KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE...

149
KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪ NA SAMANTHA AOLANI KAILIHOU Iulai 2018 He pepa puka i hāʻawi ʻia no ke Kēkelē Laeoʻo ma ka ʻŌlelo me ka Moʻokalaleo Hawaiʻi Kōmike Pepa Puka: Charles Langlas, Poʻo Noelani Arista Kerri A. Inglis

Transcript of KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE...

Page 1: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪ

NA SAMANTHA AOLANI KAILIHOU

Iulai 2018 He pepa puka i hāʻawi ʻia no ke Kēkelē Laeoʻo ma ka ʻŌlelo me ka Moʻokalaleo

Hawaiʻi

Kōmike Pepa Puka:

Charles Langlas, Poʻo Noelani Arista Kerri A. Inglis

Page 2: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

2

Abstract

Genealogy is the foundation of a Hawaiian’s kuleana (rights and obligations). This was

known in ancient times and genealogies were preserved so that the station of every person within

the nation of Hawaiʻi was immanently clear. This paper will examine the Papa Kūʻauhau Aliʻi o

Nā Aliʻi Hawaiʻi or the Board of Genealogists which was established legislatively by Kalākaua

and his legislature. By understanding the goals of the board, we learn the kuleana of genealogy

during his reign and perhaps within his government.

With the passing of Kamehameha V in 1872, who failed to name an heir, and then

Lunalilo in 1874, who also named no heir, elections were held to choose the new king. This is

how Kalākaua rose to the throne. It then became Kalākaua’s responsibility to secure his kingdom

by naming his heir. His first act as sovereign was to name his beloved younger brother

Leleiohoku as heir to the throne and his sister Liliʻuokalani as second in line. However, naming

an heir was not the only thing he sought. At the end of the 19th century, the genealogies of the

chiefly families were not clearly known and few chiefs occupied positions within the upper

house of the legislature of the kingdom, the House of Nobles. This was why Kalākaua

established the Papa Kūʻauhau Aliʻi o Nā Aliʻi Hawaiʻi or the Board of Genealogists. This board

was established and funded by the legislature with the primary goal to document chiefly

genealogies.

This paper relies on three major sources, the two minute books of the board, in which the

meetings of the board were recorded, the Report of the Board of Genealogy prepared and printed

in 1884 and archival files generated by the board which are primarly housed in the Hawaiʻi State

Archives. Chapter IV examines the ʻālina, or famous sayings of places, chiefs, or their people,

which were gathered and recorded by the board in order to clarify the histories of all the lands of

Page 3: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

3

Hawaiʻi. Chapter V examines in detail the board’s program to verify chiefly genealogies in order

to establish who were the chiefs living at the time of Kalākaua’s reign.

In conclusion the work of the board actually surpassed its apparent goal of documenting

chiefly genealogies, instead the board attempted to create a much broader history of Hawaiʻi.

However, although much work was completed, the board’s goals were not fully achieved.

Another goal of this paper was to take the knowledge collected by the board and organize it so

that it can be used easily and not overlooked. It is essential that the work of the board be

analyzed in order to understand the role of genealogy in ancient Hawaiian government and in the

Hawaiian government that will be established in the future.

Page 4: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

4

Hōʻuluʻulu

ʻO ke kūʻauhau o ke kanaka ke kahua o kona kuleana. Ua ʻike ʻia kēia ma ka wā kahiko

a ua mālama ʻia nā kūʻauhau i mōakāka loa ke kūlana a me ke kuleana o kēlā me kēia kanaka o

ka lāhui Hawaiʻi. ʻO ke kumuhana o kēia pepa ka nānā ʻana i ka hana a ka Papa Kūʻauhau Aliʻi o

Nā Aliʻi Hawaiʻi i hoʻokumu ʻia ma ka wā o Kalākaua he mōʻī i mea e mōakāka ai ka pahuhopu

a ka papa a me ke kuleana o ke kūʻauhau ma ka wā o Kalākaua.

Ma ka hala ʻana o Kamehameha V he hōʻoilina ʻole ma 1872, a laila ʻo Lunalilo ma 1874

he hoʻoilina ʻole, ʻo ke koho pāloka ʻana ka hana. Pēlā i piʻi aʻe ai ʻo Kalākaua he mōʻī. No

Kalākaua nō ka hoʻopaʻa pono ʻana i kona aupuni i kāna mau hoʻoilina hoʻi. Pēlā nō kāna hana

mua i ke koho ʻana i kona kaikaina aloha ʻia ʻo Leleiohoku a ʻo kona kaikuahine ʻo Liliʻuokalani

ka lua. Akā, ʻaʻole nō ʻo ka hoʻoilina wale nō kā Kalākaua i ʻimi ai. Ma ka pau ʻana o kenekulia

ʻumikūmāiwa, ua maopopo ʻole nā ʻohana aliʻi a ua nele nō nā aliʻi ma ka ʻahaʻōlelo. No ia

kumu i hoʻokumu ʻia ai ʻo Kalākaua i ka Papa Kūʻauhau Aliʻi o Nā Aliʻi Hawaiʻi. He papa ia i

kūhelu i ke kānāwai, he papa ia i hoʻomana pū ʻia e ka ʻahaʻōlelo. ʻO ka pahuhopu nui o ka papa

ka ʻimi a loaʻa nā kūʻauhau ʻohana aliʻi me ka hoʻopiha pū ʻana i ka moʻolelo o ka Hawaiʻi.

Ma kēia pepa, ua hoʻohana ʻia ka puke moʻolelo a ka papa. ʻO ia hoʻi ka puke i palapala

ʻia ai nā moʻolelo o nā hālāwai. Ua nānā nui ʻia ka papahana nonoi kūʻauhau i hoʻokumu ʻia e ka

papa i mea e hōʻoia ai nā kūʻauhau aliʻi e ola ana ma ka wā o Kalākaua; a ua noʻonoʻo nui ʻia nā

hiʻohiʻona o ka ʻāina, ke aliʻi, a me ke kanaka i hāpai ʻia i ka hālāwai o ka papa i mea e maopopo

ai nā moʻolelo o kēlā me kēia ʻāina o Hawaiʻi.

ʻO ka hua o kēia hana ka maopopo ʻana i ka pahuhopu nui a ka papa ma ʻō aku o ka

hoʻomaoʻopopo ʻana i nā kūʻauhau aliʻi. Ua hoʻāʻo nō ka papa i hoʻopihapiha maoli i ka

moʻolelo Hawaiʻi. I loko nō o ka hana nui a lākou, ʻaʻole nō i kō piha nā pahuhopu. Eia nō naʻe,

Page 5: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

5

ua waiwai nō kēia pāhana i ka ʻike i ʻohi ʻia a ʻo kekahi hua o kēia pepa ka hoʻonohonoho ʻana i

ia ʻike i mea e maʻalahi ai ka lālau ʻana o kākou me ka hoʻopōʻaiapili hou ʻana i mea e poina ʻole

ai. He mea nui pū ka hiki ke kālailai ʻia ka hana a ka papa i maopopo ai ke kuleana o ke

kūʻauhau i ke aupuni Hawaiʻi kahiko a me ke aupuni Hawaiʻi hou e hoʻokumu ʻia ana i ka wā e

hiki mai ana.

Page 6: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

6

Papa Kuhikuhi Abstract 2 Hōʻuluʻulu 4

Mokuna I: Hoʻolauna 7 Ke Ana Noiʻi Mua 13 Nā Kūmole Kuamua 17 Nā Mokuna O Ka Pepa 19

Mokuna II: Ka Hoʻokumu ʻIa ʻAna O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi O Nā Aliʻi Hawaiʻi21 Ka Hana Mua O Kalākaua Ma Kona Wā He Mōʻī 22 Ka Hoʻokumu ʻAna O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi Ma ka ʻAha ʻŌlelo 1880 26 Ke Kānāwai Hoʻokumu I Ka Papa: MOKUNA VII; E HOʻOMAOPOPO ANA I KE KUAUHAU O NA ALII O HAWAII NEI 29 Ka Hoʻomana ʻIa ʻAna O Ka Papa: MOKUNA XL ʻŌLELO HOʻOHOLO KĀNĀWAI 1882 32

Mokuna III: Ka Hana A Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi 35 Nā Lālā o ka Papa Kūʻauhau Aliʻi 35 Nā Lula O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi o Hawaiʻi, 1882 40 Nā Lula O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi 45 Ka ʻŌnaehana Hālāwai O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi 46 Nā Kūʻauhau o Nā Aliʻi Kūpuna 49 Ka Leka A Kipikona I Ka Pelekikena o Ka Papa 49 Ka Hoike A Ka Papa Kūauhau O Na Alii Hawaii 51 Hoʻi Hou I Ka Iwi Kuamoʻo 54

Mokuna IV: “He Inoa ʻAla” 55 Nā ʻĀlina ʻĀina 59 Nā Hiʻohiona ʻE aʻe o Nā ʻĀina 70

Mokuna V: Ka Papahana Nonoi Kūʻauhau Aliʻi 85 Hōʻuluʻulu No Ka Pāhana Nonoi Kūʻauhau A Ka Papa 107 Ke Kumulipo 107

Mokuna VI: Panina 112 Papa Kūmole 116

Nā Pākuʻina 121

Page 7: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

7

Mokuna I: Hoʻolauna

“Ke hiʻi la ʻoe i ka paukū waena, he neo ke poʻo a me ka hiʻu” (Pukui 1983:183, no. 1696).

Kuhikuhi ka ʻōlelo i luna nei i ke kanaka i maopopo ai kona hanauna wale nō o kona

moʻokūʻauhau, hakahaka nō naʻe ka moʻolelo kumu a me ka moʻolelo ma hope mai. ʻO kāna

hana ka hiʻi ʻia o ke kino iʻa he kino poʻo ʻole, he kino hiʻu ʻole. He iʻa hapa ia. ʻO ia ʻōlelo he

hoʻohalahala i ke kanaka nānā ʻole i ka mole o kona moʻolelo, ke poʻo hoʻi. Inā he aliʻi Hawaiʻi,

e ʻoi aku ana nō paha ke koʻikoʻi o ia ʻōlelo, no ka mea, ʻo ka moʻokūʻauhau kona aliʻi ʻana.

No Kalākaua, he mea nui ka iʻa paʻa. Ua nui kāna hana ma kona wā noho mōʻī i piha ai

ka moʻolelo o ka poʻe Hawaiʻi. ʻO ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka nūpepa ʻo Ka Hoku o ka Pakipika,

ka hula ākea ʻana, a me ke paʻi ākea ʻana iā Kumulipo kekahi o ia ʻano hana āna. Wahi a Silva

(2004), he hana ia i hōʻike aku ai i ka poʻe lehulehu he aupuni paʻa kona aupuni, he aupuni

Hawaiʻi ia. ʻImi ʻo Kalākaua i ke poʻo o ka iʻa i mea e ulu ʻia ai ke aloha ʻāina ma waena o ka

poʻe lāhui Hawaiʻi. Eia hou naʻe, he mōʻī i koho pāloka ʻia ʻo Kalākaua. No laila, pālua paha

kona ʻimi ʻana i ke poʻo o ka iʻa. Wahi a Silva, ʻo ko Kalākaua ʻimi ikaika ʻana i ke ʻano kuʻuna

o kona aupuni, he mea ia i hōʻoia ai i ka lawa ʻana o kona kūʻauhau no ka noho mōʻī. He iʻa paʻa

kāna.

ʻO kekahi hana a Kalākaua ma kona wā he mōʻī, ʻo ia ka hoʻokumu ʻana i ka Papa

Kūʻauhau Aliʻi. ʻO ke kumuhana o kēia pepa, aia nō i ka pane ʻana i nā nīnau hoʻokele penei: 1.

He aha ka pahuhopu a ka Papa Kūʻauhau Aliʻi? 2. No ke aha i hoʻokumu ʻia ai ka Papa

Kūʻauhau Aliʻi? I ka pane ʻana i kēia mau nīnau, e hoʻomōakāka ana i ke kumu i loli nui ai ke

kuleana o ke kūʻauhau ma ka wā o Kalākaua a me ka hopena o kēia mau loli no kākou a hiki i

kēia wā. He mea nui ka noʻonoʻo i ka pahuhopu a ka Papa Kūʻauhau Aliʻi. Ma ke kānāwai

Page 8: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

8

hoʻokumu i ka papa, kākau ʻia ʻo ka pahuhopu ka maopopo ʻana o nā kūʻauhau aliʻi no ka

maopopo ʻole o ka ʻohana aliʻi. Penei iʻōlelo ʻia ai, “A NO KA MEA; i keia wa ua maopopo ole

na Ohana Alii,” a ua hoʻomau ma ke kānāwai penei, “a he kumu no hoi [ka hoʻomaopopo ʻana] e

alakai nui ai i ka Moi i ke koho ana i na ‘Lii o ka Ahaolelo” (Na Kanawai 1880:16). No laila,

noʻonoʻo koke kākou i ka hoʻokō ʻana i ka huli inoa ʻana o nā aliʻi i mea e loaʻa ai nā aliʻi

hanohano no ka ʻahaʻōlelo. A ke heluhelu ʻia ka ʻōlelo “kuʻauhau aliʻi,” noʻonoʻo kākou he

papahelu inoa kūpuna o ia mau aliʻi ka ʻikepili e huli ana ka papa. Akā, ke nānā ʻia ka hana a ka

papa, ua ʻoi aku ka hana ma ʻō aku o kahi papahelu inoa wale nō. Ua ʻimi maoli nō ka papa i ka

ʻikepili i piha ai ka moʻolelo o ka Hawaiʻi. ʻO ka pahuhopu a ka papa, ʻo ia nō ka hoʻomaopopo

ʻana i ka moʻolelo o ka Hawaiʻi i mea e ola ai ke aloha ʻāina ma ʻō aku o ka wā o Kalākaua he

Mōʻī.

