KONTENIDO - Caribbean...

40

Transcript of KONTENIDO - Caribbean...

Page 1: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki
Page 2: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

KONTENIDO 1. Introdukshon 1.1. Futuro di nos yunan 1.2. Nashon Kòrsou 2020-2030, pais di eskoho 1.3. Diálogo demokrátiko i Plan Nashonal 1.4. Struktura di e Programa di Akshon di PNP2. Hende siviko i kompetente 2.1. Vishon di Partido Nashonal di Pueblo 2.2. Plan di Desaroyo Nashonal – resumen ehekutivo 2.2. Konosementu ta hasi diferensia 2.3. Plan di Desaroyo Integral - Mehorando edukashon 2.4. Kultura 2.5. Deporte3. Dinámika duradero 3.1. Ekonomia 3.2. Plan di Desaroyo Nashonal - Kresementu Ekonómiko (meta di desaroyo duradero 8)

3.3. Temanan ekonómiko 3.3.1. Ekonomia blou 3.3.2. Smart Nation 3.3.3. Wellness 3.3.4. Agrikultura 3.3.5. Entrepreneurship4. Bienestar di hende, solidaridat na midí 4.1. Merkado laboral 4.2. Hende salú, mihó prevení ku kura5. Sostenibilidat 5.1. Energia 5.2. Naturalesa, medioambiente i espasio 5.3. Konstrukshon duradero 5.4. Renobashon di bario 5.5. Mobilidat6. Identidat Nashonal 6.1. Huntu nos por! Identidat i pluriformidat 6.2. Plan Nashonal di Desaroyo Identidat Nashonal 6.3. Portanan habrí 6.3.1. Nos relashon ku Reino 6.3.2. Nos relashonnan eksterior 6.4. Nashon emansipá7. Bon gobernashon 7.1. Aparato gubernamental 7.2. Finansas públiko den balansa 7.3. Hustisia8. Opservashon final

Page 3: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

1. INTRODUKSHON Elekshon ta den kurpa! Riba 30 di sèptèmber 2016 Kòrsou ta bai vota. Ademas di nos puntonan di prisipionan Sosial Kristian, nos a tuma e Plan di Desaroyo Nashonal komo punto di salida pa nos programa, ya ku ta hopi grupo di nos komunidat a bin huntu i desaroyá e vishon i ruta pa nos kana huntu.

Dilanti bo tin nos programa di akshon 2016-2020. Sugerensianan di suidadanonan i organisashonan sosial ku a yega serka nos a yuda forma base di e programa. Hopi miembro di partido a duna nan aporte durante di un Diálogo Demokrátiko ku nos a organisá pa kontenido di e programa.

Nos ta gradisí tur hende ku di un of otro forma a duna un kontribushon. Nos ta kla pa elekshon. Huntu nos por!

Page 4: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

1.1. FUTURO DI NOS YUNAN Partido Nashonal di Pueblo ta un partido polítiko di ideologia sosial-kristian, ku ke yega na desaroyo pleno di e ser humano. Nos prinsipionan ideológiko ta:

• Spiritualidat i fe• Hustisia sosial• Solidaridat• Responsabilidat repartí• Supsidiaridat• Pluralismo• Atministrador

For di aña 1948 dòktor Moises F. Da Costa Gomez a pone e kuadro aki, ku ta base pa lucha pa emansipashon di nos pueblo i di outonomia pa nos pais.

Na visperá di un elekshon, PNP ta reflekshoná riba nos komunidat di Kòrsou i ta formulá su vishon pa Kòrsou pa añanan 2020-2030 i su Programa di Akson pa e añanan 2016 -2020.Komo partido di pueblo PNP ta kere den e forsa di Kòrsou i su hendenan.

Tur hende ta konta: Grandi i chikí, hóben, adulto i penshonado, hòmber i muhé, salú i enfermo, trahadó i komersiante, yu di tera i imigrante, di Bandabou te Bandariba.

Tòg nos yunan ta resaltá komo enfoke pa nos esfuersonan, pasó si nos no hasi lokual ta nesesario aworaki, mañan nan ta keda pegá ku nos problemanan manera desunion, groseria, polushon, desempleo, debe, etc..

Hopi hende ta preokupá pa nos futuro, falta di empleo, falta di bibienda, barionan ku a keda atras i enseñasa defisiente. E prekupashon ta komprendibel pasobra e eskohonan ku nos hasi awe, ta determiná e Kòrsou di mañan.

PNP ta kere fírmemente den e poder di e yu di Kòrsou pa desaroyá un komunidat moderno ku ta brinda tur hende un lugá digno. Nos ta kere den inklushon, integrashon i inovashon. Nos komo partido sosial-kristian ta kere fírmemente den prinispionan di amor pa próhimo i responsabilidat propio. Nos ke traha huntu ku suidadanonan, kompanianan, skolnan i otro organisashonnan. Nos ta kere den un Kòrsou komun, ta “huntu nos por”. Ku e programa akí nos ta dirigí nos mes na tur hende ku ke traha pa desaroyá Kòrsou bira un tremendo lugá pa biba, un tremendo lugá pa bishitá.

Nos ta skohe pa trabou i “entrepreneurship”. Un pais ku ta brinda espasio na desaroyo ku ta sostenibel i inovativo. Nos ta kontestá preguntanan riba ròl di gobièrnu, hende i kompanianan.

Page 5: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

Nos ta bin ku soslushonnan kreativo, mas sabí, mas lihé i menos kostoso. Mundu ta sigui kambia i nos mester kambia kuné. Nos no por keda atras.

Huntu ku mayornan i maestronan di skol nos por drecha nos skolnan, klupnan di deporte i “opvang” pa mucha.

Huntu nos por traha riba inklushon di hende, mas trabou i baha kriminalidat.Nos ta un isla ku un potenshal enorme, tantu interno komo eksterno. Nos ta parti di un Reino Transkontinental, parti di Karibe, parti di Latino Amérika i ku relashonnan ekstenso ku Estados Unidos i laso estrecho ku Oropa. Tur e bentahanan aki nos mester sa di uza na benifisio di progreso di nos pueblo.

Page 6: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

1.2. NASHON KÒRSOU 2020-2030, PAIS DI ESKOHO Vishon Nashonal pa Kòrsou 2020-2030

Kòrsou ta un nashon fuerte ku tin 300 mil pa 350 mil habitante ku ta pone hende komo punto di enfoke i sentro di nos desaroyo. Nos hendenan tin un grado haltu di sivismo i ta kompetente den tur aspekto humano i riba tur nivel. E suidadano ta kontribuí na su propio desaroyo, desaroyo di su famia, desaroyo di su komunidat i progreso di su pais. Nos hendenan ta mantené nos identidat kultural i na mes momentu ta fleksibel i habrí pa otro kultura i desaroyonan mundial, ku ta na benefisio di e desaroyo i progreso pa un i tur. Kòrsou na bienestar di su hendenan (atrobe) ta marka pouta ku su hendenan i ta e sentro di servisio entre kontinentenan i islanan rondó di dje.

Base di e vishon pa Kòrsou na 2020-2030 aki ta:

Hende síviko i kompetenteKòrsou na 2020-2030 tin hendenan ku un nivel haltu di sivilisashon. Aktitut, konosementu i abilidatnan ta bon desaroyá i tur hende tin oportunidat igual pa sigui desaroyá nan mes. Nos ta biba ku un moral haltu i ta respetá otro. Nos tin balor propio i ta defendé nos norma i balornan, nos kultura i tur lokual nos ta para p‟e. Nos ta respetá igualdat di tur hende i no ta akseptá diskriminashon a base di religion, forma di bida, preferensia polítiko, rasa, òf género. Desaroyo di tur suidadano su kompetensianan, esta konosementu, abilidatnan i aktitut, ta di tal manera ku e suidadano tin e fleksibilidat di por funshoná optimal, tantu lokalmente komo den kualke parti di mundu. Pa realisá esaki Kòrsou tin un sistema di formashon i edukashon di kalidat superior i aksesibel pa tur hende, kaminda e hende por desaroyá segun su kapasidat, hasiendo máksimo uzo di e infrastruktura ku ta na su disposishon. Den e kuadro aki, e infrastruktura físiko di, por ehèmpel skolnan ta fungi, banda sentro di formashon i edukashon, tambe komo e kas kaminda tur suidadano por forma nan mes spiritualmente, emoshonalmente, artístikamente, teknológikamente i físikamente. Di e forma aki e suidadano ta kontribuí tambe na desaroyo balansá di su mes, su famia, su komunidat i na progreso di su pais. Den un ambiente asina, e hende tin un base di seguridat hudisial fuerte den pais komo resultado di e nivel di desaroyo di e komunidat.

Hende salúNos suidadanonan ta hende ku mente sano den kurpa sano. Kòrsou den 2020 - 2030 ya a konsientisá su hendenan di e importansha di hiba un forma bida salú (“lifestyle”). E hende ta kome salú i hasi moveshon, prevení malesa, sa di dil ku su salú i tin akseso na informashon i ayudo pa kontinuamente kuida su propio salú.

Bienestar di hendeTin un bienestar general, esta un sentimentu di tin un kalidat haltu di bida, di sinti bo mes bon i útil pa komunidat serka nos suidadanonan, ku ta resultado di interkambio entre

Page 7: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

bon gobernashon i suidadanonan responsabel ku ta kumpli ku nan debernan i den kual e suidadano dor di su konosementu, abilidatnan i aktitut ku sentido síviko ta kontribuí na desaroyo sosial i ekonómiko di nos nashon. Nos ta kuida nos kultura i nos naturalesa, ku ta protehá pa lei.Gobièrnu den 2020-2030 a krea sufisiente estímulo pa desaroyo básiko, avansá i profeshonal di edukashon i un sistema sofistiká di kuido pa tur hende, tambe pa esnan mas vulnerabel manera mucha, enfermonan i grandinan. Punto di salida ta e propio responsabilidat di e suidadano, i kaminda mester sosten i apoyo di gobièrnu na midí, i kaminda esaki ta rekerí un „reda sosial‟ kaminda e hende ku no por logra riba su mes òf ta den krísis por akudí pa sosten i risibí ayudo di inmediato.

Ekonomia diversifiká i hustisia sosialE hende desaroyá ta sentral pa kresementu di pais en general i tambe pa kresementu ekonómiko. E hende kompetente tin tur lokual e mester pa por ta produktivo komo empresario of trahadó den un ekonomia diversifiká. E ta sufisiente ekipá i kreativo pa sostené un diversifikashon ekonómiko duradero dor di inovashon. E trahadó ta konta ku leinan laboral i sosial hustu i bon kontrolá pa gobièrnu. Den 2020-2030, Kòrsou su ekonomia ta basá riba e fundeshi fuerte di empresa chikí i mediano ku ta resultado di e sentido di inovashon i espíritu empresarial serka su habitantenan. Komo pais ku poko rekurso natural, e sektornan di servisio finansiero, di turismo, di logístika, di konosementu i industria ta bon desaroyá. Agrikultura, peska i krio di bestia ta abastesé un parti di nos nesesidatnan. Na mes momentu empresanan ku un orientashon internashonal ta okupá un lugá importante den nos ekonomia, ya ku e merkado lokal so no ta sufisientemente grandi pa sostené un desaroyo duradero di nos ekonomia. Tin un sistema sofistiká di studia i vigilá desaroyonan internashonal i un maneho aktivo pa sostené eksportashon di nos servisionan i tambe pa atraé invershonistanan di afó. Un karakterístika fuerte di e ekonomia ta, servisio i produktonan ku un balor agregá haltu, ku ta generá sufisiente entrada pa provehé esnan ku mas nesesidat.

