M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat...
Transcript of M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat...
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
1/146
T.C.
GAZ NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
ESKA TARH ANA BLM DALI
M.. II. BNDE MEZOPOTAMYAANADOLU SYAS
MNASEBETLER
YKSEK LSANS TEZ
Hazrlayan
Selim ERSOY
Tez Danman
Yrd. Do. Dr. L. Grkan GKEK
ANKARA 2008
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
2/146
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
3/146
ii
NSZ
Uygar toplumun douunda ve gelimesinde pek ok unsurun kkeni
Antik Yakndounun kalbi Mezopotamyaya dayanmaktadr.
Uygar toplumun ortaya kp yerlemesinden sonra, uygar toplum
biimi Mezopotamyadan dnyann teki blgelerine yaylmaya balamtr.
Yaylma ticar ve dnsel etkilemeyle, sava ve retim teknolojilerindeki
gelimelerle gereklemitir. Bu mnasebetler siyas ilikilerin artmas
sonucunu beraberinde getirmitir. zellikle de yakn corafyada yer alan
byk blgesel glerin birbirleriyle olan temaslar younlamtr.
Bu aratrmann amac; adndan da anlalaca zere, Mezopotamya
ve Anadolu corafyasnda yer alan byk glerin mnasebetlerini siyas
temelleri zerinde, M.. II. bin yl zaman dilimi ierisinde ele almak ve
incelemektir.
Konumuz gerei, almamz bu dnem ierisindeki siyas ilikiler
zerinde temellendirdik. Sz konusu almay yaparken, ele alnan dnemin
bin yllk gibi uzun bir zaman dilimini kapsamas nedeniyle phesiz bir takmglklerle karlatk. Bu nedenle aratrmamzda birok boluklar ve
yantlanmam sorular olabilir. almamzn amac, bu blgelerin kesin bir
tarihini yazmak deil, sz konusu dnemin siyas olaylarn genel hatlaryla
ortaya koymaktr. Bu dorultuda konunun daha iyi anlalabilmesi iin
almamzn sonuna birka harita ve resim koymay uygun grdk.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
4/146
ii
Aratrmalarm esnasnda ufuk ac ynlendirmeleriyle yardmlarn
esirgemeyen danman hocam, Sayn Yrd. Do.Dr. L.Grkan GKEKe,
teekkr etmekten mutluluk duyuyorum. Ayrca, gerektii yerde yardmlarn
esirgemeyen deerli hocam, Sayn Prof. Dr. lhami DURMUa en iten
teekkrlerimi sunmay bir grev kabul ederim. Son olarak, Eski a tarihi
zerinde almam iin beni ynlendiren ve desteini esirgemeyen deerli
hocam, Sayn Prof. Dr. Salim KOCA ya yardmlar iin yrekten minnettarm.
Selim ERSOY
Ankara - 2008
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
5/146
iii
NDEKLER
NSZ.............................................................................................................. i
NDEKLER................................................................................................... iii
KISALTMALAR................................................................................................. vi
GR................................................................................................................. 1
BRNC BLM
CORAF MEKN
A CORAF MEKN ....................................................................... 7
B ANADOLU CORAFYASI ............................................................ 9
C MEZOPOTAMYA CORAFYASI ................................................. 11
KNC BLM
II. BNYILA KADAR ANADOLU-MEZOPOTAMYA MNASEBETLERNE
GENEL BR BAKI
A ARKEOLOJK BELGELERE GRE ANADOLU-MEZOPOTAMYA
MNASEBETLER ........................................................................ 16
a) Neolitik Dnemde Anadolu-Mezopotamya
Mnasebetleri ........................................................................... 19
b) Kalkolitik ve Eski Tun anda Anadolu-Mezopotamya
Mnasebetleri ........................................................................... 23
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
6/146
iv
B AKADLI SARGON VE TORUNU NARAM-SNN ANADOLU
SEFERLER
a) Akadl Sargonun (M.. 2334 2279)
Anadolu Seferi .......................................................................... 26
b) Naram-Sinin (M.. 2254 2218)
Anadolu Seferi .......................................................................... 32
NC BLM
HTT DEVLET MEZOPOTAMYA MNASEBETLER
A) I. Hattuili Dneminde (M.. 1650 1620) Anadolu - Mezopotamya
Siyasi Mnasebetleri ....................................................................... 36
B) I. Murilinin (M.. 1620 - 1590 ) Babil Seferi .................................. 40
C) uppiluliumann (M.. 1370 - 1340) Mezopotamya Politikas ......... 44D) II. Murili Dneminde (M.. 1339 1310) Mezopotamya ile Olan
Siyas Mnasebetleri .................................................................... 50
E) III. Hattuili Dneminde (M.. 1280 1250) Hitit Devletinin
Mezopotamya Siyaseti ...................................................................... 55
F) IV. Tuthaliyann (M.. 1250 1225) Orta Asur Devleti ile Olan
Siyas Mnasebetleri ......................................................................... 62
DRDNC BLM
HURR-MTANN DEVLETNN ORTAYA IKII VE BU DEVLETN HTT
DEVLETLE OLAN SYAS MNASEBETLER
A) Hurri-Mitanni Devletinin Ortaya k ............................................... 68
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
7/146
v
B) Hurri-Mitanni Devletinin Hitit Devleti ile Olan
Siyas Mnasebetleri.... 75
BENC BLM
ORTA ASUR DEVLETNN HURR-MTANN DEVLETLE OLAN
MNASEBETLER
A) Orta Asur Devletinin Ortaya k .................................................... 81
B) Orta Asur Devletinin Hurri-Mitanni Devleti le Olan
Siyas Mnasebetleri......................................................................... 87
ALTINCI BLM
ORTA ASUR DEVLETNN URARTU DEVLETLE OLAN
MNASEBETLER
A) I.Salmanassarn (M.. 1274 1245) Anadolu Politikas ve
Urartu Devletinin Ortaya k ....................................................... 90
B) I.Tukulti-Ninurtann (M.. 1244 1208)
Anadolu Politikas ........................................................................... 97
C) I.Tiglatpileserin (M.. 1114 1074) Anadolu Politikas ve
Urartu Devleti ile Olan Mnasebetleri ............................................ 101
SONU....................................................................................................... 107
KAYNAKA .............................................................................................. 111
HARTALAR VE RESMLER ..................................................................... 125
ZET .......................................................................................................... 137
ABSTRACT ...............................................................................................138
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
8/146
vi
KISALTMALAR
A : Ankara niversitesi
ADTCFD : Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi
DTCF : Dil ve Tarih Corafya Fakltesi
bkz : Baknz
E : Ege niversitesi
EEF : Ege niversitesi Eitim Fakltesi
: stanbul niversitesi
EF : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
S : Seluk niversitesi
TTK : Trk Tarih Kurumu
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
9/146
1
GR
Tarmn, kentlerin, devletlerin, yaznn, yasalarn ve ileri bir uygarlkla
zdeletirdiimiz dier pek ok unsurun kkeni Yakndou ve
Mezopotamyaya dayanmaktadr.1lk tapnaklar ve kentler, ilk maden iilii,
ilkyaz, ilk krallklar ve ilk imparatorluklar burada grlmtr.2 Bu blge
ktann kesime noktasnda yer aldndan, birbirinden farkl saysz halka ait
uygulama ve kavramlar burada birlemi, birbirlerini esinlendirip tamamlam
ve blge sakinleri tarafndan yaadklar evreyi deitirmekte kullanlmtr.
Bu halklar evreye uymaktan ok, kendi evrelerini yaratmlardr. Yzyllar,
hatta binyllar ierisinde, hem yava hem ani geliimlerle, gidiat
deiimleriyle ve hatal balanglarla dolu sreler sonunda nemli
gelimeler salanmtr. Deiik zamanlarda eitli Mezopotamya
krallklarnn gcnn alak dzlklerden ok telere uzanmas ve komu
blgelerle iliki kurulmas da Antik Yakndou uygarlna nemli katklarda
bulunmutur(Harita 1).
Tarihte kesin sonlara ender rastlanmaktadr. Devletler tmyle yok
edildiklerinde bile, arkalarnda sresi tarihin siyasi, ekonomik, kltrel ya da
dier ynlerden hangisine bakldna gre deien bir iz brakmlardr.
Yakndounun antik tarihi, kaynaklarn bize gsterdii, bazlar dierlerindendaha parlak olan ayr ayr k noktalarnn bulunduu karanlk bir odaya
benzetilebilir. Kimi yer ve dnemlerde zellikle parlaktr bu klar, ama bazen
de dier pek ok eyi karanlkta brakmlardr.3 Bilinmeyen ve bilinemeyecek
olan byk alanlar vardr. Yine de Antik Yakndou konusunda bol miktarda
1
Mieroop, 2006: 10.2 Roaf, 1996: 10.3 Mieroop, 2006: 1819.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
10/146
2
bilgiye sahibiz ve bu bilgi bolluu gemiin dier pek ok kltrne kyasla
burada ok daha fazla ey grebilmemizi salamaktadr.
Tarihi yapan insandr,4 insann doay denetim altna almas ve bunun
toplumsal etkileri adm adm olumu ve gelimitir. nsanlk tarihi, ilk byk
dnm noktasna, yiyecek retimine geilmesiyle ulamtr. Bu olay
insanlarn saysnda ok byk bir art olana salayarak uygarlklarn
zerinde ykselebilecei temelleri atmtr. iftilie ve obanla geiin en
erken ve en nemli rneklerinden biri, M.. 85007000 dolaylarnda
Ortadouda gereklemitir.5 Neolitik Devrim ya da lk Devrim olarak da
nitelendirilen bu olay, insann besin kaynana egemen oluuyla, dolaysyla
toplumsal ekonominin btnyle deimesiyle gereklemitir. Daha ak
anlatmla, insanlarn iftilik yapmaya, sebze ve meyve yetitirmeye ve
hayvanlar evcilletirmeye balamasyla olumutur. Ksacas, ilk devrim,
gebe topluluklarn zaman ierisinde yerleik toplumlara dnmesi ve
bylece insann alkanlklarnda ve geleneklerinde meydana gelen kkl
deiimdir.6
nsanlk tarihinin ikinci dnm noktasna uygar toplum denilen
becerikli ve karmak toplumlarn ortaya kyla ulalmtr. Zamann ak
ierisinde varsllaan, nfusu artan ve zellikle corafyas elverili olan kyler
kentlemitir. Bu kentleme olgusu da Kentsel Devrim ya da kinci Devrim
terimiyle adlandrlabilir.7 te bu noktada Ortadounun ncelii tartma
gtrmez bir hal almaktadr. nsanln en eski uygarlklar, Dicle-Frat ve Nilvadilerinde, M.. 35003000 dolaylarnda gelimitir. ok sayda kimseyi
kapsayan toplumsal rgtlenme alkanlyla birlikte, uzmanlar besleyecek
bir tarmsal art rn ancak Ortadounun bu en byk rmaklarnn takn
alan olan ovalarnda ortaya kabilirdi. ok sonraki tarihlere dek, baka bir
4 Tanilli, 1999a: 37 (Tanilli, Tarihin tanmn yaparken en temel unsurun insan olduuna dikkatekmektedir).5
Mc Neill, 2001: 19.6 Gndz, 2002: 3.7 Gndz, 2002: 3.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
11/146
3
yerde, byle bir toplumsal rgtlenme ve tarmsal art yaratlamamtr.8 Bu
gelimeler giderek arpc bir sonuca, kentlemeye ulam ve Gney
Mezopotamyada M.. drdnc binylda gerekleen bu dnm ada
toplumlarn temelini oluturmutur.9
Bilim, teknoloji, sanat ve toplumsal yap uygarln olduu ortamda
domu ve gelimilerdir. Uygarlk kavram, ancak tarih de dhil btn insan
bilimlerinin bir araya getirilip alan aydnlatmalar halinde tanmlanabilir.10
Uygarln ortaya k, insanln evriminin belli bir aamasnda olumutur.
Barbarlktan sonraki bir aama olarak uygarlk, bir anlamda kent yaam,
devlet, yaz, kanun, matematik eklinde kendini gstermektedir.11
Uygarln balamasnn ncelikli temel koulu ise, yerleik yaamdr.
Uygarlklarn gerekliklerinin esas blm, onlarn corafi yerleimlerinin
zorlama ve avantajlarna bamldr.12 Nitekim uygarlk ve dolaysyla kentsel
yaam, devlet, yaz, yasalar ve matematik; tarihte ilk kez Ortadouda Nil,
Dicle, Frat ve daha douda ndus gibi byk rmaklarn vadilerinde ortaya
kmtr.
