Kucuk Ve Orta Olcekli Isletmelerde Risk Analizi Uygulamasi Dokumhaneler Ornegi Risk Analysis...

8/2/2019 Kucuk Ve Orta Olcekli Isletmelerde Risk Analizi Uygulamasi Dokumhaneler Ornegi Risk Analysis Practice in Small an

1/114

T.C.HACETTEPE NVERSTES

SALIK BLMLER ENSTTS

KK VE ORTA LEKLLETMELERDE

RSK ANALZ UYGULAMASI(DKMHANELER RNE)

Gonca ENER

Sal ProgramYKSEK LSANS TEZ

TEZ DANIMANIProf. Dr. Nazmi BLR

ANKARA2005


2/114

iii

Salk Bilimleri Enstits Mdrl'ne:

Bu alma jrimiz tarafndan Sal Programnda Yksek Lisans Tezi olarak

kabul edilmitir.

Jri Bakan: Prof. Dr. Nazmi Bilir (imza)Danman Hacettepe niversitesi

ye: Prof. Dr. ner olak (imza)Hacettepe niversitesi

ye: Do. Dr. Songl Vaizolu (imza)Hacettepe niversitesi

ye: Do. Dr. Banu akr (imza)Hacettepe niversitesi

ye: rt. Gr. Dr. Ali Naci Yldz (imza)Hacettepe niversitesi

ONAY:

Bu tez, Hacettepe niversitesi Lisansst Eitim-retim ve Snav Ynetmeliinin

ilgili maddeleri uyar

nca yukar

daki jri yeleri taraf

ndan uygun grlm veEnstit Ynetim Kurulu kararyla kabul edilmitir.

(imza)Prof. Dr. Hakan S. Orer

Enstit Mdr


3/114

iv

TEEKKR

Yazar, bu almann gereklemesine katklarndan dolay, aada ad geen kii vekurululara itenlikle teekkr eder.

Sayn Prof. Dr. Nazmi Bilir, tez danmanm olarak almaya yol gstericikatklarda bulunmutur.

KOSGEB Dkmhane Gelitirme htisas Merkezi'nde grevli Metalurji MhendisiSayn Yusuf Ziya Kayr aratrmann veri toplama aamasna katkda bulunmutur.

Tez almalarm sresince aile bireylerim anlay ve sabrla destek olmulardr.


4/114

vii

NDEKLER

SayfaONAY SAYFASI iiiTEEKKR iv

ZET vABSTRACT viNDEKLER viiKISALTMALAR DZN ixEKLLER DZN xTABLOLAR DZN xi1. GR 11.1. Amalar 22. GENEL BLGLER 32.1. Risk ve Risk Deerlendirme 32.1.1. Risk Deerlendirme Yntemleri 3

2.1.2. Risk Deerlendirmesinin Admlar 72.1.3. Risk Deerlendirme Matrisi 112.2. Kk ve Orta lekli letmeler 162.3. Dkm Sektr ve Dkm lemi 192.3.1. Elde Edilmekstenen Parann Modelinin Yaplmas 212.3.2. Modele Uygun ekilde Maa ve Kalp Yaplmas 212.3.3. Metalin Ergitilmesi ve Kalp ine Dklmesi 232.3.4. Dkm zerinden Kalp ve Maalarn Ayrlmas 312.3.5. Bitmi Dkm zerinden Kalp ve Maalarn Ayrlmas 312.3.6. Kaynak, Boya ve Kontrol lemleri 333. GERE VE YNTEM 353.1. Aratrmann Tipi 353.2. Aratrmann Evreni 353.3. rneklem 353.4. Aratrmann Yntemi 353.5. Aratrmann Zaman 463.6. Etik Konular ve zinler 463.7. Aratrmann Kstllklar 463.8. Aratrmada Kullanlan Tanm ve Kriterler 474. BULGULAR 504.1. yerlerine likin Bulgular 50

4.2. ilere likin Bulgular 534.3. alma Ortamna likin Bulgular 544.3.1. Kaza Olaslklar 544.3.2. Fiziksel ve Ergonomik Etkenler 634.3.3. Kimyasal Etkenler 694.3.4. Toz 734.4. ncelikli Riskler 745. TARTIMA 845.1. alma Ortamna likin Bulgularn Tartlmas 845.1.1. Kaza Olaslklar Bulgusunun Tartlmas 845.1.2. Kimyasal Etkenler Bulgusunun Tartlmas 86


5/114

viii

5.1.3. Fiziksel ve Ergonomik Etkenler Bulgusunun Tartlmas 875.1.4. Toz Bulgusunun Tartlmas 88

5.2. alanlara likin Bulgularn Tartlmas 885.3. Mevzuata Uyum Konusunun Tartlmas 916. SONU VE NERLER 95KAYNAKLAR 98EKLEREK 1 Bilgi formuEK 2 i anket formuEK 3 Dkmcler sanayi sitesi krokisiEK 4 zgemi


6/114

v

ZET

ener, G. Kk ve orta lekli iletmelerde risk analizi uygulamas(dkmhaneler rnei). Hacettepe niversitesi Salk Bilimleri Enstits Sal Program Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2005. Bu almada, bir riskdeerlendirmesi yntemi kullanarak, kk lekli dkmhanelerdeki ncelikli isal ve gvenlii sorunlarn belirlemek amacyla Ankara Dkmcler SanayiSitesi'nde yaplan aratrmann sonular sunulmutur. Bir ile dokuz ii altran 30dkmhanenin alma ortam ile ilgili aratrmac tarafndan standart bir BilgiFormu doldurulmutur. Ayrca bu dkmhanelerde alan 205 iinin almahayat profilini karmak zere i Anket Formu dzenlenmitir. Elde edilenverilerden aratrma kapsamna alnan dkmhanelerde 25 temel risk olduu

belirlenmi ve bu riskler her iyeri iin oluturulan Risk Deerlendirme Tablo'larnailenmitir. Sapma Analizi yntemiyle deerlendirilen riskler iin skor hesab

yap

lm

; bu riskler kaza olas

l

klar

, fiziksel ve ergonomik etkenler, kimyasaletkenler ve toz olmak zere 4 risk grubu altnda toplanmtr. Bu risk gruplarnniyerlerinde kabul edilmez dzeyde bulunma oranlar karlatrldnda; almaortamna ilikin risklerin ncelik srasnn kaza olaslklar (%80,0), kimyasaletkenler (%73,3), toz (%66,7), fiziksel ve ergonomik etkenler (%36,7) eklindeolduu belirlenmitir. Bu sonulara gre, 30 iletmenin hepsinde en az bir risk kabuledilmez dzeydedir. Aratrma kapsamna alnan dkmhanelerde kabul edilmezdzeyde olduu belirlenen ncelikli riskler iin nerilen koruyucu nlemler alnarak,

bu iyerlerinde risk kabul edilebilir dzeye indirilmelidir. yerlerinin yapsalolumsuzluklarndan kaynaklanan risklerin kontrol iin iyerleri kurulmaya

balamadan nce tm blmleri i sal ve gvenlii kurallarna uygun olarak ina

edilmelidir. Ayrca, iyerlerinde i sal ve gvenlii koullarnn iyiletirmesinihedefleyen oto-kontrol mekanizmasnn kurulmas salamak zere iverenler veiilere risk deerlendirmesinin en temel admlar retilmelidir.

Anahtar Kelimeler: Risk, risk analizi, kk lekli iletme, dkmhane, i sal vegvenlii.


7/114

vi

ABSTRACT

ener, G. Risk analysis practice in small and medium scale workplaces

(foundries example). Hacettepe University Institute of Health Sciences, Master

Thesis in Occupational Health, Ankara, 2005. In this study, the results of a

research which was conducted in Ankara Foundries Industry Site, aimed ascertain

the occupational health and safety problems in small scale foundries are presented.

Information Form about the working conditions of 30 foundries employing 1-9

workers was filled by the researcher. Additionally, the Worker Questionnaire Form

was arranged to ascertain the occupational experience of 205 workers work in these

foundries. The study ascertained that there were 25 basic risks in the foundries.

Accordingly these risks were written on the Risk Assessment Tables, arranged for

each workplace. Risks were assessed by deviation analysis and the risk scores were

calculated for each risk. Then, these risks were classified into four groups as:

accident probabilities, physical and ergonomic factors, chemical factors, dust. Whenthe risk groups were enumerated according to the existance percentage of "being at

non-acceptable level" in the workplaces, the priority enumeration was as accident

probabilities (80,0%), chemical factors (73,3%), dust (66,7%), physical and

ergonomic factors (36,7%). According to these results at least one risk was at non-

acceptable level in 30 workplaces. Level of the risks which take precedence over all

others must be decreased to the acceptable level by using the advised protective

measures. For controlling the risks sourced from constitutional problems of the

workplace, all parts of the building must be designed, prior to construction,

acccording to the occupational health and safety rules. In addition, the basic steps of

the risk assessment should be taught to the workers and the employers to conduct a

self control system in the small scale workplaces which aims improving theoccupational health and safety conditions.

Key Words: Risk, risk analysis, small scale workplace, foundry, occupational health

and safety.


8/114

ix

KISALTMALAR

DE Devlet statistik Enstits

OECD ktisadi birlii ve Gelime Tekilat(Organisation for Economic Cooperation and Development)KOSGEB Kk ve Orta lekli Sanayii Gelitirme ve Destekleme daresi

BakanlSGB alma ve Sosyal Gvenlik BakanlMKE Makine Kimya EndstrisiMSDS Malzeme Gvenlik Bilgi Formu

(Material Safety Data Sheet)EIRO Avrupa Endstriyel likiler Gzlemevi

(The European Industrial Relations Observatory)


9/114

x

EKLLERSayfa

ekil 2.1. Dkme hazr hale getirilmi kalplar 22ekil 2.2. Kupol ocak 25

ekil 2.3. ndksiyon oca 27ekil 2.4. Yzey talama ilemi 33ekil 2.5. Dkm rnlerine rnekler 34ekil 4.1. Risklerin kabul edilebilirlik dzeylerinin iyerlerine ve ii saylarna gredalmlar 78


10/114

xi

TABLOLAR

Sayfa

Tablo 2.1. Bir olayn gerekleme olasl 12Tablo 2.2. Bir olayn gereklemesi durumunda arl 13

Tablo 2.3. Arlk ve olaslk matrisi 15Tablo 2.4. Risk skorunun kabul edilebilirlik deerleri 15Tablo 2.5. DE'ye gre kk ve orta lekli iletme tanm 16Tablo 2.6. OECD'ye gre kk ve orta lekli iletme tanm 16Tablo 2.7. Avrupa Topluluuna gre kk ve orta lekli iletme tanm 17Tablo 2.8. KOSGEB'e gre kk ve orta lekli iletme tanm 17Tablo 2.9. i saylarna gre iyeri byklkleri, Trkiye, 2003 18Tablo 2.10. Dkmhanelerde kullanlan ocak eitleri ve zellikleri 28Tablo 2.11. Dkmhanelerde bulunan zararl gaz ve buharlar ve etki ekilleri 30Tablo 3.1. Risk deerlendirme tablosu 38Tablo 3.2. Ergitme ve dkm ilemlerine ilikin risk deerlendirme tablosu 42

Tablo 3.3. Tespit edilen riskler ve kodlar 43Tablo 3.4. yerlerinin risk kodlarna ait skorlar 45Tablo 4.1. Aratrma kapsamna alnan iyerlerinin profili 50Tablo 4.2. Aratrma kapsamna alnan iilerin daha nce altklar sektrler 53Tablo 4.3. Aratrma kapsamna alnan iilerin alma sreleri 54Tablo 4.4. Kaza olaslklar risk skorlarnn iyerlerine ve ii saylarna gredalmlar 55Tablo 4.5. Fiziksel ve ergonomik etkenler risk skorlarnn iyerlerine ve iisaylarna gre dalmlar 64Tablo 4.6. Kimyasal etkenler risk skorlarnn iyerlerine ve ii saylarna gredalmlar 69Tablo 4.7. Toz risk skorlarnn iyerlerine ve ii saylarna gre dalmlar 73Tablo 4.8. Aratrma kapsamna alnan iyerlerindeki kabul edilmez riskleriniyerlerine ve ii saylarna gre dalmlar 75Tablo 4.9. Kabul edilmez risk saylarnn iyerlerine gre dalm 76Tablo 4.10. alma ortamna ilikin etken snflarnn kabul edilmezlik dzeylerininiyerlerine gre dalmlar 80Tablo 4.11. Aratrma kapsamna alnan her iyerinde tespit edilen risklerin skorgruplarna gre dalmlar 82Tablo 5.1. Kk iletmelerde maruziyet kaynaklarnn dalm 89


11/114

1

1. GR

Risk belirlenmi bir tehlikeli olayn oluma olasl ile bu olayn sonularnn

kombinasyonudur. Risk deerlendirmesi mevcut risklerin tespiti, ncelikli risklerin

belirlenmesi ve uygun iyiletirme nerileri getirilmesi iin yaplan almadr.

alma ortamlarnda yaplan risk deerlendirmesinin amac iyeri ortamndaki

ncelikli riskleri tespit etmek, tespit edilen ncelikli riskler iin uygun iyiletirme

nerileri getirmek, alma ortam kalitesini ykseltmek ve sonu olarak i kazalarn

ve meslek hastalklarn nlemektir. alma ortamndaki risklerin deerlendirilmesi

uluslararas kabul grm bir yaklamdr.

