZA KALULO NI KALULO Linaneho za mo ku Tatubelwa Lipuo za Pili (NSSCO)

Milibo ya Tatubo Pampili ya 1 Pampili ya 2 Pampili ya 3 AO1 √ AO2 √ AO3 √ AO4 √ AO5 √ AO6 √ AO7 √ R1 √ R2 √ √ R3 √ R4 √ √ R5 √ √ R6 √ √ R7 √ R8 √ W1 √ √ W2 √ √ W3 √ √ W4 √ √ W5 √ √ √ W6 √ √ √ W7 √ √ √ L1 √ L2 √ L3 √ L4 √ L5 √ L6 √ L7 √


5.5 LITOLOKO ZA MAYEMO A LINEPO Litoloko za mayemo a linepo li fezwi kufa katulo ya mayemo a linepo a 1 kuisa ku 4 i li kufa kutwisiso ya mayemo sakata a konile kufitiswa/kuboniswa ki muituti ya filwe linepo ze cwalo. Litoloko li tameha kutaluswa kakuya kaMilelo ya Tatubo ye shashuluzwi hande mwaKalulo ya 4 ya silabasi ye, kono ku nze ku tokomezwi kuli baituti ba ngile tuto ye famayemo a Puo ya Pili. Litoloko za mayemo a linepo ha li ami feela linepo za kalulo ye ñwi ni ye ñwi ya tatubo i nosi. Mayemo a linepo za mafelelezo ze filwe a ta itinga famusebezi kaufela o ezizwe mwalikalulo kamukana za tatubo. Kusafumana hande mwalikalulo ze ñwi za tatubo ku kona kukutisezwa fafasi ki kueza hande mwalikalulo ze ñwi mi toloko ya mayemo a linepo i ta fitisa mayemo a swanela. Muituti wa Mayemo a A u kulubelwa: 1. kuutwisisa ni kufitisa maikuto kakusebelisa mayemo a tatafezi hahulu; 2. kuutwisisa hande buniti bwa buñata bwa ze eziwa, mihupulo ni maikuto, ni tatelelano

ni kulifitisa kakuutwahala ni kakunepahala kakubulela ni kuñola; 3. kufumana ze tokwahala kakufana maikuto kuamana ni timana ye ñozwi ni ze bulezwi

i li kukona kuketa, kutahisa ni kunyakisisa kakutala se sizamaelela ni ze fitisizwe kapa ze tokwahala;

4. kubulela kabukwala ni kubonisa zibo ya kale kakubonisa butungi ni kunyakisisa hande kakutala kuamana ni mo ba ikutwela ni mo ba hupulela;

5. kulemuha litaluso ze si ka namuluha hande ni maikuto a fitiswa ki muñoli kapa sibuabui ni kunyakisisa litaluso za manzwi, lipulelonyana ni makabisapuo;

6. kubonisa hande zibo ya ba babulelwa kubona ni kutwisiso ya sebeliso ya puo ye swanela;

7. kuñola kalitimana ze bupehile hande, sebeliso ya sibupeho sa lipulelo ze ngelezi likalulo kalulo ze swanela ni kubonisa kukona kupeletela hande, kubeya maswayo a kubala ni likalulo kamukana ze libani ni puo ni muñolelo wa manzwi (orthography);

8. kubulela kakuutwahala ni kabuisepo ha ku bulelwa ni libuabui ze ñwi ni kuli haiba a kupiwa kutoloka mwahal'a batu ba babeli a eze cwalo.