Hibir uygarlk homojen deildir. Komularyla olan mbadeleler ve
oklarla zenginleirler.13 Onlar tayan, onlara gerilimleri ve gelimeleriyle
hareket veren toplumlar olmakszn, uygarlklar olmaz. Bu sorunlu ve uzun bir
arada yaama dnemleri, tavizler, uzlamalar, nemli ve bazen de yararl
kltrel alntlarla birlikte srmektedir. Demek ki bir uygarla, ancak uzunzamanda, uzun srede, ucu bir trl gelmeyen bir ipin ban yakalayarak
ulalabilmektedir; aslnda ulalan ey, hareketli, ou zamanda frtnal bir
tarih boyunca, bir insan grubunun muhafaza ettii ve en deerli eyi olarak
8 Mc Neill, 2001: 20.9 Roaf, 1996: 42.
10 Braudel, 2006: 39.11
Tanilli, 1999b: 11.12 Braudel, 2006: 39.13 Tanilli, 1999b: 17.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
12/146
4
kuaktan kuaa aktarddr. Uygarlk bu balamda uzun tarihlerin en uzunu
olarak da tanmlanabilir. 14
Uygarlklar domak, yerletikleri yeri dzenlemek ve sramak iin
sonsuz bir zaman harcamaktadrlar.15 Dnyann en eski uygarl, Dicle ve
Frat rmaklarnn aa kvrmlar boyunca Basra Krfezine kadar dayanan
dz alvyon ovas zerinde uzanan Sumer lkesinde domutur.16 Uygarlk,
Sumerdeki ilk kaynanda kk saldktan sonra, drt bir yana tohumlarn
saan, elverili ortamlara den tohumlar filizlenen bir ulu nar
andrrcasna, Mezopotamyadan dnyann teki blgelerine yaylmaya
balamtr. Bu yaylma etkisini, ticari ve dnsel etkilemeyle, sava ve
retim teknolojilerindeki gelimelerle birlikte dier alanlara tamtr. 17
Yerleik toplumlara dnm ve kentlerin kurulmas siyasi
mnasebetleri beraberinde getirmitir. Basit ve ak bir tanmnn yaplmas
zor olsa da, kent kavram belli zelliklerle zdeletirilmitir. Bunlarn
banda, birbirine yakn oturan ve tarm d iler de dhil olmak zere pek
ok meslekleri olan ok sayda insann yaad yerlemeler akla
gelmektedir. Neye kent denebileceini ve neye denemeyeceini byk
oranda tarihsel artlar belirlemektedir. Yaayan kii says mutlak bir lt
deildir. rnein, gnmz dnyasnda 30.000 kii bir kasaba anlamna gelir,
klasik Yunanistandaysa bu say byk bir kent demektir. Bir yerlemenin
bykl kent olarak stat asndan nemli bir gstergedir; sakinleri
arasndaki igc uzmanlamas dzeyi iin de ayn durum geerlidir. Kenttebirey ya da bireysel olarak aile kendi kendine yetemez; belli mallar ve
hizmetler iin bakalarna bamldr. Ama sunulan hizmetler ayn
yerlemenin sakinleriyle snrl deildir ve bu da belki de, kent tanmnn en
nemli kriteridir. Kent hem kendi snrlar iinde hem de evresindeki kalc ya
da mevsimlik yerlemelerde yaayan insanlar arasnda arac ilevi grr;
14 Braudel, 2006: 4469.15
Braudel, 2006: 75.16 Mc Neill, 2001: 34.17enel, 1997: 4547.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
13/146
5
mallarn toplanma ve yeniden datlma noktasdr ve baz merkezi hizmetleri
sunmaktadr. Kent, kendi corafi ortam ierisinde bir merkez, hem kendi
sakinleri hem de krsal kesimde yaayanlar iinde bir odak noktas
durumundadr. 18
Bamsz siyasal birimler olan kent devletleri aralarndaki rekabetten
dolay sk sk kar karya gelmilerdir. Gerek anlamda sava, kentler ya da
uluslar arasnda olumutur. Balca nedeni ekonomik kar salamak olan
savalar, bu alanda yetenekleri olan kiilerin kendilerini gstermelerine frsat
vermitir. Savalarda baarya ulaanlar toplumda saygnlk grerek, otorite
sahibi, kentin ya da lkenin nderi ve giderek kral olmulardr. Zamanla
monari kurumsallamtr.19 Bunun sonucunda, kent devletlerinden blgesel
devlete, blgesel devletten imparatorlua geilmitir. Msrda, Anadoluda ve
Kuzey Mezopotamyada gelien uygar imparatorluk, Ortadouda
stnl ele geirmek iin birbirleriyle yarmlardr.20 Bu devletlerin asker
hkmdarlar iktidar iin birbirleriyle atm, srekli deien ittifaklara
katlm ve birbirlerine dman olmulardr. Bitmez tkenmez siyasal ve
askeri kargaalar ile sk sk gerilemek zorunda kalmalarna karn, geni
topraklar zerinde yerlemi siyasal imparatorluklar yava yava birlik ve
kararlk kazanmtr.
Burada ksaca zetlenen, tarihsel sre ierisindeki gelimeler,
sonraki Yakndou tarihinin pek ok kltrel ynnn ok uzun sreler
ierisinde gelimi olduunu gstermektedir. nk blge tarihinin anadnemlerini farkl tarihlerde farkl kavimler belirlemitir. Biz bu almada
ncelikli olarak birinci blmde blge corafyas ve corafyann siyasi yaam
zerindeki etkilerine deineceiz. kinci blmde ise n bilgi niteliinde
ncelikli olarak M.. II. binyla kadar geen uzun sre ierisindeki Anadolu-
Mezopotamya ilikilerine ksaca deindikten sonra dier blmlerde asl
18 Mieroop, 2006: 41.19
Gndz, 2002: 6.20 Mc Neill, 2001: 21.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
14/146
6
konumuz olan M.. II. binylda Mezopotamya ve Anadoluda yerlemi byk
glerin siyas mnasebetlerini ele alacak ve bu dnem olaylarna k
tutmaya alacaz.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
15/146
7
BRNC BLM
CORAF MEKN
A CORAF MEKN
nsan topluluunun dnya zerinde igal ettii yere corafi mekn ad
verilmektedir. nsan yerlemelerinin temel koulu olan besin kaynaklar,
evreye ve yerel corafyaya bamldr. Bilindii zere, tarihi meydana
getiren ana unsurdan21 biri de corafi mekndr. Bir kavmin tarihi,
zerinde yaad topraklarn corafi durumuna baldr.22 Her tarihi olayn
cereyan ettii bir mekn vardr ve her medeniyet bir zemin zerinde
kurulmutur. Zeminin doal artlar, zerinde kurulan medeniyetin yaylpgenilemesinde veya dalp yok olmasnda en nemli rol oynamaktadr.
Dier bir ifade ile bir lkenin corafi unsurlarn oluturan iklimi, bitki rts,
yeralt ve yerst zenginlikleri, rmak ve glleri; lke zerinde yaayan
insanlarn sosyal, siyasal, ekonomik, kltrel ve hatta dini yaantlarn
mutlak surette etkilemilerdir.23 klimi elverili, topraklar verimli, akarsular
bol, yeralt kaynaklar son derece zengin bir corafi sahada kurulan herhangi
bir siyasi teekkln, bu imknlardan mahrum olan rakiplerine kar
dahaavantajl bir konumda olaca muhakkaktr.
Ayn zamanda, zerinde yaanlan meknn imknlar ve de
imknszlklar, toplumlarn ekonomik yapsnda olduu gibi, baka
topluluklarla olan ilikilerinde de en temel unsurlar olmulardr. O halde
21 Tarihin deimeyen eleman vardr. Bunlar; 1. Zaman, 2. Mekn ve 3. nsan unsurlardr. Bu
elemanlardan biri olmad takdirde tarihten de sz etmek imknszdr.22 Memi, 2002: 3.23 Memi, 1990: 9.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
16/146
8
toplumlarn geliimini ve dier toplumlarla olan ilikilerin iyi anlayabilmek iin
zerinde yaadklar corafyann zelliklerini iyi bilmek gerekmektedir.24
Tarihin en eski devirlerinden itibaren insan topluluklar, yerleim
merkezi olarak genellikle byk akarsu ve gl kenarlarn tercih etmilerdir.
rnein bir Mezopotamya medeniyeti Dicle ve Frat nehirlerinin hayat verdii
sahada yeerirken, Msr medeniyeti mevcudiyetini Nil nehrine borludur.
Yine ayn ekilde, M.. 2. bin ylda Anadoluya hkim olan Hitit devleti,
Kzlrmak ve Yeilrmak nehirlerinin bulunduu blgeyi tercih ederken, Dou
Anadoluda, M.. 9. ve 6. yzyllar arasnda ortaya kan Urartu Krall da
Van Gl ile Urmiye gl arasndaki blgeyi kendine yurt olarak semitir.
Tarihte ilk madeni paray basarak dnya ekonomisine byk katkda bulunan
Lidya devleti ise Gediz, Byk Menderes ve Kk Menderes nehirlerinin
sulam olduu sahada kurulmutur. 25
Ksacas, corafya ve buna bal olarak corafi faktrler tarihin en eski
devirlerinden itibaren insan topluluklarn ve bu topluluklarn sosyal, siyasal,
ekonomik, dini ve kltrel yaantlarn deiik ekillerde etkilemilerdir.
Baka bir tabirle, corafi faktrler, tarihin geliimine yn vermilerdir. Buna
bal olarak da Mezopotamya ve Anadolunun birbirine zt olan corafi
artlar, bu iki corafya arasndaki ilikilerde en belirleyici rol stlenmilerdir.
Mezopotamyada bulunmayan birok kaynan hemen yakndaki Anadoluda
bol miktarda bulunmas, Mezopotamyada kurulan ve kendini gl hisseden
her devletin, Anadoluya ynelik yaylmac bir politika izlemesine sebepolmutur. Bu nedenlerden dolay, tarihi olaylar incelerken, corafi faktrlerin
etkilerini gz nnde tutmak ve buna gre deerlendirme yapmak
gerekmektedir.
24 Demirciolu, 1987: 1.25 Memi, 1997: 3637.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
17/146
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
18/146
10
ok kavimler gne ve istilalarna sahne olmutur. Bu kavimler, Anadolunun
siyasal ve kltrel bnyesi zerinde az ya da ok etki etmiler ve deiiklik
yapmlardr.30 Bylece buras, birok medeniyete beiklik etmi, dou-bat
kltrlerinin karp kaynat bir blge olmutur.
Anadolunun yeryz ekilleri, akarsular ve iklim artlar da Anadolu
tarihinin meydana gelmesinde byk lde rol oynamlardr. Anadoludaki
yerleme merkezleri, dnyann her tarafnda olduu gibi byk akarsu ve gl
kenarlarna kurulmutur. Ayrca, Anadolunun kuzeyden ve gneyden yksek
sra dalarla kuatlm olmas ve pek az yerden geit vermesi, bu ynlerden
yaplacak olan bir kavimler gne imkn tanmazken, Bat Anadolu
blgesindeki dalarn denize dik olarak uzanmas, pek ok istilacnn, bu da
oluklarndan geit bularak, Anadolunun ortalarna kadar ulamalarn
mmkn klmtr. Gney ve kuzey ynlerinde denize paralel olarak uzanan
sra dalar, Orta Anadoluda yerleen kavimlerin, bu dalarn arkasnda
oturan kavimlerle kltrel mnasebetlerini de engellemitir.
Anadolu insannn sosyal ve ekonomik yaants zerinde iklim
faktrnn de byk etkileri olmutur. klim artlar Anadolu insanna ne
yapmas gerektii hususunda bir yn tayin etmitir. Bu nedenle Anadoluda
yerleen siyasal topluluklar, genellikle tarma dayanmak mecburiyetinde
kalmtr. nk bu devirlerde, henz denizin nimetlerinden yararlanma
yollar bilinmemektedir. Fakat Anadoludaki ziraat ekonomisini Msr ve
Mezopotamya ile bir tutmak doru deildir. nk Anadolu nehirlerinin hibirisi, Msrn can damar saylan Nilin yaptn yapamamtr. Ayrca
Mezopotamyada olduu gibi, dz bir araziye kanallar amak suretiyle
sulamak da arzal bir durum arz eden Anadolu topraklar iin sz konusu
deildir. Bu yzden, Anadolu sakinlerinin ziraata dayanan ekonomik
hayatlar, bir yer de yalara baldr. Havalar iyi gittii takdirde bol rn
alnyor, bunun tersi olursa ktlk tehlikesi ile kar karya kalnyordu. Bu
30 Memi, 1986: 59.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
19/146
11
sebeplerden dolaydr ki, Hitit krallar, devaml olarak sefer etmek ve zellikle
Mnbit Hilal blgesinden31 saladklar ganimetlerle geinmek yolunu
tutmulardr.32 Anadolunun ziraata elverili olmayan dalk blgelerinde ise
halk, hayvanclkla geimini temin etmeye almtr.