Uluslararas alma rgt tarafndan 1981 ylnda kabul edilen ve Trkiye

tarafndan 2004 ylnda imzalanarak yrrle giren Sal ve Gvenlii ve

alma Ortamna likin 155 Sayl Szleme'nin (Occupational Safety and Health

Convention) 16. maddesindeki "verenlerden kontrolleri altndaki iyerlerindeki

makine, tehizat ve alma teknikleri ile ilgili gvenlik ve salk risklerini mmkn

olduu lde kontrol etmeleri istenecektir. Ayrca iverenlerden kontrolleri

altndaki kimyasal, fiziksel ve biyolojik madde ve etkenlerin gerekli nlemler

alndnda mmkn olduu lde salk iin risk oluturmamasn salamalar

istenecektir. hkm ile i sal ve gvenliine ilikin almalarn riskdeerlendirmesi esasna dayandrlmas art koulmutur. Ayrca Uluslararas

alma rgt tarafndan 1985 ylnda kabul edilen ve Trkiye tarafndan 2004

ylnda imzalanarak yrrle giren Sal Hizmetlerine likin 161 Sayl

Szleme'nin (Occupational Health Services Convention) 5. maddesindeki "Her

iverenin istihdam ettii iilerin salk ve gvenlii iin sorumluluu sakl kalmak

kaydyla ve iilerin i sal ve gvenlii konusunda katlmnn gereklilii gz

nne al

narak, i sal

hizmetleri, iletmedeki i risklerine uygun ve yeterli olacakekilde aadaki grevleri kapsayacaktr. a. yerlerinde sala zararl risklerin

tanmlanmas ve deerlendirilmesi" ifadesi ile iyerinde verilecek i sal

hizmetlerinde de risk deerlendirilmesinin esas alnmas gerektii hkme

balanmtr.

4857 sayl Kanunu'nun 78. maddesi uyarnca karlan ve alma

ortamnn salk ve gvenlik artlarn dzenleyen ynetmeliklerde de (Grlt

Ynetmelii, Titreim Ynetmelii, Kanserojen ve Mutajen Maddelerle


12/114

2

almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik, Kimyasal

Maddelerle almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik,

Patlayc Ortamlarn Tehlikelerinden alanlarn Korunmas Hakknda Ynetmelik)

iverene alma ortamndaki risklerin nlenmesi, nlenmesi mmkn olmayan

risklerin deerlendirilmesi ve risklerle kaynanda mcadele edilmesi konusunda

zorunluluk getirilmitir. Risklerin deerlendirilmesinin belirli bir sistematik iinde

yaplmas iin eitli yntemler gelitirilmitir. Bu yntemler yardmyla takm

almas yaplarak eitli konumdaki kiilerin deneyimlerinden yararlanlabilir ve

her blmde yaplan incelemeler sonucunda elde edilen sonular ayn tipte olur.

Kk ve orta lekli iletmelerde byk lekli iletmelere gre daha sk

kaza meydana gelmektedir. Ancak bu iletmelerin ounda salk ve gvenlik

konularnda yaplan risk deerlendirmesi almalar zaman ve para kayb gibi

grlmektedir (1). Ayrca kk ve orta lekli iletmelerin i sal ve gvenliiyle

ilgilenen zel bir birimi yoktur. Bu nedenlerle bu tr iletmeler iin iverenin

kendisinin de kolayca uygulayabilecei basit risk deerlendirme yntemleri

gelitirilmesi uygun olur (2). Bu dnceden hareketle Ankara Dkmcler

Sitesinde faaliyet gsteren kk lekli dkmhanelerde risk deerlendirmesi

almas yaplmtr.

1.1. Amalar

Yakn Dnem Amalar

1. Dkm ikolunda faaliyet gsteren iyerlerinde risk deerlendirmesi yaparak

dkm sanayiindeki alma ortamna ilikin salk ve gvenlik riskleri hakknda

bilgi ortaya karmak,

2. Dkmhanelerdeki ortak riskler aras

ndan ncelikli olanlar

belirlemek,3. Belirlenen ncelikli riskler iin koruyucu nlemler nermek,

4. Dkmhanelerin allan blmlerine gre risk altndaki kiilerin says

konusunda bilgi elde etmek.

Uzak Dnem Amalar

1. Gelecekte yaplacak risk deerlendirmesi almalarna katkda bulunmak,

2. lkemizde i sal konularnn beklenen dzeye getirilmesi almalarna

katkda bulunmak.


13/114

3

2. GENEL BLGLER

2.1. Risk ve Risk Deerlendirme

Tehlike, insan yaralanmas veya hastal, maln hasar grmesi, iyeri

evresinin zarar grmesi veya bunlarn kombinasyonuna neden olabilecek potansiyel

bir durum veya kaynaktr.

Risk, genel olarak istenmeyen durumun ortaya kma olasl olarak

tanmlanmakta, fakat ou zaman olaslk ve sonucun fonksiyonu olarak ifade

edilmektedir. nsan salna, evreye veya mala gelebilecek bir zararn meydana

gelme olasl olan risk, olaan alma esnasnda mevcut bir tehlikenin

yaratabilecei zarareklinde de tanmlanabilir.

Risk deerlendirme, riskin bykln hesaplama ve riskin tolere edilebilir

olup olmadna karar verme yani riskleri makul bir seviyeye indirebilmek iin

gerekli nlemlerinbelirlenmesi ve bu nlemlerin hangilerinin ncelikle alnmas

gerektiine karar verilmesi ilemidir.

Risk deerlendirmesinin allagelmi gvenlik almalarna gre avantajlar

vardr. Derinlemesine ve sistemli bir deerlendirme risklerin anlalmasn

gelitirerek tehlikelerin azaltlmasna destek olur. Risk deerlendirmesinin genelamac sistemin olduu gibi kabul edilebilir olup olmadnn, deiiklik gerekip

gerekmediinin tespiti iin temel oluturmaktr. lave bir ama da nemli ve daha

nemsiz riskler arasnda ayrm yapmaktr (3).

2.1.1. Risk Deerlendirme Yntemleri

Risk deerlendirmesinde belli bir yntem kullanmann birtakm avantajlar

vard

r. ncelikle bir risk deerlendirme yntemi kullan

ld

nda al

lagelmigvenlik almalarna gre daha fazla tehlike ve iyiletirme nlemi ortaya kartlr.

yeri ortamndaki tehlikelere sistematik yaklaabilmek, takm almas yaplarak

eitli pozisyondaki kiilerin deneyimlerinden faydalanabilmek ve her blmde

yaplan incelemeler sonucunda ayn tipte sonular elde edebilmek iin risk

deerlendirmesi yaparken bir yntem kullanmak gerekmektedir. ktlar, aamalar

ve uygulanmas farkl olan risk deerlendirmesi yntemlerinden hangisinin

seilecei nem tamaktadr. Risk deerlendirmesinin ktlar, deerlendirmenin


14/114

4

tipine gre eitlilik gstermektedir. Baz yntemlerin uygulanmas sonucunda

iyerindeki tehlikelerin listesi ortaya karlrken baz yntemlerle de belli kazalarn

nasl meydana gelebileceinin ayrntl aklamas, bunlarn meydana gelme olasl

ve olas sonular bulunabilir.

Risk deerlendirme yntemleri teknik odakl, insan odakl ve sistem odakl

deerlendirme yntemleri olarak 3 snf altnda gruplanabilir. Teknik odakl

deerlendirme yntemleri Enerji Analizi, Tehlike ve letilebilirlik almalar, Hata

Aac Analizi; insan odakl deerlendirme yntemi nsan Gvenilirlik

Deerlendirmesi; sistem odakl deerlendirme yntemleri Gvenlii Analizi ve

Sapma Analizidir. Bu yntemlerin amac ve uygulan biimleri aada

aklanmtr (4).

Enerji Analizi

Enerji analizinin amac bir iyerindeki btn zararl enerjiler hakknda genel

bir gr oluturmaktr. nk iyerinde bir yaralanma veya zararn olumas iin o

iyerinde alanlarn hareketli makine paras, yksekten den bir para veya

elektrik voltaj gibi yaralayc bir enerji trne maruz kalmas gerekmektedir.

Enerji analizi 3 temel adm zerine kurulur:a) Zarara urayabilecek kiiler, ekipmanlar veya tesisler tespit edilmelidir.

b) Sz konusu enerji zarara neden olabilecek nitelikte olmaldr.

c) Mevcut koruyucularn (r: makine iin gvenlik koruyucular) zararn olumasna

engel olup olmad tespit edilmelidir.

Tehlike ve letilebilirlik almalar

Tehlike ve letilebilirlik al

malar

'n

n temeli zararl

sonular

olabileceksapmalarn ematik aratrmasnn yaplmasdr. Bu nedenle bu yntem sk sk byk

kaza meydana gelme potansiyeli olan kimya endstrisinde kullanlan bir yntemdir.

Bu yntemde tehlikeler zarara, yaralanmaya veya dierekillerdeki kayplara neden

olabilecek sapmalar olarak belirlenmitir. Yntemin karakteristik elemanlar aada

aklanmtr.

a) Ama: Analiz edilecek tesisatn her paras iin belirlenir, yerletirilen parann

nasl almasnn beklendiini ifade eder.


15/114

5

b) Sapma: Tehlikeli durumlara neden olabilecek planlanan ilev ekillerinden

sapmalarn aratrlmasdr.

c) Klavuz Kelime: Kontrol listesindeki klavuz kelimeleri, deiik sapma tiplerini

ortaya karmak iin kullanlan kelimelerdir.

d) Takm: Analiz, deiik zellikteki birka kiiden oluan bir takm tarafndan

ynetilir.

Hata Aac Analizi

Hata Aac Analizi, tanmlanm istenmeyen olay veya durumun nedenlerinin

mantksal kombinasyonunun grafiksel ifadesidir. Bu yntem, fonksiyonel hatann

ciddi sonulara neden olabilecei ve ayn zamanda nemli miktarda kaynan tehlike

analizi iin ayrlabildii karmak teknik sistemler iin uygundur. Ancak bu

yntemin uygulanmas olduka zordur ve genel olarak uzmanlar tarafndan kullanlr.

Ayrca bu yntem btn hatalarn bulunmasn garanti etmez. Genellikle deiik

analizciler deiik eitlilikte aalar retebilir fakat aacn deiik formlar olsa da

ierik hala ayndr.

nsan Gvenilirlik Deerlendirmesinsan Gvenilirlik Deerlendirmesi yntemi gvenlik mhendislerini ve insan

faktr uzmanlarn kapsar ve daha ok nkleer g sektrnde uygulanr. Yntemin

amac bir aktivitenin baar veya baarszlkla sonulanma ihtimalinin ortaya

karlmasdr. Yntemde daha ok saysallatrma zerinde durulur ve sonular

olaslk hesaplarnda kullanlr. Son aamada ise hatay azaltmak iin neriler

belirlenir ve bu neriler yazl belge haline getirilir.

Gvenlii Analizi

Gvenlii Analizi i grevlerinin arzaya urayabilecei aamalarn

listelenmesi ve her aamadaki tehlikelerin tanmlanmas temeli zerine dayanr.

retim sistemi uygulamann balangcnda makineler tarafndan kontrol edilen

grevler ve i talimatlar tarafndan ynetilenler olmak zere ikiye ayrlr. Bu iki

retim sistemi hem iilerin hem de iverenin bak alaryla gzlenir. Tehlikeler ve

korunma nlemleri bu gzlemlere dayandrlarak belirlenir. Yntemin


16/114

6

avantajlarndan biri hereyi aklkla ortaya koymas ve greceli olarak daha kolay

uygulanabilmesidir.