Muituti wa Mayemo a C u kulubelwa: 1. kuutwisisa ni kufitisa liñusa kungelela mayemo a sa lyanganisi i li a namalalile feela

ni mayemo a batile kutatafaliswa; 2. kuba ni kutwisiso ya buñata bwa lika ze na ni taluso, mihupulo ni maikuto ni kulifitisa

kanzila ya mayemo a utwahala ni kunepahala ha ku bulelwa ni kuñolwa; 3. kufumana ze tokwahala kakufana maikuto kuamana ni timana ye ñozwi ni ze bulezwi

i li kukona kuketa ze zamaelela ni ze fitisizwe kapa kutokwahala; 4. kubulela kabukwala ni kubonisa zibo ya kale ni kufitisa hande kamo ba ikutwela ni

mo ba hupulela; 5. kukona kulemuha litaluso ze si ka namuluha hande i li ze sa lyanganisi hahulu ni

maikuto a fitiswa ki muñoli kapa sibuabui ni kubonisa zibonyana ya litaluso za manzwi ni lipulelonyana;

6. kubonisa hande zibo ya ba babulelwa kubona ni kutwisiso ya sebeliso ya puo ye swanela;

7. kuñola kalitimana, sebeliso ya mifuta-futa ya lipulelo ni kubonisa tokomelo ya kupeletela hande manzwi ni muñolelo wa manzwi;

8. kubulela kakuutwahala ni kabuisepo ni kubonisa kuitukiseza kuteeleza ku ba bañwi ni kualaba kaswanelo.


Muituti wa Mayemo a E u kulubelwa: 1. kuutwisisa ni kufitisa liñusa la mayemo a sa lyanganisi i li a namalalile feela; 2. kuba ni kutwisisonyana ya buñata bwa lika ze na ni taluso, mihupulo ni maikuto ni

kulifitisa kanzila ya mayemo a utwahala ni kunepahala hanyinyani ha ku bulelwa ni kuñolwa;

3. kufumana ze tokwahala kakufana maikuto kuamana ni timana ye ñozwi ni ze bulezwi i li kukona kubulela hanyinyani ku ze zamaelela ni ze fitisizwe kapa kutokwahala;

4. kutalusa zibo ya kale ya na ni yona mutu kamanzwi a tiile ni kufitisa ze utwilwe ni kuhupulwa kangana;

5. kulemuha litaluso za manzwi a utwahala ni maikuto a utwahala a fitiswa ki muñoli kapa sibuabui kazibonyana ya kufumana buniti bwa se siezahala kapa se siezahezi;

6. kubonisa zibo ya kuli puo i sebeliswa kalinzila ze ñata-ñata mwamayemo a shelana-shelana;

7. kulika kuñola kakusebelisa lipulelo ze bunolo - mayemo a fokola a sebeliso ya peletelo ya manzwi ni maswayo a kubala ni kupalelwa kutahisa lipulelozwako kwa iponahaza, kono ha li koni kupaleliswa kufitiswa kwa maikuto kapa kufana maikuto;

8. kubulela kakuutwahala, kusakona kutahisa ketelelo ku ze bulelwa kono u kona kualaba kakuya kaketelelo ya libuabui ze ñwi.

Muituti wa Mayemo a G u kulubelwa: 1. kuutwisisa ni kufitisa liñusa la mayemo a sa lyanganisi i li a namalalile feela; 2. kutwisiso ya mutomo wa buniti, mihupulo ni maikuto, ni kulifitisa kanzila ye

utwahala ha ku bulelwa ni kuñolwa; 3. Kukona kuketa za butokwa ze likani mwalitimana ze ñozwi ni ze bulezwi ni kukona

kutahisa maikuto a mayemo a likani kuzona; 4. kutalusa zibo ya kale ya na ni yona mutu kamanzwi a tiile ni kufitisa ze utwilwe ni ze

hupulwa kamukwa wa mayemo a pili; 5. kulemuha litaluso za manzwi a utwahala ni maikuto a utwahala a fitiswa ki muñoli

kapa sibuabui; 6. kubonisa zibo ya kuli puo i sebeliswa kalinzila ze ñata-ñata mwamayemo a shelana-

shelana; 7. kulika kuñola kakusebelisa lipulelo ze bunolo - mayemo a fokola a sebeliso ya

peletelo ya manzwi ni maswayo a kubala ki ze iponahaza, kono kufitisa maikuto kwa petehala ni ha kuna ni lisitataliso ze cwalo;

8. kubulela kakuutwahala, sihulu ha ku alabelwa faketelelo ya libuabui ba bañwi.