ʻO kekahi hua o kēia pepa puka ka ʻike ʻana i ka ʻokoʻa ma waena o ke kūʻauhau a me ka

moʻokūʻauhau i ke kuanaʻike o ka papa, ʻo ia hoʻi, ʻo ke kūʻauhau aliʻi nā inoa wale nō o nā

kūpuna aliʻi a ʻo ka moʻokūʻauhau aliʻi ka moʻolelo o nā kūpuna aliʻi. ʻO ia moʻolelo ka

pahuhopu a ka Papa Kūʻauhau Aliʻi o Nā Aliʻi Hawaiʻi. ʻO kekahi hua nui o kēia pāhana ka ʻohi

ʻana i nā ʻike like ʻole o ia moʻolelo me ka hoʻonohonoho pū ʻana i ia ʻike. ʻO kekahi kumu i

pohihihi ai ia moʻolelo o ka papa, aia nō ka ʻike ma nā waihona palapala kahiko like ʻole, a aia

pū ia mau palapala kahiko a pau ma ka ʻōlelo Hawaiʻi (koe ka hōʻike o 1884). No ia kumu nō

paha i paʻa mua ʻole ai ka moʻolelo o ka papa. No laila, ʻo kekahi hua o kēia hana ka paʻa ʻana o

kekahi moʻolelo pili i ka papa i mea e lālau ai kākou a maopopo ka hana a ka papa. A ʻoi aku ia

hua ke hiki i kekahi kanaka ke nānā i nā kūʻauhau, nā moʻolelo, nā hiʻohiʻona ʻāina, nā mele, nā

manaʻo hoʻi o ka poʻe o ia wā i mea e hoʻoikaika hou aku ai ʻo ia ma luna o ke kuanaʻike

moʻokūʻauhau ma kona ʻano kuʻuna. Aia ka waiwai maoli o ia hua i ka lālau ʻana o kekahi a e

Page 9: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

9

hoʻopōʻaiapili hou ʻo ia i ka ʻike i mea e ola ai ia ma waena o kākou, a na kākou nō e hoʻoʻili

aku.

ʻO ka hoʻoponopono ʻana a me ka hoʻopaʻa ʻana o ka moʻolelo o nā kūpuna aliʻi kekahi

pahuhopu nui a ka Papa. ʻO ka hua o ia ʻano hana, he waiwai nō ia iā Kalākaua mā i mea e

akamai ai i ka hana aupuni ʻana. Akā, he hua ia e ola nei, no ka mea, ʻo ka ʻike i hoʻoponopono

ʻia a hoʻopaʻa ʻia a paʻa, aia nō ke ola nei ma waena o kākou. Hiki iā kākou ke akamai ma ia

ʻano ʻike a hoʻoholomua i ka Hawaiʻi i mua. Keu hoʻi ke noʻonoʻo i ka hoʻihoʻi ʻana i ke ea o ke

aupuni Hawaiʻi i ka lāhui. ʻO ka hana a ka papa kekahi hana e hōʻike mai ai iā kākou i ke

kuleana nui o ke kūʻauhau.

ʻO ka moʻokūʻauhau o kekahi kanaka, ʻo ia ka mea e hōʻoia ai i kona aliʻi ʻana a i ʻole i

kona makaʻāinana ʻana. He hōʻike kuleana ka moʻokūʻauhau o ke kanaka. Pēlā nō i wae ʻia ai nā

kānaka no nā hanauna he nui loa, ma kona moʻokūʻauhau hoʻi. ʻO Haholaniahuamakua kekahi

aliʻi i noho aupuni ai ma Hawaiʻi. He aliʻi nō naʻe no Oʻahu a ua kiʻi ʻia ʻo ia no ka haunaele ma

Hawaiʻi i ka ʻike ʻole ʻia ʻo wai ke aliʻi. Ua huikau nō nā aliʻi a me nā makaʻāinana i ka iho ʻana

o nā aliʻi i lalo me ka piʻi ʻana o kekahi makaʻāinana i luna. Ua hui aku, hui mai a ʻo ka hopena

ka maopopo ʻole ʻo wai nā aliʻi o ia wā: ua nalo ke kūʻauhau aliʻi. No ia kumu, ua ʻimi maila nā

makaʻāinana o Hawaiʻi i kekahi aliʻi hou. ʻO Haholaniahuamakua ia, ke keiki na Paumakua a he

moʻopuna hoʻi na Huanuikalālaʻilaʻi. Na Haho i hoʻonohonoho i ke aupuni ma Hawaiʻi me ka

hoʻokumu pū ʻia o ka ʻaha kapu aliʻi. ʻO ka ʻaha kapu aliʻi he hōʻailona ia i wae ai i ke kuleana

ʻoiaʻiʻo o ke aliʻi a me nā makaʻāinana. ʻO ia ʻaha kapu aliʻi ka mua loa i hoʻokumu ʻia ma

Hawaiʻi (Kamakau 1869). Ma ia moʻolelo, hōʻike ʻia ka hopena o ka huikau ke maopopo ʻole ʻo

wai nā aliʻi, ke hiki ʻole ke wae i nā aliʻi a me nā makaʻāinana. ʻO ka haunaele wale nō koe ke

paʻa ʻole ka moʻokūʻauhau o ke aliʻi. Inā hiʻi wale ke aliʻi i ka iʻa hapa he kūlana aupuni ia e hua

Page 10: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

10

aʻe ai ka haunaele. He hōʻailona ia i makaʻala ai nā aliʻi kahiko i ʻole huikau a hoʻohaunaele ʻia

ka nohona aupuni.

Ma ka wā kahiko, ua mālama maikaʻi ʻia nā kūʻauhau aliʻi i mea e hua ʻole ai ka

haunaele e like me ka moʻolelo o Hawaiʻi i luna nei. He kuleana aliʻi ia mālama maikaʻi ʻana a

no ia kumu i loaʻa ai ka poʻe akamai i ke kūʻauhau ma ke alo aliʻi. He ʻelua mea laulā i hōʻike

aku ai i kou aliʻi ʻana. ʻO ka mua ka papa kūʻauhau, nā inoa aliʻi kūpuna. ʻO ka lua nā hōʻailona

kapu aliʻi. ʻO ka papa kūʻauhau aliʻi, aia ke kuleana mālama kūʻauhau i ke alo aliʻi ma ka poʻe

nona ke akamai kūʻauhau e like me ke kākāʻōlelo (Malo in press,18:8). No ke aliʻi nui ke

kuleana o ka hoʻopaʻa ʻana i ia ʻano kūlana ma kona aupuni. Ke loaʻa hoʻi kekahi pōʻaiapili e

hōʻoia ʻia ai ke kūʻauhau aliʻi, no ia kanaka akamai kūʻauhau nō ke kuleana. Wahi a Malo, ma

ka wā kahiko, ua kūkulu ʻia ka hale nauā i wahi i ʻike pono ʻia ai nā kānaka pili i ke aliʻi nui. Ke

hōʻea kekahi i ia hale nauā, aia ke aliʻi nui me kona mau poʻe akamai kūʻauhau i loko. Ninaninau

ʻia ka mea i hōʻea a e kū ana i waho o ka hale i nā inoa o kona mau mākua, kūpuna, a pēlā wale

aku. Na ka poʻe akamai kūʻauhau i hōʻoia i kona pili i ke aliʻi nui. Ninaninau ʻia ia kanaka i

waho a ʻumi ka hanauna kūpuna aliʻi a pau i ka lohe ʻia. Ke ʻike ʻia ka pili o ia kānaka i ke aliʻi

nui, komo maila ia kanaka i loko o ka hale nauā, ua pono ia. A laila, hoʻoponopono ke aliʻi nui i

ka hāʻawi ʻana i ia kanaka (o kona hoahānau nō paha) i kahi ʻāina kūpono no kona kūlana aliʻi,

kona pilina hoʻi me ke aliʻi nui, a pēlā kona kuleana aliʻi ma ke aupuni. He moku ʻoe, he kalana

ʻoe, he ʻokana ʻoe, he ahupuaʻa ʻoe, he ʻili nō hoʻi ʻoe. Pēlā ka hana no kēlā me kēia kanaka i

hōʻoia pono ʻia ai ke kūʻauhau (Malo in press, 38:34-45). ʻO kēia laʻana o ka hale nauā he

hoʻokahi wale nō pōʻaiapili o ka mālama ʻana i ke kūʻauhau ma ka wā kahiko. He mau pōʻaiapili

kuʻuna ʻē aʻe ko ka wā kahiko no ka moʻokūʻauhau. Pēlā nō ka hoʻāo ʻana i nā aliʻi a me ka

hoʻomau keiki. He mau pōʻaiapili koʻikoʻi ia i makaʻala maikaʻi ai ke aliʻi nui.

Page 11: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

11

ʻO ka lua o nā mea e akāka ai ke aliʻi, ʻo ia nā hōʻailona kapu aliʻi. ʻO Haho, ua

hoʻokumu ʻo ia he ʻaha kapu aliʻi1 i hōʻailona o kona aliʻi ʻana no ka huikau e kū ana ma kona

wā i hoʻonohonoho aupuni ai. ʻO ka ʻaha kapu aliʻi he hōʻailona i akāka ai kona kuleana. He mau

ʻaha ko Haho, ke aliʻi nui o Hawaiʻi. ʻO Keapokūleiʻula, ʻo Kapae, ʻo Kahōhema, ʻo Lupuʻu, ʻo

Miko, ʻo Kaukapu, ʻo Kapiʻoaliʻi, ʻo Kaʻailua, ʻo Kapokinahua nā ʻaha. A ua nui nā ʻano ʻaha

like ʻole, a ua ʻokoʻa pu ka ʻaha o nā aliʻi nui, nā aliʻi, a me nā kaukau aliʻi a hiki aku i ka

makaʻāinana (Kamakau 1869). Pēlā nō i ʻike aku ai i ke kuleana o kēlā me kēia kanaka o ko

Haho aupuni.

No laila, ʻ o ka mālama maikaʻi ʻana i ke kūʻauhau aliʻi he hana koʻikoʻi ia i ka

hoʻonohonoho pono ʻana i ko ke aliʻi nui aupuni. Pili ko kekahi kūʻauhau i kona kuleana. A pili

pū ke kapu o ke aliʻi a me nā hōʻailona o ia mau kapu aliʻi i ke kuleana kānaka a pēlā i akāka ai

ke kuleana. He ʻōnaehana noho aupuni kuʻuna kēia a he ʻōnaehana nō i hoʻomōakāka ai i ke

kumu o ke kūʻauhau ma kona ʻano kuʻuna.

I ka wehewehe ʻana i ka hale nauā, hiki ke ʻike ʻia ke koʻikoʻi o ka mālama ʻana i ka papa

kūʻauhau o ke aliʻi nui i mea e lawe ʻole aku ai kekahi i ke kūʻauhau aliʻi a loaʻa wale ka ʻāina iā

ia. Hiki nō ke kuhi wale i ka waiwai o ka papa kūʻauhau i nā aliʻi no waho e makemake e kāʻili i

ke aupuni o haʻi. He ala nō ka pili ʻana i ke aliʻi ma kona aupuni a kipi. No laila, ʻo ke kūʻauhau

he mea i mālama ai i ʻole nalowale ke aliʻi a haunaele e like me ka wā o Haholaniahuamakua. ʻO

ka manaʻo nui o kēia, ʻaʻole nō laha wale ke kūʻauhau o kekahi aliʻi nui. He mana ko ke

kūʻauhau a malama maikaʻi ʻia. Wahi a Pukui, ua laʻa ke kūʻauhau aliʻi a pēlā i kiaʻi ʻia ai. ʻO nā

poʻe akamai ma ke kūʻauhau, ua akamai pū ma ke mele, ka moʻolelo kaʻao, a me ke kākāʻōlelo.

