Kla’ak Semanal 13 Abril 20092 L E N O

Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liuhusi nomeru telefone 7363738 (No.foun)ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan(dengan cara) hakerek hanesan ne’e: [Lia Menon]_Mensajen..............

Bele mos liu husi E-mail: klaak_investigativu@yahoo.com ka klaak.redasaun@gmal.com

Iha Timor-Leste: Kompañia beleManán tender ho dokumentu falsu?rui PINTO

Bainhira jornál Kla’ak hetan asesu ba informasaun barak, jornál ne’e servisu todan la halimar tanba molok publika, jornál tenke konfirma informasaun hotu-

hotu tuir fonte oioin no “cross-check” infor-masaun ne’e to’o hatene se informasaunne’ebé jornál hetan loos ka la’e.

Kla’ak rona no entrevista ema balun husikompañia seluk ne’ebé tama iha tender nolakon, sira kestiona kritériu ne’ebé painélMinistériu Finansas uza hodi hili kompañiahodi manán projetu ne’e, no iha loron 21Fevereiru jornalista husi jornál Kla’ak hetanasesu ba dokumentu ida iha lia-xinés ne’ebétuir fonte anónimu ida, dokumentu ne’e maihusi banku China Merchant Bank ba Em-baixada Timor-Leste iha Beijing ne’ebé hatetekatak garantia bankária ne’ebé kompañiaChina Nuclear Industry 22nd Construction Co.,Ltd. (CNI22) [kompañia ne’ebé manán ten-der] hato’o ba Ministériu Finansas falsu. Tanbatuir loloos banku China Merchant Bank lafó garantia bankária ne’ebé CNI22 hato’o baGovernu.

Alegasaun ne’e deputadu sira husi Partiduopozisaun moos uza hodi kestiona no akuzafalta seriedade iha prosesu tender. Iha artigune’e Kla’ak haklaken didi’ak fundamentu baakuzasaun ne’e, tuir informasaun ne’ebéKla’ak hetan, konfirma ho fonte oioin.

Durante prosesu tender tanba kompañiania kapitál la to’o hodi kaer projetu boot ne’ekompañia tenke husu garantia bankária ida,ida ne’e hatete katak, karik, kompañia hetanimprevistu ruma iha konstrusaun banku ne’ebele taka fali osan ne’ebé kompañia presizaatu ramata obra ne’e.

Tuir dokumentu ne’ebé jornál Kla’ak

hetan, kompañia CNI22 hato’o dokumentugarantia bankária rua ba Ministériu Finan-sas (CMBAPGF-081216-01 no CMBAPGF-081216-02 ho data 16 Dezembru 2008) ga-rantia rua mai husi banku China MerchantBank.

Tuir informasaun tan ne’ebé jornál Kla’akhetan, Embaixada Timor-Leste iha Beijingtatoli surat ida ho referénsia No.01/Emb.TL.Big./461.1 ba China Merchant Bankhodi konfirma katak garantia bankária ne’ebékompañia uza hodi sira bele manán projetusura rua ne’e loos ka la’e. Iha loron 7 Janeiru2009 China Merchant Bank hatán Embai-xada Timor-Leste nia pedidu no hatete katak:

«Tuir investigasaun ne’ebé ami nia bankuhala’o ami hakarak hato’o katak “AdvancePayment Guarantee” CMBAPGF-081216-01no CMBAPGF-081216-02 ne’ebé EmbaixadaTimor-Leste husu kona-ba, dokumentu ruane’e la sai husi ami nia banku»

Se informasaun hotu ne’ebé jornál Kla’akhetan loos duni, se dokumentasaun no faktusne’e hotu loos duni, entaun ita bele dehankatak projetu boot liu iha mandatu AMP ma-nán ho surat falsu. Nune’e moos projetu ne’emoos falsu, fabrikasaun husi rejime irres-ponsável, ne’ebé to’o daudaun seidauk ha-klaken ba públiku dokumentu projetu, ne’ebéto’o daudaun la fó oportunidade ba públikuatu sani no hetan dokumentu projetu, nokontratu ne’ebé Governu asina ho kompañia.Governu ta’uk sá ida? Karik Governu sei fiarkatak má administrasaun, má jestaun osanEstadu la iha, favór boot lalika ta’uk. BainhiraGovernu ta’uk atu fó informasaun hotu notomak ba públiku, ita hoti moos deskonfiakarik ema balun mak manán hodi Timor-Leste tomak lakon.

Iha fulan kotuk jornalista Kla’ak rona isu-isu barak husi ema ne’ebé kontra projetu konstrusaun Sentrál elétriku ihaTimor-Leste. Balun la’ós isu, maibé informasaun konkretu husi kompañia seluk ne’ebé hatán projetu ba Governuno ne’ebé to’o daudaun seidauk simu tan sá mak sira nia projetu lakon.

Kompañia CNI22 Nia Kapitál Rejistadu:To’o Ka La’e Atu Harii Sentrál Elétriku Iha Timor-Leste?rui PINTO

Asuntu Sentrál-elétriku sai asuntuida ne’ebé polémiku liu iha arenapolítika nasionál no rejionál. Ihaajenda polítika nasionál ita haree katak situasaun la dun di’ak tan-

ba projetu ne’e debate makás, no mem-bru órgaun soberanu balun la simu projetune’e. Biar ne’e, Governu hili atu la’o nafatin

ho projetu ne’e, projetu ida ne’ebé: la hetankonsensu entre lideransa polítika no ne’ebétuir peskiza kualitativa no entrevista ne’ebékla’ak hala’o iha distritu Manatuto, projetune’e moos la hetan aprovasaun husi komu-nidade distritu ne’ebá.

Dala ruma, ema bele dehan katak rejimeAMP sai ditadura ba buat balun no liderrejime ne’e prontu atu sai fali ditadór nohalo ema hotu hakru’uk ba nia hakarak nola’o tuir nia hakarak biar nia hili tuir ema

balun nia hanoin dalan sala ida. Ida ne’ebele loos. Dala ruma lideransa sira moosbuka atu sai fali hanesan Indonézia niaaman ba dezenvolvimentu. Maibé iha kazuTimor-Leste, “Aman” ne’e, hamutuk ho inanopresaun no ho bensa husi komunidadeinternasionál sobu informasaun husi públikuno aprova planu atu harii sentrál elétrikuida ne’ebé karu liu no ne’ebé “temporáriudeit”.

Kazu Sentrál elétriku hatudu ba Timor

oan hotu no moos ba balun ne’ebé dalaruma lakohi simu katak “Podér bele nakfilaema di’ak ba a’at”. Kazu sentrál elétriku ne’emoos hatudu katak Governu rasik lakohisosiedade sivíl no sidadaun interesadu atuhetan informasaun tomak kona-ba halonusa mak Ministériu Finansas fó projetuharii sentrál elétriku ba kompañia Xina. Idane’e hamosu suspeita balun iha sosiedadesivíl nia leet, tuir Kla'ak nia fonte anónimune’ebé fó tulun ba painél avaliasaun projetu,

>>

Kla’ak Semanal 13 Abril 2009 3LENO

REDASAUN KLA’AK Responsavel Jornál Semanal kla’ak: Kolektiva1. Responsavel Jeral: almerio ALVAREZ2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA3. Manu Ain : maria BIBEL, agostinha XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ, isolino VASGA, waidinik, nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES, juvito CRÚZ, bendita RIBEIRO, sebastião avan PEDRO

4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ

klaak-semanal.blogspot.com

referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain(Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)

5. Duru foto: ze’sopol6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)7. Banati & Illas Nain: Zeloy.8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES9. Lian Maus : julião SOARES, nico ZECORO10.Karikatura : bayu, zecoro,11 Habelar : noolok CARMO, julião osorio AMARAL12.Fafahek : noolok CARMO

Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso, Dili Timor-LesteEmail: klaak.redasaun@gmail.comNúmeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247

Resposavel online: ateroPintor logo : Alit Ambara

H A L I R I

Numeru 43/24 Marsu 2009

Sani Na’in, maun-alin sira, alin-maun sira: “see tilun mai. Ita mesak oan kiak, mesak ema kiak. Mesmesak oan kiak, mesak ema kiak. Tan sa, tan see, tanba see? Tan sa, tan see, tanba see? Tan matan ema taka, tan ema taka dalan, ema deo dalan”. Ho lia-husu ne’e husi ita nia saudozu poeta no jornalista Borja da Costa, mak kla’ak durante semana ne’e hala’o nia servisu. kla’ak sei fiar metin katak “neon atu nakloke, matan

atu haree, ita sei haree, ita sei hakarak” nune’e moos jornál ne’e hala’o investigasaunmakás hodi hatene see loos mak halo ita hotu kiak (ho informasaun laek), see loosmak taka ita nia matan, see loos mak deo dalan ba dezenvolvimentu iha Timor-Leste.

Semana-semana jornál ne’e hatudu evidénsia katak projetu ne’e dala rumaopsaun ida ne’ebé, tuir peskiza no entrevista kla’ak nian, la dun di’ak ba Timor-Leste. Tan sa, tan see, tanba see? mak Governu sei hakarak la’o ba ohin ho projetuolio pezadu? “Atu sei hakarak ita sei hatene”. Iha semana ne’e Kla’ak hatudu evidénsiabalun ne’ebé hatete katak, karik, kompañia ne’ebé manán tender hodi kaer projetuolio pezadu, karik manán ho dokumentu falsu, no evidénsia tan katak kompañia niaosan natoon hodi hala’o obra ne’e no iha artigu seluk moos buka dala no haklakentuir ukun Timor-Leste nian se se loos mak responsável ba neglijensia ka má admi-nistrasaun ka “não kumprimentu da lei”.

“Tan sa, tan see, tanba see?” mak Governo taka matan ba evidénsia? Hanesan Borjada Costa haklaken ba ita: ba Governu nia “Neon atu nakloke, matan atu haree” Go-vernu tenke ser hakarak. To’o ohin loron, públiku seidauk hetan informasaun lolooskona-ba projetu ne’e. Porezemplu, iha loron 24 Outubru 2008, Governu dehan katakGovernu asina kontratu hodi harii sentrál elétriku rua (2), fulan hirak liu no ita ronafali katak afinál atu harii fali tolu (3). “Tan sa, tan see, tanba see?”

To’o ohin loron públiku seidauk hetan informasaun ka kópia kontratu, to’o ohinloron Prezidénsia Repúblika seidauk hetan fotokopia ne’e, Parlamentu Nasionálseidauk hetan kópia ne’e, “Tan sa, tan see, tanba see?” Tan Xanana, tan AMP? ita seihein hodi haree…Tan kompañia ka Pedro Lay? “Se se, se loos se?”

Bainhira batar la fulin, bainhira hare la burit, no impaktu seluk hanesan impaktune’ebé Organizasaun Internasionál National Toxic Network Inc. alerta ba ita katakbele mosu iha Timor-Leste tan projetu Governu ne’e, se se loos mak responsabiliza?Kay Rala Xanana Gusmão, Pedro Lay? “Tan sa, tan see, tanba see?” mak Governu takamatan ba evidénsia? Karik Governu deskonfia katak sientista sira husi rai barak noklibur sientista internasionál ne’ebé hakerek relatóriu kona-ba impaktu olia pezadusira sala hotu, no Governu mesak nia sientista mak loos. Karik Governu hanoin katakGreen Peace moos sala, karik komunidade internasionál tomak ne’ebé kritika projetune’e sala no Governu Timor-Leste mesak deit mak loos.

Bainhira mak Na’in ulun haraik a’an, hodi simu no rona, bainhira mak sira hahúloke neon, loke tilun, loke matan, no simu katak Na’in ulun la’ós maromak, Na’inulun sira moos ema, no nune’e, tuir kreda katóliku: ita hotu ema, ita hotu sala na’in.

Na’in ulun X, y ka z sira la’ós maromak, sira la’ós perfeitu sira hotu no ita hotu belesala. Se mak barani simu sala? Di’ak liu simu sala, duke selu sala, tan sei iha salabalun ne’ebé ita labele sala, tan rezultadu sala makás liu no bele kona otas ba otas.Bainhira batar la fulin, bainhira hare la burit, ita sei husu se mak halo povu nia kabunla bosu, se mak halo povu nia kosar been la maran? “Se se, se loos se?”

Bainhira ita nia isin natoon hodi servisu, bainhira ita nia rai krekas, ita nia tasi saino ita nia ikan laek; Bainhira mota maran, bee matan taka, bei’ala hirus tan ai-laranlaek, ita, dala ida tan sai atan, atan tan Na’in ulun ohin loron ta’uk hakraik a’an.

Uluk, no ohin loron mak kaer ukun sira sei kobarde nafatin. Ohin loron perigu barai lulik ne’e, inimigu ba Nasaun ne’e la kaer kilat no la mai husi liur, inimigu ne’e seiburas iha Na’in ulun nia laran, buras bainhira sira hatais fatu, bainhira hanoin katakbele halo hotu, bainhira sai bokur ho kosar been ema seluk nian. Inimigu ne’earrogánsia, inimigu ne’e hamate umildade no halo katak Na’in ulun sira ta’uk hakraika’an.

Se se loos mak ita boot? Bainhira ita boot nia karreta la iha, bainhira eskoltu atuhalo “tiroriroriro” ho lapu dulas-dulas husi kotuk la iha? Bainhira ema atu loke dalanba imi la iha? Sá ema mak o? Bainhira demokrasia hasa’e faru podér ne’ebé ohinloron o hatais? Serake o sei iha umildade nafatin atu sai foho, kaer badi no kudalakeru? Karik rai sei krekas ona tan o nia hahalok, sá ida mak o ema bele halo? Sáida mak ema ida ho laran krekas bele halo hodi halo isin bokur bokur na nafatin?

Borja da Costa nia dadolin,ami nia inspirasaun

“tuir loloos projetu ne’e [China NuclearIndustry 22nd Construction .reds] téknika-mente la dun di’ak hanesan projetu husikompañia seluk [Korean Gas. reds]”. Tuirfonte ne’e no fonte anónimu seluk iha Mi-nistériu Infraestrutura, “Governu hetanoportunidade atu hili projetu seluk husi 14maibé nia hili ida ne’ebé kompañia ida ne’ekarik la iha kapasidade atu ezekuta tuir tem-pu ne’ebé sira promete atu halo.”

Kla'ak sei buka hatene loloos sá pro-blema tékniku mak fonte ne’e hatete ba jor-nalista tanba enkontru ne’e la hotu tan kon-disaun la permite atu mantein anonimatuba kla’ak nia fonte. Liu tiha enkontru ne’e,Kla’ak hahú kontaktu fali kolega sira hobusiness iha Guandong, Xina, no analizadidi’ak kompañia nia kapitál no kréditu.Bainhira Kla'ak hahú halo ida ne’e deskobresá ida mak fonte anónimu hakarak hato’obainhira nia dehan katak dala ruma kom-pañia ne’e la iha kapasidade atu ezekutaobra ne’e.

Tuir dokumentu ne’ebé kompañia ChinaNuclear Industry 22nd (CNII22) hato’o ba Go-vernu no ne’ebé jornalista Kla'ak foin hetan,kompañia CNII22 nia kapitál rejistadu mak

189,950,000 yuan (maizumenus 27,786,717.38 $ millaun dolar amerikanu1) tuirinformasaun ne’e ita bele dehan, katak kom-pañia nia kapitál totál natoon hodi kaerprojetu boboot hanesan harii sentrál elé-triku tolu no liña tranzmisaun ba Timor-Lestetomak, projetu ida ne’ebé han 365 millaunDolar Amerikanu.