ÑAMBEKO YA A: LINANEHO KAMO KU BONELWA MUSEBEZI O ÑOZWI (MAPAMPILI YA 1)

1 2 3 4 5 NSSCO

PUO YA PILI: SILOZI

LINEPO: 20

Ze Mwahali ni Sibupeho

Mukwa kamo ku ñolelwa ni

Kunepahala

• Sebeliso hande ya mo kuñolelwa.

• Ze ñwi li hande • Sebelisotuna ya

puo ye swanela • Ze nepahezi

kakutala • Ze tabisa kulibala

• Li bata li ba ze sebelisizwe kamukwa o munde

• Sebeliso hande ya zibo ya manzwi

• Mafosisa a likani kapa ha kuna mafosisa (li bata kuba ze sina mafosisa)

• Zibonyana ya mo kuñolelwa ni busafanyana, fa ni fani

• Sebeliso ya zibonyana ya manzwi

• Puo ha i tamani hande

• Kulyangana hanyinyani ha ku taha kwamafosisa

• Muñolelo o namalalile; ze fitiswa ha li beiwi kaswanelo

• Zibonyana ya sebeliso ya manzwi kono isi kaswanelo

• Palonyana ya mafosisa

• Muñolelo ha u swaneli; hañata ha u bonahalisi hande

• Zibo ye fokola ya puo; ha fitisi litaluso za manzwi kaswanelo

1

• Zibotuna ya se siezahala • Punonahalo ya zibo ya kubeya lika ze tokwahala • Tokomelo ya mo ku tahisezwa maikuto • Ponahalo ya sibupeho se silukile

20-19 18-17 16-15 (14-12) (11-9)

2 • Ze zwa fatimana li batisiswa kanakonyana ye telele • Tokomelo ya lika kakulitahisa kakutala • Sibupeho se sinde ( makalelo a konwa kusebeliswa)

18-17 16-15 13-12 11-9 (8-7)

3 • Ze zwa fatimana za lemuhiwa, kono ha li sebeliswi

kaswanelo • Sibupeho se sitabisa (makalelo a na ni tuso)

16-15 14-12 11-9 8-7 6-5

4

• Lipuzo li utwahezi kono li na ni kono • Ha kuna tatelelano hande ya mo li tahisezwa lika • Sebelisonyana ya ze zwila fatimana • Sibupeho ni tatelelano ha li bonisi kuba ni zibo

(14-12) 11-9 8-7 6-5 4-3

5

• Ha kuna se siezahala kaswanelo • Maikuto a mañwi ha fumanehi • Ze ikopezi/ ze si na mayemo sakata • Sibupeho se sifokola • (ha kuna litimana)

(11-9) (8-7) 6-5 4-3 2-1

Ku tokwahala mibamba ye 8 kuli ku eziwe musebezi wo.


ÑAMBEKO YA B: LINANEHO KAMO KU BONELWA MUSEBEZI O ÑOZWI (MAPAMPILI YA 2)

1 2 3 4 5 NSSCO

PUO YA PILI: SILOZI

LINEPO: 30

Mutala: ZM3 + MP4 = 13 30

Ze Mwahali

Mukwa kamo ku ñolelwa ni

Puo

Ze simulula; za buikupuleli; ze sebeza kaswanelo; zibotuna ya manzwi; sibupeho se sizwezipili; litimana za ngana hahulu; zibotuna ya ze tahiswa; ze si na mafosisa.

Sebeliso ya puo ya buikupuleli ye likani; sebeliso ye swanela ya linguli; sebeliso ye pahami hanyinyani ya manzwi; litimana ze swanela; sebeliso ya manzwi ye swanela; mafosisa a likani.