Kòrsou (atrobe) ta marka pouta den region dor di tin hendenan ku un nivel haltu di edukashon ku ta eksportá nan servisionan i ku un desaroyo duradero di un ekonomia diversifiká. Kòrsou ku ta e brùg komersial entre kontinentenan rondó di dje.

Bon gobernashonGobièrnu ta respetá prinsipionan di bon gobernashon, e.o. di transparensia, igualdat, seguridat hudisial, bon motivashon i di konfiansa legítimo.Kòntròl di gobièrnu ta tuma lugá, segun nesesidat i semper na bienestar di e komunidat. Leinan laboral, sosial i fiskal hustu ta implementá Gobièrnu tin e kuadro di maneho pa entre otro desaroyo di bienestar, sosial i un ekonomia diversifiká bon deliniá i ta hiba un maneho estrikto pa balansá su presupuesto, kontrolá su gastunan, minimalisá burokrasia i apliká prosesonan efisiente i transparente di atministrashon e.o. di pèrmitnan i a krea kondishonnan (fiskal) atraktivo pa empresanan lokal i esnan di afó. Hasiendo esaki, gobièrnu ta evitá tur estorbo di su banda pa ekonomia di pais Kòrsou. Gobièrnu ta ofresé impulsonan pa eksplorá i sigui desaroyá energia alternativo pagabel, uzo di teknologia avansá i inovashon.

Page 8: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

Portanan habríAktivamente ta krea espasio pa yunan di tera ku a kapasitá nan mes den eksterior bin kas bèk. Yunan di tera por bini semper bèk i traha tur trabou. Den e kuadro aki tin tambe estímulo permanente pa minimalisá huida di kapital humano for di nos pais i pa atraé kapital humano djafó.

Ku e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki ta kontribuí na kalidat di desaroyo di pais i e kresementu ta segun e kantidat ku merkado mester, p’esei esnan ku no ta yu di tera mester tin e kompetensia rekerí spesífikamente pa nos merkado i nan mester tin rèspèt pa nos norma i balornan kultural.

Tin un masa di hende “krítiko”, esta sufisientemente grandi, pa e ekonomia lokal diversifiká sigui floresé i pa nos por garantisá un nivel di servisio di gobièrnu i provishonnan sosial i médiko adekuá na nos habitantenan. E suidadano lokal ta bon prepará pa esaki, komo resultado di esfuersonan adishonal ku gobièrnu ta hasi pa integrashon di esnan ku a skohe pa kontribuí na Kòrsou su desaroyo.

Nashon emansipáKu e base fuerte aki e nashon Kòrsou ta hopi avansá den su emansipashon. Kòrsou ta doño di su eskohonan pa su relashonnan ku kualke parti di mundu ku por benefisiá su desaroyo komo mini-estado sosialmente, ekonómiko òf kultural.

Page 9: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

1.3. DIÁLOGO DEMOKRÁTIKO I PLAN NASHONAL

PNP a skohe konsientemente pa respetá e Diálogo Demokrátiko ku gobièrnu a hiba ku „stakeholders‟. Diálogo demokratiko ta un metodologia di Nashonnan Uní ku ta duna oportunidat pa papia ku tur hende den komunidat. Tur gremio, edat i organisashon por duna nan opinion riba e temanan ku ta dialogá riba dje. Meta no ta pa yega na konsenso, pero yega na prioridatnan a base di rèspèt, entendimentu di otro su opinion i punto di bista. Debí ku na final tur e partisipantenan ta vota riba e prioridatnan ku a bin dilanti e proseso ta unu demokrátiko.

Dikon a traha un National Development Plan?

E plan Nashonal di Desaroyo (NDP) su meta prinsipal ta pa trese un kuadro general, kaminda ta yega na akshonnan konkreto, ku por ehekutá den término kòrtiku, medio i largu pa yuda desaroyo di progreso di Kòrsou di un forma duradero. A hasi uzo di vários rapòrt i dokumento manera Vishon Kòrsou, Labor Force Development Plan, TAC/Long Term Economic Strategy, Transparency International etc. pa yega na e plan aki. E plan a keda desaroyá a base di un aserkamentu kaminda a enbolbí diferente grupo di interes banda di Gobièrnu: entre otro sektor privá, sektor laboral, sektor sindikal, akadémiko, medio ambiente, lidernan di organisashon di bario etc.

• Despues di 10-10-2010 a opta pa traha riba un plan di desaroyo duradero (direkshon) pa Pais Kòrsou.

• Ku un meta/strategia duradero pa trese un kuadro general, kaminda ta yega na akshonnan konkreto, ku por ehekutá den un término kòrtiku, medio i largu pa yuda desaroyo di progreso di Kòrsou di un forma duradero

• NDP ta duna direkshon konkreto basá riba prioridatnan, riba término kòrtiku, medio i largu (rolling plan).

• Pa yega na e NDP a opta pa uza ‘best practices’ di UNDP pero adaptá na e realidat i konteksto di Kòrsou dor di hasi uzo di e siguiente pasonan:

PNP ta i lo sigui apliká e método aki, pa huntu nos determiná kurso di nos pais. Durante di e diálogo demokrátiko organisá pa Nashonnan Uni, stakeholders na Kòrsou a skohe e siguiente 5 temanan pa konsentrá riba dje:

1. Educashon2. Ekonomia3. Sostenibilidat4. Identidat Nashonal5. Bon Gobernashon

Page 10: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

Tur trahando huntu pa konstruí un nashon vibrante. Den e Plan Nashonal di Desaroyo a inkluí kuater Meta di Desaroyo Duradero (Sustainable Development Goals/SDGs). E Metanan aki a keda ratifiká pa Nashonnan Uní na sèptèmber 2015. Di e forma aki Nashonnan Uní ke yuda kombatí pobresa, protehá nos planeta i garantisá prosperidat pa un i tur.

Komo partido nos a skohe pa sigui desaroyá e plan aki huntu ku komunidat, I bou di guia di Nashonnan Uní nos a eksplorá e temanan aki, i nos a añadí e tema di bienestar.

6. Bienestar

Metanan di Desaroyo Sostenibel (Susatainable Development Goals, SDG’s).

• Metanan di Desaroyo Duradero ta metanan ku a keda ratifiká pa Nashonnan Uní na sèptèmber 2015.

• Ophetivo: yuda kombatí pobresa, protehá nos planeta i garantisá prosperidat pa un i tur.• Ku e integrashon di e Metanan di Desaroyo Duradero den e Plan Nashonal di Desaroyo a

provehé un struktura di meta i ophetivonan mará na desaroyonan global.

Mensahe general di e Plan Nashonal di Desaroyo

• Kosnan ta pasando – pero por ta mas fuerte si esaki keda konsolidá strukturalmente i di un manera duradero.

• Gobièrnu tin un ròl importante, pero no e úniko ròl.• Komunikashon ta importante – duna hende speransa.• Laga e “historia” di pasado atras.• Hende tin deseo pa speransa i liderazgo ku propósito.• Nos por midi progreso i hasi adaptashon kaminda ta nesesario.• Kòrsou tin un direkshon stratégiko i duradero ku ta garantisá desaroyo di su poblashon.

Durante e diálogo demokrátiko ku PNP a tene ku su miembrinan, e partisipantenan di PNP a pone e siguiente prioridatnan.

Enseñansa:

• E kuríkulo di enseñansa di fundeshi mester ta basá riba p.e. dominio di 3 pa 4 idioma, IT, Arte, Musika, Kultura i Deporte

• Atenshon pa “dropout” pa e parti di prevenshon i tambe krea strukturanan i guia pa esnan ku a “drop out” por drenta bèk den komunidat.

• Bini ku un vershon di unda ke bai ku enseñansa: unda ke pa e studiante yega.• Midi nivel di enseñansa na nivel internashonal i adaptá di nos.

Page 11: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

• Gobièrnu mester stipulá: 1) Pa ken ta drecha enseñansa 2) Basa enseñansa riba (a) nesesidat aktual i den futuro di e komunidat (b) kapasidat i nivel di hende (c) diversifikashon

Identidat Nashonal

• Implementashon di plan nashonal for di grupo 1 i 2 di enseñansa di fundeshi pa forma base sólido pa por kuminsá i sigui.

• Karga nos heroenan di pasado i presente riba tur tereno aksentuando tambe e heroe hende muhé. Komo “common ground” banda di e.o deporte arte i baile pa uni nos

• Konsientisá pueblo pa medio di komunikashon, programanan kultural, historia den bario, skol i medionan.

• Krea un enkuesta nashonal ku ta stipulá ken ta Yu di Kòrsou, p.e. riba kultura, tradishonnan etc. i esaki tin ku keda reevaluá kada 10 aña.

Ekonomia i Bon Gobernashon

• Un Bon Gobernashon kual ta no-korupshon , no-desperdisio, mas seguridat i protekshon ta trese konfiansa den invershonista i krea trabou.

• Komo pais krea mas pilá ekonómiko, manera den deporte, agrikultura i e parti lingwístiko.• Drecha aparato gubernamental: drecha struktura di gobièrnu kua a drenta na vigor

despues di 10-10-10.

Bon gobernashon, riba su mes

• Ehekutá reglanan di bon gobernashon, splika statutonan, reorganisá bo servisionan, mas kontròl pa kita korupshon den bo NV-nan.

• Splika pueblo kiko gobièrnu ta bai hasi i mustra riba e importansia pa pais, i e benefisio pa e pueblo.

• Eliminá e struktura aktual i kuminsá kita e diferente nivelnan ku no ta funkshoná e.o S.G i S.D nan.

• Sera e personanan korupto (tantu polítiko i amtenar).

Bienestar Sosial, Salubridat i Sostenibilidat Ambiental

‟ Revisá reglanan di “onderstand” di tal manera ku esaki no ta kita e inisiativa di epersona pa drenta proseso laboral i yega aun mas serka di e sueldo mínimo‟ Alargá orario di skol, ku programanan di deporte, arte, musika, kultura i aspektonansosial.‟ Reforsá kòntròl di preis di produktonan di promé nesesidat di nos merkado lokal

Page 12: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

• Subi e sueldo mínimo pa e famia por kumpli mihó ku e nesesidatnan di e mucha, duna guia na e famia pa por sali for di e sírkulo visioso.

1.4. STRUKTURA DI E PROGRAMA DI AKSHON DI PNP

PNP a hasi e Plan di Desaroyo Nashonal parti integral di nos programa di akshon. Nos a indiká e puntonan kada bes den un kuadro, ku ta hasi mas fásil pa lesa ku ta e partinan di e PDN

Page 13: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

2. HENDE SIVIKO I KOMPETENTE

2.1. VISHON DI PARTIDO NASHONAL DI PUEBLO

Kòrsou na 2020-2030 tin hendenan ku un nivel haltu di sivilisashon. Aktitut, konosementu i abilidatnan ta bon desaroyá i tur hende tin oportunidat igual pa sigui desaroyá nan mes. Nos ta biba ku un moral haltu i ta respetá otro. Nos tin balor propio i ta defendé nos norma i balornan, nos kultura i tur lokual nos ta para p‟e. Nos ta respetá igualdat di tur hende i no ta akseptá diskriminashon a base di religion, forma di bida, preferensia polítiko, rasa, i género. Desaroyo di tur suidadano su kompetensianan, esta konosementu, abilidatnan i aktitut, ta di tal manera ku e suidadano tin e fleksibilidat di por funshoná optimal, tantu lokalmente komo den kualke parti di mundu.