Anadolunun Eski Yakndouya ve Batya olan yaknl ve farkl
topografik zellikleri dolaysyla sradan bir yurt ve vatan olma ilevi dnda
bakaca zellikleri de bulunmaktadr.33 Anadolu bir tarih sahnesidir, bu
sahneye kan, burada oyun sergileyen kavimler hep tarihe gemitir. Baka
bir tabirle Anadolu yle bir uygarlk ortamyd ki, oraya gelip yerleenler, ister
istemez uygarlamlardr.34 Ksacas Anadoluya yerleen kavimler, hem
blgedeki uygarlklarn birbirleriyle iletiimine araclk etmiler hem de
kendilerine zg ve yksek bir uygarlk meydana getirmilerdir.
C MEZOPOTAMYA CORAFYASI
Mezopotamya, Antik yazarlarn Frat ve Dicle nehirlerinin arasnda
kalan, gnmzdeki Irak topraklarnn bir blmn tanmlamak iin, mesos
(orta) vepotamos (rmak) szcklerini birletirerek trettikleri bir addr.35 Eski
Dounun byk medeniyet merkezinden biri olan Mezopotamya,
Yunancada ki nehir aras anlamna gelmektedir. Eski Msrllar da buraya
ayn anlama gelen Naharina ismini vermilerdir. slami devirlerde ise Fratve Dicle arasnda kalan blgeye ada anlamna gelen Ceziredenilmitir.
Eskia tarihinde son derece nemli bir yer igal eden ve Frat ile
Dicle arasndaki verimli ovalardan oluan Mezopotamya, iki yksek da
31 Habur nehri ve kollarnn sulad blgeye Mnbit Hilal blgesi ad verilir.32 Memi, 2002: 36.33
nal, 2002: 8.34 Ohri, 1987: 26.35 Krolu, 2006: 12.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
20/146
12
zinciri ile evrilmitir. Bunlardan birisi, batda blgeyi Kuzey Suriyeden ayran
Amanos dalar, dieri ise douda ran snrndan balayarak uzanan Zagros
dalardr. Kuzeyden gneye hafif bir meyille uzanan ve dik dalarla
birbirinden ayrlan blgenin ortas, tuzlu gller ve llerden olumaktadr.36
Denizden ykseklii genelde 180 metredir; 300 metreyi aan kesimlerine ok
ender rastlanr. Blgenin, Dicle ve Frat rmaklarnn birbirine en fazla
yaklat Badat yresine dek olan kuzey blm Kuzey Mezopotamya ve
bu kesimin gneyinde kalan blm Gney Mezopotamya terimiyle
adlandrlr. Baka bir anlatmla, Dou Akdeniz kylarndan Dicle-Frat
Vadisine uzanan ve Basra Krfezine ulaan, verimli olduu ve hilale
benzedii iin Verimli Hilal ad verilen alann bir blmn kapsamaktadr.37
Bu suretle Mezopotamya taraf dalarla evrilmi, yalnz gneyden sonsuz
gibi grnen Suriye ve Arabistan llerine ak muazzam bir dzlktr. Byk
bir blm bugnk Irakn snrlar iinde kalan blge, tarihte birok
uygarln beii olmutur.
Balangta blgenin tek bir ad yoktur; gney blm Sumer ve
sonrasnda nl Babil kentinden dolay Babilonya, kuzeyi ise Asur lkesi
olarak isimlendirilmitir. Mezopotamya topraklar ok verimli olduu iin sk
sk istilalara uramaktadr. Bu yzden sakinlerin zamanla yer deimesiyle
yer adlar da deimitir. Mesala, Sumerler zamannda Subartu denilen
Diclenin dou kesimine, I. Babil slalesi zamanndan itibaren Asur
denilmeye balanmtr. I. Babil slalesinin yerini alan Kaslar ise Babile
Karaduniaadn vermilerdir.38
Bylece tarihin uzun seyri iinde zaman zaman sakinleriyle beraber
topraklarnn isimleri de deien Mezopotamyann snrlar zaman ierisinde
blgede ortaya kan kltrlerin yaylm alanlarna paralel olarak olduka
genilemitir. Gnmzde ise Mezopotamya ad, kuzeyde Toros dalar,
36
Contenau, 1934: 12.37 Gndz, 2002: 7.38 Knal, 1983: 9. ; Memi, 2007: 8.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
21/146
13
gneyde Basra Krfezi, douda Zagros Dalar, batda da Suriye l
tarafndan evrelenen alan iin kullanlmaktadr.
Mezopotamya genel bir bak asyla, Toroslar ve Zagros dalarnn
etekleriyle Suriye l arasnda, Frat ve Dicle nehirlerinin sulad bereketli
topraklar olarak grlse de, temel yaam koullar bakmndan birbirinden
farkl blgelere ayrlmaktadr. Blge yeryz ekilleri bakmndan da kuzeyde
ve gneyde farkl bir yap gstermektedir. Kuzey Mezopotamyann dalk
olmasna karn, Gney Mezopotamya dz bir ova manzaras arz etmektedir.
Ancak burada alt izilmesi gereken nokta, Dicle ve Frat nehirlerinin bu
blgeden geiyor olmalardr. Bu nehirler olmasayd, Gney
Mezopotamyann Suriye lnn bir devam olaca aikrdr.
Mezopotamyay yaamaya elverili klan bir dier etkende burada klarn
ksa ve yazlarn uzun srd bir iklimin hkm srmesidir.39 En eski
devirlerden beri, blgede youn ekilde yerleim grlmesinde, phesiz bu
elverili iklim artlar da etkili olmutur.
Dicle ve Frat nehirleri, yan az ve dzensiz olduu Mezopotamya
ovasnn can damarlardr. Bu iki nehir ve Balk, Habur, Byk ve Kk Zap,
Diyala, Kerha ve Karun adl kollar, yamur ve kar sularyla beslendikleri ran
ve Trkiye dalarndan doarlar. Bugnk Trkiye hudutlarndan ktktan
sonra gneydou istikametinde yaklak olarak 700 kilometrelik bir yol kat
ederek Basra Krfezine dklrler. Mezopotamyann eski sakinlerinin
Purattu dedikleri Frat nehri ile diglat ismini verdikleri Dicle nehri, bublgedeki en byk akarsulardr.40 Kalc nehirler olduklarndan, dikkatli bir
ynetimle ve zel tekniklere bavurularak sulamada kullanlabilirler.
Dier taraftan Mezopotamyadaki jeolojik olgular, depremler,
yanarda patlamalar ve ayrca rzgrn, yamurun ve sularn etkileri byk
eitlilik ieren bir blge yaratmtr. Ortadounun genellikle dz ve monoton
39 Knal, 1983: 11. ; Memi, 2007: 9.40 Memi, 1997: 112.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
22/146
14
bir alan sanlmasna karn doal snrlarn, az sayda ve zel teknoloji
yardmyla da olsa alabilen dalar, denizler ve ller oluturmaktadr.
Zagros ve Toros dalar Mezopotamya devletleri iin devasa engeller
anlamna gelmektedir ve buralara da yanlzca nehir vadilerinden
girilebilmektedir. Dalar ayn zamanda, blgedeki devletlerin snrlarn sk sk
ihlal eden ve zapt edilmesi olanaksz gruplarn adeta barna durumundadr.
Deniz ise ok farkl bir snr tr oluturur ve bunlar da Akdeniz ile Basra
Krfezidir. Sz konusu engeller bir snr yaratmakta ve bu snrlar bir kez
aldndaysa ok uzaklardaki blgelere gei yolu oluturmaktadrlar. Tpk
dalar gibi l de yerleik halklarn korktuu ve nefret ettii gruplarn, yaam
tarzlar kmsenen ve ynetilmeleri olanaksz olan gebelerin yurdu
durumundayd. l aabilmelerine karn, Yakndou devletleri bu
gebeleri tam olarak kontrol altna alamamlardr.
Mezopotamyann bu corafi artlar, burada kurulan devletlerin siyasi
hayat zerinde de etkili olmutur. Snrlarn alabilirlii blge halklarnn
darya kmalarna izin vermekle kalmayp, dardan gelen halklarn
blgeye girebilmelerine de olanak salyordu. Erken tarih ncesi
dnemlerden bugne dek Afrikal, Avrupal ve Asyal halklar bu blgeye
gelmi, etkileime girmi, teknoloji alveriini balatm ve doal kaynaklar
zerindeki basky arttrmlardr.41 Bylece blgede bir yandan bir devletin
uzun soluklu ve kararl hkimiyeti kurulamazken dier yandan blgenin rk
yaps da yeni yeni rklarn katlp kaynamas ile devaml bir melezleme
yaamtr.42 Bylece doal snrlar olmayan Mezopotamya; hem deiikkavimlerin hkm srd hem de Msra gre daha karma bir kltrn
gelitii alan olmutur.
Mezopotamya iin zerinde durulmas gereken bir dier nokta ise bu
blgenin kendi kendine yeterliliinin az olmasdr. ki byk rman arasnda
tasz ve aasz, kumsal bir ova binlerce kilometrelik bir uzunlukta kuzeyden
41 Mieroop, 2006: 2628.42 zelik, 2004: 31.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
23/146
15
gneye doru uzanmaktadr. Blgenin yukar ksmlarnda, yaplarda
kullanlmaya elverili bir eit yumuak kalker ta vardr. Ancak basit alet ve
edevatn yaplmasnda rol oynayan akmak ta bu blgenin hibir tarafnda
yoktur.43 Bu nedenle Mezopotamyaya yerlemi olan topluluklar komu
lkelerden iyi cins ta, akmak ta, madenlerden ise zellikle bakr getirtmek
zorunda kalmlardr. Bu ekonomik ballk nedeniyle en eski zamanlardan
itibaren blgede ticaret ve sanayi hzl bir gelime gstermitir.
Sonu olarak, Mezopotamyada birbirine yakn ama ok eitli doal
alanlar bulunmas, deiik yaam biimlerinin ve kltrel yaplarn srekli
olarak birbirleriyle olumlu ya da olumsuz ama karlkl bir iliki iinde var
olmasna olanak vermitir. Bu ok ynl mnasebetler, karlkl fikir
alveriine yol aan bir etken olarak, Antik Yakndounun arpc teknolojik,
bilimsel ve toplumsal ilerlemelerini hzlandrmlardr.44
43
Mansel, 1945: 36.44 Roaf, 1996: 19.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
24/146
16
KNC BLM
II. BNYILA KADAR ANADOLU-MEZOPOTAMYA MNASEBETLERNE
GENEL BR BAKI
A ARKEOLOJK BELGELERE GRE ANADOLU-MEZOPOTAMYA
MNASEBETLER
Avclk, toplayclk ve le yiyerek yaadklar milyonlarca yl boyunca
insanlar byk teknolojik ve kltrel ilerlemeler salamlardr. M.. 20.000
ylna gelinmeden btn ktalarda insan topluluklar ortaya kmtr. nsann
gittike artan evresini denetleyebilme yetenei, akmakta ileme
tekniklerinin geliip incelmesinde, yerlemelerin kalclamasnda ve trensel
l gmme ayinlerinde ve maara resimleri gibi daha karmak toplumsal
davranlarda kendini gstermektedir.45 nsanlar, nceleri gerekli ihtiyalarn
corafi koullarn daha uygun olduu blgelerde kendiliinden yetien kkler,
meyveler, eitli bitkiler ve avladklar hayvanlardan karlamlardr. Gruplar
halinde, uzun sre bir yere bal kalmadan yaayan insan topluluklar doada
bulduklar malzemelerle yetinmek zorunda kalmlardr. Kaya oyuklar,
maaralar veya bunlarn yokluunda ise, saz ve dallardan ibaret geicikamplarda yaamak zorunda kalmlardr.
Gnlk yaamda kullanlan aletler iin ana malzeme tatr. Bunlarn
iinde en yaygn olarak kullanlan ise akmaktadr. Bunun dnda bir tr
volkanik cam olan obsidyen, bazalt ve ay tandan da alet yaplmtr.
nasyada ilk kylerin kuruluundan itibaren, kesici ve delici alet yapmak iin
45 Roaf, 1996: 25.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
25/146
17
Dou Anadolu ve Orta Anadoludaki volkanik dalarn evresinden elde
edilen obsidyen kullanlmtr.46 Bu nedenle, nasyada insanolunun uzak
gemii genellikle retilen ta aletlere gre Paleolitik (Eski Ta), Mezolitik
(Orta Ta), ve Neolitik (Yeni Ta) a olarak adlandrlmtr.