Ma mua o ka hōʻikeʻike ʻana i nā moʻolelo o nā aliʻi, ua hōʻoia ʻia ʻo wai ka lehulehu e hoʻolohe 1ʻAʻoleiwehewehekikoʻīʻiakeʻanookēiaʻahakapualiʻi.Heʻahakaulanōkēia.MakāʻAnalūpukewehewehe,weheweheʻiahenui,helauohokanaka,henaʻauhoʻoholona,apēlāwaleaku.ʻAʻolenōnaʻeʻikeʻiakeʻanooiamauʻahakapualiʻiaHaholaniahuamakua.

Page 12: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

12

ana a haʻi ʻia nā moʻolelo o nā aliʻi ma mua o ka poʻe hilinaʻi wale ʻia nō. Ua kiaʻai nui ʻia ke

kūʻauhau aliʻi, ʻaʻole nō i laha wale (Pukui n. d.).

Ma 1842 ma ka nūpepa ʻo Ka Nonanona, ua kākau ʻo A. Unauna pili ke kūʻauhau, “Aole

e loaa keia olelo i ka makaainana; aole i na kanaka kuaaina; aia o nalii ka mea e loaa ai (1842).”

Wahi a Unauna, ʻo ka loaʻa ʻana o ka ʻike kūʻauhau kahi mea e wae ʻia ai ke aliʻi mai nā

makaʻāinana. ʻO ke kūʻauhau he mea aliʻi wale nō. ʻAʻohe ʻike kūʻauhau o ka makaʻāinana.

Pēlā pū kahi kumu no ke kiaʻi ikaika ʻana i ka ʻike kūʻauhau aliʻi i ʻole loaʻa wale ia ʻike i ke

kūpono ʻole (Unauna 1842).

I ka hala ʻana o nā makahiki he nui, nā hanauna he nui, mai ka wā kahiko a hiki aku i ka

wā o Kalākaua he mōʻī, ua loli ke kuleana o ka moʻokūʻauhau aliʻi. Kohu mea lā i ka hala ʻana o

ia mau hanauna he nui, ua pōhihihi akula nā kūʻauhau aliʻi. ʻIke ʻia kēia i ka nāna ʻana i ke

kānāwai i hoʻokumu ʻia ai ka Papa Kūʻauhau Aliʻi o Nā Aliʻi Hawaiʻi.

Ma ka lā 9 o ʻAukake 1880, ua pūlima ʻo Kalākaua i ia kānāwai a ua hoʻokumu ʻia ka Papa

Kuʻauhau Aliʻi o Nā Aliʻi Hawaiʻi (Na Kanawai 1880, 16). ʻO ke kumu no ia kānāwai ka

hoʻomaopopo ʻana i ke kūʻauhau aliʻi. Kākau ʻia ma ke kānāwai, “i keia wa ua maopopo ole na

Ohana Alii e hiki ai ke hoomaopopoia ia haawina o ke Kumukanawai,” (Na Kanawai 1880, 16).

I ka hala ʻana o nā hanauna he nui, ua loli ke koʻikoʻi o ka mālama maikaʻi ʻana i ke kūʻauhau

aliʻi. Pēlā i maopopo ʻole ai ʻo Kalākaua mā ma ia wā. I ka nānā ʻana i ka haʻawina o ka wā

kahiko, ka haʻawina hoʻi e aʻo ai mai ka wā o Haholaniahuamakua mā, he hōʻailona ia o ka hua

aʻe ʻana o ka haunaele. Kohu mea lā, ua like ka manaʻo o Kalākaua a ua hoʻokumu ʻia ia papa i

mea e hoʻoponopono ai ia nāwaliwali o kona aupuni. He hana ia i loaʻa ai ka iʻa paʻa a ka

Hawaiʻi.

Page 13: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

13

Ke Ana Noiʻi Mua

ʻO ka noiʻi mua no kēia kumuhana, ʻaʻole nō he nui ia. ʻO ka loaʻa, aia nō ma ʻekolu

wale nō kumuwaiwai paʻi ākea. ʻO ia hoʻi ʻo The Hawaiian Kingdom, Volume 3, 1874 – 1893

na Ralph S. Kuykendall, Aloha Betrayed: Native Hawaiian Resistance To American

Colonialism na Noenoe K. Silva, and No Mākou Ka Mana; Liberating the Nation na

Kamanamaikalani Beamer. E wehewehe ʻia ka ʻike i loaʻa ma ia mau puke ʻekolu.

ʻO ka puke mua, ʻo ia nō ʻo The Hawaiian Kingdom, Volume 3, 1874 – 1893 na Ralph S.

Kuykendall. ʻO kā Kuykendall puke, ʻo ia hoʻi ka puke ʻekolu, ka hope mai loko mai o kekahi

pūkaʻina puke i kākau ʻia ma waena o 1922 a me 1963, ʻo ia hoʻi ka makahiki āna i haʻalele loa

ai i ka honua. Ua hōʻea nō ʻo Kuykendall i Hawaiʻi ma 1922 i mea e noho luna ai ma luna o ke

Komikina Mōʻaukala Hawaiʻi2. Ua kūkulu ʻia ia komikina ma 1921 i mea e haku ai i puke

mōʻaukala e pili ana i ka moʻolelo o Hawaiʻi. He pae kula kiʻekiʻe ke ʻano a no nā kula kiʻekiʻe

nō ia. No laila, na ke aupuni kelikoli i ʻimi i ia pahuhopu a mai ia kuanaʻike mai ka puke. ʻO ka

waiwai o ka puke, ua hoʻohana ʻo Kuykendall i nā palapala kūmole kuakahi he nui loa. Ua ʻike

maka nō wau i ia mau palapala hoʻokahi i koʻu wā noiʻi ma ka Hale Waihona Palapala Kahiko o

ke aupuni Hawaiʻi. Ua maʻemaʻe wale kāna hana, ua hoʻohana ʻia nō nā palapala o nā ʻano like

ʻole o ke aupuni a ua kūkulu nō ʻo ia i kāna moʻolelo ma kona kuanaʻike ʻAmelika nō. No laila,

ʻo ka waiwai o kēia puke ka hoʻohana nui ʻana i nā palapala aupuni, he mau kūmole kuakahi ia.

ʻAʻole nō nui loa kona kālailai. Ke loaʻa kekahi manaʻo iā ia, hiki ke ʻike ahuwale. A hiki ke ʻae

a hiki nō ke hōʻole, aia nō naʻe i ka mea heluhelu. I koʻu manaʻo, ua kākau nō ʻo Kuykendall i ka

moʻolelo Hawaiʻi ma kona ʻano mākaukau. No laila, ʻaʻole nō ʻo ia hoʻohana iki i nā kūmole

ʻōlelo Hawaiʻi, koe kekahi o nā kolamu nūpepa i unuhi ʻia i ka ʻōlelo Pelekānia, ʻaʻole nō naʻe

2ʻOiahoʻikaHistoricalcommission.

Page 14: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

14

he nui loa. ʻAʻole nō ʻo ia mākaukau ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻO ia hoʻi ka pōkole o kāna hana a

me kēia mau puke. He moʻolelo ʻAmelika ia. No ia kumu i loaʻa ʻole ai ka ʻikepili i ka Papa

Kūʻauhau Hawaiʻi ma kā Kuykendall puke. He ʻekolu wale nō loaʻa ma ka ʻinideka o ka puke,

penei:

1. ʻaoʻao 213 – “He heartily supported measures to benefit the native Hawaiians and to enhance the prestige of the monarchy and the reigning dynasty; acts such as those to provide for the coronation of the king and queen, to perpetuate the genealogy of the chiefs of Hawaii…” (Kuykendall 1953).

ʻO kēia ʻōlelo, pili wale nō iā Walter Murray Gibson. ʻAʻole nō hōʻike ʻia ka pili i ka hana a ka Papa.

2. ʻaoʻao 250 –“ board of genealogy of Hawaiian chiefs, $10,000 (by a separate resolution)”

(Kuykendall 1953).

ʻO kēia ʻōlelo pōkole wale, pili ia i ka moʻohelu o ke aupuni Hawaiʻi. He mea laina wale nō i loko o kekahi papahelu lilo i hoʻohalahala nui ʻia no ka nui kālā. ʻAʻole nō pili iki i ka hana a ka Papa.

3. ʻaoʻao 410 – “A number of laws were repealed…laws prohibiting natives from leaving the islands, and acts for perpetuating the genealogy of Hawaiian chiefs…” (Kuykendall 1953). Pili kikoʻī kēia ʻōlelo i ka hoʻopau ʻia o ka Papa ma ke ʻaha ʻōlelo kūikawā o 1887 ma hope pono o ke Kumukānāwai ʻElau Pū o 1887.

ʻO kēlā me kēia kuhikuhi i pili i ka Papa Kūʻauhau he māhele o kekahi kumuhana nui ʻē aʻe.

ʻAʻole nō i wehewehe ʻia ka hana a ka Papa, ʻaʻole nō ʻo Kuykendall i kālailai iki i ka hana a ka

Papa. He ahuwale ke kumu, aia nā palapala a ka pPapa ma ka ʻōlelo Hawaiʻi a ʻaʻole nō he mea

nui ka Papa ma ka moʻolelo ʻAmelika o Hawaiʻi.

ʻO ka lua o nā puke ʻo Aloha Betrayed: Native Hawaiian Resistance To American

Colonialism na Noenoe K. Silva (2004), ʻo ia nō ka puke i loaʻa ai ka nui ʻike mai loko mai o ia

mau puke ʻekolu. Ma kā Silva mokuna 3, ʻo The Merrie Monarch; Genealogy, Cosmology, Mele,

and Performance Art as Resistance, ua hōʻuluʻulu manaʻo ʻo Silva i kahi moʻolelo pili i ka Papa

Page 15: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

15

Kūʻauhau Aliʻi. Pili ia mokuna i kō Kalākaua hoʻāla ʻana i nā mea Hawaiʻi ma ke ʻano he aloha

ʻāina, he kūʻē nō paha i ka poʻe ʻē e laupaʻi ana ma ia wā ma loko o ke aupuni mōʻī. No laila,

hāpai ʻia ka moʻolelo o ka Papa ma kekahi pōʻaiapili kikoʻī, a ikaika nō ko Silva kālailai ʻana i

ka hana a ka papa ma ia ʻano pōʻaiapili, ʻo ia hoʻi ke kūʻēʻē ʻana i ko ʻAmelika hoʻokolonaio

ʻana iā Hawaiʻi. Wehewehe ʻo Silva i ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka Papa ma ke kānāwai a me

kekahi o nā hana a ka Papa ma ka laulā. Wahi a Silva, ʻo ka hana a ka papa, he hana kālaiʻāina

ia; ʻaʻole nō hana wale ʻia ia mau mea i loaʻa wale ka ʻike. E ʻimi ana ʻo Kalākaua a me ka Papa

Kūʻauhau Aliʻi i nā aliʻi nona ke kuleana aupuni i mea e paʻa ai ka noho mōʻī ʻana ma Hawaiʻi.

Ua hoʻohana ʻo Silva i ka Hoike a ka Papa Kuauhau o Na Alii Hawaii, he palapala i hoʻopaʻi a

hoʻopuka ʻia ma 1884, i mea e wehewehe laulā ai i kekahi mau hana a ka Papa, ʻo ka papahelu o

nā mele, ka ʻimi a loaʻa ʻana o nā luahuna, a me ke ana honua ʻana. ʻO kēia māhele o kāna

Mokuna 3 aia ma kahi o ʻekolu ʻaoʻao. ʻAʻole nō i nānā ʻo Silva i nā palapala ʻē aʻe a ka papa.

He waiwai kāna, akā he laulā. Ua hoʻohana au i ia mau ʻaoʻao ʻekolu i mea e hoʻokuanaʻike ai e

pili ana i ka Papa.

