KRONIKA – CHRONICLEamm.sanok.pl/wp-content/uploads/2019/01/19_Kronika.pdfKRONIKA – CHRONICLE...

Acta Militaria Mediaevalia XIIKraków – Sanok – Wrocław 2016, s. 255-292

KRONIKA – CHRONICLE

Jiří Košta, Jiří Hošek, “Early Medieval Swords from Mikulčice”, “Studien zum Burgwall von Mikulčice” 10,

“Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno” 42, Archeologický ústav Akademie věd České republiky, Brno, v.v.i., 2014,

ISBN 978-80-86023-58-8, ISSN 1804-1345, pp. 339

Systematic categories of movable finds from the early medieval stronghold of Mikulčice have been continuously published by the Institute of Archaeology of the Academy of Sciences of the Czech Republic in Brno in the “Studien zum Burgwall von Mikulčice” series since 1995. The associated source-based publications focus on the early medieval Mikulčice, and their character has recently been changed from anthologies to monographs, published mostly in English, as intended for the international scholarly community.

thMikulčice swords are the subject of the 10 volume in the series, comprising a set of 16 more or less complete specimens and four hilt elements excavated during large-scale excavations carried out by the Institute between 1954 and 1992, plus one find from 2011 or 2012 (inconsistent information, cf. pp. 6, 53). The contextual history of the research is summarised in the Editor’s Foreword by the series’ editors Lumír Poláček and Pavel Kouřil (pp. 5-6). All the Mikulčice swords belong to specific graves at particular burial sites of the locality (hilt elements were found in the settlement area), and are narrowly dated to the

th9 c. Most of them are of foreign provenance. Thereupon, the collection is unique in terms of comparative studies of early medieval weapons in numerous (political, cultural, military, technological, social, economic) contexts.

Systematic studies of swords from Mikulčice started in 2002 with the preparation of Jiří Košta’s master thesis (2004). This is especially important due to the fact that in 2007 there was a fire at the Mikulčice storehouse, which seriously damaged most of the specimens. Thankfully, the formal documentation of the swords had been done prior to these events. Some samples for metallographic analyses had also been taken before the fire took place. The damaged collection was further investigated later on, allowing to supplement the previous work and prepare the reviewed monograph. Some of the specimens had been published beforehand, at first individually, then as part of a systematic survey (Košta 2005; Hošek, Košta 2006; 2007; 2008; Košta, Hošek 2008; Hošek, Košta, Bárta 2012; Хошек, Кошта, Оттенвелыпер 2013).

The book comprises six main chapters, with first two providing introductory information on Mikulčice itself and the topography of the context of the finds, and on the state of research into the field of European early medieval swords. Both give a good, comprehensive background for the following analyses and evaluation.

Chapter 1 (“Mikulčice in the Early Middle Ages”, pp. 11-24) introduces the wide context of the published finds, addressing the role of Mikulčice as the power

thcentre of the Great Moravia during the 9 and the

Front cover of book.

Okładka książki Jiříego Košty i Jiříego Hoška.

Jiří Košta and Jiří Hošek’s

beginning of the 10 c., as demonstrated archaeologically taking into account its shape, proportions, components, by the centre’s extent, the extraordinary number materials, and its relation to other cutting and cutting-of stone-built churches, and the evidences for the and-thrusting weapons of the time (pp. 25-28). Military, concentration of social elites, accompanied by both cultural, and technological stimulators for the emergence ostentatious Great Moravian products as well as imported and further development of the so-called Viking swords goods. Mikulčice’s rapid decline in the post-Great are outlined, importantly, also taking into account the Moravian period led to the preservation of all the remains, Central-European settings (pp. 25-29).unaffected by any later human activity (pp. 11-15). In What follows is a detailed and critical discussion the chapter’s second part, the contexts, in which the of classification systems developed for European early swords and sword-parts were found, are presented. medieval swords. This serves as a concrete basis for

All the (more or less) complete specimens were the choice of typological systems the authors selected to found in burials at various Mikulčice burial grounds, describe the Mikulčice specimens. The considerations while hilt elements came from the settlement contexts. are led out from the systematisation of abundant The oldest graves with swords are dated to the earliest Norwegian sources developed by J. Petersen (1919). stage of skeletal burials. The majority of the swords The types he proposed were described by formal and found on the “acropolis” (stronghold’s inner fortified decorative features, but their appointment was based on bailey, pp. 9, 13, Fig. 1) came from cemeteries, of the coexistence of sword finds with other categories of churches II, III (the biggest cemetery, almost completely artefacts in burial contexts. Because this meticulously excavated, with less than 600 graves, six of them bearing evaluated classification included forms clearly parallel to swords; so far published only in brief studies, a detailed examples found in other regions, Petersen’s classification study supplemented with a complete catalogue is still was adopted with some modifications by researchers lacking), the ones from beyond it were excavated on from all over Europe and remains popular up to this non-church burial grounds (excavation areas Nos. 20, day. Over time, other schemes were developed, all 47, 64; pp. 16-24, 60, 70, 81, 87, 98, 111, 123, 134, 145, of them recognising this work as their foundation to 155, 168, 179, 193, 207, 218, 225). Hilt parts from the a certain extent.settlement contexts were excavated in various places With the change of view on typology in of the acropolis and in the suburbs, one was a detector archaeology, the need to define separate descriptive find, all of them with no specific vertical stratigraphy criteria for individual sword elements and a greater reference and no particular concentration, e.g. no focus on metric and material characteristics of swords relationship to the local smithy (pp. 24, 234-236). was evidenced. The greatest problem was to do so while

Graves with the swords were mostly located in maintaining the classification’s explanatory (genetic, sumptuously equipped groups of burials, in the case of chronological, cultural, technological) value. A completely the acropolis, situated in the churches’ interiors and new systematisation was introduced by A. Geibig along the paths leading to the buildings. At that time, (1991), in which he evaluated swords found in the the interred were often buried with grave goods such as former West Germany. He used precise metrical items of clothing, jewellery, weapons, and sometimes distinctions as well as morphological traits as the basis food vessels. One male accompanied with a sword for his system, sorting separately the pommels/upper was buried in an elaborate all-wooden construction, hilts, whole hilts as sets of pommels, upper guards six were buried in iron fitted coffins, three of them (if present) and lower guards/crossguards, as well as were placed in large pits lined with stones. Such burials blades (pp. 29-41). Petersen’s and Geibig’s classifications were only identified in Mikulčice and Staré Město – are mentioned here, as they are the ones that were Uherské Hradiště, which clearly allows to identify primarily chosen to evaluate the Mikulčice assemblage.them as members of the Great Moravian elite. The The remaining sections of Chapter 2 constitute swords were generally placed on the left side of the a reliable assessment of the state of study into European body, along its upper or lower part, some separately, swords dated to the early Middle Ages, presented for some possibly strapped (Tab. 6). All of them were different territories with regard to the publication’s sheathed in lined, sometimes covered, wooden scabbards, chronological and thematic ranges (pp. 41-45). Special and many bore remains of additional outer wrappings attention is given to the available data on early medieval (Tab. 5). Remaining goods varied in categories and swords in the Czech Republic, especially on finds from quantity, with the most common accompanying artefacts the territory of Moravia, where, as of now, a total of 55 being knives and spurs (Tab. 7, Fig. 150). specimens has been recorded. Here, additionally, the

Prior to the in-depth investigation of each of contexts of their discovery (mostly burials), typological the Mikulčice specimens, early medieval swords are identification, distribution (the majority is concentrated in discussed in accordance with the up-to-date knowledge south-eastern Moravia), and provenance are overviewed on the subject in Chapter 2 (“The current state of (pp. 46-52).knowledge of early medieval swords”, pp. 25-52). The third Chapter (“Investigation of the Mikulčice It is worth noting that it is in itself a valuable and swords”, pp. 53-238) makes for the bulk of the work and arguably – especially the sections concerning sword consists of detailed investigations of each specimen. classification systems and state of the research in Something absolutely important and often overlooked different European regions – the most comprehensive in scientific publications is the presentation of the summary of the presented topic. First, a clear definition methodology adopted in the work. Here it is laid out in of the early medieval European sword is given, a clean and orderly manner, and suitably commented.

th

256 Kronika – Chronicle

Each description includes the presentation of Republic and first published in the reviewed monograph archaeological context of the find (year of discovery, (presented and discussed in Chapter 4.2; see below for planigraphic location, grave description), sword’s their descriptions, reasons for, and methods of their typological identification (hilts according to Petersen’s division). Six specimens were categorised as group [with revisions] and Geibig’s typologies, with reference {a} (two as group {a1} and four as {a2}), three as group – if possible – to Ruttkay’s typology [1976] and {b}, and one as group {c}. Taking into account the Jakobsson’s ‘design principles’ [1992], upper hilts subdivision of group {a}, group {d} is the most numerous according to Geibig’s and Kucypera-Kurasiński-Pudło’s here, and it is represented by six blades (pp. 60-234, systematisations [2011]; blades according to the authors’ Tab. 3).morphological classification [Chapter 4.2] with reference Global aspects of this study are laid out in to Geibig’s typology), and results of archaeometallurgical the following two Chapters, which contain valuable studies (metallography [optical] of blades and hilt remarks of a more general character. In Chapter 4 elements – each described separately, as well as slag (“Typology and chronology of Mikulčice swords”, infills [SEM], chemical composition of welds [EDX] pp. 239-270), the results of formal and contextual and non-ferrous decorations [XRF]) (cf. pp. 53-57). analyses are presented. All five forms of upper hilts The nomenclature is introduced with proper references, are separately discussed in the wide European context and with an addition of figures presenting the and conclusions are drawn as to their dating and fundamental terminology for blades, hilts, upper/lower possible morphological and territorial provenance.guards, pommels, crossguards, and blade structures Mikulčice swords with triangular upper hilts are

th(cf. pp. 57-59, Figs. 3-6). chronologically placed between the end of the 8 and thThe sword analyses are presented according to the the middle of the 9 c. (without ruling out the possibility

ascending order of inventory numbers, each following of them being younger), with their origins traced to the scheme addressed earlier: circumstances of the the Frankish Empire, although the possibility of local discovery (with grave photos), finds (with a ground plan production of one specimen is not dismissed entirely. including the distribution of grave goods, as well as Swords with upper hilts lobed into five or more vertical drawings of the sword and the sword details), description segments, here representing two hilt variants, with short of the sword (with measurements, X-radiographs, photos lower guards as well as considerably long crossguards,

st thprior and after the storage fire, and after the last are dated to the 1 half of the 9 c. (the former variant), conservation, drawings of the distribution of organic and its second half (the latter). Their origin is traced materials, schematic reconstruction drawing), typological to the Carolingian Empire. Swords with undecorated, determination of the sword (see above), scabbard, straps, two-piece, semi-circular upper hilts and long crossguards,

nd th thand outer wrappings (pre-fire state), metallographic |are dated to the 2 half of the 9 to the early 10 c. examination (with method and places of sampling, (however, available comparative data are insufficient macro- and micrographic sample photos in a pre-etched in terms of contextual interpretations), and originating state and after Nital and Oberhoffer etching, micro- also from the Frankish Empire.hardness graphs, as well as macrographic drawings Swords with solid, single-part semi-circular and weapon quality assessment, in a few cases /see pommels with flat base predominate in Great Moravian above/ – the SEM micro-photos and results of spectral burial grounds belonging primarily to the early Great analyses) (pp. 53-234). The stray settlement finds of hilt Moravian horizon. Their most frequent occurrence falls

thelements are treated in a similar manner (pp. 235-237). to the middle of the 9 c., before the conclusion of the Two triangular-shaped upper hilts were classified Great Moravian period. This observation is extremely

as Petersen’s type H (H-I)/Geibig’s combination type 5, important, as to this day, many scholars believe them th thvariant I (upper hilt corresponding to Geibig’s hilt- to be exclusive to the 10 -11 c. This did not, however,

construction type II), and as Petersen’s type I (H-I, lead the authors to assume a Great Moravian origin with a possible relation to archaic type B)/Geibig’s of this form. Its appearance – they suggest – should be hilt-construction type I; two swords’ lobed upper hilts tied with the development phase of Carolingian swords

thand one stray pommel (still, mutually different) as of the first two-thirds of the 9 c. Due to their simple Petersen’s type K/Geibig’s combination type 6; two shape, solid semi-circular upper hilts could have been semi-circular upper hilts with hollow pommels fixed easily imitated elsewhere, although, their convergent to lower guard with rivets as Petersen’s type N/Geibig’s development in separate regions also deserves to be combination type 8; 10 solid semi-circular upper hilts considered. (nine swords plus one stray find) as Petersen’s type While the relation of the swords bearing a solid, X/Geibig’s combination type 12, variant I; one upper single-part or composite, upper hilt with its upper part hilt from settlement context as Petersen’s type Y/Geibig’s in the shape of an inflexed arch and comparatively long type 13, variant I. One damaged sword bearing some and slender crossguard to the Great Moravia is largely archaic traits and one prismatic, relatively short marginal, as in southern Central-European contexts

thcrossguard with residual blade remains could not be they are mostly placed in the course of the 10 c., the typologically systematised (summarised in the following specimen found in the inner bailey of the Mikulčice Chapter 4.1, see pp. 239-241, Fig. 134, Tab. 3). stronghold ranks among the earliest variants of Petersen’s

The blades of the Mikulčice swords were assigned type Y with visible morphological connection to his thto four groups (including two subgroups), developed by type L, and is therefore dated from the late 9 to the

ththe authors for the finds from the territory of the Czech beginning of the 10 c. Based on known data on the

257Jiří Košta, Jiří Hošek, “Early Medieval Swords from Mikulčice”...

Y-type swords, their origin could probably be traced with such blades. In group {c} (typical length: 740-to the Frankish Empire, with possible Anglo-Saxon or 800 mm, typical width: 65 mm and more, typical Scandinavian influences, nonetheless, a similar form length/width ratio: 11.0-12.0 mm) robust and relatively could simultaneously appear in the eastern Baltics short blades are placed, predominantly of late Carolingian (pp. 241-253, Tabs. 2-3). swords (type X; the only earlier exception is the

Among the few typological systems for medieval specimen from Mikulčice). The last group {d} (typical sword blades, only the one authored by Geibig could length: more than 830 mm, typical width: 45-60 mm, bear some potential for the classification of the specimens typical length/width ratio: 14.5-19.0 mm) includes found in Mikulčice, which are quite variable in character. slender to medium-robust, very long blades, which More so, the distribution of different blade-forms was belong to late Carolingian swords of Petersen’s type X.

thfound to largely correspond with the dating of The oldest specimens can be dated to the 9 c., and archaeological contexts to the early and Great Moravian were all found in burial grounds of the late Great horizons. Nonetheless, only eight swords could Moravian horizon.ambiguously be referred to various forms of Geibig’s An addition of swords from other regions may types 2, 3, 5, and 6, additionally, the latter two – as well lead to the reshaping of the proposed groups,

th thdated by Geibig to after the mid-10 and to the 11 c. thereupon, only further studies can tell, if the devised – do not correspond with the chronological frame system will be applicable in any way to a wider of Great Moravian contexts. An analysis of blades territorial and chronological context. Nevertheless, coming from other Great Moravian burial grounds within the scope of Great Moravian materials, its reveals similar difficulties. This can be attributed to usefulness seems respectable, and so it is very much the limited source base Geibig had at his disposal welcomed. The source base seems to be sufficient, the when preparing his classification. methodology used to sort it is proper, and the resulting

These observations led the authors to the decision classification is validated mostly by its chronological to create a new typological system of blades. As their sensitivity, and by its observable relationship to generally source material, they used well-dated specimens from recognised hilt typologies.the entire territory of the Czech Republic. A bit The final section of Chapter 4 is a careful unfortunately, their chronological range and exact consideration of the dating of contexts (only the graves number are not clearly stated in the work – surely in this case), in which the Mikulčice swords were a simple oversight. Judging from the descriptions of found. It is determined at first separately, so as to avoid

ththe developed groups, it is probably limited to the 9 circular reasoning, and, afterwards, the results of the thand 10 c. (cf. p. 260). Their amount can be counted stratigraphic situation and chronologically sensitive

on the attached scatterplot chart (Fig. 139) – including grave goods analyses are confronted with the dating of the Mikulčice specimens, there were 48 of them in total present types of Carolingian swords. All the relevant (cf. Chapters 2.5-6). The systematisation is based on limitations and difficulties are indicated: lapses in the the blades’ length, width, and length/width ratio (for pre-1980s excavation methods, the current state of exact measurements, see Tab. 2). These characteristics elaboration of Mikulčice and Great Moravian sources, the were sorted by means of cluster analysis using Ward’s Mikulčice warehouse fire. Despite these shortcomings, linkage method (Figs. 139-140). the resulting data can give a glimpse at the presence of

Four blade groups, one further divided into two swords in the living culture, which could have spanned subgroups, were devised. Group {a1} (typical length: over a few generations, before final deposition. It is 720-810 mm, typical width: 55-65 mm, typical therefore very interesting that 10 of the Mikulčice length/width ratio: 12.0-13.2 mm) includes sturdy and specimens were given the same or a very similar dating short to medium-long blades of early Carolingian to the graves they were found in. Four of them have construction (swords with triangular or three-lobed upper a chronological span of only one-quarter of a century, hilts – Petersen’s types B, H-I, and special type 2). and six of two quarters or slightly more. Only one sword These swords are dated almost exclusively to the early is probably older than the burial it was placed in (the

th nd thGreat Moravian horizon. Group {a2} (typical length: specimen is dated to the 8 – 2 third of the 9 c., and nd th765-820 mm, typical width: 55-60 mm, typical the grave to the 2 third of the 9 c.). In two cases,

length/width ratio: 13.2-14.1 mm) comprises medium- the swords are at the most one-quarter of a century older, sturdy and medium-long blades, belonging mainly to late in one – more than half a century, but their dating and Carolingian swords (mostly type X), the rest (types K the graves’ dating overlap significantly. In two cases and N) to early as well as late Carolingian swords. the chronology of the swords is narrowed down to These forms are possibly a reflection of the evolution more than one quarter of a century, and the dating of of {a1} blades towards more slender shapes, which in the burials to more than one half of a century. These the territory of the Czech Republic appeared during the considerations, however, are drawn by the reviewer –

thsecond quarter or second third of the 9 c. Group {b} in the book they are presented only as tabular data, (typical length: 700-810 mm, typical width: 45-55 mm, void of any summarising comment (cf. pp. 261-270, typical length/width ratio: 13.9-16.2 mm) is composed Tab. 3).of medium-long and slender blades, belonging to both All in all, the studies that are reflected upon in early and late Carolingian swords (types H, K, X, Y). Chapter 4 and the conclusions drawn are very solid, During the later period, they were usually fitted with exhaustive, and in the light of the current research on hilts of type Y, while the X-types were seldom equipped the subject can be regarded as legitimate. Chapter 5


(“Manufacture of the Mikulčice swords”, pp. 271-296) functionality. Their overall shape, if determinable, includes reflections on the technical aspects of the usually corresponds to the way the point was shaped – Mikulčice swords. At first, the matter of blade and the longest blades (group {d}) were provided with the hilt elements manufacture is addressed; as the main most pronounced points. The fullers also differ in width, constituents of swords, blades are discussed in the first length, tapering, and profile. Some unusually begin not subchapter. They are addressed from three major immediately below the crossguard, but a few perspectives: their internal structure and heat treatment, centimetres further down. These are mostly typical of as discernible by metallography; basic characteristics Petersen’s type X specimens. No analogous designs of their shape (measurements, shaping along the main have been found among Carolingian forms. Again, axis, fuller characteristics, point of balance); external however, it is not stated that they should be viewed aesthetic and/or symbolic elements (pattern-welding, as of Great Moravian origin. The swords with inlaid decorations). triangular pommels are the most balanced, with their

All the examined blades have a composite centre of gravity located nearest to the lower guard, construction (Fig. 141), where semi-finished pieces of on the other hand, they are the most robust. Generally, iron alloys were forge-welded into a billet, from which the the younger specimens have the best length-to-weight blade was formed by means of forging and grinding. Four ratio. Their balance varies, but depends mostly on the construction types with some variations were evidenced weight of the upper hilt, not on the distribution of (labelled A, B, C[1, 2]) or suggested (B[atyp], D), in each weight within the blades themselves (pp. 279-281).case including the assembly methods and the order of The last section on the blades is dedicated to their execution (Fig. 142). In all the cases, analogies signs and inscriptions placed on them. These include are provided. Method A includes blades with steel signs of non-ferrous metals (one specimen with a brass edges welded to a core, whose deliberately composite cross potent, one with a silver encircled cross; both structure could not be proven; these include iron cores a rare occurrence) and iron inlaid inscriptions and signs (only locally corresponding to low-carbon steel; one (indiscernible signatures from a twisted pattern-welded specimen), heterogeneous cores varying from iron to wire, two opposing omegas from an untwisted pattern-steel (one specimen), steel cores (five specimens). welded wire, a geometrical pattern from phosphoric Method B comprises blades, where the central part iron wire). Due to the state of preservation, the methods was deliberately provided with a low-carbon core of inlaying could not be determined (pp. 281-285).(of iron as a rule) with outer panels of steel (three Similarly to the blades, the hilts are next described. specimens). In one additional case, the panels As a rule, heterogeneous and refined to only a limited somewhat overlap the cutting edges, and this one was extent iron was used to manufacture their elements. labelled as B[atyp] or D (different assembly order, All guards and pommels were forged from single pieces depending on the manufacturer’s intentions). Method of metal. Upper hilts in the form of a solid pommel were C includes blades with pattern-welded panels in their fixed by pushing the tang-end through a hole punched middle sections, further subdivided into variants C[1] in the pommel and hammering it flat on the top. Two with two panels on each side (three specimens), and C[2] composed upper hilts were found to be made of a solid with three panels on each side (one specimen). One pommel and an upper guard, both with holes for blade, due to its state of preservation, could represent fixing the tang. Six hollow pommels were attached to either method A or method B (pp. 271-277, Tab. 4). upper guards with pairs of rivets, one additionally filled

The Mikulčice sword-blades were made from with slag, one possibly brazed. No relations between different iron alloys: eutectoid or nearly eutectoid steel the composed upper hilts and other technological of medium purity (edges and panels), medium-carbon characteristics of the Mikulčice swords were observed. steel of poor–medium purity (panels), pattern-welded Non-ferrous decorations were identified on four hilts: composites combining phosphoric iron and iron/ two were covered with parallel wire inlays, one forming heterogeneous iron-low carbon steel (panels), pure soft a solid brass plating, one a silver-and-brass chessboard iron, heterogeneous (phosphorus- and carbon-wise) on the entire upper hilt and lower guard faces, with iron and low-carbon steel piled to some extent and of brass plates attached to its lower and upper sides; one poor-medium purity (cores) are characterised in three hilt had a pommel inlaid with five perpendicular brass main sections (steel, pattern-welding, and iron). Most rods (Fig. 149). Possible metal plates were observed of the welds were made carefully and, with two via radiography (Fig. 69a) on one more specimen exceptions, were void of slag inclusions. The use of (pp. 285-288).heat treatment by quenching was revealed in the Probably all the swords from Mikulčice were microstructures of twelve blades, although in no case originally placed in two-part wooden scabbards often could it be completely overruled. Usually, the whole lined with woven, coarser, sometimes patterned textiles. volume of the blade was quenched, in four cases, the In some cases, the wooden bodies were covered with blade was quenched selectively (the edges), in one a surface layer of leather or fabric. Most bore traces case, only the blade’s lower part (“forte”) was quenched. of suspension straps attached with iron fittings. In Most blades were slack-quenched (e.g. in oil), one addition, at least five swords were provided with outer bore traces of water quenching (pp. 277-279, Tab. 4, wrappings made of fine textiles and/or leather. Despite Fig. 147). the scarcity of data available for comparisons, the high

The following section further addresses the proportion of scabbards lined with textiles seems shape of the Mikulčice blades with respect to their particularly interesting. Unfortunately, because of the

259Jiří Košta, Jiří Hošek, “Early Medieval Swords from Mikulčice”...

irreversible damage caused by the mentioned warehouse made of gold or silver, imports, and objects that fire, no studies that would determine the species of generally reflect a high lifestyle, at least as long, used organic materials were carried out (pp. 288-294). as it was tolerated by the Church, i.e. shortly after

The final section of Chapter 5 addresses the the Christianisation (pp. 306-310). As observed by question of provenance of the Mikulčice swords. the authors: Swords in western European form started After some considerations, the authors suggest that the to come in larger quantities into the west Slavonic possibility of local origin can be attributed to specimens environment at the time when the local elite began to be

ndcoming from the contexts dated to the 2 half of the inspired by the fundamental patterns of Frankish society, th9 c., excluding the most ostentatious examples. They including of course Frankish fashions, lifestyle and

seem to classify all the decorated and pattern-welded warfare techniques. In all of these patterns, the sword had swords as imports, which is plausible. Of particular its central position – it was an indispensable accessory interest are the blades of considerable length (group for the elite as well as an excellent weapon (p. 306).{d}) and the ones with displaced fullers, and the Infrequent remarks on the invasiveness of resolution about the need to monitor these traits in metallographic procedures of analysis can not undermine further comparative research is very much valid the fact that their value within the full spectrum of (pp. 294-296). used methods is undisputed, especially given the

An interesting reflection on the place of the irrevocable destruction of the Mikulčice assemblage, Mikulčice swords and their bearers in the elite of the which occurred in the meantime. Some analytical Great Moravian state is outlined in the final Chapter 6 methods, e.g. more extensive chemical composition (“The swords from Mikulčice as status symbols”, examinations, could provide additional useful data, pp. 297-310). These considerations are believed by but this remark does not imply any incompleteness of the authors to be more or less superficial, as a detailed the conducted studies. Commenting on the whole of analysis – they sensibly argue – would require systematic the reviewed work, it is not possible to point out any processing of data on weapons and other movable significant negligences or weaknesses of methodological objects connected with the elite culture reflected upon or technical nature. Both the detailed studies and the the development of burial rites and related social considerations of a more general nature were carried out phenomena. Nevertheless, the presented evaluation is comprehensively and are provided with rich illustrative useful and interesting, and, in addition, serves as a rather and statistical material of excellent quality, along with graceful closure of the entire monograph. reliable references to the rich literature on the subject

Swords, whose absolute proportion among weapons (pp. 311-335). Despite the multitude of topics, the in graves is very low, were most probably more common monograph remains consistent and objective. Without in the living culture, especially during the late Great a doubt, it can stand as an excellent model for studies Moravian horizon. Their significant relationship with of early medieval weapons – swords in particular. To spurs suggests that the core of Great Moravian troops those interested who waded through this deliberative and the political core of the emerging Great Moravian (i.e. wearing) review, the book “Early Medieval Swords state was formed by mounted warriors. The ones buried from Mikulčice” needs to be recommended with all in Mikulčice were placed in richly equipped graves might, together with the truest wishes of enjoyable generally situated along main paths leading to church and fruitful reading.buildings or in their interiors (pp. 297-306). In summary, the criteria, which can define the highest elite, include Paweł Kucypera MAthe intricate construction of the grave and the significant Institute of Archaeologylocation of the burial as well as the presence of artefacts Of Nicolaus Copernicus University in Toruń


Geibig A.1991 Beiträge zur morphologischen Entwicklung des Schwertes im Mittelalter. Eine Analyse des Fundmaterials

vom ausgehenden 8. bis zum 12. Jahrhundert aus Sammlungen der Bundesrepublik Deutschland, Offa-Bücher 71, Neumünster.