Sapma Analizi

Sapma Analizi retim sistemlerini ve faaliyetlerini incelemek amacyla

kullanlmaktadr. Yntemin amac kazalara ve dier problemlere neden olabilecek

sapmalar tanmlamak, analiz etmek ve koruyucu nlemleri tespit etmektir. Yntem,

iyerleri ve operasyonlar gibi kk sistemlere uyguland gibi tm fabrika gibi

daha byk sistemlere de uygulanabilir. retim sistemi teknik, insani ve

organizasyonel unsurlardan olutuu iin bu konudaki sapmalar gz nne almak

temel yaklam olmaldr. Sapma Analizi 4 admda uygulanr.

a) Hazrlk ve kurgu: Yntemde ilk adm olarak sistemin hangi byklkteki

parasnn analiz kapsamna alnaca belirlenir. Daha sonra sistem fonksiyonlara ve

ilgili faaliyetlerine gre fonksiyonel olarak yaplandrlr. Yaplandrmann sonucu

akm emas eklinde gsterilerek sistemin bir modeli oluturulabilir. Bakm

almalar ve atklarla ilgili ilemler gibi alt aktiviteler de bu modele dahil

edilmelidir. Yaplandrma tamamlandnda eitli blmlerin veya fonksiyonlarn

bir listesi elde edilmi olur.b) Sapmalarn tanmlanmas: Analizin bu aamasnn amac en temel sapmalar

ortaya karmaktr. Akla gelebilecek btn sapmalarn kapsanmas mmkn deildir

nk toplam say olduka fazladr. Her bir blm iin kazalar ve dier negatif

sonular meydana getirebilecek sapmalar tanmlanmaya allmaldr.

c) Sapmalarn deerlendirilmesi: Bu aamada sapmalarn ciddiyeti deerlendirilir.

Baz durumlarda sapmalarn ne sklkla olutuu ve hangi ciddiyette olduuna ilikin

bilgilere ulamak mmkn olur ve bu bilgiler deerlendirmeye destek olurlar. Verilergrmeler yardmyla veya i-tamir kaytlarnn incelenmesiyle elde edilebilir.

d) Gvenlik nlemlerinin nerilmesi: Sapmalar deerlendirilirken en nemlileri iin

alnmas gereken nlemler belirlenmelidir. Belli bir sapmann meydana gelme

olasln ortadan kaldrmak ilk yaklam olarak ortaya kar. Bunun anlam

faaliyette veya cihazda sz konusu olasl kaldracakekilde deiiklik yapmaktr.

Bu tr nlemler olduka etkilidir fakat uygulamas zordur.


17/114

7

2.1.2. Risk Deerlendirmesinin Admlar

Tm risk deerlendirme yntemleri temel olarak 4 aamadan geerek

tamamlanr (5).

Tehlikelerin Tanmlanmas

Risk deerlendirmesinde ilk olarak yaplmas gereken ilem, var olan

tehlikenin tanmlanmasdr. Tehlikenin olup olmadnn belirlenmesi ok nemlidir,

zira bir tehlikenin var olmas durumunda sonraki aamalarn yaplmas gndeme

gelecek, tehlike sz konusu deilse ileri almalara gerek olmayacaktr.

Risklerin deerlendirilmesi ve gerekli kontrol lmlerinin yaplmas iin

iyerinde lme, hastala, yaralanmaya, hasara veya dier kayplara sebebiyet

verebilecek tm istenmeyen olaylar "tehlike" olarak tanmlanr. ncelikle tm

tehlikelerin tanmlanmasn salamaldr ancak ar derecede ayrnt bilgi verilerek

gerek tehlikelerin grlmesi engellenmemelidir. Ayrca anlamsz tehlikelerin

zerinde younlalarak potansiyel tehlike gzden karlmamaldr. Baz potansiyel

tehlikeler iin alnm koruyucu nlemler mevcut olabilir. Geride kalan riskler

deerlendirilirken bu nlemlerin etkinlikleri gz nnde bulundurulmaldr.

Tehlikeler belirlenirken kullanlan malzeme, ekipman, imalatlar, i organizasyonugibi konular gzden geirilmelidir. Uyulmas gereken zel kanun ve ynetmelikler

mevcutsa bunlar tehlikenin belirlenmesine yardmc olabilir. Tehlike kaynaklar

sistematik olarak incelenmelidir. rnein tehlikeleri makine, i ekipman, elektrik,

kimyasal madde, alma sahas gibi gruplara ayrmak gerekebilir.

Belli zaman srecinde alm iyerlerinin ve sistemlerin analizinde bilgi

greceli olarak daha kolay elde edilebilir. Planlama aamasndaki retim tesisleri iin

bu bilgiler daha zor elde edilir. Tehlikenin tan

mlanmas

aamas

nda analiz edileceksisteme ilikin bilgiler aada sralanm olan kaynaklar kullanlarak elde edilebilir.

* Sal ve Gvenliine ilikin hukuki ve dierartlar

* alanlar ve dier ilgili taraflardan alnan bilgiler

* gnden fazla ign kayb ile sonulanan i kazalar ile ilgili kaytlar

* ilerin urad i kazalar ile ilgili raporlar

* Denetim sonular

* letiim belgeleri


18/114

8

* yerine zg tipik tehlike riskleri, benzer kurulularda olmu olan kaza ve olaylar

* Elektrik kullanm

* Yangn

* akemalar

* Makine, ekipman v.b. bilgiler

* Malzeme envanterleri (ham maddeler, kimyasallar, atklar, rnler ve alt rnler)

* Kimyasal ve tehlikeli maddelere ait Malzeme Gvenlik Bilgi Formlar (Material

Safety Data Sheet-MSDS)

* Tbbi mdahale ve ilk yardm raporlar, salk taramas sonular

Tehlikenin olup olmad konusunda epidemiyolojik yntemlerden de

yararlanlr. Ksa zamanda sonu verecek kesitsel ve tanmlayc almalarla nemli

bilgiler elde edilebilir. Gerektiinde vaka-kontrol tr almalarla bu konudaki

bilgiler desteklenebilir. Ancak epidemiyolojik almalar sonucunda da bir tehlikenin

sz konusu olup olmad ynnde karar verirken, bulunan ilikinin gc, tutarll,

temporal ilikinin varl gibi konulara dikkat edilmesi gerekir. Epidemiyolojik

almalar bakmndan hatrda tutulmas gereken bir nokta da kk risk artlarnn

dikkatli epidemiyolojik almalarla bile ortaya konmasndaki glktr. Yzde 20

ile 30 arasndaki risk artlarnda ok sayda kiiyi kapsayan ve titizlikle planlanmepidemiyolojik almalara gereksinim vardr.

Maruziyetin Deerlendirilmesi

alma ortamnda tehlikenin var olduu ynnde kuku olduunda,

alanlar asndan maruziyet deerlendirilmesi yaplmaldr. Bunun iin ncelikle

maruz kalan kiiler tespit edilir daha sonra maruziyetin tr, dzeyi ve sresi

hakk

nda bilgi toplan

r. Maruziyetin trnden kastedilen risk faktrnn vcuda girieklidir. rnein baz kimyasal maddeler deriyle temas sonucu zarar verebilir

bazlar ise solunum veya sindirim yoluyla vcuda girerek hasar brakr. Maruziyetin

dzeyi ise sz konusu risk faktrnn vcuda alnan miktarnn konsantrasyon veya

say olarak belirlenmesiyle elde edilen bir bilgidir. Bu tespit kan, idrar gibi vcut

svlarnn, vcut dokular veya hcrelerinin incelenmesiyle yaplabilir. Maruziyetin

sresinin belirlenmesinde kiilerin iyerinde gnlk alma sreleri gz nne


19/114

9

alnr. alma sresinin gnden gne farkllk gsterdii durumlarda maruziyet

sresi olarak kullanlmak zere ortalama bir deer alnabilir.

Maruziyet deerlendirmesinde nceden etkileri bilinen baz maddelerle olan

benzerliklerden yararlanlarak da fikir edinilmekle birlikte gerek deerlendirme iin

lmlerden yararlanlr. lmler iin evreden yani iyeri ortamndan rnekler

alnabilecei gibi kiilerden alnan (kan, idrar v.s.) biyolojik rneklerde de lm

yaplabilir.

Biyolojik deerlendirmede risk faktrnn vcuda alnan miktar vcut

svlar veya dokular zerinde yaplan lmlerle belirlenir. Bu sonular alma

ortamndan bamsz olarak elde edilmi deerlerdir. Bu yaklam bireylerin tek tek

ne kadar etkilenmi olduklarnn anlalmas bakmndan ok kymetlidir. Ancak

biyolojik deerlendirme iin her bireyden ayr ayr rnek alnmas gereklidir. Bu ise

hem zaman alc hem de pahal bir yaklamdr. evresel deerlendirmede ise

alma ortamnn havasndan, sudan, topraktan veya yiyeceklerden rnekler alnarak

maruziyetin dzeyi tespit edilir. zellikle byk topluluklarn geni corafik

alanlarda alma yapt durumlarda ortam lmleri kiisel lmlere gre daha

pratik bir yntemdir. Ancak kiilerin tehlike kaynana olan uzaklk ve yaknlklar,

ortamda havalandrma gibi koruyucu uygulamalarn varl ve rnek alnd esnadaalp almad, bireylerin kiisel koruyucu kullanma durumlar ve kiiler aras

biyolojik farkllklar nedeniyle evresel deerlendirme sonular bireylerin gerek

maruziyetleri hakknda doru bilgi vermekten uzaktr. Tm lm yntemlerinde

rnek alma ilemi genel alma artlarn temsil eden bir zaman diliminde

yaplmaldr. Ayrca lmlerin periyodik olarak yenilenmesi ve lm sonularnn

her seferinde deerlendirilmesi gerekmektedir.

Doz-Cevap likisinin Deerlendirilmesi

Risk deerlendirmesinde nc aama doz-cevap ilikisinin

deerlendirilmesidir. Doz-cevap ilikisinin deerlendirilmesi, herhangi bir olumsuz

durumun ortaya kmasnda rol olan bir etkenin en az dzeyinden balayarak artan

miktarlarnn olumsuz durumun ortaya kma olasln artrp arttrmadn

belirleyen bir incelemedir. Baka bir deyile doz-cevap deerlendirmesi, risk


20/114

10

faktrnn maruz kalanlar tarafndan alnan dozu ile bu dozlarn olumsuz etkileri

arasndaki ilikiyi ortaya karan bir almadr.

Bu deerlendirmenin ilk aamas olan alnan dozun belirlenmesinde baz

problemler ortaya kmaktadr. nk baz kimyasal maddeler vcuda girdikten

sonra ykma urar ve konsantrasyonlar der, bazlar tamamyla vcuttan atlr,

bazlar ise vcudun eitli blmlerinde birikir. Bu nedenle alnan doz yerine baz

hesaplamalar ve dzeltme faktrleri kullanlarak elde edilen "etkin doz" tanm

kullanlr ki bu deer sz konusu risk faktrnn vcut organlarna giren net

miktarn verir.

Etkin dozun tespitinden sonra etkinin yani etkilenilen maddeye bal olarak

ortaya kan belirtilerin deerlendirmesi yaplr. Etkilenmenin deiik dozlarnda

ortaya kan belirtilerin de farkl dzeylerde olup olmad incelenir. Bu konuda da

farmakodinamik (veya toksikodinamik) kavramdan yararlanlr. Bir maddenin

farmakodinamik zellii o maddenin vcuttaki kimyasal reaksiyonlarla olan ilikisi

anlamna gelmektedir. Bu etkilenmeler sonucunda baz klinik belirti ve bulgular

ortaya kar. Doz-cevap ilikisinde ilk olarak etken maddeye bal herhangi belirtinin

ortaya kmad dzey (NOEL: No Observed Effect Level) belirlenir. Kimi zaman

da maddeye bal bir belirti grlmekle birlikte bu belirtinin nemli olup olmadveya istenmeyen bir etki olup olmad konusuna iaret etmek zere istenmeyen bir

belirtiye yol amayan doz (NOAEL: No Observed Adverse Effect Level) belirlenir.

Bu dozun daha fazlas istenmeyen belirtinin meydana gelmesine neden olan en dk

doz (LOAEL: Lowest Observed Adverse Effect Level) olarak bilinir.