Ha kuna buikupuleli; zibo ya manzwi ye likani; pupo ya lipulelo ye likani; kusasebeliswa hande kwa litimana; kutokwa zibo ya ba babulelwa kubona; puo ye si yona hande; puo ye si yona hande; mafosisa a mañata; mukwa wa kuñola o sa tabisi.

Zibonyana ya kukona kufitisa maikuto; zibonyana ya sebeliso ya manzwi; pupo ya lipulelo ye sa tabisi; litimana ze fokola; zibo ye nyinyani ya ba babulelwa kubona; mafosisa a maswe a lyanganisa.

Kusakona kufitisa maikuto; ha kuna zibo ya manzwi; lipulelo ze si ka felelela; mafosisa a maswe hahulu.

1. Ze tabisa; ze simulula hande; ze na ni mutomo o utwahala; ze itatelela kaswanelo; ze kolwisisa; ze bupani moho; ze yelela ni toho ya taba.

30-27 26-24 23-21 20-17 16-14

2. Ze talusa kaswanelo ze ama toho ya taba; ze bonisa mutomo sakata; sibupeho se siswanela. 26-24 23-21 20-17 16-14 13-10

3. Kubonisa zibo ya toho ya taba; kuama hanyinyani famutomo; sibupeho se silyangana hanyinyani; ze latelela toho ya taba; sibupehonyana se siutwahala.

23-21 20-17 16-14 13-10 9-7

4. Ha kuna ze ama toho ya taba; li kutezi hahulu fafasi; ha kuna mutomo o bonahala; ze sa tabisi; mafosisatuna; kutakutelo ye sa bonisi kuba ni tuso.

20-17 16-14 13-10 9-7 6-4

5. Ze zwile mwanzila; ha li si ka tamahana moho; ha kuna mutomo; mihupulo ye si ka tamahana; butelele bo bu sa swaneli; kutakutelo ye sa bonisi ngana.

16-14 13-10 9-7 6-4 3-1

Haiba kuli likande/liñolo li fitelela kamanzwi a 30, ze mwahali li ta bonelwa feela kakulatelela palo ya manzwi ye swanela. Mi ze mwahali cwale li ta felwa koto kakutalima tamahano, tatelelano hande, ncc. Ye sa zibahali kuli ki puo mañi = 0


ÑAMBEKO YA C: LINANEHO KAMO KU BONELWA KALULO YA KUÑOLA YA PAMPILI YA 3

(Lipuo za ba Bansu: Mufuta wa likalabo ze telele/likande; li bonelwa fahalimu a 20. Mufuta wa likalabo ze kuswani ki 10, kusebelisa linaneho ze swana ni kualula ka 2. Likalabo ze fitelela palo ya manzwi ye swanela ha li swaneli kubeiwa famayemo a fahalimu a 13 - 16 ) (Lipuo za ba Basweu: Misebezi ya kuyo eza; i bonelwa fahalimu a 15)

LINEPO

20 15 Kutwisiso ya timana Kutwisiso ya musebezi Ze tusa bupaki kuzwelela

fatimana Kalabo ye ama maikuto a mutu

Kamuhelo ya tunangu to tu mwalibuka

17-20 13-15

U kona kubonisa kutwisisotuna ya timana ye ketilwe.

U kona kubonisa kutwisisotuna ya musebezi; u kona kualaba za teñi kaswanelotuna ni kabuikupuleli

U kona kufumana bupaki bo buswanela kuzwelela fatimana i li bo buyemela za fitisa kakukolwisisa

U kona kufitisa maikuto a hae a utwahala kuamana ni timana ya balile.

U kona kulemuha ni kuamuhela muñoli mwa sebeliseza babapali, sibupeho ni puo.

13-16 10-12

U kona kubonisa kutwisiso ye tezi ya timana ye ketilwe, kubonisa zibonyana ya kukona kutoloka kunyakisisa za butokwa ni maikuto kuamana ni sika.

U kona kubonisa kutwisiso ye tezi ya musebezi mi u kona kualaba za teñi kamayemo sakata.