Hošek J., Košta J.th2006 Metallography of the 9 century sword of a Great Moravian nobleman buried in Mikulčice (grave

No. 580), Metalurgija – Journal of Metallurgy Association of Metallurgical Engineers of Serbia 12/2-3, pp. 199-206.

2007 Meč z hrobu 723 v Mikulčicích a jeho metalografický průzkum, Z Dějin Hutnictví 37, Rozpravy Národního Technického Muzea v Praze 202, pp. 5-19.

2008 Meč s damaskovou čepelí z hrobu 715 v Mikulčicích a jeho metalografický průzkum, Z Dějin Hutnictví 38, Rozpravy Národního Technického Muzea v Praze 207, pp. 5-16.

Hošek J., Košta J., Bárta P.2012 The metallographic examination of sword No. 438 as part of a systematic survey of swords from the early

medieval stronghold of Mikulčice, Czech Republic, Gladius 32, pp. 87-102.Jakobsson M.

1992 Krigarideologi och vikingatida svärdstypologi, Stockholm Studies in Archaeology 11, Stockholm.

Bibliography

261

Košta J.2004 Výpověď souboru raně středověkých mečů ze staromoravského centra v Mikulčicích, MA MS, Univerzita

Karlova v Praze, Praha.2005 Kollektion frühmittelalterlicher Schwerter aus dem großmährischen Zentrum in Mikulčice, [in:] Die

frühmittelalterliche Elite bei den Völkern des östlichen Mitteleuropas, ed. P. Kouřil, Brno, pp. 157-191.Košta J., Hošek J.

2008 Meč z hrobu 580 ve III. kostele v Mikulčicích. Příspěvek k diskusi o jednom ze zástupců nejvyšší staromoravské elity, Studia Mediaevalia Pragensia 8, pp. 177-207.

Kucypera P., Kurasiński T., Pudło P.2011 Problem rozwoju jednolitych głowic mieczowych między połową IX a połową XIII w., [in:] Cum arma per

aeva. Uzbrojenie indywidualne na przestrzeni dziejów, eds. P. Kucypera, P. Pudło, Toruń, pp. 74-90.Petersen J.

1919 De norske vikingesverd. En typologisk-kronologisk studie over vikingetidens vaaben, Videnskapsselskapets Skrifter 2, Historisk-filosofiske klasse 1, Kristiana.

Ruttkay A. 1976 Waffen und Reiterausrüstung des 9. bis zur Hälfte des 14. Jahrhunderts in der Slowakei 2, Slovenská

Archeológia 24/2, pp. 245-395.Хошек и., Кошта И., Оттенвелыпер Э.

2013 Новые исследования мечей из Микульчиц, [in:] Експериментальна археологія: досвід моделювання об’єктів та виробництв, Археологія і давня історія України 10, pp. 56-66.

Toporów ci u nas dostatek...

Toporów ci u nas dostatek. Kilka uwag o „Toporach wczesnośredniowiecznych z ziem polskich.

Katalog źródeł”, Rzeszów 2014, pióra Piotra N. Kotowicza

Sięgając po monumentalny, liczący 434 strony formatu A4, tom autorstwa Piotra N. Kotowicza, po-jawia się chęć sparafrazowania słynnego zdania Hen-ryka Sienkiewicza, bo niejednego czytelnika zadziwić może fakt, że aż tyle toporów, datowanych na wieki od VI po XIII, znaleziono na ziemiach dzisiejszej Polski. Autor opisał 891 zabytków. Andrzej Nadolski, piszący przed półwieczem swą fundamentalną dla średniowiecz-nego bronioznawstwa monografię o uzbrojeniu polskim z X, XI i XII wieku, odnotował z satysfakcją, że znale-ziono w Polsce 172 topory, co stanowi liczbę poważną (Nadolski 1954, 39). Już więc sama imponująca liczeb-ność obecnego zbioru (ponad pięciokrotny przyrost) mogłaby być uzasadnieniem potrzeby przygotowania i opublikowania tego katalogu. Ponieważ jednak nie sam stan liczbowy dowodzi wartości zespołu zabyt-ków i jego publikacji, warto się zastanowić, czy książka o toporach z wczesnego średniowiecza jest potrzebna. Wszak nie tylko specjaliści bronioznawcy wiedzą, że topory to kategoria zabytków często znajdowanych w trakcie badań archeologicznych, wielokrotnie doku-mentowanych, analizowanych, publikowanych. Szcze-gólnie w Polsce (choć nie tylko) wielu badaczy, jak dotąd, skupiło swe zainteresowania na toporach. Nie sięgając po drobniejsze artykuły, przyczynki, uwagi na marginesach, można przypomnieć choćby opra-cowania dużych zbiorów, bogato udokumentowane, z propozycjami typologicznymi, z wnioskami wykra-czającymi poza suche opisy formalno-chronologiczne. Pierwsze takie szerokie ocenienie zbioru toporów wczes-nośredniowiecznych i ich typologię zaproponował wspo-mniany wyżej A. Nadolski (ibidem, 40-47). Spośród

Okładka książki Piotra N. Kotowicza.

Piotr N. KotowiczFront cover of book.

typologii wielu kategorii militariów w tej monografii nie przez P. N. Kotowicza egzemplarzy jest tak zna-przedstawionych w zasadzie właśnie schemat typo- cząco większa od wszystkich dotychczas publikowa-logiczny toporów uznać należy za najbardziej udany. nych, że samo tylko udostępnienie szerokiemu gronu Przetrwał on próbę czasu i jest do dziś powszech- czytelników tak dużej bazy źródłowej jest trudnym do nie stosowany. System klasyfikacyjny A. Nadolskie- przecenienia działaniem. Po drugie, mimo iż schemat go wykorzystali w swych monografiach np. autorzy typologiczny autorstwa A. Nadolskiego przez wiele opracowań zbiorów militariów wczesnośredniowiecz- dziesięcioleci świetnie pomagał porządkować i opi-nych pochodzących z dwóch dzielnic geograficzno- sywać znaleziska tej kategorii zabytków, to jednak historycznych – Pomorza Zachodniego (Świątkiewicz znaczące powiększenie się liczby znalezisk, pojawia-2002, 52-60) i Małopolski (Strzyż 2006, 39-58). Piotr nie się nowych ustaleń, przemyśleń, ocen, nie tylko Świątkiewicz wykorzystał zbiór 36 okazów i ocenił w naszym kraju, ale i zagranicą, skłania do uznania typologię toporów Andrzeja Nadolskiego jako najbar- potrzeby nowego spojrzenia na problematykę wczesno-dziej adekwatną dla materiałów z ziem polskich oraz średniowiecznych toporów z ziem dzisiejszej Polski, na tyle uniwersalną i elastyczną, że nie ma potrzeby jej ponownego, gruntownego przeanalizowania tej kate-zastąpienia bądź całkowitej modyfikacji (Świątkiewicz gorii zabytków. Czy „Katalog...” Piotra N. Kotowicza 2002, 52). Piotr Strzyż opracował zbiór 91 toporów. daje ku temu podstawy?Również i on uznał schemat Andrzeja Nadolskiego za Całość składa się z „Wprowadzenia” (z angiel-najbardziej adekwatny dla materiałów z Małopolski skojęzycznym streszczeniem), „Katalogu toporów (Strzyż 2006, 39). Także tę typologię zastosował np. wczesnośredniowiecznych”, „Wykazu zabytków skreś-Jacek Wrzesiński, analizując kolekcję 49 egzemplarzy lonych z katalogu toporów wczesnośredniowiecz-z grobów z terytorium Civitas Schinesghe (Wrzesiński nych”, „Wykazu cytowanej literatury”, 182 tablic2011), a także Janusz Górecki, opisując 149 toporów z rycinami.znalezionych podczas badań kompleksu lednickiego We „Wprowadzeniu” Autor jasno i wyczer-(Górecki 2001, 136-143). Jak to zwykle bywa, nie pująco przedstawił strukturę pracy, wymienił pla-wszystkich zadowalał pomysł A. Nadolskiego. Poja- cówki, w których zbiorach znajdują się interesujące wiły się więc i inne opracowania schematu typolo- Go okazy, scharakteryzował poszczególne człony gicznego tej kategorii zabytków wczesnośredniowiecz- „Katalogu toporów wczesnośredniowiecznych” i „Wy-nych. W 2000 r. opublikowana została propozycja kazu zabytków skreślonych z katalogu toporów Witolda Tokarskiego, który zadokumentował 60 topo- wczesnośredniowiecznych”. Idąc tropem A. Nadol-rów z wieków od X do XII, znalezionych przy reliktach skiego zadeklarował, iż uwzględnił wszystkie za-mostu wschodniego, odkrytych na dnie Jeziora Led- bytki, które mogły pełnić zamiennie funkcje broni, nickiego (Tokarski 2000, 77-103). Nie zyskała ona jak i narzędzia (s. 7). Słusznie nie wdał się więc popularności. W 2008 r. próbę typologizacji toporów w bezowocną, na obecnym etapie możliwości po-wczesnośredniowiecznych opublikował Boromir R. Bo- znawczych bronioznawstwa, dyskusję nad rozróżnia-rowczak, dokumentując 156 okazów ze zbiorów Mu- niem funkcji konkretnych okazów. Za właściwą uz-zeum Pierwszych Piastów na Lednicy (Borowczak nać także należy decyzję Autora nieuwzględniania

12008) . Zarówno cała książka, jak i propozycja typo- zabytków wykonanych z innych metali niż żelazo, logii toporów ocenione zostały zdecydowanie nega- z pewnością nie będących w przeszłości ani bronią, tywnie. P. Strzyż, autor opublikowanej recenzji tej ani narzędziem. pracy, napisał jednoznacznie: Zaproponowany system Główną partią jest „Katalog toporów wczesno-klasyfikacyjny, ze względu na ogromny stopień skom- średniowiecznych” zawierający informacje o 891 za-plikowania jest całkowicie nieprzydatny, a wnioski bytkach. Tak znaczna liczba zadokumentowanych to-na jego podstawie sformułowane bardzo dyskusyjne porów wskazuje zarówno na skalę badań, jakie przez (Strzyż 2008, 226). Typologia toporów Boromira ostatnie półwiecze w Polsce przeprowadzono, jak i do-R. Borowczaka nie jest w praktyce obecnie wykorzy- wodzi skrupulatności badawczej, a przede wszystkim stywana. Kolekcja toporów z Ostrowa Lednickiego, skuteczności poszukiwań Autora w polskich muzeach. Jeziora Lednickiego i ich okolicy, budząca, jak dotąd, Skrupulatność zrealizowanych działań widoczna jest duże zainteresowanie wielu badaczy, oceniona też w idei konstruowania i przygotowywania tej części została przez Piotra N. Kotowicza (Kotowicz 2013), pracy. Dobrze przemyślane człony – jak nazwał je autora opisywanego tu „Katalogu...”. Wraz z Pawłem Autor – not katalogowych pozwoliły przedstawić peł-Sankiewiczem przygotował dokumentację 168 zabytków nię danych o każdym z zabytków. W każdej z not zna-(Kotowicz, Sankiewicz 2013), samodzielnie dokonał leźć więc można informacje o precyzyjnej lokalizacji szczegółowej analizy, przywołał analogie europejskie stanowiska, jego rodzaju, historii badań, opisie stanu i przede wszystkim zaproponował rozbudowany sche- zachowania zabytku, wymiarach, zaszeregowaniu ty-mat typologiczny, którego szersze omówienie, jak pologicznym, chronologii (i jej podstawach), miejscu zadeklarował, zawarte będzie w przygotowywanej do- obecnego przechowywania, ewentualnych publikacjach. piero przez niego monografii. Bardzo wartościowe są także zapisy w „Uwagach” –

Powyższe uwagi skłaniają do sformułowania Autor znacznie je rozbudował, co nie zawsze w tego dwóch wniosków. Po pierwsze, liczba zebranych obec- typu katalogach jest spotykane. Obfitość informacji


1 Książka jest przetworzonym na potrzeby publikacji tekstem pracy magisterskiej Autora, przygotowanej i obronionej w 2001 r. w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.

zawarta w notach z pewnością daje możliwość róż- Imponuje obfitością zamykający tekstową partię noaspektowych analiz i interpretacji na kolejnych pracy spis wykorzystanej literatury. Będzie z pewno-etapach studiów nad toporami. Pewną niejasnością ścią przydatny dla wielu badaczy.są jedynie oceny przynależności typologicznej po- Bardzo istotną częścią „Katalogu” są tablice szczególnych toporów, bowiem Autor zdecydował z rycinami przedstawiającymi wszystkie uwzględnione się zaproponować własny podział typologiczny. Nie w pracy topory. Podkreślić należy staranność rysunku, przedstawił szczegółowego jego omówienia i zasad bardzo wygodne dla czytelnika zastosowanie jednolitej wyodrębniania poszczególnych jednostek. Zapewne skali 1:2 (z kilkoma tylko wyjątkami) oraz uwzględ-wynika to z faktu, iż sądząc po dość skompliko- nienie trzech rzutów. To świetny materiał dokumen-wanym, wieloelementowym zapisie przynależności tacyjny.typologicznej (np. IIB.1.20), wyjaśnienie zasad kon- Rzadko spotykane są publikacje zawierające je-struowania systematyki wymaga szczegółowych, roz- dynie katalog, bez części analitycznej. Wielkość zbioru, budowanych objaśnień, na które w krótkim „Wpro- obfitość zebranych przez Autora informacji powodują, wadzeniu” nie było miejsca. Pozostaje więc poczekać iż opublikowanie w jednym tomie i części katalogowej, i mieć nadzieję, iż Autor dotrzyma słowa i przygotuje i analitycznej byłoby zapewne trudne do praktycznego analityczną pracę poświęconą wczesnośredniowiecz- zrealizowania przez wydawcę, jak też bardzo niewy-nym toporom. godne dla czytelnika. Można więc zaakceptować po-

Rzadko spotykanymi w publikacjach archeolo- mysł wcześniejszego opublikowania katalogu i ocze-gicznych, poświęconych konkretnym kategoriom za- kiwać na odrębną, równie solidnie przygotowaną część bytków, są katalogi okazów nieuwzględnionych, po- analityczną. miniętych. Niekiedy nie są one faktycznie potrzebne. Podsumować powyższe uwagi można stwierdze-Liczący 111 pozycji „Wykaz zabytków skreślonych niem, że Piotr N. Kotowicz wykonał imponującą pracę z katalogu toporów wczesnośredniowiecznych” jest i udostępnił przygotowany wzorowo – zarówno pod z pewnością bardzo przydatnym, tym bardziej, iż Autor względem merytorycznym, poprawności językowej, przedstawił przekonujące argumenty za pominięciem jak i redakcyjnym – katalog wczesnośredniowiecznych konkretnych zabytków, nie zaliczając ich do zbioru toporów z ziem dzisiejszej Polski. Zawarta w nim toporów wczesnośredniowiecznych z ziem polskich. dokumentacja będzie z pewnością wykorzystywana Zaproponowane interpretacje są więc istotnym udzia- przez wielu zainteresowanych tą problematyką.łem badawczym Autora w studiach nad wieloma zabytkami, o których często błędną (jak to wykazał prof. dr hab. Witold ŚwiętosławskiAutor) wiedzę czerpać możemy z dotychczasowych Instytut Archeologii i Etnologiipublikacji. Uniwersytetu Gdańskiego

263

Borowczak B. R.2008 Topory wojów piastowskich. Bitwa o Ostrów Lednicki, Szczecin.

Górecki J.2001 Gród na Ostrowie Lednickim na tle wybranych ośrodków grodowych pierwszej monarchii piastowskiej,

Biblioteka Studiów Lednickich VII, Lednogóra.Kotowicz P. N.

2013 Analiza kolekcji toporów średniowiecznych, [w:] Topory średniowieczne z Ostrowa Lednickiego i Giecza, red. P. Sankiewicz, A. M. Wyrwa, Lednica, 43-101.

Kotowicz P. N., Sankiewicz P.2013 Katalog toporów z Ostrowa Lednickiego i Giecza, [w:] Topory średniowieczne z Ostrowa Lednickiego

i Giecza, red. P. Sankiewicz, A. M. Wyrwa, Lednica, 104-279.Nadolski A.

1954 Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Łódź.Strzyż P.

2006 Uzbrojenie we wczesnośredniowiecznej Małopolsce, Acta Archaeologica Lodziensia 52, Łódź.2008 Rec. Boromir Rafał Borowczak, Topory wojów piastowskich. Bitwa o Ostrów Lednicki, Szczecin 2008,

ss. 175, AMM IV, s. 223-227.Świątkiewicz P.

2002 Uzbrojenie wczesnośredniowieczne z Pomorza Zachodniego, Acta Archaeologica Lodziensia 48, Łódź.Tokarski W.

2000 Militaria – broń miotająca, obuchowa i drzewcowa, oraz elementy rzędu końskiego i oporządzenia jeździeckiego, [w:] Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim, t. I, Mosty traktu gnieź-nieńskiego, red. Z. Kurnatowska, Lednica–Toruń, s. 77-103.

Wrzesiński J.2011 Groby z toporami w państwie Piastów, [w:] Non sensistis gladios. Studia ofiarowane Marianowi Gło-

skowi w 70. rocznicę urodzin, red. O. Ławrynowicz, J. Maik, P. A. Nowakowski, Łódź, s. 463-486.

Bibliografia

Toporów ci u nas dostatek...


Norbert Goßler (18.05.1967-13.04.2015)

Death seems to be an everyday issue in the life of an archaeologist, since we are dealing with countless grave goods and burial objects in our museums and collections from burial grounds of all the periods, from the Stone Age to the Middle Ages. But this is hardly a preparation when a fellow colleague suddenly and totally unexpectedly dies among us. Norbert Goßler died on 13. April 2015 at the Museum for Pre- and Early History Berlin due to a sudden heart failure at the age of 47. All reanimation attempts were unsuccessful; he left his wife and daughter.

Norbert Goßler was born in Kulmbach, in the northern part of Bavaria and studied at the Universities of Erlangen and Marburg. Early on his archaeological attention was focused on medieval fortified settlements, and especially, medieval horse-riding equipment. After finishing his studies of archaeology in 1996 he worked at the Römisch-Germanische Kommission (RGK) in Frankfurt, where he was part of a team developing an archaeological online-bibliography. Norbert finished his PhD on medieval horse gear (“Reiter und Ritter. Formenkunde, Chronologie, Verwendung und gesellschaftliche Bedeutung des mittelalterlichen Reitzubehörs aus Deutschland”) in 2003 at Marburg University; it was, published in 2011.

After his activity at the RGK, Norbert worked as a volunteer at the Brandenburgisches Landesamt für Denkmalpflege in Wünsdorf and became an independent consultant for exhibitions and culture management in the Brandenburg area afterwards. From 2004-2010 he worked together with Felix Biermann on a research project, founded by the Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG), related to Slavic rural settlement, hillforts and settlement patterns in the northwestern part of Brandenburg (Westprignitz).

Since 2011 we worked together at the Museum for Pre- and Early History Berlin on a research project on the archaeological remains of the Viking

th thAge and the Middle Ages (from the 9 to the 15 c.) from former East Prussia. The project aimed at the digital registration and scientific interpretation of the southwest Baltic material culture (arms, riding equipment, costumes, tools etc.) from the collection of the former Prussia-Museum Königsberg (Kaliningrad) in the inventory of the Museum of Pre- and Early History Berlin. In this project, almost 10.000 mostly unknown medieval objects were examined and presented to the archaeological scientific community. This registration became an important addition to the current German, Polish, Lithuanian and Russian archaeological research on the medieval East Prussia and can be found online (www.smb-digital.de).

For Norbert scientific research in archaeology was basically a team sport with a permanent exchange of results and ideas between archaeologists, especially with our colleagues from Poland, Lithuania and

Russia. He had this “target group” in mind when he worked with great enthusiasm on the burial ground of Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, Kętrzyn distr.), the medieval stirrups from East Prussia (2013) and the Viking Age weaponry and horse-riding equipment from East Prussia and their relations to Scandinavia (2014).

From a modern German perspective, the archaeology of East Prussia is nowadays rather an „exotic” topic, but with his persistence and perseverance Norbert was able to wrangle out the scientific content even of the sometimes rather unspectacular remains of the Prussia collection.

Working with the former Prussia collection is not only based on the remaining archaeological objects, but also on the archival material related to the archaeology of former East Prussia. Scientific legacy of archaeologists like Carl Engel, Herbert Jankuhn, Kurt Voigtmann, Felix Jakobson, Marta Schmiedehelm and others is still extremely valuable for current research. It remains especially tragic, that now we also have to handle the scientific legacy of Norbert Goßler with great care and responsibility. It is an obligation to finish our last joint manuscript related to the burial ground of Linkuhnen in the Memel (Nemunas) area. With over 143 iron swords and nine Ulfberht-blades, Linkuhnen shows the impressive representation of Viking Age weaponry in the northeastern part of former East Prussia. This is intended not only to remember Norbert Goßler’s archaeological work, but also to honor his great personality.

Norbert Goßler at the conference in Nida, Lithuania (2014). Photo by L. Motuzienė.

Norbert Goßler na konferencji w Nidzie, Litwa (2014). Fot. L. Motuzienė.

265Norbert Goßler (18.5.1967-13.4.2015)

Publications

1996Goßler N.

1996 Mittelalterliches Reitzubehör von hessischen Burgen, [in:] Burgenforschung in Hessen. Begleitband zur Ausstellung im Marburger Landgrafenschloß, ed. H. W. Böhme, Kleine Schriften aus dem Vorgeschichtlichen Seminar der Philipps-Universität Marburg 46, Marburg, pp. 161-176.

1998Goßler N.

1998 Untersuchungen zur Formenkunde und Chronologie mittelalterlicher Stachelsporen in Deutschland (10.-14. Jahrhundert), Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 79, pp. 479-664.

Goßler N., Posluschny A.1998 Zu einem frühkarolingischen Sporn aus der Siedlung von Runkel-Ennerich, Kr. Limburg-Weilburg,

Germania 76, pp. 885-895.

2001Goßler N.

2001 Sporen und Hufeisen von der Saalburg: zur mittelalterlichen Geschichte eines römischen Kastells, Jahrbuch Hochtaunuskreis 9, pp. 67-70.

2003Goßler N.

2003 Reiter und Ritter: Formenkunde, Chronologie, Verwendung und gesellschaftliche Bedeutung des mittelalterlichen Reitzubehörs aus Deutschland, Archäologisches Nachrichtenblatt 8, pp. 348-351.

2003 Zur Wiederbenutzung römischer Wehranlagen im Mittelalter – Einige ausgewählte Beispiele, Burgen und Schlösser 44, pp. 130-139.

2005Goßler N.

2005 Rittergut Bug bei Weißdorf, Miscellanea curiensia 5, pp. 67-102.2005 Gedanken zur sozialen Schichtung im Dorf des Mittelalters aus archäologischer Sicht, [in:] RELIQUIAE

GENTIUM. Festschrift Horst Wolfgang Böhme. Internat, ed. C. Dobiat, Internationale Archäologie – Studia honoraria 23, Rahden/Westf., pp. 141-154.

Goßler N., Biermann F.2005 Das Linonen-Projekt, Forschungen zum slawischen Mittelalter im Raum Lenzen, Lkr. Prignitz, Archäologie

in Berlin und Brandenburg 2005, pp. 97-101.

2006Goßler N.