ʻO kā Silva ke kumuwaiwai paʻi ākea hoʻokahi i loaʻa ai kekahi moʻolelo pili i ka Papa

Kūʻauhau Aliʻi. Ma waho aku o kāna, ʻaʻole nō i kākau kekahi ma ia ʻano nui. Eia naʻe i loko nō

o ia nui, ua hāiki wale kona kālailai i ka hana a ka papa. ʻO ke kumu nō ia, ua kālele ʻo Silva ma

luna o ka Hoike A Ka Papa Kuauhau. Ma ia hōʻike, ua wehewehe ʻia ka hana a ka papa mai ka

hoʻokohu ʻia ʻana o ka papa ma 1882 a hiki aku i 1884, ka wā i paʻi ʻia ai ka hōʻike. Akā, ua

mālama ka papa i puke moʻolelo o nā hālāwai o ka papa a ʻokoʻa nō ka hana a ka papa i palapala

ʻia ma loko o ia puke mai ka hana i palapala ʻia ma ka hōʻike o 1884. Ua nānā pū wau i nā

palapala kahiko ma ka Hale Waihona Palapala Kahiko o ka Mokuʻāina o Hawaiʻi a ma laila nō

kekahi mau ʻikepili. No ia kumu, ua hala nō kekahi mau manaʻo koʻikoʻi pili i ka hana a ka papa

Page 16: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

16

iā Silva. Penei he ʻelua laʻana kikoʻī o kēia. Ua kuhi ʻo Silva (2004:97), na ka papa i ʻohi i ke

mele ʻo Kumulipo no ka palapala ʻana o ka papa i kekahi mau manaʻo pili iā Kumulipo ma ka

hōʻike, akā ʻaʻole pēlā ka hana. Ma ka nānā ʻana i nā kūmole ʻē aʻe, hiki ke hōʻoia ʻia ka hana

ʻoiaʻiʻo. E kālailai hou aku i kēia kumuhana ma ka Mokuna V: Ka Papahana Nonoi Kūʻauhau

Aliʻi. ʻO ka laʻana ʻelua, hōʻike ʻia i ka Mokuna IV: He Inoa ʻAla. ʻO ia hoʻi kā ka papa ʻohi nui

ʻana i nā hiʻohiʻona o ka ʻāina. Ua kapa ka papa ia ʻano hiʻohiʻona he ʻālina. He hana nui kēia o

ka papa a ʻaʻole nō i palapala ʻia ma ka hōʻike o 1884. No ia kumu, ua hala ia iā Silva. ʻO ka

ʻoiaʻiʻo, ma ka hōʻike a ka Papa, ua hōʻike i kekahi hapa liʻiliʻi wale o ka hana a ka papa. Ma

kēia pepa, e kālele ʻia ana nā kumuhana a me nā hana i palapala ʻia ma nā puke moʻolelo a ka

papa, a me nā kumuhana i ʻike ʻia ma waena o nā palapala kahiko i mea e piha ai ka moʻolelo o

ka Papa Kūʻauhau Aliʻi.

ʻO ke kolu o nā puke ʻo No Mākau Ka Mana; Liberating the Nation na Kamanamaikalani

Beamer (2014). Ma kā Beamer he ʻelua wale ʻikamu i loko o kona puke ma ka mokuna ʻelima ʻo

Aliʻi Education and Governance. A ʻo nā mea ʻelua he kuhikuhi i kā Silva. ʻAʻole nō i

wehewehe iki ʻo Beamer i ka hana ka Papa, no laila, ʻaʻole nō i hoʻohana ʻia kāna.

He ʻelua hou aku kumuwaiwai laulā i hoʻohana nui ʻia ma kēia pepa, ʻ o hoʻi ʻo Ke Kumu

Aupuni na Samuel Mānaikalani Kamakau (1996) lāua ʻo Ka Moʻolelo Hawaiʻi na Davida Malo

(in press). ʻO kēia mau puke ʻelua he mau kumuwaiwai i kākau ʻia ma ke kenekulia

ʻumikūmāiwa. ʻO kā Kamakau he mau kōlamulamu nūpepa i ʻohi a hōʻuluʻulu ʻia ma kekahi

puke me ka ʻōnaehana kākau hou. He puke i maʻalahi ai ka lālau mai. Akā, he mau ʻatikala

nūpepa ma loko. ʻO kā Malo, he palapala kākau lima ʻia i kiʻi ʻia e Kale Langlas me Kapali

Lyons no ka hōʻano hou ʻana a ua lilo nō i palapala i paʻa ma ka ʻōnaehana kākau hou. ʻO kēia

mau puke ʻelua, ua hoʻohana ʻia i mea e hōʻoia ai, i mea e mōakāka ai kekahi o nā kumuhana i

Page 17: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

17

waiho ʻia ma nā palapala kahiko me ka wehewehe ʻole o ka Papa. ʻO kā Kamakau he waiwai nui

kāna i ka hōʻoia ʻana i kekahi o nā moʻokūʻauhau a ka Papa i nānā ai. Akā, ʻaʻole nō i paʻa iki

kekahi ʻikepili no ka Papa Kūʻauhau Aliʻi ma ia mau puke ʻelua, aia ia ma ka moʻolelo Hawaiʻi

ma hope aku o ka paʻa ʻana o ia mau puke ʻelua iā Kamakau me Malo.

ʻO ka maʻamau, hōʻike ʻia ka ʻikepili i loaʻa ma nā kumuwaiwai paʻi ākea ma kēia

māhele o ka pepa. Akā, he liʻiliʻi wale nō ka loaʻa. No ia kumu wau i kaukaʻi nui ai ma luna o nā

kūmole kuamua.

Nā Kūmole Kuamua

Eia nā kūmole kuamua koʻikoʻi i loaʻa ai ka ʻikepili a i hoʻohana nui ʻia no kēia

pepa:

1. Ka Puke Moolelo A Ka Papa Kuauhau Alii (1882)

He puke kēia ma ka Hale Waihona Palapala Kahiko O Ka Mokuʻāina Hawaiʻi3. Ma ia

puke i hoʻomaka ai ʻo J.A. Nahaku ke kākauʻōlelo o ka Papa e mālama i nā moʻolelo

hālāwai a ka Papa. He 71 ʻaoʻao o ka puke a ma ka ʻōlelo piha. Ua palapala ʻia he 45

hālāwai mai ka lā 6 o Pepeluali 1882 a ka lā 10 o Malaki 1884. ʻO kēia ke kūmole

kuamua nui aʻu i hoʻohana ai.

2. Ka Puke Moolelo O Ka Poe Hookomo A Nui I Ka Papa Kuauhau No Ko Lakou Mau Mookuauhau ‘lii (1887)

Na Nahaku nō ia puke. He ʻumikūmākahi wale nō ʻaoʻao i loaʻa ai kahi ʻikepili a he

liʻiliʻi wale nō nā kumuhana. Paʻakikī loa ka heluhelu ʻana no ka lahilahi o ka lima

kākau. Akā, lawa no ka ʻike ʻana i ke kumuhana ma ka puke.

3. Ka Hoike A Ka Papa Kuauhau Alii o Hawaii (1884)

3HawaiʻiStateArchives

Page 18: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

18

Ma 1884, ua hoʻopuka ka Papa i hōʻike i hōʻoia ʻia ka hana a ka Papa ma mua o nā

kuhina a me ka Mōʻī. ʻO ia ka hōʻike hoʻokahi a ka Papa. Ua palapala kūhelu ʻia kekahi o

nā hana a ka Papa. He 27 ʻaoʻao o ka hōʻike ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, a he unuhina pū ma ka

ʻōlelo Pelekānia.

4. Puke Kuauhau (Kalākaua n. d.)

ʻO kēia puke kūʻauhau a Kalākaua, ua waiho ʻia ma ka waihona o ka Hala Nauā ma ka

Hale Waihona Palapala Kahiko O Ka Mokuʻāina o Hawaiʻi. Ma hope o ka hoʻopau ʻia

ʻana o ka Papa, ua lilo ka hana i ka Hale Nauā. No laila, kohu mea lā, aia kekahi o nā

palapala a ka Papa ma lalo o ia mau waihona. Ua hoʻohana nui ʻia ia puke i mea e hōʻoia

ai i ka pilina o nā kānaka nonoi kūʻauhau ma mua o ka Papa me ko Kalākaua kūʻauhau

ponoʻī.

ʻO kekahi mau manaʻo koʻikoʻi e noʻonoʻo ai ke nānā i kēia mau kūmole kuamua, ʻo ia

hoʻi ka like a me ke ʻokoʻa o ka ʻikepili i loko o ia mau kūmole. ʻO nā Puke Moʻolelo a Ka Papa,

palapala ʻia nā hālāwai o ka papa, nā kumuhana, nā hoʻoholo, ke kaʻina hana, a pēlā wale aku.

ʻO ka Hoʻike a Ka Papa Kuauhau o 1884, palapala ʻia nā kumuhana me he piha lā, kohu mea lā

ʻo ia hoʻi ka hana piha a ka papa. Akā, ke hoʻohālikelike ʻia ia mau kūmole kuamua ʻelua, ʻaʻole

nō kaulapa piha. Nui nā kumuhana ʻokoʻa ma waena o ia mau kūmole kuamua. I ka hoʻonui ʻia o

ia hoʻohālikelike ʻana ma waena o nā kūmole kuamua a pau, ua like ka hopena. No ia kumu i

waiwai ai kēia pāhana pepa laeoʻo. He pāhana ia e nanā ai i nā kūmole kuamua like ʻole i piha nō

hoʻi ka moʻolelo o ka papa ma ka nui i hiki.

ʻO kahi manaʻo e noʻonoʻo ai, ma hope o ka hoʻopau ʻana i ka papa, ua lilo ka hana i ka

Hale Nauā, ma laila nō kekahi ʻano pōhihihi o nā palapala. Ua ʻike ʻia kekahi mau palapala like

Page 19: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

19

loa ke kumuhana i hoʻoholomua ʻia e ka papa ma nā waihona a ka Hale Nauā, akā ʻaʻole nō i

kākau ʻia kekahi lā me ka makahiki ma luna. No laila, ʻaʻole nō hiki ke ʻike inā he palapala a ka

papa ia i lilo wale i ka Hale Nauā a pēlā i wae ʻia ai ma lalo o kahi waihona, a i ʻole he

kumuhana nō a ka Hale Nauā a na ka Hale Nauā i hoʻoholomua maoli. Ua kakekake ʻia nō paha

nā palapala a ka papa ma waena o nā waihona palapala kahiko. He ālaina ia i ka ʻike ʻana i ka

ʻoiaʻiʻo o ka hana a ka papa a me ka piha o ia moʻolelo ʻoiaʻiʻo.

Nā Mokuna O Ka Pepa

Eia nā mokuna o ka pepa me kekahi wehewehe laulā e pili ana i nā kumuhana nui o kēlā

me kēia mokuna:

Mokuna I. Hoʻolauna

He mokuna e hōʻike aku ai i ke kumuhana nui o ka pepa a me ka ʻōnaehana noiʻi i

hoʻohana ʻia. Wehewehe ʻia nā kumuwaiwai a me nā kūmole kuamua i hoʻohana ʻia.

Mokuna II. Ka Hoʻokumu ʻIa ʻAna O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi O Nā Aliʻi Hawaiʻi

ʻO ke kumuhana nui o kēia mokuna ka nānā ʻana i nā kānāwai a me ka hana aupuni ʻana i

mea i hoʻokumu ʻia ai ka Papa Kūʻauhau Aliʻi. He mokuna e hoʻomōakāka ai ka

moʻolelo ma ka ʻaoʻao aupuni o ia wā.

Mokuna III. Ka Hana A Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi

He mokuna kēia e nānā pono ai i ka hana a ka Papa ma ka Puke Moʻolelo a Ka Papa. He

kālailai a wehewehe i nā kumuhana i palapala ʻia ma kēlā me kēia hālāwai o ka Papa.

Mokuna V. Ka Papahana Nonoi Kūʻauhau Aliʻi

ʻO kēia kumuhana, ʻo ia kekahi hana a ka Papa i palapala ʻia ma ka puke moʻolelo a ka

Papa. He papahana kikoʻī kēia na ka Papa i hiki i ka poʻe aliʻi o ia wā ke hōʻoiaʻiʻo i ko

Page 20: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

20

lākou papa kūʻauhau. He wehewehe piha i ka papahana a he kālailai pū i ka hopena o ka

hana a ka Papa ma ia papahana nonoi.

Mokuna IV. He Inoa ʻAla

ʻO ke kumuhana nui o kēia mokuna, pili i ka moʻolelo o kēlā me kēia ʻāina a ka Papa i

nānā ai. He kumuhana nō ia i hōʻike ʻia ma ka puke Moʻolelo a ka Papa, akā, no ka nui o

ka ʻikepili, ua lilo nō ia he mokuna kaʻawale. Ua loaʻa mai nō ka maʻiʻo o ia mokuna ma

nā hālāwai o ka Papa a me ka ʻikepili a Nahaku i palapala ai.