Halo nusa mak Ministériu Finansas fóprojetu ida ba kompañia ne’ebé osan la to’ohodi hala’o obra ne’e? Ida ne’e mak jornálKla’ak husu ba Sani na’in hotu. Karik, projetuida ne’e bele sai fali hanesan projetu falladuseluk husi Governu ne’ebé Governu avansa40% husi osan totál ba obra no la kleur kom-pañia simu no halai ho osan. Iha istória ne’enia rohan Timor-Leste la hetan infraestru-tura no la hetan osan no ema seluk makgoza fali ita nia rikusoin.

Dalan ida tan Kla'ak husu, tan sá makGovernu subar informasaun husi públiku,tan sá mak la fó informasaun?

1 Halo konversaun Yuan-Dolar Amerikanu tuirinformasaun iha: finance.yahoo.com/currency-converter iha loron 29, fulan Marsu tinan 2009.[dolar 1 vale Yuan 6.836]

Versaun TetunKapitál no kréditu: kompañia iha kapitál rejistadu ho189,950,000 yuan no osan 943,990,000 nudar totalkapitál total. Durante tinan barak, kompañia la’o tuirprinsípiu onestidade, no fiar metin nafatin nokompetisaun ne’ebé di’ak, no harii reputasaun di’ak ihaindústria no manán prémiu Hubei providence tinan batinan no hetan kréditu tipu “AAA” husi instituisaunfinanseiru sira.

“Ita la-bele iha edukasaunsem REVOLUSAUNIta koko ona halao edukasaunho DAME durante tinan rihunida atus siaMai ita koko REVOLUSAUNno ita hareSaida mak ita bele halo ohin”

- Hellen Keller

Kla’ak Semanal 13 Abril 20094 LENO

Ministru Pedro Lay viola lei ?Bele tama ba komarka karik?

Governu hotu-hotu iha mundutomak tenke hakru’uk ba ukun.Iha Timor-Leste, Governu tuir itania konstituisaun no tuir prin-sípiu demokrasia nian, moos

tenke hakru’uk ba ita nia ukun rasik, baukun ne’ebé Timor-Leste hili atu sai ukunsubsidiáriu (ukun belun) no moos ba ukuninternasionál ne’ebé Timor-Leste hili atusimu hanesan ukun ba Timor-Leste. Prosesudesizaun ne’e (ukun subsidiariu no ukun in-ternasionál), halo tuir dalan demokrátikuiha Parlamentu Nasionál. Parlamentu Nasio-nál, no membru parlamentu nasionál rasikmak hili ukun Indonézia nia atu sai fali ukunbelun. Ukun ne’e la’o bainhira Timor-Lestela iha nia ukun rasik hodi rezolve ka fó na-roman ba asuntu balun.

Karik ita analiza didi’ak ukun subsidiáriu,ita haree katak ukun ne’e dala barak tuirtipu ukun ne’ebé ema bolu Common law noiha Timor-Leste, ita uza fali sistema ukunne’ebé ita bolu Sivilista. Dala ruma ita hetansusar duni atu halo armonia iha ita niamoris no iha ita nia justisa tanba sistemarua ne’e la hanesan. Biar ne’e, iha Timor-Leste ita iha ukun, no dalan ba justisa, maibébuat ne’ebé ita iha barak liu fali ukun, idane’e moos mosu iha nasaun sira seluk makema ne’ebé hanoin katak tanba kaer ukunsira a’as liu fali ukun.

Porezemplu iha artigu seluk, jornál kla’akko’alia no temi kona-ba estudu impaktu am-bientál (EIA) ba projetu boboot balun ne’ebéGovernu aprova tiha ona no hahú implementa.kla'ak husu ba Governu atu hato’o ba públikuinformasaun ida ne’e tanba tuir Artigu nú-

meru 2 husi Rezolusaun Governu 51/1993[ukun subsidiáriu] projetu hotu-hotu ne’ebéhamosu substánsia abiótika (ai-suhar nopoluisaun) no ne’ebé uza teknolojia ne’ebéema siik katak bele hamosu impaktu ba meiuambiente, kompañia ne’ebé hakarak hala’oprojetu ne’e iha obrigasaun atu aprezentadokumentu tolu molok hahú obra: dokumentudahuluk mak “komunikadu kona-ba impaktuambiental” (Analisis Dampak Lingkungan kaANDAL), dokumentu daruak mak Planu baJestaun Ambientál, no dokumentu datolukmak Planu monitorizasaun ambientál.

Kompañia tenke hato’o dokumentu ne’ehotu hodi fó hatene didi’ak ba Governu sáimpaktu bele mosu, halo nusa mak kompa-ñia hanoin atu hatún impaktu ne’e no halonusa mak kompañia hanoin atu tau matandidi’ak hodi haree katak sira nia impaktumínimu nafatin. Liu tiha avaliasaun doku-mentu ida ne’e Governu tenke husu estuduimpaktu ambientál (Analysis Mengenai Dam-pak Lingkungan, ka AMDAL). AMDAL makprosesu ida ne’ebé hamosu estudu kona-ba impaktu signifikativu husi projetu kaatividade ruma ba meiu-ambiente, no doku-mentu ne’e fó tulun ba Na’in ulun sira hodihili dalan loos, ne’ebé haburas dezenvolvi-mentu no meiu-ambiente saudável.

Biar Governu bele dehan katak lakohi haloestudu impaktu ambientál, tuir ukun, Go-vernu iha obrigasaun atu ezije ba kompañiahodi halo estudu tolu ne’ebé foin temi ihaparágrafu rua kotuk. Dokumentu dahuluk“komunikadu kona-ba impaktu ambiental”(Analisis Dampak Lingkungan ka ANDAL) im-portante tebes, tan dokumentu ne’e mak es-tudu kle’an kona-ba impaktu hotu-hotu ne’ebéprojetu ka atividade bele hamosu. Doku-mentu ne’e importante, tanba dokumentu

ne’e importante mak Governutenke ser distribui atu komuni-dade sira bele hatene didi’ak sáimpaktu mak projetu bele ha-mosu.

Infelizmente to’o ohin loron,Governu Timor-Leste seidaukhato’o ba públiku dokumentuobrigatóriu tolu ne’e.

Hakarak ka lakohi, tuir ukunsubsidiáriu, ukun ne’ebé ita ten-ke hakru’uk ba, Governu iha obri-gasaun hodi husu dokumentutolu ne’e no moos dokumentuAMDAL.

Tuir ukun belun seluk, ukun23/1997, kona-ba Jestaun Am-bientál, projetu hotu-hotu ne’ebébele hamosu impaktu ba meiu-ambiente tenke iha estudu impaktuambientál hodi hetan lisensahodi hahú atividade projetu nian(artigu 18, liña 1). Tanba Go-vernu hatete katak sira lakohihusu estudu impaktu ambientál,entaun, tuir ukun ne’e, Governula-bele fó lisensa ba kompañiaChina Nuclear 22nd Industry hodihahú obra iha Hera. No tuir artigu 41 husiukun ne’ebé foin temi, ema kualkér ida ne’ebéla la’o tuir lei no tuir dalan ne’ebé hamosupoluisaun ambientál, entaun nia bele hasorujustisa criminal, no tama ba komarka to’o ti-nan sanulu. Iha artigu tuir mai, artigu 42,ema ne’ebé tanba la hanoin didi’ak no haluhafali ukun, no, autoriza projetu ruma ne’ebéhamosu poluisaun ambientál, bele hetanpena maxima tinan tolu.

Ida ne’e hatete sá ida? Ida ne’e hatete deitkatak tuir artigu 37 no 38 husi ukun 23/1997

kona-ba Jestaun Ambientál, organizasaun idahanesan Haburas Foundation bele lori kom-pañia Xina Nuclear Industry 22nd no reprezen-tante Governu ba tribunal. Karik HaburasFoundation manán kazu ida ne’e, entaun re-prezentante kompañia bele tama ba komar-ka to’o tinan 10 no reprezentante Governubele moos tama komarka to’o tinan 3.

Na’in ulun sira halua katak sira mo’ostenke hakru’uk ba ukun? Sá ukun mak ne’e?

rui PINTO

Problema abortu iha realidademoris emar nian loron-loron la’osbuat foun, inklui iha Timor rasikkarik koñesidu mós hanesan paisne’ebé sei forte ho normas kul-

tura no reliziaun. Bazeia ba esperiensiajornalista nian liu husi sintunizasaun rutinaiha parabola, por ezemplo iha nasaun viziñu,Indonezia, realidade ita bele haree husifatin ou klinika ne’ebé hala’o pratika ilegalintermus simu pasiente feto ne’ebé hakarakhalo abortu tanba lakohi moe no hetan in-sulta husi familia ho komunidade. Kazal (fetono mane-red) ne’ebé sai Kliente ba fatin pra-tika abortu ilegal iha ne’eba (Indonezia-red)maioria ema estudante ne’ebé iha osan. Iba sira ne’ebé fraku iha vida ekonomia, rezul-tadu mak hanesan so’e labarik iha mota nolixu fatin bainhira partu tiha tan laiha kbithalo abortu.

Alende estudante, feto ho kareira (wa-nita karier-red) barak mós mak sai hanesanpasiente ba fatin pratika hanesan temi ihaleten. Desizaun ida ne’e sira foti tanba pri-meiru, lakohi sira nia kareira hetan interompetanba grave ne’ebé sira hetan sein iha planuho sira nia parseiru. Segundu tamba sira kriarelasaun seksaual ho ema ne’ebé la’os sirania parseiru maibe sira iha laen kaben. Ter-seiru, abortu mós akontese tanba desizaunklinika ou diagnoza profundu husi doutor

sira, i ikus liu abortu mosu tanba violasaunseksual incestu (isin rua tanba Aman,Tiun,Subriñu, Avo, Maun, Primu etc….-red) inkluitanba saude inan nian ne’ebé la premiti ihatempo grave.

Sekarik esepsaun iha artigu 142 hetaneliminasaun ou rekoñese nafatin hanesankrime, se’e mak garantia, sekarik aban bain-rua mosu problema hanesan inkrisaun mor-talidade ba inan inklui so’e bebe mosu ihanasaun foun Timor-Leste?.

Fulan Outubru tinan kotuk liu ba governuRDTL liu husi Ministerio da Justisa halo kon-sulta no sosializasaun ba publiku relasionaho kodigu penal ne’ebé kriminaliza abortuiha artigu 141 ho esepsaun (pengecualian-red) iha artigu 142. Loron hirak liu ba mosudebates iha rai laran konaba kodigu penalne’e rasik i opiniaun no komentariu mai husiparte barak hanesan sosiadade sivil, igrejainklui deputadus iha Parlamentu nasional.Mezmu artigu 142 iha esplikasaun detaila ba-lu konaba esepsaun asuntu abortu hanesantratamentu emerjensia saude inan ne’ebétenke deside iha tempo grave, maibe liu

husi dialogu entre governu ho Igreja, IgrejaKatolika nafatin ho prinsipiu universal katak,abortu ne’e krime (141) no tenke elimina mósesepsaun ne’ebé hakerek iha artigu 142.

Relasiona ho problema ne’ebé refere,bainhira dada lia ho jornal kla’ak iha IgrejaBalide loron hirak liu ba, Bispo Diocese Dili,Dom Alberto Ricardo isplika katak, Igrejania prinsipiu hori antigu too ohin loron defendenafatin prinsipiu universais ne’ebé perma-nente i konstantes. Iha nia intervensaun,Bispo Diocese Dili ne’e realsa katak, prin-sipiu Igreja nian konaba kestaun abortunudar dereitu provokadu no krimi hasoruumanidade no mandamentu maromak nian(ukun fuan numeru kintu-red). “Oho Ida hodisalva Ida, entaun ne’e ita halo krime hasoruumanidade”, tenik Dom Alberto.

Tuir Dom Alberto, tenke buka nafatin kon-siensia salva ema hotu, salva inan ho oantuir bele, mak ida mate paseinsia maibelabele oho ida hodi salva ida. “Agora ber-usaha, kerja, luta-luta, salva inan no oandepois ida mate laiha problema, mais agorahalakon ou oho tia ema ida nia vida hodi salvaema seluk ne’e labele” eis padre paroki Motaelne’e hatete.

Nudar sosiadade sivil ne’ebé durantene’e iha interese maka’as konaba asuntudereitu feto nian, grupo servisu advokasiaba lei violasaun domestika liu husi nia mem-bru hanesan, Rede feto, Fokupers, Alola Foun-dation, Caucus, Pontu Focal SES, JSMP,

PDHJ, AMKV no Pradet hato’o mós sira niapreukupasaun relasiona ho problema kodi-gu penal ne’ebé refere.

Iha loron 2 fulan Abril liu ba, grupo ser-visu advokasia ba lei violasaun domestikane’e hala’o konferensia da imprensa idahodi esklarese ba publik katak, sosiadadesivil mós konkorda no simu totalmente kri-minalizasaun ba artigu 141, maibe NGO lokalSia (9) ne’e husu atu iha mós esepsaun(pengecualian-red) ba asuntu abortu ne’erasik. Rezaun fundamentais ne’ebé grupo ne’ehato’o iha sira nia konferensia da imprensamak hanesan;

Saude inan ho oanKazu violasaun seksual no incestu.

Konaba saude inan no oan, rezultadu ko-munikadu imprensa grupo ne’e nian afirmakatak, bainhira inan ida isin rua iha kondi-saun saude la permiti atu kontinua isin ruatanba indikasaun mediku, ida ne’e signifikala-iha dalan seluk atu salva inan ho oan niamoris so deit halo interupsaun ba garve ne’ebéinan ne’e hetan. Bainhira laiha artigu ne’ebékoa’lia konaba esepsaun, mediku sira sei lahetan protesaun atu halo interupsaun baproblema grave inan nian (mensiona iha artigu142-red). Alende inan, aman sira mós laihakbit atu hola desizaun relasiona ho destiñuentre inan ho oan. Bainhira doutor sira la-ihabaze ne’ebé forti atu hola desizaun mediku,entaun rezultadu ikus katak, afeita ba inkri-saun numeru mortalidade inan sira nian.

Violasaun seksual no incestu (hetan oanhusi ema ne’ebé sei iha relasaun familia-red) tuir rezultadu komunikadu imprensane’e katak, realidade kazu violasaun seksualmoris buras iha Timor, i vitima maioria feto

Abortu Krime Ka La’e?“Oho Ida hodi salva Ida,ne’e krime kontraumanidade” - Dom Alberto Ricardo

avan PEDRO

Pedro Lay

>kontinua ba pajina 8

Kla’ak Semanal 13 Abril 2009 5LENO

Semana rua liu ba governu hasai leiorgániku Kódiku Penal ne’ebe mak kon-sege kria polémika entre governu noIgreja Katólika, oinsa ita boot ninia ha-noin konaba polémika ne’e?

Hau hanoin atu iha polémika ka lae,maibe tuir hau nia hanoin Timor-Leste tenkiiha ninia kódiku Penal rasik. Atu nune’e belesai fundamentu ba lei kriminal hotu-hotune’ebe Timor-Leste sei produz. Lei ida ne’eatu regula atividade kriminal hotu-hotune’ebe mak akontese iha Timor-Leste.Agora pro kontra konaba abortu ne’e, asuntuida ne’ebe mak sempre sai polémika entreIgreja, sosiedade no estadu ne’e normálno akontese iha ne’ebe deit. Maibe estadutenki iha obrigasaun konstitusionál aturegula hahalok kriminál iha lei Kódigu Penal.Timor-Leste iha obrigasaun, tuir prátika leiinternasional ne’ebe mak fó seguru ba feto;liliu atu asegura feto nia saúde. Igreja niniapozisaun mak hakarak elemina tiha artigu142 Kódigu Penal ne’e rasik. Lei ne’ePrezidente da Repúblika promulga ona. Itahotu hein lei ne’e sai mai halo nusá. Ihaesepsaun ka lae.