2006 Zur Wiederbenutzung römischer Militäranlagen im Mittelalter. Einige Beispiele vom Obergermanisch-Rätischen Limes, [in:] Kontinuitätsfragen Mittlere Kaiserzeit – Spätantike – Frühmittelalter. Beiträge der Arbeitsgemeinschaft „Römische Archäologie” auf der Jahrestagung des West- und Süddeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Trier 5.-10.6.2001, eds. S. Biegert, A. Hagedorn, A. Schaub,. BAR int. ser. 1468, Oxford, pp. 31-43.

Goßler N., Biermann F.2006 Von den Linonen zu den Quitzows. Zum slawischen und deutschen Mittelalter im Raum Lenzen, Lkr.

Prignitz, Archäologie in Berlin und Brandenburg 2006, pp. 75-77.

2007Goßler N.

2007 Ausgewählte Reitzubehörfunde des 9. bis 11. Jahrhunderts zwischen Elbe und Oder als Zeugnisse slawisch-wikingischer Kontakte, [in:] Siedlung, Kommunikation und Wirtschaft im westslawischen Raum: Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte des 5. Deutschen Archäologenkongresses in Frankfurt an der Oder, 4. bis 7. April 2005, eds. F. Biermann, Th. Kersting, Beitr. Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 46, Langenweißbach, pp. 335-344.

Goßler N., Biermann F.2007 Teilprojekt 1: Untersuchungen zur ländlichen Besiedlung, zum Burgenbau und zu Besiedlungsstrukturen im

linonischen Siedlungsgebiet der Westprignitz (Land Brandenburg), Arch. Nachrichtenblatt 12, pp. 263-267.Goßler N., Biermann F., Kinkeldey Th.

2007 Archäologie und Landschaftsgeschichte. Neues zu slawischen Burgen und Siedlungen im Raum Lenzen, Lkr. Prignitz, Archäologie in Berlin und Brandenburg 2007, pp. 97-99.


Goßler N., Jahns S., Wetzel G.2007 Archäologische Fundplätze auf Flusssedimenten. In: Archäologische Gesellschaft Thüringen, Terra

Praehistorica. Festschrift K.-D. Jäger. Neue Ausgrabungen und Funde in Thüringen, Sonderband 2007, Beitr. Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 48, Langenweißbach, pp. 125-146.

2008Goßler N.

2008 Neue Überlegungen zur Interpretation des spätslawischen Siedlungskomplexes am Tollensesee und an der Lieps, [in:] „Die Dinge beobachten...“. Archäologische und historische Forschungen zur frühen Geschichte Mittel- und Nordeuropas. Festschrift Günter Mangelsdorf, ed. F. Biermann, Archäologie und Geschichte im Ostseeraum 2, Rahden/Westf., pp. 177-188.

2008 Materielle Kultur und soziale Differenz. Beobachtungen am archäologischen Fundstoff aus mittelalterlichen Burgen, [in:] Archäologie mittelalterlicher Burgen, ed. M. Untermann, Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft für Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit 20, Paderborn, pp. 37-44.

2008 Mittelalterliches Reitzubehör. Versuch einer realienkundlichen Betrachtung, Beiträge zur Mittelalter-archäologie in Österreich 24, pp. 131-141.

2008 Wallfahrt und Bierkonsum. Zur Geschichte der Kapelle auf dem Marienberg bei Lenzen, Lkr. Prignitz, Archäologie in Berlin und Brandenburg 2008, pp. 117-121.

Goßler N., Biermann F., Kinkeldey Th.2008 Linonen und kein Ende. Weitere Forschungen im Raum Lenzen, Lkr. Prignitz, Archäologie in Berlin und

Brandenburg 2008, pp. 64-66.

2009Goßler N., Biermann F.

2009 Adel im Wandel. Zur Topographie der Herrschaftssitze des 14.-16. Jahrhunderts bei Eidenburg (Nordwestbrandenburg), [in:] Zwischen Tradition und Wandel: Archäologie des 15. und 16. Jahrhunderts, eds. B. Scholkmann et al, Tübinger Forschungen zur historischen Archäologie 3, Büchenbach 2009, pp. 381-396.

2009 Zwischen Freund und Feind – Die Linonen und ihre Nachbarn im frühen und hohen Mittelalter, [in:] Siedlungsstrukturen und Burgen im westslawischen Raum: Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte der 17. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Halle/Saale, 19. bis 21. März 2007, ed. F. Biermann, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 52, Langenweißbach, pp. 137-154.

2009 Brunnen, Graben, Wasserstraße. Leben mit dem Wasser in der mittelalterlichen Nordwestprignitz (Brandenburg), Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft für Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit 21, pp. 31-38.

2009 Zwischen Wallfahrt und Jahrmarkt. Die Gnadenkapelle am Marienberg bei Lenzen (Kr. Prignitz, Land Brandenburg, Deutschland) im 15. und 16. Jahrhundert, Historische Archäologie 2009, pp. 1-17.

2009 Materielle Kultur und soziale Differenz. Beobachtungen am archäologischen Fundstoff aus mittelalterlichen Burgen, [in:] Zur Sozial- und Kulturgeschichte der mittelalterlichen Burg: Archäologie und Geschichte, eds. L. Clemens, S. Schmitt, Interdisziplinärer Dialog zwischen Archäologie und Geschichte 1, Trier, pp. 25-48.

2009 Materielle Kultur und soziale Differenz. Überlegungen zum archäologischen Fundstoff aus einigen mittelalterlichen Burgen des 14. Jahrhunderts östlich der Elbe, [in:] Mittelalterliche Eliten und Kulturtransfer östlich der Elbe. Interdisziplinäre Beiträge zu Archäologie und Geschichte im mittelalterlichen Ostmitteleuropa, ed. A. Klammt, Göttingen, pp. 81-104.

Goßler N., Biermann F., Kennecke H.2009 Archäologische Forschungen zu den slawenzeitlichen Burgen und Siedlungen in der nordwestlichen

Prignitz, [in:] Wie die Mark entstand. 850 Jahre Mark Brandenburg, eds. J. Müller, K. Neitmann, F. Schopper, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 11, Wünsdorf, pp. 36-47.

2011Goßler N.

2011 Reiter und Ritter – Formenkunde, Chronologie, Verwendung und gesellschaftliche Bedeutung des mittelalterlichen Reitzubehörs aus Deutschland, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mecklenburg-Vorpommerns 49, Schwerin.

2011 Der Marienberg bei Lenzen, Kreis Prignitz (Land Brandenburg). Geschichte einer Gnadenstätte des 15./16. Jahrhunderts zwischen Wallfahrts- und Jahrmarktsgeschehen, [in:] Religiosität in Mittelalter und Neuzeit, ed. M. Untermann, Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft für Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit 23, Paderborn, pp. 75-86.

2011 Der Marienberg bei Lenzen. Geschichte einer Gnadenstätte des 15./16. Jahrhunderts zwischen Wallfahrts- und Jahrmarktsgeschehen, [in:] Die Altmark von 1300 bis 1600: eine Kulturregion im

267

Spannungsfeld von Magdeburg, Lübeck und Berlin. Tagung Altmärkisches Museum Stendal, 24.-27.9.2008, eds. J. Fajt, W. Franzen, P. Knüvener, Berlin, pp. 267-271.

Goßler N., Kinkeldey Th.2011 Der slawische Fundplatz Wustrow 10, Kr. Prignitz (Land Brandenburg) vom 9. bis zum 11. Jahrhundert –

Bemerkungen zur Siedlungsdynamik und zum Bearbeitungsstand der Keramik, [in:] Der Wandel um 1000. Beiträge der Sektion zur Slawischen Frühgeschichte der 18. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Greifswald, 23. bis 27. März 2009, eds. F. Biermann, Th. Kersting, A. Klammt, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 60, Langenweißbach, pp. 147-162.

2011 Eine frühslawische Siedlung am Rudower See bei Lenzen (Lkr. Prignitz, Brandenburg), Der Wandel um 1000. Beiträge der Sektion zur Slawischen Frühgeschichte der 18. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Greifswald, 23. bis 27. März 2009, eds. F. Biermann, Th. Kersting, A. Klammt, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 60, Langenweißbach, pp. 317-328.

2012Goßler N.

2012 Steppennomadische Einflüsse im hoch- und spätmittelalterlichen Mitteleuropa? Neues zur Pferdebestattung von Schleenhain, Kr. Leipzig, [in:] Transformationen und Umbrüche des 12./13. Jahrhunderts. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte der 19. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Görlitz, 01. bis 03. März 2010, eds. F. Biermann et al, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 64, Langenweißbach, pp. 203-216.

Goßler N., Jahn Ch.2012 Bericht für 2012 über das DFG-Projekt „Das südwestliche Baltikum im 9. bis 15. Jahrhundert n.Chr. Die

Funde der Späteisenzeit, der Wikingerzeit und des Mittelalters aus dem ehemaligen Prussia-Museum Königsberg im Berliner Museum für Vor- und Frühgeschichte”, Acta Praehistorica et Archaeologica 44, pp. 307-308.

2013Eilbracht H., Goßler N., Ibsen T., Jahn Ch., Prassolow J.

2013 Vom Rand in die Mitte – neue archäologische Forschungen im ehemaligen Ostpreußen, Blickpunkt Archäologie 1, pp. 85-94.

Goßler N.2013 Zur Deutung von Gräbern mit Sporenbeigabe im westslawischen Raum, [in:] Soziale Gruppen und

Gesellschaftsstrukturen im westslawischen Raum. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte der 20. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Brandenburg (Havel), 16. bis 18. April 2012, eds. F. Biermann, Th. Kersting, A. Klammt, Beitrage zur Ur- und Frühgeschichtliche Mitteleuropas 70, Langenweißbach, pp. 77-94.

2013 Das Gräberfeld von Gerdauen, [in:] Credo. Christianisierung Europas im Mittelalter. Bd. II: Katalog, eds. C. Stiegemann, M. Kroker, W. Walter, Petersberg, pp. 680-683.

2013 Die mittelalterlichen Steigbügel aus dem Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehemals Königsberg/ Ostpreußen) – Studien zu Typologie, Chronologie und Kulturgeschichte, Acta Praehistorica et Archaeologica 45, pp. 109-215.

Goßler N., Biermann F.2013 Handel und Handwerk in der früh- und hochmittelalterlichen Westprignitz, [in:] Slawen an der unteren

Mittelelbe. Untersuchungen zur ländlichen Besiedlung, zum Burgenbau, zu Besiedlungsstrukturen und zum Landschaftswandel. Beiträge zum Kolloquium vom 7. bis 9. April 2010 in Frankfurt a. M., eds. K.-H. Willroth et al, Frühmittelalterliche Archäologie zwischen Ostsee und Mittelmeer 4, Wiesbaden, pp. 213-223.

2013 Raumnutzung und Siedlungsgefüge des slawischen Mittelalters in der Westprignitz, [in:] Slawen an der unteren Mittelelbe. Untersuchungen zur ländlichen Besiedlung, zum Burgenbau, zu Besiedlungsstrukturen und zum Landschaftswandel. Beiträge zum Kolloquium vom 7. bis 9. April 2010 in Frankfurt a. M., eds. K.-H. Willroth et al, Frühmittelalterliche Archäologie zwischen Ostsee und Mittelmeer 4, Wiesbaden, pp. 109-116.

Goßler N. Helfert M.2013 Geochemische Untersuchungen slawischer Keramik der Westprignitz, [in:] Slawen an der unteren

Mittelelbe. Untersuchungen zur ländlichen Besiedlung, zum Burgenbau, zu Besiedlungsstrukturen und zum Landschaftswandel. Beiträge zum Kolloquium vom 7. bis 9. April 2010 in Frankfurt a. M., eds. K.-H. Willroth et al, Frühmittelalterliche Archäologie zwischen Ostsee und Mittelmeer 4, Wiesbaden, pp. 201-208.

Goßler N., Jahn Ch.2013 Zur materiellen Kultur der Prussen während der Ordenszeit im 14./15. Jahrhundert – Das

archäologische Fallbeispiel Burg und Gräberfeld Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, pow. Kętrzyński), Preussenland N.F. 4, pp. 23-55.

Norbert Goßler (18.5.1967-13.4.2015)


2013 Die archäologischen Untersuchungen am spätmittelalterlichen Gräberfeld und am Burgwall von Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, pow. Kętrzyński) zwischen 1827 und 1940 – Ein Rekonstruktionsversuch anhand der Materialien im Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehem. Königsberg/Ostpreußen), Acta Praehistorica et Archaeologica 45, pp. 217-278.

Goßler N., Glaß S., Kinkeldey Th.2013 Frühe Slawen in der Westprignitz, [in:] Slawen an der unteren Mittelelbe. Untersuchungen zur ländlichen

Besiedlung, zum Burgenbau, zu Besiedlungsstrukturen und zum Landschaftswandel. Beiträge zum Kolloquium vom 7. bis 9. April 2010 in Frankfurt a. M., eds. K.-H. Willroth et al, Frühmittelalterliche Archäologie zwischen Ostsee und Mittelmeer 4, Wiesbaden, pp. 39-52.

Goßler N., Kinkeldey Th.2013 Der slawische Fundplatz Gustrow 10, Kr. Prignitz, vom 9. bis zum 11. Jahrhundert. Bemerkungen zu

Siedlungsdynamik und zum Bearbeitungsstand der Keramik, [in:] Slawen an der unteren Mittelelbe. Untersuchungen zur ländlichen Besiedlung, zum Burgenbau, zu Besiedlungsstrukturen und zum Landschaftswandel. Beiträge zum Kolloquium vom 7. bis 9. April 2010 in Frankfurt a. M., eds. K.-H. Willroth et al, Frühmittelalterliche Archäologie zwischen Ostsee und Mittelmeer 4, Wiesbaden, pp. 169-180.

2014Goßler N.

2014 Rezension zu Stefan Breitling/Christof Krauskopf/ Franz Schopper (Hrsg.), Burgenlandschaft Brandenburg. Berliner Beiträge zur Bauforschung und Denkmalpflege 10 (Petersberg 2013), Burgen und Schlösser 4, pp. 252-255.

2014 Wikingerzeitliche Waffen- und Reitzubehörfunde aus dem Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehemals Königsberg/Ostpreußen) und ihre Beziehung zu Skandinavien, Acta Praehistorica et Archaeologica 46, pp. 185-210.

Goßler N., Jahn Ch.2014 Der spätmittelalterliche Komplex (Burg und Gräberfeld) von Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina

Dolna, pow. Kętrzyński) im Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehemals Königsberg/Ostpreußen), Pruthenia 7 (2012), pp. 191-211.

2014 Bericht über das zweite Projektjahr des DFG-Projektes „Das südwestliche Baltikum im 9. bis 15. Jahrhundert n.Chr. Die Funde der Späteisenzeit, der Wikingerzeit und des Mittelalters aus dem ehemaligen Prussia-Museum Königsberg im Berliner Museum für Vor- und Frühgeschichte”, Acta Praehistorica et Archaeologica 46, pp. 297-299.

2015Goßler N., Jahn Ch.

2015 Zwischen Wikingern und Ordensrittern – aktuelle Forschungen zu frühmittelalterlichen Grabfunden aus Ostpreußen am Museum für Vor- und Frühgeschichte Berlin. Mitteilungen der Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte 36, pp. 41-56.

2015 The resurrection of Linkuhnen (Rževskoe/Linkūnai). A new perspective on a Roman Iron Age to Viking Age cemetery at the Lower Memel region, Archaeologia Baltica 22, pp. 72-91.

Christoph Jahn PhDMuseum für Vor- und Frühgeschichte in Berlin

W dniu 15 maja 2015 r. zmarł w wieku 94 lat go miasta ukształtowały jego zainteresowania sztuką Profesor Zdzisław Żygulski jun., nestor polskiego i historią, wpływając na obraną ostatecznie drogę za-muzealnictwa, historyk sztuki, bronioznawcza, kos- wodową. Maturę zdał w maju roku 1939. Wkrótce tiumolog, anglista, absolwent Uniwersytetu Jagielloń- po zajęciu miasta przez Rosjan rozpoczął studia na skiego. Urodził się 18 sierpnia 1921 r. w Drohobyczu, lwowskiej Akademii Handlu Zagranicznego, konty-ale dzieciństwo i młodość spędził we Lwowie. Był nuowane przez dwa lata, do czasu wkroczenia do synem Marii ze Staszkiewiczów i Zdzisława Żygul- Lwowa Niemców. W mieście nad Pełtwią spędził czas skiego, germanisty, z czasem docenta Uniwersytetu okupacji, włączając się, podobnie jak inni członko-Jana Kazimierza we Lwowie, a w końcu profesora wie rodziny, w działalność lwowskich struktur Armii uniwersytetów w Łodzi i we Wrocławiu. Dom rodzin- Krajowej. We Lwowie, w 1944 r., wziął ślub z Ewą ny, oddziaływanie nauczycieli i atmosfera wyjątkowe- Voelpel (1924-1997), w przyszłości cenioną artystką

Profesor Zdzisław Żygulski jun.(1921-2015)

zajmująca się ceramiką. Rodzinne miasto był zmu-szony opuścić w 1945 r. Ostatecznie wraz z żoną osiadł w Krakowie. Tutaj w 1946 r. ukończył w Aka-demii Handlowej rozpoczęte we Lwowie studia i wstą-pił na Uniwersytet. Zaczął studiowanie od prawa, przenosząc się wkrótce na anglistykę, a w końcu na historię sztuki. Na Uniwersytecie miał szczęście ze-tknąć się z najwybitniejszymi przedstawicielami in-teresujących go nauk. Na anglistyce uczęszczał na wykłady m.in. Władysława Tarnawskiego, Jana Sta-nisławskiego, Jerzego Kuryłowicza, a także Romana Ingardena i Wincentego Lutosławskiego. Na historii sztuki (od 1947 r.) jego nauczycielami byli kontynu-ujący znakomite tradycje wiedeńskiej historii sztuki, tacy uczeni jak Adam Bochnak, Tadeusz Dobrowol-ski, Jerzy Szablowski, Karol Estreicher mł., a ze star-szego pokolenia akademickich nauczycieli Stanisław Jan Gąsiorowski, Feliks Kopera, pochodzący z Lublany Słoweniec Wojsław Molé oraz przybyły po wojnie ze Lwowa Tadeusz Mańkowski. Praca magisterska pt. „Średniowieczne zabytki z kości słoniowej w Muzeum Czartoryskich w Krakowie”, napisana pod kierunkiem prof. Bochnaka, została przyjęta i obroniona w 1951 r. Dwa lata wcześniej, jeszcze jako student, został Ży-gulski zatrudniony w Muzeum Czartoryskich. Po za-kończeniu studiów ówczesny dyrektor Muzeum prof. Stanisław Jan Gąsiorowski, znakomity archeolog, po-wierzył mu opiekę nad zbrojownią – kolekcją oręża o wielkiej wartości historycznej i artystycznej, jednym z najwartościowszych tego rodzaju zbiorów w Pol-sce. Z tą szacowną instytucją – najstarszym polskim muzeum – miał pozostać związany przez ponad lat 60. Poświęcił się jej bez reszty. Pracę w Muzeum Czar-toryskich rozpoczął, gdy było ono jeszcze formalnie instytucją prywatną, która w 1951 r. stała się oddzia-łem Muzeum Narodowego w Krakowie, a zakończył po przekształceniu w fundację rodziny Czartoryskich. W pracowni przy ul. Św. Jana 19 stworzył z czasem Żygulski swój warsztat naukowy, z bogatą specja-listyczną biblioteką, gromadzoną podczas licznych zagranicznych podróży, a także dzięki szerokim kon-taktom naukowym. Istotnym elementem tego warsz-tatu była stanowiąca część Muzeum biblioteka, prze-chowującą imponujący księgozbiór i bezcenny dla polskiej kultury zespół archiwaliów. Miejsce pracy sprzyjało realizacji naukowych planów, co czynił konsekwentnie, bez względu na okoliczności. Rytm wyznaczały odtąd osiągane stopnie naukowe, wyjaz-dy zagraniczne i pojawiające się publikacje. Doktorat przygotowany pod kierunkiem prof. Wojsława Molé obronił Zdzisław Żygulski w 1960 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim. Podstawą była praca „Dzieje zbiorów Puławskich. Świątynia Sybilli i Dom Gotycki”. Tytuł doktora habilitowanego z zakresu historii sztuki Bliskie-go Wschodu uzyskał w 1968 r.; profesorem nadzwy-czajnym został w 1978 r., zaś zwyczajnym w 1987 r. W l. 1984-1991 był profesorem Akademii Sztuk Pięk-nych w Krakowie, kierując Katedrą Historii i Teorii Sztuki. Recenzował siedem prac doktorskich i dwie habilitacyjne.

W Muzeum Narodowym przeszedł wszystkie szczeble zatrudnienia: był referendarzem, asystentem,

269Profesor Zdzisław Żygulski jun. (1921-2015)

starszym asystentem, adiunktem, kustoszem, wreszcie starszym kustoszem. W 1965 r. został mianowany kierownikiem Działu Rzemiosła Artystycznego w Mu-zeum Czartoryskich, Oddziale Muzeum Narodowego. W 1977 r. uzyskał w krakowskim Muzeum stano-wisko docenta. Na emeryturę przeszedł w 1991 r., lecz w Muzeum pracował do 2013 r.

Przyjęcie stanowiska opiekuna zbrojowni Czar-toryskich zmusiło Zdzisława Żygulskiego do podję-cia samodzielnych studiów nad dziedziną kultury nie objętą zainteresowaniem uczelni akademickich. W na-turalny sposób włączyło też młodego uczonego w krąg miłośników dawnego uzbrojenia, skupionych wokół Muzeum Narodowego i prof. Zbigniewa Bocheńskiego, najwybitniejszego powojennego polskiego broniozna-wcy. Wraz z grupą kolekcjonerów i znawców dawnej broni oraz kolegów z Muzeum Narodowego i Pań-stwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu doprowadził do powstania w Krakowie, w 1957 r., Stowarzyszenia Miłośników Dawnej Broni i Barwy (SMDBiB), nawią-zującego do działającego przed wojną w Warszawie Stowarzyszenia Przyjaciół Muzeum Wojska. Po śmierci prof. Bocheńskiego objął Żygulski w 1972 r. prezesurę SMDBiB i kierował nim przez 25 lat (do 1997 r.). Kontakty z polskimi miłośnikami dawnej broni, współ-praca z prof. Bocheńskim kształtowały Żygulskiego jako bronioznawcę. Zdobytą wiedzę pogłębiał pod-

Profesor Zdzisław Żygulski jun.

Professor Zdzisław Żygulski Jr.

czas licznych zagranicznych wojaży, podejmując in- (2005), „Światła Stambułu” (1999). Znaczenie tych dywidualne badania w tamtejszych muzeach i ko- prac dla dalszych badań nad narodową przeszłością lekcjach. Znajomość kilku języków pozwalała mu jest ogromne. swobodnie śledzić światową literaturę bronioznaw- Istotne znaczenie dla polskiego muzealnictwa czą. Wyrazem uznania dla polskiego uczonego i je- ma działalność wystawiennicza prof. Żygulskiego. go pozycji zdobytej w świecie znawców i badaczy Stworzył i współorganizował kilkanaście wystaw dawnej broni stało się powierzenie Żygulskiemu na w kraju oraz zagranicą (w Japonii i USA), m.in. l. 1975-1981 prezesury prestiżowego Międzynarodo- „Złoty wiek Oręża polskiego”, „Arcydzieła kultury wego Stowarzyszenia Muzeów Broni i Historii Woj- polskiej”, „Treasures from Poland”. Szczególną wa-skowości (IAMAM – International Association of gę przywiązywał do ekspozycji w Muzeum Adama Museums of Arms and Military History), zrzeszają- Mickiewicza w Stambule, zrealizowanej w 1955 r. cego kilkaset muzeów. W ten sposób polski uczony w stulecie śmierci poety. Wielkim sentymentem da-znalazł się wśród koryfeuszy światowego bronioznaw- rzył wystawę poświęconą zbiorom Czartoryskich i ich stwa, takich jak Bruno Thomas, James Mann, Claude twórczyni, przygotowaną w Puławach w 1959 r. Przez Blair, John Hayward, William Reid, Nolfo di Carpegna, całe zawodowe życie był zafascynowany księżną Iza-Ortwin Gamber. W 1999 r. prof. Żygulski został człon- belą Czartoryską, jej osobowością i dokonaniami – kiem honorowym Komitetu Wykonawczego IAMAM. puławskim muzeum ze Świątynią Sybilli i Domem O osiągniętym prestiżu międzynarodowym świadczy Gotyckim. Jej osoba i dzieło przewijają się w wielu powierzenie mu w 1969 r. przez UNESCO inwenta- publikacjach prof. Żygulskiego. ryzacji zbrojowni Kawalerów Maltańskich w La Valletta Miejsce swojej pracy – Muzeum Czartoryskich, na Malcie, kolekcji o wielkim europejskim znaczeniu a także – co oczywiste – Muzeum Narodowe w Kra-historycznym. Pracę tę wykonał wespół z Aleksan- kowie darzył głębokim uczuciem. Jak niewiele osób drem Czerwińskim, wówczas wicedyrektorem Muze- miał świadomość znaczenia obu instytucji dla polskiej um Wojska Polskiego w Warszawie. kultury i poczucie wagi misji, jaką powinny pełnić.