U kona kufumana bupaki fatimana bo bukona kuyemela za fitisa.

U kona kufitisa maikuto a hae kuamana ni timana ya balile.

U kona kulemuha ni kuamuhela muñoli mwa sebeliseza babapali, sibupeho ni puo.

9-12 7-9

U kona kubonisa ni kuutwisisa timana ye ketilwe, kubonisa zibo ye likani ya za butokwa ni maikuto kuamana ni sika.

U kona kubonisa kutwisiso ya musebezi ni kuli u kona kualaba kaza teñi

U kona kufumana bupaki bo bulikani mwatimana ya balile ni kuitusisa kuyemela za fitisa.

U kona kufitisa kalabo ye supeza kuli ze ñwi za butokwa li hupuzwi.

U kona kulemuha muñoli mwa sebeliseza babapali, sibupeho ni puo.

5-8 4-6

U kona kubonisa mutomo wa kutwisiso ya timana ya za mwalibuka ze ketilwe.

U kona kubonisa kutwisisonyana ya musebezi.

U kona kuama kwatimana, nihaike kuli za teñi ha li kolwisisisi hande.

U kufitisa maikutonyana a hae kaza timana.

U kona kulemuha muñoli mwa sebeliseza babapali ni sibupeho.

0-4 0-3 U bonisa kutwisiso ye sa utwahali ya za timana ya ze mwalibuka.

Ha na kutwisiso ya musebezi.

Ha koni kuñola ze amana ni timana.

U palelwa kufitisa maikuto a hae kasibili.

U palelwa kuamuhela bunangu ni tushambwe twa bañoli.

Kuna ni katiso ye tiezi hahulu fatoloko ya mutu yo muñwi ni yo muñwi ni za kuikupulela, baboneli ba musebezi ba sike ba itekela kufumana likalabo ze lelilwe kale. Mu siye sibaka sa maikuto a muituti.


ÑAMBEKO YA D: LINANEHO KAMO KU BONELWA KALULO YA KUAMBOLISANA KA ZE MWALIBUKA (PAMPILI YA 3)

Mu fe nepo ye zwa fa 10 kakuya mayemo ni mayemo. Mu kopanye moho kutahisa palo kamukana ya 30. Lipuo za ba Bansu: 30 ÷ 2 = 15; Lipuo za ba Basweu: 30 ÷ 3 x 2 = 20.

Linepo Zibo, Kutwisiso ni Kuambolisana (10) Kuba Sibuabui (10) Sebeliso ya Puo (10)

9-10

U bulela kaza timana kakuiziba mi u kona kutahisa maikuto a hae kasibili kanzila ye nca. U nga ze tabisa za kukanana kazona kuzwelela ku za na shanga-shangile mwapampili ya pili mi kasepo u fita famayemo a kuambolisana i li kuli ku be ni zwelopili ni cinceho. U zwile mubano kuamana ni za puo.

U kona kukanana za butokwa ni kunyaza kanako ye telelenyana mi u ba ni kalulo ya kueza mwangambolo mane inge mutu ni mulikani kakutahisa lipulelo za maikuto a hae kabupilo. kushemaeta ticele kubuzaka lipuzo ni kucinca mwangambolo. U bulela hande.

U zwile mubano kuamana ni puo. U kona kucinca ku sina butata mwahal'a ngambolo, ni kuhatisa lika ni kusebelisa lilama kutusa kufitisa maikuto.

7-8 Wa ziba ni kuikutwa ya lukuluhile kuamana ni timana. U kona kufa mitala kabutungi ni kutusa kuza pupo ya ngambolo (nihaike kuli ha bonisi maata a kutiyela kuyona.) U tateka kubonisa takazo kwalika ze tata fo ku yemi taluso ni sebeliso ya puo. U nga takazo ye tiile ya kunanula za shanga-shangile kueza mwapampili ya pili.