Doz-cevap ilikisinin incelenmesinde insanlardan elde edilen deerler

kullanlmak suretiyle yaplan almalar az saydadr. te yandan insanlarn gerekte

maruziyetleri ok dk dzeylerdedir. Bu yzden doz-cevap ilikisini insan verisiile deerlendirme olana pek yoktur. Bu durumda hayvan deneyleri yaplmak

suretiyle doz-cevap ilikisi deerlendirilmeye allr. Ancak hayvan deneylerinde

kullanlan dozlar ou kez insanlarn gerek yaamda karlamad yksek

dozlardr. Yksek dozlarla elde edilen doz-cevap grafiklerinden ekstrapolasyon

yntemi ile dk dozlardaki etkilenme konusunda fikir edinilmeye allr ki bu

yaklamda da hataya ak olan noktalar vardr. Elde edilen doz-cevap grafiinin

lineer olmad durumlarda ekstrapolasyon ynteminde hata olasl daha yksektir.


21/114

11

Riskin Karakterizasyonu

Risk deerlendirmesinin son aamas olan risk karakterizasyonunun amac

risk deerlendirmesinin tm admlarnda elde edilen verilerin derlenerek olumsuz

etkilerin tr ve arl konusunda bilgi oluturulmasdr. Bunun iin nceki

aamalarda kullanlan deerlendirme yntemlerinin trleri, bu yntemlerde hataya

ak olan noktalar, deerlendirmenin ve hesaplamalarn ka kiilik grupta yapld,

kullanlan istatistik testler ve nemlilik dzeyleri gibi noktalar dikkate alnarak

yorum yaplr. Bu amala sk olarak kullanlan bir yaklam bireyin yaam boyu

riskinin belirlenmesidir. Herhangi bir kii iin yaam boyu risk ok dk bir

olaslktr ve sklkla milyonda bir dzeylerinde ifade edilir.

Risk karakterizasyonunda sk olarak kullanlan bir dier yaklam da

toplumsal dzeydeki riskin tahminidir. Bu tahminde, bir iyerinde alanlar

arasnda, rnein bir yl veya on yl sresince ka kiide istenmeyen belirtilerin

ortaya kmasnn beklendii ifade edilir. Toplum riski, bireysel risk deerinin etkene

maruz olan kii says ile arplmaseklinde hesaplanr.

Risk karakterizasyonu amac ile rlatif risk ve bu riske bal olarak

kaybedilen yaam sresi de kullanlmaktadr. Rlatif risk, etkene maruz olan

gruptaki riskin, maruz olmayan gruptaki riske oranlanmas eklinde hesaplanr. Buetkene maruz olma sonucunda gn-ay veya yl olarak yaam sresinden ne kadarlk

kayp olduu eklindeki deerlendirme de risk karakterizasyonu amac ile

kullanlabilir.

2.1.3. Risk Deerlendirme Matrisi

Risk deerlendirmesi sonunda ortaya karlan riskler iin nem ve ncelik

s

ras

yapmak, baka bir deyile elde edilen verileri say

sal olarak ifade etmek iinarlk ve olaslk matrisleri kullanlabilir (6).

Matris diyagramlar iki veya daha fazla deiken arasndaki ilikiyi analiz

etmekte kullanlan deerlendirme aralardr. Bu yntem basit olmas dolaysyla tek

bana risk deerlendirmesi yapmak zorunda olan aratrmaclar iin idealdir. Ancak

deiik alma yntemleri ieren veya birbirinden ok farkl akm emasna sahip

ilerin hepsi iin tek bana yeterli deildir ve aratrmacnn birikimine gre

yntemin baar oran deiir.


22/114

12

Risk derecelendirmesini risk matrisi ile yapabilmek iin ncelikle tespit

edilen riskler iin olaslk ve arlk deerleri belirlenmelidir.

Olaslk Derecesinin Belirlenmesi

Bir olayn meydana gelme olasl Tablo 2.1deki derecelendirme

kullanlarak belirlenir. Meydana gelme olasl iin beklenmez, belki, muhtemel,

ok muhtemel, kesin deerlerinden biri saptanr. Tablo 2.1de bir olayn

gerekleme olasl derecelendirilerek gsterilmitir.

Tablo 2.1. Bir olayn gerekleme olasl.

Olaslk Skor Deerlendirme

Beklenmez (2) Ylda bir

Belki (4) ayda bir

Muhtemel (6) Ayda bir

ok muhtemel (8) Haftada bir

Kesin (10) Her gn

Bir olayn meydana gelme olaslna karar verirken iyerine ve iilere ait baz

zelliklerin gzden geirilmesi gerekir. Bu zellikler maddeler halinde aklanacaktr

(4).

a) Maruz kalan ii says: Genellikle maruz kalan iilerin says arttka bir olayn

meydana gelme olasl artacaktr. rnein, bir dkm potasn tayan iilerin

says hesaba katlmaldr.

b) Maruz kalan iilerin ustalklar ve deneyimleri: Bir grevi yerine getiren iilerin

eitimli ve o konuda maharetli olmalar bir olayn olma olasln azaltacaktr.

Ayrca bir iinin sa ya da sol el kullanmas gibi kendine zg zellikleri de

kabiliyetini etkileyecektir.

c) Maruziyetin sresi: Genellikle bir iinin ok daha uzun bir sre maruziyeti

beraberinde bir olayn meydana gelme olasln da artracaktr.

d) Tehlikenin konumunun alanlara ve dier tehlikelere gre grece durumu:

rnein grltl bir makinenin yannda alan bir iinin iitme kaybna uramas


23/114

13

olasl bu makineye ok daha uzak bir mesafede alan iilere nazaran ok daha

fazla olacaktr.

e) Tela ve aknlklar: Zamann kstl olmas iinin bir grevi dikkatli birekilde

yerine getirmesini engelleyecektir. rnein potadaki ergimi metali soutmadan

kalplara dkmek zorunda olan ii bu telala ergimi metalin kendi ayana veya

eline sramasna neden olabilir.

f) Maddelerin miktarlar veya birden fazla maruziyet zellii iermesi: yerinin bir

blmnde meydana gelen olumsuz bir durum dier blmleri de etkileyebilir.

rnein dkmhanenin bir blmnde meydana gelen kk bir yangn boya

yaplan blmdeki boya ve tinerlere srarsa yangn byyebilir.

g) evre artlar: yerindeki alma ortam bir olayn meydana gelme olasln

arttrabilir. rnein indksiyon ocaklarna enerji salayan elektrik panolarnn

etrafnda su birikintisinin bulunmas iilerin elektrik akmna kaplma ihtimalini

arttracaktr.

h) Malzeme durumu:almasn arzal veya anm bir malzemeyle yapan iinin

bu alma srasnda yaralanma olasl ok yksek olacaktr.

Arlk Derecesinin BelirlenmesiBir olayn arlk derecesi ise Tablo 2.2.deki derecelendirme kullanlarak

belirlenir. Bir olayn gereklemesi durumunda arlk deeri iin ok hafif, hafif,

orta, ciddi, ok ciddi deerlerinden biri saptanr. Tablo 2.2.de bir olayn

gereklemesi durumunda arl derecelendirilerek gsterilmitir.

Tablo 2.2. Bir olayn gereklemesi durumunda arl.

Arlk Skor Deerlendirme

ok hafif (2) saati kayb yok, ilkyardm gerektirmeyen

Hafif (4) gn kayb yok, ilkyardm gerektiren

Orta (6) Hafif yaralanma, tedavi gerekir

Ciddi (8) lm, ciddi yaralanma, meslek hastal

ok ciddi (10) Birden ok lm, srekli i gremezlik


24/114

14

Bir olayn gereklemesi durumunda arlk derecesine karar verirken

iyerine ve iilere ait baz zelliklerin gzden geirilmesi gerekir. Bu zellikler

maddeler halinde aklanacaktr.

a) Kayt ve istatistikler: yerinde meydana gelmi olaylarla ilgili istatistikler ve

iyerinde kullanlan makinelerin reticilerinden alnan bilgiler bir olayn arlk

derecesine karar verirken faydal olacaktr.

b) Zincirleme reaksiyon potansiyeli: Bir tehlike ortadan kaldrlamadysa bir dizi

daha tehlikeli durumun gelimesine ve olumasna neden olacaktr.

c) Maddelerin konsantrasyonu veya miktar: Bir kimyasal madde seyreltik formunda

hafif dzeyde salk sorununa neden olabilecekken ayn kimyasaln konsantre formu

lme neden olabilir.

d) Hareket eden ve frlayan paralarn hz

e) Ykseklikler: Yksekten den paralarn iileri yaralama ya da ldrme olasl

daha yksek olacaktr.

f) Arlklar: Bir iinin 60 kg arlndaki potay kaldrmas durumunda geirecei

muhtemel sakatln iddeti 30 kg arlndaki potay kaldrmas srasnda

geirecei sakatln iddetinden fazla olacaktr.

g) Kuvvet ve enerji dzeyleri: Bir elektrik kaynann voltaj ykseldikeverebilecei zararn iddeti de artacaktr.

Risk Skorunun Belirlenmesi

Risk skoru hesab yaplrken;

risk dzeyi = arlk x olaslk (2.1.)

forml kullanlr. Forml 2.1.'i temel alarak oluturulmu matrise, Tablo 2.1. ve

Tablo 2.2.den elde edilen veriler yerletirilerek risk skoru elde edilir. kan sonucun

byklne gre en byk deerden balayarak riskler iin gerekli nlemler alnr.

Tablo 2.3.de arlk ve olaslk matrisi verilmitir.


25/114

15

Tablo 2.3. Arlk ve olaslk matrisi.

Arlk

ok hafif Hafif Orta Ciddi ok ciddiOlaslk (2) (4) (6) (8) (10)

Kesin (10) 20 40 60 80 100

ok muhtemel (8) 16 32 48 64 80

Muhtemel (6) 12 24 36 48 60

Belki (4) 8 16 24 32 40

Beklenmez (2) 4 8 12 16 20

Kabul Edilebilirlik Dzeyinin Belirlenmesi

Arlk ve olaslk matrisine gre kan risk skoru Tablo 2.4.de gsterilen

verilere gre deerlendirilir ve gerekli nlemler alnr.

Tablo 2.4. Risk skorunun kabul edilebilirlik deerleri.

Risk skoru Kabul edilebilirlik dzeyi

0-8 nemsiz risk Belirlenen riskleri ortadan kaldrmak iin kontrol prosesleri

planlamaya ve gerekletirilecek faaliyetlerin kaytlarn

saklamaya gerek olmayabilir.

12-24 Risk uygun ekilde

kontrolde

Belirlenen riskleri ortadan kaldrmak iin ilave kontrol

proseslerine ihtiya olmayabilir. Ancak mevcut kontroller

srdrlmeli ve bu kontrollerin srdrld

denetlenmelidir.

32-48 Risk kontrol zayf,

yetersiz

Belirlenen risk azaltlncaya kadar i balatlmamal eer

devam eden bir faaliyet varsa derhal durdurulmaldr. Risk

iin devam etmesi ile ilgiliyse acil nlem alnmal ve bu

nlemler sonucunda faaliyetin devamna karar verilmelidir.

60-100 Kabul edilmez risk Belirlenen risk kabul edilebilir bir seviyeye drlnceye

kadar i balatlmamal eer devam eden bir faaliyet varsa

derhal durdurulmaldr. Gerekletirilen faaliyetlere

ramen riski drmek mmkn olmuyorsa, faaliyet

engellenmelidir.


26/114

16

2.2. Kk ve Orta lekli letmeler

alma ortamnda iyerleri eitli byklktedir. yerlerinin byklne

karar vermek iin kullanlan hammadde miktar, harcanan enerji tr ve miktar,

retim miktar, makinelerin toplam gc, atklar gibi eitli ltler kullanlmak

suretiyle snflamalar yaplabilir. Ancak bu ltler hem zaman zaman deikenlik

gsterebilir hem de btn iyerleri iin bu bilgileri doru olarak saptama olana

bulunmayabilir (5).Kk ve orta lekli iletmelerin snflandrlmasnda iyerinde

alan ii says ltnn kullanlmas uluslararas kabul grm bir yaklamdr.

Bu konuda Devlet statistik Enstits (DE), ktisadi birlii ve Gelime Tekilat

(OECD), Avrupa Topluluu ve Kk ve Orta lekli Sanayii Gelitirme ve

Destekleme daresi Bakanl (KOSGEB) tarafndan oluturulan snflandrmalar

Tablo 2.5., Tablo 2.6., Tablo 2.7. ve Tablo 2.8.da gsterilmitir.