Bezpośredni kontakt ze znakomitymi dziełami Nic więc dziwnego, że perturbacje, przez które prze-sztuki zgromadzonymi przez Czartoryskich zaowo- chodziło Muzeum Czartoryskich po 1990 r., przeżywał cował szeregiem publikacji, zwłaszcza z zakresu bro- głęboko. Po bezskutecznych próbach obrony bliskich nioznawstwa i historii sztuki. Pierwsza drukowana mu tradycyjnych wartości, prezentowanych przez tę praca Żygulskiego ukazała się w 1952 r. w „Rozpra- szacowną instytucję od momentu powstania, przeży-wach i Sprawozdaniach Muzeum Narodowego w Kra- wał gorycz porażki. kowie” i nosiła tytuł „Tarcza renesansowa w Zbiorach Duże znaczenie przywiązywał do współpracy Czartoryskich. Przyczynek do dziejów kolekcjoner- z Zamkiem Królewskim na Wawelu – Państwowymi stwa polskiego”. Praca ta jest zapowiedzią sposobu Zbiorami Sztuki i Muzeum Wojska Polskiego w War-badań prowadzonych nad okazami dawnej broni trak- szawie, a także Muzeum Zamkowym w Pszczynie. towanymi jako dzieło sztuki. Krakowskiego uczone- Zasiadał w komisjach i Radach Muzealnych tych go interesowała nie tyle genealogia i typologia broni, instytucji, brał udział w przedsięwzięciach wysta-czy problematyka techniczna, co przede wszystkim wienniczych. W Pszczynie znalazły się ostatecznie walory artystyczne i historyczne uzbrojenia, a także pamiątki rodzinne Profesora.treści ideowe wymagające ponownie odkrycia i inter- Był cenionym wykładowcą. Po zajęciach ze pretacji. studentami krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych

Dorobek naukowy prof. Zdzisława Żygulskiego i Podyplomowego Studium Muzeologicznego Uni-jest imponujący. Jego bibliografia obejmuje prawie wersytetu Jagiellońskiego pozostał trwały ślad. Są to

1200 pozycji, w tym 35 książek . Najliczniejsze są obszerne, syntetyczne opracowania – „Kostiumolo-publikacje z zakresu bronioznawstwa. Z nich na od- gia” (1972) i „Muzea na świecie. Wstęp do muzeal-notowanie zasługują szczególnie: „Broń w dawnej nictwa” (1982b). Ta ostatnia publikacja jest pierw-Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wscho- szym i jedynym, jak dotąd, tak wszechstronnym opra-du” (1975; 1982a), „Stara broń w polskich zbio- cowaniem tematu w polskiej literaturze. Wykładał też rach” (1984), „Husaria polska” (2000), „Sławne bi- na uniwersytetach amerykańskich i włoskich.twy w sztuce” (1996). Sztuce europejskiej poświę- Działalność prof. Zdzisława Żygulskiego jun. cił wnikliwe studia inspirowane dziełami w polskich spotykała się z uznaniem. Został odznaczony Krzy-zbiorach – „«Lisowczyk» Rembrandta, studium ubio- żem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1998), ru i uzbrojenia” (1964; 1965), „Ze studiów nad «Da- wieloma medalami i odznakami, a także wyróżnio-mą z gronostajem». Styl ubioru i węzły Leonarda” ny nagrodami: Miasta Krakowa (1997), I Wydziału (1969), „«Bitwa pod Orszą». Struktura obrazu” (1981). Polskiej Akademii Nauk oraz Ministerstwa Obro-Ważnymi pozycjami są przybliżające polskiemu czy- ny Narodowej. Wyrazem wdzięczności macierzystej telnikowi problemy sztuki orientalnej i orientalnej instytucji jest ofiarowana jubilatowi, w 85-lecie broni: „Sztuka turecka” (1988), „Sztuka perska” urodzin, księga zatytułowana „Arma virumque cano” (2002), „Sztuka mauretańska i jej echa w Polsce” (2006). W 2011 r., w Galerii Malarstwa Polskiego


1 Bibliografię prac Żygulskiego opublikowano dwukrotnie: w t. VII „Materiałów Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczy-nie” (Kruczek 1992, 328-340) oraz w księdze pamiątkowej „Arma virumque cano. Profesorowi Zdzisławowi Żygulskiemu jun. w osiemdziesięciopięciolecie urodzin” (Grzybkowska 2006; por. też Żygulski 1992; 1997).

w Sukiennicach, miała miejsce uroczystość jubileuszo- niemal do ostatnich dni. W 2013 r. ukazała się dru-wa w 90. rocznicę urodzin Profesora. Był członkiem kiem praca „The Prophetic Shield of John III So-Komisji Teorii i Historii Sztuki Oddziału Polskiej bieski and the Edict of Milan” (2013). Na kilka Akademii Nauk w Krakowie, przekształconej w Ko- miesięcy przed śmiercią ukończył ważne dla dzie-misję Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności, jów polskiego muzealnictwa książki – „Muzeum Komitetu Nauk o Sztuce PAN, a także członkiem Narodowe w Krakowie. Ludzie. Dzieła. Dokona-honorowym Accademia di San Marciano w Turynie. nia” oraz katalog zbrojowni krakowskiego Muzeum Należał do wielu międzynarodowych i krajowych Książąt Czartoryskich. organizacji, w tym do The International Council of Profesor Zdzisław Żygulski zmarł w Krakowie Museums (ICOM; 1972) i Stowarzyszenia Historyków i tutaj został pochowany w grobowcu rodzinnym na Sztuki. Zasiadał również w Radach Muzealnych Mu- Cmentarzu Salwatorskim.zeum Narodowego w Warszawie, Zamku Warszaw-skiego i Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Jerzy T. Petrus

Pomimo choroby, z którą borykał się od kilku Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe lat, nie zaprzestał działalności naukowej. Pracował Zbiory Sztuki w Krakowie

271Profesor Zdzisław Żygulski jun. (1921-2015)

Arma...2006 Arma virumque cano. Profesorowi Zdzisławowi Żygulskiemu jun. w osiemdziesięciopięciolecie urodzin,

red. J. A. Chrościcki, Kraków.Grzybkowska T.

2006 Bibliografia prac Zdzisława Żygulskiego jun., [w:] Arma virumque cano. Profesorowi Zdzisławowi Ży-gulskiemu jun. w osiemdziesięciopięciolecie urodzin, red. J. A. Chrościcki, Kraków, s. 421-432.

Kruczek J.1992 Żygulski Zdzisław. Bibliografia prac, Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie VII,

s. 328-340.Żygulski Z. jun.

1952 Tarcza renesansowa w Zbiorach Czartoryskich. Przyczynek do dziejów kolekcjonerstwa polskiego, Roz-prawy i sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie II, s. 149-172.

1962 Dzieje Zbiorów Puławskich. Świątynia Sybilli i Dom Gotycki, Rozprawy i sprawozdania Muzeum Na-rodowego w Krakowie VII, Kraków.

1964 „Lisowczyk” Rembrandta, studium ubioru i uzbrojenia, Biuletyn Historii Sztuki XXVI/2, s. 83-111.1965 Rembrandts “Lisowczyk”. A Study of Costume and Weapons, Bulletin de Musee National de Varsovie

2-3, s. 33-67.1969 Ze studiów nad „Damą z gronostajem”. Styl ubioru i węzły Leonarda, Biuletyn Historii Sztuki XXXI/1,

s. 3-40.1972 Kostiumologia, Kraków. 1975 Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa.1981 „Bitwa pod Orszą” – struktura obrazu, Rocznik Historii Sztuki XII, s. 85-132.1982a Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, wyd. II, Warszawa.1982b Muzea na świecie. Wstęp do muzealnictwa, Warszawa.1984 Stara broń w polskich zbiorach, Warszawa.1988 Sztuka turecka, Warszawa.1992 Spotkania na ścieżkach nauki (noty autobiograficzne), Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych

w Pszczynie VII, 11-31.1996 Sławne bitwy w sztuce, Warszawa.1997 Księga Jubileuszowa Stowarzyszenia Miłośników Dawnej Broni i Barwy, red. Z. Żygulski jun.,

SDDUUW XI, s. 38-40.1999 Światła Stambułu, Warszawa.2000 Husaria polska, Warszawa.2002 Sztuka perska, Warszawa.2005 Sztuka mauretańska i jej echa w Polsce, Warszawa.2013 The Prophetic Shield of John III Sobieski and the Edict of Milan, Atribus et historiae 69, s. 305-326.

Bibliografia

th thBuławy stanowią niezwykle ciekawą, lecz nie do (10 -17 c. AD). Vatevi collection”. Książka ta stano-końca poznaną broń średniowiecznych kombatantów. wi angielską i uaktualnioną wersję opublikowanej rok Ich geneza sięga z pewnością czasów starożytnych, wcześniej rozprawy S. Popova wydanej po bułgarsku jednak apogeum popularności osiągnęły one przede (Попов 2014), która zawierała również całościowe

1wszystkim w wiekach średnich. Problemem słabo oświe- tłumaczenie na angielski . Autor ten już wcześniej tlonym przez dotychczasowe studia pozostaje głównie w swoich pracach poruszał zagadnienia związane ich geneza na gruncie europejskim, a także chrono- z występowaniem buław na terenie Bułgarii (Попов logia poszczególnych form. W dotychczasowych pra- 2006). Ze względu na małą dostępność książki nacach badacze, głównie pod wpływem lektury pracy rynku polskim, wynikającą najpewniej z jej wysokiej A. N. Kirpičnikova (Кирпичников 1966), przyjmowali ceny (150.00 € – sic!), zdecydowano się nieco szcze-dość jednoznacznie ich ruskie pochodzenie. W świetle gółowiej omówić jej zawartość, jak i odnieść się do ostatnich odkryć nie jest już ono jednak takie oczywi- niektórych z prezentowanych na jej łamach tez.ste i zauważalne są również inne możliwe kierunki ich Autor podzielił pracę na trzy rozdziały. Poprze-napływu (Michalak 2006b). Wielu badaczy, chyba dość dzona jest wprowadzeniem, na jej końcu znajduje się słusznie, wskazuje na Bliski Wschód, w szczególności podsumowanie, katalog i spis wykorzystanej w niej Iran czy Indie, skąd pochodzą dość wczesne przy- literatury. kłady metalowych głowic buław (Nicolle 1982, 67; Wprowadzenie rozpoczyna Autor rysem histo-Stephenson 2006, 110). Istotne, lecz nadal nie roz- rycznym użytkowania buław, zaczynając od neoli-strzygnięte zagadnienie stanowi datowanie poszcze- tycznych egzemplarzy kamiennych, których początki gólnych form, wynikające głównie z niedostatku eg- sięgają już 4 tysiąclecia p.n.e., przez okazy kościane zemplarzy pewnie archeologicznie datowanych, przy i z poroża, po egzemplarze wykonywane z metalu. przeważającym udziale okazów pochodzących z przy- Przy tej okazji formułuje również tezy o genezie tej padkowych odkryć. Stanowią one blisko 3/4 znanych formy broni, wskazując na przytaczane w dotych-egzemplarzy z terenu Europy. Dodatkowo sprawę kom- czasowej literaturze poglądy, m.in. A. N. Kirpični-plikuje podobieństwo zabytków odkrywanych w star- kova (Кирпичников 1966), L. Kovacsa (1971), A. Na-szych chronologicznie kontekstach i głowic buław dolskiego (1954a). Wart odnotowania jest brak tu średniowiecznych, które powoduje znaczne proble- M. Głoska (1996), który temu zagadnieniu poświęcił my w datowaniu i określeniu proweniencji zabytków nieco miejsca. W dalszej części, na przykładach z oma-(de Ridder 1915, No 1189; Żurowski 1927, 76-80; wianej kolekcji, zwraca również uwagę na szczegóły Comstock, Vermeule 1971, No 593; Boube-Picot 1994, konstrukcyjne buław i sposoby osadzenia metalowej No 226-230). Dlatego też duża część naukowców głowicy na drewnianym trzonie: od góry, z użyciem przy ustalaniu chronologii poszczególnych okazów otworu w tulei oraz będący połączeniem obu tych me-dość automatycznie przyjmowała ustalenia ułożonej tod. Dla szerszej perspektywy czytelnika, zabrakło tu przez A. N. Kirpičnikova typologii (Kovács 1971; wspomnienia możliwości osadzenia brązowych gło-Horbacz 1976; Simina, Anghel 1998). Datowanie po- wic na stalowych trzonach, jak i omówienia innych szczególnych typów w jej ramach odnosić można sposobów osadzania metalowych korpusów na drew-jednakże tylko do materiałów ruskich. Dla przykładu nianych styliskach, znanych choćby z odkryć z No-w kontekście zabytków z ziem polskich wyraźnie wi- wogrodu (Michalak 2006a, 106, ryc. 3). Interesujące doczne jest dłuższe występowanie niektórych form, są również przemyślenia Popova w kontekście użyt-które na Rusi wyszły już z użytkowania (Michalak kowników buław, w których słusznie zwraca uwagę 2005). Nie do końca wyjaśnione są kwestie związa- na większą wartość bojową tej formy broni w walce ne z symboliką tej broni w ikonografii występującej konnej. W ostatnich akapitach wprowadzenia ba-często jako emblemat dowódczy, także w rękach du- dacz formułuje główne cele swojej pracy: opraco-chowieństwa. W tym kontekście rodzi się wiele py- wanie szczegółowej typologii kolekcji głowic buław tań o bojowe zastosowanie buław – część z nich z terenu Bułgarii, wypracowanie dzięki niej sekwen-wykonano z miękkiego ołowiu, niektóre mają osady cji chronologicznej występowania poszczególnych do osadzenia trzonu o tak niewielkiej średnicy, że form oraz określenie ich wzajemnych genetycznych wyklucza ona ich militarne przeznaczenie. powiązań.

Na wiele z poruszonych wyżej zagadnień pró- W pierwszym rozdziale („The maces from the buje odpowiedzieć Stoyan Popov w wydanej w 2015 r. today’s Bulgarian territories – studies”) Autor oma-pracy “The maces from the present Bulgarian lands wia dotychczasowe piśmiennictwo dotyczące wystę-


Glosa do występowania buław na obszarze dzisiejszej Bułgarii. Uwagi na marginesie th thksiążki Stoyana Popova, „The maces from the present Bulgarian lands (10 -17 c. AD).

Vatevi collection”, Sofia: IVRAI, 2015, ISBN 978-954-9388-63-3, ss. 438

1 Dzięki uprzejmej pomocy dr. Valerego Yotova z Muzeum Archeologicznego w Warnie oraz dr. Deyana Rabovyanova z In-stytutu Archeologii i Muzealnictwa Bułgarskiej Akademii Nauk uzyskałem możliwość zapoznania się z obu pozycjami. Ni-niejszym serdecznie obu Panom dziękuję!

powania buław na terenie Bułgarii i trzeba przyznać, zerunkach broń ta występuje jako symbol władzy kró-że jest to spojrzenie bardzo krytyczne. Swoją uwagę lewskiej; według Autora być może atrybut urzędu Autor koncentruje zarówno na pracach syntetycznych, miecznika – „mechonosha”. W tym kontekście warto poczynając od wydanej w 1958 r. klasycznej już po- by zwrócić uwagę na genezę emblematycznej roli bu-zycji L. Bobčevy (Бобчева 1958), poprzez studium ław wynikającej najpewniej z funkcji, jaką maczugi S. Vitlânova (Витлянов 1996) i ostatnie V. Yotova odgrywały w trakcie obrzędów religijnych (Michalak (Йотов 2004), jak i na artykułach przyczynkarskich 2016, 240).omawiających pojedyncze znaleziska czy większe ko- Zasadniczą część pracy stanowi rozdział trzeci

thlekcje tej formy broni ze zbiorów bułgarskich mu- („The maces from today’s Bulgarian territories [10 -thzeów (Витлянов 1990; Парушев 1998; Кузов 2002; 17 c.] – typology and an attempt on chronology”),

Рабовянов 2010). Swą uwagę S. Popov koncentruje w którym przedstawiono próbę klasyfikacyjnego upo-głównie na ustaleniach klasyfikacyjnych poszczegól- rządkowania nie tylko 482 egzemplarzy pochodzących nych badaczy, omawiając podstawy skonstruowanych z kolekcji Vatevi, ale również dotychczas ujawnio-przez nich typologii, zwracając również uwagę na nych artefaktów tego rodzaju z terenu dzisiejszej Buł-domniemane błędy w wyróżnianiu typów, jak i przy- garii. Chronologiczne ustalenia z tej analizy przed-pisywaniu do nich poszczególnych zabytków. Z tym stawione zostały w następujących po niej wnioskach zagadnieniem łączą się również problemy związane („Conclusions”).z błędnym według niego datowaniem niektórych za- Poważne kontrowersje wzbudzać mogą słowa bytków. Nie wchodząc głębiej w podstawy wyróżnie- autora ze wstępu tego rozdziału, że buławy należą do nia grup klasyfikacyjnych przez omawianych autorów, najbardziej rozpowszechnionych form broni na tere-zauważyć należy, że typologia zawsze jest pewną nie Eurazji i dalej, że jego zdaniem ich znaleziska subiektywną próbą uporządkowania materiału, która należą, tuż po grotach strzał, do najczęściej znajdy-niestety traci na aktualności, gdy pojawią się nowe wanych kategorii zabytków uzbrojenia. Zapewne uwa-źródła o nieznanych dotychczas formach bądź dane, ga ta dotyczy terenu Bułgarii, gdzie liczba znanych które zmieniają datowanie wyszczególnionych typów. egzemplarzy sięgać może 600-700 okazów, podczas

W rozdziale drugim (“Maces of the Bulgarian gdy z pozostałej części Europy znanych jest nie wię-Middle Ages. Problems of the terminology. cej niż ok. 500 zabytków tego typu. Dla jasności Representations on works of fine arts”) Autor anali- dodać należy, że uwagi te dotyczą egzemplarzy publi-zuje terminologiczne problemy związane z występo- kowanych; zdawać należy sobie sprawę, że na rynku waniem buław w źródłach pisanych, posiłkując się kolekcjonerskim zabytków tych może być znacznie przykładami ze średniowiecznej Rusi oraz Serbii. Powo- więcej. Zauważmy, że dużo częstszym znaleziskiem łując się na ustalenia R. D’Amato (2011), przywołuje w skali europejskiej wydają się choćby żeleźca topo-również wielość terminów używanych przez pisarzy rów czy groty włóczni, a nawet miecze. bizantyńskich. Z przytoczonych przez niego uwag nie Bezdyskusyjna wydaje się konieczność opraco-wynika jednak, pod jakim pojęciem kryły się buławy wania nowoczesnej typologii obejmującej wielość od-w średniowiecznych źródłach pisanych dotyczących krywanych nowych form, nie uwzględnionych w kla-terenu Bułgarii. Współcześnie używany jest termin syfikacjach zaproponowanych przez K. Horedta (1940), „buzdygan” i to zarówno na okazy kuliste, z wyod- A. N. Kirpičnikova (Кирпичников 1966), L. Kovácsa rębnionymi piórami, jak i kolcami. Kłopoty termino- (1971) czy F. Sandstedta (1992). Znane egzemplarze logiczne widoczne są również w źródłach powsta- pod względem formy podzielić można na trzy główne łych w innych częściach Europy, gdzie występują one grupy: głowice o powierzchni gładkiej lub pokrytej pod wieloznacznymi pojęciami „Keule/Streitkolben” kulistymi wypustkami, głowice z kolcami oraz głowice i „mace”, pod którymi kryć mogą się zarówno bu- z pionowymi piórami. Wśród materiałów bułgarskich ławy, buzdygany, jak i maczugi (Michalak 2005, Autor wyróżnia 21 typów z podtypami, wariantami 185-186). Również średniowieczny termin „baculus”, i podwariantami. Chronologia dużej części z nich nie stosowany w warunkach polskich przez średniowiecz- jest niestety podparta dobrze udokumentowanym ar-nych pisarzy, oznaczał wszystkie trzy rodzaje broni cheologicznie datowaniem i opiera się na analogiach (Szymczak 2007, 134-135). Używany w polskich re- formalnych z terenu Bułgarii lub spoza niego, bądź aliach termin „buława”, wprowadzony przez A. Na- na analizie ikonografii, a gdy brak powyższych prze-dolskiego (1954a, 70), również nie jest jednoznaczny słanek, na ogólnej tendencji ewolucyjnej broni, zwią-i nie spotkał się z całkowitą akceptacją (Nadolski zanej z jej dostosowywaniem do przełamywania co-1954b, 732; Kajzer 1973, 352). raz doskonalszego pancerza, co wiązało się z reguły

Drugą część tego rozdziału poświęcono nato- ze zwiększeniem ich wagi. Przyjrzyjmy się bliżej wy-miast występowaniu omawianego oręża w dziełach różnionym typom i ich datowaniom.sztuki związanych z obszarem dzisiejszej Bułgarii. – łowice beczułkowate z „pąkami”, Autor wylicza jedynie pięć przedstawień ukazujących mające występować od 2. połowy X (precyzyjnie ich wizerunek, przy czym brak jest przedstawień datowane znalezisko z Karagonska) do połowy XI w. z okresu między X a XIV w., jedynie dwa łączyć W omawianej kolekcji występuje sześć głowic tego można z XV w., reszta pochodzi ze stulecia XVII. typu.Poważnie ogranicza to możliwość wnioskowania na – Typ II, czyli małe kubiczne głowice z cztere-temat występowania poszczególnych form w oparciu ma centralnie osadzonymi kolcami. Dzieli on go na o źródła ikonograficzne. W dwóch omówionych wi- podtyp II.A – z zaokrąglonymi krawędziami i szczy-

Typ I to g

Glosa do występowania buław na obszarze dzisiejszej Bułgarii... 273

tami poszczególnych kolców, z wariantami: II.A.1 – piramidalny kolec. Dzieli się on na dwa podtypy: niż-bez tulei; II.A.2 – z krótką tuleją u dołu; II.A.3 – szy (VA) i wyższy (VB). W pierwszym z nich wyróż-z obustronnie wyprowadzoną tuleją u góry i dołu nia dwa warianty: VA1 – z szerszymi, długimi i ostry-głowicy oraz II.B – z ostro uformowanymi krawę- mi kolcami oraz VA2 – mniejszymi i zaokrąglonymi dziami i szczytami kolców. Na podstawie materiałów kolcami. Drugi podtyp (VB) stanowią okazy o gene-archeologicznych z twierdz bułgarskich i Czermna ralnie wyższych korpusach, wśród których wyraźnie Autor ustala datowanie tego typu na schyłek X – wydziela okazy lżejsze (VB1) oraz cięższe (VB2). 1. połowę XII w. Pamiętać należy, że chronologia Głowice te w kolekcji Vatevi reprezentowane są przez materiałów wydobytych z nawarstwień z Czermna, 30 egzemplarzy. Według Autora stanowić mogą gene-w których zalegała również głowica, sięga XIII w. tyczny pierwowzór późniejszego typu XIII. Na pod-i raczej taką chronologię należy jej przypisywać (Ku- stawie tego spostrzeżenia oraz biorąc pod uwagę cię-śnierz 2005, 123). W analizowanej kolekcji Vatevi żar tych zabytków, Popov ustala ich datowanie na wystąpiło 30 głowic tego typu. Zdaniem Popova gło- schyłek XI – XII w. Wydaje się, że dopuszczać nale-wice tej formy występują przede wszystkim na Bał- ży możliwość, że tej formy głowice stanowić mogły kanach i w Europie Środkowowschodniej, co skłoni- również okucia bijaków cepów bojowych, jak i mo-ło go do uznania, że były one charakterystycznym gły być nasuwane po dwie lub trzy na drewniane elementem uzbrojenia oddziałów armii bizantyńskiej. maczugi. Teza ta wydaje się prawdopodobna. Większe wąt- – Typ VI to głowice kubiczne z pojedynczym pliwości budzić może uznanie egzemplarzy o tak piramidalnym kolcem. Autor wydziela w jego ra-małych rozmiarach i wadze za używane do rzucania mach dwa podtypy: z wyraźną wertykalną granią lub walki w bliskim kontakcie. Wydaje się, że roz- biegnącą przez środek centralnego kolca (VIA) i bez ważyć należy również ich funkcję jako atrybutów rzeczonej grani (VIB). W kolekcji Vatevi wystąpiło 13 dowódczych, gdyż ich niewielki ciężar uniemożliwiał egzemplarzy tego typu. Kilka głowic tej formy od-raczej zadawanie poważnych obrażeń. Trudno rów- kryto na terenie Bułgarii w dobrze datowanych kon-nież poważnie potraktować ich identyfikację jako tekstach z XI-XIII w. Na ich podstawie Autor ustala egzemplarzy miotanych, ze względu na brak szcze- datowanie tego typu na 2. połowę lub schyłek XI – gółowych opisów takich okazów w dotyczących ich 1. połowę XIII w.źródłach pisanych, schematyzm przedstawień je wy- – Typ VII stanowią okazy o korpusach w formie obrażających oraz brak prób eksperymentalnych z ich graniastosłupa, na każdej ściance którego uformowa-użyciem (Michalak 2011). Mało uzasadnione wydaje no pojedynczy piramidalny kolec. Wśród nich Autor się włączenie do tego typu również egzemplarzy wyróżnia dwie odmiany: VIIA – z górnym wylotem zaopatrzonych w niewielkie kołnierze o szerokości światła osady o mniejszej średnicy i VIIB – z obo-kilku milimetrów, znajdujące się w tej samej pła- ma wylotami równej średnicy. Typ ten na podstawie szczyźnie co korpus głowicy. Idąc za tokiem rozu- dobrze datowanych archeologicznie materiałów, m.in. mowania Autora, należałoby je wydzielić w osobny z Pliski, datowany jest na 2. połowę XI – 1. połowę wariant. XIII w. Z analizowanej kolekcji pochodzi 28 głowic

– ą głowice beczułkowate, dwu- tego typu.stożkowe lub kuliste, wśród których wyróżnia okazy – Typ VIII grupuje kuliste głowice z trzema o gładkich powierzchniach (podtyp IIIA), z zarysowa- rzędami kubicznych guzów (od czterech do sześciu). nym podziałem na duże obwiedzione romby i trójkąty W jego ramach wyróżnił odmiany: VIIIA – z tuleją w trzech rzędach (podtyp IIIB), pionowe zaokrąglone o podkreślonej krawędzi i VIIIB – z tuleją stożko-pióra (podtyp IIIC) oraz wieloboczne (podtyp IIID). watą. Spośród materiałów ze zbioru Vatevi do typu Głowice te mają być fazą rozwojową typu I. W ko- tego zaliczono siedem okazów. Głowice tej formy wy-lekcji Vatevi wyróżniono 43 egzemplarze tego typu. stępują dość masowo wśród materiałów z Bałkanów, Ich datowanie określa Autor na podstawie analogii ge- przedstawiano je również w ikonografii bizantyńskiej neralnie na 2. połowę XI – XII w., z możliwym użyt- z końca XI w. (Парушев 1998, Fig. 6; D’Amato 2011, kowaniem cięższych egzemplarzy również w XIII w., Fig. 15, 26:2). Na tej podstawie Autor datuje ich a podtypu IIID nawet i w stuleciu XIV. Jedynie pojawienie się na schyłek XI w., ich największe pojedyncze zabytki podtypu IIIC znane są z innych rozprzestrzenienie przypadać ma na XII-XIII w.regionów Europy, co sugerować mogłoby ich bałkań- – Typ IX wg bułgarskiego badacza stanowią ską proweniencję (Sandstedt 1992, Cat. 18). głowice kuliste z konicznymi kolcami. W jego ra-

– T ług S. Popova egzemplarze mach występują dwa podtypy: IXA – z wydłużonym beczułkowate o powierzchni pokrytej wyciętymi (od korpusem głowicy oraz IXB – korpusem stosunkowo trzech do sześciu) rzędami rombów. W jego ramach płaskim. Siedem głowic tej formy wystąpiło w ana-wyróżnia podtypy: IVA – bez tulei; IVB – z tuleją. lizowanej kolekcji. Okazy te datowane są na pod-W opisywanym zbiorze buław występuje 48 zabyt- stawie podobieństw zarysu ogólnego do typu VIII na ków tego typu. Głowice zbliżonej formy wystąpiły XII-XIII w. Tak wczesną chronologię tego typu po-w kontekstach z końca XI – XII w., co stało się pod- twierdzałoby odkrycie brązowej głowicy tej formy stawą przypisania takiej chronologii również całemu w warstwie pożarowej zamku krzyżowców w Va-typowi. dum Jacob w Palestynie, zniszczonego przez Sala-

– Typ V stanowią płaskie czworoboczne gło- dyna w 1197 r. (al-Sarraf 2002, Fig. XII-61; Boas 2005, wice zaopatrzone na każdej ze ścian w pojedynczy, 174-175, ryc. 6.16, 6.3).