Yakndouda avc toplayclktan iftilie geiin en ak grld
yer Levant (Akdenizin dou sahili) ve Filistindir. Buralardaki ilk yerleme
sahalar, maaralar, geici ak hava kamplar ya da atlyelerdir.47
Mezopotamyada Musul yaknlarnda Paleolitik dnemin balarnda yapld
tahmin edilen ta aletler bulunmutur. Kuzey Irakta kk Zap blgesindeki
Barda-Balka ve Byk Zap rma vadisinde bulunan anidar Maaras uzun
bir zaman dilimince iskn edilmitir. Anadolunun en eski Paleolitik dnem
yerlemesi, stanbulda Kkekmece Glnn kuzey ucunda yer alan ve
M.. 400.000 yl ncesine ait insan ve hayvan fosilleri bulunmu olan
Yarmburgaz Maarasdr.48 Anadoluda Yarmburgazdan hemen sonraya ait
en nemli yerleme yeri ise Antalyann 27 km. kuzeybatsnda M. 50.000
15.000 yllar arasna tarihlenen Karain Maarasdr. Paleolitik dnemde
Mezopotamyada yaplan aletler ile Suriye-Filistin, Anadolu ve randa
retilenler arasnda az da olsa bir benzerlik olduu grlmektedir.49 Filistinde
yaklak olarak M.. 18.000den 11.000e kadar sren Kebara Dnemi50
insanlarnn kullanm olduu bilinen akmakta iiliine Trkiye ve Zagros
dalarndaki ada kltrlerde de rastlanmtr. Buna dayanarak bu dnem
insanlarnn kapal bir yaam srmediklerini ve komu blgelerle ilikide
olduklar anlalmaktadr.
Yaklak M.. 11.000 ile 9300 yllar arasnda yaayan Natuf kltr
Kebaraya gre daha yaygndr. Tm Filistin ve Levant boyunca yaylan bu
kltrle balantl merkezler Suriyede Fratta ve daha douda bulunmutur.
46 Krolu, 2006: 38.47 Roaf, 1996: 27.48
Sevin, 1991: 89. ; Memi, 2002: 714.49 Krolu, 2006: 39.50 Roaf, 1996: 27.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
26/146
18
Bu dnemde tahllar insan beslenmesinin temel elerinden biri haline
gelmitir. Levantta Natufu izleyen dnem, Proto-Neolitik dnem olarak
adlandrlmaktadr. Bu dneme ait en etkileyici kalntlar rdn Vadisinde
Erihada (Jericho) bulunmutur. Burada M.. 9000 dolaynda bol sulu bir
kaynan kysnda bir yerleme kurulmutur. Eriha, bilindii kadaryla
oturulan bir krsal blgenin merkezi olmad gibi bir yerleimler takmnn da
merkezi deildir. Eriha kendisine bal yerleimler bulunmayan bir rmak
vahasdr.51 Burada insanlar 5 metre apnda yuvarlak kulbelerde
yayordu. Bu yerleme yerlerinin duvarlarnda kerpi kullanlmtr. Yap
malzemesi olarak kerpiin kullanlmasnn bilinen ilk rneine burada
rastlanmaktadr. Zamanla yklan bir yapdaki kerpi yeniden kullanlamazd.
Yaplarn bulunduu alan dzlenerek stne yeni bir yap ina edilirdi. Yap
yapy izledike oluan tepecikler Yakndounun tipik arkeolojik kaz yerlerini
oluturmulardr. Arapada buna tel, Farsada tepe, Trkede ise hyk
veya ren yeri ad verilmektedir.
M.. 8500lerde ise, anak mleksiz Neolitik dnemde saylar artan
ve byyen yerlemeler, daha geni bir alana yaylmlardr. Mezopotamya
dnda Anadolu ve ran yaylalarnda ve tm Yakndou boyunca tahl
ekimine ve evcil hayvanlara dayal yerleik ifti kyleri bulunuyordu. anak
mlek ncesi Neolitik dnemde blgede farkl l gmme yntemleri de
grlmektedir. ou kez basz cesetler (bazen alt ene hala iskelete
baldr) evlerin tabanna gmlrd. Kafataslar da gruplar halinde baka
yere konulurdu. anak mlek ncesi Neolitik dnemde Filistin veLevanttaki birok alanda yaygn olarak grlen bu yntemin, Anadolu
yaylasndaki Haclar ve Diclenin kayna yaknndaki aynne kadar uzak
yerlerde dahi uyguland grlmtr. Bu durum, Mezopotamya ile Anadolu
mnasebetlerinin en azndan daha bu dnemde olutuunu gstermesi
asndan olduka nemli bir delildir.
51 Nissen, 2004: 44. ; Roaf, 1996: 32.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
27/146
19
Anlaldna gre blgeler arasndaki ticaret ya da en azndan mal
ithalat, Neolitik dnemden ok nce balamtr. Kesici alet yaplan bir tr
volkanik cam olan obsidiyen kullanmna balanmasyla anak mleksiz
Neolitik dnemde uzun mesafeli ticarete ilikin kantlar belirginlemektedir.
Geleneksel alet yapm malzemeleri olan rt ve akmak tana imdi
obsidiyen eklenmitir. Obsidiyen kaynaklarnn bilimsel almalar sonucunda
saptanmasyla yaygn bir ticaret ann varl ortaya konmutur.
Yakndouda kullanlan ilk obsidiyenlerin ou Dou ya da Orta Anadoludan
kaynaklanmaktadr.52 Bununla birlikte bu madenin ve dier malzemelerin
nasl tandna dair net bilgilerimiz bulunmamaktadr. Bu ticari rnlerin
tccarlar tarafndan m tand, kyden kye mi aktarld ya da ana
merkezden gnderilen ticaret heyetlerince mi getirildii bugn iin
bilinememektedir. Fakat kesin olan bir ey varki; o da Mezopotamya ile
Anadolu mnasebetlerinin Mezopotamyada ilk isknn kurulmasndan
itibaren balam olmasdr.
a) NEOLTK DNEMDE ANADOLU-MEZOPOTAMYA
MNASEBETLER
nsanlk tarihinin en nemli dnm noktalarndan biri ve belki de en
nemlisi, avclk ve toplayclktan sonra reticilik evresine geitir. retim
aamasnn yannda koyun, kei, sr gibi hayvanlarn evcilletirilmi, anakmlek yapm gnlk yaama girmitir. Bu byk dnm Neolitik Devrim
olarak adlandrlmaktadr53. Bu dnemin ilk tarmsal yerlemeleri yksek
blgelerde ve vahalarda konumlanmtr. Yerleim yerleri olarak genellikle
rmak boylar, gl ya da deniz kylar tercih edilmitir.
52 Roaf, 1996: 2735.53 Childe, 2006: 6384.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
28/146
20
anak mleksiz Neolitik dnemin ardndan kentlemenin
balangcna kadar sren gelimeler, anak mlekli (ya da Ge) Neolitik ile
Erken ve Orta Kalkolitik dnemleri kapsamaktadr. Neolitik ve Kalkolitik
dnemler geleneksel olarak birbirlerinden Neolitik insanlarn kulland
yontma ve cilal ta aletlere ek olarak Kalkolitik dnem insanlarnn bakr ve
tun aletler kullanmasyla ayrt edilmektedir. Neolitik dnemde anak mlek
olduka yaygnlamtr. Bu nedenle yerel kltrler tanmlanrken kullanlan
anak mlek trlerine gre snflandrmaya gidilmitir.
anak mlek ncesi Neolitik dnemde, Yakndounun verimli
blgelerinde da yamalarn evreleyen yerlemeler dnda Trkiye ve ran
yaylalarnn kaynaklarndan yararlanan birka yerleme olumutur. Baz
yerlemelerde Mezopotamyann rmak vadileri boyunca konumlanmtr.54
Mezopotamyada Neolitik dnemin en nl yerlemelerinden biri Kuzey
Iraktaki Cermodur (Jarmo).55
Anadoluda M.. 8.0005.000 yllar arasna tarihlenen Neolitik devrin
en nemli yerleim yerleri Burdur-Haclar, Konya-atalhyk, Mersin-
Ymktepe, Tarsus-Gzlkule, Diyarbakr-ayn, Malatya-Caferhyk,
Beyehir-Suberde, Gaziantep-Sakagz ve Tokat-Erbaa hykleridir.56
Neolitik devirlerdeki yerleim merkezlerinin etrafnda sur yoktur. Fakat evler,
aralk braklmadan yan yana ina edilerek sur yerini tutacak bir savunma
dizgesi meydana getirilmitir.57 Burada atalhykn nemi zerinde
zellikle durmak gerekir. nk buras insanolunun ilk ehir yerlemesiolarak kabul edilmektedir. Bunun yannda dier yerleim yerlerinin hi biri
kendilerinden ok daha byk ve ok daha iyi korunmu atalhykle boy
lemezler. Dier yandan ada Neolitik kltrlerin aksine atalhykte,
tamamen gelimi bir Neolitik toplum iin arkaik saylabilecek baz gelenekler
korunmutur. Duvar resimleri; kilden veya sva katmanlar kesilerek
54 Roaf, 1996: 42.55
Childe, 2006: 67. ; Roaf, 1996: 33.56 zelik, 2004: 51.57 Naumann, 1975: 247.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
29/146
21
biimlendirilen kabartmalar ve figrler; hayvan, insan veya tanrsal varlklarn
natralist figrleri; parmak baskl desenler; geometrik ve sembolik
bezemelerin mhrler zerine kaznarak veya yeni bir ara olan dokumalar
yoluyla gelikin biimde kullanlmas; av ritellerinde yaralanan hayvanlarn
biimlendirilmesi; krmz a boyal gm uygulamas; baz ta aletler ve son
olarak taklarda tarakl yumuaka kabuklarnn tercih edilmesi bir st
Paleolitik mirasn korunmu kalntlardr (Resim 1234) . Benzer arkaik
zellikler belirli llerde, Filistindeki Natuf gibi baka Paleolitik sonras
kltrlerde de grlmektedir. Fakat hibir yerde Neolitik, atalhykte
olduklar kadar belirgin deillerdir.58 atalhykte anak mleksiz Neolitik
dneme de henz ulalmad kesin olarak sylenilebilir. atalhykller
erken bir boya bezemeli anak mlek tr gelitirememilerdir. Bu sanatsal
faaliyet duvar resimleri ve heykelcikler zerinde boyama ile snrl kalmtr.
Tm Neolitik dnem boyunca anak mlein atalhykteki rol yalnzca
ilevsel olmutur.59 atalhyk yedinci binyln sonuna doru terk edilmitir.
Anadoluda bu dnemi izleyen kltrlerin ayrt edici zellii Haclar ve Can
Hasan II gibi alanlarda grlen zarif boya bezemeli keramiklerdir. Fakat bu iki
merkezde M.. 5700 yl dolaynda terk edilmilerdir.
M.. 6000 ylna gelindiinde ky, tm Yakndouda yerlemi bir
olgu olmutur.60 Kltrlerin gelierek ky yaamndan kente geii temsil
eden gelimelerin yaand Hassuna dneminin balca ayrt edici zellii
Hassuna seramii denen standart mallardr. Bu slup Gneydou Anadolu,
Suriye ve Filistine kadar geni bir alana yaylmtr. Samarra mallar olarakadlandrlan yeni bir anak mlek tr zamanla eskilerinin yerini alarak
kuzeyde Diyarbakr blgesine kadar yaylmtr. Halaf dneminde moda olan
anak mlek ise mimari etkilerin ulaamad daha uzak blgelere dek
yaylmtr. Bu kltrn yaylm alan, Zagros Dalar ile Akdeniz arasndaki
btn Kuzey Irak, Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoluyu kapsamaktadr.
58
Mellaart, 2003: 176.59 Mellaart, 2003: 188.60 Roaf, 1996: 47.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
30/146
22
Bu dneme ilikin merkezler arasnda Yarm Tepe, Arpaciye, Tel Halaf, Tel
Brak, agar Bazar, Griki Hacyan, Samsat, Kahramanmara-Domuztepe ve
anlurfa-Kazane saylabilir. Dnemin moda olan anak mlei, kltrel
ilikiler sonucu Toroslarn kuzeyinde, Elaz, Malatya ve Van blgesinde de
kullanlmtr.61 Bu kltre has boyal ve nakl keramiklere daha kuzeyde,
Van evresinde Tilkitepede rastlanm olunmas kkleri Orta Asyaya
dayanan bu kltrn Dou Anadolunun dalk blgesinden gneye inmi
olmasn muhtemel klmaktadr.62 Bu kltrn etkilerinin douda Zaroslar
ap rana, batda da Mersin-Yumuktepeye kadar ulat anlalmaktadr.
Gney Mezopotamyada kuzeydeki Halaf kltrne paralel gelien
Ubeyd kltr, kuzeye doru yaylarak M.. 6. binyln sonlarna doru Halaf
kltrnn yerini almtr. Ubeyd kltr kuzeye yaylrken yerel unsurlarla
gler, ticari ilikiler ve uzun bir sre sonucunda kaynamtr. Gney
Mezopotamyada ortaya kan Ubeyd kltrne, Halaf kltrnn yayld
tm sahalarda rastlanmaktadr. Toroslarn kuzeyinde Elaz-Malatya
blgesindeki Arslantepe, Deirmentepe, Tlintepe, batda Amuk Ovas ve
Mersin-Yumuktepe gibi merkezler bunlardan birkan temsil etmektedirler.