Mokuna VI. Panina

Page 21: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

21

Mokuna II: Ka Hoʻokumu ʻIa ʻAna O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi O Nā Aliʻi Hawaiʻi

He ʻumi mīnuke i koe kani ka hola 12:00 o ke awakea, ma ka lā 30 o ʻApelila 1874, ua

kuʻi nō ka lono a puni ke kūlanakauhale ʻo Honolulu, e wehe ʻia ka ʻaha ʻōlelo mua loa o ka

Mōʻī hou ʻo Kalākaua. Na ka puʻu o Pūowaina i hōʻike i kona haʻalele ʻana me ka pakuʻi pū ʻia

mai o ka moku ʻo Benecia. Puka maila ka mōʻī mai kona Halealiʻi mai a ma ka wāwae nō kona

kaʻi ʻana. ʻO ke koʻele o kona wāwae kai hōʻike i nā maka hanohano, nā kamaʻāina, a me nā

ukali i kona hiki kino mai. Hōʻea maila ʻo ia ma mua o ke anaina nui i ʻākoakoa ma waho a

komo ihola ʻo ia i ke keʻena i hoʻomākaukau ʻia nona e hōʻoluʻolu mai. He ʻelima mīnuke i hala

ka hola 12:00 o ke awakea, komo maila ka mōʻī i ka hale i kali ai kāna mau pōkiʻi aliʻi, nā maka

hanohano, a me nā kamaʻāina pū, ka poʻe i ʻae ʻia ke komo ma ko lākou ʻano kūpono. Ma ka

ʻaʻahu ʻana ʻo ia i piʻina ai i kahi i kūkulu ʻia ai ka noho aliʻi me ka paʻa pū ʻana o nā kāhili

ʻelua. Wehena maila me ka pule i ke akua a pau ihola ka pule a kū maila ka mōʻī a haʻi ʻōlelo

akula.

Ua nui nā kumuhana o kāna i heluhelu ai i ke anaina. Ua hoʻomanaʻo kūpono ʻia ʻo

Lunalilo, ua hoʻopōkole akula i ka noho mōʻī ʻana me kona ʻike ʻole ʻana i ka hoʻokō ʻia o kona

mau manaʻolana. ʻAʻole i noho Mōʻī ʻo Lunalilo i hoʻokahi ʻaha ʻōlelo ma kona wā mōʻī. Ua

pani naʻe ʻo ia i ka ʻAha ʻŌlelo Kūiakawā o 1873, ka ʻaha ʻōlelo hoʻi i koho ʻia ai ʻo ia. Akā,

ʻaʻohe ona wehena akula. Ma muli o ia, ua kumuhana kūpono kekahi o nā nīnūnē i waiho wale

ʻia i ko Lunalilo haʻalele ʻana. A komo akula ʻo Kalākaua i kāna mau kumuhana ponoʻī, “O ke

kumumanao nui e hoala ia nei i ko’u aloha, oia no ka hooulu ana i ka lahui, a ma keia kumu ke

noi aku nei au i ko oukou noonoo nui ana ma ia mea.” Hoʻomau akula ka mōʻī me ke kauoha pū

ʻana i ka Papa Ola e hoʻomaikaʻi e like me ka mea hiki i ola ka lehulehu, keu hoʻi ka ʻimi i nā

Page 22: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

22

pono i ke ola o nā keiki hānau hou. Ua kau akula ʻo ia i kona manaʻo pū e wehe ʻia kekahi mau

ʻauhau i pōmaikaʻi ka poʻe e hānau nui ana i nā keiki (Ka weheia1874). Ua laupaʻi ʻiʻo nō ia mau

ʻōlelo āna a kaulana akula ʻo Kalākaua i ia mākia nō, ʻo ia hoʻi ʻo Hoʻoulu Lāhui. Hoʻolono ʻia a

hiki i kēia lā.

Ka Hana Mua O Kalākaua Ma Kona Wā He Mōʻī

Ma kahi o ʻumi wale nō pule ma mua o ia wehena o ka ʻaha ʻōlelo, ma ka lā 12 o

Pepeluali 1874, ua eo ka noho mōʻī iā Kalākaua i kona koho pāloka ʻia ma mua o ke aliʻi wahine

ʻo Emma Kaleleonālani. ʻAʻole nō i liʻuliʻu a hoʻomaka ʻo Kalākaua i kāna hana hanohano hou.

A ma ia lā hoʻokahi, ka lā 12 o Pepeluali 1874 , ua hōʻike akula ka mōʻī hou e hoʻoponopono ʻia

nā Poʻo Aupuni. Ua hoʻākoakoa ka mōʻī i nā kūhina a Lunalilo a hōʻike akula, e noho nō ia mau

kuhina i ko lākou mau ʻoihana a hiki mai ka wā kūpono e hoʻoponopono ʻia. Ma ʻelua lā aʻe,ma

ka lā 14 o Pepeluali 1874, ua hoʻākoakoa kūhelu mua maila ʻo Kalākaua i ka ʻaha kuhina. ʻO

kāna hana mua loa, ʻo ia kona kauoha ʻana i hoʻoilina mōʻī, ʻo ke Kama Aliʻi Kāne ʻo William

Pitt Leleiōhoku, kāna kaikaina aloha. Ma hope pono o ia hana, ma ka hālāwai hoʻokahi, ua komo

nō ʻo Kalākaua i ka hoʻokohu ʻia o kāna mau poʻe kuhina ponoʻī a ua hoʻomōakāka pū ʻana i nā

poʻe aliʻi e noho pū ana i kekahi ʻano kuleana aupuni.

Ma Kīnaʻu Hale me nā paʻa kāhili ʻelua i kau ʻia ai ka ʻahaʻula hulu manu ma ko lāua

poʻohiwi i kūhelu ʻia ai ko Kalākaua kauoha hoʻoilina aupuni. Na nā aliʻi me kāna mau poʻe

kuhina i hōʻoia i ia kauoha me ka pūlima pū ʻana i ka Palapala Kūkala i waiho ʻia ma mua o

lākou (ʻAha Kuhina 1891). ʻO ka hoʻopaʻa ʻana i ka hoʻoilina aupuni, ʻo ia nō kā Kalākaua hana

hoʻoulu a hoʻōla mua loa. ʻO ia hoʻi ka paʻa ʻana o ka noho Mōʻī ma kona ʻohana. He wānana nō

kēia i kāna mau pahuhopu e kau aku ma mua o ka Papa Kūʻauhau Aliʻi ma kahi o ʻeono a ʻewalu

makahiki ma hope mai.

Page 23: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

23

ʻO kā Kalākaua haʻi ʻōlelo kūhelu mua loa i ka ʻAhaʻōlelo, aia nō ma ia wehena kau

ʻahaʻōlelo 1874, i kākau ʻia ma ka hoʻomaka ʻana o kēia mokuna4. ʻO ia nō kona hoʻomōakāka

kūhelu mua ʻana i kekahi o kona mau kumumanaʻo nui i kāna poʻe aliʻi i hoʻokohu ai a me nā

luna makaʻāinana i koho paloka ʻia. Akā ma mua, ma ʻApelila, ua hōʻike ʻo ia i kona mau

kumumanaʻo nui i nā makaʻāinana o ka paemoku.

Ma ka hālāwai ʻAha Kuhina o ka lā 26 o Pepeluali 1874, ua hōʻike aku ʻo Kalākaua i ka

makemake e huakaʻi aliʻi i nā kuhina, a ua ʻāpono piha ʻia kēia makemake me ka noʻonoʻo pū

ʻana i ka waiwai o ka hoʻolaha mua ʻana i nā kumumanaʻo i ka poʻe lehulehu ma mua o ka

ʻAhaʻōlelo 1874. Palapala ʻia ia hoʻoholo ma ka puke moʻolelo a William L. Green, ke

Kākauʻōlelo o ka ʻAha Kuhina penei (ʻAha Kuhina 1891):

His majesty proposed to resolve a Royal Progress through the group – Hawaii Maui Kauai and Oahu, and wished to confer with his Cabinet as to the measures to be proposed at the next Legislature so that he might take the opportunity during his Progress of explaining generally those measures to the people on the different islands.

Ua eʻe nō ʻo Kalākaua ma luna o ka moku ʻo Kīlauea no ka Huakaʻi Aliʻi 1874. Ma kahi

o hoʻokahi wale nō mahina ma hope o kona koho pāloka ʻia, ua holo nō ka Mōʻī a puni

ka pae ʻāina i mea e hoʻomōakāka ai i kāna mau kumumanaʻo i ka poʻe lehulehu, nā

makaʻāinana hoʻi. No lākou nō ka hoʻoulu lāhui maoli. Pēia kāna i hana ai i mea e holo

pū ai ʻo ia me ke kākoʻo o kāna mau Kuhina hou. Ua lawe akula nō ʻo Kalākaua i ia mau

kumumanaʻo ma mua o ke anaina ma ia huakaʻi aliʻi a ua hoʻi maila ʻo ia i ka wehena o

kāna ʻAhaʻōlelo mua loa me ka maopopo mua ʻana o ka lehulehu i ke kahua o kona

aupuni, ʻo ia hoʻi ka hoʻoulu ʻana i ka lāhui Hawaiʻi.

4UakākauʻoKanaheleikēiaikānaʻatikala.Kuhiwau,ualoaʻamaikāZambucka.Akā,ʻokahapaokēiamauʻōleloaZambucka,hehewa.Uahōʻoiawauaʻoianōkahaʻiʻōlelomualoa.

Page 24: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

24

Ua kālailai ʻo Tiffany Lani Ing Tsai i keia huakaʻi aliʻi penei:

The king had several goals for his tour: to personally thank the people for supporting him and build ties with those who did not, to understand how they wished to rebuild the kingdom, and to announce his motto, “Hoʻoulu Lāhui,” [“Increase the Nation”] which urged Hawaiians to increase their population and raise agricultural yield and industry throughout the archipelago (Tsai 2014).

Ma ka nānā ʻana i kā Green a me kā Tsai, hiki ke ʻike ʻia ke kaʻina hana a ka Mōʻī, ʻo ia hoʻi ka

mahalo, ka hoʻolōkahi, a me ka hoʻolaha ʻana i kāna pahuhopu nui ʻo ka Hoʻoulu Lāhui. He

kuleana nui ko ka lehulehu i kēia pahuhopu. ʻAʻole nō ulu ʻiʻo nō ka lāhui i ka haʻi wale ʻia. Ua

pono e hōʻike ʻia ka waiwai, ke koʻikoʻi, ka pōmaikaʻi, a me ka hua o ka hoʻoulu ʻana i ka lāhui

a laila, e ʻimi i ke kākoʻo ma ke kau ʻahaʻōlelo.

Ma ka lā 14 o Pepeluali 1874 i nā ʻaoʻao o ka nūpepa ʻo Pacific Commercial Advertiser,

ua paʻi ʻia ka ʻikepili helu kanaka penei (A New Legislature 1874):

Ma o kēia pakuhi, hōʻike ʻia ke emi ʻino mai o ka nui kānaka lāhui Hawaiʻi mai ka wā i hiki mua

mai o Kāpena Kuke a hiki aku i 1872, ʻelua wale nō makahiki ma mua o ke koho pāloka ʻia o

Kalākaua he mōʻī.

Page 25: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

25

ʻO ka poʻe makaʻāinana ka haʻalele nui o ka lāhui, pēlā nō i emi nui ai ka lāhui Hawaiʻi a

pēlā pū ka hoʻoponopono ʻana i ia emi i ka hoʻoulu lāhui ʻana. ʻO ke kuleana o ka mōʻī o ia wā

ke emi nui mai kona mau poʻe lāhui, ʻo ia hoʻi ke kūkulu ʻana i nā ala e ola ai kona mau poʻe a

ulu nui. A nō ia kumu nō i hiki kino mai ai ka Mōʻī hou ʻo Kalākaua i kēlā me kēia kapa kai o ka

pae ʻāina i hōʻike i kona lawe maoli ʻana i kēia pilikia ma ke ʻano he Mōʻī a hoʻokele i ka lāhui i

nā ala e ulu ai kona lāhui ma o kona hoʻoponopono ʻana i kona aupuni. He ʻelua ala nui i aho ai

ma ia wā. ʻO ka mua, pili i nā maʻi like ʻole. Ua emi mai ka nui kānaka i nā maʻi like ʻole i

laupaʻi ma waena o ka poʻe lāhui. He kuleana ko Kalākaua ma laila. ʻO ka lua ka laupaʻi ʻana o

nā kānaka i ka hoʻomau keiki ʻana. Ma ia mau mea ʻelua e ulu maoli ai ka lāhui Hawaiʻi. No

laila, ʻo ka Hoʻoulu Lāhui ka papahana e hoʻoponopono ai i ka nui makaʻāinana. Akā, ua pilikia

pū nā aliʻi o Hawaiʻi i ka loaʻa ʻole o nā hoʻoilina aupuni a me ka maopopo ʻole o nā ʻohana aliʻi

i mea e piha kūpono ai ka nui aliʻi ma nā kūlana aupuni like ʻole. ʻO ka Papa Kūʻauhau Aliʻi o

Nā Aliʻi Hawaiʻi kekahi papahana a Kalākaua i hoʻokumu ai i mea e hoʻonui ai nā aliʻi. Ma ka

laulā, ua nele nō ka Hawaiʻi, nā makaʻāinana a me nā aliʻi ma ia wā. Ma ka hoʻoponopono ʻana,

he ʻelua ʻano ala a Kalākaua i ʻimi ai.