Typ III stanowi

yp IV to wed


– T żelazne o trzech rzędach kolców, zaopatrzone w tuleję, ramidalnymi kolcami. W jego ramach Popov wyróż- często dekorowane. W podtypie XIIIC autor zgrupo-niania odmiany: XA – ze środkową partią korpusu wał okazy brązowe zdobione ornamentem sznurowym pokrytą trzema rzędami wypukłych kolców (od sied- lub „pączkami”, które wydają się być miejscowymi miu do jedenastu), których szczyty są nieznacznie naśladownictwami głowic ruskich. Głowice brązowe zaokrąglone, XB – głowice z korpusami owalnymi, o ośmiobocznych, długich tulejach wyróżnił natomiast cylindrycznego kształtu; w obrębie ostatniej grupy jako podtyp XIIID. W kolekcji Vatevi wystąpiło aż wyróżnia dwie odmiany, które wykonano z żelaza 66 głowic buław tego typu. Dwa ostatnie podtypy, (XB1) bądź brązu (XB2); oraz XC, do której włączył niezwykle popularne na obszarze Europy Środkowej egzemplarze z korpusami owalnymi, cylindrycznego i Wschodniej, rzadko występują na terenie Bałkanów. kształtu, zaopatrzone w centralnym rzędzie w duże, Autor wysnuwa przypuszczenie, że żelazne głowice nieco zaokrąglone kolce (od pięciu do dziewięciu), gwiaździste podtypu XIIIB mogły być produkowane przedzielone pionowymi piórami w górnym i dolnym w pracowniach bałkańskich, w tym również na te-rzędzie (od pięciu do dziewięciu). W kolekcji Vatevi renie Bułgarii. Powtarza również tezę wielu badaczy wyróżniono aż 43 zabytki typu IX. Autor datuje cały węgierskich łączących pojawienie się w Europie Środ-ten typ, na podstawie chronologii analogicznych oka- kowej głowic typu XIIIC z Połowcami (Kovács 1971, zów z terenu Bułgarii, na XII-XIII w. Odmiennie chro- 181). Teza ta wydaje się dość trudna do udowodnie-nologicznie formę tę ocenia R. D’Amato (2011, 42), nia, zwłaszcza że w pochówkach związanych z tymi wg którego mogą one występować już w X-XI w. koczownikami brak znalezisk buław w ogóle, brak

– Typ XI grupuje głowice o spiralnie skręco- również ich przedstawień na „babach” połowieckich, nych piórach. Autor wydzielił w nim dwa podtypy: na których wyobrażano charakterystyczne elementy XIA – o korpusach cylindrycznych oraz XIB – o kor- ich kultury materialnej (Michalak 2005, przyp. 12). pusach kulistych. W drugiej grupie wyróżnił jeszcze Znajomość „ruskich” buław na Bałkanach wynikać warianty: XIB1 – z tuleją i piórami o ostrych kra- mogła również z fizycznej obecności kombatantów wędziach, XIB2 – o piórach z ostrymi krawędziami z otoczenia przebywających tam w XII-XIII w. Ru-oraz XIB3 – o piórach z zaokrąglonymi krawędziami. rykowiczów (Grala 1989; Орлов 1997). Zastanawiać W materiałach z kolekcji Vatevi zarejestrowano 13 eg- może tak niewielki odsetek głowic z długą tuleją, zemplarzy tej formy. Głowice takie występują praw- szczególnie popularnych w Europie Środkowej (Mi-dopodobnie jedynie na Bałkanach, być może również chalak 2011, 178, 181). Wynikać mogło to z dużo w południowych Włoszech, skąd znamy źródło iko- większej skuteczności egzemplarzy „pierzastych” na nograficzne z l. 1180-1190 z ich przedstawieniem. południu Europy, w walce z lżej opancerzonymi ad-Ich chronologię Autor określa na schyłek XI – XII w. wersarzami. Głowice gwiaździste na terenie Bułgarii Wcześniej, gdyż na X-XII w., datuje go V. Yotov zdaniem S. Popova winno się datować na XIII-XIV w. (Йотов 2004, 113), a R. D’Amato (2011, 41) przy- Chronologia ta wydaje się być słuszna, choć należy pisuje im szeroką IX-XIV-wieczną metrykę. Zwróć- dopuszczać również możliwość późniejszego ich użyt-my uwagę, że z pozostałego terenu Europy nie są kowania. Z 1. połowy XVI w. znamy źródła ikono-dotychczas znane egzemplarze tego typu. graficzne z jej wizerunkiem (ibidem, Fig. 2); pamiętać

– Typ XII – to głowice określone mianem „wy- należy, że żelazną głowicę gwiaździstą typu XIIIB dłużonych”. Są to okazy dwustożkowate, najszersze odkryto na terenie twierdzy Tauţ, w Zachodniej Ru-w centralnej części. Wśród nich S. Popov wyróżnia munii, w kontekście z 2. połowy XVI w. (Niţoi, dwie odmiany: XIIA – o kolistym przekroju oraz Mărginean 2013, Cat. 3, Fig. 5:2).XIIB – o profilu wielobocznym. W analizowanej przez – Typ XIV grupuje egzemplarze gwiaździste Autora kolekcji znajduje się cztery egzemplarze tego z korpusem cylindrycznym lub beczułkowatym, zao-typu. Głowice takie występują raczej rzadko na tere- patrzonym w ponad 12 kolców, umieszczonych w od nie Bułgarii. Zdaniem S. Popova nawiązują one do trzech do sześciu pierścieniach. W jego obrębie wy-arabskich okazów „ogórkowatych” (por. Nicolle 1999, różnił on jeszcze trzy podtypy: XIVA – głowice że-263). Ich pojawienie się na tym obszarze Autor łączy lazne o wysokim, beczułkowatym korpusie; XIVB – z wpływami bizantyjskimi, gdzie orientalne inspiracje o korpusach niskich, cylindrycznych lub kulistych; były częste. Nie można również wykluczyć, że ich XIVC – brązowe głowice z trzema pierścieniami kol-pojawienie się na kontynencie europejskim dokonało ców. W ostatniej grupie wyróżnił jeszcze warianty: się za pośrednictwem krzyżowców. Chronologię oka- XIVC1 – bez tulei i XIVC2 – z krótką tuleją. W ko-zów tego typu na podstawie analogicznych głowic lekcji Vatevi wystąpiło 25 zabytków typu XIV. Na ze świata arabskiego oraz włoskiej ikonografii Autor podstawie analogii autor datuje ten typ na XII-XIV w. określa na XII-XIV w. Pamiętajmy, że z Bliskiego Wschodu znamy egzem-

– Typ XIII stanowią głowice gwiaździste z 12 plarze tej formy o jeszcze wcześniejszym datowaniu. kolcami. Biorąc pod uwagę aspekt surowcowy, w jego Brązową głowicę analizowanego typu odkryto m.in. ramach Autor wyróżnia podtyp XIIIA (głowice brą- w rzymskiej twierdzy w Dura-Europos w Syrii, którą zowe), w którym z kolei wydziela warianty: XIIIA1 – datować można nie później niż na III w. n.e. (James ze szczytami kolców z zewnętrznych pierścieni, skie- 2004, 190, Cat. 647).rowanymi ku kolcom centralnym; XIIIA2 – formą – Typ XV to głowice kubiczne. Z kolekcji Vatevi niezwykle zbliżone do okazów żelaznych, z tuleją pochodzi zaledwie jedna głowica tego typu. Zdaniem i ornamentem. Podtyp XIIIB stanowią natomiast okazy Autora typ ten należy datować na XII – 1. połowę

yp X to głowice kuliste z wydłużonymi, pi-

275Glosa do występowania buław na obszarze dzisiejszej Bułgarii...

XV w. Egzemplarze tej formy są charakterystyczne gnowany mameluckimi herbami i napisem, datowany dla Europy Środkowej i Północnej (Sandstead 1992, na koniec XII-XIII w. (al-Sarraf 2002, Fig. XII:64). Cat. 32; Michalak 2005, 190-192; 2006b). Niektórzy Analogiczny okaz, opatrzony inskrypcją arabską i bę-badacze rozważają również ich funkcję jako ciężar- dący najpewniej importem z Bliskiego Wschodu, od-ków wag bezmianów (Michalak 2005, przyp. 16; kryto w złotoordyjskim kurhanie na cmentarzysku Mäesalu, Peets 2010, 18-21), co wydaje się prawdo- Baălăbani II w Mołdawii. Jego chronologię określa podobne w odniesieniu do niektórych zabytków (por. się na 2. połowę XIII – 1. dekadę XIV w. (Кулешов, Michalak, Zamelska-Monczak 2016). Абызова 2011, 92-94). Buławy tej formy musiały być

– T ą głowice beczułkowate również używane na terenie Wschodu. Okaz typu z pionowymi piórami w liczbie od sześciu do ośmiu. XVIIA4 odkryto w XIII-wiecznych nawarstwieniach Wśród nich wyróżnia kilka podtypów: XVIA – o kor- stolicy państwa Bułgarów Nadwołżańskich – Bilâr pusie pokrytym większymi i mniejszymi, ostrymi pió- (Измaйлов 1997, кат. 16, Рис. 69:6). rami o trójkątnym przekroju; XVIB – o korpusie po- – Typ XVIII reprezentowany jest przez okazy krytym piórami bez widocznych przerw między nimi; o wydłużonych cylindrycznych korpusach, zwieńczo-XVIC – o korpusie pokrytym pionowymi piórami nych stożkiem, zaopatrzonych w sześć wertykalnych o trapezowatym profilu i wyraźnymi przerwami mię- piór. Wyróżnia wśród nich Autor trzy podtypy: XVIIIA dzy nimi, bez stożkowatej tulei; XVID – o korpusie – z cylindrycznym, wydłużonym korpusem; XVIIIB pokrytym pionowymi piórami o trapezowatym bądź – zaopatrzone w małą kulę na szczycie stożkowatego czworobocznym profilu i wyraźnymi przerwami mię- zwieńczenia oraz XVIIIC – z długą metalową ręko-dzy nimi, zaopatrzonym w stożkowatą tuleję; XVIE jeścią, na której osadzono kulistą głowicę, pokrytą – o korpusie wydłużonym, wrzecionowatym z pio- spiralnie ułożonymi żłobkami. W kolekcji Vatevi znaj-nowymi, ale łukowatymi piórami o trapezowatym duje się osiem zabytków związanych z tym typem. przekroju i przestrzenią między nimi; w jego ra- Jego chronologię Autor ustala na XIV – 1. połowę mach występują dwa warianty: XVIE1 – ze stożko- XV w., głównie na podstawie znaleziska z Dolišče watą tuleją i XVIE2 – bez tulei; oraz XVIF, który w okolicach Warny, które odkryto wraz z miedziany-stanowi kombinację powyższych podtypów. Również mi i srebrnymi monetami, datowanymi na XIV stu-w jego ramach wyróżnił dwa warianty: XVIF1 – o kor- lecie (Парушев 1998, 67, 69-71, Fig. 12). Ostatnio pusach pokrytych większymi i mniejszymi, ostrymi ujawniony egzemplarz tego typu (XVIIIB) z kolekcji piórami o trapezowatym/czworobocznym/trójkątnym Muzeum Gruzji w Tbilisi jest datowany przez I. Ba-przekroju, bez tulei ponad nimi oraz XVIF2 – o kor- kradze (2016) na podstawie znalezisk bułgarskich pusach pokrytych większymi i mniejszymi ostrymi na XIV w.piórami o trapezowatym/czworobocznym/trójkątnym – Typ XIX to zabytki cylindryczne/stożkowate przekroju, zaopatrzonych w podkreślony pierścień zaopatrzone w trzy rzędy kolców. W jego ramach ponad nimi. 34 okazy tego typu wyróżniono w ana- wydzielił Autor trzy podtypy: XIXA – kolce ze środ-lizowanej kolekcji. Według Autora okres ich użyt- kowego rzędu mają owalne przekroje; XIXB – za-kowania na podstawie analogicznych materiałów wiera kolce piramidalnej formy ułożone w rzędach z terenów ościennych oraz ikonografii przypada na jeden pod drugim, poszczególne rzędy oddzielone są XII – 1. połowę XVI w. od siebie wyraźnym odstępem, górę głowicy wieńczy

– Typ XVII zawiera egzemplarze o pionowych, półkulisty guz; XIXC – korpus ma generalnie kształt wielobocznych piórach (od sześciu do ośmiu) i krót- stożka, a poszczególne kolce ułożone są w dwóch kiej tulei. W jego ramach wyróżniono kilka odmian. rzędach. W analizowanej kolekcji wystąpiły cztery za-Pierwszą z nich, XVIIA, stanowią okazy o niewyso- bytki tej formy. Wypada się zgodzić z Autorem, że kich korpusach i pionowych, wielobocznych piórach pierwowzorów tych buław szukać należy w Europie oraz krótkiej tulei. Występują w niej rozmaite wa- Centralnej i Zachodniej. Mogłaby wskazywać na to rianty: XVIIA1 – z trójkątnymi piórami; XVIIA2 – bezpośrednia analogia do okazu typu XIXB pochodzą-z wielobocznymi piórami; XVIIA3 – z wieloma nie- ca z belgijskiego Musée Curtius w Liège, datowana znacznie wyodrębnionymi piórami; XVIIA4 – z szero- na XIII-XIV w. (Gaier, Gaier-Lhoest 1963, Cat. 274). kimi wielobocznymi piórami. Drugi podtyp, XVIIB, Niezbyt trafne wydaje się natomiast doszukiwanie się zawiera zabytki o wysokich korpusach i pionowych, podobieństw typu XIXA do głowic w typie Żelibory wielobocznych piórach oraz krótkiej tulei. Również wg R. Liwocha (2006, 68). Największe zbieżności w jego obrębie występują warianty: XVIIB1 – z za- z tym egzemplarzem, o ile nie jest on po prostu wy-okrąglonymi piórami; XVIIB2 – z wielobocznymi pió- robem nieudanym, wykazuje zabytek z Bolgara, dato-rami. Głowice tej formy mają stopniowo zastępować wany na XII – 1. połowę XIII w. (Измйлов 1997, 100, egzemplarze gwiaździste. W opisywanej kolekcji wy- Рис. 69:4).różniono 47 egzemplarzy tego typu. Na podstawie – Typ XV to buławy o długich trzonach zwień-ikonografii (por. D’Amato 2011, Fig. 5-9) Autor okre- czone kompaktową głowicą. Jest to grupa dość zróż-śla moment pojawienia się buław tego typu na schyłek nicowana formalnie i w jej ramach wyróżniono czte-XIII/pierwsze dekady XIV w., jednak największą popu- ry podtypy: XXA – o głowicy bulwiastego kształtu, larność osiągnąć miały one po połowie XIV i w XV w. wielobocznej, często dekorowanej intarsją; XXB – W przypadku buław tego typu dopuszczać należy ich o głowicy kulistej formy; XXC – o głowicy kulisto-bliskowschodnią genezę. Na terenie Palestyny bądź stożkowatej; XXD – o głowicy kompaktowej, odwrot-Libanu znaleziono egzemplarz w typie XVIIB2 sy- nie piramidalnej. Z kolekcji Vatevi pochodzić ma 10

yp XVI typ stanowi


okazów typu XX. Buławy tej formy zdaniem Autora неев 1993), M. Głoska (1996), N.-M. Siminy, G. Anghela datować należy od początków XV w. do początków (1998) czy N. Plavinskiego (Плавинский 2009). XVI w. Wątpliwości wzbudzać może tu interpretacja Po lekturze pracy nasuwa się kilka wniosków. jako podtypu XXD zabytku nr 475 (okaz ten jest Podkreślić należy jej dużą wartość dla zagadnienia jedynym egzemplarzem tego typu), który najpewniej występowania buław w Europie. Ilość opublikowa-jest głowicą miecza typu T wg Oakeshotta, zachowa- nych na jej łamach zabytków wyraźnie nakazuje prze-ną wraz z fragmentem trzpienia. formułowanie wniosków dotyczących genezy, miejsc

– T ławy żelazne o długich produkcji oraz „masowości” użytkowania tej kategorii trzonach, zwieńczone u góry głowicą (kulistą, dwu- broni, choć brak danych o miejscach odkrycia zabyt-stożkowatą, gruszkowatą, bulwiastą) złożoną z wielu ków zdecydowanie obniża doniosłość tych wniosków. pionowych piór. W jego ramach wyróżniono cztery Autor komentuje ten fakt bardzo lakonicznie, co podtypy: XXIA – o głowicy bulwiastej, z wieloma wzbudza podejrzenie, że zabytki te pochodzić mogą piórami, zwieńczonej u góry kuleczkowatym zakoń- niestety z nielegalnej eksploracji z użyciem detektora czeniem; XXIB – o głowicy gruszkowatej z niewielką metali; nie ma też pewności, że wszystkie znalezio-ilością piór i kuleczkowatym zwieńczeniem na górze; no na terenie Bułgarii. Pozytywne wrażenie wywołu-XXIC – o głowicy z wielobocznymi piórami i długą je wykorzystanie przy analizie danych metrycznych tuleją; XXID – o głowicy z niewielką ilością wielo- i wagowych w formułowaniu wniosków typologiczno-bocznych, krótkich piór, zaopatrzonej na górze w ku- chronologicznych.leczkowate zakończenie. Typ ten reprezentowany jest Wysoką ocenę źródłoznawczą pracy obniżają w kolekcji Vatevi przez osiem egzemplarzy. Jego da- niestety kwestie typologiczne. Oprócz omówionych towanie określa Autor na 2. połowę/koniec XV – wcześniej mankamentów zauważalne są również inne. XVII w. i wypada się zgodzić z tą propozycją, jako Zaproponowana przez Popova typologia nie ma cha-że występują one w materiałach głównie nowoży- rakteru otwartego i nie jest na tyle uniwersalna, by tnych (Салмин 2008, 52). mogła być uzupełniana o kolejne, dziś jeszcze nie-

W następujących po rozdziale trzecim wnioskach znane, warianty. By tak mogło się stać, musiałaby być Autor podsumowuje zarysowaną przy omawianiu po- oparta o cechy, które daje się samodzielnie wydzielić szczególnych typów chronologię oraz bada ich związki w trakcie analizy zabytku, opartej na precyzyjnych genetyczne. Wyróżnia wśród typów dwie linie powią- wyznacznikach opracowanych przez Autora klasyfika-zań. Typ I znajduje się u podstaw pierwszej z nich. cji. W analizowanej typologii zdecydowanie zabrakło Dała ona początek typom III i IV. Z pierwszym (III) metrycznego lub proporcjonalnego uporządkowania wyraźne związki ma wg S. Popova typ XI i XX. zabytków, ścisłego określenia co według stosunku Z drugiego (IV) wywodzi natomiast typy VIII, IX i X. wysokości do średnicy stanowią okazy kuliste, cy-Ostatni z nich miał stać u podstaw pojawienia się ty- lindryczne, beczułkowate, kubiczne i o formie gra-pów XVI, XVII i XVIII. Z form XVII i XVIII zrodzić niastosłupa, bo zdarzają się sytuacje, w których autor miał się zaś typ XXI. Druga linia genetyczna buł- określa głowicę jako formę sferyczną, ale jej wyso-garskich buław związana jest z typami II i V. Stały kość jest zdecydowanie większa niż średnica, co one u podstaw ewolucji typu VI, a z formy II powstał powinno być podstawą do określenia jej jako cy-najpewniej typ VII. Okazy zgrupowane w typie VI lindrycznej czy beczułkowatej. Analogiczne definicje zdaniem Autora są genetycznie związane z formami należałoby również sformułować w odniesieniu do XIII i XIV. Niezależne, dwie osobne linie przypisuje tulei, którą w kilku przypadkach wydaje się autor S. Popov typowi XII, który dać miał początek formom niesłusznie wyróżnia. Podobnie subiektywnie autor XIX, oraz typowi XV, który wywodzi z ciężarków stosuje określenia wysokie i niskie, które winny być kiścieni. oparte na analizie proporcji zabytku. Odnieść można

Najcenniejszą i, w mojej opinii, najważniejszą generalne wrażenie, że klasyfikacja S. Popova jest część książki stanowi katalog 482 egzemplarzy ze niestety mało przemyślana i uporządkowana, a wiele szczegółowym opisem, danymi metrycznymi i wago- z wyróżnionych cech ma bardzo subiektywny cha-wymi oraz inwentarzem i datowaniem, zaopatrzony rakter. Brak również jednolitych wyznaczników po-także w dobrej jakości zeskalowane zdjęcia (z góry szczególnych typów i konsekwencji w ich wydzielaniu. i w rzucie bocznym). W dokumentacji zabrakło może W jednym przypadku wyznacznikiem typu jest forma przekroju głowic, pokazujących ukształtowanie wnę- korpusu, w innym liczba bądź kształt kolców/piór, trza korpusów, którą to cechę Autor charakteryzuje w jeszcze innym obecność lub brak tulei, surowiec, dość często przy opisie poszczególnych typów. Nie- wymiary czy waga. Orientację czytelnika poprawić mniej jednak jakość katalogu uznać należy za zna- mógłby schemat klasyfikacyjny z zasadami typolo-komitą i wymaga to podkreślenia. gicznymi, który, niestety, nie został w książce za-

W następującej po niej bibliografii Autor przy- mieszczony. W kilku przypadkach odnieść można tacza prace źródłowe poświęcone występowaniu bu- wrażenie, że Autor za wszelką cenę wyróżnia typ, ław zarówno na terenie Bułgarii, jak i całej Europy. by pomieścić w nim pojedynczy, wyjątkowy egzem-W doborze literatury widoczna jest duża znajomość plarz, który mógł być wyrobem nieudanym bądź tematu. Z kronikarskiego punktu widzenia, i być może jednostkowym, jak choćby w wypadku typu XIX. dla lepszej orientacji czytelnika w temacie, może warto Wkradły się również inne niekonsekwencje. W pod-było uwzględnić w niej również publikacje K. Horedta typie IIIC znalazły się okazy o pionowo ułożonych (1940), F. Sandstedta (1992), Š. I. Bektineeva (Бекти- żłobkach, tworzących pióra, jak i egzemplarze o bruz-

yp XXI grupuje bu


dach ułożonych diagonalnie, co winno stać się wy- zabytku mamy do czynienia z egzemplarzem bojowym znacznikiem nowego podtypu. Do grupy XX, którą czy atrybutem dowódczym (Michalak 2016, 250).stanowić mają buławy o długich trzonach, zaliczono Pomimo tych mankamentów ostatecznie pracę również egzemplarze (podtyp XXA), gdzie długi me- ocenić należy jednak pozytywnie. Autor zebrał in-talowy trzon nie występuje. formacje dotyczące występowania głowic buław na

Moim zdaniem zabrakło również próby przeba- terenie Bułgarii. Cenne wydają się również ustalenia dania choćby części zabytków metalograficznie. Zna- odnoszące się do chronologii poszczególnych form, czenie analiz metaloznawczych podkreśla się w naj- często oparte na materiałach odkrytych w datowanych nowszych publikacjach buław (Michalak 2006b, 59-61; archeologicznie kontekstach kulturowych, co w wa-Marek, Miazga 2012, 371). Badanie składu surowca runkach europejskich nie jest niestety częste. Warta brązowego użytego do odlania korpusu głowicy może podkreślenia jest szczególnie dobra prezentacja ma-posłużyć do określenia, na podstawie specyficznej teriału, uświadamiająca niezwykłą wręcz popularność kombinacji pierwiastków śladowych w nim zawar- tej formy oręża w skali Europy. Dane te nakazują tych, pochodzenia poszczególnych okazów (Kotowicz, zweryfikować dotychczasowe ustalenia dotyczące ich Michalak 2013, 54). Dysponujemy jednak zbyt małą genezy, jak i miejsc produkcji. Jest to zdecydowany liczbą analiz zabytków, jak i nadal zbyt mało wiemy na krok naprzód w studiach prowadzonych nad wystę-temat składu poszczególnych rud (Michalak 2006b, 59). powaniem buław na obszarze Europy. Mimo że broń Szczegółowe dane materiałowe tak dużego zbioru ta nadal kryje w sobie wiele tajemnic, dzięki pracy buław jak z kolekcji Vatevi mogłyby wprowadzić do S. Popova wiemy o niej niewspółmiernie więcej. dyskusji informacje wręcz rewolucyjne. Z technolo-

dr Arkadiusz Michalakgią produkcji wiązały się także określone właściwości Muzeum Archeologiczne Środkowego Nadodrza (w tym bardzo istotna twardość) użytego surowca, co

w Zielonej Górze z/s w Świdnicymogłoby sugerować, czy w wypadku analizowanego


al-Sarraf S.2002 Close Combat Weapons in the Early ‘Abbāsid Period: Maces, Axes and Swords, [w:] A companion to

medieval arms and armour, red. D. Nicolle, Woodbridge, s. 149-178.Bakradze I.