Bu dnemde ticaret olduka gelimitir. Deirmentepe yerlemesindeki
dnemin temsilcisi olan damga mhrler ve mhr basklar (bullalar) bu
ticari ilikiyi gstermektedirler.63 zellikle Gney Mezopotamyada sulu tarm
olanaklarnn gelimesiyle byk apl retim art yaanmtr. Bu artla
birlikte kentlerde refah seviyesi ykselmi, nfus artlar yaanmtr.
Kentlerin bymesiyle birlikte hammadde ihtiyalar ba gstermitir.zellikle blgede yokluu hissedilen kereste, deerli talar ve madenlere
sahip olmak amacyla bunlar temin edebilecekleri uzak blgelere ulamak ve
ticaret kolonileri kurmak zorunda kalmlardr. Bylelikle bu dnemde uzak
blgeler arasnda ticari faaliyetler hz kazanmtr.
61
Krolu, 2006: 4245.62 Mansel, 1945: 38.63 Krolu, 2006: 48.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
31/146
23
Netice itibariyle gerek mimari adan gerekse buluntular asndan
Neolitik dnem, Anadolu-Mezopotamya ilikilerinin giderek canlandn
btn aklyla gstermektedir. Bu akln asl nedeninin,
Mezopotamyann hzla artan nfusunun ihtiyalarn karlamak iin bir
zaruret haline gelen ticaret anlay olduu muhakkaktr.
b) KALKOLTK VE ESK TUN AINDA ANADOLU-MEZOPOTAMYA
MNASEBETLER
Anadoluda Neolitik devirden sonra balayan ve ta aletler yannda az
miktarda madenin de kullanld devre Kalkolitik devir denilmektedir (M..
50003000). Bu devrin en nemli zellii, ta aletlerin yaygn bir ekilde
kullanlmasnn yannda madenlerinde kullanlmaya balanmasdr. Bu
devirde, yaygn olmamakla birlikte en ok kullanlan maden olarak bakr
dikkat ekmektedir. 64
Kalkolitik devirde, Neolitik devre gre ok nemli deiimler grlmese
de baz gelimeler gze arpmaktadr. Bu dnemde tarmsal faaliyetler
artm, kullanlan aralar daha da gelimitir. Yine bu dnemde yerleim
yerleri giderek bym ve etraflar surlarla evrilmitir. Anadoluda, Denizli-
Beycesultan, Burdur-Haclar, Karaman-Canhasan, Sivrihisar-Yazr, stanbul-
Fikirtepe, orum-Alacahyk, Yozgat-Aliar, Tarsus-Gzlkule, Mersin-Ymktepe, Van-Tilkitepe yerleimleri Kalkolitik devrin en dikkat eken
yerleim yerleridir.
Kalkolitik devirden sonra Anadoluda Tun devri balamaktadr. Tun
devirleri, kazlarda bulunan anak mlein ve retimde kullanlan
madenlerin niteliklerine, yerlemelerin sosyo-ekonomik yaplarna gre,
64 Memi, 2002: 10.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
32/146
24
evreye ayrlmaktadr. Bu evreler, Eski Tun, Orta Tun ve Yeni Tun devirleri
olarak M.. 30001200 yllar65 arasna tarihlendirilmektedir. Bu evrenin
balarnda, Kalkolitik dnemin tarma dayal ky kltr srdrlmektedir.
Bronz alet kullanm, henz yaygn deildir. Bu dnemin en byk teknolojik
buluu, kan tipi, drt tekerlekli arabadr. Bu evrede, Anadolu'da, yaplan
arkeolojik kazlarda ortaya karlan en nemli yerleim yerleri; Troya I,
Demircihyk, Kusura, Semayk, Beyce-sultan, Tarsus, Aliar, Alaca Hyk,
Karaolan, Arslantepe, Noruntepe, Pulur, kiztepe ve Kkerbaba'dr. 66
Anadolu, uzun bir duraklamadan sonra, M.. 3. binyln ortalarnda,
ekonomik adan, yeniden parlak bir dnem yaamtr. Yaznn kullanm
henz bilinmemekle birlikte, blgeleraras ticaret gelimi ve bronz aletlerin
kullanm yaygnlamtr. Tun a'nn en nemli teknolojik aamalarndan
biri olan mleki arknn kullanlmas67 bu dnemde retim hacminin
bydnn gstergesidir. Bu bulu, ekonomik gelime aamasnda, pazar
iin retimin ilk adm saylabilir. retimde ve ticaretteki gelimeler sonucu,
yeni bir sosyal rgtlenme dzeyine ulalm ve bu dnemde, Anadolu'nun
ilk kent-devletleri kurulmutur. Bunlarn ilki, kuzeybat Anadolu'da, Troya Iin
ykntlar zerine kurulan, Troya Il'dir.68 Bu yerleim yerinin byk lde
kent olma zelliklerini tad anlalmaktadr.
Anadolu-Mezopotamya mnasebetlerinin bu zamandaki ilk izleri,
Aliar Kalkolitik ve Eski Tun alar ile Troyada I. ve II. tabakalar arasnda
bulunan silindir mhrlerinde grnmektedir.69 Baz bilim adamlar, yaznn
ve silindir mhrlerin ilk defa ortaya kt, Uruk devrine ait IV. tabakay
65 Memi, 2002: 12.66 Sevin, 1991: 3562.67 Akurgal, 1993: 27.68 Aktre, 1997: 98.69 Mansel, 1945: 70de Troyada I. ve II. tabakalar arasnda bulunan eitli silindir mhrlerindeMezopotamya izleri olduunu ve zerindeki bir takm iaretleri yaz olmasa dahi yazy andran
sembolik manas olan ve baz eyler ima eden piktorafik iaretler tadn kabul etmektedir.Aliardan karlan silindir mhrlerin ise byk bir ihtimal ile doudan ithal arkeolojik malzemelerolduunu belirtir. Ayrca silindir mhrler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Roaf, 1996: 7273.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
33/146
25
M.. 3100lere tarihlemilerdir.70 Bu grten hareket edilirse, Anadoluda
bulunan ve Anadolu-Mezopotamya ilikilerini daha belirgin bir ekilde
gsteren bu silindir mhrler de M.. III. binin balarna konulabilmektedir.
Daha sonra M.. 25002300 yllarna konulan Alacahyk buluntularnn,
Gney Mezopotamyadaki Ur mezar buluntular, bilhassa kk kymetli
eyalarla benzerlik gstermesi, Anadolu-Mezopotamya ilikilerine birer delil
olarak gsterilmilerdir.
Yine bu dnemde, Anadolunun, Mezopotamyal
lar taraf
ndan, Hattilkesi ad ile anld bilinmektedir. M.. 25002000 tarihleri arasnda, Orta
ve Gneydou Anadolu'da Hattiler de, en aa M.. 3. binyln ortalarndan
sonra, kk krallklar, beylikler halinde ynetiliyorlard.71 Aliar ve
Alacahyk'n yan sra, Kani (Kltepe) IV ve III de Orta Anadolu'da, bu
dnemin en nemli yerlemeleri arasnda yer almaktadrlar.
Anadolu'da, M.. 3. binyln ortalarndan balayan ve 500 yldr sren
bar ortam, M.. 2000 yllarna doru, dardan gelen byk bir g
dalgasyla son bulmutur. Orta Tun a (M.. 19001400) balarnda,
Anadolu'da, etraf surlarla evrili ok sayda yerleme ortaya kmtr. Bunun
temel nedeni ise youn gler ve istilalardr. Kent devletleri niteliindeki bu
yerlemeler arasnda, balangta, bir birlik yoktur, ancak her birinin askerleri
ve ordular bulunmaktadr. Yine ad geen bu dnemde sosyal tabakalama
ve uzmanlama ortaya kmtr. Zanaatkrlar, seramikten ve bronzdan kap
kaak, silahlar, ok ular, balta ve topuzlar, damga mhrleri retiyorlard.
Tarm ve dokumaclk da olduka gelimitir.72 Btn bu gelimelerin yan
sra belki de en nemli gelime, Anadolu'da, M.. 2000li yllarnda, yaznn
kullanlmaya balanmas, bylece de tarih dnemlerine girilmi olunmasdr.
Anadolu'da, ilk yazl belgeler Orta Anadolu'da Orta Tun a'nn en nemli
yerlemesi olan Kani Karum'da (Kltepe'de) bulunmutur. Kilden yaplm
70
Landsberger, 1943: 8996. , 1944: 419429.71 Akurgal, 1993: 31.72 Aktre, 1997: 99.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
34/146
26
Kltepe tabletleri, Asurlu tccarlarla ilgili ticari ve hukuksal konular
iermektedir. Bu yazl belgelerden, M.. + - 20001750 yllar arasndaki
dnemde73, Anadolu kentleriyle Mezopotamya kentleri arasnda, uzun
mesafe ticaret ilikilerinin ok gelimi olduu anlalmaktadr. Bu dnem,
ayn zamanda, Anadolu'daki kent devletleri arasnda youn bir g
mcadelesinin yaand dneme denk gelmektedir. Sonunda, M..
1600'lerde, Hattua bakent olmak zere, bir kent devletleri federasyonu
olan Hitit mparatorluu kurulmutur. Anadolu'nun Yeni Tun Devri ise, Hitit
mparatorluunun M.. 1200 ylnda batdan gelen yeni bir g dalgas ile
yklmasna kadar srmtr.
B AKADLI SARGON VE TORUNU NARAM-SNN ANADOLU SEFERLER
a) AKADLI SARGONUN (M.. 2334 2279) ANADOLU SEFER
M.. 4000lerde Akadlarn mensup olduu Dou Samilerinden ilk
kavimler, Arabistandan karak Orta Mezopotamyaya gelip yerletiler.
Sonraki yllarda bunlar baka gruplar takip etmitir. Sumer blgesine szan
bu Sami kavimleri, yzyllarca yar gebe birekilde yaarken bir yandan da
Sumer kltrn benimsemi ama kendi kltrlerini de tamamen terketmemilerdir. Zaman ierisinde giderek sadece Samilerden oluan kentler
oluturdular. M.. 2350lerde ise kendi kltrleriyle ortaya karak
Mezopotamyaya hkim oldular (Harita 2). Yaklak 200 yl kadar Akadlar
adnda tarih sahnesinde kalarak, n Asyada site devletinden imparatorlua
geii salayacak nemli bir balang yaptlar.74 Bu yeni devletin
73
Son yaplan almalarla Asur Ticaret Kolonileri a olarak adlandrlan bu dnemin M.. 19751723 yllarn kapsad anlalmtr. Bkz. Veenhof, 2003.74 zelik, 2004: 36.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
35/146
27
krallarndan zellikle Sargon (M.. 23342279) ve torunu Naram-Sin (M..
22542218), bu srete nemli rol oynamtr.
Akad devletini kuran ve onu hemen btn n Asyay kaplayan bir
imparatorluk haline getiren Sargondur (Resim 5). Sumer kral listesinde
lkesini 56 sene ynettii yazl olan Sargonun (Akadca arru-kn=Gerek
kral) gemii mitolojik bir ekilde anlatlmaktadr.75 Sargon, Babilonyada
siyasi birlii saladktan sonra, kendisini Ki Kral (Byk Kral) ilan etmi76 ve
ksa zamanda adn lmszletirecek bir dizi eyleme girimitir.
Sargon ynetim merkezini yepyeni bir kent, ya da daha nceden
grece nemsiz bir yer olan Agadeye tamtr. Sargonun yeni bakenti
Agadeyi ne zaman kurduu bilinmemektedir ama hanedan, konutuu dil ve
yaad lke adn kesinlikle bu kentten almtr.77 Agadenin yeri
bilinmemekle birlikte, Babilin olduka kuzeyinde olduu kesindir. Belkide
gnmzdeki Badatn altnda yer almaktadr. Bu corafi konum, hanedann
iki amacn yanstmaktadr. Bunlardan birincisi Babilin ekirdek blgesinde
tam hkimiyet, ikinci olarak da tm Yakndouda youn bir varlk
hedeflenmitir.78
Sargon, belirlenen amalara ulaabilmek iin youn ve iddetli bir fetih
politikas takip etmitir. Bu politikann temel unsuru ise daimi hale getirilen
ordudur. Akad devleti, nemini bu askeri kudreti sayesinde kazanmtr.
Sargon, kralln ilan edip bakentini kurduktan sonra, 56 yllk uzun saltanat
boyunca kaytlara geen en az 34 sava yapmtr. Muzaffer Sargonunsadece Akad deil,Aa Denize kadar btn Sumer lkesini kontrol altna
ald ve bu deniz de silahlarn ykayarak zaferlerini kutlad aktarlmaktadr.
