ODYSEJA WADYSAWA WARNECZYKA

Copyright by Andrzej Meeson-Kielanowski London 1991 ISBN o 948668 19 9

Do druku przygotowaa Tesa Ujazdowska

Printed in Great Britain by Poets and Painters Press, 146 Bridge Arch, Concert Hall Approach, London. SE1 8XU

Dr. Leopold Kielanowski

LEOPOLD KIELANOWSKIi

ODYSEJA WADYSAWA WARNECZYKA

-):

J

J ; f

i

i

r

rj r

OFICYNA POETW I MALARZY LONDYN 1991

Ksik t powicam onie mojej Zoji z wdzicznoci za jej oddan pomoc i poparcie.

. . . jego powicone Koci nie s w ojczystym grobie pooone: Grb jego jest Europa, sup niene Bachany, Napis wieczna pamitka midzy krzecijany. Jan Kochanowski

. . . a legend which is believed has the same value and effect as the truth. Look at the cult of the saints. Graham Green

N ^ A

tropach

legendy

T o nieprawda, e nie ma ludzi niezastpionych. Tyle wody ju upyno w Tamizie, Sekwanie, Izarze od odejcia Leopolda Kielanowskiego, a jednak trudno si nam pogodzi z jego fizyczn nieobecnoci w yciu kulturalnym polskiej emigracji. By jej czoowym reprezentantem i ozdob. Swoim niestrudzonym entuzjazmem promieniowa daleko poza rogatki polskiego Londynu". Jako naszej wsplnoty tworz ludzie sztuki. Ars Ionga, vita brevis. Wanie ci dostawcy duchowego tlenu uprzytamniaj nam, jakich to naszej zbiorowoci potrzeba wartoci oglnoludzkich i narodowych, o co toczy si Wielki Spr epoki. Pan Leopold, zwolennik szlachetnej prostoty, pewnie by si skrzywi na te sowa, chocia nie ma w nich przesady. Ten starannie wyksztacony, zawsze pogodny, przystojny, do markiza podobny Lwowianin o zotym sercu i duchowej elegancji, przez dugie lata wyrnia mnie swoj yczliwoci, podobnie zreszt jak nasz wsplny przyjaciel, literat, aktor, radiowiec Zygmunt Nowakowski. Ilemy to, udajc perypatetykw, odbyli wsplnych spacerw w hampsteadzkim parku! Poczeni kultem Wyspiaskiego, depczc licie klonu, rzekby: stojc do pojedynku, recytowali obydwaj z pamici dusze fragmenty Wesela": czyja pami lepsza? Ja za z Janem Bielatowiczem czulimy si jak sekundanci. Igrcw z doktoratami namnoyo si dopiero niedawno. Przed wojn byo ich niewielu. Fascynacja twrczoci autora Wyzwolenia" nie bya u Pana Leopolda zjawiskiem przejciowym. O Wyspiaskim napisa prac doktorsk u Juliusza Kleinera we Lwowie, egzamin reyserski zda u Leona Schillera w

9

Warszawie, inscenizujc Wyzwolenie". Sztuki twrcy Wesela" wystawia w Katowicach, Wilnie, Londynie. O Wyspiaskim wykada na Polskim Uniwersytecie na Obczynie w Londynie. Nosi si z myl o przyswojeniu Wyspiaskiego Portugalczykom na Maderze, gdzie zaoy by w Funchalu Teatr Miejski. (Nazwa Funchal znana nam jest z lat dziecistwa, kiedy to nauczyciel w bydgoskiej podstawwce kaza nam wysya pocztwki imieninowe bawicemu na Maderze na urlopie zdrowotnym Jzefowi Pisudskiemu). By czas kiedy kulturze, nauce i sztuce polskiej na > emigracji pisano w Warszawie zatrutym atramentem, dzisiaj za sporo si zmienio. Wczorajsi emigrantoercy przedziernli si w emigranofilw. Ilekro modziey aktorskiej w K r a j u mwi, e dobrze znaem Leopolda Kielanowskiego i jego teatr w Londynie, z miejsca janiej im twarze. Potwierdza si powiedzenie Osterwy, e bez uroku osobistego lepiej si nie zblia do Melpomeny. Ju to czaru nad czarusiami wiedzia w Reducie" o czym mwi. Zanim poznaem Pana Leopolda w powojennym Londynie, sporo dobrego syszaem o jego talencie reyserskim od mego szwagra, poety Ryszarda Kiersnowskiego, ktry pamita go z wileskiego teatru na Pohulance (Wyzwolenie", 1938, Maria Stuart", 1940), gdzie zbiera zasuone pochway wraz ze swoj pierwsz on, aktork Walentyn Aleksandrowicz, zmar w roku 1943 w Owicimiu. Po wcieleniu Litwy do Zwizku Sowieckiego Kielanowski przedosta si do Warszawy. Od znajomych akowcw syszaem o wojennych dziejach Pawa" (taki pseudonim nosi w konspiracji). Nie o wszystkim mg mwi: pracowa w kontrwywiadzie, gwnie na Lubelszczynie, pisywa do prasy podziemnej, nalea do rady naczelnej Unii". Po powstaniu wywieziony zosta do Niemiec. Po oswobodzeniu uda si do Wioch, do Drugiego Korpusu gen. Andersa. W tej maej Polsce" dwoi si i troi oczywicie na deskach teatru. Po wielkiej przeprowadzce Polakw z Pwyspu Apeniskiego na Wyspy Brytyjskie sta si organizatorem teatru polskiego w Lon10

dynie. Sta si jego dusz i podpor, utalentowanym dyrygentem. Nie do na tym: przez ponad dwadziecia lat by wsppracownikiem rozgoni polskiej Radia Wolnej Europy, kierowa jej londyskim biurem. Delikatnoci obejcia, dyplomatycznym taktem bez ktrego nie ma kultury dyplomatycznej zjednywa sobie rodowisko. Dziki jego staraniom amerykaska radiostacja w Monachium moga liczy na polsk emigracj niepodlegociow, ktra sparzywszy si na Jacie, chuchaa na zimn wojn. Ceniony przez gen. Andersa i ambasadora Edwarda Raczyskiego, Pan Leopold sta si na emigracji i nie tylko, autorytetem w sprawach teatru. By prezesem ZASP-u, ale rwnie dobrze mgby by prezesem Zwizku Literatw Polskich czy ministrem kultury w emigracyjnym rzdzie. Posiada nieatw sztuk obcowania z ludmi, nawet z przeciwnikami. Harmonijnie wsppracujc z Wacawem Radulskim, Marianem Hemarem, Wiktorem Budzyskim z niesabncym zapaem wystawia dziesitki utworw polskich i obcych, klasycznych i wspczesnych. Bysn rwnie jako organizator imprez artystycznych na wiksz skal (na przykad: w Albert Hallu, Teatrze Scala, na stadionie White City), gdzie umiejtnie operowa masami. Dziki swej onie Zoji, odznaczonej brytyjskimi orderami za niebezpieczn prac w czasie wojny na Bakanach, nawiza niejedn cenn znajomo w brytyjskim wiecie polityki i kultury. Niemniej od lat pocigaa go nie tylko ojczyzna Szekspira, lecz i na p legendarny Pwysep Iberyjski, przede wszystkim za portugalska wyspa Madera. A na tej Maderze niezbadane s przygody ducha! j poszukiwa ladw Wadysawa Warneczyka. Dlaczego wanie Warneczyka? Czyby zafascynowaa go ta posta ju w roku 1936, kiedy to z widowiskiem Ludwika Hieronima Morsztyna Mikoaj Kopernik" zajrza do Warny? Nie mg wtedy o modym Jagiellonie wiedzie wicej ni przekazali o nim Dugosz, a po wiekach Oskar HaleckL Osobliwe, lecz prawdziwe! Ostatnich pitnacie lat swego pracowitego ycia polonista i teatrolog Leopold Kielanowski powici bada-

niom nad rozwizaniem krlewskiej zagadki" sprzed p tysica lat. Czy j rozwiza? Niech si czytelnik tego niezwykego sprawozdania, napisanego z serdecznym zapaem, ale pirem bezstronnego analityka, sam o tym przekona. Gdy czytam t relacj przychodzi mi na myl mdro greckiego filozofa, e wielka jest rado w znalezieniu, ale jeszcze wiksza w samym poszukiwaniu. Tak czy inaczej, trudno nie wyrazi uznania dla szlachetnej wytrwaoci autora, a waciwie rdlcarza, czy wrcz detektywa historii. Pan Leopold pochyla si nad domniemanymi losami Warneczyka, ktrego rannego z pola bitwy unie mieli franciszkanie. Przez Grn Serbi mia si uda do Ziemi witej, a nastpnie przez Dijon do Lizbony. Cay czas pod zmienionym nazwiskiem, zacierajc lady swej tosamoci (nie wiemy dlaczego), mia przyby z delegacj burgundzk do Henryka Nawigatora, osiedli si na Maderze, oeni si i zgin na morzu. Pono mieli go przed tym rozpozna zakonnicy z Polski. Co wiemy o Warneczyku? Krtko panowa ten krl, ale pami o nim nie zagina. Bohdan Zaleski, bard ukrainny, zeszowieczny autor pieni, ktr jeszcze dzisiaj nuci modzie przy harcerskim ognisku (Hej, hej Ojcze Atamanie! Ukraina pi w najlepsze i wiatr usn na kurhanie i zasna woda w Dnieprze") w takich sowach opiewa klsk warnesk: I przy tej to Warnie / Zgin krl nasz, krl Wadysaw, za wczeno i marnie; / Taki mody, a krl Lachw, Madziarw, wszech Sowian!/Zgin, zdrajcw swych kniazikw nieczystym tchem owian; / Grb mu caa Europa! Sup niene Bakany! / Napis pami wiekuista midzy chrzcij any!" Ale czy zgin w boju na pewno? Kielanowski nie jest tego pewien. N a mapie naszej wyobrani klska warneska zajmuje szczeglne miejsce. Nie tylko dlatego, e jej data jest atwa do zapamitania 1444. Sia fatalna bitwy, w ktrej siy polskie i wgierskie pod dowdztwem dwudziestoletniego syna Wadysawa Jagiey ulegy pra12

wie potrjnej przewadze wojsk tureckich, dowodzonych przez Murata II, czy si z zaszczytnym przydomkiem przedmurza chrzecijastwa", przyznanym Rzeczypospolitej w Rzymie po mierci Henryka Pobonego pod Legnic. Historycy tureccy utrzymuj, e Wadysawa, ktry wzi udzia w wyprawie jako krl wgierski, spotkaa zasuona kara, gdy naruszy rozejm zawarty w Szegedynie, nota bene korzystny dla Polakw i Wgier. Oskar Halecki polemizuje z tez o wiaroomstwie Wadysawa. Dziesi lat panowania Wadysawa (wstpi na tron majc lat dziesi) to w rzeczywistoci rzdy Zbigniewa Olenickiego. On to pospou z legatem papieskim, kard. Cesarinim, natchn modego Jagiellona ide walki za wit spraw. C kiedy zawiedli sprzymierzecy, Genua i republika wenecka, ktra chtnie pozwalaa si przekupywa przez wrogw wiary. Rozmaicie bywao, tak wtedy jak i pniej, z solidarnoci i braterstwem broni wiernych -synw Kocioa, tym bardziej, e Pksiyc paci zotem i nie obce mu byy talenty dyplomatyczne. Pod Warn wojska chrzecijaskie poniosy wielk klsk. Legat Casarini, moralny sprawca niefortunnej wyprawy, poleg w ucieczce, Wadysaw za, jak pisze historyk znik bez ladu w najgbszym tumie". Przez trzy lata trwao bezkrlewie. Nie chciano wierzy w mier krla na polu bitwy, starano si go odnale. N a prno. Historia nie jest nauk cis. Granice jej naukowoci bywaj rozchwiane. Nie wolno lekceway mitw i legend. Warto si lepiej zastanowi z jakiej si rodz potrzeby i jak speniaj funkcj. Kto odwiedza w Karyntii osjacki klasztor, a raczej znajdujcy si tam grb nieznanego pielgrzyma, myli o krlewskim pokutniku, Bolesawie Szczodrym, ktry majc na sumieniu zabjstwo arcybiskupa krakowskiego, Stanisawa, bka si na obczynie. O Wadysawie Warneczyku myla Adam Mickiewicz kiedy objeda okolice Burgas. O modym krlu rozmyla dzisiaj w Bugarii wdrowiec polski, przygldajc si pomnikowi w Warnie. Albo to legendy nie s si sprawcz historii? Na pograniczu prawdy i zmylenia,

13

jawy i snu trudno o weryfikacj czasu przeszego. Zdarza si, i prawdopodobiestwo gruje nad prawd. Autor nie wypuci si jednak na wezbrane flukta fantastyki. Poszukiwa materiau poszlakowego w tajnych archiwach i sawnych instytucjach naukowych, wczyta si bodaj we wszystkie moliwe do odnalezienia dokumenty. Ba, nie stroni od swoistej daktyloskopii. Przypatruje si bacznie kamieniom, pod ktrymi, by moe, spoczywaj prochy tajemniczego rycerza w. Magdaleny". Wpatruje si w stare portrety, by odczyta rysopis przybysza z drugiego kraca Europy. Fascynujcy jest ten seans w celu wywoania ducha. Tropiciel zastanawia si kto i dlaczego nie chcia przed wiekami przysta na wersj o odnalezieniu ladw krlewskiego ptnika? Czy Wadysaw III sam siebie skaza na dobrowoln banicj? Za jakie grzechy? Czemu nie chcia wraca na ojczyzny ono? Jakie byo itinerarium tej niezwykej odyseji? Jakie jej motywy? Czy po piciu z gr stuleciach da si cokolwiek udowodni? Poszukiwania Leopolda Kielanowskiego s sugestywne. Jakby si prbowa wcieli w swego osobliwego ssiada na atlantyckiej wyspie. Log tej wyprawy jest nie tylko esejem o domniemanych losach krla zaginionego po Warnie, jest rwnie jakby czci niezamierzonej autobiografii sympatycznego poszukiwacza prawdy. Powiem wicej i bez cienia ironii: jest znakomit inscenizacj Leopolda Kielanowskiego. Nie bdc historykiem, jestem jednak, jak wikszo rodakw po szyj zanurzony w narodowej przeszoci. Amatorzy (od aciskiego sowa amare czyli kocha) chtnie si nachylaj nad studni dziejw. Wdziczny jestem Panu Leopoldowi, e pod jesie ycia nie zmarnowa czasu na Maderze. Uda mu si ten list goczy za Jego Krlewsk Moci. owca polonicw, urzeczony epok jagiellosk, zabra nas ze sob na wycieczk w drug poow pitnastego wieku, przybliy nam opromienionego legend krla Wadysawa Warneczyka. Tadeusz Nowakowski Monachium, kwiecie 1990.