Tablo 2.5. DEye gre kk ve orta lekli iletme tanm.

letme tipi i says

Kk lekli iletme 1-9

Orta lekli iletme 10-24

Byk lekli iletme 25+

Tablo 2.6. OECD'ye gre kk ve orta lekli iletme tanm.

letme tipi i says

ok kk lekli iletme 20den az

Kk lekli iletme 20-99

Orta lekli iletme 100-499Byk lekli iletme 500+


27/114

17

Tablo 2.7. Avrupa Topluluuna gre kk ve orta lekli iletme tanm.

letme tipi i says

Mikro iletme 1-9Kk ve orta lekli iletme 10-499

Byk lekli iletme 500+

Tablo 2.8. KOSGEB'e gre kk ve orta lekli iletme tanm.

letme tipi i says

Kk lekli iletme 1-50

Orta lekli iletme 51-151

Deiik lke ve kurulular arasnda farkl grler olmakla birlikte kk

iletme tanm iin 50 ii says olduka yaygn olarak benimsenen bir deerdir.

Buna gre alan says elliden az olduunda "kk" iletmeden, daha fazla

olduunda da "byk" iletmeden sz edilmektedir. Elliden az iinin alt

iyerlerinden 1-9 ii alan yerler "ok kk iletme" olarak da adlandrlmaktadr.

Benzeri ekilde elliden fazla sayda iinin alt iyerlerinde de 50 ile 200 veya

250 arasnda iisi olan iyerleri "orta byklkte iletme" daha ok ii alan

yerler de "byk iletme" eklinde snflanmaktadr. Bu durumda Trkiyede 2003

ylnda mevcut 777.177 iyerinden 762.272 tanesi (%98.1) kk iletme eklindedir

(Tablo 2.9.). Bunlarn da en byk blm (%88.2) 1-9 iinin almakta olduu

ok kk iletmelerdir. kiyzellinin zerinde iisi olan iyerleri ise btn

iyerlerinin binde 3 n oluturmaktadr. Bin ve zerinde kiinin alt ok byk

iletme olarak adlandrlabilecek iyeri says ise 156'dr. Ayn ylda alan 5 615238 iinin de 3 202 876s (%57) kk iletmelerde almaktadr.


28/114

18

Tablo 2.9. i saylarna gre iyeri byklkleri, Trkiye, 2003.

yeri tr i says Say Yzde

ok kk 1-9 685.449 88.2Kk 10-49 76.823 9.9

Orta 50-250 12.765 1.6

Byk 251+ 2.140 0.3

Toplam 777.177 100.0

Kk iletmelerin alanlar, iverenleri ve retim biimleri asndan baz

ortak zellikleri vard

r.alanlarn genel eitim dzeyleri dktr, ounun da mesleki ynden

eitimi yoktur. Genellikle ocuklukta balanm olan bir ite zaman iinde renilen

bilgi ve beceri ile alma sz konusudur. verenin de genel ve mesleki eitimi ou

kez yeterli deildir. verenin iin olas riskleri ve nlemler konusunda yeterince

bilgi sahibi olmamas, iyerindeki salk ve gvenlik nlemlerinin yetersizlii

sonucunu dourmaktadr. Bunun yan sra iverenin maddi ynden gsz olmas da

nlemlerin alnmas bakmndan bir dier dar boaz durumundadr.

alma sresi genellikle uzundur ve dzenli deildir. yknn fazla

olduu gnlerde ge saatlere kadar alma sz konusu olabilir.

alanlarn genel salk dzeyleri dktr, zellikle solunum yolu

enfeksiyonlarnn grlme olasl yksektir. Ayrca iverenin ve alanlarn eitim

dzeyinin dk olmas, iyerinde alma koullarnn olumsuzluu, koruyucu

nlemlerin yetersizlii gibi nedenlerle alanlar arasnda kaza geirme olasl

yksektir. yerinin niteliine ve ortamdaki risk faktrlerine gre deimekle birlikte

meslek hastal da fazla grlr.

Kk iletmeler eski teknolojinin kullanld iyerleridir. Eski teknoloji,

verimlilii dk koruyucu dzenekler bakmndan ou kez nemli eksikleri olan

yntemlerdir.

yerinde havalandrma, aydnlatma gibi fizik koullar bakmndan ileri

derecede yetersizlikler sz konusudur. zellikle k mevsiminde snma sorunlar

vardr. yerinde akar su, tuvalet, soyunma-giyinme dolaplar v.s. ou kez yoktur.

Kiisel koruyucu malzeme ya yoktur ya da amaca uygun deildir ve kullanlmaz.


29/114

19

Gnmzde hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde ekonomik ve

sosyal kalknmann temeli sanayilemenin belkemii kk ve orta lekli

iletmelerdir. Bu iletmeler deien amzn gereidir. Evrenselleen piyasa

ekonomisinin temeli olan rekabetin yerlemesi ve srdrlmesi kk ve orta lekli

iletmelerin varlna baldr. Ekonomik hayatta ayakta kalmak ve baarmak gds

ile ynlendirilen ve ynetilen bu iletmeler bir ekonominin canllnn

gstergesidirler ve ekonomiyi kemiklemekten ve kmekten korurlar. nk

lkemiz ekonomisinin temel dinamiini oluturan orta snf zellikleri nedeniyle

toplumsal dzenimizin temeli istikrarn garantisi ve istihdamn motoru olan kk ve

orta lekli iletmeler toplumsal ve ekonomik sistemimizde ok nemli bir konuma

sahiptirler. Bu nedenle 2000li yllarn deien koullar dorultusunda dnya

ekonomisi ile entegrasyon srecinde ekonomi politikamzda bu tr iletmelere zel

bir nem vermek gerekmektedir (7).lke ekonomisine bu denli katks olan kk ve orta lekli iletmelerin

kendilerine zg birok sorunu bulunmaktadr. Ancak bu sorunlarn zmne ve bu

iyerlerinin glendirilmesine ynelik tm giriimler ekonomik arlkl olmakta ve

alanlarn salk ve gvenlik sorunlar hep ihmal edilmektedir (8). alanlarn

iyerlerindeki fiziksel ve kimyasal etmenlerin zararlarna, retim ara ve gerelerinintehlikelerine, kullanlan ham ve yardmc maddelerin eitli zararl etkilerine maruz

kalmalar i sal ve gvenlii sorunlarnn temelini oluturmaktadr. Bu nedenle

salk ve gvenlik sonular dikkate alndnda risklerin saptanmas yani riskin

deerlendirmesi ve kontrol i sal ve gvenlii hizmetleri bakmndan nem

tamaktadr. Risk deerlendirmesinin temel amac iyeri ortamndaki ncelikli

risklerin tespit etmek, tespit edilen ncelikli riskler iin uygun iyiletirme nerileri

getirmek, al

ma ortam

kalitesinin ykseltmek ve sonu olarak i kazalar

n

n vemeslek hastalklarnn nlemektir.

2.3. Dkm Sektr ve Dkm lemi

Dkm sektr de bata makine imalat, otomotiv, maden ve savunma sanayii

olmak zere eitli konularda retim yapan ve kk sanayide nemli yer tutan bir i

koludur. Ylda 66 milyon tonluk dnya dkm sektrnde ilk iki sray bu retimin

%40n gerekletiren ABD ve in almaktadr. Trkiye ylda 1 milyon tonluk


30/114

20

dkm retimiyle Avrupada 6., dnyada ise 14. srada yer almaktadr. Trkiye,

yllk 1.5 milyar dolarlk retim deerine sahip toplam 1 milyon ton dkm

retiminin %70ini ihra etmektedir. Bugn Trk dkm rnleri sektrnde zel

sektre ait 83 byk sanayi kuruluu, 187 adet kk ve orta lekli iletme, 912

adet kk atlye boyutunda dkmhane iletmesi faaliyet gstermektedir.

Ankarada dkm sektrnn gelimesi 1950li yllarda Krkkale Makine

Kimya Fabrikalarndan ayrlan ustalarn kurduu dkmhanelerde balamtr.

Zamanla sanayinin gelimesi ve yaplama younluu nedeniyle dkmhaneler iin

ehir merkezinden uzakta bir yerleim alan kurulma ihtiyac ortaya kmtr. 1988

ylnda Aya Yolu 25. kilometrede 177.000 mlik arazi zerine kurulan Dkmcler

Sanayi Sitesi 118 adet dkmhane ile faaliyet gstermeye balam; daha sonraki

yllarda ek inaat almalarnn da tamamlanmasyla bu say 200e ulamtr.

Dkmcler Sanayi Sitesinin yllk toplam dkm kapasitesi yaklak 50.000

tondur. Pik, sfero, elik ve demir d eitli dkm rnleri retilerek 30.000.000

dolarlk katma deer yaratlmaktadr. Trkiye dkm ihtiyacnn yaklak % 5i

Ankara Dkmcler Sitesindeki dkmhaneler tarafndan karlanmakta olup sitede

2.000 civarnda ii istihdam edilmektedir (9).

Dkm teknii, metal veya metal alamlarnn eritildikten sonra sgeirimlilii olan bir kalbn iine dklmesi ve katlatrlarak yap paralarnn elde

edilmesi temeline dayanr. Metallerin sv haldeyken sahip olduklar ok yksekekil

alma yetenei bu teknik ile deerlendirilir.

Bir dkm parasnn elde edilmesinde genel olaraku sra izlenir (10, 11):

I Elde edilmek istenen parann modelinin yaplmas

II Modele uygun ekilde maa ve kalp yaplmas

III Metalin ergitilmesi ve kal

p iine dklmesiIV Dkm zerinden kalp ve maalarn ayrlmas

V Bitmi dkm zerinden fazlalklarn alnmas

VI Kaynak, boya ve kontrol ilemleri

Her dkmhanenin riskleri kendine zg olabilir. rnein metal olarak

magnezyum kullanan bir dkmhanedeki parlama riski (demir, aluminyum vb.)

baka cins metal kullanan dkmhanede olmayabilir.


31/114


32/114

22

Maa frnlar nemli miktarda piroliz rnlerinin aa kmasna neden

olur. Piroliz rnleri maruz kalanlarda ba arsna yol aar. Maa karmlarnn

hazrlanmas srasnda karm oluturan maddelere temas edilmesi cilt tahriine

neden olabilir. Souk sertletirme ileminde maa kumu zerine karbondioksit

pskrtldnde ortaya sodyum karbonat ve silika jeli kar. Sodyum silikat alkali

bir bileiktir ve deriye veya gze temas ettiinde zarar verir. Souk sertletirme

ileminde kullanlan karbondioksitin sakland basnl tplerin vana

balantllarnn ve basn gstergelerinin salam olmamas patlama tehlikesini

ortaya karabilir. Ayrca karbondioksit gaz kapal ve dar alanlardaki oksijen

konsantrasyonunu drebilir.

Kalp yapm, iine dkm yaplacakekilleri elde etmek amacyla zel kalp

kumu kullanlarak model eklinin negatifi olan ukurlarn hazrlanmas ilemidir

(ekil 2.1.). Demir dkmhanelerinde en ok kullanlan kalp kumu olan "yeil

kum", silika kumu, kmr tozu, akl ve organik balayclardan oluur. Maa

yapmnda kullanlan s ile ekillendirme, soumaya brakma, gazla sertletirme

yntemleri kalp yapmnda da geerlidir.

ekil 2.1. Dkme hazr hale getirilmi kalplar.

Birletirme esnasnda kolaylk salamas asndan modeller ve kalplar iki

para halinde imal edilir. Modelin alt yars derece ad verilen alt kaba yerletirilir;

derece ile model arasndaki boluktan nce ince daha sonra kaba kum dklr.

Kumun kalp haline gelecek ekilde sertlemesi iin zerine haval tokmak

yardmyla basnl hava pskrtlr. Modelin st yars da baka bir derece iine


33/114

23

yerletirilerek ayn yntemle kalbn st yars elde edilir. Erimi metalin modelin

iine aktlabilmesi iin kalbn zerinde oluklar olmas gerekir. Bunun iin tahta

paralar kullanlarak kalpta kanallar eklinde boluklar oluturulur. Son aama

olarak model kalp kumundan ayrlr. Kalp iine maalar yerletirilir. Kalbn her iki

yars birletirilir ve dkm iin hazr hale getirilir.

Silis tozu, kumun kullanld her ilemde ortaya kan ortak bir sorundur.

Kalp kumu genellikle sv reine ile slatld veya kartrld iin solunabilir toz

miktar daha dktr. Modelin kalptan kolayca ayrlp karlabilmesini salamak

iin bazen kalp iine talk serpilir. Solunabilir nitelikteki talk tozu, bir tr

pnmokonyoz olan talkozis hastalna neden olmaktadr.