75 Krolu, 2006: 76. , Gnbatt, 1997: 131132. Frat kysndaki Azupiranu (bugnk Safran)ehrinde domu olan Sargonu bir rahibe olan annesi, ziftle kaplanm bir sepete koyarak, (tpkMusa hikyesinde olduu gibi) nehre brakmtr. Nehirde srklenen bebei bir bahvan (Akki)kurtararak kendi ocuu gibi bytmtr. Tanra tarn tevecch ile IV. Ki hanedankrallarndan Ur-Zababann hizmetine giren ve ksa zamanda sakilik (Vezir) rtbesine ulaan Sargon,daha sonra kralna isyan ederek, bir saray ayaklanmas sonucunda taht ele geirmitir.76
Knal, 1983: 76.77 Oates, 2004: 33.78 Mieroop, 2006: 86.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
36/146
28
Sargon, Sumer lkesinden sonra uzun seferlere uygun sava
gereleriyle donatt ordusuyla fetih hareketlerine balamtr. Bir yaztnda
kendisi iin, huzurunda her gn 5400 adam yemek yerdidiye yazlmtr. Bu
ifadenin kalc dzenli bir orduyla ilgili olduu dnlmektedir. Akadl
Sargon, kent devletlerini birletiren blgesel devleti byk bir srekli ordu
kurarak gerekletirebilmitir.79 Tarihte ilk defa daimi orduyu kurmu olan
Sargon, bu ordular sayesinde hemen btn n Asyay istila etmitir.80
Ancak, ok sayda birlie yetecek kadar mal tek bir yerde toplanamad iin,
srekli bir ordunun bakmnda ok byk glklerle kar karya kalnmtr.
Silahl adamlarn lkenin yiyecek bulunabilecek yerlerine yaylmas ise,
merkezi gcn dalmas tehlikesini dourmutur. Sargon bu ikilemi,
ordusunu ele geirdii lkeleri srekli yamalamakla besleyerek zmeye
almtr.81 Bu srekli ordu sayesinde Sargon, douda Elama, kuzeydeki
da kavimlerine, Suriyeye ve Lbnana, Anadoluda Toroslara kadar uzanan
eitli blgelere seferler dzenlemitir. Bu seferlerde toprak kazanmlarnn
yan sra Akad lkesinin ihtiya duyduu ender mallar, sert talar, aa,
kereste ya da gm elde ediliyordu. Elde edilen ganimetler Babile
gtrlyordu. Bu aknlarn dier bir amac da ticaret yollarna ulamn
tekelletirilmesi dncesidir. Zira Basra Krfezindeki ticaretin ah damarnn
Frat nehri olduunu ksa srede fark eden Sargon, bu yol zerindeki balca
kervan menzillerini srasyla zapt etme siyaseti gtmtr. 82
Sargon dnemi olaylarn anlatan belgelerin bir blm, AkadKrallnn snrlar dnda bulunan ve sonraki dnemlerde yaplm olan
kopyalardr. Savan Kral (ar tamhari) olarak adlandrlan ve nsha
halinde Mezopotamyada Babilde, Msrda Tel El-Amarnada, Orta
Anadoluda Kltepe ve Boazkyde (Hattua) ele geen bu belgeler de,
efsanevi kraln Amanos dalarn ap Anadolu ilerine girdiini hatta
79enel, 1997: 54.80
Knal, 1983: 81.81 Mc Neill, 2001: 100.82 Knal, 1983: 77.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
37/146
29
Akdenizde Kbrs (Alaia) ve Girite kadar ulat aktarlmaktadr.83 Ayrca
Sargonun Kuzey Suriyeye, en azndan Eblaya kadar seferler yaptphe
gtrmemektedir. Son zamanlarda Tel Brakda bulunan kantlar Habura
kadar sefer yapm olabileceine iaret etmektedir.84
Sargon ve torunu Naram-Sinin Anadoludaki askeri hareketlerinin
anlatld ar tamhari adl bu metinler, Anadolunun protohistorik dnemine
ilikin bilgi bulunan en eski kaynaklardr. Bunlardan, Sargonun Asur Ticaret
Kolonileri dneminde (M.. + - 19751723) nemli bir krallk merkezi olarak
karmza kan Puruhandaya85 yapt baarl seferin anlatld
tabletlerden Tel El-Amarnada bulunmu olan ve bunun Hitite yazlm
Boazky nshas 14. yzyla aittirler.86 Sargonun Anadoluya seferini konu
alan metinde anlatlanlar zet olarak yledir: ncelikle krala Puruhanda ya
dein yolun zorluklar, geilmez olduu, zahmetli olduu anlatlmaktadr.
Daha sonra tccarlarn kraln huzuruna karak, sava olmadklarn
belirterek Sargondan yardm istemeleri vardr. Bu tccarlar Anadoludaki
Puruhanda ehrinden olmal ve ikyetlerinin konusu da Anadolulu yerli bir
kral olan Nur-daggal olmaldr. Sargonun sormas zerine tekrar Puruhanda
ya dein yolun glklerinden bahsedilmektedir. Metnin arka yznn ilk
blmnde Anadolulu kral Nur-daggaln ve onun hitap ettii savalarn
Sargona meydan okur tarzdaki ifadeleri yer almaktadr. Hemen arkasndan
da Sargonun Nur-daggaln ehrini ele geirdii anlatlr. Sargon, metinden
anlaldna gre ehrin surlarn ykm ve ciddi bir direnmeyle
karlamakszn buray ele geirmitir. Nur-daggal yakalanarak Sargonunhuzuruna getirilmi ve Sargondan merhamet dilemitir.87
Sargonun Anadolunun ilerine dek sefer yaptna dair bir baka
tablet, Asur Ticaret Kolonileri dnemine ait olmak zere 1958 yl Kltepe
83 Krolu, 2006: 78.84 Oates, 2004: 34.85 Son tespitlerle bu yer ad daha ok Konya-Karahyk ile lokalize edilmektedir. Bkz. Kuzolu,
2007: 5253.86 Gnbatt, 1997: 132.87 Yiit, 2000a: 21.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
38/146
30
kazlarnda Ah-alim adl Asurlu tccarn arivinde bulunmutur (Resim 6).
Bata Sargon olmak zere, Akad krallarna ait metinlerin ou sonraki
devirlerde yaplm kopyalardr. Bu nedenle, Eski Asurca yazlm bir Sargon
metninin bulunmasnn artc bir yan yoktur. Ancak ilgin olan, bu tabletin
zel bir arivde ele gemi olmasdr.88 Ele geirilen bu Sargon metni, Eski
Asur lehesi ve bu devire mahsus ivi yazs ile yazlm bir hikyedir.89 Bu
metinde Kaniten bahsedilmekte, Hattumlularn (Hatti) cezalandrld
anlatlmaktadr. Sargon'dan yaklak 400 yl sonra yazlan bu metin, dier
ou Sargon metinlerinin aksine, tek nsha olmas itibariyle de ayrca nem-
lidir.
Sargon metninin banda, Akad kral, drt cihann kral ve kudretli
kral szleriyle kendisini takdim ettikten sonra, kazand askeri baarlar
anlatlmaktadr. Burada, doudan batya kadar btn lkeleri zaptettiini; bir
gnde yetmi ehri yendiini, onlarn krallarn yakaladn ve ehirlerini
mahvettiini belirtmektedir. Bu arada, yukar ve aa lkeyi de zaptettiini
sylemektedir. Akad kral Sargon'un, ele geirdii lkelerin krallarn ve
halklarn, imdiye kadar baka yerlerde grmediimiz bir biimde, ok
deiik yntemlerle cezalandrdn da bu metinden renmekteyiz. Bunlar
arasnda, bir posta sarmak; balarn bir kadn gibi rtmek veya bir srmla
balamak; kafalarn tra etmek gibi birtakm ikence veya aalama
yntemleri uygulanmaktadr. Metindeki nemli bir bilgi de, Amanos
Dalar'n ikiye bldn ve orada bir kazk gibi heykelini diktiini
sylemesidir. Sargon, sk ormanla kapl Amanos Dalan'nda ordusunun iler-lemesi ve kamp kurmas iin, herhalde belli yerlerde aalar kestirmi ve
bylece da adeta ikiye ayrmtr. Burada uygun bir yere de heykelini
diktirmi olmaldr. Sargon, bir kronik ve onun versiyonu olan fal metninde
Bat Seferi olarak adlandrlan askeri hareketi srasnda, Bat'da tasvirlerini
diktiini bildirmektedir. Anlald kadar ile onun Amanos Dalan'nda
88 Gnbatt, 2004: 16.89 Gnbatt, 1997: 131.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
39/146
31
diktirdiini syledii tasviri bunlardan birisidir.90 Tablette bat iran'dan
Akdeniz'e ve Anadolu ilerine kadar uzanan geni bir corafyadaki birok
yerin ismi gemektedir. Bir yerde Alaia'y bir kadn gibi balarn rttm
cmlesi yer almaktadr. Buradaki alaiam kelimesinin Alaia yani Kbrs ile
ilgili olduu anlalmaktadr. Bat Seferinin anlatld fal metninde, Sargon'un
batda denizi (Akdeniz) getii, dolaysyla Kbrs'a ulat kabul edilir. ar
tamhari'deki pheli bir yer dikkate alnmazsa, Sargon'un metinlerinde Kani
ve Hatti ilk defa burada gemektedir.
Sargonun Anadoluya olan ilgisinin ilgin bir kant da Hitit kral I.
Hattuili nin yllklarndadr. Burada Hattuili, kendisinden nce Mala nehrini
sadece Sargonun getiini ve Hahhann askerleriyle savatn
anlatmaktadr.91 Sargonun Anadolu ile yakndan ilgilenmesinin temelinde
ekonomik sebeplerin olduu aktr. Eski Asur devrinde Asurlular'n
Anadolu'da kurmu olduklar geni ticaret a ok ksa bir zamanda ger-
ekletirilmemitir. Karum ve Wabartum'larn ilk rnekleri Sargon
zamanndan itibaren oluturulmaya balanmtr.
Sargon, 56 senelik uzun hkmdarl sresince, Mezopotamyann
birbirleriyle uraan ehirleri zerinde ynetimini zorla kabul ettirmekle
kalmam, ayn zamanda, skenderden Napolyona kadar tannan tm
fatihlerin n rnei olarak, geni bir imparatorluk yaratm ilk kraldr.92 Onun
asl merkez olan Mezopotamya ve Mezopotamyann karlarn korumak ve
srdrmek adna evre alanlara yapt seferleri, bar teminat altna almakiin yaplm emperyalist bir yaylma olarak deerlendirilmitir.93 Her blgenin
gelirinin bir ksmnn toplanarak bakente yolland ya da yerel Akad
idaresini desteklemekte kullanld yeni bir vergi sistemide gelitirilmitir. Bu
yolla kraliyet ekonomik kaynaklarn pek ounu kendisine aktarlmtr.
nceden kent hkmdarlarna ait olan mlkler Akad krallarnca muhtemelen
90 Gnbatt, 2004: 16.91
Yiit, 2000a: 22.92 Childe, 2006: 157.93 zelik, 2004: 37.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
40/146
32
istimlk edilmitir. Dini alanda Sargon, mevcut dini klt yerel bir klt
olmaktan karp blgeselletirmeye almtr.94deolojik adan da Babilin
birlemesi amalanmtr.
Sargonun, byk nvann hak ettii kesindir. Fakat birok byk
adamlar gibi, o da zamannda takdir edilmemi, lmnden sonra da
efsaneletirilmitir. Sargonun akbetini bir Babil kroniinden reniyoruz.
Buna gre Sargon, son senelerinde tanrnn gazabna uram ve bu yzden
ktlk, isyan gibi trl musibetlere uramtr. En sonunda da bir suikasta
kurban gittii rivayet edilmektedir.95
b) NARAM-SNN (M.. 2254 2218) ANADOLU SEFER
Sargondan sonra tahta geen olu Rimu (M.. 22782270) ,
babasnn askeri politikalarn srdrmtr. ncelikle lkedeki dzen ve
istikrar salamaya almtr. Sumer ve Akaddaki ayaklanmalar bastrm,
Elam ve Marhaiyi (Barahi)96 ele geirerek, Sargon imparatorluunun
byk bir blmn tekrar bir araya getirmitir. Rimuun ksa saltanat
kardei Manitiunun da katld bir saray entrikasyla son bulmutur.
Manitiutu da bir saray ayaklanmasyla ldrlm ve yerine geen olu
Naram-Sin (M.. 22542218), Sargona yakr bir torun olarak, dedesinin
siyasetini devam ettirmitir.