ʻO ka ʻAhaʻōlelo 1874, ka ʻAhaʻōlelo mua loa o Kalākaua he Mōʻī. Ua wehe ma ka lā 30

o ʻApelila a noho ihola no 84 lā piha a hoʻokuʻu ʻia ma ka lā 8 o ʻAukake 1874. Ma ka haʻi

ʻōlelo hoʻokuʻu o ia kau ʻAha ʻōlelo, ua kūnou mua ʻo Kalākaua a pāneʻe akula kāna ʻōlelo i nā

aliʻi a me nā ʻelele o nā makaʻāinana. Ua hoʻomaikaʻi ka Mōʻī i ka ʻahaʻōlelo no ka pau ʻana o

kā lākou mau hana me ka manaʻolana pū i ka pono o nā hoʻololi a me nā hoʻoholo kānāwai i

pōmaikaʻi ke aupuni. Ma ka paukū ʻelua o kāna haʻi ʻōlelo, ua heluhelu ka Mōʻī penei:

O na haawina a oukou i hoʻoholo ai no ka malama ana i ke ola o ka lahui, no ka hoopae ana i na ee moku, a no na hana hou, ua haawi kupono ia e lawa ai na hana a’u i kuhikuhi aku ai i ko oukou akoakaa [akoakoa] ana mai. E lilo ana na’u a me ko’u Aupuni, ka nana ana i ka hoolilo akahele ana o ia mau haawina. No ko

Page 26: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

26

oukou lokomaikai ana ia’u a me ko’u ohana, ke hoomaikai aku nei au (Ka hookuuia 1874).

Kohu mea lā, ua hauʻoli nō ka Mōʻī i ka lawa o ka hana a ka ʻAha ʻŌlelo. Wahi a ia paukū, he

kālele nō ma ke ola ʻana o ka lāhui. He kākoʻo kikoʻī ia i kāna pahuhopu nui o ka ulu ʻana o ka

lāhui.

Ma hope akula o ka ʻAha ʻŌlelo 1874, ma nā ʻAha ʻŌlelo moekahi o 1876 a me 1878, ua

mau ihola nō ke kālele ma luna o ia mau kumumanaʻo hoʻoulu a me ka hoʻōla ʻana i ka lāhui.

Ma kāna haʻi ʻōlelo ma ka wehena o ka ʻAhaʻōlelo 1876, ua ʻōlelo ʻo Kalākaua penei:

Ke waiho hou aku nei Au i ko oukou noonoo nui i na hana e loaa ai na haawina hoopomaikai i ka hooulu ana i ka lahui Hawaii a e hoopakele ai i ko lakou ola. E makaala hoi oukou aole e haaleleia kekahi hana e pono ai keia hana (Ka wehe 1876).

A laila, ma ka haʻi ʻōlelo wehena o ka ʻAhaʻōlelo 1878, penei kāna:

He mea noonoo mau Na’u, ke ola o Kuu lahuikanaka. O na mea a ka Papa Ola i manao ai, e hoomauia ka hookoia ana aku o na mea i hooholoia e lakou, a he mea pono ole ke haaleleia. Ke noi aku nei Au ia oukou, e haawi i ko oukou noonoo nui ma keia mea (Ka Hoau 1878).

Kohu mea lā ua noke nō ka Mōʻī a me nā lālā o ka ʻaha ʻōlelo ma luna o ia pahuhopu. A ʻo nā

kānāwai i haku ʻia, i kau ʻia ma mua o ka ʻAha ʻŌlelo, i hoʻoholo ʻia nō hoʻi ma ia mau kau ʻAha

ʻŌlelo ʻekolu mua moekahi, he mau kānāwai hoʻi i paʻa ai ke kahua o ke aupuni o Kalākaua.

Ka Hoʻokumu ʻAna O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi Ma ka ʻAha ʻŌlelo 1880

Ma ka lā 30 o ʻApelila 1880, ua kū hou ka Mōʻī ʻo Kalākaua ma ke kahua kiʻekiʻe i

hoʻopuni ʻia e ka ʻohana aliʻi, nā kaukau aliʻi, nā Kuhina me nā Lunakānāwai kiʻekiʻe. Ua piha a

haiamū nā paia o ke keʻena Kau Kānāwai a ua wehena ʻia akula ke kau ʻAhaʻōlelo hou o 1880. A

ma waena o nā kumumanaʻo ma kāna haʻi ʻōlelo wehena, ʻo ia hoʻi ka hoʻolaha ʻana i nā

Page 27: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

27

kuʻikahi me Kelemānia lāua ʻo Denemaka, ka hoʻoponopono ʻana i ka Papa Hoʻopae Limahana,

a me ke kūkulu ʻana i nā alahao me nā uea kelekalapa, ua loaʻa hou kāna ʻōlelo aloha no ka

lāhui kanaka.

Ke noi aku nei au i ko oukou mau manao aloha aina, e hoolilo nui i ko oukou mau noonoo ana ma kekahi mau kumuhana e ae e pili ana i ka malama ola, a oukou e manao ai ua kupono ia no ka hoomaikai a me ka malama ana i ke ola o Ko’u Lahuikanaka” (Ka Wehe 1880).

Ua noho ka ʻAhaʻōlelo no ʻekolu mahina, ʻo ia hoʻi no 86 lā a hoʻokuʻu ʻia ma ka lā 13 o

ʻAukake 1880 (Lydecker 1918). Mai loko mai o nā hana koʻikoʻi, nā kuleana kākoʻo kānāwai

like ʻole i hāpai ʻia ma waena o nā ʻelele ʻAhaʻōlelo no kēlā me kēia ʻāina, ua kau pū ʻia ke

kānāwai pili ka Papa Kūʻauhau Aliʻi O Nā Aliʻi Hawaiʻi, ua kapa ʻia ʻo Mokuna VII; E

Hoʻomaopopo Ana I Ke Kuauhau O Na Alii O Hawaii Nei.

Ma ka lā 34 o ia kau kānāwai, ua kūkala mua ʻia ka manaʻo e hāpai ʻia he pila pili i ka

paʻa mau ʻana o ke kūʻauhau o nā aliʻi Hawaiʻi. Na Hon. Luther Aholo5, ka Luna Hoʻomalu i kū

mai a kūkala i kēia manaʻo. Nona nō ka hoʻokele ʻana i kēia kānāwai kūʻauhau aliʻi(ʻAhaʻōlelo

1880, 120).

ʻO Luther Aholo, he keiki ʻo ia na Pule (k) me Puali (w) a hānai ʻia ma Waialua,

Molokaʻi. Ua komo ʻo ia i ke Kulanui ʻo Lahainaluna a he kumu aʻo ma hope mai ma Hauʻula,

Oʻahu. A he mea nui ʻo L. Aholo ma ka ʻAha ʻŌlelo. Ua nui kona noho luna makaʻāinana ʻana

ma nā kau ʻAha ʻŌlelo o nā Mōʻī ʻekolu ʻo Kamehameha V, Lunalilo, me Kalākaua (Ka Make

Ana 1888). Akā, ma ka wā o Kalākaua ʻo ia i piʻi maoli ai i nā kūlana aupuni. Ma 1876 ʻo ia he

Luna Hoʻomalu a ua noho ma ia kūlana ma nā kau ʻAha ʻŌlelo he nui a hiki i kona hala ʻana, ʻo

ia hoʻi nā makahiki 1878, 1880, 1882, 1884, 1886 (Lydecker 1918). Ma waho aku o kēia

5Pelaʻiaiainoamekaloaʻaʻoleokekahakōamekaʻokinanokamaopopoʻoleokapololei.

Page 28: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

28

kuleana ʻAha ʻŌlelo, he mau kūlana like ʻole kona ma ke aupuni a hiki i kona piʻi hou aʻela i ka

ʻAha Kūkā Malū o Kalākaua ma 1884. Ma ka makahiki 1886, ua koho ʻia ʻo ia i Kuhina

Kālaiʻāina a hiki aku i 1887 Iulai. A he Loio Kuhina pū ʻo ia, he kū manawa wale nō naʻe kēia

kūlana, mai 1886 Okakopa a hiki i 1886 Novemapa (Govt. Office Holders n.d.). ʻO ka manaʻo

nui, hiki ke ʻike ʻia ma o ke kuleana aupuni o Aholo, he mea i hoʻokuleana nui ʻia e Kalākaua a

kohu mea lā, he kākoʻo ʻo ia i ke aupuni o Kalākaua. A nona nō ke kuleana hoʻokele i ka pila i

hoʻokumu kūhelu ʻia ai ka Papa Kūʻauhau Aliʻi o Nā Aliʻi Hawaiʻi.

Ma ka lā hana 39 o ke kau kānāwai o ka ʻAha ʻŌlelo 1880, na Aholo i heluhelu mua i ia

pila. ʻAʻole maopopo ʻo wai nā kākoʻo me ke kākoʻo ʻole ma kēia heluhelu mua ʻana no ka

palapala ʻole ʻia ma ka puke moʻolelo o ka ʻAha ʻŌlelo 1880. Akā, ma ka heluhelu lua ʻana ma

ka lā hana 63, ua kūʻē ʻo Iosepa Nāwahī, he Luna Makaʻāinana no Hilo, Hawaiʻi (Ke Koho

Balota 1880), a i ka heluhelu lua ʻia ʻana o kēia pila, ua hoʻopuka manaʻo ʻo Nāwahī e

hoʻopaneʻe palena ʻole ʻia ia pila. Ua kau ʻia ia noi ma mua o nā Luna Makaʻāinana ʻē aʻe me ka

ʻae ʻole i ko Nāwahī. Ua puka nō ko ʻĀholo noi. Ua hoʻoholomua ʻia akula i ka pae hou, ʻo ia

hoʻi ke kākau kūhelu ʻia ma ke ʻano he pila me ka manaʻo e heluhelu kolu ʻia ana.

ʻO kumu i kūʻē ai ʻo Iosepa Nāwahī, ʻo ia nō paha kona kākoʻo nui ʻana i ke aliʻi wahine

ʻo Emma Kaleleonālani. ʻO Nāwahī, he Lunamakaʻāinana ʻo ia no nā kau ʻAha ʻŌlelo a pau a

Kalākaua he Mōʻī, mai 1872 a hiki aku i 1892 (Govt Office Holders n.d.). He kūpaʻa nō naʻe ʻo

ia ma hope o ke aliʻi wahine o Emma (Kanahele 1999). No laila, ʻo ko Nāwahī kūʻē ʻana i kēia

pila, he hana ia e hōʻike aku ai i ke kākoʻo mau ʻana iā Emma mā . Ua makemake ʻole nō paha e

hoʻolilo i nā kumuwaiwai aupuni ma ia ʻano, ʻo ia hoʻi ka hāpai ʻana i nā Keaweaheulu ʻo

Kalākaua mā i luna.

Page 29: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

29

Ma ka lā hana 74, ka lā 31 o Iulai 1880,ʻo ia ke kolu o ka heluhelu ʻia o ka pila. Ua

kākoʻo akula ʻo S.K. Mahoe he Luna Makaʻāinana no Puna, Hawaiʻi. A ua kūʻē ʻo Hon. H. N.

Kahanu, kekahi o nā aliʻi o ka ʻAha ʻŌlelo. Ua hoʻopuka manaʻo ʻo ia e like me Iosepa Nāwahī

ma ka heluhelu mua ʻia ʻana, e hoʻopaneʻe palena ʻole ʻia ka pila. Ua kau hou ʻia ma mua o nā

aliʻi a me nā poʻe i koho ʻia a ua puka hou. A ua paʻa akula he pila (ʻAhaʻōlelo 1880).

Ua pani ʻia ke Kau Kānāwai ʻAha ʻŌlelo 1880 ma ka lā 13 o ʻAukake 1880 ma hope o ka

piha ʻana o ka lā hana 86. Mai ka heluhelu kolu ʻana a hiki aku i ke pani ʻia o ia kau ʻAha ʻŌlelo

ʻaʻohe manaʻo hou aku i palapala ʻia ma ka puke moʻolelo pili i kēia pila (ʻAhaʻōlelo 1880). Ua

hoʻopuka hou ʻia ia pila ma ka puke ʻo Na Kanawai O Ka Moi Kalakaua, Ke Alii O Ko Hawaii

Pae Aina, I Kauia E Ka Hale Ahaolelo, Iloko O Ka Ahaolelo O Ka Makahiki 1880 ma lalo o ka

inoa ʻo Mokuna VII; E Hoʻomaopopo Ana I Ke Kuauhau O Na Alii O Hawaii Nei. Ua lilo piha

ia i kānāwai i ka ʻāpono pūlima ʻana o Kalākaua ma ka lā 9 o ʻAukake 1880 (Na Kanawai 1880).