2016 A rare type of flanged mace in the collection of the Museum of Georgia in Tbilisi, AMM XII, s. 207-216.Boas A. J.

2005 Crusader Archaeology. The Material Culture of the Latin East, London–New York.Boube-Picot Ch.

1994 Les bronzes antiques du Maroc, IV: L’équipement militaire et l’armement, Paris.Comstock M., Vermeule C.

1971 Greek, Etruscan and Roman bronzes in the Museum of Fine Arts, Boston, Boston.D’Amato R.

th th2011 Σιδηροράβδιον, βαρδούκιον, ματζούκιον, κορύνη: the war-mace of Byzantium, 9 -15 c. AD. New evidences from the Balkans in the collection of the World Museum of Man, Florida, AMM VII, s. 7-48.

Gaier C., Gaier-Lhoest J.er e1963 Catalogue des armes du Musée Curtius (I -XIX siècle), Liège.

Głosek M.1996 Późnośredniowieczna broń obuchowa w zbiorach polskich, Warszawa–Łódź.

Grala H.1989 Rurykowicze na Bałkanach w XII-XIII wieku, Balcanica Posnaniensia IV, s. 131-140.

Horbacz T. J.1976 Głowica wczesnośredniowiecznej buławy ze Sławęcina koło Łęczycy, Prace i Materiały Muzeum

Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria A: 23, s. 287-292.Horedt K.

1940 Südosteuropäische Keulenköpfe, Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien 70, s. 283-303.

James S.2004 Excavations at Dura Europos: Final Report VII – Arms and Armour and Other Military Equipment,

London.Kajzer L.

1973 [rec.] L. Kovacs, A Magyar Nemzeti Múzeum Fegyvertárának XI-XIV. Sźazadi csillag alakú buzogányai e e(Les massues étoilées des XI – XIV siècles conservées au Musée National Hongrois), „Folia

Archaeologica”, t. 22, s. 165-181, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 21/2, s. 351-352.Kovács L.

1971 A Magyar Nemzeti Múzeum Fegyvertárának XI-XIV. Sźazadi csillag alakú buzogányai, Folia Archaeo-logica 22, s. 165-181.

Bibliografia


Kotowicz P., Michalak A.2013 Wczesnośredniowieczna broń obuchowa z terenu Polski w dorobku Andrzeja Nadolskiego z perspektywy

kolejnych lat badań, [w:] Broń zwierciadłem epoki. Andrzeja Nadolskiego bronioznawcze dokonania i inspiracje, red. P. Strzyż, W. Świętosławski, Acta Archaeologica Lodziensia 59, s. 47-62.

Kuśnierz J.2005 Militaria z Czermna nad Huczwą. Próba rekonstrukcji sposobu ataku Mongołów na gród na podstawie

dotychczasowych badań archeologicznych, AMM I, s. 115-132.Liwoch R.

2006 Buławy z Zachodniej Ukrainy, AMM II, s. 67-78.Marek L., Miazga B.

2012 Średniowieczna buława z okolic Wrocławia, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne LIV, s. 371-374. Mäsalu A., Peets J.

2010 Sõjanuiad, võimusümbolid ja margapuud, [w:] Ilusad asjad. Tähelepanuväärseid leide Eesti arheoloogia-kogudest, red. U. Tamla, Tallin, s. 1-26.

Michalak A.2005 Głowica buławy z Trzciela, pow. Międzyrzecz. Uwagi w kwestii występowania buław na ziemiach pol-

skich w średniowieczu, na tle znalezisk europejskich, Archeologia Środkowego Nadodrza 4, s. 183-220.2006a Jeszcze o buławach średniowiecznych z ziem polskich. Refleksje na marginesie odkrycia z Bogucina,

pow. Olkusz, AMM II, s. 103-114.2006b Wpływy wschodnie czy południowe? Z badań nad pochodzeniem buław średniowiecznych na ziemiach

polskich, Висник Национальногo Университету Львивскъка Политехника 571, s. 48-74.th2011 A 14 century Hungarian knobbed mace head from “Góra Birów” in Podzamcze on the Polish Jura

Chain, [w:] Cum Arma Per Aeva. Uzbrojenie indywidualne na przestrzeni dziejów, red. P. Kucypera, P. Pudło, Toruń, s. 173-200.

2016 Przemiany późnośredniowiecznej broni na pograniczu Śląska, Wielkopolski, Brandenburgii i Łużyc, Zie-lona Góra (mps pracy doktorskiej w archiwum IAiE PAN w Warszawie).

Michalak A., Zamelska-Monczak K.2016 Czy XII-wieczny ciężarek z poroża z Santoka jest elementem kiścienia?, AMM XII, s. 199-206.

Nadolski A.1954a Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII w., Acta Archaeologica Lodziensis 3, Łódź.1954b W związku z recenzją mgra J. Żaka, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej II/4, s. 732.

Nicolle D. 1982 The military technology of classical Islam, Edinburgh (mps pracy doktorskiej, University of Edinburgh).1999 Arms and Armour of the Crusading Era, 1050-1350, Islam, Eastern Europe and Asia, London.

Niţoi A., Mărginean F.2013 Medieval and Early Modern military items discovered in the village of Tauţ (Arad county, West Romania),

[w:] Weapons bring peace? Warfare in Medieval and Early Modern Europe, ed. L. Marek, Wratislavia Antiqua 18, Wrocław, s. 175-187.

de Ridder A.1915 Les Bronzes Antiques du Louvre II, Paris.

Sandsted F.1992 „Hafdi kylfu stora i hendi” – Ett bidrag till kunskapen om den tidigmedeltida stridsklubban, Meddelande

52 från Armemuseum, s. 73-103.Simina N.-M., Anghel G.

1998 Capete de buzdugan din secolele XI-XIV din colecţia Muzeului Naţional al Unirii Alba Iulia, Arheologia Medievală 2, s. 161-171.

Stephenson I. P.2006 Romano-Byzantine infantry equipment, Stroud.

Szymczak J.2007 Jan Długosz o siekierach, toporach i innej broni obuchowej, [w:] Studia z dziejów wojskowości,

budownictwa, kultury, red. J. Olczak, Archaeologia Historica Polona 17, s. 129-141.Żurowski J.

1927 Skarby halsztackiego okresu z doliny Dunajca, Prace i Materjały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnologiczne IV, s. 3-112.

Бектинеев Ш. И. 1993 Булавы и кистени XI-XIV вв. на территории Беларуси, [w:] Сяредевяковыя старажытнассчи

Беларуси: Новыя матерыялы и даследаванни, red. В. М. Ляюко, Минск, s. 99-106.Бобчева Л.

1958 Въоръжението на Българската войска от втората половина на 9. век до паданието на България под турско робство, Военноисторически сборник 27/1, s. 41-77.

Витлянов Ст.1990 Боздыгани от музеите в Плиска, Мадара и Преслав 59/4, s. 168-174.


1996 Старобългарското въоръжение по археологически данни от Плиска, Мадара и Велики Преслав, София.

Измaйлов И. Л.1997 Вооружение и военное дело населения Волжской Булгарии X – начала XIII вв., Kазань–Магадан.

Йотов В.2004 Въоръжение и снаряжение от българското средновековие (VІІ-ХІ в.), Варна.

Кирпичников А. Н.1966 Древнерусское оружие. Вып. второй. Копья, сулицы, боевые топоры, булавы, кистени IX-XIII вв.,

Археология СССР. Свод археологичных источников Е1-36, Москва–Ленинград.Кулешов Ю. А., Абызова Е. Н.

2011 Два предмета мамлюкского вооружзния с территории Молдовы как илюстрация путей форми-рования золотоордынского комплекса вооружения, [w:] Военное дело Золотой Орды: проблемы и перспективы изучения, Казань, s. 92-100.

Кузов X.2002 Боздугани от Варненския Aхеологически Музей, [w:] Weapons and Military Equipment during the

th thlate antiquity and the middle Ages 4 -15 centuries, red. В. Йотов, В. Николов, В. Славцев, Варна, s. 179-190.

Орлов Р.1997 Руська дружина на Балканах, [w:] Проблеми походження та историчного розвидку Словьян, Киïв-

Лвьив, s. 197-208.Парушев В.

1998 Боздыгани от музеяв Добрич, Археология 3-4, s. 67-72.Плавинский Н. А.

2009 Булавы конса X-XIII вв. на территории Беларуси, [w:] Археология и история Пскова и Псковской земли. Семинар имени академика В. В. Седова. Материалы 54 заседания (15-17 апреля 2008 года), red. И. К. Лабутина, Псков, s. 363-381.

Попов С. 2006 Боздыган от нос Чиракман Каваррна, Памиетницы, кавиарния, музеи 3, s. 25-26.2014 Боздыганите от днешните Български земи (X-XVII век), София.

Рабовянов Д. 2010 Средновековни боздугани от фонда на регионален исторически музей Велико Тръново, Известия

на Регионалния Исторически Музей Велико Тръново XXIV-XXV, s. 187-199.Салмин С. А.

2008 Навершие шестопера из раскопок в Пскове в 2005 году, [w:] Археология и история Пскова и псковской земли, Псков, s. 52-54.

A volume in the series ‘East Central and Eastern Following the table of contents, acknowledgements, Europe in the Middle Ages, 450-1450’, the book and list of figures, maps and diagrams (pp.v-xxx) is by Gergely Csiky was issued by a highly reputable Chapter 1. It briefly summarises basic information on publisher as one of the first monographs devoted Avars and Avar archaeology and gives preliminary entirely to Avar-age offensive weapons (cf. Husár 2014). comments on (their) weapons and weapon graves. His work in that field started some ten years ago, with Exhaustive complementary reading is offered in long his early typology of spearheads (Csiky 2007), which footnotes, which provides very good lists of references was followed by a series of articles, including one for particular issues, such as theoretical considerations devoted to seaxes (Csiky 2012). The author’s analyses of such contexts (e.g. Härke 1993) and the experimental are deep enough to provide the most detailed statistics efforts undertaken in this field. A database of the on the Avar-age polearms (Csiky 2015), and to touch polearms and edged weapons from the Avar Khaganate upon societal aspects of weaponry of that time was used as the basis for their classification and to (Csiky 2011); the book under review drew from the examine their typological development. The chronology author’s doctoral thesis (pp. ix-x). The monograph and social analyses are developed through the study lists and discusses an overwhelming majority of Avar- of accompanying grave-goods and the cemeteries’ age lanceheads, spearheads, javelins, spathae, swords, stratigraphy. The distribution of the weapons by types sabres, and seaxes, and their characteristic parts. and variants is mapped to reveal regional groups:

Gergely Csiky, Avar-Age Polearms and Edged Weapons.Classification, Typology, Chronology and Technology, East Central and Eastern Europe

in the Middle Ages, 450-1450, Vol. 32, Brill, Leiden–Boston 2015, 529 pp.

Gergely Csiky, Avar-Age Polearms and Edged Weapons... 281

A primary aim of this study is to outline the cultural of sockets. All these attributes are combined in contacts of the various weapon types outside the alphanumerical codes composing types (3.1.4). Similar Carpathian Basin and to provide their wider context is the classification of the edged weapons (E). There between the Mediterranean, the Merovingian area and are four form-groups: double-edged swords (E.I), single-the Eurasian Steppes (pp. 4-5). The research history edged swords (E.II), sabres (E.III), and seaxes (E.IV); covers all the stages, starting from the so-called the sub-types are formed depending on the presence or antiquarian phase which lasted until the eighteen- absence of the crossguard (1 or 2), and variants are seventies. The author further discusses the problems based on the scabbard decoration (a or b) (3.1.5). To of classification and typology, where weapons used some extent, similarly conceived was the recent to be primarily classified by their secondary attributes typology of Avar-age battle axes by Frigyes Szücsi [because] decorative elements of weapons were subjects (2014). of quicker changes than functional elements [and thus] The sub-chapter 3.2, dealing with technology, are more suitable for revealing chronological differences includes basic information about iron and steel and (p. 12, n. 50). This has changed with an evolutionary depicts the sequences of Early Mediaeval production typological approach, but not without shortcomings. of swords and spears. It also briefly surveys the most It was Csanád Bálint who inspired new typological common methods of archaeometallographic research, processing of the sabres in the nineteen-nineties, and underscoring the usually poor state of preservation of such advances in the study of Avar-age polearms were archaeological iron (pp. 46-53). Dedicated to chronology crowned, before this monograph, with the book by and distribution, the next sub-chapter (3.3) first brings Martin Husár (2014). a detailed examination of the existing chronological

The following two sub-chapters (2.3 and 2.4) schemes. At present, Avar archaeology has more than bring the evergreen discussion of the ethnic and social 60,000 studied graves at its disposal – not all of them interpretation of the finds, in this case weapons. The richly furnished (cf. p. 1, n. 1) – which is unparalleled author was probably right to refrain from making any in Europe’s Early Mediaeval archaeology. One may definite choice on the matter, acknowledging different agree with the author that the basic relative chronological influences and using the ‘Avar’ notion as terminus method, typochronology, should be used in combination technicus (pp. 17-23). Supported by well-selected with the study of archaeological context, computer references, this part of the text is highly indicative of seriations and/or stratigraphy (p. 53). The author depicts Hungarian research history and the cultural-historical the chronology of the Avar Age as basically historical, approach to the ethnic attribution of the finds; I would as a number of chronological markers can be related only like to comment that the finds from the – apparently to historical events, while thoroughly presenting its – Middle Avar graves at Selenča (Bácsújfalu) are ordering on the basis of archaeological sources. It is once again misinterpreted as ‘sacrifice’, even after important to note that the most valid seriations are those were already seen as die Urquelle aller späte- taken into account, such as those accomplished by Falko ren Fehlinterpretationen (Tomka 2008, 251-252; cf. Daim (1987), Jozef Zábojník (1991) and Éva Garam pp. 308, 348). (1995), and complex syntheses which include the Avar

Chapter 3 first introduces a much-needed solution chronology in wider schemes as well (e.g. Gavrituchin to the chaotic phrasing and misphrasing of weapons 2008). In a tripartite division of the Avar Age, the most and their parts in Avar archaeology, which also has a problematic is still its middle phase (cf. the papers in lot to do with inadequate translations (p. 28, n. 161). Antaeus 29-30, 2008). Eventually, the author opted for It should be mentioned here that in Avar archaeology a division with chronological boundaries established there are no traditional technical terms in English; around 650 (Early-Middle Avar phase transition) and a strict but largely neglected recommendation by the 700/710 (Middle-Late transition).late Attila Kiss (1998, 251) was to use as standard For some reason, this sub-chapter includes those created for the ‘Cemeteries of the Avar Period a disproportionately shorter discussion of the distribution (567-829)’ in Hungary’ series (Garam et al. 1975; Kiss of finds, which starts with some good general 1977). As for the polearms and edged weapons, such remarks about the distribution maps. Yet, it must be terms should be used as explained and illustrated in mentioned that even the first map, bearing the names Csiky’s book (pp. 30-34, Figs. 1-2). Back to classification of various regions of the Carpathian Basin frequently and typology, the author presents his well-thought-out used in the book, contains some mistakes. To start division, in which The blade, due to its functionality, with, the present-day northern Serbian province of is regarded as the main attribute both of polearms and Vojvodina cannot be identified with Bačka (Bácska), edged weapons. [...] The secondary attribute for polearms as it also includes Western Banat and Syrmia. In addition is the ratio between the blade and socket length followed to being confusing and potentially misleading, this by consideration of how the socket was manufactured. part of the text does not feature any references (p. 61, The edged weapons were classified differently: the Map 1). secondary attribute is the existence of crossguard, while Sub-chapter 3.4 discusses armament and society, i.e. the decoration of scabbard or hilt is the attribute for the meaning of the weapons in Avar graves, presenting distinguishing variants (p. 35). Thus, the polearms (P) the main approaches to the problem developed within are classified into four groups (P.I-IV). For example, western schools of thought (pp. 61-64). According to the the reed-shaped blades are further divided into several qualitative approach, the grave goods reflect the legal sub-groups (P.I.A-F). Finally, there are six variants and social status of the deceased, with the weapons

buried in the grave reflecting their original armament. Avar phases. The P.I.B/1 variant was known in the Quantitive analyses study weapon combinations and Carpathain Basin from the Germanic contexts of the

st thweapon numbers, while multi-dimensional analysis is 1 half of the 6 c.; thus the early specimens from a combination of the previous two methods, studying Transylvania are explained by a continuous Gepid the role of a burial assemblage in the societal context population living there (p. 82). The P.I.B/3 is the most and at a local or regional level. There are various frequent type of Avar-age spearheads. It comprises finds possible meanings of weapons in (Avar) graves (cf. with equal lengths of blades and sockets. All six finds Härke 1993), including their symbolic function. This of the P.I.D/1 type come from the northern periphery explanation is broad enough to be accepted, although of the Late Avar Khaganate. The P.I.E type weapons it is mostly backed by the finds of single armour are pentagonal in shape, rhombic in cross section, and lamellae in female and children’s graves (cf. Kory dated to the Middle and Late Avar Periods; most of the 2004, 393; Bugarski 2006, 169-170). As for defensive finds of the P.I.F type may be dated to the late phase. weapons, it is also stated that no helmet find is known These blades are very narrow, up to 1.5 cm (pp. 87-104).from the Avar Age (n. 281; contra: Kardaras 2015, 16). Some similar spearheads from Vojvodina are not

The author personally examined finds in 17 included in the book. From a destroyed grave in Stapar institutions in Hungary, Slovakia, Croatia and Austria. (Ósztapár) comes a P.I spearhead, found with a pair of Avar weapons from Romania and Serbia were only stirrups with oblong loops, snuffle bits and seemingly consulted with publications; the same is true of the a fragmented sword (Radojević 1990, 131, T. I). This

st thcollections destroyed in World War II. After having find may perhaps be dated to the 1 half of the 7 c. listed some of the most important syntheses on Avar Furhermore, from a briefly presented ruined seventh-weaponry, Csiky stated that altogether 704 edged century horseman’s grave in Pančevo (Pancsova), the weapons are known from the Avar Age, 315 dated to Naselje Tesla site, came another P.I type spearhead the Early Avar phase, 162 to the middle phase and 188 (Prikić 1975). In the Museum of Srem, Sremska to the Late Avar Period. There are also 658 polearms Mitrovica, an unpublished stray find is housed (Inv. № known so far, 407 examples dating from the Early A/406). The find-place of this spearhead, apparently Avar phase, and 39 and 200 finds from the Middle belonging to the P.I.B type, is unknown. and Late Avar phases, respectively. Compared with The form-group of conical spearheads (P.II) consists the previous list (Szentpéteri 1993), this book presents of spearheads with their blades being a continuation of a 91% increase in numbers for edged weapons, and the sockets, with no necks to separate them. These a 160% increase for polearms! These numbers keep rising blades are quadrangular or round in cross section. The (some finds will also be mentioned in this review); thus vast majority of all finds (33 of 51) belong to the Late the author’s sample is not complete, but it is certainly Avar phase. Regular conical weapons (P.II.A) include representative (pp. 64-67, n. 289, 299). finds with equally long blades and sockets (P.II.A/3).

One of the core chapters (2) discusses polearms. According to Csiky, these weapons were probably used The European Avar sample is incomparably larger than as cavalry thrusting lances, with most of the parallels the Central Asian Turkic. Out of this sample, 126 from the Eastern European steppes. The P.II.B/1 type specimens (19%) could not be classified, mostly due consists of thrusting weapons with narrow, ‘needle-to damage; yet this first general classification – with shaped’ blades, quadrangular in section, and shorter reference to chronology – was worked out by the author. conical sockets. Evenly spread accross the Carpathian With its principles already outlined, Gergely Csiky first Basin, such weapons were used from the Middle Avar describes reed-shaped spearheads, particularly such Period onwards (pp. 104-111). Although the author blades with connecting chap (P.I.A), which comprise claims that any similarity is coincidental between Avar-one of the most studied group of the Early Avar finds. age finds and earlier weapons from Invilino (p. 110, Out of 255 P.I group thrusting weapons, most of them n. 142), it may be noticed that some of the Late Avar of that date, 21 are attributed to the P.I.A type. Those spearheads attributed to the P.II.B type were mentioned

thweapons, which seem to cluster in Eastern Transdanubia, in an article dealing with the 6 -c. Byzantine javelins are usualy seen as the earliest in Avar use; such finds from the Central Balkans. A number of similar finds from Germanic contexts are likewise dated to the end of an earlier date were gathered there, on the basis

th rd thof the 6 and the first 3 of the 7 c. (pp. 70-71). The of which the weapons from Vrsenice and Liška Ćava, only ‘coin-dated’ find comes from Szentendre (Garam 30 and 28 cm long and very much resembling the 1992, 139, Taf. 11, 12); yet this spearhead cannot be P.II.B type finds (Fig. 36), were described as an Early dated to the reign of Justin II (565-567) as a pair of Byzantine modification of the smaller Late Roman the Szentes-Páhipuszta type earrings, dated to the javelin, ‘spiculum’ (Bugarski 2009b).

st th1 half of the 7 c., came from the same burial Lenticular (leaf-shaped) spearheds (P.III) constitute (cf. Ivanišević, Bugarski 2012, 136, n. 15). As regards one of the most numerous groups. Most of 188 finds the chronology, Csiky ascribes the find from Zmajevac came from the Early Avar Period (123). On the basis (Vörösmart) to the Early Avar Period (p. 80, n. 33); of the Merovingian and Early Carolingian parallels, it should rather be dated to the Middle Avar one their western origin is suggested. They are divided (Garam 1982). into five types: in addition to broad, narrow and

The next type, simple reed-shaped blades (P.I.B), narrow lenticular spearheads with rhombic cross was common during the entire Avar domination, with section (P.III.A-C), there are two smaller types – some 20% of all finds dating from the Middle and Late lenticular spearheads with central rib (P.III.D) and


openwork spearheads (P.III.E). Most of the spearheads are commented on, and these few pages are rather of the first type, including the later-dated finds, have illustrative of the the author’s efforts in the study of been found in Transdanubia; pre-dating Avar finds are Avar weaponry (pp. 144-148). In his short but effective those from Lombard and Gepid cemeteries (pp. 111-119). concluding remarks, Csiky states that 532 of 658 listed The spearheads with short and narrow sockets (P.III.B/1.d) spearheads could be classified. Out of that number, were more fragile than the P.III.A type finds. Early some 48% belong to the P.I group and 35% to P.III Avar finds prevail by far, all from Transdanubia. Some (Diagram 2). The Early Avar Period saw a complete early grave contexts produced two or even three finds predominance of reed-shaped and lenticular blades, each; thus they may be described as javelins (p. 123). and the middle phase is characterised by a sudden The P.III.C type is typical of the northern periphery decline in the overall number of spearheads. With only of the Late Avar Khaganate, and the P.III.D type can be 39 pieces from that phase and 200 Late Avar spearheads, associated with the Dorfmerking Merovingian spearheads. the role of the spears apparently decreased with time Furthermore, five openwork spearheads (P.III.E) are (Diagram 3). On the other hand, from the Middle Avar known in the Avar milieu, almost all Late Avar, from Period onwards the number and share of conical Transylvania. These peculiar hollow blades could weapons were on the rise, and in the Late Avar Period not be used as weapons, but perhaps for flying flags reed-shaped blades (P.I) prevail; the number of P.III or as ostentatious weapons. Similar finds are known spearheads was also significant. During the Late Avar

th thfrom the 6 -7 c. Italy and South Germany, and one phase the narrowing of the reed-shaped blade can be such find comes from Dark Ages Albania (pp. 131-135, observed; narrow lenticular spearheads with rhombic Fig. 51). cross section appear, as well as new types of western