Naram-Sinin 37 yllk ynetimi Akad imparatorluunun doruk
noktasn simgelemektedir. Halefleri gibi Naram-Sinde iktidarn koruyup
geniletebilmek iin savamtr. Bu dnemde Akad devleti fetihlerle Batran
ve Arabistan ilerine, batda Kbrs adasna kadar genilemitir. Dnemindeki
94
Mieroop, 2006: 87-88.95 Knal, 1983: 78.96ran dalarnda bir prenslik, bkz. Roaf, 1996: 97.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
41/146
33
belgelerde Naram-Sinin Anadoluda 17 kralla savat belirtilirken bu
belgeler ayn zamanda Anadolu tarihine de k tutmaktadr.
Dier yandan Naram-Sin, kralln niteliinde de bir deiiklik yapm,
tanrlarn temsilcisi olarak ynetmek yerine kendisi tanr olmutur.97 Daha
Sargon dneminde geleneksel Ki Kral nvan dnyann kral anlamna
gelmeye balamtr. Naram-Sin bu yceltmeyi en ar ucuna dek
gtrmtr. ncelikle, yeni bir unvan getirmitir: drt cihann kral. Askeri
baarlar daha da yce bir stat iddiasnda bulunabilmesini salamtr. Tm
Babili saran byk bir ayaklanmay bastrdktan sonra, Mezopotamya
tarihinde daha nce hi rastlanmam bir adm atarak kendini tanr ilan
etmitir.98 Bu yolla Mezopotamyada krala tanr-tanr kral niteliinin verilmesi
ilk kez ortaya kmtr.
Akad lkesindeki taht deiiklii zerine, aralarnda Mari Ensisi, Migir-
Dagann da bulunduu gneydeki btn Sumerehirleri (Ur, Uruk, Nippur,
Umma) Ki ehrinde ona kar bir koalisyon kurmulardr. Bu vesikay,
Naram-Sin zamannda Laga Ensisi olan Lugal Uamgalinsin belgesi de
dorulamaktadr. Dier taraftan bu devirde Anadolu ehirleri de
ayaklanmlardr. Hatti Kral Pampann bakanlnda 17 kraldan oluan
koalisyona Puruhanda, Kani (Kltepe) ve Kursaura (Konya Aksaray) ehir
devletleri girmilerdir. Boazkyde bulunan ar-tamhari metninde anlatlan
bu olaylar, Urda bulunan ve Naram-Sinin Subartuya ve Yksek Memlekete
(Anadoluya) yapt seferleri anlatan baka bir Ur vesikas ile tasdikedilmitir. Ele geirilen bu metinlerde Naram-Sin, isyan eden 17 kraldan
oluan koalisyonun hepsiyle birden savatn ve onlar yendiini
anlatmaktadr.
Naram-Sinin icraatn konu alan ve Boazky arivinde ele geirilmi
olan metinde, kral Enlil mabedini ina ettirdiini belirttikten sonra kendisine
97 Roaf, 1996: 98.98 Mieroop, 2006: 91.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
42/146
34
kar isyan eden ehirleri krallaryla birlikte sayar. Bu ehirler ve krallar
arasnda, daha sonraki dnemlere ait ierikli metinler vastasyla Anadoluda
olduklarn bildiimiz yerler vardr. Hatti kral Pampa, Kani kral Zipani,
Amurru kral Huwaruwa, Sedir dalar kral Isqippu, Kursaura kral Tisbinki,
bilinenler arasnda yer almaktadrlar. Bunlardan Amurru Suriyede
bulunmaktadr. Sedir dalaryla kastedilmek istenen yer ise Amanoslardr.
Dier Hatti, Kani ve Kursaura, Anadoluda yer almaktadrlar.99
Bu yazl vesikalarn yannda, Naram-Sinin Anadolu seferlerinin
arkeolojik delilleri de bulunmutur. Tel Brak kazlarnda duvarlar 11 metre
kalnlktaki kalenin temellerinde, zerlerinde Naram-Sin yazl tulalar ve
Truva II tabakasnn tipik maskeli kaplarndan bulunmutur. Bundan baka
Diyarbakr civarndaki Pir Hseyin kynde Naram-Sine ait bir stelin paras
bulunmutur.100 zerinde kraln figr de olan bu dikme tatan, Naram-Sinin
Trkiyenin gneyinde etkin olduunu anlalmaktadr.101 Buraya yaplan
seferin baarsn kutlamak iin dikilen stel, bugn stanbul Eski ark Eserleri
Mzesinde sergilenmektedir(Resim 7).
Sargon ve torunu Naram-Sin'in Anadolu ile yakndan ilgilenmelerinin
temelinde ekonomik sebeplerin olduu aktr. Naram-Sin dnemini anlatan
baz yaztlar, onun da dedesi gibi Anadolu ilerine kadar ilerlediine
deinmektedir. Akad Kral, daha nce hibir kraln gemedii yoldan
Anadoluya, daha sonra Kapadokyal tccarlarn ilerini kurduklar Talhatuma
gittiini de iddia etmitir.102 Bu tr vg yaztlarnn satr aralarnda, gerekseferlerin yansmalarnn olduu varsaylsa bile, sz konusu eylemlerin ksa
sreli sindirme ve ganimet elde etmekten te kalc bir yanlarnn olduunu
kabul etmek olanakszdr. Ayn blgenin hem Sargon ve hem de Naram-Sin
99 Yiit, 2000a: 23.100 Knal, 1983: 79.101 Stelde Kral, Sumer heykellerinde olduu gibi sa omuzu akta brakan bir giysi iindegsterilmitir. Yukar Dicle blgesi, Akad ve Asur krallar iin stratejik bir blgedir. Mezopotamyaya
hayat veren iki nehirden biri olan Diclenin kaynak blgesinin bu krallklar iin kutsal bir anlamtad anlalmaktadr.102 Oates, 2004: 35.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
43/146
35
tarafndan tekrar tekrar feth edilmesine ilikin kaytlar, bu deerlendirmeyi
dorular niteliktedir. 103
103
Krolu, 2006: 81.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
44/146
36
NC BLM
HTT DEVLET MEZOPOTAMYA MNASEBETLER
A - I. HATTUL DNEMNDE (M.. 1650 1620) ANADOLU -
MEZOPOTAMYA SYAS MNASEBETLER
M.. 2000li yllara kadar Anadoluya gelip yerleen kavimler arasnda
Hurriler, Luviler, Asurlular104, kendilerini Neallar diye adlandran Hititler ve
Anadolunun yerli kavmi olan Hattiler vardr. Btn bu kavimler kk ve
birbirinden bamsz birer kent devleti eklinde yayorlard.
M.. II. binin balarnda Anadoluya gelip nce Yeilrmak boylarna
yerleen Hititlerin Anadolunun yerli halkm, yoksa baka yerlerden mi oraya
ulatklar, eer yleyse hangi yoldan geldikleri sorunu uzun bir zamandan bu
yana aratrclar arasnda tartma konusu olmu, hl herkesin katld bir
zme ulamamtr.105 Ancak bu kavmin dili, Hint-Avrupa dil ailesinin en
eski temsilcisidir.
Anadoluya gelen Hititler ksa srede Kzlrmak kavisi iineyerletikleri gibi blgedeki Hatti ehirlerini ele geirmiler veya yeni ehirler
kurmulardr. Daha sonra o gne kadar kk krallklar biiminde ynetilen
Anadoluda bu beylikleri bir otorite altnda birletirme gayreti de yine ilk
dnem Hititlerden olan Nea Kral Pithana ile onun olu Kuara Kral Anitta
tarafndan gerekletirilmitir.
104
Asurlularn Anadoludaki varl M.. II. Bin yl balarnda ticari faaliyetler neticesinde meydanagelmitir. Bu mevcudiyet siyasal olarak deil, ekonomik olarak kendini gstermektedir.105 De Martino, 2003: 33.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
45/146
37
Hitit krallarnn atalar olarak kabul ettikleri Kuara krallarndan sonra,
Hitit tahtna Puarumma slalesinden gelen krallar geerler. Bu slale
hakknda bilgi veren en eski vesikalardan biri, Hattua arivinde bulunan
I.Hattuilinin vasiyetnamesidir. Bu vesika aracl ile Hattuili zamanndan
nceki olaylar renmek mmkn olmaktadr.106 Bu dnemde anlald
kadaryla en azndan Hitit Krallarnn Orta Anadoluda siyasal birlii
saladklarn ve olduka gl bir devlet haline geldiklerini sylemek
mmkndr.
Hattua ivi yazl devlet arivinde bize resmi yazl belge brakan ve
Hitit devletinin kurucusu olarak kabul edilen ilk kral Hatti dilinde hkmdar
anlamna gelen Labarna/Tabarna nvann da tayan I.Hattuilidir.107
Boazkyde 1957 ylnda yaplan kazlarda ele geen iki dilli bir metinden,
Hattuada kurulan Eski Krallk hanedannn ilk hkmdarnn I.Hattuili
olduu anlalmaktadr. Bu metnin asl Akadca olup yle balamaktadr:
Byk Kral Tabarna, Tavannanann erkek kardeinin olu Hattuada
krald. Onun Hitite evirisinde ise yle demektedir: Byk Kral, Hattua
Kral, Kuaral adam, Tabarna Hattuili, Hattua lkesinde krald.
denmektedir.108 Kendinden nceki krallarn varl ise tamamen kukuludur.
Hattuili, Pithana ve Anitta hkmdarlarna balanm bir kent olan
Kuara hanedanndandr.109 Saltanatnn ilk yllarn Orta Anadolunun
gneydousuna den bir yerde bulunan Kuarada110 geirmitir. Sonralar jeopolitik nedenlerden tr bakentini eski bir Hatti kenti olan Hattua
tam, burann adn Hattua olarak deitirmi ve kendisi de Hattual
(adam) anlamna gelen Hattuili adn almtr.111 Hattuili, ayrca kralln
Hitit ve Hatti olan iki etnik ve kltrel esini daha yakndan kaynatrmaya
106 Memi, 2002: 80.107 nal, 2002: 66.108 Akurgal, 1998: 55.109
De Martino, 2003: 37.110 Kentin lokalizasyon almalar ile ilgili olarak bkz. Garstang ve Gurney, 1959: 63.111 nal, 2002: 66.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
46/146
38
girierek Hatti geleneine en ok bal bu yeni kente ncelik tanmtr.
Sonraki hkmdarlardan bazlarnn bakenti geici olarak daha gneye
tam olmalarna karn, Hitit devleti ortadan kalkana dek Hattua bu
devletin siyasi ve dini merkezi olarak kalmaya devam etmitir.
I. Hattuili zamannda, Hitit devleti bir takm i sarsntlar geirmi
olmasna ramen, Hattuili duruma abucak hkim olmu, daha sonra
Anadoluda ve Kuzey Suriyede birok seferlere girimitir.112 Bu hkmdara
ait en nemli iki belge, her ikisi de Hitite ve Akadca olan Vasiyet ve
Yllklardr. lki i dzenle ilgili sorunlarla, ikincisi ise hkmdar tarafndan
srdrlen askeri seferlerle ilgilidir. Ylklarda sz edilen ilk askeri sefer,
Orta Anadolunun kuzeyinde nemli bir kent olan anahuittaya kar
yaplmtr.113 Daha sonra Hattuili, gneye doru yaylma srecini
balatmtr.
Hattuili, tm askeri seferlerinde Mezopotamyann bir parasn
oluturan Kuzey Suriyeye ok nem vermitir. Anadolu tarm alanlar kstl
nehir vadilerine blnm olduundan, Kuzey Suriyenin kontroln ele
geirme abasnn ardndaki itici g, geni tahl tarlalarna ulama
gereksinimidir.114 Bylece btn aba bereketli topraklara, denize ve Suriye
ile Mezopotamyann uygarlk dnyasna ulama amacna ynelmitir.
Hattuann egemen gleri bir an nce denize ve gneyin byk
merkezlerine ulamak, onlarn zenginliklerinden, yksek uygarlklarndan
yararlanmak istemilerdir.115 Ayrca, Eski Dounun borsas o zamanlar,Kuzey Suriye limanlarnda ve ticaret merkezlerinde muamele gryordu.
Hattuili, yapt Arzava ve Halep seferleri ile Hitit Devletinin Akdeniz
ticaretine fiilen katlmasn salam ve bu sayede devletin ekonomisi epeyce
gelimitir. Arzava memleketlerinden Valmann (Antalya-Elmal) zapt ile Hitit
Devleti Akdenizde bir k yeri elde ettii gibi, Akdeniz ticaretini Basra
112 Memi, 2002: 83.113
De Martino, 2003: 38.114 Mieroop, 2006: 148.115 Akurgal, 1993: 56.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
47/146
39
krfezine balayan Frat kervan yolunun Suriyedeki ksmna hkim olan
Halep Kralln zapt etmekle de Kuzey Suriyedeki canl ticarete
katlmtr.116
Hitit ordusu btn bu amalarna ulamak iin ncelikli hedef olarak
Alalah semitir. Alalah, bakenti Halep olan Yamhad Krallna balyd ve
Anadoluyu Suriyeye balayan ulam yollarndan birine egemen
durumdayd. Annallere gre, Hattuilinin 5. idare ylnda yapt Halep
seferinin izleri Alalah kazlarnda bulunduu gibi, Halep kralnn komutan
Zukrainin ad da hem Boazky hem de Alalah vesikalarnda gemektedir.