Kalbn elle yapld dkmhanelerde ortama yaylan madde miktar

otomasyonla alan dkmhanedekilere gre daha fazladr. Dkmn yzeyinin

przsz olmasn salamak iin kalp zerine izopropil alkol iinde znm halde

bulunan kimyasal maddeler pskrtlr. Bylece kalp i yzeyi bir eit grafitten

oluan bir tabaka ile kapanm olur. Ancak bu kimyasallar s ile temas ettiklerinde

yangn riskini ortaya karmaktadrlar. Ayrca organik zclerle temas sonucu

dermatit olasl sz konusudur. Elle kalp yapm byk ve ar paralarn (derece,

kalp kumu v.s.) kol kuvvetiyle tanmasn gerektirir ki bu ilem iilerde belarlarna neden olur. Kalp yapmnda kullanlan haval tokmak el-kol titreim

sendromuna ve yksek dzeyde grltye neden olur.

2.3.3. Metalin Ergitilmesi ve Kalp ine Dklmesi

Ergitme ve dkm, yeterli bir akclk kazanacak ekilde ergitilen metalin

zel aktma kanallar araclyla kalp iine doldurulmas ilemidir. Demir

dkmhanelerinde pik demir veya dkme demirden dkm yap

labilir. eitlikaynaklarda pik demiri deiikekillerde tanmlanmaktadr. allan hammaddenin

bileimine ve ksmen alma koullarna bal olarak pik demirin kimyasal yaps

aadaki limitler arasnda deimektedir.

Fe : %90-95

C : %3,5-4,5

Mn : %0,5-0,8

Si : %0,7-3,5


34/114

24

S : %0,02-0,12

P : %0,10-0,90

Dkme demir birok dkm piki ve hurdalarn harmanlanp beraber eritilmesi

sonucunda elde edilir. Dkme demir ortalama % 1,7den fazla karbonu bnyesinde

bulunduran deiik oranlarda manganez, kkrt ve fosfor bir demir-karbon

alamdr.

Demir dkm sektrnde metalin eritilmesi iin arlkl olarak kupol oca

kullanlr. Kupol oca dik konumda duran uzun bir frndr, st ksmnda yukarya

doru alan menteeli kapa vardr. Yakt olarak kmr ve kire ta kullanr.

Eritilecek malzeme, kupol ocan st ksmndaki kapaktan ieri vin yardmyla veya

metal tayclar yardmyla dklr. Alt ksmda yanan kmrn ortaya kards

aklklardan malzemenin beslendii blme ular ve demiri ergitir. Ergiyen metal

kupol ocan alt ksmndaki ak azdan akar (ekil 2.2.).


35/114

ekil 2.2. Kupol ocak.


36/114

26

Ergitilen alam eitlerinin az olduu yani ounlukla ayn tip malzemenin

dkld ve dkmn srekli devam ettii dkmhanelerde indksiyon oca

kullanlr (ekil 2.3.). ndksiyon ocaklarnn alma prensibi elektrik akm

kullanlarak metal ergitilmesi esasna dayanr. ndksiyon ocann potas dnda

sarl bulunan bobinden geirilen alternatif akmn srekli yn deitirmesi ile pota

iine yerletirilmi olan metalde yine srekli yn deitiren elektromanyetik

deiken alanlar meydana gelir. Bu deiken alanlarn yarattklar elektrik akmlar

ise malzeme direnci ile s enerjisine dnerek malzemenin ergitilmesini salar.

Ergitilen malzeme potann mekanik olarak devrilmesi ile seyyar potalara aktarlr.


37/114

ekil 2.3. ndksiyon oca.


38/114

28

Dkm sektrnde kullanlan ocak eitleri, alma prensipleri ve

dezavantajlar Tablo 2.10.da ayrntl olarak aklanmtr.

Tablo 2.10. Dkmhanelerde kullanlan ocak eitleri ve zellikleri.

Ocak ad Yakt Ergitme

esneklii

alma

scakl

alma

sresi

Ykseklik Dezavantaj

Kupol ocak Metalurjik

kok

Pik

Sfero

1500 C 10 saat 6 m CO ve s

k

ndksiyon

oca

Elektrik Pik

Sfero

elik

Alminyum

1700 C 24 saat 2 m Metal duman

k

Dner ocak Sv yakt

(mazot)

Pik

Sfero

Kurun

1600 C 5 saat 5 m Metal duman

k, grlt

Yer ocak Sv yakt Alminyum

Bakr

1300 C 15 saat 1-1,5 m Metal duman

k

Kupol ocakla yaplan ergitme ilemlerinde ar malzemelerin ocaa

yklenmesi iin genellikle elektromagnetler (mknats) yardmyla malzeme kaldran

vinler kullanlr. Bu tip almalar srasnda vin bann iilere arpma tehlikesi

vardr. Ayrca hammaddeyi kaldran, tayan veya temas eden iilerin el ve

ayaklarnda yaralanma veya ezilme meydana gelebilir. Ocak etrafndaki zemin

zerindeki seviye farkllklar veya boluklar taklma ve dmelere neden olabilir.

Kupol ocaklar youn miktarda karbonmonoksit kna neden olur ki bu gaz

besleme haznesinin kapandan szp iyeri ortamna yaylabilir. Karbonmonoksit

kokusuz, renksiz bir gazdr ve aniden zehirleyici konsantrasyonlara ulaabilir. Kupol

ocaa st ksmndan malzeme yklenmesi esnasnda bu blmde gzlemci olarak

alan iiler aaya dme tehlikesiyle kar karyadr. Ergimi metalin kupol

ocaktan kepelere veya potalara aktarma ilemi srasnda ergimi metal paralar

iilerin zerine srayabilir, pota devrilebilir, pota iinde su varsa buhar patlamas

meydana gelebilir, ultraviyole radyasyon yayan ergimi metalin plak gzle


39/114

29

izlenmesi katarakt oluturabilir. Ayrca erimi metalin tanmas veya boaltlmas

ilemleri esnasnda demir oksit ve dier metal oksitlerin dumanlarna maruziyet

szkonusu olmaktadr. Kalp iine erimi metalin aktlmas esnasnda ortaya kan

karbonmonoksit, duman ve polinkleer aromatik hidrokarbonlar (PAH)

kanserojendir ve solunum yollarnda hassasiyet yaratr.

ndksiyon ocaklarnda kupol ocaklardan farkl olarak elektrik enerjisinin

kullanmyla ilgili tehlikeler ortaya kar. rnein indksiyon ocak i eperindeki

refrakter malzeme delindii an ergmi metal bobinle temas eder ve patlama meydana

gelebilir. Ayrca ocan metal blmlerinin topraklama balantsnn yaplmamas

durumunda iiler elektrik kaa tehlikesiyle karlaabilir.

Ergitme ve dkm ilemleri srasnda ortaya kan gaz ve buharlar,

bulunduklar blmler ve etki biimleri Tablo 2.11.de zetlenmitir.


40/114

Tablo 2.12. Dkmhanelerde bulunan zararl gaz ve buharlar ve etki ekilleri.

Madde OSHA standardTLV (TWA)

Parlayc, Patlayc, Tehlikeli Ve ZararlMaddelerle allan yerleri Ve lerdeAlnacak Tedbirler Hakknda Tzk(izelge I / II)

Bulunduu blm

Amonyak (NH3) 50 ppm(35 mg/m / 8 sa)

50 ppm Kaplanm kum ile maa yapm,scak kutu maa yapm

Formaldehit (HCHO) 3 ppm(10 ppm / 30 dk)

5 ppm Scak kutu maa yapm, maa stokalan, dkm hatt

HCNCN tuzlar (deri)

10 ppm / 8 sa(5 mg CN/m)

5 mg/m Dkm hatt

Fenol (deri) 5 ppm(19 g/m / 8 sa) 5 ppm Kar

t

r

c

evresi

Karbonmonoksit (CO) 50 ppm(55 mg/m / 8 sa)

500 ppm Scak kutu maa yapm alan,dkm hatt, metal ergitme ocaklarevresi

Siliskristal:kuartz, kristobalitamorf: doal toprak

Kristal250 mppcf / % SiO2 + 5Amorf20 mppcf

Z= C (mg/m) x K (%) / 1000,2 < Z < 1 KritikZ > 1 Tehlikeli

Kum nakil hatlar, kartrcevresi, maa makinalar evresi,kum temizleme blgesi, kum gerikazanma sistemi

Demiroksit (aerosol) 83 ppm(5 mg/m / 8 sa)

10 mg/m Dkm hatt

Kkrtdioksit (SO2) 5 ppm(13 mg/m / 8 sa)

5 ppm Dkm hatt

Alumiyum metal ve oksidi(Al ve Al2O2)

10 mg/m 5 ppm Metal ergitme, potalar evresi

NOx (zellikle NO2) 5 ppm / 8 sa 5 ppm Dkm hatt, scak kutu vekaplanm kum maa yapm vestok alanlar


41/114

31

2.3.4. Dkm zerinden Kalp ve Maalarn Ayrlmas

Dkm zerinden kalp ve maalarn ayrlmas ilemlerine genel olarak kalp

bozma ad verilir. Kalp bozma ileminde erimi metalin iine aktld kalp, metal

souduktan sonra eitli yntemlerle paralanarak ayrlr. Kalbn kaba ksm

dkmden darbeli sarsma ile ayrldktan sonra vibrasyon etkisi olan tezgahn zerine

(sarsak-shaker) konarak kumlarndan temizlenir. Dklen kumlar toplanr,

pulverizasyon cihaznda tlerek eski boyutlarna getirilir ve tekrar kullanlr.

Sarsak tezgahndan yaplan ilem yerine daha az toz karan basnl su pskrtme

yntemi de kullanlabilir. Maa ise genellikle yksek basnl su pskrtlerek

krlr.

Kalp bozma ilemi olduka grltldr; bu blmde alan iiler her

alma gnnde 8 saat boyunca 90 dBA'nn zerinde ses dzeyine maruz kalr.

Kalp bozma ilemi srasnda ortama yaylan kum scak metalle temas ettii iin ok

serttir ve havadaki silis miktarnn artmasna neden olur. Ayrca zemini yivli

malzeme ile deme, zemini dzenli aralklarla slatma gibi nlemler alnmad

takdirde yere ylan tozlar tekrar askya geerek iiler tarafndan solunabilir.

Son yllarda kullanlan maa balayclarn maa skm esnasnda herhangi

bir zararnn olup olmad konusunda kesin veri mevcut deildir. Reine kaplsilikann pnmokonyoz geliimine etkisi olup olmadna dair henz alma

yaplmamtr. Ancak hayvanlar zerinde yaplan deneylerden elde edilen bilgiye

gre mineral asitleriyle muamele edilmi silis tozu akcier dokularna zarar

vermektedir. Balayclk zelliini arttrmak iin kuma katlan ekerler de

karbonmonoksit kna neden olmaktadr.

2.3.5. Bitmi Dkm zerinden Fazlal

klar

n Al

nmas

Kalptan kan metal dkmn yaklak yars elde edilecek dkm paras

iin gereksizdir. Ancak bu paralar dkm ileminin kendisi iin zorunludur. Bu

yzden kalp bozma ileminden sonra dkm paralarndan istenmeyen metal

artklarnn (cruf, apak, istenmeyen dkm balantlar v.s.) syrlmas, i ve d

yzeylerdeki dkm kumunun temizlenmesi iin cruf temizleme, perdahlama,

kumlama, su veya su/kum pskrtme ve talama ilemleri gerekletirilir.


42/114

32

Cruf temizleme ilemleri el ile ve genellikle dkme ekile vurularak

yaplr. Bu ilem srasnda dkm paras zerinden kopan metal paralar iinin

yzne frlayabilir. Ayrca iiler cruf temizleme ilemleri srasnda iiler tozuyan

kuma maruz kalabilir. elik dkmlerin zerine dier dkm eitlerine kyasla daha

fazla miktarda yank kum yapr. Bu kum kristobalit ierir ki bu madde, ilem

grmemi kumda bulunan kuartzdan daha tehlikelidir.

Kaba temizleme ilemi olan dkm paralarnn cruftan temizlenmesinden

sonra para zerinde kalan istenmeyen dkm artklarnn kaldrlmas ve yzeylerin

dzeltilmesi iin baka bir temizleme ilemi yaplr. Bu ilemde variller (tambur)

kullanlr. Dkmler temizliin iyi yaplmas iin kk dkme demir paralar ile

birlikte varillerin iine konur. Yatay silindirik varil 30 dakika veya daha fazla sreyle

belli bir devirde dndrlr. Bylece andrma yoluyla dkm paralar temizlenir.

Bu yntemle kk paralarda yzeyin etkili birekilde perdahlanmas salanabilir.

Ancak bu metot hasar meydana gelme ihtimali nedeniyle byk dkm paralarna

uygulanmaz.

Perdahlama metodunun uygulanamad byk dkm paralar iin

kumlama makineleri kullanlr. Kapal sistem alan kumlama makinesinde dkm

parann zerine elik bilyeler santrifj kuvvetiyle pskrtlr. Bu ilem ile dkmzerindeki silis tozu da ayrld iin kumlama makinesinde bu tozu ortama

yaylamadan toplayacak bir emi sistemi yoksa toz alma ortamna yaylr.

Kumlama ilemi sayesinde ekil verme ileminden nce dkm zerindeki silistozu

temizlendii iin iilerin bu toza maruz kalmalar engellenmi olur. Bunun yannda

kumlama makinesinin yksek dzeyde sese neden olma dezavantaj vardr.

Dkm zerine basnl su veya su-kum karm pskrtme de baka bir

dkm temizleme yntemidir. Ancak kum pskrtme birok lkede (r: ngiltere)yasaklanmtr. Bunun nedeni, kullanlan kum paralarnn boyutunun her ilemden

sonra biraz daha klerek solunabilir bykle gelmesi ve silikozis hastalna

yakalanma riskini arttrmasdr.

Dkm yzeylerinin daha fazla temizlenmesinin gerektii durumlarda dkm

paralar yzey talama ilemine tabi tutulur (ekil 2.4.). Dkmn yzeyinin

ekillendirilmesi veya parlatlmas iin kullanlan eitli talama aleti ve tezgah

vardr. rnein zemine monte edilmi sabit zmpara ta, portatif el talama aletleri


43/114

33

ve ask talama (pandl ta) aletleri bunlardan bazlardr. Sabit zmpara talar kk

boyuttaki dkmlerin yzeylerini temizlemek iin kullanlr. Ask talama makineleri

(pandl ta) ise byk dkm paralar zerinden fazla miktarda metal temizlii

yaplaca zaman kullanlr.

ekil 2.4. Yzey talama ilemi.

2.3.6. Kaynak, Boya ve Kontrol lemleri

Dkm parasnn temizleme ilemlerinden geirilmesinden sonra dkm

zerindeki keskin kenarlar ve istenmeyen paralar oksiasetilen alevi veya elektrik

ark kullanlarak kesilir. Dkmhanelerde yaplan kaynak ileri iilerin metal

dumanna maruz kalmalarna neden olur ki bu da metal toksisitesini ortaya karr.

Dkm para zerinde kaynak yapabilmek iin kullan

lan nikel ubuk iinin nikeldumanna maruz kalmasna neden olur. Yine kaynak ileminde kullanlan alev torku

ise ozona, azotoksite ve ultraviyole na maruziyete neden olur.

Kk lekli dkmhanelerde retilen her dkm parasnn boyanmas

gerekmez nk retilen malzeme genellikle bir makine veya aracn parasdr.

Dolaysyla boyama ilemi srekli yaplan bir ilem deildir ve iyerinde boyama

ilemi iin zel bir alan ayrlmaz. Boya, elde tutulan bir pskrtme aparatyla dkm

parasnn zerine sprey olarak uygulanr. Bu uygulama esnasnda iiler sprey


44/114

34

haldeki boyaya maruz kalr. Ayrca kapal kaplarda ve ayr bir yerde saklanmayan

tiner ve boya sdan veya ak alevle temas etmesi halinde yangn tehlikesini ortaya

karr.

Son olarak dklm paralarn kimyasal analizi yaplarak i yaps, yzey

dzgnl ve mekanik zellikleri kontrol edilir.

ekil 2.5. Dkm rnlerine rnekler.


45/114

35

3. GERE VE YNTEM

3.1. Aratrmann Tipi

Aratrma Ankara Sincan Organize Sanayi Blgesi iindeki Dkmcler

Sanayi Sitesi'nde demir ve elik malzemeden dkm yapan, 1-9 ii altran, 30

dkmhanede gerekletirilecekekilde planlanm tanmlayc tipte bir aratrmadr.

yerinde bizzat alan iverenler de aratrmaya dahil edilmitir.

3.2. Aratrmann EvreniAratrmann evreni, Ankara Sincan Organize Sanayi Blgesi iindeki

Dkmcler Sanayi Sitesi'nde demir ve elik malzemeden dkm yapan, 1-9 ii

altran iyerleri ile bu iyerlerinde alanlardr.

3.3. rneklem

Ankara Madeni Dkmcler Odasna odaya ye olan, Dkmcler Sanayi

Sitesinde faaliyet gsteren, 1-9 ii altran ve yalnzca demir ve elik

malzemeden dkm yapan iyerlerinin bilgisayar dkmleri alnmtr. Bu zellikleri

tayan toplam 53 iyerinin iinden aratrmay katlmay kabul eden ilk 30 iyerialmaya dahil edilmitir.

3.4. Aratrmann Yntemi

Aratrmada gzleme dayal bilgi toplama yntemi kullanlmtr.

Aratrma kapsamna alnan bu iyerlerinde alma artlarna ynelik Bilgi

Formu (Bkz. EK 1) ile iyerinde alanlara yneliki Anket Formu (Bkz. EK 2)

dzenlenmitir.Veri toplama aamasna geilmeden nce Ankara Madeni Dkmcler

Odasna kaytl olan ve 10-24 aras ii altran 2 iyerinde n deneme yaplarak

aratrma plan gzden geirilmitir.

yeri Bilgi Formu aratrmac tarafndan iyerinin teknik anlamda gezilip

incelenmesi, yaplan ilemlerin izlenmesi sonucunda, iilerin mesleki gemiiyle

ilgili i Anket Formu ise iveren ve iilerle yz yze grme yntemi ile

arat

rmac

taraf

ndan doldurulmutur. Bilgi Formunun doldurulmas

iin iyerinde


46/114

36

aratrmac tarafndan yaplan inceleme sresinin dkm, talama ve kalp yapma

ilemlerinden en az birer rnek izlenebilmesine izin verecek nitelikte olmasna dikkat

edilmitir.

Anket ve formlar ile bunlarn ierdikleri bilgiler aada aklanmtr.

1. Bilgi Formu

yerinin tantm, kapasitesi, alma alan

ilerin alma blmlerine gre dalmlar

Dkm ileminin tm aamalarnda kullanlan makineler ve zellikleri

alma ortamna ilikin bilgiler

yerinde meydana gelmi i kazalar

2. i Anket Formu

inin dkmhane iinde alt blm

inin iyerinde alma sresi

inin daha nce alt iler ve alma sreleri

Elde edilen verilerin deerlendirilmesi sistem odakl bir risk deerlendirme

yntemi olan Sapma Analizi kullanlarak yaplmtr. Bu yntemin uygulanabilmesi

iin her iyeriyle ilgili olarak Bilgi Formuna ilenen bilgiler risk hesab yaplmak

zere Risk Deerlendirme Tablosuna (Tablo 3.1.) aktarlmtr.Risk deerlendirme tablosundaki sapmalar oluturulurken dkm sektryle

ilgili kaynaklar incelenmi, bu sektrde alan kiilerin mesleki tecrbelerinden

faydalanlmtr. Ayrca alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu

Bakanl'nca 1997 ylnda gerekletirilen "Dkm Sanayi yerlerinin Denetimi

Projesi" sonunda elde edilen veriler kullanlarak bir dkmhanede i kazas veya

meslek hastalna neden olabilecek sapmalar belirlenmitir (12).

Tablo 3.1.in "Gvenlik Boyutlar

" blmnde yap

lan ilem, bu ilemyaplrken meydana gelmesi olas sapmalar ve bu sapmalarn olas istenmeyen

sonular yazlmtr. Tablo 3.1.de kullanlan sapmalar ve istenmeyen sonular

hakknda bilgiler dkm i kolunda meydana gelen i kazalar hakkndaki aratrma

ve tespitlerden elde edilmitir. Ayn zamanda aratrmann veri toplama aamasnda

dkmhanelerde alanlardan maruz kaldklar veya gzlemledikleri i kazas

eitleri konusunda bilgi alnmtr.


47/114

37

Tablo 3.1.in "Boyut Deerlendirme" blmne Blm 2.1.3.de aklanm

olan risk hesabnn yaplarak risk skorunun belirlenmesi iin gerekli veriler

ilenmitir. Her sapma iin belirlenecek risk skorunun hesaplanmas iin kullanlan

arlk ve olaslk derecelerine karar verilirken Blm 2.1.3.'de aklanm olan

iyerine ait zellikler gz nne alnmtr.

Tablo 3.1.in "Etki Deerlendirme" blmnde ise olas sapmalarn

engellenmesi iin alnmas gereken nlemler yazlmtr. Bu nlemler konuyla ilgili

mevcut mevzuat dikkate alnarak hazrlanmtr. Ayrca sz konusu nlemlerin

iyerinde olup olmad var ise yeterli olup olmad bilgisi de risk deerlendirme

tablosuna ilenmitir. Aratrma kapsamna alnan iyerlerinde sz konusu

nlemlerin alnp alnmad veri toplama aamasnda Bilgi Formunun ilgili

blmne ilenmi ve olaslk skoruna karar verilirken bu tespitler de dikkate

alnmtr.


48/114

ndksiyonoca

1Ergimi metal zerindeki crufunmetal ubuk ile temizlenmesisrasnda kvlcm (erare) sramas

Yank, yaralanma,uzuv kayb

Ocaa uzaktan mdahale etmeye imuzunlukta metal ubuk kullanmak, kullanmak

Dier 2inin zemindeki rastgele atlmmalzemeleri, drenaj kanallarn v.s.farkedemeyerek taklp dmesi

YaralanmaIzgaralarn salamln kontrol etmukur, tmsek, atk malzeme bulunengellemek, atlyeyi 500 lks ile ay

Kalp

yapm3

Hareket annda vin halatnn veyakancasnn koparak malzemeniniilerin zerine dmesi

Yaralanma, kafatravmas, krk,lm

Vincin halat, fren ve mekanik aksam

kontroln yaptrmak, baret kullanm

Maayapm

4Karbondioksit tpnn devrilmesiveya darbe almas nedeniylezerinde yark veya atlak olumas

Yangn, patlama,yaralanma, maddihasar

az p er n n per yo ro deneylerini yaptrmak, tp olduusabitlemek, etrafn korkulukla evi

Kaynak 5Basnl oksijen tpnn devrilmesiveya darbe almas nedeniylezerinde yark veya atlak olumas

Yangn, patlama,yaralanma, lm,maddi hasar

Gaz tplerinin periyodik hidrolik bdeneylerini yaptrmak, tp olduusabitlemek, etrafn korkulukla evi

Dier 6Elektrik tesisat veya panolardankan ark / kvlcm nedeniyleyangn kmas

Yaralanma, lm,maddi hasar

Elektrik, topraklama ve aydnlatmaperiyodik kontroln yaptrmak

Kalpyapm

7inin kalp basma makinesiningrltsne maruz kalmas

Ba ars,konsantrasyon

gl, iitme

Makinay atlyeden ayr ve yaltlmaltrmak, kulaklk / kulak tkac k

periyodik iitme fonksiyon testini yKalpyapm

8Kalplarn vinle kaldrlmas,tanmas ve indirilmesi hareketlerisrasnda iilere arpmas

Yaralanma, krkVinci altrrken sesli / kl uyarmalzeme tanan blgeleri iaretleygirii engellemek, baret kullanmak

stenmeyen sonuSapmalemRiskkodu

Tablo 3.1. Risk deerlendirme tablosu.

Gvenlik Boyutlar

Alnmas gereken nleRiskArlk

Boyut Deerlendirme Etki De

Olaslk


49/114

Talama 9Talama ilemi srasnda dkmdenkopan paralarn iinin gznefrlamas (gze apak kamas)

Yaralanma, grmefonksiyonundakayp

Krlmaz saydam plastikten veya teyaplm yanlar kapal koruyucu g

Talama 10Ask (pandl) tan almaesnasnda asksndan koparakiinin zerine dmesi

Yaralanma, uzuvkayb

Caraskaln periyodik dayanm ve sakontroln yaptrmak

Kalp

yapm11

Tama esnasnda derecenin iinin

eli veya aya zerine dmesi

El veya ayakta

krk, travma

Derecelerin tanmasnda mekanik kullanmak, yeterli alan ayrarak deristiflemek, elik burunlu ayakkab k

Maayapm

12Maa sandklarnn frna konmasveya geri alnmas srasnda syamaruz kalma

Su kayb,konsantrasyonkayb, yank

Is yaltml i elbisesi giymek, ocakkapann yerlerini ayrmak

Dier 13K aylarnda atlyenin kaplarnnak olmas nedeniyle iilerinsouk hava ortamna maruz kalmas

me, eklem vekas sertlii, dikkatkayb

Tavan veya panel stma sistemleri radyasyonu salamak, ekili havalsistemini altrarak atlye kaplar

Kalpyapm

14Haval tokmak ile kalp yapmsrasnda iinin grltye maruzkalmas

itme kayb, baars, dikkatkayb

Kulak koruyucular ve kulak tkalperiyodik iitme fonksiyon testini y

Kalpyapm

15Haval tokmak ile kalp yapmsrasnda iinin titreime maruz

kalmas

El ve koldauyuma,

karncalanma

almaya dzenli aralar vermek, tizminde snmlendirmek, viskoelas

kullanmak, soua kar elleri koruMaayapm

16Hassas ilerin yapld maa yapmtezgah ve atlyesindekiaydnlatmann yetersiz olmas

Ba ars, dikkatkayb, yorgunluk

Maa yapm atlyesi ve tezgahlarnaydnlatmak

Tablo 3.1. Devam Risk deerlendirme tablosu.

Gvenlik Boyutlar


Boyut Deerlendirme Etki De

Olaslkstenmeyen sonuSapmalemRiskkodu


50/114

Kalpyapm

17inin derece ve kalplarntanmas esnasnda ar ykemaruz kalmas

e a r s ,birikimselzedelenme

Tamada mekanik aralar kullanmkaldrma ve tama konusunda iil

Dier 18ilerin uygun olmayan postrdealmas

,birikimselzedelenme

Uygun alma tekniklerini retmalma tezgahlarn kullanmak, kohareketlerini retmek

Kupol

ocak19 Ocaktan karbonmonoksit szmas Zehirlenme, lm

Ocak baca eki sistemi kurmak, e

ve filtrelerinin periyodik kontrolnndksiyonoca

20Ergitme esnasnda iilerin ttsye(NOx, SO2, FeO, HCN,formaldehit vb.) maruz kalmas

Cilt ve solunumyollarnda tahri,kanser riski

Ocak zerine ekili havalandrma gaz maskesi kullanmak, periyodik afonksiyon testini yaptrmak

ndksiyonoca

21Ergitme esnasnda iilerinkarbondioksite (CO2) maruzkalmas


Ocak zerine ekili havalandrma gaz maskesi kullanmak, periyodik afonksiyon testini yaptrmak

Boya 22Atlye iinde sprey halinde boyauygulanmas esnasnda iininsprey boyaya maruz kalmas

Solunum yolutahrii, bronit,merkezi sinir

Sprey boya ilemini hava ekili sibir kabin iinde gerekletirmek, mi elbisesi kullanmak

Maayapm

23inin maa balayclarnn tozunamaruz kalmas

Solunum yolutahrii

ekili havalandrma sistemi kurmtalimatlarna uygun nlemleri alma

kullanmak

Kaynak 24Kaynak yapan iilerin kaynakgazlarn solumas

Merkezi sinirsisteminde hasar,mukozada tahri

Kaynak gazlarn kt noktadan hsistemiyle ekerek ortamdan uzakla

Sarsak 25ilerin sarsak makinesininalrken ortama yayd tozamaruz kalmas

Solunum yolutahrii, silikozis

ekili havalandrma sistemi kurmkullanmak, periyodik akcier fonksyaptrmak

stenmeyen sonuSapmalemRiskkodu

Tablo 3.1. Devam Risk deerlendirme tablosu.

Gvenlik Boyutlar


Boyut deerlendirme Etki de

Olaslk


51/114

41

Aratrma kapsamna alnan dkmhanelerde gerekletirilen 5 temel ilemin

(maa yapm, kalp yapm, ergitme ve dkm, temizleme) her biri iin ayr risk

deerlendirme tablosu oluturulmutur. Tablo 3.2.de rnek olarak 1 numaral

dkmhanede gerekletirilen ergitme ve dkm ilemlerine ilikin risk

deerlendirme tablosu verilmitir. 1 numaral dkmhanede indksiyon oca ile

ergitme yaplmaktadr. Ergitme ilemi srasnda henz ocak iinde bulunan ergimi

metal zerinde birikmi cruflar, bir ii tarafndan metal ubuk yardmyla

temizlenmektedir. Bu ilem srasnda iinin zerine kvlcm srayabilir, bunun

sonucu olarak iinin vcudunda yank, yaralanma veya uzuv kayb meydana

gelebilir. Bu sapmann meydana gelmesini nlemek iin alnmas gereken nlemler

iinin ocak azndan yeterince uzakta mdahale etmesine imkan verecek uzunlukta

metal ubuk kullanmas, UV filtreli gzlk, baret, yanmaz malzemeden yaplm i

elbisesi, tozluk, yanmaz tabanl elik burunlu ayakkab ve eldiven kullanmasdr. Bu

dkmhanede yaplan gzlemlere dayanlarak doldurulan bilgi formundaki bilgilere

gre iyerinde, aklanan nlemlerin tamamnn alnmad tespit edilmitir. Bu

nedenle tablonun etki deerlendirme blmne, bu iyerinde szkonusu sapmaya

kar nlem alndn ancak alnan bu nlemlerin yetersiz olduunu gstermek zere

"nlem var-yetersiz" stununa iaret konmutur. Bu sapmaya ait olaslk skorunun 8

(ok muhtemel-haftada bir) olduuna karar verilmitir, bu karar verilirken

iyerindeki konuyla ilgili nlemlerin yetersiz olmas gz nne alnmtr. Arlk

skoruna karar verilirken ise sapmann meydana gelmesi durumunda ii zerinde

brakaca hasar gznne alnm ve skor olarak 6 (orta-hafif yaralanma tedavi

gerektirir) uygun grlmtr. Arlk ve olaslk skorlarnn arpmndan elde edilen

risk skor deeri 6 x 8=48 olarak bulunmutur. Sonu olarak 1 numaral

dkmhanede cruf temizleme ilemi s

ras

nda iilerin zerine cruf s

ramas

riskinin kontrol zayf ve yetersizdir; bu risk azaltlncaya kadar i balatlmamal

eer devam eden bir faaliyet varsa derhal durdurulmaldr. Risk iin devam etmesi ile

ilgiliyse acil nlem alnmal ve bu nlemler sonucunda faaliyetin devamna karar

verilmelidir. Her iyeri iin hazrlanan risk deerlendirme tablolarndaki risk

hesaplar bu sistem esas alnarak yaplmtr.


52/114

Tablo 3.2. Ergitme ve dkm ilemlerine ilikin risk deerlendirme tablosu.

ndksiyonoca ileergitme

1Ergimi metal zerindeki crufun metalubuk ile temizlenmesi srasndakvlcm (erare) sramas


8 6 48Ocaa uzakta mdahale etmeye imkan vuzunlukta metal ubuk kullanmak, KKD


1Ocaktan dkm alnrken dkm potasetrafndaki iilerin zerine ergimimetal sramas


6 8 48Dkm potasn zemine mandallarla sabiilerin potay tayan kollar tutmasndkm alan etrafn evirmek, KKD* ku

ndksiyon

oca ileergitme

7 Ocaktan dkm alnrken gaz veyabuhar patlamas olmas

Yank, yaralanma,

uzuv kayb, maddihasar

2 8 16 Potay dkmden nce stmak, pota dibkalmasn engellemek


1Ocaktan dkm alnrken / potatanrken potann krlmas, ergimimetalin etrafa sramas


6 8 48Dkm alma ileminden nce potann iyeterli k altnda gz ile atlak kontrolKKD* kullanmak


7Hammaddenin nemli, souk yzeyi ileocan scak yzeyinin temas etmesi,

buhar patlamas olmas


8 8 64Hammaddeyi ya, souktan koruyan baltnda saklamak, souk metalleri ocak

balamadan nce ocak dibine yerletirm


20Ergitme esnasnda iilerin ttsye(NOx, SO2, FeO, HCN, formaldehitvb.) maruz kalmas


8 8 64Ocak zerine ekili havalandrma sistemmaskesi kullanmak, periyodik akcier foyaptrmak

ndksiyon

oca ileergitme

4

Ocak iindeki refrakter malzemenin

incelmesi / delinmesi, ergimi metalinbobinlerle temas etmesi

nfilak, yaralanma,lm, maddi hasar 2 10 20

Ocak i eperindeki refrakter malzeme k

kullanmdan nce kontrol etmek, gereklidzeltmeyi yapmak

Gvenlik Boyutlar

lem Sapma stenmeyen sonu

Boyut Deerlendirme Etki Dee

KKD * : UV filtreli gzlk, baret, yz siperi, yanmaz malzemeden yaplm i elbisesi, tozluk, yanmaz tabanl elik burunlu ayakkab, yanmaz eldiven

ArlkOlaslkRisk kodu Risk Alnmas gereken nleml


53/114

43

Risk deerlendirme tablolarndaki bilgilerin deerlendirilerek bir sonuca

varmaya yardmc olmas iin tablodaki veriler gruplandrlmtr. rnein bir

iyerinde buhar patlamas riskini oluturan sapma, ergitilmek zere ocaa atlan

hammaddenin souk ve nemli yaps olabilecei gibi dkm potasnn dibinde su

kalmas da olabilir (Bkz. Tablo 3.2.). Daha sonra tm sapmalar iin risk skoru hesab

yaplmtr. Yani buhar patlamas kodunu tayan dkm potasnn dibinde su

kalmas ile hammaddenin nemli olmas sapmalar iin ayr ayr risk skoru

hesaplanmtr. Daha sonra szkonusu risk kodu iin hesaplanan risk skorlar

arasndan en yksek olan esas skor olarak tabloya ilenmitir. Bu ilem Tablo

3.3.de verilen toplam 25 risk kodu iin yaplmtr.

Tablo 3.3. Tespit edilen riskler ve kodlar.

Risk kodu Risk grubu

Kaza olaslklar

1 Ergimi metal ve kvlcm sramas

2 ilerin dmesi

3 Vinten veya vagonetten malzeme dmesi4 Elektrik arpmas

5 Basnl kaplarn patlamas

6 Yangn

7 Buhar patlamas

8 Dkm potalarnn devrilmesi

9 Gze apak kamas

10 Hareketli malzeme veya cisim arpmas11 El veya ayak zerine malzeme dmesi


54/114

44

Tablo 3.3. Devam Tespit edilen riskler ve kodlar.

Risk kodu Risk grubu

Fiziksel ve ergonomik etkenler12 Yksek scaklk

13 Dk scaklk

14 Grlt

15 Titreim

16 Yetersiz aydnlatma

17 Ar yk kaldrma

18 Uygun olmayan postrKimyasal etkenler

19 Karbonmonoksit (CO)

20 Tts (NOx, SO2, FeO, HCN)

21 Karbondioksit (CO2)

22 Organik zcler ve boya

23 Reine ve maa balayclar

24 Kaynak gazlar

Toz

25 Silis tozu

Bu ilemler sonunda her iyeri iin 25 farkl risk koduna ait skorlar elde edilmitir

(Tablo 3.4.). Tablo 3.4.de aratrma kapsamna alnan iyerlerine ait sra numaralar

konmu, etik adan iyerlerinin isimleri tabloda gsterilmemitir. Ayrca risk

deerlendirilmesi yaplabilmesi iin risk altndaki ii says bilgisi gerekli olduundan

tabloya her iyerine ait ii says bilgisi de yerletirilmitir. Tablo 3.4. kullanlarak her risk

koduna ait skorlar Excel program yardmyla bykten ke sralanmtr. Sralama

yaplrken her iyerine ait satr bilgilerinin (iyeri sra no, ii says) ayn anda tanmasna

dikkat edilmitir. Bu ilemin amac Tablo 2.4.deki skalaya uygun ekilde risk skorlarn

gruplandrmaktr. Risk kodlarna ait skorlar bu ekilde snflandrldktan sonra her snftaki

iyeri ve ii says belirlenerek kaza olaslklar, fiziksel ve ergonomik etkenler, kimyasal

etkenler, toz gruplar iin hazrlanan tablolarda bu bilgiler gsterilmi ve deerlendirilmitir.


55/114

Tablo 3.4. yerlerinin risk kodlarna ait skorlar.

risk kodu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Kucuk Ve Orta Olcekli Isletmelerde Risk Analizi Uygulamasi Dokumhaneler Ornegi Risk Analysis...

Documents

Transcript of Kucuk Ve Orta Olcekli Isletmelerde Risk Analizi Uygulamasi Dokumhaneler Ornegi Risk Analysis...