U ambolisana hande ni boticele, kakutahisa maikuto nako ni nako ku si ka itukisezwa taba ye cwalo mi u lika kucinca ko i libile ngambolo. U bulela kabuisepi mi hañata u bonisa ciseho ni kukona kucinca kapili mubulelo.

U sebelisa zibo ya manzwi kakutala mi u lika kufumana manzwi a sili kutahisa mihupulo ye tata. Kuambolisana kwa tiisezwa.

5-6 U bonisa zibo ni liseli hande la timana mi u kala kukanana kakuya kaza butokwa za na shanga-shangile mwapampili ya pili. U fa kabutungi kuamana ni mubapali wa likande, lika mo li swanela kupetahalela ni milelo, ni kusupeza kutwisisonyana ya fo li yemi lika za butokwa ni litaluso za manzwi. Kufa maikuto a likani kaza mukwa.

U lika kubapala kalulo ye ezwa ki mutu ni mulikan'a hae mwangamabolo mi u tahisa muhupulo kapa ye mibeli i li kulika kuhapa maikuto a ticele. U bulela hande ku sina kukakanya mi fokuñwi u nga nako ye telele ha filwe puzo ye tokwa maikuto a mutu.

U na ni zibonyana ya sebeliso ya manzwi mi u lika kubonisa keto ya manzwi. U kala kubonisa tokomelo ya kufitisa lika ze utwahala.

3-4 U bonisa zibo ni liselinyana la timana mi u kona kutalusa za butokwa za na shanga-shangile mwapampili ya pili za tahisize. U kona kubulela hanyinyani kuamana ni mubapali wa likande, lika mo li swanela kupetahalela ni milelo ni kubulela kabukuswani kuamana ni za butokwa ni maikuto a muñoli. U bonisa kukala kutahisa maikutonyana, nihaike a ki hahulu.

U teeleza kuticele katokomelo mi u alaba hande ha buziwa puzo ni kufa maikuto. U sa bapala kalulo ye nyinyani mwangambolo kono likalabo za hae ki ze telelenyana. U bulela hande kaswanelo.

U na ni zibo ya sebeliso ya manzwi ye kona kumutusa kutalusa maikuto a mañwi a tatafalizwe. U na ni kutwisiso nako ni nako.

1-2 Liseli la ni lona muituti kuamana ni timana ha ki lona hande mi hañata ki kukandeka feela. Kuambolisana kuamana ni ze fumaneha mwatimana ni mukwa mo i ñolezwi li felela feela ku ze bunolo. U kona kufitisa maikuto a namalalile ni kubulela hanyinyani kaza kukutela kushanga-shanga.

U kona kualaba lipuzo za ticele ni kufa maikuto a bunolo. Wa teeleza. U hanelela kunga kalulo ye likani mwangambolo. U bulela hande kono ha lalauli hande.

U sebelisa puo ye bunolo kutalusa maikuto mi hañata u tahisa maikuto kanzila ye namalalile.

TOKOMELA: 1) Mwaliemba za pili ze peli kutatubwa zibo ya muituti, kutwisiso ni kuambolisana kaza musebezi wa za mwalibuka, mi ha ne i li siemba sa

bulalu, ku hatelelwa hahulu kuza kukona kwa muituti ze amana ni kubulela ni sebeliso ya puo. 2) Tatubo mwakalulo ye i shutana ni NSSCH bakeñisa kuli kalulo ya ze mwalibuka kabutungi ha li tatubiwi mwatatubo ya NSSCO.

The National Institute for Educational Development P/Bag 2034 Okahandja NAMIBIA Telephone: +64 62 502446 Facsimile: + 64 62 502613 E-mail: [email protected] Website: http://www.nied.edu.na © NIED 2006

MINISTRY OF EDUCATION · MINISTRY OF EDUCATION NAMIBIA SENIOR SECONDARY CERTIFICATE (NSSC) ......

Documents

Transcript of MINISTRY OF EDUCATION · MINISTRY OF EDUCATION NAMIBIA SENIOR SECONDARY CERTIFICATE (NSSC) ......