I.Hattuili bu seferini Halep kral III. Yarm-Lim zamannda yapm ve sava,
Hitit kralnn zaferi ile sonulanmtr.117 Alalah aldktan sonra Hattuili,
Gneydou Anadoluda yer alan Ursu kentine doru ilerledi. Ertesi yl batya
doru yola karak Arzava blgesine yani Bat Anadoluya yneldi. Hitit
ordusunun Hattinin kalbinden uzak oluunu frsat bilen Hurriler, Hitit
Krallnn ilerine nfuz etmilerdir. Bu nedenle Hattuili, yitirilen topraklar
yeniden ele geirmek iin etin savalar vermek zorunda kalmtr.
Hatti topran bir kez bara kavuturduktan sonra, Hattuili,
Gneydou Anadolu ve Suriyeye yeniden askeri giriimlerde bulunmutur.
Hau kentini fethetmeyi baarr ve zengin bir sava ganimeti ele geirir.
Tm Kuzeybat Suriyede tapnlan nemli bir tanr olan Halep frtna
tanrsnn heykeli de Hattuaya getirilmitir. Hitit ordular, bunun ardndan,
Hahhuma118 ynelerek buray da ele geirmilerdir.
Hattuilinin askeri baarlar sadece siyasi ve ekonomik dzeyde
deil, kltrel dzeyde de gl yansmalara neden olmutur. Bu seferleri
srasnda Orta, Gneydou Anadolu ve Suriyenin belli bal kentlerini igal
ederek, yakm ykm ve ok sayda sava ganimetini Hatti lkesine
116 Memi, 2002: 82.117
Knal, 1967: 201.118 Burann gnmzde Frat kysnda amsat yaknlarnda olduu saptanmtr. Bkz.De Martino,2003: 39.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
48/146
40
tamtr. Koruyucu Tanras Arinna kenti, Gne Tanrasnn tapnan
altn ve gm hediyelerle doldurur. Tpk Mezopotamya krallar gibi kendisi
de heykellerini yaptrmaya, kahramanlklarn yazya dkmeye balar.
Getirilen ganimetler arasnda ok sayda kaliteli usta ve iilerde vardr. te
asl Mezopotamya uygarlnn verilerini Hattuaya tayan insanlar
bunlardr.119 Bu yolla Hitit dnyas kltr ve sanat alanlarnda
Mezopotamyann varlklarndan etkilenmilerdir. Ayrca, Alalah, Ursu, Hau
ve Hahhum gibi nemli merkezlerin ele geirilmesiyle, Hititler, Suriye yaz ve
yazn geleneiyle dorudan temas kurmulardr.120 Hititler kullandklar
Akadl ivi yazsn bu dnemde Kuzey Suriyeli bir yaz okulundan
almlardr. Bu yaz tipi form bakmndan Eski Babilden nce kullanlan bir
eittir.121
B - I. MURLNN (M.. 1620 1590 ) BABL SEFER
Eski krallk hanedannn ilk hkmdar I. Hattuili, hkmdarlk
dneminin sonuna yaklarken byk bir devlet yaratmtr. Ama devletin i
ileri tam bir kargaa iindeydi. Hattuili, daha salnda pek gvendii
yeeni gen Muriliyi evlatlk edinmi ve onu saltanat koltuuna
hazrlamtr. Pimpira denen ve bir Hurrili olmas muhtemel yal bir bey, bu
ocuk yataki krala vesayetlik ediyordu. Hattuili, bir vasiyetinde Kuzey
Suriyenin igalini Muriliye miras olarak devretmitir. Adeta bu kkocuun beynini ykarcasna inanlmaz telkinlerde bulunmu; (Yalnzca)
benim szlerimi ve nasihatlerimi kalbinin iine yerletireceksin! demitir. 122
Hattuili vasiyetnamesinin dnda, Kral Telipinu (M.. 15351510) metninde
de I. Murili hakknda u bilgilere rastlyoruz:
119 nal, 2002: 68.120
De Martino, 2003: 40.121 Akurgal, 1993: 57.122 nal, 2002: 69.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
49/146
41
Murili, Hattuada egemen olduu srece onun ocuklar, kardeleri,
akrabas, kendi kanndan olanlar ve askerleri evresinde toplanmlard ve o
dman lkesini gl bir kolla dizginledi. Kendi lkesini denizin komusu
yapt.
Ve o Halpa (Halep) zerine yrd ve Halpay yakp ykt. Halpadan
ald tutsaklar ve onlarn mallarn Hattuaya getirdi. Ondan sonra Babile
yrd ve Babili yakp ykt. Hurrilerede saldrd ve Babilden ald
tutsaklarla onlarn mallarn Hattuaya gtrd.
Ve Hantili (sarayda) iki sunucu ba idi. Kars Harapili Murilinin
kzkardei idi. Zidanta Hantiliye yanat ve bunlar kt bir i yaptlar.
Muriliyi ldrdler ve bylece kan akttlar.123
I. Murili, tahta geince ncelikle ayrlan beylikleri yeniden itaat altna
alp Anadoluda birlii ve dzeni salamtr. Hattuilinin miras olarak
kendisine brakt Kuzey Suriyeyi ele geirme politikasn bilinli olarak
srdrerek genileme siyasetine devam etmitir. Amurrularn elindeki Halpa
(Halep)ya saldrarak buray ele geirmitir. Bundan sonra Halep artk Hitit
devletinin ayrlmaz bir paras olacaktr. Murilinin Kuzey Suriyeyi ele
geirmesi hem ticaret yollarn ele geirmesine yaram hem de blgedeki
kk krallklar kendine balayarak Mezopotamya (Babil Devleti) karsnda
siyasi g dengesini kendi lehine deitirmitir. Bylece kendisine Babil yolu
almtr.124 Hitit hkmdar, Anadoludan fazlasyla uzakta olan bu topraklarboyunduruk altna almak istememitir ancak Babile kar dzenlenen sefer,
her eyden ok kantlayc bir anlam tamaktadr. Burada Hatti krallnn
Yakndou dnyas iinde stlendii siyasi roln dorulanmas sz konusu
olmaktadr.125
123
Akurgal, 1993: 61.124 zelik, 2004: 55.125 De Martino, 2003: 4041.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
50/146
42
M.. 17. ve 16. yzyllar, Bat Asyada byk politik deiikliklerin
yaand bir dnemdir ve Kassitler, zayflamakta olan Babil kenti krallna
kuzeyden bask yapmaya balayan, Samice konumayan halklardan sadece
biridir. Dierleri ise Hurriler ve Hititlerdir. Birinci Babil slalesinin son krallar,
hem toprak hem prestij ynnden gittike klen bir kralln bandaydlar.
Babil kenti hla Uruk, sin ve Larsay kontrol altnda tutmaktadr. Bu
dnemden elimize ulaan edebi ve ekonomik metinlerden anlaldna gre,
halk, ekonomik ve kltrel adan gelimi bir yaant srdrmektedir.
Yaklaan felaketle ilgili hibir ipucu yoktur. ldrc darbe de zaten, her
zaman sorun karan Deniz Slalesi veya Kassitlerden deil, daha kuzeydeki
Hititlerden gelmitir. Babilli amu-ditanann (M.. 16261595) ada olan
I.Murili, bakent Hattuadan gelerek kuzeybat Suriyeye saldrm ve sonra
da, grne gre herhangi bir direnile karlamadan, Babil kentine doru
Frat boyundan ilerlemitir. Hibir eyden kukulanmayan amu-ditana,
Murili tarafndan gafil avlanmtr. Savan sonucunda, Babil yamalanm,
tanrlar soyulmu ve nl Birinci Slale sona ermitir (M.. 1595).126
Babilin igali Hititleri medeni Mezopotamya dnyas iine sokan
nemli elerden biri olmutur. Hititlerin Babile girmeleriyle, Mezopotamya
medeniyetinin kaplar Anadoluya almtr. Babil kltr, Hititler zerinde
ylesine byk bir tesir yapmt ki, Murili, Anadoluya dnerken bu yksek
kltr Anadoluya alatmak iin pek ok bilim adam, sanatkr, ktip ve
mimar beraberinde Hattuaa getirmitir.
I. Murilinin Babili fethi, o zamanki nasya dnyasnda byk
yanklara yol amt. Fetih bizzat Babillileri de artm olmal ki, Babil
kronik yazarlar, Hattili adam geldi, Babili ald diye yazmlardr. Babilin
zapt ile Hitit devletinin gney hududu Basra krfezine dayanmamakla
beraber, Akdeniz ticaretini bu krfeze balayan Frat kervan yolunun nemli
126 Oates, 2004: 8889.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
51/146
43
bir ksmnn kontrol, Hitit kralnn eline gemitir.127 Hititlerin bakentleri
Hattuadan 1000 km kadar uzakta, kendi lkelerinden olduka farkl bir
corafya da bulunan Babile saldrmaktaki amalarnn snrlarn buraya
kadar geniletmek olmad aktr. Hititlerin ok byk bir olay olan Babili
fethetme giriimine, ne bu tr olaylarn bolca grld tarih sahnesinde
nede baka herhangi bir yerde rastlanmamaktadr. Hititlerin amac herhalde,
Anadolu ile Basra Krfezi arasndaki byk bir corafi alan dev bir devlete
dntrmek deildir. Halep-Mari-Babil balamasnn hatrlanmas veya
yalnzca tapnaklarnda saysz soy metal nesnelerin sakland Babilin
zenginliinin ele geirilme dncesi de akla gelmektedir. Hititlerin
egemenlik kurma, artk eit haklarla bu dnemin gler konseyine katlma,
hatta nc olma isteinin merulatrlmasda dnlebilir. Ama grld
kadar ile uzun bir gemii olan bakent Babilin fethi, nasyann nemli
devletleri arasna girmeye iyi bir gereke olmutur.128 Belki de mitolojik
yklerde hla yaayan Akad krallarnn Anadolu seferlerinin cn almay,
belki de zengin tccarlarn anavatann yamalamay dnmlerdir. Elde
edilen sonulara bakldnda, Hammurabinin slalesine son vermenin
Hititleri nasyadaki politik arenada Msra rakip olacak kadar glendirdii
ve gerek kazanmnda bu olgu olduu anlalmaktadr.129 Babil kroniinde,
Hititler tarafndan fethedili ksaca kaydedilmitir. Nedenleri her ne olursa
olsun bu olay, Hammurabi hanedannn egemenliinin kne giden bir
geliimin altna ekilmi zorlu bir son izgiden teye varmamtr. Hititlerin
bin kilometreden fazla sren zorlu yrynn siyasal miraslar Kassitler
olmutur. Kassitlerin egemenliklerinin balangcyla birlikte Mezopotamyatarihinin Eski Babil olarak adlandrlan dnemi sona ermi ve Babilde de bir
g boluu domutur.
ki yzyldr Mezopotamyann ve Suriyenin karakteristik zellii olan
durum bylece tmyle tersine dnmtr. Sahnede gl hkmdarlar
127
Memi, 2002: 85.128 Klengel, 2001: 6869.129 Krolu, 2006: 112.
-
8/7/2019 M o II Binde Mezopotamya Anadolu Siyasi Munasebetleri b c 2000 mia and Anatolia Political Rel Eat Ions
52/146
44
yoktur artk ve tm blge siyasi adan paralanmtr.130 Bu durum Hititlerin
de yararna olmamtr. I. Murili Babili igal ettii srada arkasndaki Hurri
ordular Anadolunun ilerine kadar szmaya balamlardr. Hattiye dn
srasnda amansz Hurri saldrlarna maruz kalan muzaffer kral, Babilden
yamalad tanr Marduk ve Sarpanitum heykellerini yol zerindeki Hanaya
brakp, alelacele kendisini envai oyunlarn ve entrikalarn bekledii
Hattuaya dnmek zorunda kalmtr.131 Hitit saray sakinlerinden veya
memurlarndan Hantili isimli biri, kral Hattuada yokken Murilinin kars
Harapiliyi (dk bir ihtimalle kzkardei?) batan karm ve onunla
evlenmitir. Dmanlar savalardan dnen, yorgun ve bitkin Babil Fatihini
daha Hattuaya ayak basamadan ve zaferini kutlayamadan ldrmlerdir.
Taht kana bulayan Hantili idareyi ele aldysa da o da ldrlmtr.132
Bunun sonucund