Ke Kānāwai Hoʻokumu I Ka Papa: MOKUNA VII; E HOʻOMAOPOPO ANA I KE KUAUHAU O NA ALII O HAWAII NEI

ʻO ka ʻōlelo o ke kanāwai, hoʻomaka ʻia me ʻelua paukū hoʻāpono e hōʻike mai ai i ke

kumu e aho ai ke kānāwai. ʻO ka paukū hoʻāpono mua loa, kākau ʻia penei:

NO KA MEA; ua hoakaka ia ma ka Pauku 22 o ke Kumukanawai ke koho ia ana o ka Moi o keia Aupuni mailoko mai no ia o na Hanauna Alii, (Na Kanawai 1880)

ʻO ia paukū 22, he paukū ia ma ke kumukānāwai e wehewehe ai i ka hoʻoilina aku a ka

Mōʻī e ili aku ka leialiʻi ma ka ʻohana mōʻī. A ʻōlelo pū ʻia ma ia paukū hoʻokahi, inā nele ka

noho aliʻi i kekahi hoʻoilina, na ka ʻahaʻōlelo e koho ma ka pāloka i kekahi aliʻi hānau o ka

ʻāina, pēlā nō i piʻi aku ai ʻo Kalākaua i ka noho mōʻī, i ke koho pāloka ʻia. ʻO ke Kumukānāwai

Page 30: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

30

1864, ua haku ʻia ma lalo o Kamehameha V a hoʻololi ʻia akula kēia paukū i kū i ka hoʻoilina a

Kalākaua ma kona ʻohana, ʻo ia hoʻi ʻo William Pitt Leleiōhoku. No laila, ʻo ke kumu mua e aho

ai kēia kānāwai, he kānāwai e kākoʻo aku i ke kumukānāwai pili i ka hoʻoilina aupuni (Achiu

2003).

ʻOiai naʻe, i ka haku ʻana i ke kānāwai ʻo Mokuna VII; E Hoʻomaopopo Ana I Ke

Kuauhau O Na Alii O Hawaii Nei ma ka makahiki 1880, ua pau ʻē ke aliʻi kiʻekiʻe ʻo William

Pitt Leleiōhoku. Ua nalo hoʻi ma ka lā 9 o ʻApelila 1877 (ʻAha Kūkā Malū Vol. 13). No laila, ʻo

ka hoʻokohu ʻia akula nō ia o ke aliʻi wahine ʻo Liliʻuokalani he hoʻoilina Mōʻī a Kalākaua.

Kohu mea lā, ua akamai maila ka Mōʻī ʻo Kalākaua i ka hua e loaʻa mai ke hoʻopaʻa ʻole ʻia o

kekahi hoʻoilina aupuni. Pēlā nō ʻo ia, ʻo Kalākaua hoʻi, i piʻi aʻe ai i ke kūlana Mōʻī. I ka hala

ʻana o Kamehameha V me Lunalilo, ua koho ʻole lāua i hoʻoilina mōʻī. No ia kumu, i ka hala

ʻana o Kamehameha V, ua mālama ʻia ke koho pāloka mua loa o ke aupuni Hawaiʻi. Ua komo

nō ʻo Kalākaua i ia koho pāloka me Lunalilo a ua eo iā Lunalilo ka noho mōʻī (Kanahele 1999:

264-265). I ka hala ʻana o Lunalilo, ʻaʻole ʻo ia i koho i hoʻoilina mōʻī a mālama hou ʻia akula

kekahi koho pāloka. Ua komo hou ʻo Kalākaua me Emma Kaleleonālani a ua eo ka noho mōʻī iā

Kalākaua (Kanahele 1999: 274-275). Pēlā nō hoʻi i aʻo ai ʻo Kalākaua i ka haʻawina nui o ke

koho hoʻoilina aupuni. ʻAʻole nō ʻo ia e waiho wale i kona aupuni no haʻi e lawe. Ua hālāwai

ʻiʻo nō ʻo Kalākaua me ia pilikia hoʻokahi i ka hala ʻana o kāna hoʻoilina aupuni. E like me ka

pilikia i ʻike mua ai ma waena o nā Kamehameha, he wahi kūlanalana nō kēia a he nīnūnē hoʻi

no nā ʻohana aliʻi ka loaʻa ʻole o nā keiki aliʻi e ili aku ai ke aupuni.

Page 31: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

31

ʻO ka paukū hoʻāpono ʻelua, kākau ʻia penei:

A NO KA MEA; i keia wa ua maopopo ole na Ohana Alii e hiki ai ke hoomaopopoia ia haawina o ke Kumukanawai, a he mea maikai o ka hoomaopopo ana ia mau loina pilipaa o ke Aupuni, a me na moolelo o na Alii a me na Moi o ka wa kahiko a hiki i keia wa, a he kumu no hoi e alakai nui ai i ka Moi i ke koho ana in na ‘Lii o ka Ahaolelo; no laila, (Na Kanawai 1880)

No laila, ʻo ke kumu ʻelua e aho ai kēia kānāwai, pili i ka maopopo ʻole ʻo wai nā ʻohana aliʻi.

Kohu mea lā, ua pohihihi akula ia ʻano ʻike ma ia wā. Kohu mea lā, ʻaʻole nō i mālama ʻia nā

kūlana o ka poʻe akamai kūʻauhau. Inā ua maopopo ʻole nā ʻohana aliʻi, pēlā paha kekahi kumu.

A i ka maopopo ʻole ʻana nō hoʻi o ia ʻano ʻike kūʻauhau, paʻakikī ke koho ʻana i nā aliʻi no ka

ʻAha ʻŌlelo. Ua kākau ʻia ma ke kānāwai, he ʻelua mea e alakaʻi i ka Mōʻī:

1) nā moʻolelo aliʻi

2) nā kūʻauhau o nā mōʻī o ka wā kahiko a hiki mai i ka wā o ia kānāwai.

. ʻO kekahi mea e noʻonoʻo ai, i loko nō o ka hala ʻana o ʻeono makahiki mai ke koho

pāloka ʻia ʻo Kalākaua, ʻaʻole nō paha i pau pono ai ke kākoʻo o kekahi mau poʻe aliʻi i nā

Kamehameha, e like me Iosepa Nāwahī a me H.N. Kahanu, nā luna makaʻāinana i kūʻē i ka pila

Papa Kūʻauhau. Ua pono nō ʻo Kalākaua e makaʻala i nā poʻe ʻahaʻōlelo i koho ʻia. He mau aliʻi

paulele ʻia kona makemake. Ua lawa nō paha ka hoʻokūʻēʻē o ka poʻe Haole o kēia wā. He wahi

kaʻakālai politika nō paha ka hoʻomaopopo ʻana i nā loina pilipaʻa o ke aupuni Hawaiʻi.

ʻO ke kino o ke kānāwai, he ʻehā wale nō paukū ia. ʻO ke kumuhana o ka Paukū 1, ʻo ia

hoʻi ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka Papa Kūʻauhau Aliʻi o Hawaiʻi. Na ka Mōʻī e koho i nā kānaka o

ia papa i loko o kona ʻAha Kuhina. He mau kānaka ia e ʻohi a hoʻoili i nā moʻolelo a me ke

kūʻauhau o nā aliʻi o Hawaiʻi a kākau i puke moʻolelo o ka hana a lākou e paʻi ʻia.

ʻO ke kumuhana o ka Paukū 2, pili i ke kālā a me nā lilo kūpono e kaʻa ai ka ʻaiʻē. Eia

nō kekahi o nā manaʻo ma ia paukū:

Page 32: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

32

Ka Nui Kālā

• ʻO ka uku i ke kanaka, ʻaʻole nō i ʻoi aku ma mua o $2 o ka lā o ke kanaka

hoʻokahi.

• ʻO ka nā lilo ʻē aʻe o ka Papa, ʻaʻole nō i oi aku ma mua o $2,000.

ʻO nā lilo e ʻae ʻia:

• nā puke, ke kaʻahele, peni, pepa, ʻinika, a pēlā wale aku.

• no ka huli ʻana i nā mea kahiko i nalowale a hūnā ʻia ma nā lua huna me

ka hoʻomaopopo ʻana i nā lua huna o nā aliʻi kahiko, kahi i waiho ʻia ai ko

lākou mau iwi.

ʻO ka hoihoi o kēia paukū, he hoʻomōakāka nō kēia i ka manaʻo o “na moolelo a me na kuauhau

o na Alii o Hawaiia nei”, ʻo ia hoʻi ka ʻōlelo ma ka paukū 2 (Na Kanawai 1880). ʻO ka huli ʻana i

nā iwi o nā aliʻi kahiko kekahi māhele o ka hoʻomaopopo ʻana mai i ke kūʻauhau Aliʻi. ʻO kēia

paha kekahi manaʻo a kākou i noʻonoʻo ʻole ai. ʻO kahi i hūnā ʻia nā iwi aliʻi kekahi koina o ka

maopopo ʻana o ke kūʻauhau Aliʻi. He kuanaʻike ʻokoʻa nō ia.

ʻO ka Paukū 3, pili i ka hoʻonohonoho lula ʻana. Na ka Papa e hoʻonohonoho i nā lula no

ka pono o ka Papa a e hoʻāpono ʻia ia mau lula e ka mōʻī i loko o kona ʻAha Kuhina (Na

Kanawai 1880).

ʻO ka Paukū 4, pili wale i ka lilo wale o kēia i kānāwai ma ka ʻāpono ʻia ʻana ma ka lā 9

o ʻAukake 1880 (Na Kanawai 1880).

Ka Hoʻomana ʻIa ʻAna O Ka Papa: MOKUNA XL; ʻŌLELO HOʻOHOLO KĀNĀWAI 1882 Ma hope o ka ʻāpono kūhelu ʻia ʻana o ke kānāwai ʻo Mokuna VII; E Hoʻomaopopo Ana

I Ke Kuauhau O Na Alii O Hawaii Nei, ʻaʻole nō i mōakāka iki ka hana a ka Mōʻī a me kona

Page 33: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

33

aupuni i ka hoʻokō ʻana i kēia kānāwai. ʻAʻohe palapala i loaʻa mai iaʻu e hōʻike mai i ka hana a

ka papa. Kohu mea, ua waiho wale ʻia ke kānāwai a ka wā kupono e hoʻokumu maoli ʻia ka Papa

ma ka lā 6 o Pepeluali 1882. ʻO ia ka lā mua loa i palapala ʻia ma ka Puke Moʻolelo o Ka Papa

Kūʻauhau Aliʻi Hawaiʻi. Ma waena o kēia hālāwai mua, ka lā 6 o Pepeluali 1882 a me ka wehe

ʻia ʻana o ke Kau ʻAha ʻŌlelo 1882, ua hālāwai ka papa he 32 manawa hou.ʻO ke kumuhana o ia

mau hālāwai, , ʻo ia hoʻi ka hoʻomākaukau ʻana i nā mea e pono ai ka papa i kō nā pahuhopu o

ke kānāwai i hoʻoholo ʻia ma 1880. E nānā ʻia ana ma ka mokuna III o kēia pepa.

No ka ʻAha ʻŌlelo 1882, ua puka nō he ʻōlelo hoʻoholo kānāwai i paʻi ʻia ma lalo o ka

inoa ʻo Mokuna XL; No Ke Kokua Ana I Ka “Papa Kuauhau O Na Alii.” (Na Kanawai 1882).

Ma ka lā 26 o ke kau ʻAha ʻŌlelo, ua kū mai ka Luna Makaʻāinana ʻo J.K. Kaunamano

(Kaunamanō?) no Hāmākua, Hawaiʻi (Kaunamano 1882) a hōʻike i kona manaʻo e

hoʻoponopono a hoʻololi i ke kānāwai ʻo Mokuna VII; E Hoʻomaopopo Ana I Ke Kuauhau O Na

Alii O Hawaii Nei i puka ma ka ʻAha ʻŌlelo 1880 (ʻAha ʻŌlelo 1882). ʻAʻole manaʻo ʻē aʻe i paʻi

ʻia ma ka puke moʻolelo o ka ʻAha ʻŌlelo 1882. Akā, ua puka nō ia ʻōlelo hoʻoholo kānāwai ma

ka puke ʻo Na Kanawai O Ka Moi Kalakaua Ke Alii O Ko Hawaii Pae Aina, I Kauia E Ka Hale

Ahaolelo, I Loko O Ka Ahaolelo O Ka Makahiki 1882, ʻo ia nō a ʻōlelo hoʻoholo ʻo Mokuna XL;

No Ke Kokua Ana I Ka “Papa Kuauhau O Na Alii” (Na Kanawai 1882).

ʻO ia ʻōlelo hoʻoholo kānāwai hou, pili i ka loaʻa ʻole o ke kālā i hōʻoiaʻiʻo ʻia ai ka Papa.

ʻO ka mea i hoʻoholo ʻia ma ia kānāwai, ʻo ia hoʻi ka hoʻomana ʻia o ke Kuhina Waiwai e uku

aku i nā kālā o ka Waihona Kālā o ke Aupuni ma ke kīkoʻo ʻana i ke Kuhina Kālaiʻāina a nāna

nō i kīkoʻo i ka Pelekikena o ka Papa. ʻO ʻelua kaukani ka nui, a ʻaʻole nō i oi aku, a ua ʻoi aku

kēia ma mua o ka nui kālā i ʻāpono ʻia ma 1880. A ua ʻāpono ʻia e Kalākaua ma ka lā 7 o

ʻAukake 1882, ka lā i pani ʻia ai ia kau ʻAha ʻŌlelo (Na Kanawai 1882).