Haree husi Kódigu Penal artigu 142ne’e rasik, karik la fó benefisiu ba emania vida, ne’e mak Igreja Katólika kontramaka’as ne’e?

Lei ne’e rasik agora Prezidente promulgatiha ona. Ita seidauk hatene saida makPrezidente RDTL, José Manuel Ramos-Hortahalo ba lei ne’e. Artigu 142 ne’ebe mak kon-sidera hanesan artigu esepsaun ne’e tamanafatin iha ne’eba ka lae. Ita la hatene.Maibe hau nia sujestaun mak kuandu lei ne’ehetan polémika, diak liu mak Igreja Katólikalori ba Tribunal Rekursu. Tanba desizaunTribunal Rekursu mak boot liu desizaunhotu-hotu. Timor-Leste mos tenki hakruk balei internasional sira ne’ebe mak estaduTimor-Leste ratifika tiha ona. Sosiedadi sivilkontra maka’as aktus prátika abortu, maibehusu para atu haree mos opsaun ba saúdeinan ninian. Tanba ne’e mak sosiedade sivilfó fatin ba feto atu hili. Ne’e la’os indika katakfeto hotu-hotu atu halo abortu. Lae. Dalaruma Igreja Katólika tauk, wainhira ema lahakruk ba doutrina ka morál ne’ebe makIgreja Katolika hanorin. Maibe Igreja mostenki konsidera, ba organizasaun ida ne’ebemak durante ne’e servisu besik liu ba fetosira ne’ebe mak infrenta problema ne’ebemak feto sira hasoru iha sira nia moris.Kuandu laiha esepsaun ba artigu abortu,oinsá ho feto ne’ebe mak hetan abozu seksual

“Igreja La Konkorda,Haruka Karta baTribunal Rekursu”

Luis Oliveira, Direitór JSMP:

Polémika konaba Kódiku Penal, artigu 142 ne’ebe mak koalia konaba abortu, seihamosu nafatin perguntas barak iha sosiedade nia le’et. Igreja Katólika hakarakpara artigu 142 ne’e hasai tiha husi Kódiku Penal Timor-Leste, entretantusosiedade sivil alias organizasaun Naun Govermentais sira defende nafatinartigu 142 ne’e para tau nafatin iha Kódiku Penal. Oinsa sosiedade sivil sirania opiniaun konaba artigu 142 lei Kódiku Penal ne’e rasik, tuir mai jornalistakla’ak Almerio Alvarez halao dadalia ho Direitór Judisial System MonitoringProgram (JSMP), Luis de Oliveira Sampaio iha eskritóriu JSMP, Kolmera,Dili, 06/04 foin lalais ne’e.

ka relasaun seksual, aleinde feto sai tihaona vitima tanba hetan violensia seksualne’ebe ikus mai tenki simu konsekuensia,maibe se karik nia desidi atu hili dalanseluk, tanba nia sai tiha ona vitima. Ita pre-siza konkorda katak prátika abortu ne’ela’os akontese iha situasaun normál, maibeiha situasaun balun ita presiza toma konsi-derasaun. Tanba ne’e mak koalia kona-baabortu, laos deit ita koalia konaba aspeitumorál deit, maibe mos haree husi aspeituema ne’e nia vida rasik. Ne’e duni IgrejaKatólika ka sosiedade sivil presiza kriadiskusaun barak liu ho komunidade, nune’esosiedade tomak bele hatene saida losmak feto infrenta iha sira nia moris lor-loron.

Tanba feto mos parte integral husi IgrejaKatólika rasik. Kuandu Igreja la konkorda,bele haruka karta ba Tribunal Rekusu kona-ba abortu ne’e. Tanba Tribunal Rekursu deitmak bele halo re-izame konstitusional baartigu 142 lei Kódigu Penal Timor-Leste.Maibe, kuandu artigu konaba abortu ne’e la

tama mos, sosiedade civil bele hatama de-klarasaun liu husi Provedor Dirietus Humanusno Justisa (PDHJ).

Informasaun ne’ebe mak Igreja Ka-tólika fó sai ba públiku mak Igreja la simuartigu 142 tanba artigu ne’e fó dalan bafeto atu halo abortu. Igreja hakarak ihakondisoens saida deit, inan no oan tenkisalva hotu. Haree husi parte justisa nianne’e oinsa?

Iha situasaun difisil ne’ebe mak inan in-frenta, ne’e susar atu salva inan ka oan hotune’ebe iha inan ninia kabun laran. Maibeesperensia barak liu mak fó opsaun: hakarakhili inan ka oan mak atu moris. Konseitu

Igreja nian mak inisiu wainhira embriaun ne’ekomesa moris ona iha inan nia kabun laran,ida ne’e ema ona. Maibe iha dezenvolvimentusiensia ne’ebe mak iha, ema dehan katakembriaun ne’e iha potensiál sai ema, maibemos bele lae. Inan rasik, ema ne’ebe makkonkreta ona. Ninia direitu hanesan ema ne’e

lolós ona. Tanba ne’e mak husu mai ami de-han atu salva inan ka oan, ami prefere nokonsidera liu atu salva inan.

Karik artigu 142 husi Kódigu Penalne’e la refleta kultura no identidade IgrejaKatólika Timor-Leste ne’e mak ikus maihamosu polémika iha sosiedade niale’et?

Ida ne’e pontu de vista Igreja Katólika nian.Ema sese deit mak halo lei, tenki refelte duniidentidade, kultura sosiál rai ida nian. Tanbaiha konseitu kultural-sosial balun ne’ebe makdala ruma marjinaliza tiha interese husikriatura balun iha nasaun ida nia moris.Ativista feto ne’ebe mak luta ba direitushumanus feto sira nian, komesa loke nokontra maka’as ona kriatura balun hanesanmane. Koalia konaba interese identidade kakultura, ne’e tenki koalia konaba feto no manenu’udar parseirus.

Debates konaba artigu 142, Igreja fokamaka’as liu ba parte morál ema ida nian.Maibe kuandu koalia konaba lei, prin-sipiu ida ne’ebe mak ita tenki fó fatin bootliu, lei ou morál?

Morál, konseitu ida ne’ebe mak ita tenkitau konsiderasaun. Tanba problema ne’e la’osdeit konaba morál ema ida-idak nian. Maibekestaun mak ema nian saúde, ema nia direituatu hili opsaun saida mak diak ba ninia saúdeno ninia aan rasik ne’e mos tenki konsidera.Tanba interpretasaun ne’ebe mak radikál; liliumovimentu feto sira dehan : “isin lolon ne’eami nian, tanba sa mak ema seluk mak tenkimai determina hotu ami nia status nu’udarfeto.” La hatene timor oan simu kritika idane’e ka lae. Maibe ita tenki fó fatin ba emaatu desidi. Ida ne’e la’os atu diskrimina tihadoutrina Igreja Katólika nian. Maibe ema niasaúde ne’e rasik mos ita labele marjinalizatiha. Tanba ne’e mak Igreja Katólika tenkiloke-an atu haree realidade hirak ne’e.Opsaun saida mak Igreja hakarak; liliu bafeto sira ne’ebe mak sai vitima husi relasaunseksual ne’e rasik. Igreja tenki hatudu dalanka opsaun konkreta no klaru. Ita moris ne’ela’os deit kompleta ho reza, maibe iha mosdalan seluk. Tanba ne’e mak Igreja Katólikatenki buka dalan para atu salva inan, wainhirainan iha situasaun difisil. Ami la’os kritika IgrejaKatólika, maibe ita hamutuk atu diskute noharee hamutuk realidade ida ne’e. Morál, prin-sipiu ida ne’ebe mak ita tenki kaer, maibewainhira feto sira hasoru problema difisil, itamos tenki hamutuk hodi buka dalan ba sira.Ne’e deit.

Kla’ak Semanal 13 Abril 20096

Longuinhos Monteiro Involve Iha Kazu BalunPM Gusmão: “Timor-Leste Republika de Kazu”

Iha loron 27 Marsu, loron hirak liu ba,Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL),komemora sira nia tinan ba dala 7.Polisia sira hotu antusiasmu hodi tuirloron ne’ebe importante ba sira nia

instituisaun. Loron ne’e mos akontese istoriafoun ida ba instituisaun ne’e, tanba emasivil ida konsege simu kargu nu’udar Koman-dante Jeral PNTL husi Primeiru Ministru nomos Ministru Defesa no Siguransa, JoséAlexandre Gusmão.

Longuinhos Monteiro nebe sai Koman-dante Jeral PNTL, sai polémika boot iha so-siedade nia le’et. Tanba sa sosiedade sivílsira preokupa no la simu Longuinhos sai Ko-mandante Jeral PNTL? Tuir sosiedade sira niaobservasaun (Longuinhos, red) involve ihakazu balun.

Wainhira jornalista kla’ak dada lia ho eizDireitor Assosiasaun HAK, José Luis Oliveira,hateten katak, “Longuinhos la merese saiKomandante Jeral PNTL tanba nia involve kazubarak. Hanesan kazu Francisco Luis Aquileongno involve iha kazu balun ne’ebe akontese ihapasadu. Iha ema estranjeiru ida tiru SecurityCity Cafe ne’ebe nia kazu ne’e agora to’o ihane’ebe ona, ita la hatene. Hau hakarak husuba nia nudár Procurador geral da Republika,suspeita ida tiru sidadaun Timor oan ne’e agoraiha ne’ebe ona? Nune’e mos nia nudár membruInterpol, saida maka nia halo hodi garantesuspeita ne’e bele responsabiliza nia hahalok”.

José Luis, nudár ativista ba direitus hu-manus ne’e afirma liután katak, “hau lakohiakuza Longuinhos Monteiro maibe hau ha-karak husu. Kazu seluk kona ba rinso (markadeterjen-red) no buat sasán seluk falsune’ebe imprezariu Xina ida halo iha kampuAlor, ne’ebe akontese iha tinan 4 liu ba.Depois polísia ba kaer tiha suspeita nosegel tiha fatin halo rinso sira ne’e, maibehau hakarak husu suspeita ne’e iha ne’ebe?

Se maka hasai? Se maka fasilita hodi emane’e sai ba liur? Atitude ida ne’ebe makahusik suspeita sai ba liur ne’e kondis duniho ema ne’ebe sai membru Interpol, hanesanLonguinhos Monteiro? Kazu seluk mos hane-san operasaun ba ema estranjeirus sirane’ebe mak involve iha Servisu Seksu Ko-mersial (Pekerja Seks Komersial-red). Ope-rasaun ne’e Longuinhos Monteiro rasik maklidera, maibe hau hakarak husu: saida makaakontese ba kazu ne’e? Ba ema sira ne’ebepolísia kaer; saida maka akontese ba sira?Tratamentu ba ema sira ne’e tuir duni lei? Tuirduni prinsipiu direitus humanus? Hau haka-rak husu deit, ema ne’ebe maka fo konfiansaba nia (Longuinhos-red) nia konsensia morálne’e iha ne’ebe? Longuinhos Monteiro rasikatu lori PNTL ba ne’ebe, kuandu nia rasiklaiha ona maturidade morál. Imajina deitema hanesan membru Interpol bele husikkriminozu sira ne’e sai ba liur. Saida makaakontese iha futuru, se Longuinhos Monteirokaer kargu hanesan Komandante Jeral PNTL.Krime sei akontese barak. Ita nia lei sei la valebuat ida. Ita nia lei so favorese deit ba emakriminozu sira”.

Iha konstituisaun artigu 6 ne’e rasik atugarante direitus humanus, liberdade popu-lasaun, lei no orden iha nasaun. Kuandu objetivunasaun ne’e lao hanesan ne’e, ema ne’ebe makakaer kna’ar iha orgaun estadu tenke ema ne’ebemaka hatudu atitude, vontade polítika no hatuduezemplu ne’ebe diak.

Adjuntu Provedoria Direitus Humanus(PDHJ), Silveiro Pinto Batista hateten, “lolospozisaun hanesan Komandante PNTL ka F-FDTL tenke ema ne’ebe maka iha kareira karangking bazea ba nia esperiensia. Tanbainstituisaun rua ne’e laos instituisaun politika,maibe instituisaun estadu nian ne’ebe makaatu bele garantia seguransa iha rai laran.Agora hili ema sivil, bele garantia seguransaestadu ka lae? Keta halo ida ne’e politikadeit karik, nasaun ne’e atu ba los ne’ebe?

Juventude Timor oan, Crispin da Silva Alves,mos hato’o nia hanoin katak Longuinhos la

Serve atu sai Komandante Jeral PNTL tanbania ema sivil ida ne’ebe la iha backgroundkona-ba polisia nian. “Longuinhos la serveatu sai Komandante PNTL tanba tuir infor-masaun ne’ebe hau akompaña liu husi mediakatak, Longuinhos involve iha kazu barak, idane’ebe mak hau hatene mak kazu Aquileong,ne’ebe prosesa ona to’o iha tribunal, no tri-bunal mos foti ona desizaun katak Longuinhostenke selu osan ba Aquileong. Mais Longuinhosrasik la selu Aquileong no at liu tanba nia lahakruk ba Lei ne’ebe vigora iha Timor-Leste”.

Crispin hatutan liutan katak, “ida ne’e jo-gada politika ulun boot balun nian, hodi hiliLonguinhos sai Komandante PNTL, atu nune’ebele taka kazu ne’ebe sensitivu liu hanesankazu 11 Fevereiru. Longuinhos sai KomandantePNTL signifika kazu 11 Fevereiru ne’ebe ulunboot balun involve, bele taka. Governu agorala-iha ona maturidade moral, halo arbiru makabarak, ita lahatene Timor-Leste ne’e atu balos ne’ebe”, Crispin hateten.

Wainhira jornalista kla’ak husu perguntaba Premeiru Ministru no nudár Ministru defezae Seguransa, José Alexandre Gusmão, konaba tansa tenke hili Longuinhos Monteiro sainudár Komandante Jeral PNTL, maske nia(Longuinhos, red) involve iha kazu barak?José Alexandre hateten katak, “se sosiedadesivíl sira dehan Longuinhos involve iha kazu,entaun hau husu hodi lori ba tribunal, lalikakoalia deit mais nunka iha evidénsia. Ida ne’ela los. Hau husu ohin loron lori kedas batribunal se nia involve kazu”.

José Alexandre hatutan katak, “ita nianasaun naran Timor-Leste Republika de kazu.Koalia deit iha kazu maibe nunka lori batribunal”.

Adjuntu Komandante PNTL, Afonso deJesus, ba jornalista esplika katak, “se deit makaiha ona desizaun polítika, mai hala’o kna’ariha instituisaun PNTL, ami tenke kontribui, lealno fo suporta hodi dezenvolve PNTL ho diakba oin, ida ne’e maka hanesan ami nia prin-sipiu”.

Wainhira jornalista kla’ak husu kona ba

Longuinhos involve iha kazu barak, Afonsola fo komentáriu kona ba ida ne’e, tanba laiha kompetensia atu esplika asuntu ne’e.

Husi intervista ho Premeiru Ministru, JoséAlexandre Gusmão ne’ebe hateten katak seLonguinhos involve iha kazu tenke lori batribunal, labele tur koalia deit. Tuir mai kla’akfo sai kazu Aquileong nian ne’ebe Longuinhosinvolve.