J ^ E G E N D A CZY HISTORIA?

Przede mn nieskoczony bezmiar morza szafirowe wody roztapiaj si w rwnie szafirowym niebie. T o rzadkie na Maderze, wyspie o ktrej brzegi uderzaj fale pynce z poudnia i niosce zarwno rozgrzane powietrze podzwrotnikowej Afryki, jak i prdy z pnocnego Atlantyku. Nad urwistymi skaami wyspy tworzy si mga, a czsto i kbowisko chmur, wczepionych w skaliste szczyty, ale po chwili przedzieraj si one dalej, od- pywajc i niknc za horyzontem. I znowu bkit nieba rozprzestrzenia si po krlewsku nad soczyst zieleni krzeww i kolorami bajecznych kwiatw, nasyconych wilgoci mgy. Odlega o 1.000 km od Lizbony i 500 km od brzegw Afryki, wbita stromymi skaami w dno Oceanu Atlantyckiego Madera, od czasu jej odkrycia w 1420 r. przez eglarzy i wojownikw wielkiego odkrywcy portugalskiego, Infanta Don Henryka, bya najdalej wysunitym na zachd ldem, na ktrym stana stopa Europejczyka. Jej odkrycie, jak zreszt wikszo geograficznych odkry a naszym globie, byo przypadkiem. Tak jak pniej przypadkiem, szukajc drogi do bogactw Indii, Krzysztof Kolumb przybi do ldu, ochrzczonego potem Ameryk. Kolumb przebywa zreszt na archipelagu Madery przez kilka lat i to wanie tutaj, na tym najbardziej zachodnim skrawku ziemi opanowanej przez Portugalczykw, wymarzy sobie dalsze podre w kierunku nieznanego, tajemniczego zachodu, gdzie podobnie jak dzisiaj topio si soce, czerwienic sw kul w morzu.

15

Wysa Infant swych egarzy-wojownikw na poudnie, by badali brzegi Afryki i pynli morzem, ktre stawao si coraz cieplejsze, niemal gorce. Ale nieprzyjazne wiatry dmuchny w biae agle z czerwonymi krzyami wiary, chrystusowej, kierujc okrty na zachd i w oparach mgie ukazaa swe niedostpne skay, u gry gstym lasem poszyte Madera. I tak staa si ona czci krlestwa Portugalii, jako wasno Infanta Don Henryka, brata krla Jana III, ktry obj j w posiadanie jako Wielki Mistrz Zakonu Imienia Chrystusowego. Potny by to zakon. Pod jego wezwaniem odbya si w 1418 r. wyprawa na afrykask Ceut, ostatnia wielka krucjata chrzecijaska, uwieczona gonym w caym wiecie zwycistwem. Ci wanie Krzyowcy stali si zarzdcami archipelagu Madery i std wypyway ich korabie, by tpi grasujcych po morzach arabskich korsarzy, ktrzy nieraz wdzierali si na wyspy, palc i rabujc. Najwaleczniejsi wojownicy, starzy, okrzepli w walkach Krzyowcy osiedlali si wic na tych portugalskich dzikich polach". I gdy ulubiony brat krlewski, modziutki ksi Don Fernand, podj w 1437 r. nieszczsn wypraw na Tanger, doczyli do rwnie zahartowani w bojach osadnicy z Madery. Niestety ta wyprawa krzyowa, odbywajca si wbrew opinii papiea, zakoczya si cakowit klsk. Tanger lea w odlegoci 3 km od morza i Arabowie zdoali odci odwody i zerwa czno wojsk z flot. Tylko ofiara Don Fernanda, niezomnego ksicia", ktry dobrowolnie pozosta w niewoli u muzumanw, umoliwia powrt rycerstwa do Lizbony. Ostatni europejski rycerz Chrystusowy, otoczony aureol witoci, zmar w 1443 r. jako niewolnik krla Fezu Don Fernand wola mier w niewoli, ni oddanie Ceuty Maurom. Stao si to na rok przed bitw pod Warn. aobna wie zawdrowaa szybko do wszystkich krlestw chrzecijaskich, tworzc jeden z najpikniejszych mitw rycerskich, chylcego si do zmierzchu redniowiecza. 16

Musiaa dotrze take i do nas, do naszego modziutkiego krla, Wadysawa Jagielloczyka, ktry ju od trzech lat przebywa wwczas w swym drugim krlestwie wgierskim. Autentyczn koron w. Stefana przechwycia Elbieta, wdowa po poprzednim krlu Wgier, Albrechcie Luksemburczyku, koronowano wic Wadysawa replik zdjt z relikwiarza, jaki stanowia czaszka witego, co nie byo dobr wrb dla panowania naszego krla. Wraz z wielkim wodzem wgierskim, Janem Hunyadym, Wadysaw od trzech lat nie tylko scala krlestwo pod swoim berem, ale toczy te cige utarczki z Turkami, odbierajc im zagarnite ziemie, twierdze i miasta. Rwnoczenie przygotowywa si do wielkiej wyprawy na nich, ktrej bogosawi papie Eugeniusz IV. Pocztkowo popiera te t ide kardyna Zbigniew Olenicki, piszc w licie do Wadysawa: Jaka chwaa dla Polski, jeli j e j krl stanie na czele nowej krucjaty, uratuje Wgry, uwolni poudniowych Sowian i przyniesie pomoc Konstantynopolowi". Potem Olenicki jednak zmieni zdanie, gdy zwycistwo nad Turkami umocnioby pozycj Eugeniusza, podczas gdy sobr w Bazylei uzna za prawowitego papiea Urbana w Avignon. Wzywa wic kardyna-regent Wadysawa do powrotu, tym bardziej, e bitwy z Turkami wsawiay tylko ich rzeczywistego wodza, Hunyadego, syna z nieprawego oa poprzedniego krla Wgier. Ze wzgldu na ogrom si tureckich w Europie, postanowi krl podpisa rozejm i zaprzysic dziesicioletni pokj. Jest to najbardziej sporny punkt wrd naszych i obcych znawcw owego okresu. Jedni, z prof. Oskarem Haleckim na czele, s zdania e Wadysaw pokoju w Szegedynie nie zaprzysig, a wic nowa wyprawa na Turkw, zakoczona tragiczn klsk pod Warn nie bya zamaniem przysigi i dodaj przezornie, e poza tym mg papie zwolni krla z tej przysigi". Inni, w tym prof. Jan Dbrowski, powoujc si na wiarygodne rda twierdz, e Wadysaw pokj w Szegedynie

17

zaprzysig prawnie i formalnie zawar, a potem pod wpywem legata papieskiego, Cesariniego przysig swoj zama. Legenda gosi, i przed bitw warnesk na ostrzu dzidy w obozie tureckim powiewa pergamin ze zamanym przez naszego krla traktatem. Ile w tym prawdy, trudno powiedzie. W kadym razie co do faktu zaprzysienia owej umowy przez Wadysawa najwiksze autorytety naukowe nie maj zgodnej opinii. Moe zawini autor historii tego okresu, Jan Dugosz? Prof. Halecki przyznaje, e do dzisiaj patrzymy na niemal ca polsk histori tej epoki oczami Zbigniewa Olenickiego, poniewa Dugosz by jego uczniem i gorcym wielbicielem". Spr o Warneczyka", jak t niezgodno opinii historykw nazywa profesor, obejmuje tak zdawaoby si namacalny fakt, jak zaprzysienie traktatu i wynikajc z tego, cho z najszlachetniejszych pobudek, zdrad modego krla. Moe to wie o ofiarnej mierci dla witej sprawy portugalskiego Don Fernanda w niewoli u Maurw, podsycia wyobrani modzieca? Tego niie wiemy. Bitw pod Warn przegrano z winy Wadysawa, ktry wbrew planom Hunyadego, dowodzcego wojskiem wgierskim i garstk rycerzy polskich, za wczenie uderzy na obz turecki, jakby obawiajc si, e ewentualne zwycistwo znw saw nie jego imi okryje. Uderzy wic z hufcem polskich rycerzy przedwczenie, dajc si wcign w puapk. Otoczy go tum janczarw sutana Murata i na tym kocz si wiadomoci. Od strza tureckich ginie wikszo rycerstwa polskiego, cz si wycofuje, bitwa jest przegrana. Legenda wspomina gow krla, ktr janczar odcina od tuowia i podnosi na wczni, ale ani zbroi krlewskiej, ani ciaa nie odnaleziono i nawet wbrew wczesnemu zwyczajowi nie upominano si o nie, by je pochowa w Krakowie na Wawelu. Jeszcze po trzech tygodniach miano obnosi ow gow po Bursie, tureckiej stolicy w Europie i jak stwierdzaj wiadectwa otoma18

skie, miaa ona, o dziwo jasne blond wosy. A Dugosz przecie pisa, e krl wosy mia czarne, brwi gste, gdy zmarszczy czoo zbiegajce si nad oczami". Nie znaleziono ani hemu krlewskiego, ani zbroi, ani ciaa, cho znaleziono zwoki innych rycerzy, w tym take papieskiego legata, kardynaa Cesariniego. Janczar nazwiskiem Kodja Khazer przyzna, e wedle rozkazu obci gow ciaa, lecego najbliej krlewskiego rumaka, ale byo ono ju obdarte ze zbroi. Jan Hunyady, przebijajcy si z resztkami wojska, widzia t gow zatknit na wczni, jednak nie rozpozna gowy krla". W dwa tygodnie po bitwie pisa do Olenickiego, e nie wie, co si stao w Wadysawem: moe zdoa szczliwie zbiec, a moe jest w niewoli". Trzeba podkreli, i ponad rok czekano i w Polsce i na Wgrzech krlewskiego powrotu, odraczajc oficjalne uznanie jego zgonu. Przez trzy lata Kazimierz Jagielloczyk odmawia przyjcia korony, czekajc na brata. Chodziy suchy, e widziano Wadysawa. w Hiszpanii, potem w Rzymie wreszcie Kazimierz uleg, a na Wgrzech tron obj syn Hunyadego. I oto w dziesi lat po bitwie warneskiej pojawia si na Maderze Kawaler w Katarzyny z Gry Synaj. Nazywaj go tu postaci legendarn" nie dlatego, eby nie mia istnie zbyt wiele wiarygodnych rde historycznych jego pobyt potwierdza ale idzie za nim przez wieki legenda o jego ksicym, ba, krlewskim pochodzeniu, a imi w najdawniejszych aktach czy ksigach genealagicznych stale czone jest z bitw pod Warn. Sprbuj wic odpowiedzie na podstawowe pytania: czy i jakie mamy dowody mierci krla Wadysawa w bitwie warneskiej, po drugie jeli nie poleg w walce, jaki by szlak jego wdrwki i po trzecie czy rycerz w Katarzyny by Wadysawem, krlem Polski i Wgier.

19

ZY WARNECZYK PRZEBYWA NA MADERZE

Rycerz w. Katarzyny, nasz domniemany Wadysaw Jagielloczyk, znany by take pod imieniem Henryka Allemano. Otrzymaem z Archiwum Akt Dawnych w Lizbonie odpis dokumentu, zatwierdzajcy nadanie ziemi na Maderze Henrykowi Allemano Rycerzowi w. Katarzyny, przez krla Alfonsa V. Wydany 17 maja 1457 r. akt gosi, e krl potwierdza nadanie mu ziemi pooonej w kotlinie Madanelli. Ziemia rozpociera si od Riberia Seca (Wysej Rzeki) do kamienistego wybrzea, poprzez drog wiodc do Quiteiro do Penado (urwistej skay), i std przez Wzgrze Kaplic prowadzi znw do morza". Bardzo dokadnie okrela ten XV-wieczny dokument posiadoci rycerza. Widzimy te ze, e Allemano postawi eonaj mniej dwie kaplice, czy kocioy, gdy wzniesienie w dolinie otrzymao nazw Wzgrza Kaplic. Obecnie na pwyspie w. Magdaleny pozostay dwie witynie: nowy koci pod wezwaniem tej witej i stara kaplica Dos Angos. T o obok niej by kiedy cmentarz i przez dugi czas nie pozwalano tam sadzi drzew bananowych, bo w powiconej ziemi przez wieki chowano zmarych. Prochy Wadysawa Jagielloczyka, jeli to on kry si pod imieniem rycerza w. Katarzyny i Henryka Allemano, mog jeszcze spoczywa w tej ziemi. Chciabym tu wyjani, e nazwisko Allemano, nadane rycerzowi przez Infanta Henryka Nawigatora, nie oznaczao koniecznie Niemca, a w dworskiej i uniwersyteckiej terminologii krajw rdziemnomorskich odnosio 20

si do kadego przybysza spoza Alp czy Renu. Natio allemana" w Bolonii lub Montpellier, obejmowao czsto Polakw, niekiedy Wgrw i z reguy Skandynaww. Na podkrelenie, e kto jest Niemcem, uywano nazwy Germanus lub Teutonus. Powracajc do krlewskiego dokumentu, potwierdzajcego nadanie ziemi, chc zwrci uwag na nastpujcy tekst: Ziemia przyznana Henrykowi Allemano, jest okrona morzem i skaami. Natomiast wzgrze midzy Madanell a ukiem ska oddajemy na jego yczenie Andrzejowi Allemano, ktry wedle twierdzenia Henryka dba o ziemi i dobrze j uprawia." Andrzej Allemano? O adnym innym przybyszu tego nazwiska nie wspominaj ksigi na Maderze, z wyjtkiem tego jedynego wypadku w dokumencie krlewskim. Kt to mg by? Bezwzgldnie kto zwizany z rycerzem w. Katarzyny i zapewne nalecy do jego otoczenia. Andre, Andrzej . . . czy imi to wystpuje wrd rycerzy krla Wadysawa? W podanym przez Dugosza spisie uczestnikw bitwy warneskiej znalazem dwch Andrzejw blisko krla: a wic Andrzej z Sienna, ktry wraz ze swym bratem Janem zaginli w bitwie i drugi Andrzej, Woch Andre de Palatio z Parmy, wysannik papiea Eugeniusza do zbierania w Polsce, Czechach, na Wgrzech i w innych krajach dziesiciny, przeznaczonej na wypraw Wadysawa i odsyanej przez legata bezporednio do krla. Podczas bitwy Palatio znajdowa si w pobliu Jagielloczyka w orszaku Cesariniego, na prawym skrzydle armii chrzecijaskiej. T o on natychmiast po bitwie wysa z Wgier list o jej przebiegu do papiea. Moe to wanie ten Andre przeprowadzi naszego krla przez Itali na Pwysep Iberyjski? Zrczny Woch mg to zrobi o wiele atwiej, ni ktokolwiek inny, zwaszcza jeli skorzysta z przebrania zakonnego. Jak podaj rda polskie i tureckie, w obozie polskim pod Warn znajdowao si sporo franciszkanw. Wielu zgino podczas bitwy, ale cz zdoaa uj. W owych czasach najatwiej byo porusza si w przebra-

ai

riiu zakonnym wydosta z pola bitwy i pozosta nierozpoznanym. Franciszkanie posiadali klasztory w niemal caym chrzecijaskim wiecie od 1427 r. take, na Maderze. Henryk Nawigator podarowa im Azory, gdzie ksztacili zakonnikw i skd wysyali ich na krace wczesnego wiata. Napisaem zatem do archiwum Ponta Delgada na wyspie St. Miguel na Azorach z zapytaniem o dokumenty, odnoszce si do pobytu na Maderze rycerza w. Katarzyny- Po miesicu otrzymaem odpowied wraz z wycigami z dwch aktw. Podano mi genealogi Joao de Freitas, drugiego ma wdowy po Henryku Allemano, oraz w odpisie z XVI-wiecznego rda krtkie informacje o naszym rycerzu. Byy tam znane ju szczegy przybycia na wysp, otrzymania ziemi na pd-zachodnim wybrzeu Madery, oraz jego tragicznej mierci na morzu w czasie burzy, gdy skaa ze szczytu Cabo Girao roztrzaskaa d. Nowoci natomiast stao si wyrane okrelenie Henryka Allemano jako ksicia polskiego, ktry pod Warn przegra bitw przeciw sutanowi Muratowi II". A wic legenda o polskoci i ksicym rodzie rycerza w. Katarzyny bya ju ywa w poowie X V I wieku, w sto lat po jego przybyciu na wysp. Pogoski, e krl yje, e nie zgin pod Warn, dugo kryy po Polsce. Dawa im wiar i Zbigniew Olenicki jak to stwierdza prof. Jan Dbrowski w swej gruntownej pracy Wadysaw na Wgrzech". Coraz czciej napyway wieci, e Wadysaw schroni si na Zachd i tam pdzi pokutniczy ywot. I w Rzymie i w Wenecji nie wierzono w mier krla. 29 maja 1445 r. zosta nawet z Florencji wysany list do Wadysawa, z wyrazami radoci z powodu jego ocalenia. Oczywicie trzeba te informacje przyjmowa cum grano salis", bo dla wielu aspektw wczesnej polityki niewygodna bya mier modego krla. Z drugiej za strony gosy te wiadcz dobitnie, e nawet uczestnicy bitwy warneskiej nie byli w peni przekonani przez rozgaszane przez Turkw wieci, i krl zgin i e jego to gowa widniaa na wczni w obozie sutana. 22

Nie byo choby jednego wiadka krlewskiego zgonu, ani na Wgrzech, ani w adnym kraju chrzecijaskim. Co prawda jak pisze Pawe Jasienica Turcy zaprosili do Gallipoli wysannika floty weneckiej z cienin i pokazali mu gow rzekomego Warneczyka, przechowywan w skrzyni z bawen, ale bya to gowa o dugich, jasnych wosach a krl by brunetem. Nigdy te nie znaleziono krlewskiego ciaa nigdzie nie znajdujemy wzmianki o pogrzebaniu zwok, ani u historykw polskich, ani bizantyjskich, ani tureckich. Wysano wprawdzie z Polski pniej ekspedycj w celu odszukania ciaa Wadysawa, ale wrcia ona z niczym. Nie przywioza nawet takich choby informacji, e Turcy je posiekli, czy wrzucili do morza, lub pobliskiego jeziora Drewieskiego. Ani nie pogrzebano krla na polu walki, ani nie oddano Grekom w Konstantynopolu, ani nie zoono w ktrej z cerkwi w Warnie. Ciao krlewskie przepado bez ladu. Zgina te zbroja Wadysawa i jego hem z diademem, a o dalszych losach gowy krlewskiej", kroniki tureckie milcz. Pobojowisko warneskie przez wieki wyrzucao lady wielkiej bitwy. W muzeum tamtejszym znajduj si kolczugi, ostrogi redniowieczne, hemy, dugie kopie, uywane przez rycerstwo polskie, jest te elazna buawa o kulistej gace w ksztacie makwki i rwnie elazne wdzido, ze ladami posrebrzania. Prbowano znale na tym terenie grb Warneczyka, rozkopujc kurhany i wzgrza bezskutecznie. Nie znaleziono adnych przedmiotw, niczego, co mogoby da choby pozr, i jest to grb polskiego krla. Tylko jedno znalezisko winno wzbudzi zainteresowanie: w 1863 r. na czwartym kilometrze od pola bitwy miejscowy chop Sturdzyj, odkopa miecz Wadysawa z kocian rkojeci, na ktrej wyrzebiony by orze biay z krzyem na piersiach. Pisa o tym Jzef Ignacy Kraszewski, a take bugarski historyk, prof. Szkopil. Znaleziony miecz oddano do zbrojowni w Carskim Siole pod Petersburgiem. Moe znajduje si tam do dzisiaj? Kad

23

t spraw na sercu naszych uczonych, majcym dostp do muzew czy zbrojowni na ternie Zw. Sowieckiego. Pojawia si pytanie w jaki sposb miecz krlewski mg si znale zakopany o cztery kilometry od pola walki? Moe zakopa go sam Wadysaw, gdy uchodzi po bitwie, rozpoczynajc dug wdrwk? Gdyby prawd byo, i zgin w pobliu sutaskiego namiotu, z pewnoci tak miecz jak i zbroja dostayby si w rce Turkw i kto ze wspczesnych wspomniaby o tym. Staj wic przed nami nowe pytania: jeli krl nie zgin i rzeczywicie pod imieniem Henryka Allemano rycerza w. Katarzyny przyby na wysp Madery ktrdy moga prowadzi jego wdrwka? Co dziao si z Wadysawem od chwili bitwy pod Warn, tj. od 10 listopada 144.4 r ' do 1454 r. daty pojawienia si tajemniczego rycerza w Algarve na dworze ksicia Henryka Nawigatora? Ktrdy dosta si do Ziemi witej, by odby tam pokut i otrzyma tytu rycerza w. Katarzyny na grze Synaj? Odpowied moe przynie korespondencja Andre de Palatio z papieem i jego raporty, zoone w Watykanie, ktre dotd nie zostay ujawnione. Jeli nawet nie odbywa on wdrwki z krlem-pokutnikiem, to jednak musia o nich wiedzie, tak jak musiaa wiedzie stolica apostolska i papie Eugeniusz IV. Trzeba pamita, i byy to czasy ogromnych wstrzsw dla Piotrowej Stolicy: papie i avignoski antypapie, rozgrywki, walki wewntrzne, spory z soborem, a take polityka poszczeglnych ksit Kocioa, utrudniay jednolite dziaanie. Przejawem tego rozbicia byo rwnie skcenie pastw chrecijaskich i floty papieskiej, ktra nie potrafia przeszkodzi przeprawieniu si wojsk Murata II przez cienin Bosforu i tym przypiecztowaa losy bitwy pod Warn. T a sama flota moga potem umoliwi przedostanie si Wadysawa w zakonnym przebraniu na Rodos, a stamtd do Ziemi witej . . .

24

Jan Matejko: Wadysaw

Warneczyk

Kardyna Zbigniew Olenicki

i^J/A

J

/

h

7

'

wj/rf/tui?

pMttd. i -W.

/, '/>

aI S

tHOfhKytuy gsto&to. / / / 1

Fotokopia dokumentu nadajcego ziemi na Maderze Henrykowi Allemano

Grobowiec Henryka Nawigatora

N

A W Z G R Z U W. K A T A R Z Y N Y

Stoj na wzgrzu ponad portem Funchalu. Wzniesienie to nosi nazw wzgrza w. Katarzyny, od kaplicy pod jej wezwaniem, zbudowanej tutaj w 1424 r. a wic w cztery lata po odkryciu wyspy, przez on kapitana Juana Goncalves Zarca, ktry tego odkrycia dokona. T a wanie data wyryta jest na bazaltowym wsporniku ponad wejciem kaplicznym. Najstarszy kociek Madery stoi na wzniesieniu ponad zatok, do ktrej zawijay korabie portugalskich odkrywcw, a wita mczennica z Aleksandrii miaa roztacza opiek nad eglarzami w ich dalekich podrach. Na dumnie rozpitych aglach widniay czerwone krzye zakonu Chrystusowego, a duch krucjat przenika owe podre odkrywcze, prowadzone przez rycerzy, ktrzy toczyli walki z Maurami o Ceut, bronic jej przez dugie lata, jako bastionu wiary chrzecijaskiej w pnocnej Afryce. W nagrod za trudy wojenne otrzymywali przywileje na nowoodkrytych ziemiach i kapitan Juan Gonclaves, odkrywca Madery, by ongi rycerzem krzyowym, ktry pod murami Ceuty straci oko. Od pozostaej blizny przyj ten przedstawiciel rodu wielmow portugalskich przydomek Zarco to znaczy blizna. Kaplica w. Katarzyny, wzniesiona na nadmorskim wzgrzu, bya pierwszym wiadectwem, e ta zielona, trudno dostpna wyspa jest wasnoci portugalsk i rwnoczenie wasnoci chrzecijaskiego zakonu. Cedrowe ciany spony po kilku latach, podczas wielkiego poaru, ktry przez 7 lat szala na wyspie, niszczc kilkusetletnie

35

drzewa i wegetacj na caej poudniowej czci Madery. Uyniona zwglon rolinnoci gleba okazaa si nader urodzajn: przyja si tu i trzcina cukrowa, sprowadzona z Afryki i palmy bananowe z Maroka i winorol z Krety. Na Maderze kade ziarno rzucone na ziemi kiekuje i wypuszcza korzenie. Wracajmy jednak na wzgrze w. Katarzyny. Obecny kociek zbudowany jest z kamieni bazaltowych, tylko belkowanie dachu pozostao cedrowe. Niegdy w pobliu wznosio si dworzyszcze gubernatora wyspy, kapitana Zarco i tutaj musia skierowa swe pierwsze kroki legendarny rycerz w. Katarzyny, przybyy z listami ksicia Henryka. Patrz na morze, na port. Przed chwil wypyn z Funchal statek wycieczkowy Liduva", pyncy z Kajpedy do Casablanki, peen turystw litewskich. Moe s wrd nich potomkowie mieszkacw Wielkiego Ksistwa Litewskiego z czasw Witolda, Jagiey i . . . nieszczsnego modego Wadysawa? Biay, smuky statek, zakotwiczony by bezpiecznie i wygodnie na redzie portu za granitowym falochronem, ale jeszcze niedawno musiay statki rzuca kotwic na penym morzu, a pasaerw na wysp podwoono odziami. Portowe molo byo raz po raz niszczone przez Posejdona, nie zgadzajcego si na ograniczenie jego wadzy krla morza. Polski kontrtorpedowiec Wicher", ktry w 1931 r. przyby na Mader po dostojnego gocia wyspy, Jzefa Pisudskiego, musia zatrzyma si o kilkaset metrw od brzegu i motorwka zabraa Marszaka na pokad. Brzegi Madery s strome, skaliste, w odlegoci zaledwie kilkudziesiciu metrw od ldu dno morza tworzy prg, zmieniajc si raptownie w gbin 1.000 m, Tak bliska brzegw Madery gbia pozwala tutejszym rybakom owi synne espada" mieczniki, ktre srebrn usk i wyduonym ksztatem rzeczywicie przypominaj miecze i nale do kulinarnych specjalnoci wyspy. Ale gbina morska pochania te ofiary. Nierzadko tworz si tu wiry wodne, wcigajce z niezwyk si 26

wszystko co na morzu pywa. Kroniki maderskie pene s podobnych zapisw o powstaych wirach, zazwyczaj poczonych z silnymi burzami na ldzie. Odamuj si wwczas kamienie ze ska utworzonych z zakrzepej przed tysicami lat lawy wulkanicznej i tocz si w d, do morza. Lawina niszczy po drodze wszystko co napotka: drzewa, domy, winnice, pocigajc za sob ofiary w ludziach. Spogldam na urwiste brzegi, na zatok synnej osady rybackiej Camara do Lobos" (Pieczara Wilka Morskiego) ktr zwyk malowa Winston Churchill w czasie pobytu na Maderze w latach 50-tych. Dalej widnieje potna skaa Cabo Girao, zgodnie z legend nazw sw zawdziczajca kapitanowi Zarco: przedarszy si przez gszcz puszczy a do stromej ciany skalnej, wypitrzonej na wysoko 500 m nad morzem, mia zawoa Cabo Girao przepikny szczyt". Pikna to skaa, sterczca nad gbin morsk, ale i tragiczna. Odrywajce si od niej podczas burzy gazy zabiy wiele osb. Jak gosz kroniki Madery, wanie lawina skalna z Cabo Girao staa si przyczyn mierci wracajcego odzi z Funchalu do swej posiadoci w Santa Madalena rycerza w. Katarzyny, przypuszczalnego Warneczyka. Prdy podwodne porway d, zmiadon przez spadajce gazy i dopiero po kilku dniach morze wyrzucio zmasakrowane ciao. Historyk portugalski, Rois Gomez, wysuwajc w obszernym referacie wygoszonym w Portugalskiej Akademii Nauk w Lizbonie w 1942 r. tez, e to krl polski, Wadysaw Jagielloczyk, ukrywa si pod imieniem rycerza w. Katarzyny, przypomina te przepowiedni rumuskiego bojara, Drakuli, dan krlowi na Wgrzech. Gosia ona, e krl polski a zarazem wgierski zginie dramatyczn mierci. Portugalski historyk czy mier rycerza na morzu pod Cabo Girao z t przepowiedni sprzed bitwy warneskiej. Gdyby to morze, szumice pod moimi stopami, mo-

37

go opowiedzie o wszystkim, na co patrzyo, jake uatwione miabym zadanie! K i m by tajemniczy rycerz? Gubernator wyspy, Zarco Goncalves, traktuje go jak udzielnego ksicia, z honorami przyznawanymi tylko panujcym. Podczas lubu z Senhorinh Annes, dziedziczk synnego rycerskiego rodu sam krl Alfons wystpuje jako wiadek ze strony pana modego i w jego to imieniu kadzie podpis na akcie lubnym kapitana Zarco. W adnym jednak dokumencie nie mwi si o nim jako o polskim krlu, jakby szanujc i chronic tajemnic. Tylko strzpy dawnych, a dotd ywych legend, raz po raz mwi o krlewskim pochodzeniu rycerza. Jedna z nich opowiada na przykad o wizycie na wyspie polskich Franciszkanw, ktrzy rozpoznali w kawalerze w. Katarzyny swego zaginionego wadc i w niezrozumiaym dla tubylcw jzyku, bagali go o powrt do ojczyzny. W wyniku tej wizyty zakonnikw, krl portugalski wezwa rycerza do Algarve, ale i krlewskie namowy nie zday si na nic. I wanie podczas powrotu z Algarve spotkaa tajemniczego kawalera tragiczna mier pod Cabo Girao. Siadam na kamiennej awie obok kocika w. Katarzyny. Na prawo wznosi si posg Krzysztofa Kolumba: wsparty na rce, wpatruje si w morsk dal, ktra skrywaa niegdy przed nim nowy wiat odkryty przeze pniej kontynent amerykaski. T o tutaj na Maderze przebywa mody eglarz w 70-tych latach X V stulecia, std odbywa pierwsze morskie wyprawy do Guinei portugalskiej, uczc si rzemiosa eglarskiego od odkrywcw Infanta Henryka. T u t a j poj za on crk Bernarda Perestrello, odkrywcy wyspy Porto Santo w archipelagu Madery. Moe mody eglarz genueski zetkn si w dworzyszczu gubernatora z rycerzem w. Katarzyny, ktry take wiele krajw zwdrowa? Przed wejciem do kocika umieszczona jest bazaltowa kropielnica, a na niej odnajduj wyryty znak koa, opatrzonego ostrzami godo witej mczennicy. Ten 28

sam znak mia nosi wyszyty na paszczu rycerz, ukrywajcy si pod imieniem jej zakonu. Soce znia si ku zachodowi, kadc dugie cienie na ziemi, wyduajc na niej zarys profilu Kolumba i znak krzya z niskiej dzwonnicy kocika. Biegn mylami do dwch miejsc na wyspie, ktre mog mi by pomocne w odkryciu prawdy: do muzeum das Cruzas w Funchalu, gdzie w ogrodzie jest obecnie zoona pyta nagrobna, znaleziona pod kocioem w. Magdaleny, w ktrym mia by nasz rycerz pochowany i do obrazu z tego kocioa, przedstawiajcego spotkanie w. Joachima ze w. Ann. Wedle docieka archeologw, rysy witych maj by wizerunkiem wacicieli fundatorw kocioa rycerza w. Katarzyny i jego ony. Moe te dwa lady z przeszoci stan si drogowskazami moich poszukiwa.

29

C^ZY

P O R T R E T W A D Y S A W A III

Odnalezienie grobu Henryka Allemano jest ju dzisiaj niemoliwe. Stary koci, gdzie miay spoczywa jego szcztki, zniszczya lawina skalna z dookolnych gr i na tym miejscu w 1955 r. wzniesiono nowy, byszczcy biaoci, od ktrej odcina si bazaltowa rama oddrzwi i rwnie ciemny bazalt obramujcy okno na chrze. ciany wyoono tak lubianymi w Portugalii kaflami, przedstawiajcymi sceny z ycia Matki Boej, oraz Marii Magdaleny. N a galerii z czarnego dbu, okalajcej koci od rodka, zbieraj si podczas naboestw wierni, piewajc tradycyjnie rzewne pieni, rozpamitujce witych paskich i wit Rodzin. Na otarzu wielka figura witej z Magdali i obrazy, przedstawiajce w. Wincentego patrona Portugalii, oraz witych, Piotra i Pawa. I figura i obrazy s wykonane wspczenie w tym post-barokowym stylu, ktry nada swoiste pitno kocioom caego wiata, niwelujc rnice ras, kontynentw i wiekw. Nic indywidualnego nie ma w tym kociku, te mury ju nic nam nie powiedz, chocia pod nimi w ziemi mog kry si szcztki krla Wadysawa. Z wydawnictwa, podajcego histori i zabytki wszystkich kociow Madery dowiedziaem si, e w kociku w. Magdaleny znajdoway si niegdy dwa obrazy wybitne okazy sztuki flamandzkiej z koca X V lub pocztku X V I wieku. Jeden przedstawia w. Magdalen, drugi, mniejszy, wspominane ju tutaj Spotkanie w.

30

Joahima ze w. Ann". Przetrway one i zostay przejte przez Muzeum Sztuki Sakralnej w Funchalu. Postanowiem je odszuka, bo przecie cz si z okresem, gdy wacicielem tej ziemi i fundatorem kocika by mj bohater rycerz w. Katarzyny. Id do muzeum niestety zamknite, budynek w przebudowie, wszystkie obiekty sztuki zoono w zamknitym na gucho magazynie, niedostpnym dla zwiedzajcych. Wdruj wic do Archiwum Miejskiego. Przegldam wydawnictwo Archivo Historica da Madera", rzetelnie odnotowujce wszelkie obiekty archiwalne, jakie znajduj si na wyspie. Natrafiam tam zarwno na opis jak i na histori, interesujcych mnie obrazw: w. Magdalena ze szkoy antwerpskiej, pocztek X V I wieku, przedstawia kobiet w redniowiecznej szacie, trzymajc w rku ozdobne naczynie z wonnymi olejkami, ktrymi namaszcza ciao Chrystusowe. W tle typowy dla sztuki flamandzkiej pejza z wijcymi si po zboczach drogami z domami i kocioami. W gbi grota skalna, gdzie jakby w pomniejszeniu widzimy scen pokuty w. Magdaleny". Obraz ten znalaz si na otarzu kocioa imienia teje witej, jako zapis testamentowy Isobel Lopes, drugiej ony Juana de Freitasa, ktrego polubia Senhorinha Annes, wdowa po rycerzu w. Katarzyny, Isobel ofiarowaa obraz pod warunkiem, i w cigu dwch lat zostanie umieszczony na gwnym otarzu, w przeciwnym razie zapis mia by cofnity. Wykonanie tej ostatniej woli nie byo atwe, bo obraz liczy ponad 2 m wysokoci i 1,5 m szerokoci. Za to Spotkanie" jest niewielkie 50 na 45 cm. W gbi anio, Joachim, pasie owieczki na tle rycerskiego zamku. W strojnej szacie zoto-brzowej, z bogatymi ornamentami, w narzuconym szafirowym paszczu pasterskim i co dziwniejsza przy szpadzie, w. Joachim na acuchu u pasa nosi ksztatn torb z ciemn ozdob, niby herbem. Wosy, broda i wsy siwe, wyrany, orli nos, wysoki, wyrazisty uk brwi. Trzyma za rce w. Ann o wiele od niego modsz, o sodyczy i niemal dziewczcym wdziku.

31

Obraz ten jak czytamy w Archiwum Madery" znajdowa si niegdy na otarzu kocika w. Magdaleny, ale przeniesiono go, by zrobi miejsce dla zapisu Isobel. Jest te wyranie starszy od poprzedniego, bardziej prymitywny. Kogo te obrazy przedstawiaj? gdzie byy malowane? moe s to portrety fundatorw kocioa? moe spod alegorii ewangelicznych scen da si wyledzi prawd historyczn owych czasw? Poza tym skd wziy si flamandzkie malowida na Maderze i to w wikszej iloci bo w katalogu muzeum sztuki sakralnej widnieje ich kilkanacie, inne mona za znale w muzeum arte antiga" w Lizbonie. Jeli byy malowane na Maderze, to mog by wczesnymi portretami a skoro tak w w. Joachim moe by portretem rycerza w. Katarzyny i co za tym idzie. . . krla Wadysawa. Nie oddawajmy si jednak przedwczesnym spekulacjom, przede wszystkim musz dosta si do zamknitego magazynu muzeum sztuki sakralnej, dla mnie jest to sprawa nie cierpica zwoki. Ale tyle lat upywa, tyle wiekw, fale wci z jednakow monotoni uderzaj o skay Madery, ludzie przemijaj dlaczego ma to by palcym zagadnieniem? Ano w tym wanie ley rado pracy naukowej, odkrywczej, czy sztuki, e rzeczy odlege, lece w mroku, nagle staj si ywe i domagajce pilnego rozwizania. Obchodz dookoa gmach muzeum, wychodzc w ten sposb na szeroki plac plaa do Municipia", gdzie stoi koci oo. jezuitw. Zwykle o tej porze (jest 5 po poudniu) odprawia tam msz w. biskup Madery, monsenhor Agostinho Lopes. Id do niego do zakrystii. Jest ju po naboestwie, wic przedstawiam mu swoj spraw. Biskup jest historykiem sztuki kocielnej i jemu wanie podlegaj zbiory zamknitego dla przebudowy muzeum. Oczywicie zna legend o polskim krlu przyrzeka uatwi mi obejrzenie obrazw z kocioa w. Magdaleny. Tymczasem zwraca moj uwag na prac dr Conto

32

0 flamandzkich malarzach na Maderze, powsta niedawno z okazji renowacji zbiorw w instytucie sztuki w Lizbonie. Byo to wielkie i niespodziewane odkrycie" pisze autor W kocioach i kaplicach Madery znaleziono cenne dziedzictwo z X V i X V I wieku, kiedy to Flandri i Mader czyy wzajemne interesy gospodarcze oraz handlowe. Z wyspy szed cukier (najblisza Europie uprawa trzciny cukrowej) a w drug stron wdrowao sukno, wyroby rkodzielnicze i dziea sztuki flamandzkiej. Ponadto po wojnie stuletniej pomidzy Angli a Francj w poowie X V wieku, gdy w spustoszonych miastach Flandrii panowaa ndza, przybywali na Mader rzemielnicy, malarze, rzebiarze w poszukiwaniu zarobkw i lepszych warunkw ycia. Wyspa bogacia si, bo tu zawijay statki wiozce z Indii rozmaite towary do Europy." I dalej: Malowane przez wybitnych artystw flamandzkich obrazy miay tre religijn, bo innej wwczas mie nie mogy, ale cho umieszczane w kocioach, kaplicach i na domowych otarzach, czsto przedstawiay portrety monych wczesnej Madery. M a j wic dla nas poza wartoci artystyczn i wielkie znaczenie, jako dokumenty historii". Wreszcie otrzymuj zezwolenie na wejcie do tymczasowego skadu, oczekuj mnie tam ju uprzedzeni przez biskupa dyr. muzeum, dr padre Augusto da Silva, oraz kustosz. Towarzyszy mi fotograf i znany antykwariusz, znawca drewna, bo trzeba stwierdzi na jakiej desce, z jakiego drzewa, namalowano interesujce mnie obrazy. I oto mam je przed sob: Spotkanie", jako jedno z najstarszych malowide flamandzkich na wyspie, umieszczone w wycieanym aksamitem futerale i ogromna, dwu 1 p metrowa Magdalena", gdzie w gbi pejzau wyranie wida siedzc na skale sow. T o podpis" flamandzkiego malarza, Herrimeta de Bies, ktry przebywa na Maderze przez kilka lat. Ale szczegln uwag zwracam na Spotkanie". Wykrcamy ruby, przytrzymujce obraz w etui, badamy

33

deski na odwrocie. Mistrz-antykwariusz stwierdza: kasztan lub db, ktrych na wyspie wiele byo w X V wieku. Drewno stare, trzy deski czone czerwonym, kocielnym woskiem. Obraz by poddany renowacji w Lizbonie, zna wiey werniks. Wyranie wida u w. Joachima strojn, rycersk szat, zot rkoje miecza z koron, natomiast ornament na torbie jest pogrony w cieniu i niemoliwy do odcyfrowania. Nos z garbem, mocny zarys czarnych brwi mimo siwych wosw, opadajcych na szyj i takieje brody. Jest to najwyraniej portret ywego czowieka, a nie wyimaginowany wizerunek witego. Jak stwierdza dyrektor muzeum czas powstania obrazu to druga poowa X V wieku, a nie, jak mylnie podano w katalogu, pocztek X V I . Padre da Silva daje mi te do wgldu notatki, sporzdzone przez nestora historykw sztuki na Maderze, Edvardo Perier, synnego etnografa i genealoga portugalskiego. Czytam w nich: Nie ma wtpliwoci, e obraz Spotkanie w. Joachima ze w. Ann" jest portretem fundatora kocioa w. Magdaleny legendarnego rycerza w. Katarzyny i jego ony, sinhory Annes. Jeli pod tym imieniem kry si krl polski, Wadysaw III, to w tym obrazie jego wanie wizerunek przekazywany jest potomnoci. Nie s to rysy portugalskie" pisze dr. Perier to wyranie twarz spotykana w Europie rodkowej." Wpatruj si w obraz. Nie mamy adnego, w peni wiarygodnego portretu Warneczyka. W swym poczcie krlw polskich Matejko opiera si na pieczci krlewskiej, oraz opisach gwnie Kallimacha i Dugosza. Byby to zatem najwierniejszy wizerunek Wadysawa III. Pikna twarz modzieczego Wadysawa na sarkofagu wawelskim rzebiona bya w 1908 r. przez Madeyskiego z fantazji. Da jej on rysy wyidealizowanego, niemal witego ksicia niezomnego", jakim w narodowej pamici zachowa si bohaterski krl. Take inne obrazy, przedstawiajce Wadysawa na polu bitwy pod Warn, w najmniejszym stopniu nie odpowiadaj przekazom historycznym. W Muzeum Narodowym w Krakowie, na ptnie Chlebowskiego Bitwa

34

pod Warn" krl jest modziecem o dugich, krconych blond wosach, podczas gdy wiemy, e by krpy, czarny, niady. Wspczeni mwili, i nie odznacza si urod, ale penym uroku umiechem jagielloskiej dobroci". Porwnuj wic wizerunek z obrazu na Maderze z rysunkami Matejki i w poczcie krlw polskich, a zwaszcza na rysunku, odnajduj te same rysy, ten sam zarys brwi, spojrzenie, ksztat nosa. Moe to sugestia? Bior fotografie obrazu z Madery, zestawiam z trzema wizerunkami krlw z pocztu Matejki i daje trzem osobom, kadej osobno, by odnalazy podobiestwo. Wszystkie trzy zwracaj uwag na Warneczyka. Zapewne na rysunku Matejki jest to dwudziestoletni modzieniec, a w Spotkaniu" liczcy dobrze ponad pidziesit lat mczyzna, ale podobiestwo rysw jest uderzajce. Niestety jednak ani podobiestwo, ani obraz, nie stanowi dokumentu historii, wiadczcego niezbicie o susznoci mojej tezy. Z pewnoci jednak jest to dalszy przyczynek do tej dziwnej, dotd niezbadanej a uparcie yjcej legendy o pobycie na Maderze krla Wadysawa Warneczyka.

35

AJEMNICA P Y T Y NAGROBNEJ

Z wielkim wzruszeniem przyjem wiadomo o otwarciu w Katedrze Wawelskiej grobowca Kazimierza Jagielloczyka. Jest to doniose wydarzenie: pod sarkofagiem duta Wita Stwosza, w kaplicy witokrzyskiej otworzono po niemal piciuset latach grobowiec jednego z najwikszych naszych krlw. Ogarn nas powiew historii, stana przed oczami Polska Jagielloska, moe najpotniejsza i najmdrsza w caych naszych dziejach. Polska, dynastii zasiadajcej na tronie wgierskim i czeskim, Polska, z ktr musieli si liczy i cesarz i krlowie wczesnego wiata. Polska, budzcego si renesansu, rozkwitu Akademii Krakowskiej, Polska Kopernika, Wojciecha z Brudzewa, Olenickiego i Dugosza, dostojna, mdra i potna. Z pewnoci otwarcie krlewskiego grobowca rozwie niejedn zagadk, zwizan z t wielk epok naszych dziejw, na ktr wci patrzymy si oczami Olenickiego. Jan Dugosz, zapobiegliwy kronikarz, nie mia dystansu do czasw, w jakich y, by tylko subiektywnym wiadkiem historii i nawietla wiele zagadnie zgodnie z politycznymi celami kardynaa. Gdy myl o grobowcu Kazimierza Jagielloczyka, gdy przypominam sobie wspaniae dzieo Wita Stwosza w czerwonym marmurze kuty sarkofag staje mi przed oczami jego starszy brat i poprzednik, ktry nie ma swego grobowca na Wawelu (symboliczna rzeba Madeyskiego nie jest bowiem grobowcem) i ktrego koci nie znaleziono na polu bitwy warneskiej.

36

Jeli wdrwka zawioda Wadysawa na Mader, to tam musi by te jego grb. Chc dzisiaj z moimi czytelnikami uda si do muzeum das Cruzas", muzeum Krzyy w Funchalu, gdzie znajduje si pyta nagrobna, ktra moga pokrywa jego szcztki w odlegej kotlinie Madery, w miejscowoci zwanej obecnie Madalena do Mar". Muzeum das Cruzas mieci si w starym, osiemnastowiecznym budynku, pooonym na wzgrzu ponad klasztorem i kocioem w. Klary, wystawionym jeszcze w pierwszych latach po odkryciu Madery w poowie X V stulecia. Na miejscu tej obszernej, mwic po portugalsku uinty" stao ongi dworzyszcze gubernatora wyspy i jej odkrywcy, Juana Goncalves Zarco. Obecnie mieci si tu muzeum, a wokoo urzdzono ogrd botaniczny, ze wszystkimi okazami flory maderiaskiej. Zwaszcza przyciga oko zaczarowany las orchidei, grajcych kolorami tczy, od bladoniebieskich, tych, pomaraczowych i zotych do rowoci i czerwieni. Ich ksztaty przypominaj zakrzepe w locie ptaki. Ale nie orchidee mam dzi w gowie, ani sosny, wierki, jody i cedry przemieszane z palmami i kaktusami. Wrd tego lasu ustawiono fragmenty starej architektury, szcztki dawnych budynkw, kociow i kaplic, zwiezione ze wszystkich zaktkw wyspy. Stoj tu dwa gotyckie okna, nalece niegdy do domu rodzinnego ony Krzysztofa Kolumba, s szcztki gotyckich zwornikw kolumny, pozostaych po pierwszym klasztorze Franciszkanw, zaoonym na wyspie w trzydziestych latach X V wieku. Zakon ebraczy w. Franciszka by wwczas potg, sigajc ponad narodami i wadcami wprost do tronu namiestnika Chrystusowego w Rzymie. Omijam dzisiaj kwiaty i muzeum, kierujc kroki do tej czci podwrca, gdzie zoono kamienie i pyty nagrobne, zwiezione ze starych cmentarzysk caej wyspy. Przewaaj szcztki grobowcw z epoki pnego renesansu. Epoka manueliska", czyli specyficzny styl pnego renesansu portugalskiego, pozostawia i tutaj naj-

37

wicej piknych ladw. Herby i pene ornamentw korony, zdobice niegdy nagrobki wysoko postawionych rodzin Madery, do dzi wiadcz o przepychu. Wrd tych, czsto marmurowych, bogatych pyt nagrobnych, ley jedna cakiem rna, jakby przybya tu z innego wiata i innej epoki. Prosty, ciemny kawa granitu, wymiary mniejsze od pozostaych, kamie wykruszay po bokach, napis w niespotykanych gdzie indziej literach gotyckich. Powierzchnia pyty zmyta, zdarta przez wod i czas. Wida, e bya kiedy rozbita na trzy czci, obecnie zoone i spojone razem. Jest to wanie ta zagadkowa pyta nagrobna, znaleziona w kruchcie pod kocioem w. Magdaleny, gdy lawina skalna i pdzce z gr wody zniosy stary, pitnastowieczny kociek. Pyta leaa w szopie przykocielnej przez kilkadziesit lat, a wreszcie zostaa przewieziona do Archiwum Miejskiego w Funchalu, a nastpnie zoona w ogrodzie muzeum. I tu spoczywa w cieniu palmy, rozprzestrzeniajcej nad ni swoje palczaste licie. Rozmaicie odczytywano jej przesze losy. Znany historyk Madery, dr Joao Cabral do Nascimento, uzna po jej znalezieniu, i krya niegdy szcztki Henryka Allemano, kawalera w. Katarzyny, czyli domniemanego krla Wadysawa. Potem, gdy prbowano odczyta czciowo wytarty napis biegncy dokoa pyty, ten sam uczony zmieni zdanie i dowodzi, e pochodzi ona z grobowca drugiego ma sinhoriny Annes, wdowy po rycerzu w. Katarzyny, Juana de Freitas. W testamencie wyrazi on yczenie aby pochowa go w kociele w. Magdaleny, gdzie le prochy jego pierwszej ony" i ufundowa rwnoczenie stae msze w. za dusz byego waciciela tej ziemi, rycerza w. Katarzyny. Wida jak wielkim szacunkiem otaczano pami tego niezwykego, krlewskiego przybysza. Ale wracajmy do pyty nagrobnej. Zmyty czciowo, . szcztkowy napis brzmiaby w przekadzie polskim: Tutaj spoczywa . . . (przerwa) . . . Magdalena, rycerz krla, naszego pana". I nic poza tym. Ot genealodzy tutejsi obliczyli, e w zniszczonej

38

czci pyty zmieciyby si 24 litery. Prbowali wypeni j nazwiskiem pochowanego w kruchcie kocioa Juana Rodriges de Freitas, znanego rwnie pod przydomkiem da Magdalena". Stosownie do tego, genealog portugalski, dr Arusado do Matos stwierdzi, e nie ma wtpliwoci, i by to grobowiec Freitasa i e naley uzna t analiz epigraficzn za definitywn". Natomiast ten sam uczony nie potrafi wytumaczy symboli heraldycznych, zdobicych pyt. Wida na niej u dou biegncego lwa, z ogonem wywinitym pasko wzdu caego tuowia a po gow. Nad lwem mamy tarcz, jakby obramowan sznurem, tworzcym u gry trzy ptle jedn w rodku i dwie po bokach. W grnej czci pyty znajduj si te dwie mniejsze tarcze herbowe i pod nimi biegncy pies. A zatem lew i pies. Uczony portugalski tak pisze o nich: Co do symboli heraldycznych, to w epoce, z ktrej pyta pochodzi, nie wystpoway i stanowi raczej wyjtek. Lew moe oznacza symbol szlachetnoci i odwagi, a pies wiernoci. Ale nie mona odnale w Portugalii adnych bliszych powiza heraldycznych. Zagadka pyty pozostaa wic nadal niewyjaniona. Brakujce sowa mona uzupeni przecie innymi. Na przykad: Kawaler w. Katarzyny, fundator kocioa w. Magdaleny". Przyznaj to uczeni portugalscy, ale . . . ale na pycie brak konkretnych symbolw rycerza w. Katarzyny, nie ma tam koa z ostrzami. Co zawieray tarcze herbowe? Delikatne wgbienia i starte zarysy pozwalaj snu domysy i mieciy si tam inkrustacje z innego kamienia, moe marmuru, zniszczone przez wieki i wod. W kadym razie pyta nie naley do tradycji sztuki portugalskiej, kojarzc si raczej z europejskim redniowieczem. Stwierdzi to rwnie w latach przedwojennych historyk niemiecki, von Haffe. Stoj pochylony nad pyt i wraz z dyrektorem archiwum w Funchalu, dr. Arrago, wpatrujemy si w ni uwanie. Lew . . . lew . . . Ale to jest lew w. Stefana z Bramy Lww w Jerozolimie, prowadzcej do Via Dolo-

39

rosa, jerozolimski lew w. Stefana, strzegcy take kocioa w. Katarzyny w Aleksandrii. Jeeli nasze odczytanie okae si prawidowe, bdzie to pierwszy czynnik czcy pyt nagrobn z rycerzem w. Katarzyny. Dyrektor muzeum pokazuje mi rk na ksztat tarczy herbowej, umieszczonej ponad biegncym lwem. Zaczyna przesuwa doni po jej grnej czci, po trzech wzach jakby opasujcego j sznurka i mwi: Przecie to krlewska korona trzy lilie, rodkowa, widna z przodu i dwie po bokach". Tak. Teraz i ja widz to wyranie lilie andegaweskiej korony, podobnej do korony Jagiey na jego marmurowym grobowcu w katedrze wawelskiej. Moe to bya korona Wadysawa Jagielloczyka? Czyby tarcza, zakoczona u gry koron, a u dou biegncym lwem, miecia kiedy herby Polski, Litwy i Wgier? A moe tajemnic swego pochodzenia zabra rycerz do grobu, moe nie wolno mu byo jej ujawni? Musz chwilowo zgodzi si z wyrokiem specjalistw, przypisujcych pyt Freitasowi i czekam jeszcze na wyniki bada genealogw angielskich, ktrzy maj okreli przypuszczalny wiek tablicy. Rycerz w. Katarzyny zgin tragicznie w szedziesitych latach pitnastego stulecia, a Freitas umar w 1523 r., a wic w p wieku pniej. wit renesansu, zmiana obyczajw, inny styl, przejawiajcy si w odmiennym liternictwie dziel te dwie daty. A wic? . . .

40

Cabo Girao

Madalena do M a r

wita Maria Magdalena

Tarcza herbowa na cianie kocioa w. Magdaleny

PR O W A R N E C Z Y K A

Tak nazwa swoje studium o Wadysawie profesor Oskar Halecki, zajmujc si jednak tylko jednym aspektem dziejw krla, a mianowicie czy zawar on i zaprzysig dziesicioletni traktat pokojowy z Turkami w Szegedynie, a potem go zama. Ten tak istotny dla owego okresu fakt wci nie jest naleycie zbadany, a dostpne rda s sprzecznie komentowane. Dwch znakomitych mediewalistw, jak wspomniany wyej prof. Halecki i prof. Jan Dbrowski, specjalizujcy si w dziejach X V wieku, wypowiada si na ten temat wrcz odmiennie. Jak twierdzi prof. Dbrowski, traktat by przez krla polskiego zawarty i solennie zaprzysiony, a wic wyprawa warneska bya zamaniem przysigi i niedotrzymaniem wieo zawartej umowy. Natomiast zdaniem prof. Haleckego, krl nigdy nie zawiera traktatu, a w Szegedynie prowadzono jedynie rokowania wstpne. W kilka dni po spotkaniu z posami sutana, wyprawa przeciw Turkom zostaa ju postanowiona. Sprawa szegedyskiego traktatu jest niezwykle wana dla caych dziejw wyprawy warneskiej i moe rzuci zasadnicze wiato na posta Wadysawa. A jednak nawet to tak dobrze wydawaoby siudokumentowane wydarzenie, nie zostao w peni dotd zbadane i nie zyskao jednolitej opinii uczonych. A przecie przez wieki dopatrywano si w klsce warneskiej kary Boej za zamanie przysigi. Kary, ktra przejawia si krlewsk mierci, lub jak chc inni

41

bya powodem dugoletniej pokuty krla w dalekich krajach. I w tym tkwi dla mnie istotny spr o Warneczyka: czy zgin w walce, czy te wyszed z niej cao i z niewiadomych dotd przyczyn spdzi ycie w ukryciu. Badajc dokumenty z okresu bitwy warneskiej, znajdujce si w archiwum watykaskim, nie znalazem tam ani potwierdzenia, ani zaprzeczenia wiadomoci o mierci krla na polu walki. A dziw bierze, i tak istotny fakt bohaterskiej mierci chrzecijaskiego wadcy w obronie wiary, nie zosta w bullach Stolicy Apostolskiej, ani ordziach, odpowiednio odnotowany. Przeciwnie: wynik bitwy i losy Wadysawa otacza zastanawiajce milczenie. Wrd wypowiedzi wspczesnych na temat wyprawy warneskiej, przyjrzyjmy si bliej opiniom gonego humanisty, sekretarza na dworze cesarskim w Wiedniu, Eneasza Sylwiusza Piccolomini, ktry potem zasiad na Stolicy Piotrowej jako Pius II. Ten bystry, przenikliwy obserwator, a zarazem polityk oddany na usugi Habsburgw i wrg polityki jagielloskiej, pozostawi najobszerniejszy zbir korespondencji z tego okresu. Oczywicie Eneasz by stronniczy, ale zdajc sobie spraw, i mia na celu przywrcenie korony wgierskiej Habsburgom moemy znale w jego wypowiedziach niezmiernie cenny materia historyczny. Rozgaszanie wieci o mierci Wadysawa byoby dla jego interesw bardziej wygodne, a tymczasem w pierwszym licie, pisanym do biskupa Sieny w miesic po bitwie pod Warn, czytamy: De rege Poloniae incerta vox est" o krlu polskim nie ma pewnych wiadomoci". I dalej Jedni uwaaj, e poleg w walce, drudzy, e dosta si do niewoli, a jeszcze inni, e ranny ukrywa si na ziemiach wgierskich." A w p roku po bitwie pisa do ksicia Mediolanu: De Rege Poloniae varia dicta sunt Rne s wieci o krlu polskim. Posowie ksicia Burgundii, ktrzy z Konstantynopola do Budy przybyli, wyrazili przypuszczenie, i znajduje si on na poudniu Wgier".

42

I wrezscie w licie z maja 1445 r.: O krlu polskim nadal nie wiadomo, czy zgin w Bugarii, czy udao mu si umkn i uda, jak niektrzy sdz, w stron Konstantynopola". W kocu znajdujemy w korespondencji Eneasza pasjonujc wiadomo, bardzo dla jego polityki niedogodn i z tej pewnie przyczyny nazwan przeze wymysem czy kamstwem. Ot palatyn Wgier, Wawrzyniec Hederway, donis na dwr cesarski, i otrzyma pismo ni mniej ni wicej tylko od samego krla Wadysawa. List, opatrzony krlewsk pieczci, wysany by w padzierniku 1445 r., a wic niemal w rok po Warnie. Krl donosi, e udaje si na Cypr, ale ma zamiar powrci na Wgry i do Polski, by podj raz jeszcze walk z Turkami. Palatyn, sprawujcy podczas nieobecnoci Wadysawa rzdy na Wgrzech, ogosi wwczas, e jeli do w. Trjcy krl si ywy na Wgrzech nie pojawi" wwczas dopiero bdzie mona obra jego nastpc. Mona sobie wyobrazi jak taki list by w stanie zaszkodzi polityce dworu habsburskiego. Atakuje wic Eneasz z furi to pismo, nazywajc je falsyfikatem zmajstrowanym przez palatyna, wroga Habsburgw, dla udaremnienia przejcia tronu wgierskiego przez adysawa Pogrobowca". List Wadysawa, czy jego odpis, ma by przechowywany w muzeum Nemzeti w Budapeszcie, niestety nie udao mi si tego dokumentu otrzyma. Nikt te z historykw, o ile wiem, nie bada jego autentycznoci, a szkoda. W kadym razie list by pisany z granicy Wgier, moe z Boni, z dworu wojewody Stepana Wukcica, ktry rozsiewa wiadomoci i krl yje", za co by karcony przez papiea. Widomym rezultatem tego pisma, mogcego pomiesza szyki dworowi wiedeskiemu przez odsunicie koronacji Habsburga na krla Wgier, by ostry list Eneasza, skierowany do kanclerza polskiej krlowej-matki, Soki. Zbyt ostry, jak na wytrawnego dyplomat przystao, widocznie pisany pod wpywem irytacji. Zyma si w nim

43

autor na kamstwa Polakw, usiujcych zbaamuci plotkami opini Europy". U j m u j e krlowi bohaterstwa i drwi z wierzcych w jego powrt. Moe ktry z Polakw" pisze Eneasz bdzie umia zmikczy swoim piewem wadcw podziemia i wybaga pokorn prob, by mu Wadysawa zwrcili. Niech jednak uwaa, by chcc jego ocali, sam nie zgin". Jest w tych sowach ukryta nawet groba, aby nie prbowano krla poszukiwa. Wysano posa do piekie" pisze dalej ktry ma sprowadzi Herkulesa; zobaczymy czy otchanie wiecznej nocy otworz si i wypuszcz pochonite raz cienie". Jest to wyrana aluzja do posw, wysanych przez Kazimierza Jagielloczyka na zachd Europy w poszukiwaniu zaginionego brata, ale te i lk, by krl rzeczywicie nie wrci i nie przekreli planw dworu wiedeskiego. Prowadzi wic sekretarz cesarski walk na sowa w listach wysyanych na wsze strony. Wyciga z lamusa pogoski, e Wadysaw i Kazimierze nie byli synami omal go-letniego Jagiey, Warneczyka nazywa rozpustnikiem, ktry pienidze zebrane na wypraw tureck zuywa na inne cele i zarzuca Polakom kamliwe przypisywanie krlowi zwycistw, odnoszonych przez Hunyadego. T o wrogie nastawienie Eneasza Sylwiusza do Polski trwa przez cae lata. I raptem w 1453 r. po licie kardynaa Olenickiego, zmienia si, jak za dotkniciem rdki czarodziejskiej. Zajmijmy si wic okolicznociami tego pisma polskieo kardynaa. Ot we wrzeniu 1453 r. wysya Olenicki do majcego ju godno biskupi Piccolominiego list, bronicy dobrej sawy krla Wadysawa i politycznych racji Polski, prowadzcej walki z Turkami. Rwnoczenie prosi go o wstawienie si do cesarza za pokojowym rozwizaniem sporu miast pruskich z Krzyakami. Z listem wysya Eneaszowi w darze sobolowe futro, mile przyjte przez marzncego w wiedeskim klimacie Wocha. Ale dla nas waniejsza jest osoba posa, przez ktre-

44

go kardyna list wysa i przez ktrego rwnie otrzyma odpowied. By nim niejaki Mikoaj Chrzstowski herbu Kociesza. Bra on ywy udzia w polskim yciu politycznym w czasach Warneczyka, nalea do jego dworu i w poczcie krlewskim ruszy na Wgry. Zapewne uczestniczy te w wyprawie warneskiej, ale do Polski chyba nie wrci, bo brak o nim jakiejkolwiek wzmianki a do 1453 roku. Wwczas to Olenicki wybiera go na swego posa z pismem do Wiednia. A Eneasz w przekazanej odpowiedzi nazywa polskiego szlachcica heraldus Alphonsi regis Portugaliae", czyli posem Alfonsa, krla Portugalii. Dlaczego? Czyby Mikoaj Chrzstlcowski odbywa wdrwki wraz z krlem Wadysawem i z Ziemi witej wanie w 14.52 r. przyby razem z nim na dwr portugalski? Byby to nowy, dodatkowy lad, czcy nasz histori z portugalsk legend o pobycie Warneczyka na Maderze. A moe poza listem przekaza ten heraldus regi Portugaliae" jeszcze ustne posanie, ktre uspokoio wiernego sug Habsburgw, e nic im ju ze strony Wadysawa nie grozi? Sprawa ta wymaga dokadniejszego zbadania w kadym razie stosunek Eneasza do Warneczyka zmienia si od tej chwili zupenie. Stwierdza, e uzna za konieczne pro honorem et fama regis apologiam facere", aujc, i nie do sawi szlachetno i mstwo Wadysawa. I odtd w szeregu wypowiedzi czy jeszcze z Wiednia, czy ju ze Stolicy Piotrowej, na ktrej zasiad pod imieniem Piusa II, wysawia czyny i dzielno Warneczyka.

45

r JsJladami legendy

Plac w. Piotra w Rzymie. Przechodz rankiem przed bazylik, zdajc do tajnego archiwum watykaskiego, ktrego czytelni otwieraj o 8.30. Patrz na pikny fronton bazyliki, gdzie widniej dwa zegary. Lewy pokazuje czas z najwiksz dokadnoci, wybijajc kwadranse i godziny ta puktualno jest cech wszystkich ceremonii kocielnych. Natomiast druga tarcza nie ma wskazwek, jakby symbolicznie pokazujc czas wieczny, niezmienny, nie przesuwajcy si. Od chwili, gdy pora pierwszy zetknem si na Maderze z legend o pobycie tam naszego Warneczyka, jestem ogarnity tym podwjnym czasem. Badam dokumenty, kamienie, nagrobki, ledz wszelkie moliwe lady, jakie mogy po wdrwce krla pozosta, przenoszc si wwczas wanie do tego drugiego czasu, ktry jak pusta tarcza z bazyliki w. Piotra nie notuje pyncych godzin. Korzystam ze zdobyczy wspczesnoci maszyny do pisania, magnetofonu, telefonu i oczywicie komunikacji samolotowej, pozwalajcej na przenoszenie si do bibliotek i archiww w rnych miastach Europy, ale ogarnia mnie wiek X V gdy tylko otworz dokument w archiwum w Lizbonie, czy przekadam pergaminy z epoki pierwszych Jagiellonw w habsburskim archiwum w Wiedniu, Biblioteue National" w Paryu, czy wreszcie tutaj, w Wiecznym Miecie. T u w archiwum watykaskim, w setkach tysicy tomw drzemie historia niemal 2.000 lat chrzecijaskiego 46

wiata. W tych notach, bullach papieskich, pismach wychodzcych od kolejnych papiey w sprawach polityki, dyplomacji, Kocioa i prywatnych jednostek, oywaj przed czytelnikiem nachylonym nad zapisanymi papierami dawne czasy i ludzie, tacy jakimi byli naprawd, nieupikszeni pirem dziejopisarza, ani przemijajc tendencj. Przechodz bram kocielnego pastwa, pokazujc tak cenn dla mnie kart wstpu do archiyio secreto", jak uzyskaem dziki listowi wprowadzajcemu do otoczonego tutaj wielk estym ks. praata Waleriana Meysztowicza. Tylko 500 naukowcw rocznie jest dopuszczanych do tego przybytku dokumentw historii, czasem wic trzeba czeka caymi tygodniami na uzyskanie karty wstpu. Z bijcym sercem krocz wielkimi dziedzicami do skrzyda paacu watykaskiego, mieszczcego archiwum i bibliotek, przechodz pod ukiem bramy z sigajcym czasw Leona X napisem: Maria mater sapientiae ora pro nobis" Mario, matko mdroci, mdl si za nami. Rzeczywicie potrzebna jest pomoc Boa, aby w gszczu dokumentw, akt, rkopisw, znale to, czego si szuka! Szukaniem igy w stogu siana" nazwa moje badania czcigodny prefekt archiwum. Wielce skomplikowany system katalogw wymaga znajomoci historii papiestwa, gdy wci odwouje si do lat piastowania godnoci przez tego, czy innego papiea. Przybyem z jasno sprecyzowanymi pytaniami. Chc zbada lady pozostawione w korespondencji przez bitw warnesk, a zwaszcza przez bohatersk mier w walce z Turkami krla Wadysawa. Nie wspominaj nic na ten temat nasi specjalici od owej epoki, ani Antoni Prohaska, ani Oskar Halecki, ani Jan Dbrowski. Dlaczego? Trzeba mi wic byo samemu zajrze w zgromadzone tu dokumenty. Zanim otworz grube foliay wycigw z pism i breve papiesldch z lat papiea Eugeniusza IV, bdcego waciwym inicjatorem wyprawy warneskiej, dokonuj

47

w mylach przegldu wynikw moich dotychczasowych bada. Poprzestaj wycznie na faktach i dokumentach rdowych, pomijajc w miar moliwoci wasne domysy, na poszlakach oparte Liczy si tu prawda i rzetelno, gdy zbyt waka to sprawa dla naszej historii czy Wadysaw zgin pod Warn, czy te przey bitw i po latach wdrwek pojawi si na Maderze. Zacznijmy wic od Madery: najstarszy dokument pisany i goszcy, e pod imieniem Henryka Allemano lub Rycerza w. Katarzyny ukrywa si polski ksi krlewskiej krwi, ktry zawini klsce warneskiej, pochodzi z 1584 r. A wic pierwsze pisane rdo o pobycie krla Wadysawa na tej wyspie odnotowao w fakt w sto lat po jego przybyciu w 1452 r. Jest to zapisek w ksigach klasztornych Franciszkanw, majcych siedzib na wyspach azorskich. Opar si na nim w X V I I wieku Henrique de Noronha, opisujcy w swoim herbarzu rodw archipelagu maderskiego, dzieje tajemniczego rycerza. Pisze on, i Allemano wdrowa po bitwie warneskiej przez dalekie kraje, przebywa jaki czas na Grze Synaj w klasztorze w. Katarzyny, gdzie zosta pasowany na rycerza tego zakonu, a nastpnie przyby na dwr infanta portugalskiego, Henryka Nawigatora w Algarye. Stamtd ruszy najpierw do Ceuty, bronicej si przed Maurami, a potem otrzyma ziemie na pd-zachodnim kracu wyspy, gdzie osiad i ufundowa kaplic pod wezwaniem w. Magdaleny. Pniejsze herbarze i spisy rodzin maderskich, oraz zapisy parafialne, dodaj dalsze szczegy, mwic o lubie Rycerza z senhor Annes, crk znakomitego rodu portugalskiego, oraz o nagej mierci na morzu podczas powrotu z Algarve. Ksigi dziejw Madery zanotoway w X V I I I wieku ustnie powtarzan na wyspie informacj o wizycie polskich Franciszkanw, ktrzy rozpoznawszy w rycerzu krla Wadysawa, bagali go, by powrci do ojczyzny, on jednak zaprzeczy swej tosamoci. Wezwany do Algarye, odby z krlem portugalskim rozmow w cztery oczy 48

i w czasie drogi powrotnej spotkaa go mier, a polscy zakonnicy wrcili do kraju. O posach, wysanych na pwysep iberyjski przez Kazimierza Jagielloczyka donosz te kroniki polskie. Dalsze informacje o legendarnym rycerzu znajdujemy w wycigach z ksig kocielnych: mia on dwoje dzieci, syna Zygmunta i crk Barbar. Syn podobnie jak ojciec zgin na morzu, gdy wg. pisanej legendy, udawa si do Polski, a pierworodny Barbary otrzyma na chrzcie witym imi Mikoaj. S to wszystko imiona w owej epoce niespotykane w Portugalii, zwaszcza Zygmunt", przyjty przez Jagiellonw po Zygmuncie Luksemburczyku. Wspomn tu jeszcze pyt nagrobn, wypukan podczas powodzi z ziemi spod kocioa w. Magdaleny, pycie czciowo zniszczonej, o nieodczytanym dotychczas w peni napisie i nieodcyfrowanych znakach heraldycznych. Mona si w nich dopatrze korony jagielloskiej korony o dziwo! o motywie trjlicia, uwaanego dotd za anachroniczny dla X V wieku gdy tymczasem koron tego samego ksztatu znaleziono w sarkofagu Kazimierza Jagielloczyka. N a pycie znajduj si te cztery znaki symbolicznej ry redniowiecznej L'Epinet" tego samego ksztatu, jaki widzimy na pasie krlewskim Warneczyka, na rysunku wykonanym przez Jana Matejk na podstawie pieczci majestatycznej. Rzeba kroczcego lwa z wywinitym w gr dugim ogonem jest na tej pycie identyczna z lwami na bramie w. Stefana w Jerozolimie, co mogo oznacza pielgrzymk do Ziemi witej. Przypomnijmy jeszcze obraz Spotkanie w. Joachima ze w. Ann", na ktrym garbaty, jagielloski nos, brwi i zarost, s najzupeniej zgodne z pozostawionym przez Kallimacha i Dugosza opisem krla. Wszystkie jednak te rda, pisane, czy zachowane w ustnej legendzie, maj jedynie warto poszlakow, a nie dokumentu historycznego. Nawet tradycja wskazujca miejsce, gdzie stao domostwo krla", do dzi nazy-

49

wane casa rei" i nakazujca szuka krlewskich szcztkw pod zburzon przed wiekami kaplic nie wychodzi poza legend. Chyba e natrafioby si tu na piercie, czy inne symbole krlewskiego dostojestwa. Przegldam w Archiwum watykaskim wycigi z pism, ktre wychodziy i napyway do kancelarii papiea Eugeniusza IV. W XVI-wiecznym odpisie jest tu pismo Wadysawa, wysane do papiea, inicjatora wyprawy warneskiej. Orygina zachowa si w archiwum weneckiej Signorii. Wysane z Waradynu 18 sierpnia 1444 r. a wic na trzy miesice przed Warn, jest niejako testamentem krla. Mwi w nim Wadysaw o podjciu walki z Turkami i przyrzeka zrobi porzdek z Bazylejczykami" i adherentami antypapiea Urbana wrd polskiego kleru. Dodajmy, e do zwolennikw soboru w Bazylei zalicza si wwczas i Olenicki, ktry nawet przyj od antypapiea kapelusz kardynalski. Przegldam skwapliwie pisma kancelarii, datowane w okresie bitwy warneskiej i znajduj bull wzywajc do rozprawy z Turkami, oraz udzielajc zupenego odpustu tym, ktrzy zmierz si z zagraajcymi chrzecijastwu siami sutana. Zostaa ona przekazana krlowi i Hunyademu, przez legata papieskiego, kardynaa Juliana Cesariniego. Co zastanawia, to fakt, e od bitwy pod Warn, od listopada 1444 r. nagle pisma papieskie si urywaj. Nie ma a do mierci Eugeniusza I V w trzy lata po bitwie dosownie nawet najmniejszej wzmianki o bohaterskim krlu, ktry ladem krzyowcw chrzecijaskich poszed walczy za wiar. Gdy papie wzywa Portugalczykw do walki z Maurami, gosi i ci, co zgin, zdobd palm pierwszych mczennikw chrzecijaskich a tutaj nagle, po bohaterskiej mierci krla Wgier i Polski, milczenie. Nie wierz wasnym oczom. Przeszukuj katalogi, spisy listw i ordzi, sporzdzone przez kardynaa Grampi z pocztkiem X I X stulecia nigdzie ani wzmianki o Warnie, o krlu Wadysawie, o jego mierci.

50

Zdejmuj z pki skorowidz buli papieskich z trzyletniego okresu po Warnie znowu nic. Jakby tej bitwy w ogle nie byo. Czyby kto wykrad owe akta, a moe zginy w czasie wdrwek papieskiego archiwum do Parya, gdy na rozkaz Napoleona wywieziono je do Francji? Ale dlaczego te wanie akta miay zgin? Znajduj listy do Hunyadego, udzielajce jemu i jego rodzinie specjalnego bogosawiestwa, ale o krlu Wadysawie, ani o Warnie ani sowa. Wreszcie jest, znalazem! W korespondencji sekretariatu papieskiego z krajami pn. Italii i Bakanw widnieje po raz pierwszy przytoczone imi krla i to w zastanawiajcym kontekcie. Mianowicie w rok po bitwie warneskiej, jesieni 1445 r. mia si odby w Raguzie (dzisiejszym Dubrowniku), zjazd wadcw ksistw bakaskich, graniczcych z imperium Otomaskim, w sprawie podjcia walki z Turkami. Raguza bya obok Wenecji najwikszym orodkiem handlu morskiego; jej dwie galery doczyy podczas bitwy warneskiej do floty papieskiej pod Galipoli. Ot 2 lipca zosta wysany list do doy Raguzy z ostrzeeniem, i na zjazd nie naley zaprasza wojewody Stepana Wukcica, poniewa cytuj w dosownym przekadzie rozpowszechnia on wiadomoci o krlu Wadysawie, a jak dotd nie ma pewnoci czy ten yje, czy ponis mier". Moe tu kryje si tajemnica owego milczenia? Nie byo pewnoci, e zgin. K i m by Stepan Mikoaj Wukcic, wadca grzystej Draewicy w pn. Boni? Trudny i popdliwy, odznacza si ogromn odwag i niezalenoci, czsto prowadzc swj napoy dziki szczep grali boniackich do walki nie tylko z Turkami, ale i z Wgrami. Jego wojownicy napadali nierzadko na kupcw weneckich czy raguzaskich na grzystych drogach ksistwa i wypuszczali ich dopiero za okupem. lady owych transakcji odnalazem w dokumentach archiwalnych. Ale z drugiej strony mia ten wadyka odwag pro-

5i

wadzenia wasnej, samodzielnej polityki. By adherentem serbskiego Kocioa ortodoksyjnego, utworzonego przez w. Saw w X I I I wieku, podporzdkowanego patriarsze w Konstantynopolu. cise wic byy zwizki mnichw serbskich i boniackich z Bizancjum, z Grecj i z klasztorem w. Katarzyny na grze Synaj. T a m gwnie pyny vota i zbierane fundusze. Do dzi mona oglda w starym klasztorze ikony ofiarowane przez bakaskich wadcw. Pismo sekretariatu papieskiego nie potwierdza mierci krla, nie chce tylko aby szerzyy si pogoski o jego yciu. A one si szerz i w Polsce i we Woszech. Sejm w Sieradzu uchwala, by czeka powrotu posw, wysanych na poszukiwanie krla. Na Wgrzech wci oczekuj jego pojawienia si, nikt nie wierzy, i zgin. Hunyady zaprzecza relacji, na ktrej potem opar si Dugosz, rzekomo naocznego wiadka krlewskiej mierci (Andrzeja de Palatio). Ale w licie z 16 maja 1445 r. tene sam naoczny wiadek" donosi take, e Wadysaw wasn rk ci mieczem sutana, zabijajc go" i e do uciekajcych Wgrw Turcy krzyczeli: Jak nierozumni, jak tchrzliwi jestecie wy, Wgrzy! Uciekacie, cho zwycistwo byo wasze, bo nasz sutan przez waszego krla zosta zabity, wraz z naszymi najlepszymi rycerzami i dowdcami". Wiadomo, e ani sowo nie zgadza si z prawd, a jednak na tym wiadku" oparto przekonanie o mierci krla. Nawet Eneasz Sylwiusz Picclomini, biskup Sieny, pniejszy papie Pius II, przeciwnik Jagiellonw, zmuszony jest przyzna w licie do krlowej Soki, e nie jest wykluczone, i Wadysaw yje. W aktach watykaskich nie wymienia si imienia Warneczyka w adnej z bulli wzywajcych do nowych walk w obronie chrzecijastwa. Dopiero w breve z 7 grudnia 1450 r. papie Mikoaj V udziela rozgrzeszenia Kazimierzowi Jagielloczykowi i jego matce, krlowej Soce, oraz rycerzom polskim z diecezji przemyskiej, kt-

52

rzy dokonywali zabjstw podczas wypraw wojennych pod wodz krla Wadysawa przeciw Turkom. I chyba tu jest po raz pierwszy wspomniane imi Warneczyka przez nastpc Eugeniusza I V na Stolicy Apostolskiej. Zatrzymuj si dzisiaj na tym, zamykam grube tomy archiwum watykaskiego. Nie potrafiem wydrze zamknitej w nich tajemnicy bohaterskiego krla. Jest co niedopowiedzianego w historii bitwy warneskiej, jakby umylnie naoone milczenie, skrywajce zagadk, przez wspczesnych ukryt, a przez histori dotd nie rozwikan. Poszlaki jednak utwierdziy mnie w gbokim przekonaniu, e ycie krla nie skoczyo si pod Warn. Nie tylko brak choby jednego wiarygodnego wiadka jego mierci na polu walki, ale nie zostaa te ona potwierdzona adnym dokumentem papieskim.

53

N

A TROPACH KRLA

Wedug najdawniejszych kronik maderskich, rycerz w. Katarzyny zbudowa najpierw prymitywn kaplic -pustelni pod wezwaniem witej. Dopiero po 1457 r., gdy krl Alfons zatwierdzi nadanie mu ziemi, wznis wiksz kaplic, a przy niej obszerne domostwo, ktre otoczone murem musiao by najwikszym na wyspie budynkiem, wzniesionym poza Funchalem. Lawiny kamieni i spywajca z gr woda niszczyy wielokrotnie w cigu wiekw cae osiedla Madery, nie wiemy wic, czy z pierwotnej kaplicy co pozostao, tym bardziej e nie znamy dokadnego miejsca, na ktrym staa. Obok obecnego kocioa wznosi si teraz dworzyszcze ostatniej dziedziczki Madaleny, wicehrabiny Geraz de Lima, spadkobierczyni rodu de Freitas, wacicieli tej ziemi od dugich stuleci. W podniszczonym, pitrowym budynku mieci si teraz plebania, szereg obszernych komnat wieci natomiast pustk. Dom otoczony jest grubym, starym murem, wok bananowce i uginajce si pod ciarem dojrzaych gron winorole. T a m prowadz mnie gromad mieszkacy osiedla, towarzyszcy mi stale w moich wdrwkach w poszukiwaniu krlewskich ladw, zwaszcza od chwili, gdy w wychodzcym na wyspie dzienniku Diario de Noticias" ukaza si artyku o moich badaniach. Kady chce pomc, doradzi. . . Dom, do ktrego zdamy, nazywa si tu powszechnie casa del rey: dom krla. Gwara portugalska, jak posuguj si tutejsi mieszkacy, nie jest dla mnie zrozumiaa, dobrze, e mam tu-

54

macza w osobie ksidza Manuela Fernandez, ktry by tu przed laty proboszczem i zna dobrze dzieje Madaleny. Zreszt na moliwoci znalezienia jakiego wyraniejszego ladu z pobytu tutaj krla, patrzy on sceptycznie: dwr by przebudowywany po wielkiej powodzi w 1868 r., nastpnie znw uleg czciowemu zniszczeniu w r. 1938. Wtedy to, jak twierdz starzy mieszkacy Madaleny, woda podmya fundamenty i odkrya pyt nagrobn z niezrozumiaym dla nich napisem. Zasypano j potem znowu ziemi, stawiajc nowe podmurowanie dworu. Przez bram w murze wchodzimy do ciemnej, wskiej sieni. Po obu stronach due, bielone komnaty, w tyle obszerna kuchnia, wbita ju w ska. Dom stoi, podobnie jak cae osiedle Madalena, na grskim stoku, opadajcym ku morzu. N a pierwszym pitrze znajdujemy pozostaoci ornamentw ze starego kocioa sprzed ostatniej przerbki i drewniane, polichromowane figury witych, ale wszystko to pny barok, nic wczeniejszego. Schodzimy w d, patrz ze schodw na kamienn posadzk w sieni i widz uoone z nierwnych kamyczkw wzory. Przede wszystkim rzuca mi si w oczy mistyczna ra. Mozaika z janiejszych kamykw cztery patki i ciernie. Czyby i tutaj byy lady naszego rycerza? A wic miejscowa legenda nie myli si, nazywajc ten dwr domem krla"! Schodz niej. Nieszlifowane, ciemne kamyki, a w nich wyranie inkrustowane janiejsze yy ornamentu. Dwa symbole mistycznej ry, nad nimi dwa serca, otoczone cierniami to take znak zakonw rycerskich (mio do Ukrzyowanego i Matki Najwitszej), a dalej cz jakiego napisu. W tym miejscu sie si zwa: na starej pododze wzniesiono po jednej stronie schody, a po drugiej przecito sie now cian. Odczytuj na kamiennej posadzce zatarte, inkrustowane litery V L A . . . Czyby to mia by pocztek krlewskiego imienia Vladislaus? Litery s prowadzone niezgrabnie, jakby ukadane przez niezrcznego, lub niepimiennego kamieniarza.

55

Ksidz Manuel pochyla si nad napisem i odczytuje podobnie jak ja V L A . . . I tak na mojej drodze pojawia si nowa zagadka. Przecie rycerz w. Katarzyny kry swoje krlewskie imi, skd wic mogo znale si tutaj, uoone w kamiennej mozaice? Oczywicie, jeeli prawidowo odczytalimy litery. Dyrektor archiwum w Funchalu wyjani mi potem, e podobne napisy ukadane w mozaice z morskich kamykw, datuj si od pierwszych lat po odkryciu Madery, nasz moe wic pochodzi z X V wieku. Patrz na litery i daj si ponie wyobrani. Chciaem moje badania prowadzi na zimno, pomaga mi w tym i sceptycyzm ksidza Manuela, ale odkrycie napisu zburzyo moj rwnowag. Moje podniecenie udzielio si i otaczajcej nas gromadce wieniakw, kady chce co powiedzie, w czym nam pomc. Byy zakrystian, stary Joao, prowadzi nas do kocielnego prezbiterium i pokazuje miejsce, gdzie w czasie przebudowy kocioa znalaz pod otarzem koci. Bya tam czaszka i piszczele" mwi. Tak uzupenia ksidz Manuel Rozszerzalimy stare prezbiterium, gdy w 1950 r. powd uszkodzia koci i znaleziono wwczas szkielety." Woyem je do worka i zaniosem na cmentarz" dodaje Joao. Nie mog tego spokojnie sucha. Ale to mogy by koci krla! Wiemy, e po dramatycznej mierci na morzu, tutaj zoono jego doczesne szcztki! Ksidz Manuel wyjania spokojnie: Przez dugie wieki mone rody Madaleny grzebay swoich zmarych w podziemiach kocioa, lub wok jego murw. Innego cmentarza wtedy nie byo". Usprawiedliwia si tym niejako, e wwczas, w 50 r. nie przyszo mu na myl, e koci te mog mie historyczne znaczenie. Zakopano je w powiconej ziemi i dosy . . . Jest mi nage bardzo smutno, jakbym straci mono odnalezienia rzeczywistych ladw mojego krla. Prze-

Spotkanie w. Anny ze w. Joachimem

56

Stanisaw Chlebowski: Bitwa pod Warn

Pyta nagrobna z kruchty pod kocioem w. Magdaleny

Mozaika w sieni casa del rey"

cie wrd tych szcztkw mg by jaki piercie, moe krzy, ktry odkryby przed nami p r a w d . . . Wracam do napisu na kamiennej posadzce w sieni dzisiejszej plebanii. Wedle wiekowej tradycji, spisanej przez historyka Madery, Joao Reis Gomesa, maonka rycerza Senhorinha Arines, wiedziaa o krlewskim pochodzeniu ma i po jego mierci wyjawia tajemnic synowi, Zygmuntowi. Ten postanowi uda si do dalekiej Polski, ale w Lizbonie, pod naciskiem dworu portugalskiego musia odstpi od swego zamiaru. Wracajc na Mader podobnie jak ojciec, zgin w czasie burzy na morzu, przywalony zamanym masztem. Ot imi VIadislaus" moga umieci na kamiennej posadzce krlewskiego dworu" wdowa po rycerzu w. Katarzyny. T y m bardziej, e wedle wci powtarzajcych si informacji najstarszych mieszkacw wyspy, tam miaa si rwnie znajdowa pierwotna kaplica teje witej. Wychodz na skalisty brzeg morza, fale szumi, odbijajc si od ska. Tak samo zapewne szumiay, gdy przed ponad piciuset laty przybi do tych brzegw tajemniczy pielgrzym, powracajcy z Ziemi witej, z klasztoru na Grze Synaj. Zadaj sobie jeszcze jedno pytanie: czy w Polsce zachoway si jakie echa pobytu krla Wadysawa na tej portugalskiej wyspie? Po pierwsze dotrwa do naszych czasw list z 1452 r. Mikoaja Florisa do Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyackiego, donoszcy mu o pobycie Warneczyka na wyspie krlestwa Portugalii". Zajm si nim osobno. Powtre mamy owo dziwne owiadczenie Eneasza, o czym ju wspominaem, ktry odpowiadajc na pismo Olenickiego, przekazane przez Mikoaja hrzstowskiego,. nazywa polskiego szlachcica heroldem krla Portugalii". O ile wiem, nikt z polskich historykw nie prbowa dotd tego wyjani. Sowa Eneasza nabieraj specjalnej wagi, gdy poznajemy bliej osob posa. K i m by Mikoaj Chrzstowski? Pisze o'nim Du-

57

gosz, e krla Wadysawa do Wgier odprowadzi, w roku 1443, zbiwszy z tyme Wadysawem pasz Karambeja, chorgwie i proporce w tym zwycistwie zdobyte, w kociele w Budzie zawiesi". A Niesiecki dodaje: Chrzstowski wystpuje jeszcze w dokumentach z 1444 r., ale potem znika z widowni zgin zapewne w czasie kampanii tureckiej, w pogromie warneskim." Myli si Niesiecki, bo odnajdujemy naszego szlachcica znowu w 1453 r. Przywozi wanie wtedy listy od Olenickiego do Eneasza i znowu wyjeda na zachd szuka sawy rycerskiej", jak gosz kroniki. Po powrocie w 1454 r. staje si zaufanym posem krla Kazimierza, ktry wysya go na dwr wgierski adysawa Pogrobowca, gdzie Chrzstowski najwidoczniej zaatwia jak delikatn misj krlewsk. Gdzie przebywa im pan Chrzstowski od bitwy warneskiej przez 9 dugich lat a po rok 1453? Z czym wrci wwczas na dwr krlewski w Krakowie? I dlaczego Eneasz nazwa go heroldem Alfonsa, krla Portugalii?" I dokd potem w poselstwie wyjeda, by znowu po roku powrci? Czyby jego droga prowadzia ponownie na dwr portugalski? Czy jego osoba nie wie si z wysaniem przez Kazimierza Jagielloczyka posw na pwysep Iberyjski w poszukiwaniu Wadysawa? I czy to nie tych posw, polskich Franciszkanw, spotykamy na Maderze, rozpoznajcych w rycerzu w. Katarzyny polskiego wadc i bagajcych go o powrt do opuszczonego kraju? Czyby to wanie bya misja Mikoaja Chrzstowskiego, herbu Kociesza, rodem z Podgrza pod Krakowem. Dokumenty wiadcz, e Jagielloczyk, podobnie jak ongi Wadysaw Warneczyk, darzy go penym zaufaniem i zwiza na stae ze swoj osob. Chrzstowski by uywany przez krla jako pose, znany i ceniony jako znakomity rycerz na ociennych dworach. Musia on zna tajemnic Wadysawa i wszystko wskazuje na to, e od klski warneskiej do 1452 r. dzieli wygnacze losy lcrla-pokutnika.

58

A J E M N I C A R Y C E R Z A W. K A T A R Z Y N Y

Trzeba uporzdkowa daty, z czym zawsze jest kopot, bo redniowieczni kronikarze opisujc wydarzenia, pomijaj zazwyczaj nie tylko miesice, ale i lata. Chyba, e mamy do czynienia z oficjalnymi dokumentami, jak np. pismo krla Alfonsa, nadajce rycerzowi w. Katarzyny ziemie w kotlinie Madalena do Mar na wasno, na ktrym widnieje wyranie data 18 maja 1457 r. Wiemy, e rycerz pojawi si na Maderze w 1452 r. ale nie mamy adnych dat zwizanych z jego pobytem, nawet nie znamy roku dramatycznej mierci na morzu i musimy ustali je dopiero na podstawie innych wydarze historycznych z dziejw wyspy. W lizboskim archiwum Torre de Tombo mao znajduje si dokumentw, ktre by miay jaki zwizek z przybyciem do krlestwa Portugalii naszego rycerza. A przecie pojawi si on najpierw na dworze ksicia Henryka Nawigatora w Sagres, musiaa wic tam by jaka dokumentacja, czy korespondencja na jego temat. Przecie Henryk, jako Wielki Mistrz Zakonu Chrystusowego, wysa rycerza z listami do gubernatora Madery, kapitana Juana Goncalvesa Zarca, ktry jak podaj kroniki wyspy traktowa przybysza, jak udzielnego ksicia, okazujc mu wzgldy nalene krlom i panujcym". Niestety dokumenty dworu Infanta Henryka zostay po jego mierci przewiezione do Lizbony i tam spony podczas poaru miasta, spowodowanego trzsieniem ziemi w 1775 r. Jest to prawdziwa tragedia dla historykw. Ulegy

59

zniszczeniu dokumenty, mwice o wiekopomnych odkryciach portugalskich a przecie w X V wieku Portugalia bya centrum odkrywczym nowych ldw i wysp! Tutaj otwierao si okno na wiat, tutaj nabiera oddechu do swoich wielkich, oceanicznych podry mody Kolumb! Wenecjanie, Genueczycy, Burgundowie, Flamandowie czy Niemcy dni wrae i przygd podali na dwr ksicia Henryka w Sarges, gdy Nawigator dawa nie tylko moliwoci wyycia si w przygodach, ale umoliwia zdobycie te majtku. Jedynie w Portugalii pali si jeszcze w X V wieku pomie wypraw krzyowych, zagasy ju w innych krajach europejskich. Tutaj wci istniao niebezpieczestwo podbojw mauretaskich. O tragicznej mierci ksicia Fernanda, krlewskiego brata, ktry wybra niewol by nie odda Maurom chrzecijaskiej Ceuty, musia sysze mody Wadysaw, gdy dwory wgierski i portugalski czyy przyjazne stosunki jeszcze od czasw Zygmunta Luksemburczyka, gdy Infant portugalski Dom Pedro bra udzia w walkach z Turkami pod rozkazami cesarza. Niestety, niemal caa korespondencja krlewskiego dworu z owych lat rwnie spona w Lizbonie. W Torre de Tombo znalazem wiadomo, e w 1452 r. przybya do Lizbony delegacja mnichw lcoptyjskich z klasztoru w Jerozolimie i z Gry Synaj, podlegajcych patriarsze w Abisynii. Kronika wspomina, i kilku czonkw tego poselstwa pozostao w Portugalii i istnieje prawdopodobiestwo, e wanie z ow delegacj przyby i rycerz w. Katarzyny wraz ze swym otoczeniem. Znajduj jeszcze inn, ulotn informacj, krtki zapis, i rycerz zakonu w. Katarzyny przebywa w Ceucie. Byoby to w peni zrozumiae, gdy pobyt choby przez krtki okres czasu w zagrabionej przez Maurw Ceucie zosta bull papiea Marcina V uznany za rwnoznaczny z udziaem w wyprawie krzyowej i poczony z przyznaniem odpustu. W archiwum Torre de Tombo zoone jest take pismo Alfonsa, nadajce rycerzowi ziemie, pod warunkiem, i bdzie je przez 5 lat dobrze uprawia. By to stay wa60

runek krlewski, wyniky z troski o zagospodarowanie wieo odkrytych wysp i ldw. A-wic nasz rycerz musia przebywa na Maderze przez conajmniej 5 lat. W 1458 r. podj krl Alfons wielk wypraw przeciw Maurom, w ktrej wziy udzia okrty z Malty, moliwe wic, e i nasz rycerz w niej uczestniczy. Rwnie w tych latach poj za on Senhorinh Annes, crk wysokiego rodu, spokrewnion z kapitanem Zarco. Ojciec jej pozostawa w niewoli w Tangierze razem z ksiciem Ferdynandem i dopiero po jego mierci przyby na Mader. Urodzona ju na wyspie Annes nie moga mie podczas zalubin z rycerzem mniej ni 16 lat, zatem lub mg si odby dopiero w latach 60-tych. Rycerz dobiega 40-tki i by o 20 lat starszy od maonki: ta rnica wieku jest widoczna na portrecie zatytuowanym Spotkanie w. Joachima ze w. Ann", pochodzcym z kocioa w Madalenie. Zapewne w pierwszych latach po lubie urodzi si syn, nazwany Zygmuntem. Crka Barbara musiaa by znacznie modsza, bo jej lub jak podaj kroniki maderskie odby si dopiero w 1488 r., a wic po mierci ojca. Wdowa, Senhora Annes, wysza powtrnie za m za Juano Rodriges de Freitas rodem z Algarve, ktry jako modzieniec przyby na wysp z Rycerzem i przez cae ycie pozosta mu wiernie oddany. W testamencie pozostawi on zapis na wieczyst Msz w. za dusz Rycerza, ktra to msza miaa by odprawiana co miesic w kociele Madaleny. I tu znajdujemy si ju na twardym gruncie historii, jako e wydarzenia te spisane s w ksigach genealogicznych Madery, a potomkowie Freitasa nale dzisiaj na wyspie do miejscowej arystokracji. Tyle informacji przynioso mi przestudiowanie i zestawienie dat historycznych wydarze na Maderze. I jeszcze jedna: czonek Akademii Nauk w Lizbonie, Uleis Gomes, zajmujcy si histori wyspy, przytaczajc legend rycerza w. Katarzyny wyrazi przypuszczenie, i musia on odby pielgrzymk do cudownego miejsca w Hiszpanii, pooonego niemal na pnocnej granicy Portugalii do Santiago de Compostela. T o miejsce kultu w. 61

Jakuba Apostoa byo orodkiem pielgrzymek z caego chrzecijaskiego wiata przez dugie wieki. Szli tam wdrowcy i pokutnicy, niby do drugiej Jerozolimy, pieczary skalne zapeniay si tam pustelnikami, powicajcymi swe ycie Bogu. W okolicy miay siedziby zakony rycerskie, jak Zakon Imienia Chrystusowego, czy Zakon w. Jakuba. Tam pielgrzymowa krl Portugalii, Alfons i tam chcia wie ycie pustelnika po klsce pod Toro. Hipoteza portugalskiego uczonego na temat pobytu rycerza w. Katarzyny, czy