Only 29 spearheads with triangular blades (P.IV) origin. Middle Avar spearheads appear to cluster in are processed, 17 of them Late Avar. These weapons Transdanubia, and most of the Late Avar finds came are distributed across the Carpathian Basin. The P.IV.A from the northwestern periphery of the Khaganate, type comprises the spearheads with narrow triangular and from Transdanubia and the Tisza region as well.blades, and P.IV.B the ones with broad blades. Early Chapter 3 surveys long cutting edged weapons – Avar specimens come mostly from Transdanubia, and single- and double-edged swords, sabres, seaxes and Late Avar from Slovakia. Among them there is a 51 cm daggers. Out of the total of 704 edged weapons, ‘only’ long ‘hooked’ spearhead (‘Hakenlanze’) from Devínska 582 pieces could be divided into four form-groups. Nová Ves, the longest of the first type, and no winged The first one comprises double-edged swords with spearheads are known from Late Avar graves (Fig. 52). broad, symmetrical blades (E.I), almost all Early Avar. The majority of P.IV.B spearheads are dated to the later Some 45% of these finds were made with broad fuller phase. The most interesting is the grave-find from (E.I.A). These spathae, some 80-90 cm long and 4-5 cm Košice-Šebastovce. Its blade was pierced (Fig. 54/4), wide, are evidently of western origin, although this does just like that of the flagged spear depicted on jug № 2 not exclude the possibility of their local manufacture. from Nagyszentmiklós. Pearced spearheads, although Spathae of the much smaller and later group had not of the same shape, are only known from the Saltovo- crossguards and pommels (E.I.A/2.a). The blades were Majaki culture (pp. 135-141). Javelins (P.V) constitute often pattern welded, and hilts narrow and up to 15 cm the smallest, transitional group between spears and long. Almost half of the finds come from Kölked-arrowheads. These weapons are light and small; few Feketekapu and Környe in Eastern Transdanubia: their Late Avar finds come from present-day Slovakia. use was limited to areas of the Avar Qaganate settled

Ferrules (butts) are also surveyed, as well as shafts. by Germanic peoples or rather a population related Iron ferrules are small, up to 6 cm in length. On the to the Merovingian culture (pp. 152-164). basis of the properly documented Late Avar grave-finds The vast majority of double-edged swords with from Slovakia it could be calculated that the shafts blades of lenticular cross section (E.I.B, 62 specimens) were 1.60 and 1.30 m long; thus those lenticular spears likewise came from the Early Avar Period. At least 12 were not used as cavalry thrusting weapons, but rather E.I.B/1.b type swords originally had their hilts and as infantry ones (pp. 141-143, Fig. 55). The ferrules scabbards decorated with gold, silver or bronze sheets. were used from Early Roman times onwards. They are They are evenly distributed in Transdanubia, between the not typologically and chronologically sensitive; outside Danube and the Tisza and east of the Tisza River. The precise contexts the butts were commonly described additional 35 swords without crossguards and precious as arrowheads or points of small javelins (Bugarski decoration (E.I.B/1.a) come from either Transdanubia 2009b, 453). Owing to the previous analyses of 12 or Transtisia, and in a much smaller number from the Late Avar shafts, we know that they were made out of Danube-Tisza interfluve. This is explained by their different kinds of wood. It seems that hard and flexible early date; most of the finds are dated to the first half wood species were used for thrusting weapons (beech of the Early Avar phase (pp. 164-169). A small group or oak), and lighter for javelins (birch or pine). When of the E.I.B/2 type swords comprises the weapons with such measurments could be performed, as a rule, the cast copper alloy and iron crossguards. As for the first length of the shaft in horsemen’s graves (ca 2 m) proved variant, two finds of apparently Byzantine origin dated

st thto be longer than in others. Such spears were most likely to the 1 quarter of the 7 c. are from the south of used as thrusting weapons. the Khaganate (Aradac and Kölked-Feketekapu A), and

The next sub-chapter surveys the pictorial evidence a Late Avar find comes from the north (Fig. 62). The for (Late) Avar polearms. Several representations four swords of the second variant (E.I.B/2.a) are dated

283Gergely Csiky, Avar-Age Polearms and Edged Weapons...

to the Early Avar Period, or even to its first half. There which could be determined in 58 cases and measures thare some similarities between those and the 5 -c. 1.85% on average. Three types are introduced: slightly

Hunnic swords (pp. 169-171). curved blades (less than 1.5 %: E.III.A), curved blades Only seven Early Avar double-edged ring-pommel (E.III.B), and strongly curved ones (more than 2.5 %:

swords have been found. Four swords are decorated E.III.C). with gold or silver foil (E.I.C/2.b), and there was also Out of 40 E.III.A and E.III.B type sabres a very similar single-edged type (E.II.B/2.b). Evidently each, evenly distributed, 25 and 28 were made with prestige objects, such weapons are seen as ‘ostentatious’. crossguards. Eleven sabres are strongly curved, nine The concentration of these swords between the Danube of them with crossguards (Fig. 81). Not all the sabres and the Tisza probably refers to a central place of had false edges, and due to the state of conservation power, i.e. the retinue of the Avar khagan (p. 390). The their length is mostly unknown. Only six sabres are most luxurious is the Kunbábony find, decorated with Early Avar; 79 come from the Middle, and 50 from granulation, filigree and inlays (Fig. 63). Judging by the the Late Avar Period (pp. 199-215). A well-preserved accompanying finds, the E.I.C/2.b type can be dated sabre with a star-shaped crossguard from a ruined

rd thto the middle 3 of the 7 c. (at the latest, cf. n. 78). grave at Čonoplja in Bačka, a cemetery from the Single-edged swords (E.II) are lighter and made Middle and Late Avar Periods, was not processed

out of less iron, and therefore were also probably (Radojević 2001-2003, 46, T. VII). cheaper. Their triangular or pentagonal cross section Though the most common weapon of foreign was less suitable for thrusting, which was to be solved origin in Avar use, seaxes were largely treated as by the false edge (E.II.C). Apart from such weapons and a peripheral phenomenon, either Carolingian imports simple single-edged swords (E.II.A), some weapons or their Avar copies. Excluding short seaxes, most of had ring-pommels (E.II.B). The E.II.A type is the most the 78 pieces date from the Middle or Late Avar numerous. Most of the early specimens lack crossguards Periods and come from the the Khaganate’s northern (E.II.A/1), and later on such swords were outnumbered and western peripheries. Their classification is metric: by weapons having them (E.II.A/2). More than half of short (Kurzsax: E.IV.A), narrow (Schmalsax: E.IV.B), the early pieces are decorated on hilts and scabbards broad (Breitsax: E.IV.C), and long seaxes (Langsax: with precious metal sheets, usually silver (E.II.C/2.b) E.IV.D). In general, short, single-edged seaxes cannot (pp.171-181). The E.II.B type swords had their ring- be easily distinguished from knives, thus the minimum pommels, usually hammered from the iron projection 20 cm blade length has been taken as the main parameter on the hilt, but also cast and riveted in some cases. (p. 219, n. 186; cf. Härke 1989, 145 and more recently That simple Early Avar finds – like that from Sopron – Csiky 2012, 377, n. 32; Bugarski 2015, 136, 141). had their parallels in Early Byzantine contexts (Caričin The appearance of the E.IV.A type was linked Grad, cf. n. 96?) was already commented on in a recent with a local Germanic population or a Merovingian article (Quast 2012, 361, Abb. 8). Six finds were influence. Narrow seaxes were less than 3.5 cm wide. decorated with gold and silver sheets, often with Most of them date from the middle phase, thus they inlays on the crossguards (Fig. 72). The triple-arched cannot be identified with Merovingian narrow seaxes. suspension loops are typical of this type of swords, With the majority of the finds coming from the north a matter to be discussed later on (pp. 181-189). The of the Great Hungarian Plain, it was even concluded E.II.C type swords, or proto-sabres, had straight blades that these weapons had no western origins, but were with their tips sharpened on the back as well. Because probably invented locally (pp. 215-224). Broad seaxes of this feature, the false edge, they have been classified were over 4 cm wide and mostly 30-45 cm long. In as sabres (n. 118). Seven had crossguards (five of the Merovingian territories they were used during the

ththem Late Avar) and nine did not (Fig. 74). 7 c., up until ca 680, while 15 pieces come from The sub-chapter devoted to sabres, edged weapons Avar surroundings. The Late Avar broad seaxes from

ndwith curved blades and false edges, (E.III) first Komárno constitute a distinct group. Dated to the 2 thdiscusses research history, from József Hampel to our half of the 8 c. and restricted to a small area north of

days, and classification issues. From what is presented the Danube, this group is a salutary warning against it is obvious that most studies focused either on the an uncritical application of broad chronological models crossguard or the false edge, with very little attention which may not be suitable for the interpretation of given to the blade itself [while the] discussion of regional differences. The elongation and widening of chronology and the origin of the sabres is based the blades is the most significant development in the mainly on historical hyptheses concerning migration. evolution of seaxes, also resulting in an increase in Therefore Csiky presented a detailed description of their weight. The group of Avar-age long seaxes the main typological aspects of the classification – comprises weapons with blades longer than 50 cm length and curvature of the blade. While the curved and narrower than 4 cm. They appeared at the Late edge of the sabre is very suitable for cutting, the false Merovingian cemeteries, and were relatively commonly edge (elman) was most likely used for thrusting. The used in the Late Avar Khaganate, with 25 weapons cross section of the blade was often pentagonal in coming from its northern and western peripheries shape (pp. 192-196, Fig. 2). There were two main types (pp. 225-232). However, it is likely that the narrow-of Avar sabres, with narrowing blades and with parallel bladed long seaxes had deeper roots, originating from

thsides; most of the blades are less than 3.5 cm in width. the Hunnic era and also known from 6 -c. Gepidic The author’s classification is based on the curvature, cemeteries (p. 342; cf. Kiss 2014).


Most of the hilts of the swords and sabres were with gold, silver or copper alloy foil (CH.1) are 10-20 cm straight and positioned on the midline of the blade. They long, sometimes conical, and usually framed by these were differently shaped and decorated. Some of the 19 decorative bands. The CH.1 chapes decorated different ring-pommel swords (E.I.C/2, E.II.B: Fig. 85) were Early Avar swords, and the U-shaped chapes were luxurious status symbols (Kunágota, Kecel) and have Byzantine in origin. Some finds were part of the Late therefore been important for the study of Avar society. Avar sword scabbards (pp. 259-265). Spathae had different pommels. Furthermore, 27 hilt The way edged weapons were suspended cannot caps are listed, made of iron, copper alloy or silver be reconstructed on the basis of their position in graves, sheets. Their bases were oval in shape, with vertical but using the position of the scabbard and suspension rims riveted to the wood of the hilt (Fig. 87). Most of loops instead, as well as the existing Eurasian pictorial the hilt caps come from the Middle Avar Period (13), evidence (n. 425, Fig. 97). During the Early Avar Period and six and five such finds are dated to the early and the fashion of suspending weapons changed entirely, late phase, respectively. They mainly occur on sabres from one-point suspension, where the sword was hung and single-edged swords (pp. 232-239). Another oval vertically, to a two-point mode, where the sword was hilt cap comes from Novi Kneževac (Törökkanisza), suspended sloping. This shift, making it much easier and a similar find from Vojka may be associated with for the wearer to walk and ride, is evidenced in Avar a battle knife (Hampel 1900, 117/8; Bugarski 2015, 138, burials and therefore well dated. One-point suspension Fig. 10). Unlike rhombic or circular decorative rivets, with the so-called scabbard-slide was a common way

th ththe ring-pendants (2.1.4.1) were functional, as explained of wearing double-edged swords of the 5 and 6 c. by István Bóna (n. 276). Such finds, often neglected, in both Asia and Merovingian Europe. There were also are more numerous than those listed by Csiky (e.g. some finds of suspension-slides in Avar-time cemeteries Bugarski 2009a, 116, T. III/10-4; Radojević 2001-2003, with Germanic burials, and the bronze pyramid-shaped 46, T. VII). Other hilt decorations have usually been spatha buttons, typical of the Merovingian material found on Middle and Late Avar weapons with star- culture, were found in the Early Avar Period graves shaped crossguards or with P-shaped suspension loops. (pp. 265-273). Hilt coverings were very rare (pp. 240-245). Two-point suspension, obviously an Asian

thThe crossguards (2.2) were not characteristic of invention, was first documented in 5 -c. contexts. From nd ththe Early Avar Period. Several iron finds of that date the 2 half of the 6 c. it was commonly performed

belong to types CG.1 and CG.2 (Fig. 91). The expensive using pairs of characteristic P-shaped suspension loops. Early Avar E.I.C/2.b and E.II.B/2.b type swords had According to Csiky’s lists, these loops were found in small crossguards covered by U-shaped gold or silver 45 Avar-age burials, and only 35 swords with P-shaped sheets (CG.3). Even if not all the short crossguards with loops are known outside the Carpathian Basin, including rounded ends (CG.4: Fig. 92) were Byzantine – perhaps the artefacts and the representations (n. 427). The those made out of iron were not – Attila Kiss and Éva general term refers to the loops different in shape,

thGaram were right to argue for such an origin. Apart widely spread throughout Eurasia between the 6 and thfrom the Corinth and Pergamon finds, a recently the 8 c. (Fig. 99). There were several attempts to

published labrys-shaped bronze cast crossguard from classify the finds; Csiky more or less adopted the Nin in Dalmatia, although described as Late Avar classification by Éva Garam (1990, 255, Abb. 7) which (Aralica, Ilkić 2012-2013), is a good parallel to the introduced the D, P and R types (n. 482). Her D type, E.I.B/2 swords from Aradac and Kölked-Feketekapu A now re-labelled to the loops with big semicircular head (CG.4.a). and short curved projection (S.4.a), was most commonly

Typical of the Middle Avar Period, the CG.4.c used in the Early Avar Carpathian Basin. Some of the type crossguards were iron, often decorated with gold 33 finds collected by the author were decorated in or copper alloy sheet (Fig. 92:3). From these short Animal Style II or with glass inlays (Fig. 100), and crossguards with rhombic central parts and rounded another undecorated find comes from the Early Avar ends the star-shaped ones developed in several variants grave at the Naselje Tesla locality in Pančevo (Prikić (CG.5.a-f). Long, narrow crossguards (CG.6), once 1975; Ivanišević, Bugarski 2008, 55, Fig. 14/9). Most of labelled as the Late-Saltovo type, were only made for the Early Avar P-shaped suspension loops with equal the Late Avar single-edged swords (Fig. 94/2, 4). While length of head and projection (S.4.b) were undecorated hilt-tube crossguards (CG.7) were very rarely found in (Fig. 101). The S.4.c variant consists of the loops with the Carpathian Basin, short, broad spatha crossguards their projections longer than semicircular heads (type (CG.8) have not been clearly introduced (pp. 245-259). R by Garam, Fig. 102). They were usually composed Scabbards were decorated with gold, silver or copper of two sheets and undecorated. Dated to the Early and alloy sheets, often framed by bands of pearl-row or Middle Avar Periods, these loops come from Transdanubia ribbed decoration, either stamped or cast (Fig. 96). They and the Great Hungarian Plain, particularly its southern were usually positioned in the locket and chape area parts, much like the S.4.a type (pp. 273-281). and on the lower suspension loop. Frame-bands with It appears that the label semicircular suspension double or triple pearl-row ornaments were characteristic loops (S.5) is not good enough to depict all the variants of the Bócsa-Kunbábony horizon. In addition to these ascribed to this type by Gergely Csiky. It is valid for fittings, chapes covering the tip of the scabbard are the first one, regular semicircular loops (S.5.a); five

nddivided into three types. One of them is very similar to such finds from the Avar milieu date from the 2 third of thhilt caps. On the other hand, cylindrical chapes covered the 7 c. (Fig. 104/1). Although dismissed as misleading


for having been used by by Éva Garam to label another find from Környe, but the results have been largely group of the loops (p. 281), the term ‘D-shaped’ loops neglected. These spearheads, well preserved and thus is again used on p. 283: these elongated suspension perceived as of good quality, were therefore believed loops, almost all silver and Middle Avar (S.5.b: Fig. to have been of Inner Asian or Byzantine origin, or 104/2), could perhaps have been named ‘semioval’. made using secondary burning, casting, or die forging All five examples come from Transdanubia. techniques. The Környe find was forged of pig-iron,

Ogee-shaped suspension loops were golden and apparently as well as the Early Avar stirrups with connected to sabres with star-shaped crossguards covered oblong loops from the same grave (Salamon, Erdélyi with gold foil (S.5.c: Fig. 104/3). Both finds, from 1971, 57, 64, Taf. 22/1, 12-13). The P.III.D spearheads Gyenesdiás-Algyenes and Ozora-Tótipuszta, are coin- of Merovingian origin from Környe are different from

nd th thdated to the 2 half of the 7 c. Similar 9 -c. loops the reed-shaped spearhead, and a Late Avar spearhead are also known from the Altai Region. On the other from Košice-Šebastovce proved to be of poor quality. hand, it is worth a mention that the handles of metallic The pattern welding method was commonly used vessels of the Nagyszentmiklós-Ada-Vrap group share in Merovingian sword production; several swords of their shape and size precisely with this type of suspension different types from the Early Avar Period were welded in loops (Garam 2002, 92, Fig. 20). ‘D-shaped’ iron edge such a fashion. Yet, single-edged swords were usually coverings (S.5.d) were used as suspension loops of both manufactured using simpler methods, so Csiky draws swords and sabres. Some 15 finds were collected by another important conclusion: Most of the weapons

stthe author, dated to the Middle Avar Period and the 1 were not of a particularly good quality, although some thhalf of the 8 c. Somewhat similar to those finds is high quality artefacts are known, some of which could

the one from Čonoplja, found together with the above- have been imported (pp. 292-298). mentioned sabre, but it was made of bronze sheet As for the chronology (chapter 5, pp. 299-305), (Radojević 2001-2003, 46, T. VII/3). no sharp boundaries between periods could be observed,

Most of the tripple-arched suspension loops (S.6: as some types were represented during all the three Fig. 103) were made of gold foil, although there were phases (P.I.B/3.e and E.II.A/2). The use of particular also silver pieces, either cast or stamped. These Early types of blades itself cannot be restricted to very short Avar loops were decorated with glass inlays, granulation periods, but their decoration can be narrowly dated. The and pearl-frames, and in Animal Style II. The finds author states (p. 299) that the main problem of Avar mostly come from the area between the Tisza and the chronology is the small number and uneven distribution Danube. According to Csanád Balint, who had collected of coin-dated burial assemblages […]. Although the and mapped these loops, they are not to be dated before relative chronology of the Avar Age is well developed,

nd ththe 2 third of the 7 c. (Bálint 1993, 240, Karte 9); significant shifts are possible in terms of its absolute just like the remote find from Malaja Pereščepina chronology. On the other hand, in some cases coins (pp. 283-287, n. 538), the southernmost one from cannot help us decisevely in these matters (cf. Garam

thMandjelos was recently dated to the middle of the 7 c. 1992 and the above discussion of the Szentendre grave), (Bugarski 2016, 90-92). and it appears that the absolute (Late) Avar chronology

Concluding this chapter, Csiky repeats percentual was well-grounded. The chapter repeats that some shares of particular edged weapons from Avar contexts Germanic weapon types survived the Avar conquest and their different chronological frameworks. It is (P.I.B/1, P.III.A/1.e, E.I.A/1.a, E.IV.A/1.a). As we have underscored that (1) the single-edged swords successively other finds from same contexts, the author appears to outnumbered the double-edged during the Early phase; be too cautious in stating that the occurrence of these (2) the sabres with curved blade developed from straight weapons cannot be treated as evidence of any kind of single-edged swords; (3) the significance of seaxes ethnic continuity. increased continuously. The first trend was probably Discussing the origins of the weapons and cultural due to the change in sword suspension, the appearence contacts in chapter 6, Csiky first surveys the East and of the false edge and the sabre was a consequence of steppe lands, briefly explaining the ‘Orient-preference’ in the fact that single-edged swords were not suitable for archaeological research on the Avars (cf. Bálint 2007), thrusting, and the increase in number of crossguards in the spirit of which the finds from the East were seen was influenced by Byzantine production. Most of the as prototypes for those from the Carpathian Basin. trends seem to reflect changes in warfare, in particular Yet, even if one has to take into account the huge suggesting the growing importance of light cavalry geographical distances, chronological issues and the (pp. 288-291). uneven state of research, Eastern influence reached

Chapter 4 discusses technology, i.e. manufacturing Avar weaponry from the beginning of the Early phase techniques. For various reasons, such study, especially and lasted until the end of the Late phase [, and] some metallographic, was not (and still is not) well developed. elements of Avar swords are known from Korea and To this day, only 30 edged weapons and polearms Japan (p. 326). were metallographically examined; much can also The P.I.A type spearheads are usually believed be achieved by performing macroscopic autopsy. The to have been of eastern origin, either because of sample being as it is, its variability still offers relevant their ‘quality’, or due to actual or constructed contexts new information on Avar-age blacksmithing techniques (p. 348). On the other hand, no such weapons are known and the efficacy of these weapons. The only spearhead from Inner Asia, but the overall number of Early subjected to metallographic analysis was the P.I.A type Mediaeval spearheads there is very small (pp. 306-310).


However, the fact that these spearheads were often P.I.A, P.III.E, E.I.B/2.b, CG.4.a-b, CG.7, and S.4. found in association with another iconic Early Avar Csiky concluded that most of the spearheads from product of an undisputed eastern origin, stirrups with Byzantine Balkan forts were lenticular and very similar oblong loops, may speak in favour of such origin of to Merovingian weapons, also mentioning Germanic the P.I.A type too. Except for the finds from Germanic mercenaries who ‘probably’ used their own weapons. contexts, such spearheads have no other parallels in In his survey the author did not use the existing Europe; therefore the concept of their Byzantine origin syntheses of Early Byzantine weaponry (most recently (pp. 327-328) is not convincing. Some spearheads from cf. Sarantis, Christie 2013). Very important for this the Middle and Late Avar Periods have their analogs in discussion is the ‘wandering soldier’s grave’ from Eastern Europe. Although the results of Csiky’s analyses Corinth (Davidson Weinberg 1974). Almost all previous contradict a general remark by John Haldon (2002, 79), interpretations ascribed that burial to some distant that the Avars appear to have adopted Byzantine types foreigner (pp. 328-330). I believe this was a Byzantine of spear or lance head, I believe that this was the case burial, as well as the weapon-grave from Pergamon

thwith the P.II.B type spearheads. All in all, The formal (Otten et al. 2011) and some other similar 7 -c. burials variability of the spearheads is a reflection of their from the Empire’s possessions. There is little doubt broad cultural connections (p. 150). that the sword from Corinth was Byzantine, especially

The earliest P-shaped suspension loops came with respect to the above-mentioned recent find from from the high-status burials in China dated to the years Dalmatia. Two such finds from the Avar milieu are

st th569 and 578. The Afrasiab wall paintings document dated to the 1 quarter of the 7 c.ththe use of such loops in 7 -c. Central Asia, and the Coming in greater numbers from well-studied

corresponding Sassanian swords are of the same date. contexts, Merovingian parallels are easier to use for Finds from Eastern Europe are listed as well (n. 49), comparative analyses. Western influences were present and the earliest finds from Avar contexts are believed during the whole Avar Age. The P.I.A type spearheads

nd thto date from the 2 half of the 6 c., which one may are well-known from Merovingian cemeteries; they doubt (n. 50). Several somewhat similar finds originate were first believed to be Avar imports. For some from Germanic contexts and Byzantium (pp. 331-332, reason, Uta von Freeden thought that they were n. 51). Only two ring-pommel swords are known in incapable of producing such high-quality weapons, Eastern Europe, one of them from Malaja Pereščepina. and their Italo-Byzantine origin was opted for as well. Although completely covered with gold and thus not This, however, was not likely, as from Italy there identical to Avar swords,that find is very important as were only six such finds, and 68 from South Germany it bears Greek letters, a clear evidence of Byzantine (n. 202). Together with two other spearhead types manufacture. Taken as a whole, the group is undoubtedly (P.III.A/1 and P.III.D), the most telling of these contacts of (Far) Eastern origin, and eastern influences could are spathae, originating from the Late Roman time. have reached the Avars without migration. A possible These swords in Avar lands should not be perceived solution would be their Byzantine manufacture, copying as imports, but as specimens of the material culture Far Eastern originals [...] (pp. 315-318). On the of the continuous Germanic population. Although in other hand, a disentangling hook with a carved hunting small numbers, they were still in use in the Late Avar scene from the Mandjelos grave, from which also period.came the ring-pommel sword with the triple-arched During the Middle Avar Period, western influences suspension loops, was recently seen precisely as were on the decline and restricted to the E.IV.C type indicative of an immigration from the East (Bugarski broad seaxes. During the late phase, the Khaganate 2016, 90-94). kept extending towards the northwest; at that time new

Sabres were traditionally seen as evidence for types of western origin appeared, notably P.III.C/2.e the migrations of nomadic newcomers, especially the and P.III.C/3.e. Yet, the Avar finds can be regarded Onogur-Bulgar one, strongly believed by many scholars as local variants of the western types. Another well-to have caused the Middle Avar transformation. The researched group, the hooked spearheads (‘Hakenlanze’,

thstar-shaped crossguards appeared in Eastern Europe P.IV.A/1.e) originate from the Late Roman 4 c. and and the Carpathian Basin well before the curved blade, are usually dated well before the appearance of the

thand the 8 -c. Eastern European curved blades are two winged ones. In the late stages they were probably to three decades later than those of the Avars. In the used in parallel, and their occurrence in Avar graves can

nd th2 half of the 7 c. sabres were depicted in Afrasiab certainly be seen as Germanic influence (pp. 332-342). as well. Contrary to the idea that sabres originate from Similar to their single-edged swords, broad and long Inner Asia, they actually appeared there relatively late, seaxes were mostly linked to Carolingian trade, or

th thin the 9 and 10 c. (pp. 318-326). considered to have been Avar copies of western originals As to the contacts with Byzantium, Avar influences (pp. 342-347).

on Byzantine army are much better known (Maurice Chapter 7, entitled ‘Armament and Society’, 1981). We are informed from the written sources of first discusses the deposition of polearms and edged the arms trade with the Avar state, and the number of weapons in burials and regional differences. Items of weapons known from the Empire is judged to be small interest to the monograph were found in 421 sites. There – leaving aside pictorial evidence – first of all because are 85 stray finds, including those from the ‘sacrificial Byzantine weapon-graves were very few. Yet, such pyres’. Generally, cemeteries producing weapons were connections are assumed for several weapon types: excavated to a small extent: in many cases less than


ten graves were unearthed, or even single graves. Yet, anthropologically processed Avar-age weapon-graves, in 99 cemeteries more than 100 graves were excavated half of them from today’s Slovakia; evidence from (pp. 348-352). Polearms came from 160 cemeteries, two cemeteries was used for a brief control study. As and edged weapons from 349 sites. It is striking that one would expect, the majority of the weapons were Only one spearhead or one edged weapon were found buried in graves of adult and mature males, and with in most of these sites, and a number of sites produced time the deposition of weapons was to shift towards two spearheads and edged weapons each. The highest older age-groups. Very important remarks are that the number of spearheads from a cemetery is 68 (Tiszafüred- deposition of weapons in burials was much more closely Majoros, one of the largest Avar cemeteries: Garam associated with social maturity than with fighting ability 1995), and that of edged weapons is 26 (Környe: and that the frequent occurrence of weapons in senile Salamon, Erdélyi 1971). More than five polearms burials, as well as in horse offering, could be the sign of in a cemetery were unearthed only in 30 cases. The respect of aged persons. Especially the latter suggestion author further discusses regional differences in weapon breaks fresh ground for the study of Avar burials, as it deposition, comparing statistical ratios. Most of the is further stated that the weapon – and horse – deposition Early and Middle Avar spearheads have been found does not only represent social status, but also age-in Transdanubia and from the northwestern periphery groups. Besides that, a number of infant and juvenile of the Khaganate, i.e. Slovakia and Austria, came more graves with short seaxes were recorded at Környe,

ththan half of the 8 -c. finds; this was explained by Jozef because this was a [...] secondary weapon mainly used Zábojník in ethnic terms (Slavic influence), and as by adolescent and young people, while spathae were a regional peculiarity (pp. 353-358, Diagrams 9-13). placed only in adult graves (pp. 383-390, 406, Diagrams

Apart from a safe conclusion that because only 20-23). Putting spearheads in the graves of infants around 1% [or 2%? cf. p. 400] of the graves from probably demonstrates a high status of the buried the examined cemeteries contained polearms or edged children (on the symbolic value of the goods in the weapons, the deposition of close-combat weapons in graves of Avar youth, including weapons, cf. Bugarski graves can be regarded as a rare phenomenon, it et al. 2013, 295-298). It is also stated that functional appears that the presented statistics could change with weapon combinations could not be reconstructed from possible new discoveries of large cemeteries. On the Avar weapon graves, due to the symbilic nature of this other hand, the following ratios would hardly change: burial rite; yet one could point to a statistically relevant 315 edged weapons are known from the Early Avar correlation between stirrups and lance-heads found cemeteries, 162 from the Middle Avar ones, and only in Early Avar burial assemblages (67 percent of all 188 came from the Late Avar necropoles. Not only did assemblages with stirrups with elongated suspension the late phase last twice as long as the middle one loops produced lance-heads, but no other weapon) (p. 359, n. 2), but the vast majority of Avar graves come (Curta 2008, 312-313). precisely from the latest period of their predominance. After listing what we know and what we do not Similar was the case with polearms – 407, 39 and 200 know about cavalry warfare in the Avar-time Carpathian finds from the same phases, respectively. Basin, Chapter 8 concludes that the P.I and P.II type

Polearms and edged weapons have seldom been spearheads should be identified as thrusting weapons found in the same graves. According to Csiky, there and not javelins (unlike P.III/1.b). In the late phase, were only 42 such cases, 23 from the Early Avar Period narrow conical spearheads became more widespread, – mostly from Eastern Transdanubia and probably probably due to the shift from lamellar armour to under Merovingian influence – and seven and 12 from chainmail. The decreasing role of polearms is the middle and late phases, the latter ones typical of demonstrated, partly explained by decline in the heavy the Khaganate’s northern periphery. All in all, almost cavalry. On the other hand, significant typological half of the spears came from horsemen’s and horses’ diversity is characteristic precisely of the Late Avar graves; after the early phase, the practice of horses’ Period. Changes in fighting practices can also be burial was almost abandoned. As for the edged weapons, observed from the shift from double- to single-edged their number in horses’ graves is insignificant. With blades, particularly light-cavalry sabres; yet these time, and especially in the Middle Avar Period, edged changes do not speak for a unilinear development, and weapons were more frequently found in the graves in spite of them Avar military power was decreasing in association with belt sets, suggesting some kind of over time (pp. 391-399). growing importance for this combination (pp. 359-362, Chapter 9 repeats the most important results of the Diagrams 14-16). It is hard to deduce the original author’s many analyses and brings general conclusions. position of weapons in graves, mostly because of It first states that some 6% of all male burials, unevenly looting and other disturbances, and due to the lack of distributed across the Khaganate, were furnished with accurate descriptions and plans. In burials with horses, close combat weapons, and that the number of weapon-spearheads have mostly been found by the head of graves was on the decline. Csiky’s discussion of the horse, and in male burials next to the feet of the chronology and typology is again well-founded enough deceased. Edged weapons, mostly unbuckled, were to state that The Avar-age close-combat weapons were usually placed by the left arms, and in some cases by influenced by various cultures from different directions; the legs (pp. 363-382, Diagrams 17-19). however, most of them were native to the Carpathian

Regarding the age groups of the buried with Basin [, while] the small number of Inner Asian finds weapons, Csiky could rely only on 125 (or 78?) and their late date [makes] impossible the detection


of direct link between Inner Asia and the Carpathian * * *Basin, with only some very general functional elements This monograph has sealed Gergely Csiky’s proving useful as analogies. Although aware of wider reputation as one of the leading experts in Early international trends in military equipment and that the Mediaeval, and particularly Avar-age, weaponry. The Eastern European steppes provide better comparative book provides meticulous typological analyses of material, this reviewer would perhaps not go that far two groups of weapons in Avar use, followed by in diminishing the similarities between some classes their territorial and chronological contextualising. of European Avar finds and those from Asia (swords, A profound social analysis of the finds and some armours, reflex bows, and stirrups). Stepping back well-supported conclusions are derived from that. One from the issues of the origin, cultural influences, social must underline the author’s great efforts and note representation and identity, the last paragraph in the that the book is a fully deserved and worthy prize. book underscores functional aspects of weapony, so The publisher, a firm of considerable tradition and meticulously traced by Csiky (pp. 400-407). The list reputation, could however have offered to Acta Militaria of references spreads on further 44 pages (pp. 409-453), Mediaevalia more than a poor-quality print copy and followed by 55 nicely prepared distribution maps a PDF file for the review. That would have made the (pp. 454-516) and the Index (pp. 517-529). reading of this voluminous book much easier.

Ivan Bugarski PhDInstitute of Archaeology,

Belgrade

289

Bibliography

Sources:

Maurice1981 Mauricii Strategicon, Das Strategikon des Maurikios, CFHB Series Vindobonensis Bd. 17, eds. G. T.

Dennis, trans. E. Gamillscheg, Wien.

Scholarship:

Aralica T., Ilkić M. 2012-2013 Križnica sablje ili paloša Drugog avarskog kaganata iz Nina, Prilozi Instituta za Arheologiju

u Zagrebu 29, pp. 167-184.Bálint Cs.

1993 Probleme der archäologischen Forschung zur awarischen Landnahme, [in:] Ausgewählte Probleme Europäischer Landnahmen des Früh- und Hochmittelalters, Teil I. Vorträge und Forschungen 41, eds. M. Müller-Wille, R. Schneider, Sigmaringen, pp. 195-273.

2007 On ‘Orient-preference’ in archaeological research on the Avars, proto-Bulgarians, and conquering Hungarians, [in:] Post-Roman Towns, Trade, and Settlement in Europe and Byzantium. The Heirs of the Roman West, Vol. 1, ed. J. Henning, Berlin–New York, pp. 545-562.

Bugarski I.2006 A Contribution to the Study of Lamellar Armours, Starinar 55, pp. 161-179.2009a Nekropole iz doba antike i ranog srednjeg veka na lokalitetu Čik, Beograd. 2009b Romejske sulice VI veka i nalazi sa Gradine u Vrsenicama i Liške ćave, Zbornik Narodnog muzeja

(arheologija) 19/1, pp. 423-454.2015 Axe, Battle Axes and Battle Knives from Avar-Time Graves in Vojvodina, [in:] Warriors, weapons, and

th thharness from the 5 -10 centuries in the Carpathian Basin, ed. C. Cosma, Cluj-Napoca, pp. 129-146.2016 Carved antler tools from Nosa and Manđelos reаssessed: a glimpse into the Avar pictorial evidence,

[in:] Close to the bone: current studies in bone technologies, ed. S. Vitezović, Belgrade, pp. 86-97.Bugarski I., Miladinović-Radmilović N., Popadić I., Marjanović M.

2013 Early Mediaeval Burial at Stubline near Obrenovac: Spatial, Anthropological and Archaeological Analyses of the Southernmost Avar Grave, Acta Archaeologica Carpathica 48, pp. 285-305.

Csiky G.2007 A kora avar lándzsák tipológiája, Archaeologiai Értesitö 132, pp. 305-323.2011 Armament and Society in the Mirror of the Avar Archaelogy, The Transdanubia-Phenomenon Revisited,

[in:] Proceedings of the 1st International Conference Interethnic Relations in Transylvania. Militaria th thMediaevalia in Central and South Eastern Europe. Sibiu, October 14 -17 , 2010, ed. I. M. Ţiplic, Sibiu,

pp. 9-34.2012 Seaxe im awarenzeitlichen Karpatenbecken, [in:] Thesaurus avarorum. Régészeti tanulmányok Garam

Éva tiszteletére – Archaeological Studies in Honour of Eva Garam, ed. T. Vida, Budapest, pp. 371-393.

Gergely Csiky, Avar-Age Polearms and Edged Weapons...


2015 A metrical approach in the study of Avar-age polearms, [in:] Warriors, weapons, and harness from the 5 -th10 centuries in the Carpathian Basin, ed. C. Cosma, Cluj-Napoca, pp. 177-214.

Curta F.2008 The earliest Avar-age stirrups, or the ‘stirrup controversy’ revisited, [in:] The Other Europe in the Middle

Ages. Avars, Bulgars, Khazars, and Cumans. East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450-1450,Vol. 2, ed. F. Curta, Leiden–Boston, pp. 297-326.

Daim F.1987 Das awarische Gräberfeld von Leobersdorf, NÖ,Band 1, Studien zur Archäologie der Awaren, Vol. 3/1,

Wien.Davidson Weinberg G.

1974 A Wandering Soldier’s Grave in Corinth, Hesperia 43/4, pp. 512-521.Garam É.

1982 Der Fund von Vörösmart im archäologischen Nachlaß der Awarenzeit, Folia Archaeologica 33, pp. 187-213.1990 Bemerkungen zum altesten Fundmaterial der Awarenzeit, [in:] Typen der Ethnogenese unter besonderer

Berucksichtigung der Bayern 2, Österreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse. Denkschriften 204, eds. H. Friesinger, F. Daim, Wien, pp. 253-272.

1992 Die münzdatierten Gräber der Awarenzeit, [in:] Awarenforschungen 1. Archaeologia Austriaca Mono-graphien 1 – Studien zur Archäologie der Awaren 4, ed. F. Daim, Wien, pp. 135-250.

1995 Das awarenzeitliche Gräberfeld von Tiszafüred, Cemeteries of the Avar Period (567-829) in Hungary, Vol. 3, Budapest.

2002 The Connection of Avar Period princely and common grave goods with the Nagyszentmiklós treasure, [in:] The Gold of the Avars. The Nagyszentmiklós treasure, Magyar Nemzeti Múzeum, Budapest 24 March – 30 Juny 2002, eds. T. Kovács; É. Garam, Budapest, pp. 81-112.

Garam É., Kovrig I., Szabó J. Gy., Török Gy.1975 Avar Finds in the Hungarian National Museum, Cemeteries of the Avar Period (567-829) in Hungary, Vol.

1, Budapest.Gavrituchin I.

2008 Archaeological Heritage of the Avar Khaganate and the Southern Part of Eastern Europe. Periodisation, Dating and Synchronization, Antaeus 29-30, pp. 63-125.

Haldon J.2002 Some Aspects of Early Byzantine Arms and Armour, [in:] A Companion to Medieval Arms and Armour,

ed. D. Nicolle, Woodbridge, 65-79.Hampel J.

1900 Ujabb hazai leletek az avar uralom korából, Archaeologiai Értesítö 20, pp. 97-125.Härke H.

1989 Knives in Early Saxon Burials: Blade Length and Age at Death, Medieval Archaeology 33, pp. 144-148.1993 Intentionale und funktionale Daten. Ein Beitrag zur Theorie und Methode der Gräberarchäologie,

Archäologische Korrespondenzblatt 23, pp. 141-146.Husár M.

2014 Žrďovo-bodné zbrane včasného stredoveku v Karpatskej kotline 1.diel. Typológia a jej vyhodnotenie, Nitra.

Ivanišević V., Bugarski I.2008 Western Banat during the Great Migration Period, [in:] The Turbulent Epoch II. New materials from the

Late Roman Period and the Мigration Period. Monumenta Studia Gothica V, eds. B. Niezabitowska- Wiśniewska, M. Juściński, P. Łuczkiewicz, S. Sadowski, Lublin, pp. 39-61.

2012 Les étriers byzantins: la documentation du Balkan central, [in:] Le cheval dans les sociétés antiques et médiévales, Actes des Journées d’étude internationales organisées par l’UMR 7044 (Etude des civilisations de l’Antiquité), Strasbourg, 6-7 novembre 2009. Bibliothèque de l’Antiquité Tardive 22, ed. S. Lazaris,Turnhout, pp. 135-142, 272-277.

Kardaras G.2015 The nomadic art of war. The case of the Avars, AMM XI, pp. 7-25.

Kiss A.1977 Avar Cemeteries in County Baranya, Cemeteries of the Avar Period (567-829) in Hungary, Vol. 2,

Budapest.1998 The Treasure of the Byzantine Gold Belt from the Sirmium Region, Acta Archaeologica Academiae

Scientiarum Hungaricae 50, pp. 251-258.Kiss A. P.

2014 Huns, Germans, Byzantines? The Origins of the Narrow Bladed Long Seaxes, Acta Archaeologica Carpathica 49, pp. 131-164.

Kory R.2004 Schuppen- und Lamellenpanzer, [in:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Band 27, eds.

H. Bech, D. Geuenich, H. Steuer, Berlin–New York, pp. 375-403.

th

291

Otten T., Evans J., Lamb A., Müldner G., Pirson A., Teegen W.-R.2011 Ein frühbyzantinisches Waffengrab aus Pergamon. Interpretationsmöglichkeiten aus archäologischer

und naturwissenschaftlicher Sicht, Istanbuler Mitteilungen 61, pp. 347-422.Prikić M.

1975 Naselje Tesla, Pančevo – avarski konjanički grobovi, Arheološki pregled 17, pp. 128-129.Quast D.

2012 Einige alte und neue Waffenfunde aus dem frühbyzantinischen Reich, [in:] Thesaurus avarorum. Régészeti tanulmányok Garam Éva tiszteletére – Archaeological Studies in Honour of Eva Garam, ed. T. Vida, Budapest, pp. 351-370.

Radojević D.1990 Ranoavarski nalaz iz Stapara, Rad vojvođanskih muzeja 32, pp. 131-135.2001-2003 Ranosrednjovekovna nekropola na ciglani u Čonoplji, Rad Muzeja Vojvodine 43-45, pp. 41-55.

Salamon Á., Erdélyi I.1971 Das völkerwanderungszeitliche Gräberfeld von Környe, Studia Archaeologica V, Budapest.

Sarantis A., Christie N. (eds.)2013 War and Warfare in Late Antiquity, Late Antique Archaeology 8/1-2, Leiden–Boston.

Szentpéteri J.1993 Archäologische Studien zur Schicht der Waffenträger des Awarentums im Karpatenbecken. I. Die waffen-

kundliche Hinterlassenschaft des awarischen Reiches, Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae 45, pp. 165-246.

Szücsi F. 2014 Avar kori balták, bárdok, szekercék és fokosok. Baltafélék a 6-8. századi Kárpát-medencében, Alba Regia 42,

pp. 113-186.Tomka P.

2008 Die Lehre der Bestattungsgebräuche, Antaeus 29-30, pp. 233-263.Zábojník J.

1991 Seriation von Gürtelbeschlaggarnituren aus dem Gebeit der Slowakei und Österreichs (Beitrag zur Chronologie der Zeit des Awarischen Kaganats), [in]: K problematike osídlenia Stredodunajskej oblasti vo včasnom stredovеku, ed. Z. Čilinská, Nitra, pp. 219-323.

First International Conference on the Military History...

First International Conference on the Military History of the Mediterranean Sea, Fatih University, 25-28 June 2015

Between the 25 and the 28 June 2015 the Department of History at Fatih University and by the Department of History of Fatih University, Istanbul, paper of Prof. Rhoads Murphy of the Birmingham

sthosted the 1 International Conference on the Military University, on the capabilities and limitations of Ottoman History of the Mediterranean Sea. The conference naval personnel as reflected in the Mediterranean warfare

th thwelcomed renowned scholars from several European during the 16 and 17 c.countries (Italy, Greece, Bulgaria) and from as far as Session I – related to war and diplomacy according the United States and Canada. to the evidence of the sources – saw the papers of

Overall, the conference was a huge success: that scholars like G. D. Pagratis of the University of Athens on year’s theme was the military elite and the papers the sea and trade routes in the Mediterranean Sea during ranged from those related to the ancient Roman the Napoleonic period, or of Crysovalantis Papadamou of military art of the siege to the medieval phase of the University of Cyprus on spies and conspirators in the Roman Empire (Byzantium), linked to the military Venetian ruled Corfu. Very interesting paper, from the equipment as depicted in the contemporary iconography. point of view of the history of Post-Byzantine GreekFurthermore, the topic of the naval warfare in the and Balkan fighters, was the one of Birtachas, from Mediterranean was deeply analysed – focusing on naval Aristotle University of Thessaloniki, who dealt with technology and strategy, on diplomacy and espionage, the Greek and Balkan infantry and cavalry in the

th thsiege warfare in the eastern Mediterranean Sea Venetian state among the 15 and the 18 c.involving the Crusaders. Other papers dealt with the Session 2 – having as subject the warfare in the authors of military literature, Anatolian tactics, along Mediterranean – included papers presented by American with four sessions on different aspects of the career (Bowen W.H.) and Turkish (Mehmet Ipsirli) scholars, and the impact of different military elites in the history devoted to the military powers of the Ottoman and of the Mediterranean Sea. Spanish fleets, with a contribution of an Algerian

scholar (Med Lakhdar Oulmi) on the early Islamic The First Day defensive system of the Aures.

The opening session was enriched by an introductory Session 3A, devoted to the naval warfare, included speech of Prof. Dr. Erdogan Keskinkılıç, the Head of the papers dealing with the Sea Power in the Mediterranean

th

Sea, presented by Italian and Canadian Scholars, like the paper on the career and promotion patterns in the Elina Gugliuzzo and Cornel Bontea. Philip Line focused Ottoman military elite. Efi Argyrou & Sevasti Lazari his attention on the little known topic of the naval battle dealt with the military elite as a factor of identity on the

thtactics in 12 c. Norwegian wars of succession of Ionian border between the Venetian and the Ottoman 1130-1217. The “new hope” of Fatih University – State, and, last but not least, Kiril Petkov from Dr. Abdulmennan Mehmet Altintlaş presented a paper University of Wisconsin-River Falls focused on the

thon the transit of war and ship materials between the narratives and the hybridity in the 15 c. Venetian-Mediterranean and Egypt through the Red Sea during Ottoman military encounters.

th ththe 16 and 17 c. Unfortunately this session was held The day was closed by the seminar of the simultaneously with session 3B: so the war lovers had to renowned scholar Matthew Bennett (formerly Senior choose between the above topics and the ones illustrated Lecturer of Royal Military Academy Sandhurst, UK) by Christophe Austruy (on the captain’s role in the on “Writing a military history of the Crusades: problems

th thVenetian naval policy in the 15 and 16 c.), Aspa and opportunities”Veneri (on the linkages between military tactics and the sea and technological inventions-innovations in The Third and the Last Day

thByzantium until the 13 c.) and Konstantinos Karatolios Sessions of the last day was dedicated to military on the famous “Greek Fire”, or Marine Fire, the terrifying theory. Philip Rance from Berlin spoke about the weapon of the Byzantine Imperial ships. late Byzantine elites and military literature. Nikolaos

The honorary director of the Institute of Byzantine S. Kanellopoulos (of Hellenic Military Academy) Research in Athens, the renowned polyglot Tilemachos presented his theories on the Byzantine influence on Loungis, closed the first day with a paper on the the military writings of Theodore I Palaiologos, marquis

th thByzantine War Navy and the West, between the 5 -12 c. of Montferrat, and Vassil Anastassov (Fatih University) examined the concept of “Power Maintenance” in

The Second Day Machiavelli’s “Art of War”. The second day of the Conference opened with Session 8, dedicated to the tactics, ranged from

session 4, on the siege warfare. The papers of the session the tactics used during the Second Crusade in Anatolia (of Ian Wilson, London University; Michael Losse, (Jason T. Roche) to the paper of Burak Çınar (from Independent Researcher; Andrey E. Negin, University Nigde University) on the early clash of Turkish and of Nizhni Novgorod) analysed different strategies and West European military cultures on the edge of the ways of the siege warfare from the ancient Roman Mediterranean. Valeri Yotov (Varna Museum of age until the Latin East and the late Middle Ages. Archaeology) presented the paper on the defeat of

Session 5 followed, the favourite one of the lovers Alexios I Komnenos near Drastar in 1087 and on of the military equipment, on arms and armours. The the new numismatic and archaeological data collected papers of Iason-Eleftherios Tzouriadis analysed the by Bulgarian archaeologists.

threpresentation of the shafted weapons in the work of With the last session, the 9 , we returned to the nd tha Cretan painter Damaskenos, in the 2 half of the 16 c. hierarchy of the military elites. Jacopo Pessina in a very

Georgios Theotokis, in his excellent paper, collected all complicated paper attempted the difficult analysis of the the possible sources and iconographical representations documents related to the composition and organization related to the Σώκος, the lazoo used by the Eastern of the local militia officers in Lucca’s Republic, during

th thRoman warriors. My paper dealt with the equipment and the 16 and the 17 c. Simon Dorso spoke about the the organization of the last defenders of Constantinople decline of feudal nobility in the Latin Kingdom of in the famous siege of 1453. Jerusalem. Stephen Bennett (Queen Mary, University

The military elites were the topic of session 6A, of London) elaborated on the noble networks and the held simultaneously with session 6B, on the same topic. Order of St. Lazarus. Vedran Bileta, Boris Stojkovski and Andriy Posun’ko These were the hard tasks: in the evening the dealt respectively with the impact of the battle of Mursa scholars met at a beautiful dinner offered and organized on the Late Roman Army, the Hungarian mercenaries in by the Fatih University, in the splendid frame of the Eastern Roman Army and the refugees, mercenaries Sultanahmet, where the silhouettes of Byzantine and and irregulars in the Russian-Ottoman Wars of 1806- Ottoman monuments stood together at the set of the 1812 and 1828-1829. Mehmet Mert Sunar of İstanbul Bosphorus’s sun. Medeniyet University approached the topic of the On the next day, Sunday, the last bunch of struggle among Ottoman local notables in the Balkans survivors were still able to visit magnificent landscapes and Anatolia during the Ottoman-Russian War of and important monuments: Rumeli Hisar, the Theodosian 1806-1812. Walls and the Military Museum.

In session B Juho Wilskman from Helsinki dealt Looking forward to the next conference…with the attitudes towards the armed commoners and their use in late Byzantine and early Ottoman armies, Raffaele D’Amato PhDwhile Aysel Yıldız from Fatih University presented University of Ferrara


KRONIKA – CHRONICLEamm.sanok.pl/wp-content/uploads/2019/01/19_Kronika.pdfKRONIKA – CHRONICLE...

Documents

Transcript of KRONIKA – CHRONICLEamm.sanok.pl/wp-content/uploads/2019/01/19_Kronika.pdfKRONIKA – CHRONICLE...