Page 34: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

34

ʻO ka waiwai o ka nānā ʻana i kēia mau kānāwai ʻelua, hiki nō ke ʻike ʻia ka manaʻo mua

o ka mōʻī pili i ka hana a ka papa a me nā pahuhopu. Ma ka Mokuna III o kēia pepa, e nānā ʻia

ka hana maoli a ka Papa Kūʻauhau Aliʻi ma o ka Puke Moʻolelo i waiho wale ʻia na kākou.

Page 35: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

35

Mokuna III: Ka Hana A Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi

Ma ka ʻAha ʻŌlelo 1880, ua hoʻokumu kūhelu ʻia ka Papa Kūʻauhau Aliʻi o Hawaiʻi i ka

hoʻoholo ʻana i ke kānāwai i kapa ʻia ai ʻo Mokuna VII; E Hoʻomaopopo Ana I Ke Kuauhau O

Na Alii O Hawaii Nei (Na Kanawai 1880). Akā, i loko nō o ka hoʻokumu kūheluʻia o ka Papa ma

o ke kānāwai, ʻaʻole nō i hoʻoholomua ʻia ka hana o ia Papa a hiki aku i ka makahiki 1882. Ma

ka lā 4 o Pepeluali 1882, ua hoʻomaka maoli ʻia ka hana a ka Papa i ke koho ʻana o Kalākaua i

ka Pelekikena o ka Papa_. ʻO ia hoʻi ʻo Ke Aliʻi Wahine Kapoʻoloku Kepoʻomaikelani, ke

kaikaina hoʻi o ka Mōʻī Wahine ʻo Kapiʻolani, a na Kapoʻoloku i koho he mau kōkua nona. ʻO

nā hoa ʻē aʻe o ka Papa,ʻo Manu Kahunaʻaiʻole_ he Hoakūkā a me J.A. Nahaku_ ʻo ia ke

Kākauʻōlelo o ka Papa (Ka Papa 1882).

ʻElua lā ma hope o kēia ma ka lā 6 o Pepeluali 1882, ua hālāwai mua loa ka Papa

Kūʻauhau Aliʻi o Hawaiʻi ma Healani, ka hale o ka Pelekikena ʻo Kapoʻoloku. ʻO kēia ka

hālāwai mua i palapala ʻia ma ka Puke Moʻolelo o Ka Papa Kūʻauhau. ʻAʻole nō nui ka hana, ua

palapala ʻia ko lākou hoʻokohu ʻia me ka hoʻomōakāka pū ʻana i nā hana a kēlā me kēia lālā o ka

Papa (Ka Papa 1882). Ma mua o ka nānā pono ʻana i ka hana a ka papa, maikaʻi ka

hoʻokamaʻāina ʻana i nā kānaka i koho ʻia, nā hoa hoʻi i hoʻokuleana nui ʻia e ka Mōʻī.

Nā Lālā o ka Papa Kūʻauhau Aliʻi

Kapoʻoloku Kepoʻomaikelani

ʻO Kaumualiʻi ke kāne, ʻo Kapuaamohu ka wahine a loaʻa nō ʻo Kinoiki Kekaulike he

wahine. ʻO Kinoiki Kekaulike ka wahine a noho pū iā Kūhiō Kalanianaʻole ke kāne a loaʻa he

mau wāhine, ʻo Kapiʻolani,ʻo Kapoʻoloku Poʻomaikelani, a me Victoria Kinoiki Kekaulike. ʻO

Virginia Kapoʻoloku Poʻomaikelani_, ua hānau ʻia ma Puʻuhonua ma Hilo ma ka lā 7 o ʻApelila

1841. He kaikaina ʻo ia o ka Mōʻī wahine ʻo Kapiʻolani (Mookuauhau Alii 1896). He aliʻi

Page 36: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

36

kiʻekiʻe ʻo Kapoʻoloku ma ke aupuni o Kalākaua a kūpono kona hoʻokuleana ʻia i nā kūʻauhau

aliʻi Hawaiʻi. Ma mua o kēia, ma ka wā o Kamehameha IV, he ukali o ia i ke alo aliʻi, ma lalo o

ka Mōʻī Wahine ʻo Emma. Akā, iā Kalākaua i koho pāloka ʻia ai, ua komo nō ʻo ia i ke alo aliʻi o

Kalākaua, ke kāne a kona kaikuaʻana, a he koho kūpono nō ia no ke kūlana hou o kona ʻohana

(Kanahele 1999).

No kona wā me Emma, ʻaʻole nō maopopo kona mau kuleana kikoʻī. Akā, ua ʻike ʻia nō

he mākaukau nō ko Kapoʻoloku i ka haku mele ʻana. Eia nō kekahi mele inoa āna i haku ai no

Kahakuohawaii_, ʻo ia hoʻi ke keiki aliʻi a Kamehameha IV me Emma. Ua paʻi ʻia ma ka nūpepa

ʻo Ka Hoku o Ka Pakipika ma ka lā 21 o Nowemapa 1861, ma kona wā he ukali no Ka Mōʻī

Wahine Emma.

Haku o Hawaii he inoa, - Kaua A Kalohelani no he makua. No kuu Haku kino ke aloha, No ka lani wai aku, wai kanaka ole, A me au kane hanau kama hoi kekahi, O lakou no kai luna o Kaala, Ua pulu paha I ka ua Koloawao Kilikili hau anu I Malamanui, Ke hee koko mai la la i ke kula, Aweawe ula I ka maka o Kanoenoe Noe mai ana iaʻu ke kuahine o Manoa Ke koi awe ae la la i Kuialauahi, A ahiahi oe la naue mai, Ike oe, ike au, pai wale,

------------- na Kapoʻoloku (Kapooloku 1861).

ʻAʻole ʻo Kahakuohawaiʻi wale ke kanaka a Kapoʻoloku i haku mele inoa ai. Ua haku pū ʻo ia i

kekahi mau mele inoa no ka Mōʻī a me ka Mōʻī Wahine ʻo Kalākaua me Kapiʻolani.

Kohu mea lā, he kuleana a he kālena hoʻi ko Kapoʻoloku i ke mele ʻana. Ma ka lā 1 o

Pepeluali 1862, ua puka mai kekahi kōlamulamu ma Ka Nupepa Kuokoa. ʻo No Ke Mele Lahui

ka inoa o ia kōlamulamu a Na S. Lumaʻawe_ i haku. ʻO ke kumuhana, ʻo ia ka hemahema o ka

Page 37: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

37

hoʻopili ʻana i ke ea o God Save the King me Ke Mele Lāhui. Kākau ʻo Lumaʻawe (1862), he

lōʻihi a he pōkole wale kekahi o nā huamele o God Save the King ke hoʻopili ʻia i nā huaʻōlelo o

ke mele ʻo Ke Mele Lāhui. ʻO kāna, ʻaʻole nō he kūpono a he ea ia i kamaʻāina wale ai ka poʻe

Pope, ʻaʻole nō i ka nui mai Hawaiʻi a Niʻihau.

Ma ka lā 13 o Pepeluali 1862, ma ka nūpepa ʻo Ka Hoku O Ka Pakipika, ua pane ʻo

Kapoʻoloku i ka hoʻohalahala o Lumaʻawe. Kākau ʻo Kapoʻoloku ma ka leka i paʻi ʻia ma ia

pukana nūpepa, “Ma keia mea, ua wikiwiki wau i ka nana hou ana i ua mele nei o ka lahui e

olelo ia nei, me ka menemene o ko’u manao i ka loloa io paha e like me ka hoohalahala a S.L.”

(Kapooloku 1862). A ua kuhikuhi pū ʻo Kapoʻoloku i “ka oi o ke akamai kelakela nui” o S.

Lumaʻawe ma ka pākōlī. Ma ka paukū ʻelua o ia leka, wehewehe ʻo Kapoʻoloku i ka hua o kona

hōʻoia ʻana, “aole loa kekahi puana olelo i like ole me na hua mele ma ke oli ana i ke “Mele o ka

Lahui,” ma ka leo mele “God Save the King” (Kapooloku1862). ʻO ka hoihoi o kona pane ka

hoʻomāoakāka mai ke kālena a me ke akamai o Kapoʻoloku i ke mele a me ka pākōlī o ia wā. He

hoihoi nō ke koho ʻia ʻana o Kapoʻoloku e pane iā Lumaawe. Inā he kanaka kaulana ʻo Lumaawe

i ke mele, ʻo ka pane, aia i ke akamai pū. No ka mea, ʻo ke kānalua ʻana o ke ea o Ke Mele

Lāhui e pili pū ana me ke ea o God Save the King, he kuhikuhi ākea kēia i ke kākoʻo ʻole i ko ka

Mōʻī ʻo Alexander Liholiho pilina me ʻEnelani a me ka hoʻomana ʻEnelani pū. ʻAʻole nō pili ʻo

kēia ʻōlelo a Lumaʻawe i ka pākōlī wale nō, pili kēia i ka ʻaoʻao politika. Hiki ke ʻike i ka nui

kūlana, kuleana hoʻi i loaʻa iā Kapoʻoloku i kāna pane ʻana aku. He hoihoi nō ia a he mea ia i

hōʻike mai iā kākou i ke kumu i koho ʻia ai ʻo ia no ka Papa Kūʻauhau Aliʻi. ʻO kekahi o nā

mele he kūʻauhau ia a ʻo kona akamai ma ke mele he waiwai nō ma ia ʻano hana a ka Papa.

ʻO kekahi mea e kamaʻāina ai kākou i ia aliʻi wahine kiʻekiʻe, ua waiho ʻo ia i kekahi

puke mele i piha i nā mele inoa no Kalākaua me Kapiʻolani. Aia ma ka Hale Hōʻikeʻike o

Page 38: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

38

Bīhopa ma lalo o ka inoa ʻo He Buke Mele Inoa no Ka Moi ame Ka Moi Wahine (n.d.). Ma ia

puke nō kekahi o nā mele kaulana loa e hula mau ai a hiki i kēia lā. ʻO kekahi, ʻo ia hoʻi ʻo Aia I

Haili Ko Lei Nani na Kapoʻoloku me Aia I Mānā Ko Lei Nani na Kekaulike. Aia kēia mau mele

ʻelua ma kekahi pūʻulu mele i kapa ʻia ʻo He lei no ka Moi Wahine Kapiolani a he ʻelua mele

haku ʻia e nā kaikaina. Akā, ma loko o kēia puke nā mele inoa a nā haku mele like ʻole o ia wā.

ʻO Paupau ʻo ia, ʻO Maria Boyd ʻo ia, ʻO Hanah Lilikalani ʻo ia, a pēlā wale aku (Stillman

1996). Kohu mea lā, no Kapoʻoloku ke kuleana e mālama i nā mele inoa no ka Mōʻī kāne me ka

Mōʻī wahine. He kuleana nō paha ia o ka Pelekikena o ka Papa Kūʻauhau a he kuleana kūpono

no kekahi mea mākaukau ma ke haku mele ʻana. ʻO ia hoʻi ʻo Kapoʻoloku, he wahine aliʻi

kiʻekiʻe a mākaukau ʻo ia ma nā mea ʻelua.

John Nāhaku

ʻO Nāmaka ke kāne, ʻo Kaʻoiokalani_ ka wahine a ua noho pū lāua a hānau ʻia ʻo John

Nāhaku he kāne ma ka lā 18 o Kepakemapa 1830, ma Māhukona, Kohala, Hawaiʻi. He kanaka

hoʻonaʻauao ʻia ʻo Nāhaku a ua nui nā makahiki o kona kula ʻia. Ma kona makahiki ʻiwakālua,

ua komo ʻo ia i ke Kula ʻĀpana o Kohala a ma hope o ka hala ʻana o ʻelua makahiki, komo akula

ʻo Nāhaku i ke kula ʻo Reverend Bond ma ʻIole. He haumāna pū ʻo ia ma ke Kula Hānai o Hilo

mai 1852 a 1854, ka makahiki hoʻi āna i haʻalele ai iā Hilo no Maui no ke komo akula i ke kula

ʻo Lahainaluna. Ma kona wā ma Lahainaluna, ua male ʻo ia i kāna wahine ʻo Ruth

Keliʻiokahekili (Ulukau 2017). Ua puka maila ʻo ia mai Lahainaluna mai ma 1857 (Nahaku

1887).

E like me nā haumāna he nui o Lahainaluna, ua komo nō ʻo Nāhaku i ka hana ʻoihana

aupuni. Ua hoʻokohu ʻia ