Ëåêö 13. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä

1. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë

2. Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ

3. Óóðõàé÷äûí ýð¿¿ë ìýíä àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ

òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñ

1.Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð èðãýäýä îëãîäîã ¿íäñýí ýðõ¿¿äèéí

íýã ãîë ¿íýò ç¿éë íü “èðãýí ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõòýé. Òºðººñ á¿õ

íèéòèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûã òºëáºðã¿é îëãîíî” ãýæ õóóëü÷èëñàí

ÿâäàë þì.

Ìîíãîë Óëñ á¿õ íèéòèéã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ, áàãà àíãèéí

áîëîâñðîëòîé áîëãîõ, á¿õ íèéòýýðýý á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëòîé áîëîõ

çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëæ äýñ äàðààòàé õýðýãæ¿¿ëñíèé ä¿íä èðãýäýý

á¿ðýí áè÷èã ¿ñýãòýé áîëãîñîí äýëõèéí öººõºí îðíû íýã þì. Áè÷èã

¿ñãýýð äàìæóóëæ áîëîâñðîë ýçýìøèõ íºõöºë á¿ðäýæ ìîíãîë õ¿íèé

áîëîâñðîëûí ò¿âøèí ÷ ÷àìëàãäàõààðã¿é áàéäàã.

Øèíý çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí øààðäëàãà èõ

ººð÷ëºãäºæ áàéãààòàé óÿëäóóëæ áèä áîëîâñðîëûíõîî ÷àíàð, àãóóëãûã

ýðñ øèíý÷ëýõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà. Ñóóðü áîëîâñðîëûã áàéãàëü îð÷èí

áà õºãæëèéí àñóóäëûã îéëãîõ ¿íäýñ áîëîõ õýìæýýíä õ¿ðãýõ õýðýãòýé

áîëëîî.

“Áîëîâñðîë íü õ¿ì¿¿ñò òîãòâîðòîé õºãæèëä øààðäàãäàõ

áàéãàëü îð÷íû áîëîí ¸ñ ç¿éí ìýäëýã, óð ÷àäâàð, áèåý àâ÷ ÿâàõ

õ¿ì¿¿æèë, õàðèëöààíû ¸ñ ç¿éã ýçýìø¿¿ëýõ ¸ñòîé” ãýæ äàÿí äýëõèéí

XXI çóóíû õºãæëèéí õºòºëáºðò çààñàí áàéíà.

ªìíºõ çóóíä îëãîæ áàéñàí áîëîâñðîëûí àãóóëãà íü áàéãàëèàñ

õèøãèéã ãîðüäîæ ñóóõã¿é áóëààí àâàõ ñóðãààëüä ñóóðèëñàí ýð÷èìòýé

õºãæëèéí áîäëîãîä íèéöñýí òåõíèêèéí ìýäëýã, ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë

øààðäàõ àæèë ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýýíä áàãòàõ õºäºëìºðèéí áàãàæ çýâñýã

ýçýìøèõ ÷àäâàð, õ¿í-ìàøèíû ñèñòåìèéã óäèðäàõ óõààíä ãîëëîí

÷èãëýãäýæ áàéæ. Äîêòîð Í.Áýãçèéí õýëñíýýð “Ìýðãýæëèéí ÷àäâàð

îëãîæ èðñýí ºìíºõ ïðàêòèêèéã ºíººäðèéí ºíäºðëºãººñ õàðàõàä

òºãñºã÷äèéí ìýðãýæëèéí ÷àäâàðûã àæëûí áàéðíû òîäîðõîéëîëòîä

òîõèðóóëæ èðñýí áàéäàã” ãýñýí íü ¿íýí áàéíà.

Áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã çºâõºí ìýðãýæëèéí ÿâöóó õ¿ðýýíä áóñ,

ñóðãàëòûí ÿâöàä àâñàí òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð áóñ áîëîâñðîëûí ÷àíàð

ãýäãèéã õ¿íèé ýçýìøñýí ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë íü õóâü õ¿íèé áîëîí

íèéãìèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õýðýãöýýã õèð õàíãàæ áàéãààãààð íü

¿íýëýõ øèíý õàíäëàãàä íèéö¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí íºõöºëä áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã ç¿é

çîõèñòîé àøèãëàæ õàìãààëàõ çàìààð òîãòâîðòîé õºãæèëä øèëæèõ

¿åèéí áîëîâñðîëûí øààðäëàãà íü áàéãàëü îð÷èí áà õºãæëèéí òºâºãòýé

àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé, òîãòâîðòîé íèéãýìä øèëæèõ ¿åèéí

ººð÷ëºëòºä çîõèöîõ ÷àäâàðòàé óÿí õàòàí ÷àíàðûã ýçýìøñýí áàéõàä

÷èãëýãäýæ áàéíà. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí àìüäðàõ àðãà óõààíä

ñóðàëöàõàä íü òóñëàõ çîðèëãîîð èõ, äýýä áîëîí äóíä ñóðãóóëü

òºãñºã÷äºä çîðèóëñàí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ; áàéãàëü îð÷íû

ìåíåæìåíòèéã á¿õ íèéòýä ñóðãàõ; áàéãàëü îð÷íû ìýðãýæèëòí¿¿äèéã

ñóðãàæ áýëòãýõ, äàâòàí ñóðãàõ àæëûã íýí òýðã¿¿íä õèéõ ¸ñòîé áîëæ

áàéíà Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã ýêîëîãèéí áîëîâñðîë ãýæ áàñ

íýðëýæ áàéíà. Ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã ÷óõàë÷ëàõûí ó÷èð áîë

òîãòâîðòîé õºãæèë ãýäýã ìààíü ¿íýí õýðýãòýý õ¿í ººðèéíõºº õýðýãöýýã

õàíãàõäàà ýêîñèñòåìèéí äààöûã õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ çàð÷ìûã õýëæ áóé

õýðýã. Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë íü ýêîëîãèéí ñî¸ëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã.

Áîëîâñðîëîîñ ãàäíà ýêîëîãèéí õ¿ì¿¿æèë, ìýäëýã ãýæ áàéíà.

Ìîíãîë÷óóä õ¿¿õäýý áàãààñ íü ýêîëîãèéí õ¿ì¿¿æèëä ñóðãàäàã

óëàìæëàëòàé. Ýêîëîãèéí õ¿ì¿¿æëèéã àõóéãààðàà, ¿ëãýð äóóðèàëà-ëààð,

ñóðãààëààð, ìýäëýã áîëîâñðîëîîð äàìæóóëàí îëãîäîã. Àðãàìæààíû

ãàäàñûã ñóãàëàõäàà í¿õèéã íü òàãëàäàã, áóëãèéí ýõèéã

áóëèíãàðòóóëäàãã¿é, ãîë íóóðûí óñûã óëààí öàãààíààð

áîõèðäóóëäàãã¿é ãýõ ìýòýýð àìüäðàëààñ îëæ ìýäýæ ò¿¿íèéãýý äàäàë

çàíøèë, õýâøèë áîëãîí õàäãàëæ õîé÷ ¿åäýý ºâë¿¿ëæ èðñýí àìüäðàõ

óõààí ìîíãîë÷óóäûíõ þì.

Ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã îëãîõûí òóëä ýêîëîãèéí ìýäëýãèéí ñàíã

àðâèæóóëàõ õýðýãòýé. Ýíý ìýäëýãýý áîëîâñðîë áîëãîí ýçýìøèæ ìýäëýã,

áîëîâñðîë, õ¿ì¿¿æèë ãóðâûã íýãòãýæ á¿õýë á¿òýí ýêîëîãèéí ñî¸ëûã

á¿ðýëä¿¿ëæ òîãòâîðòîé õºãæëèéí ñóóðü áîëãîíî. Èéì ó÷ðààñ

ýêîëîãèéí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòûã öýöýðëýã, áàãà äóíä, äýýä á¿õ

øàòíû ñóðãóóëüä çààæ óëìààð äèïëîìûí äàðààõ áîëîí ìàãèñòð,

äîêòîðûí ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ õýðýãòýé. Øàò á¿õýíä õ¿ì¿¿æèë, ìýäëýã

áîëîâñðîë îëãîæ ýêîëîãèéí ñî¸ëûã ºâ òýãø ýçýìø¿¿ëýõèéã çîðèõ

õýðýãòýé. Òýãâýë èõ äýëõèéãýý ýêîëîãèéí ñ¿éðëýýñ õàìãààëæ óðò

íàñëóóëæ, óäààí æàðãóóëæ ÷àäíà.

Ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã ýçýìøèõýä íàñ, õ¿éñ, ýðõýëæ áóé àæèë,

àëáàí òóøààëûí õ¿ðýý õÿçãààðëàëò áàéõ ¸ñã¿é. ßàãààä ãýâýë áàéãàëüòàé

õàðüöäàãã¿é áàéãàëèéí õèøãèéã õ¿ðòäýãã¿é õ¿í íýã ÷ áàéõã¿é.

Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë îëãîõ õºòºëáºðèéã ñóðãàëòûí øàò á¿õýíä òýäíèé

îíöëîãò òîõèðóóëàí áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü íèéãìèéí õýðýãöýýíä

íèéöíý.

Õ¿í áàéãàëèéí õ¿éí õîëáîîíû õºãæèë õóâüñëûí ìýäëýã, äàäëàãà,

äàäàë çàíøëûã øèíæëýõ óõààíû òàíèí ìýäýõ¿éí øèíý øèíý îëîëò,

íýýëòòýé õîëáîæ ýêîëîãèéí ìýäëýãèéí ñàíã áàÿæóóëíà. Õ¿íèé õºãæèë,

øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí õºãæèë, áàéãàëèéí õóâüñàë, ýëýãäýë

ýâäðýëèéí ç¿é òîãòëûã ñóäëàõ, ýêîëîãèéí øèíý ìýäëýãèéã õºãæ¿¿ëýõýä

ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ÷èãë¿¿ëýõ õýðýãòýé þì.

Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë íü õ¿ðýýëýã÷ îð÷íû ìºí ÷àíàðûã òàíèí

ìýäýõ ò¿¿íòýé õàðüöàõ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óõàìñàðûã

òºëºâø¿¿ëäýã. Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë íü õ¿ðýýëýã÷ îð÷íûã çºâõºí

õàìãààëàõ òºäèé áóñ ò¿¿íèé áàéãàëèéí íººöèéã íèéãìèéí õýðýãëýýòýé

õîëáîí îíîâ÷òîé àøèãëàõ àðãà óõààíû ýõ ñóðâàëæ áîëäîã. Ýêîëîãèéí

áîëîâñðîë àéë ºðõººñ ýõëýýä óëñ ¿íäýñòýí, á¿ñ íóòàã, äýëõèéí èðãýä

á¿ãäýä õýðýãòýé ó÷ðààñ õ¿íèéã áàãààñ íü ààâ, ýýæ, àõ, ýã÷, àõ ä¿¿ ñàäàí

òºðºë, öààøëààä àìüòàí óðãàìàë, ãàçàð óñàà õàéðëàí õàìãààëäàã

áîëãîõîîñ ýõëýýä äýëõèé åðòºíö õ¿ðýýëýã÷ îð÷íîî õàà ÿâàà ãàçðàà

õàéðëàæ äýýäýëäýã áîëãîæ ñóðãàñàí áàéíà.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõàä áîëîâñðîëûã àøèãëàõûí ÷óõëûã

çààñàí Èîõàííåñáóðãèéí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí ͯÁ-ûí Åðºíõèé

Àññàìáëåé 2005-2014 îíûã òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí àðâàí

æèë áîëãîí çàðëàæ ÞÍÅÑÊÎ-ã ýíý 10 æèëèéí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ

òýðã¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà áîëãîí çàðëàæýý. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààð

ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Êîìèññûí Åðºíõèé Íàðèéí

Áè÷ãèéí äàðãà äîêòîð Í.Óðòíàñàí ñîíèðõîëòîé èëòãýë òàâüñàíààñ èø

òàòúÿ. Òýðýýð áîëîâñðîëûí ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîë àñàð èõ ãýäãèéã

òýìäýãëýýä òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã ñóäàëæ áóé ýðäýìòýä, óëñ

òºðèéí ç¿òãýëòýíò¿¿ä “Áîëîâñðîë áîë òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ

ò¿ëõ¿¿ð õ¿÷èí ç¿éë” ãýäãèéã õýäèéíýý õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý. Èéì ó÷ðààñ

ͯÁ 2005-2014 îíûã òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí 10 æèë áîëãîí

çàðëàõ øèéäâýð ãàðãàæ ÞÍÅÑÊÎ-ã ýíý àðâàí æèëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ

òýðã¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà áîëãîí çàðëàñíûã ìýäýýëýâ.

ªíººäºð Ìîíãîë Óëñûí áîëîâñðîëûí òºðèéí áîäëîãî, ñóðãàëòûí

àãóóëãà, ÷èãëýëèéã àâ÷ ¿çâýë “òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë” ãýæ

îíöãîéëñîí áîäëîãî áàéõã¿é ÷ òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàâüæ áóé çàðèì

øààðäëàãà, ¿íýò ç¿éëñèéã õàðãàëçñàí, òóñãàñàí áàéãààã õàðæ áîëíî.

Ãýõäýý òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóõàé îéëãîëò, øààðäëàãà, ¿íýò ç¿éëñèéã

öîãöîëáîðîîð àâ÷ ¿çýí íýãýí ¿ç¿¿ðò ÷èãëýñýí çîðèëãîòîé áîäëîãî,

÷èãëýë õàðààõàí ¿ã¿é þì.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí êîíöåïöè, ÷èãëýë, àðãà ç¿éã

îëîí óëñûí ò¿âøèíä ÷ íýã ìºð áîëãîí áîëîâñðóóëæ àìæààã¿é áàéíà.

ÞÍÅÑÊÎ-îîñ òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí 10 æèëèéã

õýðýãæ¿¿ëýõ îëîí óëñûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë áîëîâñðóóëæ ýõëýýä

áàéãàà áºãººä ýíý õ¿ðýýíä îëîí óëñûí ýêñïåðò¿¿äèéí õýä õýäýí

óóëçàëò, ñèìïîçèóì õèéæ áàéãàà áîëíî.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààð ÞÍÅÑÊÎ-îîñ áîëîâñðóóëæ áàéãàà

áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí òºñë¿¿äèéã àâ÷ ¿çâýë äàðààõü ÷èãëýë¿¿äýä àíõààðàë

òºâëºð¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

1. Ñóóðü áîëîâñðîëûí õàìðàí ñóðãàëò áà ÷àíàðûã äýýø-ë¿¿ëýõ, ýíý

õ¿ðýýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí îéëãîëò, ¿çýë áàðèìòëàëûã

ò¿ãýýæ, àìüäðàëä áîäèòîé àøèãëàõàä õ¿ì¿¿ñò òóñëàõ;

2. Áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, àãóóëãà,

ñòàíäàðòûã ñóäëàí ¿çýæ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí àãóóëãàä

íèéö¿¿ëýí øèíý÷ëýõ;

3. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí îéëãîëò, ¿íýò ç¿éëñèéã îëîí íèéòýä

òàíèóëàõ, òýäíèé ìýäëýã, óõàìñàðûã äýýøë¿¿ëýõ;

4. Íèéãìèéí á¿õ õ¿ý àìä òýäíèé àæèë, ìýðãýæèë, îðîí íóòàã,

àìüäðàëûí øààðäëàãàä íèéöñýí á¿õ òºðëèéí òóñãàéëñàí ñóðãàëò

ÿâóóëàõ çýðýã áîëíî.

5. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõýä îëîí óëñ,

á¿ñèéí óëñ îðîí áîëîí îðîí íóòãèéí á¿õ ò¿âøèíä õàìòûí

àæèëëàãàà, ò¿íøëýëèéí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ çýðýã áîëíî.

1). Ñóóðü áîëîâñðîëûí õàìðàí ñóðãàëò áà ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ,

ýíý õ¿ðýýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí îéëãîëò, ¿çýë áàðèìòëàëûã

ò¿ãýýæ, àìüäðàëä áîäèòîé àøèãëàõàä õ¿ì¿¿ñèéã ñóðãàõ íü ÷óõàë à÷

õîëáîãäîëòîé þì. Ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøñíýýð õ¿íèé öààø ñóðàëöàõ,

àìüäðàõ óõààí, íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ äàäàë îëæ àâàõ ¿¿ä

õààëãà íýýãääýã áèëýý. ªíººäºð äýëõèéí îëîí îðîíä ñóóðü

áîëîâñðîëûí õàìðàí ñóðãàëò, ÷àíàðûí àñóóäàë õóðöààð òàâèãäàæ

áàéíà. Äýëõèéí îëîí îðîíä óíøèõ, áè÷èõ, òîî áîäîõ õ¿íèé ¿íäñýí

÷àäâàðûã ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøñýí ãýæ òîîöîæ áàéãàà õýäèé ÷ ýíý íü

ºíººãèéí íºõöºëä õóâü õ¿íèé ýðýëò õàíãàõ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí

øààðäëàãàä õàðèó ºãºõºä õàíãàëòã¿é þì. Ñóóðü áîëîâñðîë õ¿íèéã

ñóðñàí ç¿éëýý áóñàäòàé õóâààëöàõ, áèå áèåäýý õ¿ëöýë òýâ÷ýýðòýé

õàíäàõ, àìüäðàõ óõààíä ñóðàëöàõ, ººðèéí èðýýä¿éã á¿òýýã÷ ººðººð

õýëáýë ãëîáàëü áîëîâñðîë ýçýìøñýí äýëõèéí èðãýí áîëîõîä üí òóñëàõ

ó÷èðòàé. Èéìä áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã á¿õ øàòàíä äýýøë¿¿ëýõ

øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Ýíý ÷èãëýëýýð îëîí óëñûí áºãººä îðîí íóòãèéí

ò¿âøèíä öîãöîëáîð òºëºâëºãºº ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì.

Ìîíãîë Óëñ á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí 11 æèëèéí òîãòîëöîîíä øèëæèõ

øèéäâýð ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ýíý õ¿ðýýíä ñóóðü áîëîâ-ñðîëûí

÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí àãóóëãûã

õºòºëáºð, ñòàíäàðòàä òóñãàí öîãöîîð õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë çîðèëò

þì.

2). Áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð,

àãóóëãà, ñòàíäàðòûã ñóäëàí ¿çýæ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí àãóóëãàä

íèéö¿¿ëýí øèíý÷ëýõ íü ºíººäºð òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîîä áàéíà.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóõàé îéëãîëò, ¿íýò ç¿éëñèéã á¿õ

øàòíû ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò îðóóëàõ, áàéãàëèéí óõààíû

áîëîí íèéãýì-õ¿ì¿¿íëýãèéí óõààíû õè÷ýýë¿¿äèéí õàðèëöàí õàìààðëûã

öîãö õýëáýðýýð àâ÷ ¿çýõ, õ¿¿õä¿¿äýä ìýäëýã, ìýäýýëýë îëãîõûí çýðýãöýý

òîãòâîðòîé õºãæëèéí øààðäëàãàä íèéöñýí äàäàë ÷àäâàð õºãæ¿¿ëýõýä

àíõààðâàë çîõèñòîé. ßëàíãóÿà äàðààõü ÷èãëýë¿¿äèéã àíõààðàõ

øààðäëàãàòàé. ¯¿íä:

Ýêîëîãèéí áîëîí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ,

Ýð¿¿ë ìýíä, õ¿í àì ç¿éí àñóóäëóóä,

Àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ýðõýìëýõ, èðãýíèé íèéãýì

òºëºâø¿¿ëýõ,

Ýíõ òàéâàí, õàðèëöàí îéëãîëöîë, õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé,

Áèîëîãèéí áîëîí ñî¸ëûí îëîí ÿíçûí áàéäëûã õàìãààëàí

õºãæ¿¿ëýõ,

Äýëõèéí ñî¸ëûí áîëîí áàéãàëèéí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé çýðýã

îéëãîëò, ñýäâ¿¿äèéã ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äýä ã¿íçãèé òóñãàõ

øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

̺í íèéãìèéí áîëîí äýëõèéí àìüäðàëûã òîãòâîðòîé áóñ áîëãîæ

áóé ãàìøèãò ¿çýãäýë, ç¿éëñèéí òàëààð, òóõàéëáàë, äàéí äàæèí, àëëàãà

õÿäëàãà, òåððîðèçì, ÿäóóðàë, ºëñãºëºí, ýðõ òýãø áèø áàéäàë,

õ¿÷èðõèéëýë ãýõ çýðýã ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä, òýäãýýðèéí ìºí ÷àíàð,

øàëòãààí, òýäãýýðèéã àðèëãàõûí à÷ òóñûí òàëààð õºòºëáºð¿¿äýä òóñãàõ

íü ÷óõàë. ªíººäºð ìàíàé ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äýä

äýýðõ ñýäâ¿¿äèéã ÿìàð íýã áàéäëààð òóñãàæ áàéãàà áîëíî. Òóõàéëáàë,

ìàíàé óëñàä 1997 îíä Àëáàí áóñ áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ ¯íäýñíèé

õºòºëáºð, Á¿õ íèéòýä ýêîëîãèéí áîëîâñðîë õ¿ì¿¿æèë îëãîõ ¯íäýñíèé

õºòºëáºð, 1998 îíä Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëûí ¯íäýñíèé

õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí òýäãýýðèéã á¿õ øàòíû ñóðãóóëèéí ñóðãàëòàíä

òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ òýäãýýð íü ººð

õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîî ìóóòàé, õ¿íèé ïðõêòèê ¿éëäýë, õàíäëàãààñ

õºíäèé áàéñààð áàéíà. Áîëîâñðîëûí àãóóëãà, ñóðãàëòûí õýëáýðò

øèíý÷ëýë õèéñíýýð èðýýä¿éí øèíý ¿åèéí èðãýäýä òîãòâîðòîé õºãæëèéí

¿íýò ç¿éëñèéã õºãæ¿¿ëýõ, òýäýíä ºíººãèéí äàÿàð÷ëàëûí íºõöºëä

äýëõèéí èðãýí áîëæ òºëºâøèõ ¸ñ ñóðòàõóóíû íèéòëýã ÷àíàðóóä áºãººä

ñýòãýæ, á¿òýýõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä íü òóñ äýì áîëîõ íü äàìæèãã¿é.

Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí îíöëîã,

àìüäðàëûí õýðýãöýý øààðäëàãà, òóõàéí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí àæèë

àìüäðàëòàé íÿãò õîëáîõ íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí íýã ãîë

øèíæ áîëæ áàéãààã ýíä òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé.

3). Òîãòâîðòîé õºãæëèéí îéëãîëò, ¿íýò ç¿éëñèéã îëîí íèéòýä

òàíèóëàõ, òýäíèé ìýäëýã, óõàìñàðûã äýýøë¿¿ëýõ áîëîâñðîëûí

ÿëàíãóÿà àëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéíû ñóðãàëòûí ¿¿ðýã èõ þì. Ñ¿¿ëèéí

àðâààä æèëèéí äîòîð ìàíàé áîëîâñðîëûí á¿òöýä àëáàí áóñ áîëîâñðîë

áàòòàé áàéð ýçýëñíèéã áèä ìýäíý. ÞÍÅÑÊÎ ¿¿íä îíöãîé àíõààðàë

òàâüæ, Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàðòàé õàìòðàí “Ãîâèéí ýìýãòýé÷¿¿ä”,

“Ñóð÷ àìüäàðúÿ” çýðýã òîìîîõîí òºñë¿¿ä õýðýãæ¿¿ëñíýýð àëáàí áóñ

áîëîâñðîë òºëºâøèí õºãæèõºä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áîëíî.

ªíººäºð àëáàí áóñ áîëîâñðîëûí òºâ¿¿ä àéìàã, ñóì, ä¿¿ðýã á¿ðò

àæèëëàæ áàéãàà áºãººä ò¿¿íèé íýã ÷óõàë îíöëîã áîë ñóðàëöàã-÷èéí

ýðýëò õýðýãöýý ñîíèðõîëä íèéöýæ, ò¿¿íä ¿éë àæèëëàãààíû òîäîðõîé

õàíäëàãà, äàäàë ÷àäâàð, àìüäðàõ óõààíûã îëîõîä íü òóñëàäàã ÿâäàë þì.

Öààøèä àëáàí áóñ áîëîâñðîëûí á¿òýö, ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãà

ç¿éã òîãòâîðòîé õºãæëèéí øààðäëàãà, ¿íýò ç¿éëñòýé íèéö¿¿ëýí

ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ, èíãýõäýý áàéãàëü õàìãààëàõ áîëîí ìàíàé àðä

ò¿ìíèé ñî¸ë, ¸ñ ñóðòõóóíû øèëäýã óëàìæëàë, ñàéí ñàéõàí çàí ¿éë, çàí

çàíøèë, øàøèí ø¿òëýãèéí çàí ¿éë¿¿äòýé íÿãò õîëáîõ íü ¿ð ä¿íòýé

áîëíî. Îëîí íèéòèéí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæëèéí

îéëãîëò, øààðäëàãóóäûã òàíèóëàõàä, ýíý ÷èãëýëèéí èðãýíèé ñàéí

äóðûí õºäºë㺺í, íèéãýìëýã, õàìòëàã, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí

ñàíàà÷ëàãà, ¿¿ñãýëèéã äýìæèæ õàìòðàí àæèëëàõ ÿâäàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íýò ç¿éëñèéã ò¿ãýýõýä õýâëýë, ìýäýýëëèéí

õýðýãñëèéí ÷èãëýñýí çîðèëãîòîé ñóðòàë÷èëãàà, øèíæëýõ óõààíû

õÿëáàðøóóëñàí íîì, òîâõèìîë, òºðºë á¿ðèéí çîðèóëàëò á¿õèé

ìýäýýëëèéí òºâ¿¿ä èõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý çîðèëãîîð ìýäýýëýë, õàðèëöààíû

øèíý òåõíîëîãè, èíòåðíåòèéã ñóðãàëòàíä ºðãºí õýðýãëýõ, õºäººãèéí

õ¿í àìûí äîòîð õºäºë㺺íò (í¿¿äëèéí) ñî¸ë, ìýäýýëëèéí òºâ¿¿äèéã

àæèëëóóëæ òºðºë á¿ðèéí ñóðãàëò ÿâóóëàõ øààðäëàãûã öàã ¿å äýâø¿¿ëæ

áàéíà. Òýð÷ëýí íîìûí ñàí, ìóçåé, ò¿¿õ-ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóä, òóñãàé

õàìãààëàëò á¿õèé áàéãàëèéí äóðñãàëò ãàçðóóä, ïàðê, öýöýðëýãò

õ¿ðýýëýí, òåàòð çýðýã ñî¸ë áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóä òîãòâîðòîé

õºãæëèéí ¿íýò ç¿éëñèéã ñóðòàë÷ëàõ òóñãàé õºòºëáºð ãàðãàí àæèëëàæ

õ¿÷èí ÷àðìàéëòàà íýãòãýõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà. Áàéãàëüä õîð

ó÷ðóóëàõã¿éãýýð áàéãàëèéí áàÿëãààñ õ¿ðòýõ, óëìààð íºõºí ñýðãýýõ

ñýòãýë, ñî¸ë, àðãà õàíäëàãûã á¿õ õ¿í àì, ÿëàíãóÿà á¿õ àæèëëàõ õ¿÷èíä

ýçýìø¿¿ëýõ ÿâäàë ºíººäºð çàéëøã¿é áîëëîî. Á¿õ èõ, äýýä ñóðãóóëü,

ìýðãýæëèéí êîëëåæóóä, ìýðãýæëèéí ÷èãëýëèéí á¿õ ñóðãóóëèéí

ñóðãàëòûí çîðèëò àãóóëãûã ¿¿íä ÷èãë¿¿ëýõ øààðäëàãà ìºí ãàð÷ áàéíà.

4). Íèéãìèéí á¿õ õ¿í àìä òýäíèé àæèë, ìýðãýæèë, îðîí íóòàã,

àìüäðàëûí øààðäëàãàä íèéöñýí á¿õ òºðëèéí òóñãàéëñàí ñóðãàëò

ÿâóóëàõ íü ÒÕÁ-ûí íýã ÷èãëýë þì. Ýíý íü õ¿í á¿ð òîãòâîðòîé õºãæëèéã

á¿òýýã÷ áàéõàä ÷èãëýíý ãýñýí ¿ã þì. Òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ

áàéãóóëëàãà, èõ äýýä ñóðãóóëü, ñóäàëãàà, ýðäýì øèíæèëãýý, õóäàëäàà,

àæ ¿éëäâýðèéí áàéãóóëëàãóóäûí àæèë÷èä, àæèëòíóóä, èðãýä çýðýã

íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîã÷ á¿õ òàëóóäàä áàéãàëü îð÷íû áà õºãæëèéí

òàëààð òóñãàéëñàí õºòºëáºðèéí äàãóó áîëîâñðîë îëãîõ àëáàí áîëîí

àëáàí áóñ õýëáýðèéí ñóðãàëòóóä çîõèîí áàéãóóëàõ, òýäýíä

ìåíåæìåíòèéí çºâ ìýäëýã îëãîõ íü ºíººäºð òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûí

íýã áîëîîä áàéíà. Òýð÷ëýí ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýý áèçíåñèéí

áàéãóóëëàãóóäûí äýðãýäýõ ìýðãýæëèéí êóðñ äàìæààíóóäàä áàéãàëü,

õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíä ãýì õàëã¿é ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý, õºäºëìºð

ýðõëýõ øààðäëàãà, óëàìæëàë, àðãà òåõíîëîãèéí òàëààð íýãäñýí îéëãîëò

ºã÷, ¿éë àæèëëàãààíû òèéì àðãà áàðèë äàäàë, óð ÷àäâàð îëæ àâàõàä íü

ñóðàëöàã÷äàä òóñàëäàã áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

5). Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõýä îëîí óëñ,

á¿ñèéí áîëîí îðîí íóòãèéí á¿õ ò¿âøèíä õàìòûí àæèëëàãàà,

ò¿íøëýëèéí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõäýý äàðààõü ÷èãëýë¿¿äèéã

áàðèìòëàõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

À. ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë:

ÞÍÅÑÊÎ Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ͯÁ-ûí 10

æèëèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèã÷, óäèðäàí çîõèöóóëàã÷ áàéæ,

ýíý òàëààð õàìòûí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã íýãòãýõ,

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààðõè ãèø¿¿í

îðíóóäûí ¿éë àæèëëàãàà, õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã äýìæèõ, òóñëàõ,

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ñàëáàðò îäîî àæèëëàæ áàéãàà

îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ñ¿ëæýýã áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõèéí õàìò

øèíýýð áàéãóóëæ àæèëëàõ,

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã òºëºâø¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõýä

÷èãëýñýí îëîí óëñûí òóðøëàãà, øèíý ñàíàà÷ëàãûã ñîëèëöóóëæ

áàéõ àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëæ áàéõ,

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð äýëõèé

äàõèíä õèéãäñýí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ͯÁ áîëîí îëîí óëñàä

ìýäýýëýë ò¿ãýýæ áàéõ çýðýã àðãà õýìæýýí¿¿ä ç¿é ¸ñîîð îðíî.

Á. Á¿ñ, íóòãèéí ò¿âøèíä

ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí á¿ñèéí òºâ¿¿ä, òóõàéëáàë, Áàíãêîê, Áýýæèí,

Øèíý Äåëè, Æàêàðòà äàõü Àçèéí á¿ñèéí òºâ¿¿ä ìºí òîäîðõîé

òºëºâëºãºº ãàðãàæ, á¿ñèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí ¿éë àæèëëàãàà

ÿâóóëàõ, ò¿¿íä ãèø¿¿í îðíóóäûã èäýâõèòýé îðîëöóóëàõ,

Â. ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Êîìèññ íü Ìîíãîë Óëñûí

ÁÑØÓß, õîëáîãäîõ áóñàä òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ñîíèð-

õîã÷ òàëóóäòàé õàìòðàí äàðààõü ÷èãëýë¿¿äýýð àæèëëàõ. ¯¿íä:

ͯÁ-ûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí 10 æèë 2005 îíä

ýõëýõèéí ºìíº Ìîíãîë Óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí

áîëîâñðîëûí êîíöåïöè, àãóóëãà ÷èãëíëèéã áîëîâñðóóëæ

òîäîðõîéëîõ. Ýíý êîíöåïöè íü ýíý òàëààðõè äýëõèéí åðºíõèé

êîíöåïöòîé óÿëäàõ íü ãàðöààã¿é áîëîâ÷ Ìîíãîë îðíû áàéãàëü,

öàã óóð, ýêîëîãèéí äàâòàãäàøã¿é îíöëîã, Ìîíãîë ¯íäýñòíèé

ñî¸ëûí ºâºðìºö óëàìæëàë, çàí çàíøèë, ñýòãýë ç¿éä ã¿íçãèé

ñóóðèëñàí áàéõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä: òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ

áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýä ñóäëàà÷èä, ïðàêòèêèéí õ¿ì¿¿ñèéí õ¿÷

÷àðìàéëòûã òºâëºð¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà. Òºðººñ òîãòâîðòîé

õºãæëèéí áîëîâñðîëûã äýìæèõ ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãûã òóóøòàé

áàðèìòëàõ íü ÷óõàë áàéíà.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¸ñ ç¿éí ¿íýò ç¿éëñèéã òîäîðõîéëæ á¿õ

øàòíû ñóðãàëòûí àãóóëãàä íýãäìýë öîãö áàéäàëòàé øèíãýýõ

òàëààð àðãà õýìæýý àâàõ;

Îðîí íóòàã, çàñàã çàõèðãààíû íýãæ á¿ðò èðãýä, îëîí íèéòèéã

òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿éë àæèë-ëàãààíä òàòàí

îðîëöóóëàõ ¿¿äíýýñ èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ.

Þóíû ò¿ð¿¿íä ýíý ÷èãëýëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõèéã

ñàéæðóóëàõ, ìýäýýëýë, ìýäëýã, òóðøëàãà õàðèëöàí ñîëèëöîæ

áàéõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ¿íäýñíèé ñ¿ëæýý

áèé áîëãîí àæèëëàõ;

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ÷èãëýëýýð ñóäàëãàà,

øèíæèëãýý ÿâóóëàõ, ò¿¿íèéã àìüäðàëä íýâòð¿¿ëýõ, øèíý

ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõ;

Õóâèéí õýâøèë, ¿éëäâýð àæ àõóéí íýãæ¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ

àðãà çàìóóäûã òîäîðõîéëîõ çýðýã ÷èãëýë¿¿ä þì.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë àñóóäàë çºâõºí îéðûí 10 æèëýýð

õÿçãààðëàãäàõã¿é ýíý çóóíû òóðøèä òºëºâøèí òîãòîõ áîëîâñðîëûí

øèíý ¿çýë ó÷ðààñ äýýðõè çàð÷ìóóä óðò õóãàöààíä ¿éë÷ëýõ áîëíî ãýæ

èéíõ¿¿ èø òàòñàí õýðýã. Ýðäýñ áàÿëãèéí öîãöîëáîðûí ¿éëäâýð¿¿äèéã

ò¿øèãëýí áîëîâñðîëûí ºðãºí ñ¿ëæýý õºãæèõ òààòàé íºõöºë á¿ðääýã.

Õ¿¿õäèéí öýöýðëýãýýñ ýõëýýä áàãà äóíä ñóðãóóëü, ìýðãýæëèéí

áîëîâñðîëûí áîëîí êîëëåæ, äýýä ñóðãóóëü õ¿ðòýë áàéãóóëàãäàæ

áîëîâñðîëûí á¿õýë á¿òýí ñ¿ëæýý îðøèí òîãòíîæ áàéíà. Ìîíãîë-

Îðîñûí õàìòàðñàí Óóëûí áàÿæóóëàõ Ýðäýíýò ¿éëäâýðèéã ò¿øèãëýí

áàéãóóëàãäñàí Ýðäýíýò õîò ¿¿íèé æèøýý þì. Ýíäõèéí áîëîâñðîëûí

áàéãóóëëàãóóäàä çºâõºí óóðõàé÷äûí õ¿¿õýä çàëóó÷óóä áóñ ýíý á¿ñ

íóòãèéí íèéò îðøèí ¸óóã÷èä ñóðàëöàæ áàéíà.

Õîòûí ñóðãóóëèóäûí èõýíõèéã óëñûí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã

áîëîâ÷ óóðõàéãààñ òîíîã òºõººðºìæ, ñóðãàëòûí òåõíèê õýðýãñýë,

êîìïüþòåð, ëàáîðàòîðèéí áàãàæ õýðýãñýã íèéë¿¿ëæ òóñëàõ, òýòãýëýã

îëãîõ, áàéøèí áàðèëãûí çàñâàð ¿éë÷èëãýý, îð÷íû òîõèæèëò çýðýãò

õºðºí㺠õ¿÷íèé òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Áîëîâñðîë íü òîìîîõîí

óóðõàé, óóëûí ¿éëäâýðýýñ íóòãèéí èðãýäýä ¿ç¿¿ëæ áóé óðò õóãàöààíû

÷óõàë òóñëàëöàà þì.

Õ¿÷ ÷àäàë, îðëîãî áàãàòàé òºðèéí áì÷èéí áîëîí õóâèéí

õýâøëèéí çàðèì óóðõàéíóóä íèéãìèéí ñàëáàðò òýð äóíäàà áîëîâñðîëä

õºðºí㺠ìºíãºíèé òóñëàìæ ºã÷ ÷àääàãã¿é òîõèîëäîë ãàðäàã. Èéì

óóðõàéã íóòãèéí èðãýä äýìæäýãã¿é, òýäíèéã àä ¿çýõ, õàðüöàà ìóóòàé

áàéõ òàë áèé. Çàðèì òîõèîëäîëä òºðèéí ºì÷èéí óóðõàéã õóâü÷èëæ

àâñàí ýçýä óðüä íü áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãàä ¿ç¿¿ëæ áàéñàí

òóñëàìæààñ òàòãàëçàõ ÿâäàë ãàðäàã áîëîâ÷ îëîí ò¿ìíèé äóðã¿éöýëòýé

òóëãàð÷ àðãà áóþó óðüäûí òîãòñîí çàíøëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõýýñ ººð

àðãàã¿é áîëäîã òàë ÷ áèé.

Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé óóë óóðõàéí çàðèì êîìïàíè

àæèë÷äûí îðîí ñóóö áàðèõ, íóòãèéí èðãýäèéã ñóðãóóëüä ñóðãàõ, ýð¿¿ë

ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýýñ òàòãàëçàõ õàíäëàãà öóõàëçäàã. Èéì

òîõèîëäîëä íóòãèéí èðãýä àøèãò ìàëòìàëàà àøèãëóóëàõàä äóðã¿é

áàéäàã.

Ìîíãîë÷óóäûí íýã ºâºðìºö îíöëîã áîë îëîí õ¿¿õýäòýé,

õ¿¿õä¿¿äýý ñóðãóóëüä ñóðãàõûã èõ ÷óõàë÷èëæ áàðàã àìüäðàëûí

çîðèëãîî ãýæ ¿çäýã ó÷ðààñ õ¿¿õäýý ñóðãóóëü áàðààäóóëàõ íü ººðèéí

àæèë õºäºëìºð ýðõëýõýýñ äýýã¿¿ðò òàâüäàã.

Èéìýýñ èðýýä¿éä ÷àäâàðòàé, áîëîâñðîëòîé àæèëëàõ õ¿÷íýý áàãààñ

íü áýëòãýæ óóë óóðõàéí ìýðãýæèëä ñóðãàäàã àëñûí õàðààòàé òîìîîõîí

êîìïàíèóäèéã ò¿øèõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã.

2.Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ

Ýð¿¿ë ìýíä áàéõ íü ýð¿¿ë îð÷íîîñ øóóä õàìààð÷ áàéíà.

պ人ãèéí õ¿í àìûí õàðüöàíãóé áàãà ºâ÷ëºëò íü òýäíèé ýð¿¿ë

îð÷èíòîé õîëáîîòîé.

Ðèîãèéí Òóíõàãëàëûí çàð÷ìààð áîë òîãòâîðòîé õºãæèéí òºâä

õ¿íèé àìüäðàë áàéãàà áºãººä òýä áàéãàëüòàé çîõèöñîí ýð¿¿ë îð÷èíä

àìüäðàõ ýðõòýé ãýæ çààñàí. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëüä: Ìîíãîë

Óëñûí èðãýí “Ýðð¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ, îð÷íû áîõèðäîë,

áàéãàëèéí òýíöýë àëäàãäàõààñ õàìãààëóóëàõ ýðõòýé” (Àðâàí

çóðãààäóãààð ç¿éëèéí 1) ãýæ çààñàí.

Ìîíãîë Óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí XXI çóóíû õºòºëáºðò

“Ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààðõ ¿íäýñíèé áîäëîãî íü õ¿í àìûí ýð¿¿ë

ìýíäèéí ¿íäñýí õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàõ çàìààð á¿õ íèéòýýð ýð¿¿ë

áàéõ çîðèëãîä ÷èãëýõ áîëíî” ãýæ òîäîðõîéëñîí. ¯¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ

àðãà íü “ªâ÷íèéã àíàãààõàä ÷èãëýæ áàéñàí àðãà àæèëëàãààíààñ

õ¿íèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àðãà àæèëëàãàà ðóó øèëæèõ ¿éë

ÿâöààð ñîëèãäîõîä” îðøèõ àæ.

Õ¿í ººðºº ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëæ ñóðàõ, ýð¿¿ë àæ òºðºõ ìýäëýã

äàäëàãàòàé áîëîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷ëàõ õýðýãòýé þì.

Ñóóðèí àìüäðàëààñ áîëæ ìîíãîë õ¿íèé àìüäðàëûí õýâ çàãâàð, õîîëëîõ

äýãëýì, õºäºë㺺í, àãààð îð÷èí ººð÷ëºãäºæ òýð íü ýð¿¿ë ìýíäýä íü

íºëººëæ áàéíà. Òèéì ó÷ðààñ õ¿íèé àæèëëàæ àìüäàð÷ áóé ãýð îðîí,

¿éëäâýð, áàéãóóëëàãà, ñóðãóóëü ñî¸ëûí ãàçàð, õàìò îëîí, õîò ñóóðèí

çýðýã á¿õèé ë îð÷èí íü ýð¿¿ë ìýíäýä òààòàé íºëººòýé áàéõ

øààðäëàãàòàé. Àæèë äýýðýý “íåðâýý” áàðààä, àãààð îð÷èíä íü õîðäîîä,

ãýðòýý îðæ èðæ ºëºí çºìºã õºð÷ äààð÷ ñóóâàë õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýýñ þó

¿ëäýõ áèëýý. Èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàíãàõ òàëààð ÌÕ-21 õºòºëáºðò

äýâø¿¿ëñýí ãîë çîðèëòóóäààñ äóðüäâàë:

- Á¿õ íèéòýýð ýð¿¿ë áàéõ çîðèëòûã õàíãàõ õ¿ðýýíä õ¿í àì ò¿¿íèé

äîòîð õºäººãèéí õ¿í àì, õÿçãààð íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë

ìýíäèéí ¿íäñýí õýðýãöýýã õàíãàõàä øààðäàãäàõ ýìíýëýã, àðèóí

öýâðèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõàä

òºðèéí çàõèðãàà, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí á¿õ íèéòèéí

îðîëöîîã ºðãºæ¿¿ëýõ;

- Õ¿¿õýä ºñâºð ¿åèéíõíèéã àìüäðàëä áýëòãýõ, èäýð çàëóó íàñíûõíû

àìüäðàëûã õàìãààëàõ, ºíäºð íàñíû àìüäðàëûí ÷àíàðûã õàíãàõ,

ºñ÷ õºãæèõ, ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ

íººö ÷àäàâõèéã íü äýýøë¿¿ëýõ;

- Îð÷íûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ýð¿¿ë çàí ¿éëä

òààëàìæòàé àþóëã¿é îð÷èí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ õ¿ðýýëýã÷

îð÷íîî õàìãààëàõ, áîëîâñðîë ìýðãýæèë ýçýìøèõýä íü õ¿í àìä á¿õ

òàëûí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ. Îð÷èíä àðèóí öýâýð, ýð¿¿ë ìýíäèéí

õÿíàëò òàâèõ, ¿íýëãýý ºãºõ ìýðãýæëèéí àëáàäûí ÷àäàâõèéã

áýõæ¿¿ëýõ çýðýã áîëíî.

Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, ñàéæðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëòèéí ñèñòåì:

¯íäñýí ¿ç¿¿ëýëòèéí äîòîð:

Òºðºëòººñ òîîöñîí äóíäàæ íàñëàëò

Íÿëõñûí ýíäýãäëèéí êîýôôèöèåíò

Ýõèéí ýíäýãäëèéí êîýôôèöèåíò

Óíäíû öýâýð óñíû õàíãàìæ

Ýð¿¿ë àõóéí ¿íäñýí ¿éë÷èëãýý (æîðëîí, ìóó óñíû çîõèõ

õýðýãñëýýð õàíãàãäñàí áàéäàë).

¯ð ä¿íãèéíõ íü ¿ç¿¿ëýëòýä:

Îðîí íóòàãò çàðöóóëñàí ¿íäýñíèé ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ

çàðäàë

¯íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä ¿íäýñíèé ýð¿¿ë ìýíäèéã

õàìãààëàõ çàðäëûí ýçëýõ õóâèéí æèí

Áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí õàëäâàðò ºâ÷íèé ýñðýã äàðõëààæóóëàëò

õàìðàãäàæ áàéíà.

Äýëõèéí ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã 1990-

2015 îíû õîîðîíä 5 õ¿ðòýë íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã ãóðàâíû

õî¸ðîîð áóóðóóëàõ, ýõèéí ýíäýãäëèéã ýíý õóãàöààíä äºðºâíèé ãóðâààð

áóóðóóëàõààð äýâø¿¿ëñýí áàéíà.

Ìîíãîë õ¿íèé äóíäàæ íàñëàëò 2002 îíä 63.5 áàéíà. Íÿëõñûí

ýíäýãäýë 1990 îíä 1000 àìüä òºðºëò òóòàìä 64.6 íÿëõàñ ýíäýæ áàéñàí

áîë 2002 îíä 29.6 áîëæýý. 1000 àìüä òºðºëòºä íîãäîõ ýõèéí ýíäýãäýë

1997 îíä 1.4 áàéñàí áîë 2002 îíä 1.2 áîëñîí áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí õýìæýýíä 2002 îíû áàéäëààð íèéòäýý 18616 îðòîé

754 ýìíýëýã, 6823 ýì÷ àæèëëàæ áàéñàí áºãººä äóíäæààð 360 õ¿íä 1 ýì÷

íîãäîæ áàéæýý. íýã ýì÷èä íîãäîõ õ¿íèé òîî Óëààíáààòàðò 209, Îðõîí

àéìàãò 314, Àðõàíãàé, Áàÿíõîíãîð, Çàâõàí, Õºâñãºë, Óâñ, Òºâ àéìàãò

ýíý ¿ç¿¿ëýëò 700-ãààñ äàâæýý (äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã Ìîíãîëûí õ¿íèé

õºãæëèéí 2003 îíû èëòãýëýýñ àâñàí áîëíî). Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã

õàìãààëàõ ñàéæðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ÷óõàë ¿ð ä¿íãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí

äîòîð îðîí íóòãèéí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë àæèëëàãààíä

çàðöóóëñàí ¿íäýñíèé ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ çàðäàë áàéäàã. Ýíý

¿ç¿¿ëýëòèéí òóõàé îéëãîëòîä õàìààðàõ ç¿éëñ íü:

Îðîí íóòãèéí õ¿í àìûí ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà,

¿íäýñíèé ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ íèéò çàðäàë;

Óëñààñ ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò çàðöóóëñàí áóþó çàðöóóëàõ íèéò

çàðäàë;

Íèéãìèéí õàìãààëëûí çàðäàë;

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò ¿ç¿¿ëñýí ãàäààäûí òóñëàìæ;

Õóâü õ¿í ººðèéíõºº ýð¿¿ë ìýíäýä çàðöóóëñàí çàðäàë;

Õóâèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë;

Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãààñ ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä

çàðöóóëñàí çàðäàë òóñ òóñ îðíî.