STL, 10 Fevereiru 2005, fo sai katak,ekipa advogadu husi Aquileong makaLeonito Ribeiro, Silveiro Pinto, Tome XavierZeronimo no Rosentino Amadu Hei, husuba Presidente Repubilka Timor-Leste, mo-mentu ne’eba José Alexandre Gusmão, atuforma ekipa independente hodi investigaProkurador Jeral Repúblika, Longuinhos Mon-teiro tanba Longuinhos involve mos iha kazuuza sala podér ba kliente Aquileong.

Tuir Silveiro Pinto, ne’ebe fo sai liu husiSTL, katak, “problema ne’e diretamente foimpaktu ba instituisaun tribunal iha Timor-Leste ne’e maka foin dezenvolve. Ho ida ne’e,ekipa advogadu Aquileong husu ba PrezidenteRDTL hodi forma ekipa independente ne’ebeforma husi Prezidensial, Parlamentu Nasional,Governu no Tribunal.

Iha loron 21 Janeiru 2009, Tribunal DistritalDili hato’o kona ba kazu defamasaun husiLonguinhos Monteiro. Tribunal foti desizaunkatak Suspeitu Francisco Lui livre husi aku-zasaun. Suspeito Francisco Lui alias Aqui-leong no nia advogadu, ne’ebe fo sai iha23 Agusto 2005 no publika iha jornál diáriunasionál, katak, “osan ho total $ 8,600 la-iha evidénsia atu ofende kontra LonguinhosMonteiro, ne’ebe nudár Prokurador JeralRepublika.

Iha tempu ne’eba advogadu husi Aqui-leong, husu ba Longuinhos Monteiro, Bene-vides Correia Baros SH no Estaquio SP Gu-terres SH, hodi fo fila osan Aquileong, ne’ebeiha loron 6 2001. Husi rezultadu investiga-saun juis no desizaun Ministra Finansas iha7 Setembru 2004 no husu ba Longuinhosho nia grupu hodi husu deskulpa ba Aqui-leong liu husi media públiku.

Foin lalais ne’e tribunal foti tan desizaunkatak Aquileong la halo sala. Tribunal husuba Longuinhos Monteiro tenke selu kustu batribunal maizumenus hamutuk $ 10.000.00.Tanba atu troka naran diak Aquileong nianne’e $ 50.000.00. Kuandu la-iha evidensia,maka ema ne’ebe mak lori Aquileong batribunal ne’e tenki selu biaya perkara (Custoda justiça-red) ne’e maizumensu 10%.

José Luis de Oliveira, ne’ebe uluk mosinvolve iha organizasaun Estudante luta baUkun Rasik An iha Jawa, Indonesia(RENETIL), nomos involve iha demonstra-saun hirak iha Indonesia, hateten ba jornalistakla’ak kona ba kazu Aquileong, Oliveira husuba Longuinhos Monteiro atu selu Aquileongnia osan inklui custo da justiça. “Se LonguinhosMonteiro la selu, ne’e hatudu katak nia la kumpriorgaun judisiariu. Alende nia la’os sidadaunTimorense ne’ebe mak diak, maibe nia mosita bele temi katak halo rebeldes ba lei. Senia laos sidadaun ne’ebe mak diak, Estadukaer fali nia no tau nia nu’udar KomandanteJeral PNTL halo saida tan.

Maske sosiedade sivil no joventude ne’ebeiha interese nasional ba nasaun ne’ebe seinurak, iha atensaun hakarak hadia nasaunne’e ho diak liu ba oin, atu nune’e bele hetanrezultadu husi luta durante 24 tinan nia laran,bele dehan saugati deit. Sira hakilar, kritika nofo hanoin ba ulun boot sira atu sukat didiaksaida maka tenke halo ba ita nia nasaun maibeulun boot sira taka tilun no neon hodi lakohirona no la halo tuir saida maka diak ba Timor-Leste. Maske tuir dadus katak Longuinhosinvolve iha kazu barak maibe desizaun fotioin seluk. Povu sei hein katak justisa no lialos sei hatudu ba ita, mais bainhira los?

LENO

Longuinhos Monteiro simu tomada de pose nudar Komandante Jeral PNTL husi Ministru Defesa no Seguransa, Jose AlexandreGusmao, iha loron 27 Marsu 2009 iha Palacio Governu. Iha loron ne’e PNTL mos komemora sira nia tinan ba dala hitu.

zevonia VIEIRA

foto

: ze

voni

a vi

eira

Kla’ak Semanal 13 Abril 2009 7LENO

La Via Campesina hanesanmovimentu kamponésInternasionál ne’ebé kon-sentra hodi luta ba kam- pones sira nia vida. Mo-

vimentu ne’e ezisti iha regiãn sia(9) iha mundu, hanesan rejiaunEuropeia, rejiaun Áfrika Sentrál,Áfrika do Norte, rejiaun SudesteAzia & Azia Leste, rejiaun AziaSelatan, rejiaun Karibia, Ámerikado Norte, Ámerika do Sul noÁmerika Sentral.

La Via Campesina hamri’ik ihatinan 1996 no halao’o i konfe-rénsia La Via Campesina nian ihaMons Belgia. wainhira komunizmuiha Europeia Leste monu i Xinakomesa moris forsa nova-libe-ralizmu no haka’as-an atu hala’okomprimisu Washinton. Wainhiraharee Nort trade Agreement,sosiedade sira senti duni oinsasusar atu moris. Ho nei-neik povuMeksiko senti tamba sira nia vez-avo kuda nanis batar maibé sirakomesa ona susar atu hetan batarba sira nia vida. Nasaun Bolivia, ha-nesan nasaun ne’ebé iha be matanmós barak, sira mos komesa senteona bé la to’o ba sira atu konsumitamba bé mos hetan privatiza-saun. Ida ne’e akontese tamba ihamudansa husi sistéma governumilitárizmu ba fali sistéma libe-ral.

Konferénsia La Via Campesinaiha tinan 1996, hakotu katak tenkihala’o “Reforma Agraria” ne’ebétuir governu katak proividu (laran-gan). Camponeses MST nain 19mák hetan oho wainhira luta barai iha Brazil. Importante luta bareforma agraria tamba emabarak mák la iha rai. Soberaniaai-han mos inportante tamba horajaun privatizasaun, nasaun barakmák la iha direitu atu produz ai-han. Mos adopta konseitu “sobe-rania ai-han laos seguransa ai-han, tanba seguransa ai-han laintrese ai-han ne’e mai husi ne’ebéno povu no nasaun la kbi’it hodi

Konferénsia Rejionál La Via Campesina JoventudeAgrikultura, Sudeste Ázíatiku & Ázia Leste

produz. Tan ne’e funu hodi konpeteba konseitu. Wainhira nasaun rumaiha mundu mák opta konseitu segu-ransa ai-han, sei la hakotu korentihamlaha iha mundu, tanba segu-ransa ai-han halao’o deit Washintonnia konspirasaun tan ne’e akontesekrizi ba ai-han. Los duni katak ihakonspirasaun Washinton ne’eakontese ai-han resin, maibé ai-han hirak ne’e kompañia transnasional sira mák domina. Nasaunbarak mák inporta ai-han. Nune’emos Thailandia ne’ebé mák hane-san dapur ai-han mundu nian saifali inportadór ba fós. Filipina hane-san fatin peskija ba fós, maibékomesa sai inportadór fós, kondi-saun ida ne’e sei hamosu númirumál nutrisaun ne’ebé as. SalentaHenry Sharagy (Codenadór Geral)La Via Campesina Internasional ne’eiha Usu’un, Uma kaduak, Laklo, Ma-natutu.

Movimentu Internasional ba kam-ponés ne’e atu halo sa? Movimentune’e sempre halo mobilizasaun kam-pones sira iha rejiaun 9 ne’ebé mákmensiona hodi halo asaun konjuntakontra Organizasaun Negósiu Mun-dial (WTO) ne’ebé mák ho ninia po-lítika hodi haterus, hasusar kam-pones sira iha áreia negosiu ba ai-han ne’ebé mák kamponeses siraproduz liu husi dalan FTA (FreeTrade Agriment). Dalan ida ne’esempre haterus kampones sira ihamundu provolta de 5.000 mák orasne’e sofre ai-han menus (hamlaha),2. 000.500 mal nutrisaun no 2.000.000, ki’ak. Tamba númiru barakmák povu iha mundu tomak komesalakon dau-daun ona sira nia to’osno natar tamba rai luan no bokurbarak mák kompañia Trans Nasionalsira komesa domina. Tan ne’e mákhalo produtór sira baak iha mundukomesa la produs ona. Númiru emaidade klosan no feto-ran sira ko-mesa husik sira nia aldeia no sukusira ne’ebé bokur no produtivu hodimai iha kapital sidade sira, atu tarasira nia vida ba kompañia sira. Kon-sekwensia husi ne’e, númiru ai-hanhodi sustenta ema iha mundu to-mak komesa menus.

Kestaun ida ne’e mosu, rajaunfundamentu ida mák kompañiaTrans Nasional sira komesa domi-na matérial produsaun no introduzsistéma agrikultura konvensionalne’ebé ho ninia kustu bot liu kam-poneses sira nia kbit. Kompañia sirakomesa halo modifikasaun ba finisira hodi obriga kamponeses sirahusik sira nia fini rasik no adoptasistéma konvensional sira. Haree basituasaun kamponeses nian, tinanba tinan, sira nia produsaun sem-pre tun ba bei-beik no susar atuasesu ba matérial produsaun hirakne’e, obriga kampones sira atu halburmalu hodi luta ba sira nia sofrementuno sira nia terus hirak ne’e.

Kada tinan 5, movimentu kam-pones sira ne’ebé mák halibur-aniha movimentu Internasional La ViaCampesina sempre halo konfrensiainternasional hodi evalua no haloplanu asaun ba sira nia luta. Tanne’e iha tinan kotuk, movimentuLa Via Campesina halao’o sira niakonferénsia Internasional ba dala5 iha Maputu-Moçambique hodievalua feto sira nia problema ihaáreia agrikultura no joventude siraluta ba agrikultura. Iha Moçam-bique, Redi HASATIL mos deleganinia membru husi organizasaunmembru rua no sekretáriadu hodiba atende konfrénsia ne’e tambaRede HASATIL mos nu’udar mem-bru ba La Via Campesina. Wainhiraiha V konfrensia La Via Campesinanian iha Maputu, delegadu joven-tude husi Timor-Leste hato’o kes-taun barak sobre joventude agri-kula iha Timor-Leste, sukat ho jo-ventude seluk iha rejiaun SudesteÁzia no Ázia Leste, Timor-Lestemák problema joventudi agrikulanian, barak liu fali joventude nasaunseluk iha rejiaun Sudeste Ájiatíkuno Azia Leste nian. Purizemplu jo-ventude ida, wainhira ramata tihasira nia estudu iha ensinu Prima-ria, karik nia la konsege kontinuaninia estudu iha nivel ensinu Su-prior, entaun joven hirak ne’e seila hela metin iha ninia suku, sub-distritu sira, maibé sira sei hilidalan migrante ba sidade kapital

wa’idinik sira hodi buka serbisu. Inklui tuirformasaun lingua, hodi preparaatu ba sai traballador/a iha na-saun seluk (Irlanda, Inglaterra,Koreia do Sul nsst). Bajeia ba kes-taun lubuk ida ne’ebé mák dele-gadu husi Rede HASATIL eskreveiha tempu ne’ebá, obriga Sekre-táriadu Regional Sudeste Áziatikuno Ázia Leste La Via Campesinanian hodi hakotu Timor-Leste ha-nesan uma nain ba II konfrensiaRegional Joventude Agrikultura LaVia Campesina nian iha Timor-Leste. Antes ne’e I konferénsia

Regional Joventude Agrikultura LaVia Campesina nian halao’o ihaSiang Mae-Thailandia iha tinan2007.

II konfrénsia Regional Joven-tude Agrikultura La Via Cam-pesinane’ebé mák halao’o iha loron 26to’o loron 30 fulan Marsu ne’e,hetan partisipasaun husi nasaunSudeste Ázia no Ázia Leste. Nasaunhirak ne’e mák hanesan; Indo-nezia, Thailandia, Korea, Ja-paunno Philipina. Partisipantes Timor-Leste, partisipa husi joventudeAgrikultura husi 13 distritu, ONGnasional no estudante Universitáriu(Faperta UNTL no Faperta UNPAZ),FRONT ESTUDANTE, FONGTIL noKSTL.

Artigo KonferénsiaRejionál La ViaCampesina JoventudeAgrikultura, SudesteÁzíatiku & Ázia LesteSei kontinua ihaedisaun kla’ak tuir mai

Kla’ak Semanal 13 Abril 20098 KNUA

tidu tenke analiza fali krítikamentesira nia asaun polítika. Ekilíbriuentre demokrasia no sentralismumosu mesak iha movimentu nialaran, dala ruma dezekilibríu mosumaibé iha rohan dezilibriu lakonno ekilibriu mosu fali. Membru par-tidu ida-idak hatudu nia maturidadebainhira nia la hein atu simu husipartidu buat ida ne’ebé partidulabele fó ba nian. Ema ne’ebé ha-la’o nia atividade tanba hetan deitbuat ida ba nia a’an rasik, ema ne’erevolusionáriu bosok ida.

Ita hotu tenke hasoru no hatudusala individual ne’ebé ita nia lide-ransa halo, ita tenke fó hatene in-justisa hotu-hotu, maibé ita tenkehanoin-tetu kona-ba “sala” no “injus-tisa” ne’e, no haree sira nudar akon-tesimentu ida ho ligasaun ho de-zenvolvimentu partidu iha nivelnasionál no internasionál. Julga-mentu ida ne’ebé tetu no koñesi-mentu polítika importante tebe-tebes. Ema ne’ebé gosta halo buatida ki’ik sai fali buat boot ida beleestraga nia a’an rasik no ninia par-tidu. Ida ne’e mak kazu triste husi

Oehler, Field, Weisbord no emaseluk ne’ebé la hatene sukat di-di’ak problema.

Daudaun ita iha ema barakne’ebé sai fali revolusionáriu-balun,ema ne’ebé kole atu lakon, ne’ebéta’uk fali difikuldade, joven tempuuluk ne’ebé iha duvida barak no fotioin beibeik, liu fali sira nia baranino vontade atu firma nafatin ba re-volusaun. Sira ne’e, envés de analizakestaun polítika ne’e didi’ak to niaabut, sira buka buat ida hodi rezolveproblema hotu, iha kada oportu-nidade sira kritika “rejime”, husumilagre husi lideransa no koko atusubar katak sira la fiar lideransatuir ko’alia tun rebo-rebo “radi-kál”.

Ha’u ta’uk katak revolusionáriusira dala ruma bele konfuzu uitoan,maibé ha’u fiar katak jerasaun founsei bele halo avaliasaun pragmátikano estratéjiku ba asuntu ne’ebé itaatu diskute iha enkontru Internasio-nál ba Dahaat no ema barak belemai tuir no hatutu sira nia spandukno hanoin ne’ebá.

Revolusionáriu hotu-hotu ne’ebéharee sala husi partidu molok halobuat ida nia tenke hanoin fali: “Amitenke dada mai joven sanulu resinrua tan!”. Tanba joven foin sa’e deitmak bele hadi’a partidu no ninia li-deransa nia hahalok. Hanesan ne’edeit mak partidu bele hamriik rasikno metin ba enkontru Internasio-nál dahaat.

Testu tomak ne’e sani na’in be-le hetan gratis iha internet: http://www.marx is ts .org/arch ive/trotsky/1937/xx/democent.htm.

Kona-ba rejime no sentralismu demokrátiku>>>>>tutan husi pajina 10

ho idade menor. Husi kazu hirakne’e vitima oitoan liu mak hetankonseling, vitima barak la-hetanapoio moral tamba tauk, moe noameasa.. Violasaun seksual nudartipu violasaun dereitu umanu noviolasaun ba direitu saude repro-dutivu feto nian ne’ebé esensial i

bele fó impaktu negativu ba fizikuno psikolozia moris ema feto nian.

Bazeia ba rezaun Rua iha leten,lia fuan ba dala ikus iha komuni-kadu da imprensa nia laran, sosie-dade sivil hirak ne’e husu atu res-peita difirensias ideas ema hotu-hotu nian tuir buat ne’ebé kon-

sagra iha konstituisaun RDTL nianno buka meius oinsa proteze direituvulneravel sira inklui vida morisoan no inan nian. Sekarik feto idahetan violasaun seksual incestuoinsa? Ou inan ida ne’ebé detetamediku katak partu tenke mateoinsa? Kontinua defende gravene’e ka tenke hapara? Lei kodigupenal abortu nia efisiensia hareehusi parte umana, nia valor lolo’osiha ne’ebé sani nain sira mak tetu.

Abortu Krime Ka La’e?>>>>>tutan husi pajina 4

ne’ebé ró-ahi uza tan sá mak kom-pañia la hili:

Scrubbers (hodi hatún emisaunenxofre) Internal Engine Modifica-tions (IEM), (hodi hatún emisaunÓksidu nitrozu) Exhaust Gas Reci-rculation (EGR) (hodi hatún emi-saun Óksidu nitrozu) Water injec-tion (hodi hatún emisaun Óksidunitrozu)3 Humid Air Motor (HAM)(hodi hatún emisaun Óksidu nitro-zu)4 Selective Catalytic Reduc-tion(SCR) (hodi hatún emisaun Óksidunitrozu)5

Teknolojia ne’ebé rekoñesidu ihamundu tomak6 nudar teknolojiadi’ak hodi hatún emisaun gas estufa?

Tuir informasaun husi publika-saun no peskiza sientífiku oioinkona-ba teknolojia ne’ebé disponí-vel ba Sentral elétriku hosi hatúnno hamenus emisaun gas estufaita haree katak ita bele hatún kuan-tidade morun balun ne’ebé sai husixaminé karik ita uza:

Electrostatic precipitators (hodita’es morun balun) Dustremoval(hodi hatún ahi-kelan),

Fabric filters (hena balun hodita’es morun), no seluk tan.

Biar teknolojia ne’e bele hasa’emorun balun, teknolojia ne’e lahasa’e morun hotu. Nune’e moosGovernu tenke hanoin-tetu moloksimu proposta ne’ebé kompañia fóba sira. Dala barak kompañia pre-okupa deit ho halo osan, no la taumatan didi’ak ba ita nia ambiente.

Ho informasaun ne’e kla’ak ha-karak hato’o ba sani na’in katakba kestaun hanesan kestaun ték-nika ida hanesan poluisaun, Go-vernu husi nasaun hotu-hotu bai-bain husu konsellu tékniku husiespesialista akadémiku no husiindústria hodi hatene se buat ne’ebékompañia hakerek loos ka la’e nose teknolojia ne’ebé kompañiapropoin di’ak ka la’e ba nasaun niaambiente.

Ho informasaun ne’ebé kla’akhato’o ba Sani na’in, parese katakGovernu Timor-Leste la preokupadidi’ak atu husu opiniaun ba emaseluk kona-ba projetu ne’e, nonune’e moos sira dala ruma hili

dalan ne’ebé sala, no dalan ne’ebéhalo katak Governu rasik hakarakhala’o ida ne’ebé inkonstutisionál(tuir ita nia konstituisaun ita hotuiha direitu atu moris iha meiu-ambiente ho poluisaun laek) none’ebé viola fali direitu interna-sionál (konvensaun alterasaunklimátiku no protokolu kiotu).

Se jornál kla’ak, jornál ida horekursu limitadu, ho esperiénsiauitoan bele hatudu evidénsia katakplanu kompañia hodi proteje itania ambiente la di’ak, sá sala makespesialista no tékniku sira belehetan iha Kompañia nia planu hodiproteje meiu-ambiente iha Timor-Leste?

Jornál kla’ak hakarak hato’oObrigadu barak ba elementu husiinstituisaun oioin ne’ebé fó tulunatu hakerek artigu ida ne’e liu-liuba Universidade Tasmania (UTAS),Royal Melbourne Institute of Techno-logy (RMIT), Charles Darwin Uni-versity (CDU), World Bank (WB),Asian Development Bank (ADB),Greenpeace, Haburas Foundationno La’o hamutuk. Ami moos la ha-luha kontributu husi Hamon En-vironmental, ba imi hotu ne’ebé fóinformasaun no ne’ebé sani informa-saun, Obrigadu basuk Wain.

1 Iha peskiza ne’ebé kla’ak no peskizadór

Haklaken badak kona-ba kompañia niaPlanu atu hamenus emisaun atmosférika>tutan husi pajina 9

husi universidade Tas-mania no RoyalMelbourne Institute of Technology haloiha revista akadémiku nia kona-ba téknikaida ne’e nein ida ko’alia kona-ba téknikaida ne’e, Sani-nain no peskizadór sira beleuzawww.scholar.google.comhodi konfirma ida ne’e2 Iha peskiza ne’ebé kla’ak halo iharevista akadémiku nia kona-ba téknikaida nee nein ida ko’alia kona-ba téknika ida ne’e,Sani-nain no peskizadór sira bele uzawww.scholar.google.com hodi konfirma ida ne’e3 Teknolojia ne’e bele hatún emisaun

entre 30 to’o 50% (fonte: Seas at Risket al. 2008)4 Teknolojia ne’e bele hatún emisaunentre 70 to’o 85% (fonte: ibid.)5 Teknolojia ida ne’e bele hatún emisaunto’o 90% (fonte: ibid.)6 Seas At Risk, Bellona Foundation, NorthSea Foundation, European Environmen-tal Bureau, Swedish NGO Secretariat onAcid Rain, European Federation forTransport and Environment (2008).

Air Pollution from ships.Snabba Tryck, Visby, Sweden.

Naran Gil Alves sai nudarpolemika boot bainhiratama iha estrutura go-vernu actual nudar Mi-nistru Turismu, Komer-siu no Industria. Opozi-

saun hasoru Gil Alves laos deittamba nia involvimentu ativu ihaatividade pro-autonomia maibemos tamba iregularidade ba fozpovu nian.

Tuir relatoriu fiskalizasaun Ko-misaun E Parlamentu Nasional nebeFretilin fo sai iha loron 9 de Feve-reiru iha plenaria katak foz barakmak at iha armazen no husu atuMinisteriu Komersiu, Industria noTurismo atu hatoo esplikasaun baParlamentu Nasional. Ministru ne’erasik la fo importansia ba relatoriufiskalizasaun ne’e.

Governu rasik sosa foz barakliu fali kapasidade armazen nebeiha Timor laran tomak hodi rai fozne’e. Tamba mos kestaun distri-buisaun nebe lao ladiak no foz

nebe barak liu halo MTCI uza fumi-gasaun atu foz hirak ne’e labeleat. Maibe tuir Aniceto Guteres ihaintervensaun iha plenaria (6/03)hateten katak

Bainhira halo fumigasaun ihakondisaun hanesan ita nian, ne’ebeumidade maka’as, bele hamosuproblema seluk ba saude publikatamba aimoruk husi fumigasaunne’e bele kontamina ka tama bafo’os musan, i nune’e bainhira emaha’an bele halo ema moras. Idane’e bele fo’o mos perigu ba inanno inan-feto sira ne’ebe isin-ruatamba aimoruk ne’e bele mos fo’oproblema ba oan kosok sira.

Povu barak nebe iha direitu atuhetan foz hirak ne’e, barak liu mosseidauk hetan foz subsidiu ne’emaibe iha parte seluk foz aat barakiha armazen. Publiku sai hakfodakliu bainhira foz 4000 sakas nebelakon. No iha informasaun katakfoz hirakne’emos too fali rai viziñuIndonesia ho marka MTCI, katak

foz subsidiu ba povu Timor-Leste,Timor-Leste liu husi MTCI fozsubsidiu ne’e ba povu Indonesia.Iha 2008, governu kria fundu esta-bilizasaun ekonomiku hodi sosafoz, folin mina no materiais ba kons-trusaun. Maski Fundu Estabiliza-saun Ekonomiku, Tribunal Rekursudeklara ilegal iha loron 13 Novembru2008, maibe governu konsege uzaosan ho montante USD miloens53.502.

Sai susar liu tan ba Gil Alves,bain-hira buat hirak ne’e akonteseiha tempu hanesan ho masakrelikisa nebe akontese ho 6 Abril1999, nebe milisia ataka igrejaLikisa. Iha tempu neba Gil Alvesnudar portavoz Indonesia hatetenkatak ataka ne’e akontese tambaema tiru uluk husi igreja. Nia hatu-tan katak milisia sira ataka igrejaatu desarma membru CNRT noparte husi prevensaun violensia noauto defezaida. Gill Alves nega katakmilisia ne’e militar Indonesia fo

ba vitima masakre Likisa.Tuir xefi bankada Aniceto Gu-

terres hateten katak politika inter-vensaun falla ona no iha korup-saun barak iha Ministeriu Gill Alvestamba ne’e Fretilin husu atu de-mite ministru ne’e.

FRETILIN Husu Demite Ministru Gill Alves

armas. Iha komemorasaun tinan10 masakre igreja Likisa foin lalaisne’e, vitima sira sinti laran kanekno husu iha justisa ba autor krimiiha 1999. Arsenio Bano iha plena-ria Parlamentu Nasional (7/03) ejijimos ba Gill Alves atu husudeskulpa

Kla’ak Semanal 13 Abril 2009 9KADI

Mário Carrascalão (MC) meresetu’ur iha Vise Primeiru Minis-tru? Opiniaun publika mak ha-lekar iha ita le’et, hatudu MCnu’udar figura di’ak ida ba

kargu ne’e. Editorial jornál Suara Timór-Lorosa’e (02/03/09), ke’e fali faktu istóriabalu atu louva MC hanesan serbisu-na’in,teknokrata, intelektuál, diplomata di’ak, noiha prinsípiu atu kombate korrupsaun. Ne’ehatudu MC nia imajen sorin, no hasubarsorin seluk. Oinsá perfíl MC involve ba po-lítika iha Timór-Leste?

Naran Carrascalão iha istória Timór-Lestesei temi ba beibeik, se ko’alia kona-ba tempuikus kolonializmu Portugál no okupasaunmilitár Indonézia. Maun-alin Carrascalão, niaaman Manuel Carrascalão, hetan depor-tasaun mai Timór-Leste husi ditadór Salazar,tanba involve iha ativista hasoru rezimefaxista iha Portugál. Manuel Carrascalão niamoris, karik ita bele imajina atu hanesannovela Caiúru husi Grácio Ribeiro (1939),ne’ebé konta aventura oioin husi joven ati-vista mak hasoru rezime faxista iha Por-tugál, maibé to’o Timór tanba nu’udar ema-mutin ne’ebé nia moris di’ak liu duké emarai-na’in, nia hahú haluha nia ideolojia polí-tika.2 Sistema kolónial Portugál, halo Ma-nuel Carrascalão bele soin plantasaun kafé,no moris prósperu iha Timór. Nia oan sirahetan asesu ba edukasaun aas iha Europa,ne’ebé ikus mai hetan pozisaun elite ihatempu ne’ebá. Liutiha Revolução dos Cravos(25 de Abríl 1974) mosu iha Portugál, ihaTimór-Leste, maun-alin Carrascalão invol-ve iha Partidu UDT ne’ebé hakarak Timór

Mário Carrascalão Nia Istória Metan:Husi Apoiante Salazar No Suharto Ba Vise PM

Roger Loiluar1 ukun an, maibé iha bandeira Portugál niaokos. Dalan ne’ebé la tuir situasaun reál povuTimór, ne’ebé moris susar tan kolonializmu;nune’e mós la tuir polítika internasionál, tanbaiha tempu ne’ebá kolonializmu iha mundutomak mesak naksobu ona.

Maibé ikus mai infiltrasaun husi rejimefaxista Suharto mai Timór ho propagandakontra-komunista, iha dékada 1970 klaran,MC nakfila-an sai Indonézia nia asulaka.3 Ulukna’in nia sai delegasaun Indonézia ba ONU(1980-82), no sai fali governadór Timor-Timur(1982-1992), ne’ebé MC defende maka’asintegrasaun. Ba objetivu ne’e, MC serbisuba Indonézia, atu halo susesu programaPembangunan (dezenvolvimentu) ho obje-tivu tolu: dahuluk, atu fó lejitima ba integra-saun ho Indonézia; daruak, atu hadau Timor-oan nia fuan, katak estadu Indonézia hofuan duni atu dezenvolve Timór-Leste; nodatoluk, atu hatudu ba mundu internasionálkatak integrasaun Timór-Leste - Indonéziaho volontáriu, la’ós liu dalan aneksasaun.4

Iha MC nia liman, aselerasaun dezen-volvimentu iha Timór bele hala’o, maski iharezultadu negativu. Faktu hatudu, iha emalubun de’it ne’ebé apoiante integrasaun,mak bele goza liu iha tempu ne’ebá nst; mai-bé importánsia atu ita hanoin, mak hodinaran dezenvolvimentu, la fó fatin ba as-pirasaun povu Timór-Leste atu ukun rasik-an; ho folin Timor-oan besik rihun atus ruamak mate. Porezemplu, iha tempu MC nu’udargovernadór, militar Indonézia tiru jovenTimoroan ne’ebé hala’o manifestasaun pa-sifika iha semitériu Santa Cruz, Dili, 1991.Se tuir MC, la’os nia kbiit atu kontrola militárIndonézia, entaun ita husu dala ida tan. Oinsáho prezensa okupasaun Indonézia iha Timór-Leste; sé maka sai asulaka Indonézia nian?

Faktu hirak ne’e, hatudu momoos katak MCla hola parte iha rezisténsia ba ukun rasik-an,no la hatene situasaun reál povu aileba ne’ebédurante okupasaun Indonézia hetan opresaun,maibé luta ho dignidade atu liberta nia-an.Faktu seluk, mós hatudu MC ikusmai hahúhala’o kolaborasaun ho rezisténsia, liuliu ihamomentu CNRM nakfila ba CNRT iha tinan1998. Ne’e ita bele haree nu’udar karateroportunista, hanesan mós MC sai asulakaIndonézia nian. Tanba estrutura podér maknia sadere, hahu nakdoko no la fó vantajenba nia pozisaun elite. Aleinde ne’e, progra-ma dezenvolvimentu iha aspetu pozitivu,maka fó bolsa-estudu ba Timoroan atueskola iha Indonézia, maibé ho objetivu atuhadook joven Timoroan husi rede klandes-tina; no akaba nia eskola fila mai Timór homentalidade ema Indonézia. Sóke ho kon-xiénsia atu liberta nia rain, no sadere nafa-tin ba rezisténsia povu, mak halo estudanteTimoroan iha Indonézia, organiza-an no lutaba independénsia.

Faktu hirak ne’e, ema balu hakarak hakoino haree de’it ba futuru, tan sira moe atuharee ba kotuk. Maibé iha parte seluk, siramós iha interese ba istória. Tanba sé makkaer istória, nia mak kaer podér. Sira ha-karak hakoi tia sira nia istória aat, no temide’it faktu balu ne’ebé di’ak, atu fó lejitimaba podér ne’ebé iha sira nia liman.