Pa realisá esaki Kòrsou tin un sistema di formashon i edukashon di kalidat superior i aksesibel pa tur hende, kaminda e hende por desaroyá segun su kapasidat, hasiendo máksimo uzo di e infrastruktura ku ta na su disposishon. Den e kuadro aki, e infrastruktura físiko di, por ehèmpel skolnan ta fungi, banda sentro di formashon i edukashon, tambe komo e kas kaminda tur suidadano por forma nan mes spiritualmente, emoshonalmente, artístikamente, teknológikamente i físikamente.

Di e forma aki e suidadano ta kontribuí tambe na desaroyo balansá di su mes, su famia, su komunidat i na progreso di su pais. Den un ambiente asina, e hende tin un base di seguridat hudisial fuerte den pais komo resultado di e nivel di desaroyo di e komunidat.

2.2. PLAN DI DESAROYO NASHONAL – RESUMEN EHEKUTIVOOunke e Plan di Desaroyo Nashonal ta inkorporá un vishon a largo plaso, e ta un plan ku énfasis riba ehekushon di inisiativanan katalisadó a korto plaso, ku lo pone Kòrsou riba kaminda di fleksibilidat i logra su vishon. Integrashon ku kuater Meta di Desaroyo Duradero (SDG) ta proveé un struktura di meta i ophetivonan na un momento krítiko di desaroyo global, ankrá den retonan lokal.

Kòrsou ta un isla ku un historia largu di logro riba tereno di arte i deporte, ku ta risibí mundu na su kostanan i ta protehá esnan vulnerabel den su seno. E vishon a largo plaso pa un Identidat Nashonal ta basá riba e karakterístikanan akí i ta profundisá nan. Kòrsou lo ta un lugá konosí pa su historia, su selebrashonnan, hospitalidat i prestashonnan. E foko pa kambio a korto plaso ta kuminsá ku artikulashon di e historia, pa medio di diálogo i vishon - ken nos ta komo pueblo, nos puesto den mundu, i kiko ta nifiká di ta un nashon eksportadó. E foko total

Page 14: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

a korto plaso lo ta riba logronan pa medio di kooperashon; trahando huntu riba tur aspekto di e plan akí, hende lo intensifiká e ora ei konfiansa den komunidat i duna kolaborashon.

2.3. KONOSEMENTU TA HASI DIFERENSIAPNP for di su prinsipionan Kristian Demókrata ta mira hende den su desaroyo for di momentu ku hende keda prokreá, te ora ku e pasa pa otro mundu. Hende desaroyá ta sentral pa kresementu di pais. Bisa mas spesífikamente pa enseñasa: e hende ta generá felisidat general i personal, nos ta krea hende globalmente kompetente, emprendedor, multi empleabel, multi funshonal, emansipá i responsabel pa nan mes i nan alrededor, na un nivel di ekselensia global.

Faktornan influente

E hende den su desaroyo i su relashon ku otro hende i su alrededor, ta suheto na diferente influensha eksterno. Desaroyo di e hende ta keda influenshá na promé lugá dor di eduskashon mental, sosial i kultural i kuido di salú ku e mucha ta haña na kas. Desaroyo den bario tambe ta importante pa desaroyo di hende. Den bario, interakshon entre e mucha, bisiña i amigunan, tambe ta primordial den formashon mental, sosial i kultural di e hende. Na skol e maestro, otro alumno of studiante tambe ta influenshá e hende den su kalidat komo alumno òf studiante. E hende mas despues ta influenshá dor di su hefe na trabou kolega i otro relashonnan di trabou, manera entre otro sindikato

E siklo ta kuminsá di nobo ora e individuo mes forma un famia i prokreá. Pues e sirkumstanshanan ku finalmente ta determiná felisidat di e hende ta mes importante ku e desaroyo personal di e hende individual.

P‟esei tur otro faktor eksterno tin influensia riba desaroyo di e hende. Teknologia por ehèmpel ta determinante pa e hende den su komunikashon ku otronan, pero tambe pa atkerí informashon i konosementu. Mas akseso na teknologia ta nifiká ku e hende tin mas posibilidat pa interaktá ku otro i atkerí mas informashon i konosementu i asina avansá su kompetensianan. Meskos ta konta pa desaroyo ekonómiko. PNP ta kere ku kalidat di bida sosial ta dependé tambe di e rekursonan ku e hende logra atkerí pa mantené su mes. P‟esei trabou ta determinate pa e hende su felisidat.

Finalmente, mundu kompletu i desaroyonan global ta di importansha fundamental den formashon di hende, sigur mirando ku e hende na Kòrsou ta forma parti di un komunidat mas grandi den Reino, mientras e tráfiko di hende ku kada bes mas ta avansá nan edukashon den region ta kresiendo.

Maneho di edukashon ta parti esensial di un plan di desaroyo di pais.

Page 15: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

Aktornan edukashonal

Banda di esnan ku ta prokreá e hende, esta mayornan, ta opvio ku tin un kantidat konsiderabel di otro aktornan edukashonal. Mayornan tambe ta aktivo den e sistema eskolar pa medio di komishonnan di mayor. Gobièrnu tin e deber di sòru pa lèinan ku ta regulá enseñansa, finansiamentu di e sistema eskolar, maneho i supervishon di e kalidat di edukashon na skol.

Pa lokual ta trata finansiamentu di estudio, gobièrnu pa loke ta enseñansa avansá, ta hasi esei pa gran parti pa medio di (Fundashon Finansiamentu di Estudio: SSC). Na Kòrsou, gobièrnu ta asumí tambe e ròl di “doño di skol” (Servisio di skolnan publiko: DOS). Banda di gobièrnu, tin skolnan supsidiá ku ta keda manehá dor di e diferente denominashonnan religioso of fundashonnan privá (RK, VPCO, Humanista, New Song, Broedergemeente i Adventista). Por konkluí for di esaki, ku iglesianan ta hunga un papel importante den e sistema eskolar.

Tambe tin skol privá ku no ta supsidiá, pero ku ta kumpli debídamente ku leinan di nos pais. Maestro i lidernan eskolar i nan representantenan sindikal, tambe ta aktornan ku ta inherente na nos sistema eskolar. Komersio ku ta esun ku ta hasi mas uzo di e kompetensianan atkerí na skol, dunando empleo na trahadó. Ta konsiderá nan tambe komo un aktor importante den e sistema eskolar. Finalmente e sistema eskolar konosé diferente entidat ku ta duna sosten pa logra mihó kalidat riba nivel di skol,(fundashonnan sostenedó), manera Fide, FMS, FPI, etc..

Alumno, skol & rekurso

Pa realisá e vishon, PNP a definí tres área di maneho pa futuro ku mester di atenshon:

• E alumno su partisipashon i resultadonan ku e sistema eskolar mester duna;• E kalidat di institutonan eskolar i e manera pa evaluá efektividat di institutonan;• Gobernashon i finansiamentu di e sistema eskolar.

Den e parti aki, PNP ta para ketu na e tres áreanan akí, splikando brevemente e problemanan ku ta para den kaminda pa realisashon di felisidat serka e hende i e maneho ku PNP basá riba su vishon lo hiba pa e hende realisá felisidat máksimo.

Partisipashon

PNP ta konvensí ku un maneho ku ta sigurá ku sirkumstanshanan personal i sosial no ta stroba logro di potensial edukashonal (hustu) i ku tur hende ta realisá por lo menos un nivel mínimo di abilidat (inklushon) ta determinante pa realisá e vishon riba felisidat di e hende. P’esei mester invertí na promé lugá muchu mas den edukashon i kuido pre-eskolar, trese kambionan riba nivel di e sistema (p.e. evitá ripitishon, klima na skol, kalidat di maestronan, etc.) i oumentá sosten pa skolnan i alumnonan ku prestashon abou. Punto di salida ta ku tur mucha mester partisipá na e sistema eskolar óptimalmente i e sistema mester por evitá tur

Page 16: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

tipo di “dropout”.

PNP a konstatá ku aktualmente tin un lei ku ta regulá dunamentu (kondishonnan) di supsidio na e asina yama “kinderdagverblijven” i tin un asina yama “0-meting” i un “1- meting” ku ta pinta e situashon den vèlt.

Riba término korto mester stipulá i implementá reglanan riba enseñansa pre-eskolar, pa asina por garantisá un partisipashon máksimo di muchanan na e sistema.

Pa lokual ta trata partisipashon na e sistema eskolar eksistente, PNP a identifiká kuater aspekto ku ta strobando partisipashon na e sistema eskolar:

• Pobresa i organisashon pober na kas i den bario;• Skolnan ku ta pusha alumno for di e sistema eskolar pa falta di kapasidat pa dil ku

problemanan serka e alumno;• Falta di mantenshon di un maneho adekuá kombiná ku desfunshonamentu di kuido sosial

general na Kòrsou,• Falta di un sistema funshonal pa sigui progreso i otro desaroyo di alumnonan i mayornan

PNP ta mira e solushon den invershonnan dirigí pa ataká probresa, prinsipalmente de famia i kasnan ku muchanan ku no ta partisipando na e sistema eskolar pa motibu di e situashon na kas. Maneho di desaroyo sosial na Kòrsou mester duna tur prioridat na remediá situashonnan kaminda muchanan no ta partisipando na e sistema pa motibunan nétamente sosial.

Pa lokual ta trata e alumnonan ku sí ta partisipá pero tin problema na kas of personal, manera problemanan ku komportashon, ku ta tin impakto negativo riba partisipashon na e sistema, mester invertí den rekapasitashon di maestronan i maestranan. Esei no ta sufisiente. E sistema eskolar mester sòru pa na tur skol tin sufisiente profeshonal ku e kompetensianan nesesario pa guia alumnonan ku problema na kas of personal, i evitá ku esakinan ta kai for di e sistema eskolar.

Resultado di partisipashon

E sistema eskolar na Kòrsou mester sirbi un meta primordial: Yuda prepará alumnonan pa enseñansa avansá i merkado laboral. Tantu enseñansa sekundario (avansá), edukashon vokashonal i tertiario mester kumpli ku e meta genériko aki. Tambe mester pone hopi atenshon na e transishon di e sistema eskolar pa merkado laboral.

Punto di salida di e situashon pa siña den klas ta ku alumno mester aktua segun e konsepto di “zelfstandig leren”. (Tur mucha ta siña segun su propio motivashon i abilidat bou di supervishon i guia). Segun e modelo eksistente legal, tur alumno mester kana un ruta segun e konsepto di “leerwegen diferenshá”. Ta prepará alumno den un situashon pa siña (leersituatie) den un ambiente multinivel kaminda (basisvorming) ta konsiderá ku dosentenan

Page 17: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

por diferensiá den nan trabou segun nivel.

PNP ta konstatá ku den programanan eskolar ku ta stipulá konforme lei (vsbo) ku mester duna e alumno materianan teorétiko i práktiko. Ta nesesario pa definí mas mihó den lei, kontenido di programanan pa loke ta e parti profeshonal/práktiko (kambio di lessentabel). Banda di esei e kondishonnan nesesario pa ofresé e programanan ku ta mas práktiko, no tei sufisiente den e sistema eskolar. Por ehempel un kondishon importante di e maneho mester ta, ku tin infrastruktura den klas pa apliká “software” ku ta rekerí pa e diferente partinan profeshonal.

Tambe PNP a tuma nota ku den mayoria kaso den e sistema eskolar, instrukshon di materia ta sosodé na Papiamentu mientras èksamennan ta na Hulandes. Mester evaluá e fenómeno aki i tuma un desishon ku ta kondusí na éksito di alumnonan. Mester familiarisá ku idioma strañero den EdF for di e promé siklo, kaminda e mucha ta siña un idioma strañero mas fásil.

Den leinan eksistente metanan di programanan eskolar ta bon definí, pero konosementu i abilidatnan ku e skolnan ku ta sigui (vervolgscholen) ta pidi no ta koinsidí. Esensial den e maneho ta ku skolnan profeshonal preparatorio (VSBO onderbouw) mester prepará e alumno pa e por skohe e área ku profeshonalmente e ke sigui. Skol mester duné un konseho apropiá teniendo kuenta ku su interes, konosementu,su abilidat i su afinidat ku loke e ke skohe komo profeshon.

Patronchi di espera (verwachtingspatroon) di merkado laboral pa loke ta “verwachte kwalifikaties” ta diferente (no ta match, no ta “sluit aan”). Ku otro palabra, loke merkado laboral ta spera di skol no ta kuadra ku loke skol ta produsí.

Programanan eksistente ta stipulá ku tur preparashon profeshonal di alumno mester tin un komponente di ICT, promé den e kuadro di e materia, despues komo aplikashon den su sektor profeshonal.

Finalmente PNP ke pone komo eksigensia fundamental ku e parti kreativo mester ta parti di e kuríkulo den tur tipo di enseñansa.

Mehorashon di Skol

PNP su vishon ta dirigí tambe riba tur maneho inovativo pa fortifiká edukashon na skol ku por influenshá logro di alumnonan. Tantu e ambiente pa siña i kalidat haltu di maestronan i lidernan di skol mester di muchu mas atenshon.

E kantidat di ora ku alumnonan ta na skol no ta parse sufisiente pa realisá un edukashon i formashon integral. P‟esei, PNP ta boga pa oumentá ora di instrukshon/edukashon/formashon na skol p‟asina na skol por duna tur sosten adekuá na alumnonan. Den e kuadro aki, pero tambe pa lokual ta trata enseñansa bou di oranan regular di skol, mester hasi adaptashon

Page 18: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

na infrastruktura di skolnan pa nan por ofresé tur material preskribí riba un nivel haltu. E alargamentu di orario di aktividatnan eskolar lo tin impakto riba funshonamentu di nos komunidat (uzo di infrastruktura, transporte públiko, tráfiko, orario di trabou, importansha di krèsh, o sea “kinderdagverblijven”, kustumber di pueblo (ki ora ta kome,etc.), ora di trabou di maestro, edifisionan di skol, kalidat i mantenshon di infrastruktura di skol i transporte eskolar. P’esei introdukshon di e maneho aki ta rekerí enbolbimentu di tur grupo di interes.

PNP ta konvensí tambe ku poulatinamente mester uza un idioma ku balor di komunikashon mas amplio (wider communication), ku ta yuda e alumno realisá mihó konekshon ku enseñansa avansá riba plano global. Den e kuadro aki mester disidí definitivamente kua idioma ta usa komo idioma di instrukshon pa tur tipo di skol i fortifiká skolnan pa usa programanan pa familiarisá alumno ku idioma strañero muchu mas tempran. PNP ta proponé pa kuminsá riba un eskala chikí ku un piloto den enseñansa den idioma di instrukshon ingles, pa despues di evaluá esaki desaroyá un plan pa amplia esaki. Den e kuadro aki, mester tene kuenta tambe ku nos leinan i sistema hudisial ta kompletamente na Hulandes, mientras diversidat den komunidat ta eksiguí un dominio básiko di Spañó. Ta nesesario pa mantené ambos idioma komo materia prinsipal den e sistema di enseñansa.

Formashon di dosentenan ta sosodé na UoC. E resultado pa loke ta kantidat no ta sufisiente pa kumpli ku demanda ni na kantidat ni na kalidat. Mester krea un fakultat akadémiko pa formashon di dosentenan ku ta kalifiká pa kumpli ku e eksigensha aktual di e sistema eskolar.

Fortifikashon di maestronan aktual pa nan por manehá situashon na skol kaminda tin asistentenan disponibel ku ta kubri tur área di edukashon, tambe ta un nesesidat grandi ku mester kumpli kuné meskos ku lidernan di skol pa dirigí skol ku ta operá ku asistente pa sierto materia. Lidernan eskolar mester responsabilisá nan mes pa loke ta trata ehekushon di un plan di desaroyo di skol manera lei ta preskribí esaki. Alumnonan di tur skol mester risibí “dossier” digital ku un kalifikashon segun kriterionan definí despues di tur aña eskolar.Mester duna sektor empresarial tambe hopi mas espasio den skol pa partisipá of tin mihó bista riba kon ta stipulá kontenido di programanan i tambe pa duna aporte pa traha èksamen final ku ta prepará pa trabou.

Tambe mester komuniká strukturalmente ku mayornan den e proseso ku ta midi progreso di siñamentu na skol di nan yunan i maksimalisá métodonan digital pa hasi esaki.

Finansiamentu di enseñansa

Finansiamentu di enseñansa for di ananan ‘60 ta un difikultat mashá serio, konsiderando ku medionan finansiero di gobièrnu strukturalmente ta mashá skars. Di otro banda lei ta stipulá eksáktamente e gastunan ku gobièrnu mester karga. Na dado momento gobièrnu a opservá ku kantidat di alumnonan ta bahando pero ku gastunan ta subi sinku tin dominio riba esakinan. Pa por tin mihó dominio riba gastunan di enseñansa, gobièrnu a diseñá un

Page 19: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

sistema di finansiamentu ku ta mará na kantidat di alumno i espasio di skol. Implementashon die sistema aki a kondusí na preshon riba skolnan (direktivanan di di skol i lidernan di skol) pa hiba un maneho di ekonomisashon na promé lugá (Sistema V&V: Vergoeding en Verantwoording).

Generalmente serka esnan ku mester dirigí i gerensia di skolnan e sistema aki ta irealista pasobra e no ta kondusí na un maneho di skol dirigí riba realidat di gastu ni riba kalidat.Un ehèmpel remarkabel ta ku infrastruktura di ICT ta primordial pa duna enseñansa segun eksigensianan moderno ku ta kuadra ku eksigensianan global. Sinembargo den e sistema di finansiamentu (V&V) no ta otorgá e plaka nesesario pa nos skolnan logra e metanan ku lei ta preskribí.

Un otro asuntu ku tin un efekto negativo riba situashon optimal den klas ta e normanan ku V&V ta stipulá kantidat di alumno pa forma klas mará na e kantidat di maestro ku por traha na un skol.

Gobièrnu, en bes di fòrsa i imponé kriteria pa skapa plaka (ekonomisá) mester pone dilanti un sistema pa finansiá enseñansa ku no solamente ta pone kalidat di enseñansa padilanti, pero tambe pa kubri gastunan real pa manehá un skol: koriente, awa, material pa duna lès, mantenshon di edifisio, modernisá “software”, pa aktualisá aplikashonnan di “software” ku ta kambia konstantemente.

2.4. PLAN DI DESAROYO INTEGRAL - MEHORANDO EDUKASHONE vishon a largo plaso pa edukashon ta unu ku kua e isla ta sirbi di modelo ‘hub’ den region. For di infansia te graduashon, Kòrsou lo ofresé un sistema di edukashon ku un seri di eskoho edukashonal, kaminda maestronan i kuríkulo ta yuda forma habitante global i personanan komprometí ku nan nashon.

A base kontinuo studiantenan lo logra e nivel di mas haltu den nan koriente di edukashon, sea den enseñansa pa preparashon profeshonal òf preparashon akadémiko, ku abilidatnan di balor pa potensial dunadónan di trabou. E vishon di largo plaso ta inkluí un sistema di edukashon ku ta traha sinkronisá ku institushonnan lokal, merkado di labor i riba tereno di kultura.

Den korto plaso, ta pone foko riba oumento di e kantidat di mucha den programanan pre-eskolar, mustrando tal balor na mayornan, tanten ta drecha e kalidat di e programanan. Alabes gobièrnu lo kompromet’é ku ekspertonan internashonal pa yega na un reforma di edukashon mas kompleto i profundo, inkorporando e mihó práktikanan den e fasilidatnan, kuríkulo, maneho i sistemanan. Lo hasi invershon den edukashon ku sistema basá riba

Page 20: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

Formashon i fishi pa asina oumentá e kantidat di abilidatnan akreditá i profeshonal ku ta di balor pa dunadónan di trabou na Kòrsou. I e merkado laboral lo traha huntu ku enseñansa pa asina garantisá ku un ekonomia kresiente ta ofresé empleo na hóbennan adulto kualifiká.

Desaroyá un plan Edukashonal di Mehorashon profundo ku ekspertonan internashonal, inkorporando reforma den kuríkulo, training di maestronan i mehorashon di fasilidatnan.Desaroyá un plan Edukashonal di Mehorashon profundo ku ekspertonan internashonal, inkorporando reforma den kuríkulo, training di maestronan I mehorashon di fasilidatnan.

• Intergrá ku Merkado laboral• Krea un ‘Raad van Onderwijs en Arbeidsmarkt’• Invertí den Edukashon Spesial• Reforsá Sistema di Supervishon

Infansia

• Mihó grado di partisipashon• Strategia di komunikashon pa mayornan

Enseñansa primario

• Énfasis riba idioma• Invershon den ICT• Programa pa muchanan ku ta kore riesgo• Invershon den kultura I arte

Enseñansa sekundario

• Integrashon di enseñansa di fishi• Mihó partisipashon na HAVO/VWO i na SBO• Rekonosementu di kualifikashonnan den eksterior

Enseñansa avansá

• Integrashon di UoC den e sistema total• Pèrkurá pa graduadonan di Kòrsou for di nivel sekundario keda Kòrsou

- Krea kondishonnan pa minimalisá ‘drop out’ - Relashon ku Plataformanan - Sientífiko - Implementá maneho di enseñansa di fishi - Stabilidat di maneho

Page 21: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

2.5. KULTURANos ta konstatá ku den e último añanan di gobernashon, desaroyo di nos kultura a stanka pa motibu di falta di atenshon, un maneho inkonsistente i falta di suministrashon di fondo.No solamente esaki, pero tambe a lanta den komunidat un tendensha di komunikashon grosero i agresivo, ku no ta kuadra ku nos kultura tradishonal di kordialidat, konosí bou di “Yu di Kòrsou ta dushi hende”. Un gobièrnu nobo mester remediá esaki mesora, pasobra kultura i deporte mester forma un base fuerte pa identidat i desaroyo positivo di pueblo. Maneho di kultura pues no mester konsistí solamente di e parti históriko i artístiko, pero ta un instrument importante den formashon di identidat kultural di nos komunidat.

Puntonan di akshon:

• Mester laga Kas di Kultura hasi investigashon sosial kultural i ehekutá programanan basá riba realidat multikultural di nos isla pa promové unidat den diversidat.

• Stimulá uso di infrastruktura di skolnan pa formashon di adulto den diferente formanan di arte i yega na un teatro nashonal.

• Mester krea mas stimulashon i posibilidat pa desaroyo di nos talentonan artístiko.• Mester tin un struktura tambe pa sostené grupo i organisashonnan artístiko i re-introdusí

un Akademia di Arte.• Mester pone mas medio disponibel pa sigui dokumentá i skibi nos historia den diferente• área• Konsientisashon síviko i patriótiko a base di formashon deportivo i artístiko.• Perkurá pa un mihó protekshon di nos herensia kultural físiko i spiritual i hasi mas

investigashon arkeológiko na Kòrsou.• Promové balornan haltu di entre otro rèspèt, union, honestidat, rektitut, pa alkansá unidat

i desaroyo di un pais fuerte pa medio di sostén na entre otro medionan di komunikashon pa presentashon di programanan di nivel haltu i edukativo.

• Pa medio di un loto pa arte i deporte, solushoná e falta di fondo disponibel pa arte i deporte na skol, bario i pa arte i deporte organisá pa yuda nos deportistanan tòp pa por representá nos Kòrsou.

• Tambe pa mantenshon di infrastruktura; e.o. un Teatro Nashonal i un Akademia di Arte

2.6. DEPORTEKòrsou a prueba ku nos por produsí riba e area di deporte profeshonal. Esaki no opstante komo kumunidat, nos tin un kultura di kome di mas i hasi di menos moveshon, lokual a trese kune ku nos tin un problema di “obesitas”. Na e momentu aki, nos no tin sufisiente fasilidat i esnan ku tin no tin un plan di mantenshon regular. Imaginabu kon lo ta si nos implementá un plan di deporte. Ku un bon implementashon, nos por desaroyá deporte hasta komo un fuente di entrada ekonómiko.

Page 22: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

Pa realisá e vishon aki, PNP tin diferente punto di akshon:

• Deporte komo parti di kuríkulo obligatario di skol di fundeshi.Deporte mester keda duná dor di dosentenan profeshonal for di enseñansa di fundeshi, i den diferente ramo di deporte.

• Hiba deporte den tur bario dor di hasi uzo di e dosentenan pa bario

• Introdukshon di un akademia di deporte. Studiantenan talentoso, mester por hasi deporte komo parti di nan kuríkulo di skol. Di e forma aki por krea deportistanan profeshonal. Studiantenan ku no por bira deportista profeshonal por bira “coach”, “trainer” òf dosente. Di e forma aki nan mes lo sigui yuda ku entrenamentu di deportistanan hóben..

• Drecha fasilidatnan. Drecha nos fasilidat di SDK i kaba e fasilidat na Barber.

Page 23: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

3. NOS FASILIDATNAN POR SIRBI KOMO SENTRONAN DI ENTRENAMENTU PA “WINTERTRAINING”. DINÁMIKA DURADERO

3.1. EKONOMIAEmprendedornan (entrepreneurs) ta importante pa desaroyo di nos komunidat i nos ekonomia. Nos ta skohe pa un desaroyo i kresemente ku mester ta den tur sentido duradero i inovativo.

3.2. PLAN DI DESAROYO NASHONAL - KRESEMENTU EKONÓMIKO (META DI DESAROYO DURADERO 8)De e Plan di Desaroyo Nashonal, tin e metanan stipulá den e diálogo menshoná anterior. PNP ta hasi esakinan di dje, i ta añadí algun punto mas ku pa nos ta importante pa desaroyo di Kòrsou.

Promové kresementu ekonómiko kontinuo i duradero, loke ta inkluí empleo kompleto i produktivo, esta trabou adekuá pa tur hende.

E vishon a largo plaso pa ekonomia di Kòrsou ta basá riba refuerso di un ekonomia variá, ku lo ta konosí pa e kalidat di eksportashon, su étika di servisio, i kaminda kada pilá ekonómiko ta kontribuí na prosperidat di e nashon, pa medio di empleo, reputashon, divisa i rikesa. E lo ta entre e lidernan den kresementu di GDP, den Balansa métriko di pago, den kompetensia, produktividat i inovashon. E generashon di labor di kalidat haltu lo enkurashá un regreso di diáspora i apesar ku e merkado laboral doméstiko lo ta kapas na kumpli ku mayoria di eksigensianan, un maneho di inmigrashon bon fundá lo atraé esnan ku tin e abilidatnan nesesario.

Na korto plaso e plan akí ta duna un bista di rentabilidat kresiente di e diferente negoshinan di eksportashon na Kòrsou tumando medida pa oumentá kompetensia, fleksibilidat laboral, un klima di negoshi atraktivo i proveyendo respaldo dirigí pa kada pilá di ekonomia.

Page 24: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

Reforma Struktural & Sosten Gubernamental

• Reforma Laboral• Akuerdo komersial• Outoridat di Kompetensia• Deregulashon

Kresementu di sektornan

• Turismo• Finansa Internashonal• Refineria petrolero• Empresanan di gobièrnu• Empresa Chikí i Mediano (SME) i otro

Apoyo pa invershon

• Edukashon• Awa i Koriente• Salú• Transporte• Uso di tera

Amplia sentido di propiedat

• Partisipashon Eksterno pa kontrolá Plan di Desaroyo Nashonal• Diálogo den komunidat riba eskohonan ekonómiko• Hasi kresementu hustu i inklusivo un prioridat – sigurando partisipashon di esnan di

ménos rekurso

Tur industria, esunnan eksistente i esunnan ku tin ku lanta ainda, ta haña asistensia ku introdukshon konstante di inisiativanan di negoshi. Awor akí ‘vennootschapsbelasting’ ta un di esunnan mas abou den region, i gobièrnu lo kontinuá ku koordiná su proseso di lisensia, pèrmit i di visa. Ta introdusí legislashon pa un Outoridat di Kompetensia i gobièrnu, sektor privá i sindikatonan ta komprometé nan ku un aserkamentu kolaborativo pa kambio, pa medio di un akuerdo konsistiendo di tres parti sanshoná pa e Organisashon Internashonal di Labor (ILO).

Akuerdonan di komèrsio eksterno ta yuda pa habri merkadonan i introdusí un sierto grado di kompetensia i produktividat. Turismo ta sigui ta un base importante pa ekonomia i lo haña aporte den ehekushon di e Plan Maestro 2015 i e promé prioridatnan stipulá, inkluyendo subida di e kantidat di vuelo, merkadeo i invershon den abilidatnan personal, emoshonal, sosial i intelektual. Servisio Internashonal Finansiero lo restablesé su lugá prominente den

Page 25: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

ekonomia ku sosten di Gobièrnu, pa medio di legislashon harmonisá, tratadonan nobo di impuesto i akuerdonan komersial.

Opshonnan pa futuro di e refineria, ku ta vense na 2019, ta bou di kòntròl, ku riesgo i oportunidatnan i tambe e nesesidat di kumpli ku retonan di medio ambiente, tur esakinan ta konsiderá den e senarionan. Invershon di Curoil i Curaçao Ports Authority den un terminal di gas natural líkido (liquid natural gas) na Bullenbaai lo proveé kombustibel mas limpi pa Kòrsou, pa individualnan i tambe pa negoshinan, i tin e potensial pa redusí emishon na e refineria drástikamente. Ta redusí mayoria di e emishonnan ku 98% òf mas, i e asina yamá ‘broeikasgassen’ ku 20%. Adoptando gas natural líkido komo e kombustibel operashonal na e refineria lo yuda ekstendé bida di e refineria ku 20 pa 30 aña, subi ganashi i kontribuí ku Kambio di Divisa, ‘Bruto Binnenlands Product’ i generá un kresementu signifikante den empleo (por lo ménos 4000 kupo di trabou temporal i 500 permanente).

Otro negoshinan di eksportashon importante, Marina, Logístika, Zona Liber, Edukashon Transnashonal, Energia Limpi i ICT, tin plannan enfoká pa trata retonan aktual, inkluyendo e nesesidat pa invershon di kapital den e infrastruktura bieu, konsiderashon di modelo di negoshi alternativo i otro solushon dirigí. Esaki lo rekerí eksaminashon di opshonnan di kooperashon di sektor públiko i privá (Public Private Partnership), ku lo por proveé e kapital pa ekspandé merkadonan pa diferente kompania di gobièrnu i tambe introdusí produktividat i inovashon. Lo krea míles di kupo di trabou nobo den e próksimo 5 añanan.

Gobièrnu lo invertí den edukashon na benefisio di su siudadanonan, kubri nesesidat di merkado laboral i invertí ademas den un bon infrastruktura i servisio públiko. Edukashon, utilidatnan (manera telekomunikashon, pòst, i energia), transporte, i salú tur ta enfrentando retonan ku ta pidi solushon stratégiko. Sektor privá na su turno, lo tuma su posishon invirtiendo den infrastruktura, servisionan,su empleadonan i tambe merkadeando su servisionan internashonalmente, ofresiendo kalidat i satisfakshon i drecha e reputashon di su servisionan ku e ta ofresé.

3.3. TEMANAN EKONÓMIKOBanda di e sektornan identifiká, esta turismo, servisio finansiero internashonal, refineria petrolero, empresanan di gobièrnu, Empresa Chikí i Mediano (SME), PNP ta konvensí ku mester dediká atenshon na desaroyo di un e siguiente aserkamentunan o temanan ekonómiko:

3.3.1. EKONOMIA BLOU

Base di “ekonomia blou” ta den naturalesa, kaminda funshonamentu di ekosistemanan via di inovashon i ideanan inovativo ta keda adaptá na sistemanan ekonómiko.

Page 26: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

Den naturalesa no tin partisipantenan dominante, no tin shushi ni desempleo: tin hopi partisipante kendenan kada unu ta kontribuí ku nan parti.

Si nos tradusí e pensamentu aki den nos ekonomia lokal, anto nos ta mira ku tin hopi mente empresarial ta kontribuyendo na un manera mas duradero pa produsí i konsumí ku loke tin disponibel. Esaki ta nifiká ku mester evitá uzo di materianan prima hasiendo uzo di inovashonnan basá riba naturalesa.

E bentaha grandi ta ku e ambiente lokal lo benefisiá, ta proveé den nesesidatnan básiko ku loke tin, ta realisá hopi balor lokal, ta krea hopi trabou, sin susha e ambiente rondó di nos ni kaba kuné.

Ekonomia bèrdè ta karu i ta dependé di supsidio. Ekonomia blou ta duradero i inovativo. I loke ta bon pa hende i naturalesa, mester ta barata.

Esaki ta konvikshon di Profesor Gunter Pauli, inisiadó di Ekonomia Blou.

Mester studia e posibilidat pa “ekonomia blou” pa Kòrsou. Ekonomia blou ta inovativo pasobra e ta bai mas leu ku e modelo tradishonal di ekonomia finansiero, basá riba kredito i debe i e ta mas inovativo ku e ekonomia bèrdè ku ta purba skapa medio-ambiente a base di gastunan grandi i supsidionan enorme. Ekonomia blou ta hasi uzo di konosementu di naturalesa di miones di aña i ta buska pa na un manera efikas, uza e medionan i trese rikesa, i tradusí e lógika di nos ekosistema den e mundu empresarial. Por ehèmpel, usando kambio di temperatura pa karga bateria.

Maneho di kosta i laman

• Kultivo marítimo• Peska• Regulador internashonal• Edukashon marítimo• Infrastruktura stratégiko: haf, transporte-ferry, industria naval, industria turístiko• Siensia i teknologia• Maneho di riesgo

3.3.2. SMART NATION

Kòrsou komo “Smart Nation”, ta desaroyo di komunidat, for di un vishon ku integrashon sigur i efisiente di diferente servisio di ICT ta esensial pa desaroyo di Kòrsou. Ta bai pa konkretamente mara nos forsa di sektor kolektivo i inistiativa privá pa atende e retonan komunitario i ekonómiko. Esaki ta nifiká mehorá ICT den enseñansa, institutonan di kuido, gobièrnu, kompanianan privá, etc. Di e forma aki ta subi kalidat di bida en general i krea

Page 27: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

produkto i servisio nobo. Tin di kaba di buska un partner stratégiko pa UTS i pone Ctex mihó riba merkado.

3.3.3. WELLNESS

Kòrsou komo sitio di “wellness”. Segun World Health Organization (WHO), por definí „wellness‟ komo “an optimal state of health”. E ta konserní un persona su salú físiko, mental, emoshonal i spiritual.

E kuadro pa desaroyo ta enserá, entre otro definishon den lèi di:

• Práaktikanan no-médiko manera di beyesa, fitness di kurpa i mente, nutrishon i peso, un “wellness lifestyle”.

• Medisina komplementario i alternativo i nan produktonan manera rekomendá pa WHO• Regulashon di sitionan, prinsipalmente de área di parke i konservashon, esaki ta enserá

un kambio di EOP.• Insentivonan ekonómiko, manera tin pa e-zone i sektor hotelero.

3.3.4. AGRIKULTURA

Pa stimulá nos independensia, nos mester stimulá nos agrikultura. E meta ta pa logra un relashon di 20% importashon i 80% produkshon lokual, en todo kaso ta kubri e makutu básiko

• Mester hasi mihó uzo di nos terenonan pa agrikultura (EOP). Na terenonan indiká komo tereno pa agrikultura, mester introdusí infrastruktura manera baki di awa, sistemanan moderno di agrikultura.

• Kasnan di Kultivo. Mester introdusí mas kas di kultivo i atende ku e kasnan di kultivo ku tin ku no ta den uso, i krea mas tantu pa por kultivá mas bèrdura propio na Kòrsou.

• Evaluashon di Soltuna. Soltuna mester haña mas sosten i hasi mas investigashon den e área di agrikultura. Mester investigá téknikanan moderno pa wak kua nos por usa mihó na Kòrsou, manera “aquaponics”. Por lanta un banko di simia, kaminda ta kultivá simia speshal pa nos klima i sekura. Ademas lanta un banko di informashon di nos agrikulturanan i desaroyá un sertifikashon pa produktonan orgániko (wellness).

• Stimulashon di kompra di produkto lokal. Gobièrnu mester stimulá kompra di produkto lokal. Mester krea un plataforma kaminda agrikultor por bende su produktonan di forma fásil. Nan mester por konsentrá riba nan plantashon enbes di riba benta. Infrastruktura pa esaki tei kaba, ya ku Kòrsou konosé diferente merkado, hotel i supermerkado, pero huntu ku agrikultornan.

Page 28: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

• Promové produkshon propio. Mester siña nos pueblo planta pa su mes. Sistemanan moderno, manera “aquaponics” chikí, plantashon vertikal etc. ta stimulá un manera di biba salú, “wellness”.

3.3.5. ENTREPRENEURSHIP

Mester dediká atenshon speshal na “entrepreneurship”.

• Mas sosten pa kompanianan nobo i inovativo dor di insentivo fiskal dirigí, por ehèmpel, deskuento riba impuesto (investeringsaftrek)

• Sosten pa empresa chikí tantu finansieramente komo ku konseho• Sigui mehorá e reglanan di destaho públiko pa mas kompania por kompetí realmente• Stimulá e mentalidat empresarial. Introdusí enterpreneurship den kuríkulo di skol for di

skol básiko.• “Incubator”. Pa tene gastunan operashonal di “starters”, por hasi uzo di algun edifisio di

gobièrnu ku ta bashí pa mueblanan komo „business centers‟ kaminda e entrepreneur por hiba su negoshi, pa un suma chikí.

3.3.6. MANEHO PA KONSUMIDÓ

• Stimulá kambio di mentalidat pa e patronchi di konsumo i siña hende presupuestá i biba riba nan propio forsa.

• Stimulá sparmentu.• Fortifiká e posibilidatnan legal di Fundashon pa Konsumidó• Introdusí un “Small Claims Court”, esta un Korte den kua ta partisipá un representante

di konsumidónan, un representante di komersio i un wes pa husga konflikto bou di un suma determiná.

3.3.7. MANEHO PA KOOPERATIVISMO

• Sostené desaroyo di kooperativismo i ekonomia sosial, por ehèmpel den agrikultura, peska, distribushon di produkto, krédito etc.

• Sostené Federashon di kooperativa di krédito (FEKOSKAN) pa bin ku un maneho di fasilitashon di krédito na empresanan chikí.

• En general duna aporte na profeshonalisashon di kooperativanan i na programanan di formashon pa miembronan.

Page 29: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

4. BIENESTAR DI HENDE, SOLIDARIDAT NA MIDÍTin un bienestar general, esta un sentimentu di tin un kalidat haltu di bida, di sinti bo mes bon i útil pa komunidat serka nos suidadanonan, ku ta resultado di interkambio entre bon gobernashon i suidadanonan responsabel ku ta kumpli ku nan debernan i den kual e suidadano dor di su konosementu, abilidatnan i aktitut ku sentido síviko ta kontribuí na desaroyo sosial i ekonómiko di nos nashon. Nos ta kuida nos kultura i nos naturalesa, ku ta protehá pa lei. Gobièrnu den 2020-2030 a krea sufisiente estímulo pa desaroyo básiko, avansá i profeshonal di edukashon i un sistema sofistiká di kuido di i pa tur hende, tambe pa esnan mas vulnerabel manera mucha, enfermonan i grandinan. Punto di salida ta e propio responsabilidat di e suidadano, i kaminda mester sosten i apoyo di gobièrnu na midí, i kaminda esaki ta rekerí un “reda sosial” kaminda e hende ku no por logra riba su mes òf ta den krísis por akudí pa sosten i risibí ayudo di inmediato.

4.1. MERKADO LABORALTrabou ta importante pa e independesia i dignidat di hende. P‟esei ekonomia ta importante. Na mes momentu e „entrepreneur‟ ta importante pa desaroyo di ekonomia. Nos mester skohe pa un ekonomia duradero i inovativo. Nos mester kita for di un ekonomia basá riba e modelo tradishonal di finansiamentu i bai pa un ekonomia sostenibel, un ekonomía sirkular, kaminda nos ta re-usá materia prima i materialnan. Den e kuadro aki nos ta referí na e ekonomia blou.Doñonan di trabou i trahadó ta konhuntamente responsabel pa un bon funshonamentu di e merkado.

Traha segun polibilidat

Mester yega ku dunadonan di trabou na palabrashon kon ta envolvi mas hende den e proseso laboral. Ta importante pa hende ku sierto deshabilidat tambe partisipá.

Ademas ta pon pa studi e posibilidat di “fleksibel werken” den kuadro di e dialogo nashonal.

4.2. HENDE SALÚ, MIHÓ PREVENÍ KU KURAPrevenshon

Kuido di hende mester ta dirigí riba prevenshon di malesa, kura ta importante, pero mas importante ta hasi nos pueblo kosiente kon e mes por yuda kuida su salú. Ta p‟esei nos ta kere den un Korsou komo sentro di wellness.

Page 30: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

Kuido kurativo

Mester terminá konstrukshon di nos hospital nobo pasobra e kuido kurativo mester ta moderno i optimal.

Kuido pa tempu largu

E progreso den kuido médiko ta sòru pa nos biba mas largu. Na mes momentu esaki ta eksigí mas kuido. Mester reformá kuido pa hasié pagabel.

4.3. SEGURO BÁSIKO DI MALESA I AOVSubida di prima drástiko a afektá forsa di kompra. Laga evaluá si mester baha e prima na un nivel pagabel mirando ku e asegurado mester kubri diferente remedi e mes i tambe paga florin na botika. Laga evaluá si tur hende ta pagando prima. Wak kuantu no ta paga nada pa introdusí un prima nominal pa e grupo ku no ta paga via salario. Tin basta yu i di Kòrsou sin ònderstant ku ta rondia bida i ku entrada i no ta kontribuyendo pasobra nan no ta registrá na un doño trabou of na nan tin kompania propio. Mester laga nan kontribuí ku un pago nominal pa aña di a lo ménos 1650 pa aña. Kontrolá si estranheronan ku ta traha na kas di hende i no ta registrá serka un doño di trabou, si nan ta pagando prima seguro básiko. Nan tambe lo por paga un prima nominal.

Trato inhustu den e lei di seguro básiko

E lei di reparashon ta ekskluí tur ekstranhero nobo i tambe tur yu di estranhero. Apesar ku e estranhero ei ta traha i ta kontribuí den pago. Mientras ku Hulandesnan (pues yu‟i korsou i otronan) sigurá privá òf serka “eigen risicodragers” ta hinka nan yunan bou di seguro básiko sin ta kontribuí ku e fondo. Mester adaptá e lèi pa un persona ku seguro básiko por sigurá yunan ku a nase na Kòrsou. Evitá fenómeno di importá yunan, pues yunan ku ta drenta Kòrsou mester keda eksluí for di lei. Tambe obligá seguro privá aseptá yunan di nan aseguradonan. Aworaki hopi fásil ta ekskluí yunan ku malesa króniko for di seguro privá. Doño di trabou tambe ta probechá i no ta sigurá miembronan di famia di un trahadó na seguro priva, di asina skapa nan di paga prima. E famianan ei ta bini den seguro básiko i no ta kontribuí i e masa mester kontribuí (inhustamente ora e entrada di prima no ta sufisiente).

Tin “bugs” den e lei ku ta subi gastunan. Dor ku no tin “acceptatieplicht” di seguronan privá ni e pakete ta igual na seguro básiko, asina e asegurado ku eksonerashon keda ekskluí pa sierto malesa of tin malesa króniko ta sak’é for di e seguro privá. E ta drenta seguro básiko sin a kontribuí previamente mientras ta drenta i hasi gastunan médiko eksorbitante imediatamente. E fenómeno ta ku asina un persona tin un malesa króniko su prima na e seguro privá ta subi, of e ta keda ekskluí di kobertura. T’asina ku ora e persona ei mester di kuido médiko den eksterior e no ta haña gastunan di e akompañante ni di estadia kubrí. Motibu ku e ta sali for di seguro privá i drenta seguro básiko.

Page 31: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

Mester di mihó kòntrol di estranheronan ku pèrmit di estadia pero ku ta permanesé den eksterior. Esaki ta un fenómeno ku ta kosta komunidat sèn.

• Dor ku awor ta residensia ta determiná derechi riba seguro basiko, menos persona ta traha den un sirkuito legal. Esaki ta eksiguí mas kòntròl di aparatonan gubernamental pero alabes mas informashon pa e pueblo.

Kuido dental

Kuido dental a keda otorgá na personanan ku ta 60+ of 18- i pa esnan entre 18 – 60 aña ku entrada bou di Naf. 12.000 pa aña. E problema di esaki ta un kuido defisiente. Hopi dentista no ta traha ku kliente BVZ pa motibu di e pago abou. Pues pronto tin lista di espera. Tambe lo tin hopi eksigensha di pago adishonal.

Konsekuensha kambio di lei penshun di ambtenar i di behes

1. Personanan ku a baha ku VUT ta obligá pa paga ful e prima di BVZ i di penshun behes te ora kumpli 65 aña si no a kumpli 60 prome ku 1 mart 2016. Si e persona a hasi 60 i a apliká pa AOV e lo risibi deskuento pa restu di su bida. Si e persona no a hasi 60 promé ku 1 mart 2016 no por apliká pa AOV. Un punto di atenshon ta ku un persona ku VuT bai traha e ta gosa di 2 entrada for di kual un parti e lo paga ful prima i e otro kompartí ku doño trabou. Esei lo sosodé solamente si e ta traha legal. E sobrekargonan di prima por influenshá trabou via merkado pretu.

2. Persona ku hasi 60 aña despues di 1 yanüari 2017 no por baha ku penshun te ora hasi 65.3. Hopi hende no tin un penshun di kompania i den lei no ta regla edat di penshun obligatorio

di 65 aña. Ta nifiká ku ora nan hasi 60 doño trabou por manda nan kas. Un retraso di entrada lo ta e konsekuensha, di salario pa onderstant of nada. E personanan aki no tin niun protekshon legal. For di 2013 gobiernu no a prevení den un kambio di leinan di labor of BW pa atende e asuntu aki. Den korte tin algun hende a purba yega na un areglo. Ya tin “Jurisprudentie” di 1 persona di Sehos.

Proposishon di kambio di lei

1. Introdusí prima nominal pa tur persona ku no ta kontribuí a base di salario of entrada determiná (met aangifte).

2. Kita diskriminashon den lei. a. Yunan di ekstranhero ku nase na Kòrsou, pèrmití segurá huntu ku famia. b. Obligá seguro privá di aseptá tur segurado sin diskriminashon di malesa of edat.3. Regla tarifa pa dentista den lei.4. Sanshon mas haltu den kaso di inkumplimentu di lei.5. Regla edat di penshun den lei laboral pa evita “povertygap” bou di personanan di 60 pa

65 aña.

Page 32: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

5. SOSTENIBILIDAT

5.1. ENERGIAGobiernu i parlamento a disidi ku nos ta mantene un refineria ku tin di kumpli ku normanan di polushon. PNP ta mantené e punto di bista ki. Bullenbaai tin di keda desaroyá den un balansa entre Refineria, Curoil i CPA. E tin di keda na benifisio die entradanan pa Korsou.

Mester invertí den fuentenan di energia limpi manera energia solar i di bientu. Den revishon di nos normanan di konstrukshon mester pone eksigensianan pa uso di energia mas limpi. Gobièrnu mester traha insentivanan fiskal dirigí pa stimula e usonan aki, den e kuadro aki mester revisá e areglo di invershon pa energia limpi.

5.2. NATURALESA, MEDIOAMBIENTE I ESPASIOSosten pa naturalesa ta krese ku bon uso di tera, recycling, maneho di kosta i laman, agrikultuso di tera I un approach nobo pa ekonomia, manerea ekonomia blou.Ta bon pa realisa ku nan momentu ku EOP a drenta na vigor e repartishon di tereno pa loke ta toka porsentahe pa e diferente destinashonnnan tabata en grandes rasgos (afgerond), lo siguiente:

- Area Residenshal Urbano (artikulo 3) - 21%- Sentro di Suidat (artikulo 4) - 1%- Area Industrial (artikulo 5) - 3%- Aeropuerto (artikulo 6) - 1%- Area pa Turismo (artikulo 7) - 5%- Area Agrario (artikulo 8) - 4 %- Area di Preservashon (artikulo 9) -33%- Area pa Parke (artikulo 10) - 2%- Area Residenshal Rural (artikulo 11) - 7%- Terenonan sin destinashon speshal (artikulo 12) -18%- Awa (artikulo 13 )- 3%- Kamindanan Prinsipal (artikulo 14) - 2%

Ta nesesario tene na kuenta ku tin diferente destinashon ku ta permiti diferente desaroyo pareu. Por ehempel ta permiti desaroyo turistiko den Area Residenshal Rural i Sentro di Suidat.

Ta relevante tene na kuenta tambe ku entretantu debi na okupashon ilegal di tereno i sierto kambionan di destinashon i eksonerashon ku a duna sigur e areanan pa agrikultura i di preservashon a bira menos. Di e area di preservashon 61% ta di Gobiernu i 39% ta den man priva.

Page 33: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

Nos uso di tera mester ta responsabel.

• Mester revisa EOP, pero mester mantene e balansa den e uso di tera. Esaki ta nifika ku ta mantene e prinsipio di zonifikashon, pero ta dedika un parti mas amplio na desaroyo urbano, esta bibienda i komersio.

• Na opinion di PNP nos mester permiti 25% di desaroyo di tera den areanan di konservashon i parke. A base di un analyses den kada kaso, por duna permit pa konstrukshonnan duradero.Espesialmente konstrukshonan ku ta kumpli ku eksigensianan di un ekonomia blou i ku konsekuentemente ta ekologikamente responsabel.

• Tambe mester permiti ku ta traha flèt, te na un kantidat di piso akseptabel den e area konserni i mas serka di orto, riba menos tereno.

• E trayekto pa stop uso illegal di tera mester kontinuá, na mes momentu e maneho pa duna mas tereno na “erfpacht” pa e hende traha su propio kas, i hasi mas partisipashon di “PPP” posibel, kaminda tantu kontrsuktor grandi i chikí ta hañaespasio pa traha kas, mester kotinuá.

5.3. KONSTRUKSHON DURADEROKonstrukshon duradero ta nifiká traha edifisionan ku komo meta e durabilidat. E ta eksigí for di e diseño, e konstrukshon, uso i demolisashon ku ta dirigi riba durabilidat. E edifisio mester ta dirigí riba:

• Spar energia• Spar materiaal• Spar awa• Un medioambiente sano paden i pafó• Trese tiki molèster pa ku lus, sonido etc• No kondusí na polushon• Uzo di material reusabel• Gobièrnu mester desaroyá un sistema di sertifikashon pa e tipo di kasnan aki. Universidat

di Kòrsou por yuda hasi investigashon ki sitemanan pa konstrukshon duradero na Kòrsou.

5.4. RENOBASHON DI BARIOBarionan di Kòrsou a keda hopi atras.

Renobashon ta nifiká ku e infrastruktura di bario, esta kaminda, asera, plenchi mester haña muchu mas atenshon.

• Kaminda mester tin asfalt, asera i lugá pa kore baiskel• Barionan mester di sitionan di enkuentro sosial manera plenchi i luga pa hasi deporte.• Revisá nos leinan i kuminsá atendé e kantidat di kasnan i monumentonan bashí i bandoná

Page 34: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

den bario. Si mester ta adaptá e lei di ekspropiashon di tal forma ku por ekspropiá e kasnan aki mas lihé.

• E proyekto di duna kada kas un adrès i number korekto mester sigui.

5.5. MOBILIDATNos ta siguí mehora nos transporte públiko:

• ABC-busbedrijf huntu ku bùsnan chikí, mester forma un ret ku ta hasi Kòrsou aksesibel pa tur bario i for di tur bario.

• Tráfiko sigur ta keda parti di e maneho.

Nos ta sostene e chofurnan di bus ku ke forma un komperativa.

6. IDENTIDAT NASHONAL

6.1. HUNTU NOS POR! IDENTIDAT I PLURIFORMIDATE pluriformidat grandi na Kòrsou por trese e pregunta, kiko realmente ta nos identidat komo yu di Kòrsou. Kiko ta hasi nos diferente, kiko ta nos karakteristikanan? Sigur den un mundu globalisá, ku revolushon i komunikashonnan basá riba tèknologianan moderno, moveshon fásil i rápido di hende di un parti di mundu pa otro. Kon nos komo pueblo ta “mará” na otro? Kon nos komo pueblo ta konstruí un komunidat huntu?

Nos ta skohe pa un pais ku norma i balor, ku rèspèt pa otro i na òrdu. E pluriformidat di nos komunidat i e influks di hende di afó ta eksigí ku nos ta dediká atenshon dirigí riba e tema aki. E pregunta den e añanan benidero lo ta di un banda kon subi nos sentido di sivismo i patriotismo, i na mes momentu kon inkluí hendenan ku ta yega nos pais pa bin forma parti di nos komunidat.

Un balor hopi profundo pa nos ta, ku nos ta un partido di famia. Nos mester fortifiká esaki dor di guia di famia i dor di maneho. E famia ta kaminda bo ta “na kas”, kaminda bo a krese i bira adulto, kaminda kada ken ta su mes. Nos ta respetá e identidat di kada ken.

Nos ta traha espasio pa e komunidat, pa e mosaiko di inistiativanan partikular di organisashonnan, pa sivismo i patriotismo.

Nos ta orguyoso ku nos ta un estado demokrátiko i di derecho.

Demokrasia den su esensia ta enserá ku mayoria ta disidí, pero na mes momentu e ta rekonosé e pluriformidat i diversidat di un komunidat i konsekuentemente di dignidat humano mes

Page 35: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

tambe. Trias Polítika, esta divishon di poder den un demokrasia ta un kondishon sin mas.

Un estado di derecho ta karakterisá pa: legalidat; siguridat hurídiko; prohibishon di arbitrariedat; akseso na hues independiente i imparsial, inkluso kòntròl hudisial di aktonan di gobièrnu; rèspèt pa derecho humano; igualdat pa lei i prohibishon di diskriminashon den lei. Ta p’esei demokrasia, estado di derecho i dignidat humano ta mará na otro.

6.2. PLAN NASHONAL DI DESAROYO IDENTIDAT NASHONALDen e Plan Nashonal “Identidat” a skohe kon pa Kòrsou traha ariba nos identidat Nashonal. “Together we can surely make a difference”(…) Esaki ta e motibu dikon identidat nashonal ta importante.

ForsaHistoria vibranteEkselensia den deporteTalent den arte I literatureForsa di barionanHamber pa un vishon nashonalBalornan kompartí

DebilidatFragmentashonDiferensia entre riku i poberAinda mester artikula e identidat nashonal

(…) Akshonnan konkreto, entre otro:

• Plan di Nashonal pa desaroyo di hubentut (National Youth Development Plan)• Revitalisá barionan• Ekselensia den deporte i kultura• Maneho pa proteha esnan mas vulnerabel den nos komunidat• Reforma hustisia (Justice Reform)• Selebrashon di heroenan nashonal

6.3. PORTANAN HABRÍAktivamente ta krea espasio pa yunan di tera ku a kapasitá nan mes den eksterior bin kas bèk. Yunan di tera por bini semper bèk i traha tur trabou. Den e kuadro aki tin tambe estímulo permanente pa minimalisá huida di kapital humano for di nos pais i pa atraé

Page 36: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

kapital humano di afó.

Ku e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki ta kontribuí na kalidat di desaroyo di pais i e kresementu ta segun e kantidat ku merkado mester, p’esei esnan ku no ta yu di tera mester tin e kompetensia rekerí spesífikamente pa nos merkado i nan mester tin rèspèt pa nos norma i balornan kultural.

Tin un masa di hende “kritiko”, esta sufisientemente grandi, pa e ekonomia lokal diversifiká sigui floresé i pa nos por garantisá un nivel di servisio di gobièrnu i provishonnan sosial i médiko adekuá na nos habitantenan. E suidadano lokal ta bon prepará pa esaki, komo resultado di esfuersonan adishonal ku gobièrnu ta hasi pa integrashon di esnan ku a skohe pa kontribuí na Kòrsou su desaroyo.

6.3.1. NOS RELASHON KU REINO

Kòrsou ta un di e kuater paisnan outónomo den Reino, nos mester perkurá pa hasi bon uso di e balor èkstra ku esaki ta trese kuné. Mester tin kooperashon kontinuo riba un base di boluntat liber i di igualdat, balor propio pa traha huntu na bienestar di otro.

Mayoria di responsabilidat di gobernashon ta nos mes ta karga. Den e sentido aki nos outonomia ta nifiká independensia den tur área regular di gobernashon manera enseñansa, salubridat públiko, hustisia, medio ambiente, transporte i komunikashon, finansa etc.

Den akuerdo ku otro a stipulá algun tarea limitativo na nivel di Reino, esta:

• Mantenshon di soberania i defensa di paisnan di Reino;• Relashonnan eksterior;• Nashonalidat.

Ademas Reino ta responsabel pa:

• Garantisá derechonan fundamental i libertatnan di hende; siguridat hudisial i bon gobernashon den tur pais di Reino. E garantia aki ta drenta solamente na vigor si e pais no por korigí un situashon inaseptabel ku a surgi.

• Supervishon riba kumplimentu di leinan i desishonnan gubernamental ku Statüt, tratadona internashonal; leinan di reino òf ordenansanan di reino.

Riba e áreanan di responsabilidat di Reino, e paisnan mester traha obligatoriamente huntu iden Statüt mes ta deliniá kon mester yega na desishon. Statüt ta duna tambe e oportunidat di apèl interno na momentu ku un di e paisnan no ta di akuerdo ku un proposishon.

Den e negosiashonnan pa logra un posishon outónomo den Reino, Kòrsou a aseptá ku paun sierto temporada, dependiente di un maneho finansiero saludabel, un komishon di Reino

Page 37: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

(Cft) ta vigilá si nos ta manehá nos finansa públiko na un manera responsabel. Esaki paevitá ku nos ta bolbe haña nos den un situashon di krísis finansiero, despues ku Ulanda asanea nos debenan. E intenshon ta pa e vigilansha aki bira superfluho na momentu ku tin siguridat ku nos organisashon finansiero ta kompletamente na òrdu i ku nos tin presupuestonan balansá.

E kuadro di Reino ta duna nos diferente bentaha. Por ehèmpel riba tereno komersial, ekonómiko, protekshon, ekspertisio i sosten den hopi área di kuido i di responsabilidat di gobièrnu, yudansa finansiero i entrada pa Oropa.

6.3.2. NOS RELASHONNAN EKSTERIOR

Nos no ta parti di Reino so. Nos ta parti di e komunidat mundial tambe. Nos mester ta semper konsiente ku nos pais ta forma parti di un mundu grandi yen di reto i posibilidat. Komo pais chikitu, nos mester habri nos porta pa partisipá aktivamente i probechá optimalmente di desaroyonan rondó di nos. Kòrsou mester pone hopi atenshon na e interkambio ku ta eksistí entre desaroyonan geo-polítiko i geo-ekonómiko. Mas i mas nos ta haña nos obligá, pa tene kuenta ku loke ta sosodé pafó di nos pais. P’esei Kòrsou mester enbolbí su mes den mantenshon - i kaminda ta posibel - ampliashon di un ret funshonal i efisiente di relashonnan bilateral i multi-lateral, spesialmente ku mira riba partisipashon den e region Karibense. Esaki ta enserá ku nos mester konstruí i mantené bon relashonnan ku paisnan bisiña i promové kooperashon regional i internashonal ku mira riba un desaroyo sosio-ekonómiko duradero, siguridat i stabilidat. En partikular mester ekspandé nos relashonnan ku entre otro Merka, Canada, Brasil, Mexico, Venezuela, Colombia, Santo Domingo, Jamaica, Cuba, Trinidad i Tobago, Sürnam i e paisnan den Karibe uní den CARICOM.

A base di un inventarisashon kua organisashonnan i tratadonan nos ta i ke pertenesé na dje, nos por entrená nos hendenan pa por partisipá na nivel internashonal. Den esaki nos por hasi uso muchu mas intensivo di e ret di embahada di Reino rònt mundu. Importante ta tambe pa inbertí den e relashon ku Oropa, e.o. ku e areglo di LGO ku Komunidat Oropeo.Ku bon relashonnan ku otro partinan di mundu, nos por benifisiá sosialmente, ekonómikamente i kulturalmente.

6.4. NASHON EMANSIPÁKu e base fuerte aki e nashon Kòrsou ta hopi avansá den su emansipashon. Kòrsou ta doño di su eskohonan pa su relashonnan ku kualke parti di mundu ku por benefisiá su desaroyo komo mini-estado sosialmente, ekonómiko òf kultural.

Page 38: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

7. BON GOBERNASHONGobièrnu ta respetá prinsipionan di bon gobernashon, e.o. di transparensia, igualdat, seguridat hudisial, bon motivashon i di konfiansa legítimo.

Kòntròl di gobièrnu ta tuma lugá, segun nesesidat i semper na bienestar di e komunidat. Leinan laboral, sosial i fiskal hustu ta implementá Gobièrnu tin e kuadro di maneho pa entre otro desaroyo di bienestar, sosial i un ekonomia diversifiká bon deliniá i ta hiba un maneho estrikto pa balansa su presupuesto, kontrolá su gastunan, minimalisá burokrasia i apliká prosesonan efisiente i transparente di atministrashon e.o. di pèrmitnan i a krea kondishonnan (fiskal) atraktivo pa empresanan lokal i esnan di afó. Hasiendo esaki, gobièrnu ta evitá tur estorbo di su banda pa ekonomia di pais Kòrsou. Gobièrnu ta ofresé impulsonan pa eksplorá i sigui desaroyá energia alternativo pagabel, uso di teknologia avansá i inovashon.

7.1. APARATO GUBERNAMENTALMester evaluá e efektonan i efektividat di e lei di struktura di gobiernu (landsverordening ambtelijke bestuurlijke organisatie). Diferente di e minsiterionan ta resultá muchu grandi den práktika. Na mes momentu mester invertí den e aparato públiko dor di di duna oportunidat na e personal pa sigui profeshonalisá su mes. Akshonnan mester ta:

• Evaluashon e lei• Introdukshon di un akademia gubernamental.• Revishon di e “plaatsing” di e personal den bon dialogo ku sindikatonan• Revishon e posishonnan hurídiko di e personal.

7.2. FINANSAS PÚBLIKO DEN BALANSAFinansas públiko mester ta den balansa.

Un maneho di presupuesto mester ta responsabel i kumpli ku e kriterianan di balanse entre entrada i salida.

Pa Impuesto, punto di salida mester ta ku e konsumido ta paga, pa e motibu ei nos mester pasa pa impuestonan direkto, di moda ku tur bishitante ku tambe ta hasi uso di nos infrastruktura i otro fasilidatnan ta yuda paga. Impuestonan ku ta pisa e spiritu di emprendedor, manera impuesto di ganashi mester keda redusí. Impuesto di entrada tambe mester keda redusí. Un estudio mas profundo di kon baha e peso di impuesto aki den tempu ta na su lugá.

Page 39: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

Puntonan di akshon:

• Sòru pa pa balansá nos presupuesto di tal forma ku nos no ta gasta mas ku nos ta produsí. Mantene komo meta finansiero normanan internashonal: surplus di presupuesto di 0.5 % di Produkto Interno Brutu.

• Fiansa ta posibel solamente pa invershon kapital (kapitaaldienst) i no por ta mas haltu ku 5% di e entrada promedio realisá den sektor kolektivo, 3 aña promé ku e aña presupuestario den kual e presupuesto ta keda entregá.

• No por tin défisit pa gastunan koriente.• Sigui atendé e problemanan struktural di fondonan di salú i di fondo di penshun ku un

subida di edat responsabel den fase.• Vigilá pa ningun gobièrnu por mishi ku reservanan di nos pais na Banko Sentral. Esaki

ta e siguridat di nos pueblo.• Reservá sufisiente fondo (un porsentahe di presupuesto) pa inisiativanan sosio ekonómiko.• Redukshon di peso di belasten• Introdusi mas tantu posibel impuesto direkto

7.3. HUSTISIASeguridat ta un kondishon sin mas pa nos desaroyo riba tur nivel. Hende mester por topa otro trankil den bario, mester ta trankil den su kas. Bishitantenan tambe, mester sinti ku nan ta sigur. Na e momentu aki, no tin e seguridat nesesario pa nos desaroyo.

• Mester akapará Polis, Ministerio Públiko i Korte di Hustisia ku sufisiente personal, material i fondo nesesario pa atende e kriminalidat den nos pais.

• Introdukshon di “hustisia rápido” esta e obligashon pa Ministerio Públiko hiba kasonan dilanti denter di un tempu kòrtiku i pidi kastigunan haltu.

• Krea posibilidat alternativo manera hustisia restourativo pa intervení di forma inmediato i efektivo ora komportashon delinkuente presentá.

• Atrako, krimen organisá, krimen ku ta traspasá frontera, korupshon gubernamental, labamentu di plaka, delitonan den tráfiko, meresé atenshon prioritario

• Importante ta, pa traha mas preventivo, kreando mas espasio pa un aserkamentu dor di trahadónan sosial, den un fase trempan promé ku hende kai den komportashon kriminal.

• For di e sektor di protekshon di hubentut i resosialisashon, esta institutonan manera Guia pa Famia (Gezinsvoogdijinstelling), Voogdijraad i Reclassering, konhuntamente ku Polis, lo mester traha den konsulta ku institutonan edukashonal gubernamental i no-gubernamental, un programa duradero di edukashon, formashon i konsientisashon di balor i normanan di nos komunidat, destiná pa fortalesé desaroyo di nos hendenan i baha nan vulnerabilidat pa influenshanan kriminal.

• Introdusí programanan preventivo huntu ku e sektornan sosial i programanan di rehabilitashon pa esnan ku a desviá

• Instituí mas sentro di sokoro pa víktimanan di violensha doméstiko ku ta den peliger.

Page 40: KONTENIDO - Caribbean Electionscaribbeanelections.com/eDocs/manifestos/cw/pnp_programa_di_akshon_2016.pdfKu e vishon di un merkado habrí, porta ta habrí pa mundu henter, basta esaki

• Den e pensamentu aki, polis komunitario, esta polis di bario, mester keda instituí.• Meskos ku pa e aprato públiko en general, mester di ntrodukshon di un akademia

gubernamental; revishon di e “plaatsing” di e personal den bon dialógo ku sindikatonan i revishon e posishonnan hurídiko di e personal.

• Mester sigui ku intrudukshon di kamara na sitionan stratégiko pa sigura mas detenshon• Seguridat den tráfiko, ta eksigí un brigada di tráfiko (roadwatch), raspa i programanan

di konsientisashon kontinuo

8. OPSERVASHON FINAL

Laga nos bira un biaha mas orguyoso di ta hende ku norma i balor positivo, kordial, ku por papia kuater idioma i kana dilanti den edukashon i formashon di nos pueblo. Laga nos krea huntu komo un Nashon un ambiente sosial ku un bon kalidat di bida, enseñansa, trabou, kas pagabel, bario limpi i sigur pa nos tur.