Õýìæèõ àðãà íü: Õ¿ðòâýðò îðîí íóòãèéí õ¿í àìûí ýð¿¿ëèéã

õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàõ ¿íäýñíèé ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ

çàðäàë, õóâààðüò ¿íäýñíèé ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ çàðäàë áàéíà. Ýð¿¿ë

ìýíäèéã õàìãààëàõ õî¸ð äàõü ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîë ¿íäýñíèé íèéò

á¿òýýãäýõ¿¿íä ¿íäýñíèé ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ çàðäëûí ýçëýõ óõâèéí æèí

þì. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò íü ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëñàí

¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäý-õ¿¿íèé õýìæýýã èëýðõèéëíý. Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéí

òàëààð äýëõèéí íèéòýä äýâø¿¿ëñýí çîðèëò áîë óëñ îðíóóäûã ¿íäýñíèé

íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý äîð õàÿàä 5%-èéã ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò

çîðèóëàõûã çºâëºìæ áîëãîæýý.

Õýìæèõ àðãà íü: Õ¿ðòâýðò- ýð¿¿ë ìýíäýä çàðöóóëñàí óëñûí áîëîí

õóâèéí çàðäàë, õóâààðüò - ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í áàéíà. ¯íäýñíèé

íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í íü ÄÍÁ, ãàäààä öýâýð õ¿÷èí ç¿éëèéí îðëîãîîñ

á¿ðäýíý. 1994 îíîîñ Ìîíãîëä “Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí

õóóëü” õýðýãæèæ ýõýëñýí áºãººä ìàíàé óëñûí íèéò õ¿í àìûí 92.4% íü

ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä õàìðàãäñàí áàéíà. Ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã

ñàéæðóóëàõûí òóëä õºäºº îðîí íóòàãò ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûã

áýõæ¿¿ëýõ, ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ, ò¿ðãýí òóñëàìæèéí ìàøèí îíãîö

çýðýã óíààíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëæ, ýìèéí ¿éëäâýðëýëèéí

õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ýìíýëýã àðèóí öýâðèéí ¿éë÷èëãýý õÿíàëòûã

ñàéæðóóëàõ, õºäººä äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí á¿õ

íèéòèéí ñóðãàëòûã ºðãºí çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâäàë ýð¿¿ë ìýíäèéí

ñàëáàðûí òóëãàìäñàí çîðèëò þì. Áàéãàëü îð÷èí áà Ðèîãèéí

Òóíõàãëàëûí íýãä¿ãýýð çàð÷èìä õ¿íèé àìüäðàë òîãòâîðòîé õºãæëèéí

òºâä áàéõ òóõàé çààæýý.

Íýãä¿ãýýð ç¿éë: Òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ òàëààðõ õ¿÷èí

÷àðìàéëòàä õ¿íèé òºëºº òàâèõ àíõààðàë õàëàìæ ãîë áàéðûã ýçýëíý. Òýä

áàéãàëü îð÷èíòîé çîõèöñîí ýð¿¿ë ¿ð á¿òýýëòýé àìüäðàõ ýðõòýé.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû àëü ÷ ò¿âøèíä óðüä÷èëàí

ñýðãèéëýõ àæèë, òºëáºðèéí áîëîìæèéí ¿íý á¿õèé çàéëøã¿é áà

àþóëã¿é ýì, äàðõëààæóóëàëòûí ¿éë÷èëãýýã à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ

¿çäýã.

3.Óóðõàé÷äûí ýð¿¿ë ìýíä àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òîãòâîðòîé

õºãæëèéí ¿íäýñ

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä èðãýíèé ¿íäñýí ýðõ áîëãîæ èðãýí

íü: “Àìüä ÿâàõ ýðõòýé. Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, ýìíýëãèéí

òóñëàìæ àâàõ ýðõòýé, èðãýäýä ýìíýëãèéí òºëáºðã¿é òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ

áîëçîë, æóðìûã õóóëèàð òîãòîîíî” ãýæ çààñàí. 1994 îíîîñ Ìîíãîëä

"Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õóóëü" õýðýãæèæ ýõýëñýí áºãººä

ìàíàé óëñûí íèéò õ¿í àìûí 92.4% íü ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä

õàìðàãäñàí áàéíà.

Ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëõûí òóëä õºäºº îðîí íóòàãò

ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûã áýõæ¿¿ëýõ, ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ, ò¿ðãýí

òóñëàìæèéí ìàøèí îíãîö çýðýã óíààíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëæ, ýìèéí

¿éëäâýðëýëèéí õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ýìíýëýã àðèóí öýâðèéí

¿éë÷èëãýý õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ, õºäººä äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ, ýð¿¿ë

ìýíäèéí á¿õ íèéòèéí ñóðãàëòûã ºðãºí çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâäàë ýð¿¿ë

ìýíäèéí ñàëáàðûí òóëãàìäñàí çîðèëò þì.

Áàéãàëü îð÷èí áà Ðèîãèéí Òóíõàãëàëûí íýãä¿ãýýð çàð÷èìä õ¿íèé

àìüäðàë òîãòâîðòîé õºãæëèéí òºâä áàéõ áºãººä òýä áàéãàëüòàé

çîõèöñîí ýð¿¿ë ¿ð ºãººæòýé îð÷èíä àìüäðàõ ýðõòýé ãýæ çààñàí.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû àëü ÷ ò¿âøèíä óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ

àæèë, òºëáºðèéí áîëîìæèéí ¿íý á¿õèé çàéëøã¿é áà àþóëã¿é ýì,

äàðõëààæóóëàëòûí ¿éë÷èëãýýã à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çäýã. Òîãòâîðòîé

õºãæëèéí äýëõèéí äýýä õýìæýýíèé Èîõàííåñáóðãèéí óóëçàëòààñ

áàòàëñàí õýðýãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººíä ýð¿¿ë ìýíä áà òîãòâîðòîé

õºãæëèéí çîðèëãûã òîäîðõîéëîõäîî Ðèîãèéí Òóíõàãëàëä “Õ¿íèé

àìüäðàë òîãòâîðòîé õºãæëèéí òºâä áàéõ áºãººä òýä áàéãàëüòàé

çîõèöñîí ýð¿¿ë ¿ð ºãººæòýé îð÷èíä àìüäðàõ ýðõòýé” ãýæ çààñíûã èø

¿íäýñ áîëãîí “Á¿õ õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð àìæèëò îëîõîä

ÿäóóðëûã á¿ðýí àðèëãàõ íü ÷óõàë ... õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äîðîéòëûí

øàëòãààí, ò¿¿íèé äîòîð áàéãàëü îð÷íû øàëòãààí, òýäãýýðèéí

õºãæèëä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã èëð¿¿ëæ àðèëãàõ àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëýõ

õýðýãòýé áàéíà” ãýæýý (Õýðýãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººíèé VI-èéí 46).

"Ýð¿¿ë ìýíä áà òîãòâîðòîé õºãæèë"-èéí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë

àæèëëàãààíû òàëààð VI á¿ëãèéí 47-ð ç¿éëèéí ê, æ-ä çààõäàà:

Óóë óóðõàéí àæ ¿éëäâýðèéí àþóëã¿é àæèëëàãàà, õºäºëìºð

õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë àõóéí òàëààð Îëîí óëñûí Õºäºëìºðèéí

áàéãóóëëàãààñ îëîí ÷óõàë êîíâåíöè çºâëºìæ¿¿äèéã ¿íäýñëýí

óóðõàé÷äûí:

• Öàöðàã èäýâõò áîäèñîîñ õàìãààëàõ òóõàé 1960îíû Êîíâåíöè

Ǻâëºìæ,

• Çàëóó àæèë÷äûã ãàçðûí äîîðõè íºõöºëä àæèëëàõûã çºâøººðñºí

ýìíýëãèéí ãýð÷èëãýýíèé òóõàé 1965 îíû Êîíâåíöè,

• ¯éëäâýðëýëèéí îð÷íû òóõàé (àãààðûí áîõèðäîë, øóóãèàí,

äîðãèîí) 1977 îíû Êîíâåíöè, Ǻâëºìæ,

• Õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë àõóé áà àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé 1981 îíû

Êîíâåíöè, Ǻâëºìæ,

• Õèìèéí áîäèñûí òóõàé 1990 îíû Êîíâåíöè, Ǻâëºìæ,

• Àæ ¿éëäâýðèéí òîìîîõîí àâààðûã óñòãàõ òóõàé 1993 îíû

Êîíâåíöè, Ǻâëºìæ,

• Óóë óóðõàéí àþóëã¿é àæèëëàãàà õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë àõóéí òóõàé

1995 îíû Êîíâåíöè, Ǻâëºìæ çýðýã ýðõ ç¿éí îëîí ÷óõàë áàðèìò

áè÷ã¿¿äèéã ¿íäýñëýí óóë óóðõàéí àæ ¿éëäâýðèéí ¿éëäâýðëýëèéí

¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä ãàð÷ áîëçîøã¿é õ¿íèé àìü íàñòàé

õîëáîãäñîí îñîë ãýìòýë ºâ÷ëºë ìºí õ¿í àì, õ¿ðýýëýã÷ îð÷èíä

õîõèðîë ó÷ðóóëàõààñ óðüä÷èëàí õàìãààëàõ, àþóëûã çàéëóóëàõ

àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé þì.

Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí àþóëã¿é àæèëëàãàà, õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë

àõóéí øààðäëàãà íü çºâõºí óóðõàé÷äàä òºäèé áèø óóðõàéí îéð îð÷íû

íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíä àþóëã¿é áàéäàëä íýãýí àäèë õàìààðäàã

áàéíà. Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä íü àæëûí áàéð íýã á¿ðò ãàðñàí áîëîí

ãàð÷ áîëçîøã¿é àâààð îñëûí áàéäëûã ñóäàëæ ä¿í øèíæèëãýý õèéæ

àëèâàà ýðñäýëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, øààðäëàãàòàé ¿åä àâðàõ

õàìãààëàõ ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëàí õýðýãëýõ àðãà òåõíèêèéã

àæèëëàãñàä, ìàñòåð, ìåíåæåð¿¿äýä çààæ ñóðãàæ ýçýìø¿¿ëýõ õýðýãòýé.

Óóëûí ìàëòàëòóóäûí áýõýëãýýã íàéäâàðòàé áàéëãàõ, èë óóðõàé

àæëûí áîëîí àæëûí áóñ õàæóóãèéí áàò áýõèéã áàéíãà õýìæèæ

àæèãëàëò õèéæ ò¿¿íèéã ãóëñàëò íóðàëòààñ õàìãààëàõ, ãàäíààñ ýëäýâ

áèåò¿¿ä óóðõàéí èðìýã ìºðºãöºã ð¿¿ óíàõ çýðýã àþóëààñ àæèëëàãñàä,

óóðõàé÷äûã õàìãààëñàí áàéâàë çîõèíî. Õàÿãäëûí àæ àõóé áîëîí óñàí

ñàíãèéí äàëàí çýðýã óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí òîîöîî çóðàã òºñºë,

àøèãëàëòûí áàéäàëä áàéíãûí àæèãëàëò õÿíàëò õèéõ ¸ñòîéã õàòóó

ìºðäºæ àæèëëàâàë çîõèíî.

Ãèäðîòåõíèêèéí àëèâàà áàéãóóëàìæèä ãýìòýë, ýâäðýë, ñýòðýëò

¿¿ñâýë õààæ òîãòîîõûí àðãàã¿é ¿ëýìæ õýìæýýíèé øèíãýíèé óðñãàë

çàìä òààðàëäñàí á¿õíýý äàéð÷ íóðààí óðñãàí ñ¿éòãýæ ñ¿éð¿¿ëýõ

àþóëòàé ó÷èð àþóëòàé á¿ñèéí õèë òàòàæ õààæ õàìãààëàõ áºãººä

ò¿¿íýýñ äîòîãø õ¿í ìàë, àæ àõóéí àëèâàà õýëáýðèéã ýðõëýõ, áàðèëãà ãýð

îðîí ñóóö áàðèõûã õàòóó õîðèãëîõ ¸ñòîé.

Óóë óóðõàéí ¿éëäâýð íü îðîí íóòàãò ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã

ñàéæðóóëàõàä áîäèò íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ìîíãîë Óëñàä óóë óóðõàéí

òîìîîõîí ¿éëäâýð íü õîò áàéãóóëàëòûí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë áîëäãèéí

õóâüä ýìíýëýã ñóðãóóëü çýðýã íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé íýãæ¿¿ä

áàéãóóëàãäàæ òýð íü çºâõºí óóðõàé÷äàä ¿éë÷ëýõ òºäèéã¿é íóòãèéí

èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ ¿éë õýðýãò íýãýí àäèë ¿éë÷èëäýã

ñàéí òàëòàé.

Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä ººðñäèéí àæèë÷èä áîëîí òýäíèé ãýð

á¿ëèéíõýíä çîðèóëæ ýìíýëãèéí òîíîã òºõººðºìæ õóäàëäàæ àâàõ, ýì

òàðèàíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõàä õºðºí㺠çàðäàã. Öàëèí õºëñ ñàéòàé

ó÷èð õîîë õ¿íñíèé ÷àíàð õýðýãëýý ñàéæèð÷ óëìààð ýð¿¿ë ìýíäèéí

ñòàíäàðò ñàéæèð÷ ºâ÷ëºë áàãàñäàã.

Íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí ¿ç¿¿ëýõ

ñàéí òàëûí íºëºº èõ áîëîâ÷ áàñ ñºðºã ¿ð äàãàâàð áàãàã¿é áàéäàã. Óóë

óóðõàéí ¿éëäâýðò àæèëëàäàãã¿é áîëîâ÷ îéð îð÷èíä àìüäàðäàã íóòãèéí

èðãýäýä óóðõàéí òîîñ (Ýðäýíýòèéí õàÿãäëûí àæ àõóéí öàãààí òîîñ),

àãààðûí áîõèðäîë (Øàðûí ãîëûí øàòñàí í¿¿ðñíèé óãààð óòàà), óñíû

áîõèðäîë (Çààìàðûí àëòíû óóðõàéíóóäûí áóëèíãàðòàé óñ Òóóëûí

ãîëûã áîõèðäóóëàõ) ãýõ ìýò÷èëýí îð÷íû áîõèðäëîîñ ¿¿äýëòýé ºâ÷ëºë

íýìýãäýõ íýã ¿íäýñ áîëíî.

Óóðõàé õààãäñàíû äàðààõ ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíä èõ àíõààðàõ

øààðäëàãàòàé. Íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷ íàðûã íóòãèéí èðãýäýýñ ñóðãàæ

áýëòãýõ íü òîãòâîðòîé ñóóðüøëûí õóâüä ãàäíààñ ýì÷ óðüæ

àæèëëóóëõààñ èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã. Óóë óóðõàéí õîð íºëººòýé

ºâ÷ëºë óóðõàé õààãäñàíààñ õîéø ÷ õýäýí æèëèéí äàðàà èëýð÷ áîëîõ

ó÷ðààñ óóðõàé îð÷ìûí èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä òàâèõ àíõààðëûã

ñóëðóóëæ áîëîõã¿é. Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí ýð¿¿ë

ìýíäèéí àñóóäëààð ÿíç á¿ðèéí òóðøëàãóóä áàéíà. 2000 îíä Ãàçðûí òîñ

áà Õèé ¿éëäâýðëýã÷äèéí Õîëáîîíîîñ “Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñòðàòåãèéí

ìåíåæìåíò: Ãàçðûí òîñ áà õèéí ñàëáàðûí çàð÷èì, çºâëºìæ¿¿ä”

íýðòýé íîì õýâë¿¿ëæýý. Ýíýõ¿¿ ñòðàòåãèéí ìåíåæìåíò íü ¿éëäâýðèéí

ñàëáàðûí á¿ëã¿¿ä, Çàñãèéí ãàçàð, îðîí íóòãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí

òîãòîëöîî á¿ëãèéí òºëººëºã÷èä áîëîí áóñàä îðîëöîã÷äûí õîîðîíäûí

õàìòûí àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý. Ýíä äýâø¿¿ëæ áàéãàà

¿íäñýí ñàíàà íü:

• ¯éëäâýðèéí ñàëáàðûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëèéí õàìòûí

àæèëëàãàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé,

• Çàñãèéí ãàçðûã ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä íü óóë óóðõàéí ñàëáàð

äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý,

• Ýð¿¿ë ìýíäèéí õÿíàëò, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñíýýð íºëºº á¿õèé

îðîëöîã÷äûã àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä îðîëöóóëæ íºõöºë

áàéäëûã ñàéæðóóëíà.

ªºð íýã æèøýý áîë 1999 îíä óóë óóðõàéí 5 êîìïàíè õàìòðàí

Á¿ëãèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéã Äýìæèõ Äýëõèéí Õîëáîîã áàéãóóëæ Äýëõèéí

Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõààð òîõèðîëöñîí

ÿâäàë áàéíà. Òóñ õîëáîîíû çîðèëãî íü óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàíä

îðîëöäîã á¿ëã¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ õºãæ¿¿ëýõ

ÿâäàë þì.

Õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñë¿¿äýý ¿íýë¿¿ëõèéí òóëä òóñ õîëáîî íü

Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãòàé õàìòûí àæèëëàãààíû ãýðýý

áàéãóóëñàí áàéíà. Ýíý ãýðýý ¸ñîîð ãèø¿¿ä á¿ëãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí

òàëààð Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãààñ áàòàëãààæóóëñàí

òîäîðõîé øàëãóóðûã õàíãàñàí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëñîí

áàéíà. Òºñºëä òóñãàõ àñóóäëûí æàãñààëòûã óã õ¿ðýýíä òóñãàñàí áàéíà.

Ãýðýýíèé ãîë àñóóäëóóä íü ò¿íøëýë, ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëýõ,

õºòºëáºðèéí òîãòâîðòîé áàéäàë çýðýã þì. Ýíý ÷óõàë ñàíàà÷ëàãà

îäîîãîîð ºðãºí îëíûã õàìàð÷ ÷àäààã¿é áàéíà. ¯¿íèé øàëòãààí íü:

• Øèíý ãèø¿¿í ýëñ¿¿ëæ õ¿ðýýãýý òýëýýã¿é,

• Õàìòûí àæèëëàãàà òîãòâîðòîé áàéäëûí òàëààð õýò ºíäºð ñòàíäàðò

òîãòîîñîí,

• Òºðèéí òîäîðõîé áîäëîãîã¿éãýýñ óóë óóðõàéí á¿ëãèéí ýð¿¿ë

ìýíäèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é áàéíà.

Ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûí êîìïàíèóäûã ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëä

àíõààðëàà õàíäóóëàõàä ò¿ëõýö áîëîõóéö áàñ íýã æèøýý áîë Äýëõèéí

Ýäèéí Çàñãèéí Áàãà Õóðëûí (ÄÝÇÁÕ) äýðãýä Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí

Ñàíàà÷ëàãûí Áàéãóóëëàãûã áàéãóóëæýý. Ýíý áàéãóóëëàãà 2001 îíû 3

äóãààð ñàðä Æåíåâò õóðàëäàæ Øèëäýã òóðøëàãà, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð

îëîõ áîëîëöîî áà ýðõèéí õàìãààëàëò çýðýã àñóóäëóóäûã õýëýëöñýí

áàéíà. 2001 îíû 7 äóãààð ñàðä ÄÝÇÁÕ-ûí àæèëòíóóä áîëîí óóë óóðõàé,

õºíãºí öàãààíû ¿éëäâýðëýë, ãàçðûí òîñ õèéí ñàëáàðûí òºëººëºã÷人ñ

á¿ðäñýí àæëûí õýñýãòýé õàìòðàí ¿íäñýí çîðèëãî òîäîðõîéëæ àæëûí

õºòºëáºðºº áàòàëæýý. Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãûí

ñàíàà÷ëàãûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ õóâèéí õýâøëèéí

êîìïàíèóäûí çàõèðëóóä ýíý àñóóäàëä çîõèñòîé õýëáýðýýð îðîëöîõ íü

ç¿éòýé ãýäãèéã òîõèðîëöæýý (Breaking New Ground MMSD CHAPTER

9). Èíãýñíýýð òýä ººðñäèéí êîìïàíèéã á¿ëãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí

õºòºëáºðò îðîëöóóëõûã èäýâõèòýé äýìæèõ þì. Ýðäýñ áàÿëãèéí

öîãöîëáîðûí á¿ëãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð óðàãø àõèõ õýä õýäýí àðãà

çàì áàéãààã äîîðõ æèøýýí¿¿ä òîäîðõîéëæ áàéíà. Òóõàéëáàë:

• Óóë óóðõàéí îéð îð÷èíä áàéæ ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöäîã,

õàìààðäàã á¿ëãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî, õºòºëáºðèéã

õýðýãæ¿¿ëýõýä àõèö ãàðãàõ ¿¿äíýýñ ¿éëäâýðëýëèéí áîäëîãî,

òýðã¿¿í òóðøèëãûã äýëãýð¿¿ëýõ àæèë çîõèîõ,

• Óóðõàéí îéð îð÷ìûí íóòàãò ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºðèéã

òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõäýý îðîí íóòãèéí á¿ëã¿¿äèéí ¿¿ðýã

îðîëöîîòîé õàìòûí àæèëëàãààíû çàð÷ìûã óäèðäëàãà áîëãîõ,

• Õºòºëáºð íü ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäëûã îéðûí çîðèëãîî

áîëãîñîí áàéõ,

• Óðò õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºðèéã ãîë÷ëîí

Çàñãèéí ãàçðààñ ýðõëýí õàðèóöàõ ¸ñòîé. Çàñãèéí ãàçàð áîëîìæ

òààðóó íºõöºëä îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóä, áèçíåñèéí

õ¿ðýýíèéõýí, áèå äààñàí ñàíãóóäûí îðîëöîî òóñëàëöàà õàìòûí

àæèëëàãàà õýðýãòýé.

• Óóë óóðõàéí êîìïàíèéí ò¿âøèíä àæèëëàãñàä áà òýäíèé ãýð

á¿ëèéíõíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî õºòºëáºðèéã ººðºº ýðõëýí

õýðýãæ¿¿ëýõ íü îíîâ÷òîé þì.

Óóðõàé÷äûí ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íü òîãòâîðòîé

õºãæëèéí ¿íäýñ

Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä

äýëõèéí õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí 1%-èéã óóë óóðõàéí ñàëáàðò

àæèëëàãñàä ýçýëäýã àòëàà ¿éëäâýðëýëèéí îñëîîð ãýìòýæ íàñ áàðàã÷äûí

5%-èéã óóðõàé÷èä ýçýëæ áàéíà.

Óóðõàé÷äûí ýð¿¿ë àõóé àæëûí áàéðíû àþóëã¿é îð÷èí íü

òîãòâîðòîé õºãæèëä õ¿ðýõ õàìãèéí ãîë íºõöºë ìºí. Àæèë÷äûí ýð¿¿ë

ìýíä, õºäºëìºð õàìãààëàë, àþóëã¿é áàéäëûí ò¿âøèí íü õýä õýäýí

íºõö뺺ñ øàëòãààëíà.

1. Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí áàéðøëààñ (óëñ îðíû õºãæëèéí

íºõöºë, íèéãìèéí äýä á¿òöèéí áàéäàë),

2. Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí õýìæýý, ºì÷èéí òºð뺺ñ (òîì êîìïàíè,

íýãäýë, ýâñýë áà ÷àäëûí óóðõàé ãýõ ìýò),

3. Îëáîðëîæ áóé àøèãò ìàëòìàëûí òºð뺺ñ (àëò, óðàí, í¿¿ðñ,

áàðèëãûí ìàòåðèàë),

4. Àøèãëàëòûí õýëáýð íºõö뺺ñ (äàëä óóðõàé, èë óóðõàé, õîñîëñîí

óóðõàé).

Ýäãýýð íºõöë¿¿äýýñ õàìààðàí ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷èí

(ñèëèêîç, àíòðèêîç, ¿å ìº÷, óóö íóðóóíû ãýõ ìýò) òóñàõ; Óóëûí íóðàëò,

äàðàëò, óñíû öºìðºëò, õèé òîîñíû äýëáýðýëò çýðãýýñ ¿éëäâýðèéí îñîëä

ºðòºõ, áýðòýæ ãýìòýõ, àìü íàñàà àëäàõ õ¿ðòýë àþóëä ºðòºõ íü öººíã¿é

áàéäàã.

Óóðõàé÷äûí ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èí èõýâ÷ëýí õèé òîîñ, óñ

÷èéã, äîðãèîí ÷è÷èðãýýí, ÷èìýý øóóãèàí, õàëóóí õ¿éòýí íºõö뺺ñ

¿¿äýëòýé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ãýðëèéí äóòàãäàë, àæëûí áàéðíû çàé òàëáàé

õÿçãààðëàãäìàë îð÷èí, àìüñãàëàõ öýâýð àãààðûí õàíãàìæèéí íºëººëºë

áàñ áàéíà. Äàëä óóðõàéä õ¿íèé öóñíû äàðàëò èõñýõ, óóøèã òîîñæèõ,

ìýäðýëèéí ÿäàðãààíä îðîõ ºâ÷ëºë ýëáýã áàéäàã áîë í¿¿ðñíýýñ óóøèã

òîîñæèõ, óðàíààñ öàöðàãèéí õîðäëîãî àâàõ, àñáåñòààñ àìüñãàëûí çàìûí

àðõàã ºâ÷èí òóñàõ ìàãàäëàëòàé.

ÕÕ çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñò äýëõèéí óóë óóðõàé õºãæñºí á¿ñ

íóòàã, óëñ îðîíä óóðõàéí îñëîîñ ãàðàõ ãýìòýë, àæëûí íºõöºëòýé

õîëáîîòîé ºâ÷ëºëèéí õýìæýý ìýäýãäýõ¿éö áóóðñàí áàéíà. Òóõàéëáàë,

ÀÍÓ-ä í¿¿ðñíèé óóðõàéä àæèëëàãñàä áóñàä ñàëáàðûí äóíäàæ íàñ

áàðàëòûí õàðüöàà 1941-1945 îíä 0.234 áàéñàí áîë 1991-1995 îíä 0.029

áîëòëîî áóóðñàí áàéíà (çóðàã 4, 5, 6, 7). Ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò óëñ îðîí á¿ðò

ººð áàéãàà áîëîâ÷ òºñòýé áàéãàà íýã ç¿éë áîë äàëä óóðõàé íü èë

óóðõàéã áîäâîë ýðñäýë èõòýé áîëîõ íü ñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ áàéíà.

Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí óóë-ãåîëîãèéí áîëîí óóë-òåõíèêèéí

íºõö뺺ñ ãàäíà õºäºëìºðèéí ìåíåæìåíòèéí ò¿âøèíýýñ óóðõàé÷äûí

ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é áàéäàëä ñºðºã íºëººëºõ ÿâäàë áàãàã¿é áàéíà.

Óóðõàé÷äûí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëûã õºäºëìºðèéí àþóëã¿é áàéäëààñ

äîîãóóð àíõààðäàã òàë ÷ áàñ áàéíà.

Àâñòðàëè, Êàíàä çýðýã òîì íóòàã äýâñãýðòýé óóë óóðõàéí àæ

¿éëäâýð ºíäºð õºãæñºí îðíóóäàä "èðæ àæèëëààä ýðãýýä õàðèõ"

ãîðèìîîð àæèëëóóëæ íýã ñàðä 14 ºäºð 12 öàãèéí ýýëæýýð óóðõàé÷äûã

àæèëëóóëàõ ÿâäàë èõ áàéíà.

Õºäºëìºðèéí ìåíåæìåíòèéí îíîâ÷òîé áóñ íýã õýëáýð áîë

ãýðýýãýýð ò¿ð õóãàöààãààð õºäºëìºð ýðõëýëò íýìýãäýæ, àæëûí àþóëã¿é

áàéäàë ñóëàðñíû óðøãààð àæèë÷èä ýð¿¿ë ìýíä, õºäºëìºðèéí àþóëã¿é

áàéäëûí ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ ÿâäàë äóòàãäàëòàé áîëæýý.