Maibé iróniku, bainhira foti MC atu hane-san fali profeta João Baptista, ne’ebé hakilariha rai-fuik maran, atu “hamoos korrupsauniha AMP”. Ita hein de’it. Ministru balu hoindikasaun halo korrupsaun mós bele hein,katak sei hetan lais lori ba tribunál. Ezemplumak jornál STL hato’o ona. MC konsegeharuka kaer Letkol Azis (Baret Merah-Ko-passus) iha tempu Indonézia. Se MC fó

susesu atu kombate korrupsaun iha AMP,ita hi’it xapeu ba nia. Maibé ita sei la halotuir jornál STL, ne’ebé naran louva MC tannia hetan premiu Bintang Mahaputra Pem-bangunan husi ditadór Suharto. Basá asu-fuik mak admira asu-fuik; ka mentalidadefaxista mak bele admira faxista seluk.5 SeMC patriota ida, uluk nia fó fila ona premiune’e ba Suharto, hanesan ativista Indoné-zia, George J. ‘Rai-Lakan’ Aditjondro, fó filapremiu meiu-ambiente Kalpataru iha tinan1987, tanba programa dezenvolvimentu ihaIndonézia viola direitu-umanu no estragameiu-ambiente.

Faktu hirak ne’e, la bele hasubar no ha-tudu balu de’it. Basá halo ita sai haluha-dór (amnesia sejarah). Ne’e la fó vantajen.Tanba istória mak mestre di’ak, atu kom-prende situasaun agora, no fó espíritu atulao ba-oin, iha tempu dame ka krize laran;ka tempu agora sabraut liu, no presizaprofeta Carrascalão?

1 Hakerek-na’in eis-alunu/alumni Faculdade de Letras- Departamento Hístória, Universidade Sanata Dharma,Jogjakarta, Indonézia.2 João Paulo. T. Esperança., ‘Haree Liu De’it baLiteratura kona-ba Timór’, Semanário Várzea deLetras, 8 de Setembro de 2004.3 Asulaka husi liafuan Tetun Terik.Lia-Portugés = aliado; lia-Malaiu = sekutu.4 João Mariano de Sousa Saldanha., Ekonomi PolitikPembangunan Timor Timur. Sinar Harapan: Jakarta1994. 92-935 Fraze ne’e, foti husi diskursu D.N. Aidit, ne’ebé hatanba Mohamad Hatta (Vise Prezidente Indonézia daruak)iha tinan 1957, kona-ba ‘Peristiwa Madiun 1948– Peristiwa Sumatera 1956’, iha D. N. Aidit nst.,PKI Korban Perang Dingin (Sejarah Peris-tiwa Madiun1948). Era Publisher: Jakarta. 2001. 21.

Hanesan Sani Na’in sani tiha ona iha jornál oioin, sentrál elétriku uza kombustível pezadu hamosu im- paktu negativu makás ba meiu ambiente iha nasaun barak. Biar

governu rekoñese katak, afinál sentrál elétrikune’ebé sira hola bele hamosu problema balunba meiu-ambiente iha Timor-Leste, lideransaAMP hili nafatin atu kontinua uza jeradór hoteknolojia sunu mina-todan tanba tuir sira niajustifikasaun ita bele hamenus poluisaun husisentrál ne’e ho hahalok no jestaun ambientáldi’ak. Ida ne’e klaru.

Iha loron 17 Marsu Prezidente Repúblika,Dr. Ramos-Horta tenik iha parlamentu katak«Ezijénsia ida ne’ebé Governu halo ba kom-pañia ne’e mak katak sira tenke organizaplanu tékniku ida hodi hamenus no halakonimpaktu negativu ba meiu-ambiente». Tuirdiskursu ne’e Prezidente Repúblika hakarakfó hatene katak tuir Governu nia haklaken bania, Governu ezije ba kompañia atu halo planuatu hamenus impaktu ba ambiente molokGovernu asina kontratu ho kompañia ne’e.

Tuir informasaun ne’ebé kla’ak hetanGovernu asina kontratu ne’e iha loron 25Outubru tinan 2008 (fulan ida molok Orsa-mentu Jeral Estadu tama ba ParlamentuNasionál) no kontratu ida ne’e nia númerumak No.RDTL-812931.

Sosiedade Sivíl too ohin loron seidaukhetan kopia kontratu hodi hatene sá ida

Haklaken badak kona-ba kompañia niaPlanu atu hamenus emisaun atmosférikaRui Pinto loloos mak hakerek iha kontratu nia laran

kona-ba medidas atu proteje meiu-am-biente. Buat ne’ebé Sosiedade Sivíl hetanmak Rezumu Proposta (Proposal outline).Rezumu ne’e ONG nasionál La’o hamutukfasilita ba ema hotu-hotu tuir sira nia web-site (www.laohamutuk.org). Iha Rezumuproposta ita hetan sá medida téknika makkompañia hato’o hodi hasoru ezijénsia Go-vernu nian hodi proteje meiu-ambiente, noiha artigu ne’e kla’ak sei haklaken katak dalaruma medida ne’e natoon.

Karik ita sani Project Outline (rezumu projetu)ne’ebé Kompañia China Nuclear 22nd fó baGovernu, ita haree katak parte ne’ebé hatetemomoos kona-ba sá ida mak kompañia hanoinatu halo hodi hamenus poluisaun dokumentu idane’e ki’ik la halimar (pájina 4) no bainhira itaanaliza didi’ak pájina 4 ne’e, pájina ne’e la esplikadidi’ak sá ida loloos mak sira atu halo hodihamenus ka hamenus no hapara poluisaun ruane’e atu mosu iha Timor-Leste.

Bainhira ita haree lala’ok sentrál elétrikuida ita haree katak sentrál hamosu poluisaunrua, ne’ebé iha Inglés ema dehan “end ofstack” (ne’ebé sa’e husi xaminé) no “end ofpipe” (ne’ebé sai husi kanalizasaun “kanali-zasaun” sira ne’e). Kompañia rasik rekoñesekatak poluisaun rua ne’e bele mosu duni nohaktenik katak sentrál hamosu 1) poluisaunatmosférika (sa’e husi xaminé), 2) poluisaunbee (sai husi kanalizasaun bee foer nian).Iha artigu ne’e kla’ak focus iha teknolojiane’ebé kompañia hili atu hamenus poluisaunatmosférika, iha futuru Kla’ak sei fó enfoke

ba teknolojia atu hamenus poluisaun bee.Ba poluisaun atmosférika kompañia sira

dehan katak sira atu uza teknolojia:a) “high-speed centrifugal oil sepa-

rator” hodi hasa’e buat foer balun husi mina-todan b) “heavy oil grinding”, hodi hatún po-luisaun atmosférika.

a) Sá ida mak “HIGH-SPEED CENTRIFUGAL

OIL SEPARATOR”? Ida ne’e mak teknolojia idahodi haketak impureza balun husi mina-todan nia laran molok hatama fali hodi sunuiha jeradór nia laran. Bainhira impureza ba-rak tama ba jeradór hodi halo eletrisidadepoluisaun mosu.

Hanesan artigu seluk kona-ba poluisaunhusi sentrál elétriku, impureza problemaida ne’ebé importante atu rezolve duni,maibé problema ne’ebé importante liu makpersentajen Enxofre (S) iha mina-todan nialaran, enxofre venenu ida ne’ebé perigozuliu ba saúde publika no ba ambiente.

Tuir informasaun ne’ebé kla’ak hetanHigh-speed centrifugal oil separator1 lahaketak no hata’es enxofre, nune’e, biarteknolojia bele impureza balun (hanesanbuat isin balun) nia la hamenus Enxofre.Se enxofre mak venenu ne’ebé importanteliu atu hatún husi emisaun ba atmosfera,no se teknolojia la hatún emisaun enxofre,ita bele dehan katak Governu la hanoin-tetumolok asina, tanba bainhira kompañia hiliteknolojia ne’e sira la kumpre ho ezijénsiaGovernu nian atu tau matan ba ambiente.Nune’e moos bainhira kompañia hili tekno-

lojia ida ne’e, tanba teknolojia ne’e la haparano hatún emisaun gas estufa kompañia violafali buat ne’ebé hakerek iha protokolu kiotu,buat ne’ebé sai ukun ba Timor-Leste.

Iha nasaun sira seluk, porezemplu nasaunmembru Uniaun Europeia Sentrál Elétrikune’ebé harii liu-tiha tinan 2003, ne’ebé uzamina todan no ho kapasidade liu 50 me-gawatts tenke uza mina-todan ho persen-tajen enxofre entre 0.1-0.5%, no bainhiraSentrál Elétriku boot liu 50 Estadu membruUniaun Europeia tenke hili persentajen dalaruma ki’ik liu fali 0.1 %. Karik Timor-Lestetenke halo lejislasaun ne’ebé bandu indús-tria uza mina-todan ho persentajen enxofreliu-fali 0.1 %. Parlamentu Nasionál, ho niakna’ar hodi halo ukun bele halo ida ne’eenvés de hakilar tun sa’e, tarata malu nosukat kole no terus uluk nian.

b) Sá ida mak “HEAVY OIL GRINDING2”?Kompañia rasik hatete katak teknolojia“Heavy oil grinding” ema la uza iha sentrálelétriku, no katak tuir loloos ema uza iharó ahi. Tuir kompañia nia haklaken teknolojiane’e hadulas mina-todan hodi halo ki’ik hodijeradór bele sunu nia didi’ak ho hamenusprodusaun poluisaun. Tuir kla’ak nia peskizakona-ba teknolojia ida ne’e, no informasaunhusi International Marine Organization,European Federation for transport andenvironment, Seas at Risk no North SeaFoundation nein organizasaun ida temikona-ba teknolojia ida ne’ebé kompañiaXina Nuclear 22nd ltd hato’o katak sira atuuza iha Timor-Leste.

Teknolojia ida ne’e natoon, se teknolojiane’e eziste duni la hatún emisaun gasestufa, nune’e moos teknolojia ida ne’eviola fali buat ne’ebé hakerek iha protokolukiotu. Semkompañia hakarak uza teknolojia

>Kontinua ba iha pajina 8

Kla’ak Semanal 13 Abril 200910 LISAN

Rui Pinto

Metchi-Uru (fulan Metchi)

Ohin loron ita, (jera-saun foin sa’e) uzalia-portugés hodisura tempu (bain)liu-liu fulan. Ohin

loron ita uza lia-portugés hodi temifulan nia laran. Ita sei susar atu ha-noin fali halo nusa mak ita surabain no fulan iha tinan ida nia laraniha ita nia lia rasik. Kadavés ha’uhusu ba kolega sira husi ha’u niaotas: “Fulan ne’e, iha bolu nia lian,fulan ne’e naran sá ida?” Ema sem-pre hatán lia-husu ne’e ho lia-por-tugés: “Fulan ne’e, ami bolu fulan-Marsu”.

Tuir loloos, karik ita haree ka-lendáriu husi dalen Timor-Lestenian ita hetan informasaun barakno kapás kona-ba ita nia bei’alania hahalok-uluk no importánsiahusi hahalok balun, serimónia no

ritual basuk ba sira nia moris loro-loron. Ezemplu ida, ita bele fó husilia-Fataluku.

Iha Lore, ema ne’ebé helane’ebá, temi Metchi-Uru envésde fulan Marsu (Metchi iha lia-Fataluku dehan ular-tasi; no Uruiha lia-Fataluku hatete fulan). SaniNa’in sira bele husu tan sá mak emaiha Lore tau naran fulan ida hane-san “fulan ular-tasi” nian? Sá im-portánsia mak ular-tasi iha, ba sirania moris ne’ebá?

Hanesan iha rai seluk, hanesanLombok, Sumba no Ambon Ular-Tasi (Eunice viridis) barak mosuiha tasi laran. Iha tinan 1993, sien-tista ida naran Jekti hamutuk hokolega sientista seluk hetan katakUlar-Tasi barak duni mosu iha fulanMarsu, sira sura liu fali ular 60 ihametru kuadradu ida.

Tuir ema Lore nia esperiénsiano sira nia bei’ala nia matenek,ular-tasi ne’e mai loron lima liu-

Bainhira fulan di’ak ona hodikaer Metchi, (loron lima liu-tihafulan naroman) ema futu Akadiru,Tali no Nuu tahan maran hamutuk,no kalan, sira sunu tahan ne’e hodi

1 Monk, K., Fretes, K., Reksodiharto-Lilley, G. (1997). The Ecology of NusaTenggara and Maluku. Periplus Editions.

tiha fulan naroman ikus iha fulanFevereiru ka loron lima liu-tihafulan naroman dahuluk iha fulanMarsu. Fulan “Metchi” hatudu fenó-menu mesak ida ne’ebé mosu dala-ida tinan-tinan1.

Molok ema husi Lore tama bafulan “Metchi” nian, ema Lore hotu-hotu no ema husi fatin besik nodook, tun husi foho-tutun ba tasi-ibun hodi tebe-dai iha kalan nohananu atu bolu “Metchi” ba tasi-ibun. Iha Tebe-tebe ema halo kritikamakás tuir istória kómiku barakkona-ba ema balun nia hahalok du-rante fulan kotuk liu-ba, no hatetekatak karik ema ida halo buat a’atba nia uma kain ka suku “Metchi”la mai, no ema labele ona kaer niahodi han.

roman tasi-ibun hodi fó naromanba ema atu kaer Metchi. BiarMetchi la’ós hahán ida ne’ebé im-portante tebetebes ba ema Lorenia dieta alimentár ema Lore ha-ree “Metchi” nudar lamak, hahánfurak no raru ida, ne’ebé sira buduno halo hanesan balxaun. FulanMetchi no tempu suru-Metchi tem-pu ida ne’ebé importante tebesba família sira atu koñese maluka hasoru malu hodi tesi-lia (lia-Fataluku dehan luku-luku). Du-rante tempu ne’e moos feto-raan

no mane klosan sira bele koñesemalu no ko’alia kalan tomak. TuirAdat Lore, mane klosan no feto-raan sira bele ko’alia maibé labelebook malu tan, se ida ne’e mosutinan oin mai Metchi la mai ona,no família sira dook malu no labeleona kaer Metchi.

Ilas 1: Feto ida haroman tasi ba nia oan sira hodi kaer “Metchi” iha Lore

Sá ida mak Leon Trotsky bele hato’o ba movimentu“mu-dansa” iha partidu balun nia laran?

Iha edisaun seluk jornálkla’ak hato’o ba sani na’intestu rua: testu dahulukkona-ba Leon Trotsky niamoris, no testu ikus mak

tradusaun makerek ida husi Trotskyho títulu “Loron Kmanek ne’e”. Ihaedisaun seluk ami moos dehan ka-tak haburas, Trotsky fó kontributumakás teoria Marksista no kataknia, hamutuk ho Lenin sira lideraRevolusaun Outubru nian iha Rúsia.Tuir loloos Trotsky famozu liu tanbania sai membru fundadór ba ezér-situ vermellu, no iha Testu “LoronKmanek ne’e” nia ko’alia kona-basira nia vitória kontra forsa opresóraiha Rúsia.

Iha semana ne’e kla’ak hili atutradús testu seluk ida ne’ebé Trot-sky hakerek iha 1937, ne’ebé biartestu ne’e antigu liu, nia sei váliduba realidade demokrasia no ativi-dade polítika iha Timor-Leste, liu-liu movimentu balun iha partidu maio-ritáriu nia laran. Movimentu ne’ebé

kla’ak refere mak movimentu “mu-dansa” ne’ebé foin daudaun mosufali iha jornál. Testu ne’ebé ami tra-dús semana ne’e nia títulu mak“kona-ba sentralismu demokrátiku”.Testu ne’e hanesan surat ida ne’ebéTrotsky hato’o ba revista ida naranSociallist Appeal (apelu sosialista)nudar hatán ba lia-husu husi mili-tante husi nia partidu.

Karik sani na’in iha kolega balunne’ebé besik ho elementu sira ne’ebé

Kona-ba rejime no sentralismu demokrátiku

Rui Pinto hola parte iha movimentu “mudansa”ka movimentu seluk tan ne’ebé de-han katak biar sira viola estatutuno manuál partidu sira sei konside-ra a’an nudar militante ba partidune’ebé sira kontra fali: favór sanina’in, ha’u husu boot ba ita boot hodifó pájina ne’e ba sira hodi sira belesani no hetan testu ne’e. tan testune’e bele loke sira nia hanoin no ha-klean sira nia interpretasaun ba sirania pseudo-movimentu.

Tuir loloos iha testu ne’e Trotskyko’alia uitoan kona-ba konseitu idane’ebé di’ak la halimar, konseitu ne’enia naran mak “revolusaun per-manente”. Konseitu ne’e haklakenkatak revolusaun tenke la’o sempre,nune’e moos ema balun foti lia-fuan“Revolusaun nafatin” nudar slogan baasosiasaun traballadór balun. Trotskyfoti hanoin “revolusaun permanente”husi hakerek husi Georgy Plekha-nov, Karl Marx no Engels2.

1 “My life” autobiography http://www.marxists.org/archive/trotsky/1930/mylife.htm

Iha fulan kotuk liu ba Ha’usimu surat balun husi kama-rada sira ne’ebé foin sa’e none’ebé Ha’u seidauk koñesedi’ak. Iha surat sira ne’e nia

laran, kamarada sira hotu-hotuhakerek kona-ba preokupasaunrejime ida ne’ebé mosu iha partidu

Versaun tetun husi surat ida ne’ebé Leon Trotsky hakerek iha 1937 ba editor revista Socialist Appeal

revolusionáriu nia laran. Iha suratbalun ema kesar katak “la iha de-mokrasia” ka demokrasia laek ihaita nia organizasaun; balun hake-rek katak ita nia “lider” no ema balunmak domina makás ita nia organi-zasaun.

Kamarada sira husu ba Ha’u “sáformula mak ita boot bele fó baami? Fórmula ida ne’ebé di’ak ba

sentralismu demokrátiku no ne’ebéla loke dalan ba interpretasaun idane’ebé bele a’at ba ita nia orga-nizasaun?” Hatán lia-husu ne’e la’ósbuat ne’ebé ita bele dehan katakbuat fasil ida. Tanba tuir loloos, emane’ebé tatoli surat sira ne’e la fóezemplu ezatu ne’ebé hatudu vio-lasaun demokrasia no estatutu or-ganizasaun nian.

Biar ne’e, to’o daudaun, Ha’uharee, no tau matan didi’ak badiskusaun ne’ebé ita boot nia or-ganizasaun fasilita tuir boletín nojornál ne’ebé hato’o ema nia hanoinho liberdade. Ita hetan informa-saun barak iha Boletín ne’e nialaran, informasaun barak liu maihusi reprezentante grupu minoriaida, grupu ida ne’ebé ki’ik oan duni.Kolega sira seluk moos hatete ka-tak situasaun hanesan ida ne’e(katak grupu minoria ida makdomina fali imi nia reklamasaun)moos mosu iha enkontru no dis-kusaun balun ne’ebé ita boot siraorganiza. Ema dehan katak iha dis-kusaun ne’ebá ema la hola desi-zaun. Tuir loloos, ema labele holadesizaun tanba sira tenke haloeleisaun ida livre hodi hamosu kon-ferénsia ida. Se buat ne’e hane-san ne’e, halo nusa mak ita bootsira bele dehan katak ita hetanviolasaun ba prinsípiu demokrá-tiku iha partidu nia laran? Ita susarhatene halo nusa mak lia ne’e mosu.

Dala ruma, tuir buat ne’ebé su-rat hato’o, dalan ida ne’ebé emauza hodi hato’o neon todan, itaharee katak ema ne’ebé reklamatuir loloos la simu katak biar siramoris iha demokrasia nia laransira hola parte iha klibur mino-ritáriu ida. Tuir Ha’u nia espe-riénsia no haree, formasaun grupuminoritáriu buat ida ne’e la di’akduni ba organizasaun, maibé bain-hira ida ne’e mosu ida ne’e deitsignifika katak ita demokrasia laiha?

Ha’u la hanoin katak ha’u belefó ba imi formula, matadalan idaba sentralismu demokrátiku, for-mula ida ne’ebé bele hamenus kon-fuzaun. Partidu, hanesan buat-moris ida, ne’ebé hama’en no ha-buras bainhira nia hasoru no he-tan: obstákulu husi liur no kontra-disaun iha nia laran.

Bainhira krueldade naksobu in-ternasionál daruak no datoluk,ne’ebé buras iha époka ida ne’ebéimperialismu mak domina ida ne’ehamosu difikuldade makás liu faliba Internasionál Dahaat hodi la’o.La iha ema ida ne’ebé bele hato’odalan, ka Matalan hodi halakon di-fikuldade no problema sira ne’e. Re-jime husi partidu ida la tun tomakhusi lalehan, rejime husi partidu idahaburas tuir prosesu ida ne’ebé la’oho luta konstante. Liña polítika iharejime: molok ita halo buat ida itatenke define ita nia problema, noestratéjia, tátika no métodu di’aksira hodi halakon problema ne’e.Nune’e moos forma organizasionáltenke iha kbiit hodi hala’o estra-téjia no tátika ne’ebé ita hanoin atula’o tuir.

Rejime ida nia saúde di’ak bain-hira nia hili polítika ne’ebé loos.Ida ne’e la signifika katak bainhirapartidu ida mosu nia konsege ha-soru no rezolve problema organi-zasionál hotu kedas. Ida ne’e hatu-du deit katak formula ba sentralis-mu demokrátiku tenke dinámiku notenke hato’o partidu sira nia haka-rak, no formula ne’e bele akom-paña no nakfila tuir iha faze de-zenvolvimentu partidu nian.

Ita nunka hetan kahur Demo-krasia ho sentralismu iha sukatne’ebé hanesan. Buat hotu tuir sir-kunstánsia konkretu, tuir situasaunpolítika ohin loron iha nasaun, tuirkbiit partidu nian no nia esperién-sia, tuir nivel husi nia membru, tuirautoridade, lideransa konsege ma-nán dala ida tan. Molok konferénsiaida, bainhira problema mak formu-lasaun liña polítika ba mandatu atumai, demokrasia manán sentralismu.

Bainhira problema mak asaunpolítika, demokrasia mak iha sen-tralismu nia okos. Demokrasia sa’ebainhira partidu sente katak par-

Rui Pinto

>>>>>kontinua ba iha pajina 8

foto: Rui pinto

Kla’ak Semanal 13 Abril 2009 11NASIONAL

Bainhira asisti prosesuke’e ruin iha tempone’eba, mezmu too batarde ona, kuandu ha-ree fatin ne’e, hau (jor-

nalista kla’ak-red) hanoin hikas falimuzika ida ne’ebé banda Pa-puaida hananu; “Pusara tak ber-namakau ditinggalkan terlantar penuhdebu, pusara tak bernama siapapemilikmu sejak itu pahla-wan”.

Ne’e mak Simeteriu Hera, ma-lirin, fuik no silensiu maibe sai fatintestamuna ida ba brutalizmu rezi-me militar Indonezia iha rai dobenTimor Lorosa’e.

Ekipa ne’ebé durante ne’e ser-visu hodi rekola no buka tuir materuin 12 de Novembro (massacreSanta Cruz-red) mai husi Univer-sidade Victoria Australia no ekipaforensik Arjentina. Bazeia ba re-zultadu ne’ebé fó sai liu husi kon-ferensia da imprensa iha HotelTurismu, Bidau, semana hirak liuba, ekipa ne’e konsege hetan materuin vitima masakre Santa Cruzhamutuk Sanulu resin Ne’e (16).Tuir rezultadu ne’ebé fó sai katak,numeru mate ruin ne’ebé diskonfiahakoi iha simiteriu Hera hamutukSanulu resin Ualu (18) maibe rea-lidade ekipa forensik ne’e konsegedeteta no hetan deit ruin ho numeruhanesan refere iha leten, i rai kuakTolu ho kondisaun mamuk.

Konaba sexu husi mate ruinSanulu resin Ne’en ne’ebé hetan,Xefi komisaun 12 de Novembro,Gregorio Saldanha, isplika katak,kuandu baihira hala’o prosesuke’e, balu diskonfia ho sexu femi-nismu (feto-red) tanba hare’e husiroupa ne’ebé ruin hirak balu hata-

is. Maibe atu hatene identidadelolo’os tuir Saldanha, remata tihaanaliza no ezaminasaun mak eki-pa forensik ne’e foin publika basidadaun hotu-hotu konaba maneno feto hira, idade no matebian niana-ran.

Iha nia komentariu ba TVTLse-mana hirak liu ba bainhira ha-lao tomada de pose, Primeiru Mi-nistru hatete katak, ruin hirak ne’eseidauk bele identifika hanesanruin husi masakre Santa Cruztamba dala ruma bele mós ruinhusi kazu 1975 ou bele mós ruintrajedia 1999.

Relasiona ho komentariu Pri-meiru Ministru nian, Saldanha afir-ma katak, ida ne’e normal tanbaso’o ekipa forensik mak bele fósai rezultadu bainhira liu tiha eta-pe ezaminasaun no analiza, kataksira ne’e mate iha dekade ida ne’ebé.Tuir Saldanha, Prezidente no Pri-meiru Ministro fó ona konfiansaba ekipa ne’e tanba ne’e sira makiha kompetensia atu isplika, “Agoraita labele halo konkluzaun oioinhodi hatete katak ida ne’e se’enian, feto ka mane, mau hu’u ka lamau hu’u, ita premature liu”, tenikSaldanha.

Area ne’ebé mak durante ne’ekonesidu hanesan fatin (kuburanmasal-red) ba heroi 12 Novembro,alende Hera, Tibar nudar mós fa-tin ne’ebé mak diskonfia hanesanfatin sekretu ne’ebé mak militarIndonezia sira uza hodi hakoi vitimamasakre Santa Cruz. Maibe bain-hira ekipa halo prosesu ke’e ihaarea Tibar, rezultadu la hatudu buatida. Hatan ba kestaun ida ne’e,saldanha ne’ebé mak durante ne’efó nia tempo tomak hodi akompañaekipa durante prosesu ke’e no bukamate ruin haktuir katak, dala ruma

iha Tibar, maibe fatin ita ke’e maklalo’os tanba laiha evidensia no tes-tamuñu ne’ebé forte no klaru katakfatin mak ne’e. Tanba tuir eis prizo-neiru Cipinang, Indonezia ne’e katak,karik bele mós iha fatin seluk alendeTibar, tanba bainhira ekipa ne’e baiha ne’eba (Tibar-red) bazeia bainformasaun husi populasaun lokálinklui informasaun ne’ebé uluk la’otiha ona iha Timor ne’ebé hatete Tibarfatin ida mós.

Konaba total numeru manifes-tante ne’ebé mate iha tempo ne’eba(12 Novembro 1991-red) tuir Sal-danha, ofisialmente militar Indoneziauluk publika ona hamutuk ema Sanuluresin Sia deit, mais depois kuandu KPNmai Timor numeru ne’e muda fali baLima Nulu. “Mais ita nia kalkumentuliu ida ne’e”, tenik Saldanha. Teknika-mente oinsa atu suporta servisu fo-rensik nian hodi koñese lolo’os ruinne’ebé ke’e ona, tuir saldanha familiasira tenke ajuda ekipa ho dalan ha-nesan;

Familia tenke fó informasaun baekipa forensik, halo intervista ho eki-pa forensik, Familia tenke hateneidentidade matebian nian (nihan,sexu, roupa ne’ebé momentu mate-bian hatais no sst)

Familia rasik tenke fó ran baekipa forensik hodi halo ezamina-saun para hatene matebian ne’e se’enian.

Prioridade ida ne’ebé komisaun12 Novembro ho ekipa ne’e sei-dauk rezolve tuir saldanha mak ha-nesan numeru ruin ne’ebé hetan honumeru ki’ik oan liu. “Ida ne’e nudarservisu boot ida iha ami nia kabas, ihanesan responsabilidade ami seibuka nafatin”, tenik Saldanha. Konabaprosesu final husi servisu ne’ebé hala’odau-daun, komisaun ne’e sei konsultaho familia no governu atu kria fatin

Hera Fatin Heroiavan PEDRO

NOTA de PROTESTOHusi: Organizasaun Popular da Mulher /feto Timor (OPMT).OPMT apoia deklarasaun ne’ebé maka hato’o husi komisaun organizadora

resistensia veteranus nian ne’ebé fó sai iha jornal nasional Diario iha dia, 04 deMarsu 2009, relasiona ho medalha ne’ebé maka agora iha funu na’in ba inte-grasaun Sr. Eurico Guterres nia liman.

Atitude ida ne’e hatudu katak, nai ulun ida ne’ebé deit ou ema ida ne’ebédeit maka fó kondekorasaun ne’e ba ema ne’ebé maka la-merese, ida ne’ehatudu katak sira rasik maka hatu’un no sama dignidade rezistensia nian noran ne’ebé fakar iha tinan Ruanulu resin Hat nia laran.

OPMT reprezenta primeiru grupu feto Timor-Leste nian ne’ebé hamrikiha 1975 hodi defende ba independensia rai ida ne’e nian hodi fó nia isin noran ne’ebé fakar durante iha luta ne’e, terus iha kadeia, sai faluk no lakun niaoan sira hodi bele atinzi ita nia ukun rasik an, la-simu e la-rekoñese emane’ebé maka defende integrasaun no agora sai sidadaun Indonesia atusimu fali prestizio no honra ba povu Maubere no Buibere nia terus.

OPMT konsidera aktu ida ne’e hanesan insultu boot ba feto maluk ne’ebésai vitima ne’ebé Eurico Guterres rasik viola no hafoer prestizio no dignidadefeto Buibere Timor nian no povu em jeral.

Neduni, OPMT eziji ba nai ulun sira ne’ebé agora tu’ur iha poder atu: 1.Halo investigasaun kedas ba kazu ida ne’e 2.Fó esplikasaun lolo’os ba feto Timor no povu terus nain tomak

tamba-sa maka medalha ne’e monu ba sr. Eurico Guterres nia liman 3. Se’e maka fó medalha ne’e, tenke responsabiliza ba nia aktu;Karik laiha klarifikasaun lolo’os husi nai ulun sira, ami OPMT fó apoia tomak

ba grupu resistensia hodi fó fila hikas hotu medalha sira ne’ebé simu tiha onatamba medalha ne’e laiha valor tiha ona. Tamba ita la fó honra ba povuMaubere no Buibere nia terus no nia mate ba rai ida ne’e.

ida ba matebian sira. “Tau sira iha fatinne’ebé merese, tempat yang pantasbuat mereka, monumen sudah pastitanba hau ko’alia rasik ho PM katakmonumen tenke halo iha Santa Cruz”,tenik Saldanha garantia.

Hatan ba problema kondeko-rasaun ordem Lorico Asuwai’in (me-dalha ba subrivente 12 Novembro-red) ne’ebé monu iha eis koman-dante milisi pro Jakarta, Eurico Gu-

terres nia liman, tuir rumoris ne’ebédespala, medalha ne’e entrega baGuterres husi ema iha rai laran. TuirSaldanha katak, hau nia opiniaun,hau la konkorda ho ida ne’e se’e mi-nistru ruma ou se’e deit mak involve.Konaba kondekorasaun ne’ebéEurico Guterres simu, oragnizasaunfeto OPMT hato’o mós sira nia po-zisaun liu husi nota da protesta ha-nesan tuir mai ne’e:

Abaxio assinados……………

Merita Alves ……………….Maria Maia Reis ……………Maria da silva …………….Rita Doutel Sarmento ………Josefa kaibête ……………….Maria da C. Cabral …………Joaguina da Cunha ………..

Clara de C. Ximenes ……..Maria de F.C. Soares ………Helena V. Nunes ………Carlota Fernandes ………. Aicha Basarewan. ………….Marguita Soares ………..Amelia Pinto …………..M. solak c.s. Fernandes ……….Regina Dumeus …………..

Malisan husi mina rai

Nasaun kiik iha Asiasudeste Timor Loro-sae, neebee makkonhese mos nudarTimor-Leste, hatene

ona terus no lakon esperansa. Rainnee riku ho povu kiak – kiak rabatrai. Depois de tinan 24 okupasaunbrutal husi nia viziñu bot Indonesia,ukun rasik aan lori mos esperansano mehi barak. Ilha nee nia rikusoin mos lori tan expetativa barak.

Iha tinan rua foin liu ba rain neesimu media $1.1 billaun tintinanResitas husi mina rai no gas. Idanee bot diak se ita ita hare ba Po-pulasaun idaneebe kiik liu tan bamillaun ida deit.

Maibe, povu nee, neebe terushodi kleur ona, la hare riku soin neeiha sira nia moris. Desemprego makbarak nafatin, to’o 80 persentu ihaDili, no foho no kampu sira soi heladeit. Maske kiak nee kondisaunmoris bai bain ona ba maioria povu,ema lubun itoan neebe sai riku losMoi laiha husi osan mina rai neebefakar tuun mos moris besibesikkiak nee.

Kresimentu ho osan mina rai no prostituisaun labarik iha Timor-Leste Loro Horta Enkuantu povu barak liu mak

moris ho dolar ida loroloron deit,assessores 350 neebe GovernuTimor nian kontrata hetan salariesbot to’o $20,000 fulafulan, en-kuantu funsinarius Governu nianlau ba lau mae ho Lexus, Merce-des no kareta traksaun bot luxunian iha dalan ho kuak barak ihaDili laran. Ahi mate bebeik, dala-ruma bele ahi mate dala sanuluresin rua iha loron ida deit.

Ema riku lubun itoan nee neebemoris iha kiak nia klaran haburasona prostituisaun no ema visiaduba drogas.

Besik eskola mane bot hein ihacareta laran ba labarik feto oansira atu habesik aan ba sira. Fetoeskolante oan ida konta mai hau,“ami koalia ho sira no hatete basira katak ami presiza sapatu founatu ba festa. Ami ba ho sira nohalo buat nee no hetan ami niasapatus. Iha infromasaun katakfeto oan balun fa’an a’an ona atuhetan deit $5. Iha foho jornalistasira halo reportagem ona katakiha kasus barak neebe feto oanho tinan 10 deit fa’an a’an onaho folin $1.

Hanesan journalista ida halo

reportagem: “Iha distritu aman noinan depois simu osan tu’ur heiniha varanda enkuantu ema usa helasira nian oan feto iha uma laran.Kiak iha rain nee aat too iha nee.”

Trafiku ba feto oan sira nee ha-mosu nudar problema seriu liu. Oanfeto 18 hetan salva iha fronteira hoIndonesia bainhira ema trafikanteestranjeiru koko lori sira sai. Iha rainida neebe katoliku liu assuntu pros-tituisaun nee ema taka tilun ba. Fetobarak mak hetan abusus no viola-saun husi polisia. Sira tauk keixa nomos munafik social mos halo pro-blema aat liu ba sira se sira halokeixa ruma.

Feto nia kondisaun iha Timor-Leste, aat liu iha neebe neebe deit.Violensia domestika kontra feto iharain nee a’as liu iha mundu tomak,ho prisioneirus neebe iha komarkahoras dadaun tanba hetan konde-nasaun violasaun sexual ka violensiadomestika.

“I went to pick up Chinese girlsmany times for a maobot (bigbrother)”

How big I ask him. A minister?“Bot diak” “bigger” he replies.

Tanba tuir boatu sulun nain botbarak iha rain nee mos buka feto

prostituita, entaun problema saisusar atu resolve mos. Iha boatusbarak bebeik katak ema bot husigovernu ba bebeik fatin bar pros-tituisaun neebe Timor oan fetoservisu no mos feto prostituitas husiIndonesia, Tailandia, Xina noFilipino. Polisia Timor oan husi forsaelite CSP neebe iha knar fo pro-tesaun ba VIP sira dehan ba hauho hamnasa goza: “Hau ba hiit onafeto Xina dalan barak ba maun botida.” Bot oin sa hau husu nia. Mi-nistru ka? “Botdiak” nia hatan.

Habitu lau ba lau mai kalan botlideransa Timor oan sira nian neehalo Fraku fali tentativas atu tulunfeto timor oan sira, neebe depoisde sira hetan violasaun sexual nohumiliasaun husi military Indone-sia nian, agora ita hare fali sira nialider rasik no hanaran a’an liber-tador fila sira nia kotuk ba sira fali.Feto barak mak lakon dadauk en-kuantu sira nia lider hatudu aanhanesan riku.

Rain ida nee mos sai ba bebeikatraisaun bot ba prostituitas husiestranjeiru neebe sindikatu krimeorganizadu husi asia Sudeste loritama. Tuir Fundasaun Alola, ONGida neebe Primeiru Ministru Gusmao

nia feen mak lidera, liu feto pros-tituita 200 iha Timor laran ona –barak liu mak kontra sira nia ha-karak. Alola organizasaun ida karua deit mak tau matan ba pro-blema neebefeto Timor oan noestranjeiru sira hasoru.

Bainhira hau sai husi diskotekaida iha Dili hau hare labarik fetooan ida neebe ho tinan la liu tinanualu kaer hela nia alin mane kiik-oan, Neebe tinan haat karik, nialiman.

Hau husu sira halo saida tukutolu dadersan hanesan neeba,“Lolos imi iha uma”, hau dehan basira. Nia hatan “ami presiza osanatu sosa hahan.”

Hau husu tan, no depois husudalan hirak tan, feto oan nee hatanmai hau ho inosensia iha nia matanlaran. “Hau nia maun mak harukahau, nia hein iha dalan sorin neeba,sei hau fila ba sem hetan osan niabaku hau didiak.” Hau fo $5 ba niano lau liu maibe hau hanoin helase hau halo los ka lae. Labarik oansira lolos labele iha dalan hanesannee, pelo menos iha rain ida neeberiku ho mina rai.

Kla’ak Semanal 13 Abril 200912 N A S I O N A L

Depois governuAMP ukun,tamaona iha tinanrua nia laran,ne’ebe tuir par-

tidu Fretilin nia haree katakkorrupsaun buras ba bebeik.Sasán barak maka lakon nopovu kiak mukit ba bebeik.Fretilin sempre esforsu anhodi hareee tuir, observa noinvestiga lalaok governuAMP nia servisu.

Husi rezultadu enkontrupartidu Fretilin nian iha Ho-larua 2007, ne’ebe hatetenkatak tenke halo marsa dapaz, atu fo sai hahalok atne’ebe governu AMP halo,ne’ebe la halo tuir povu niainterese.

Sempre sai duvida nokonfuzaun iha komunidadenia le’et, tanba sa tenke halomarsa da paz, realidade povumoris hakmatek. Komunidadenia interpretasaun katak semosu marsa da paz, signifikasei mosu violénsia.

Haree ba krizi violénsia2006 ne’ebe akontese, eizPrimeiru Ministru, DR. MariAlkatiri hateten katak, “marsada paz laos atu repete faliviolénsia 2006. Tanba ne’emaka Fretilin hanesan par-tidu responsavel ida, atu or-ganiza marsa da paz ho di-diak, hodi nune’e ema balunlabele infiltra-an tama bamarsa da paz, atu repetefila fali violénsia 2006. SeFretilin maka hakarak vio-lénsia, lalika hein to’o tinanida ka rua, atu halo buat idane’e. Maibé tanba Fretilinlakohi violénsia, tan ne’e ten-ke organiza didiak no seiakontese wainhira Fretilinsente katak reazustamentuprontu ona.

Tanba sa tenke akontesemarsa da paz, ida ne’e pre-okupasaun husi komunidadesira. Hatan ba preokupasaunida ne’e, DR. Mari Alkatirihateten, “iha Outubru 2007kuandu foti desizaun, situa-saun oin seluk. Agora itahotu hatene iha korrupsaun

MARSA DA PAZ,Xanana Labele Uza Ameasa,Hamate Demokrasia!

Iha loron 7 Abril, Komisaun polítika nasionál Fretilin, halosorumutu iha CCF, hodi koalia kona ba asuntu importantehanesan hakotu mandatu Ana Pessoa iha ParlamentuNasional no halo substituisaun ba Deputada Ana Pessoa,halo avaliasaun ba avansu pozitivu servisu reazustamentunian no rekomenda ba Prezidente no Secretario JeralFretilin nian atu hari’i kedas ona Komisaun ida no hili ninianmembru sira hodi halo preparasaun ba marsa da paz.

Hatan ba Primeiru Minis-tru, Jose Alexander nia lia fu-an ne’ebe hateten katak semaka organiza marsa da pazsei tau iha IDP foun alias ko-marka (STL, 8 Marsu). Alka-tiri hateten, “uluk dezlokadu90% ema Fretilin, signifikasira maka ba mate no ba saifali dezlokadu. Ema balun atuprovoka fali violénsia karikmaibé ami Fretilin lakohi vio-lénsia. Polísia tenke fo pro-tesaun ba sira laos bandufali. Se polísia maka provokauluk entaun polísia maka sa-la. Ita hotu lakohi IDPs atumosu, ita hotu lakohi violén-sia atu mosu fali. Maibe labele uza fali ameasa ne’e atuhamate demokrasia. Se ha-nesan ne’e nafatin rai ne’e la-iha ona demokrasia. Ita ha-karak rai ne’e atu haburasdemokrasia ka hamate demo-krasia. Osan fundu petroliu itahakoi ona no la kuda, agorademokrasia ita oho no hakoihotu.”

Tuir deklarasaun ne’ebeMari Alkatiri hateten katak, jo-ven barak ne’ebe hakarak par-tisipa iha marsa da paz, jovensira ne’ebe iha 2006 ho AMPno joven sira iha 2005 ne’ebepartisipa iha manifestasaunigreja ninian. Ba DR. Mari Al-katiri sira dehan katak kolenona ho AMP nia promete sa-sán bar-barak maibé la halobuat ida ba sira. Ba jovensira, Alkatiri hateten, “se ha-karak tama iha marsa dapaz tenke tama iha inkua-dradu Fretilin nian organiza-saun tanba hau no Fretilinlakohi krizi violénsia 2006mosu fali”.

Iha konferénsia da im-prensa ne’e, SecretariuJeral Fretilin mos hatutan liután katak, “uluk governu AMPhalo violénsia, agora lakohihalo violénsia. Fretilin nunkahalo violénsia no lakohi haloviolénsia. Sira ne’ebe haloviolénsia maka agora baluntur iha Parlamentu no baluniha governu. Se hakarak atukaer ema ne’ebe halo violén-sia, balun ne’ebe subar an ihaParlamentu haruka ba tribu-nal, hahú husi ne’e. Se makaagora halo violénsia mostenke kaer, ne’e hau konkorda.Hau husu deit ba Procuradorafoun bele prosesu buat sirane’e hotu”.

DR. Mari Alaktiri informa bajornalista sira katak, “Fretilinmos atu renunsia mandatu(renova mandatu, red), man-datu ida la los ona. Entaun ten-ke buka renova mandatu, halomandatu foun ho elisaun foun,estadu ne’e ita la abandona.Parlamentu la funsiona, seFretilin la tama korum la iha,Komisaun sira la funsiona, idane’e bele dehan krizi institui-sional. Krizi laos deit katak or-samentu la liu maka krizi, ku-andu parlamentu nudár ins-tituisaun, ninian servisu lalao ona, ne’e krizi ona. Obri-gasaun Prezidente Republikaatu haree buat ida. Halo oin-sá maka atu foti desizaun hodihadia estadu ne’e”.

barak, naok Fos iha armajen.Lor-loron koalia korrupsaunmaibé seidauk iha kombatekorrupsaun. Povu kolen onaho korrupsaun, povu ki’ik makmukit ba bebeik, osan barakfakar ba ne’ebe ita la hatene.Tanba ne’e sidadaun iha di-reitu atu mai hateten ba au-toridade sira katak to’o ona,situasaun sira hanesan ne’elabele kontinua. Korrupsaunno na’ok demais ona. Buat sa-la ne’ebe boot sira halo, fo salaba ki’ik sira, ida ne’e la los”.

Alkatiri reafirma katak,“sistema governu AMP la losmaka ema bele naok fos,korrupsaun buras. La bele fosala ba ki’ik sira”.

Fretilin nia mehi no espe-ransa durante ne’e hakarakrealiza marsa da paz tanbatempu to’o ona, povu hakilarlalaok at governu AMP ninian.Liu husi konferénsia da im-prensa, Secretariu Jeral Fre-tilin, DR.Mari Alkatiri realsakatak, “marsa da paz hane-san kestaun ida ne’ebe seimoris nafatin, balun hatetenmarsa da paz sei laiha maibéida ne’e la los. Komisaun Po-litika Nasional, husu ba Pre-zidente no Secretariu JeralFretilin, atu nomeia Komisaunekslusivu ida, hodi hahú or-ganiza marsa da paz. Maibeita hotu hatene katak reazus-tamentu partidu nian seidaukhotu, signifka marsa da pazseidauk bele akontese”.

Fretilin hakarak realizamarsa da paz ne’e ho esta-bilidade no paz, la iha violén-sia. Ba jornalista sira, DR.Mari Alkatiri hateten wain-hira marsa da paz antes atuakontese, autoridade kompe-tente sira tenke informaduhotu, liu-liu ba polísia sira.“Polisia tenke hatudu niakapasidade hodi kontrola nofo protesaun ba ema sirane’ebe halo marsa da paz,laos atu kontra fali, kuanduhalo violénsia, ida ne’e oinseluk. Labele halo fali ameasaba ema ne’ebe halo marsada paz. Ida ne’e la los, kon-tra fali direitu sidadaun hotuninian. Hau husu deit ba sirakuandu koalia ba povu tenkerekoñese uluk sidadaun niandireitu, labele kontrola situa-saun ho ameasa,” Alkatirihateten

Mari Alkatiri ne’ebe hasainia kursu kona ba direituhateten katak, “uluk ema de-han hau ditadura maibé haununka uza ameasa kontramanifestasaun sira. Tanbane’e maka nunka kaer no haloat ba manifestasaun sira,biar balun halo manifesta-saun ilegál maibé hau nunkafo orden atu kaer ema ida”.

Demokrasia sei lao diakno buras ba nafatin, se karikema hotu respeita demokra-sia ne’ebe kuda iha rai idane’e, ida ne’e maka estadude direitu. Ema iha direituatu halo manifestasaun, mar-sa ne’ebe tuir lei no laiha vio-lénsia. Signifika katak marsada paz sei akontese no laiha violénsia.

zevonia VIEIRA

INDISE

Iha Timor-Leste: Kompañiabele Manán tender hodokumentu falsu?

Ministru Pedro Lay viola lei ?Bele tama ba komarka karik?

pajina 2 pajina 4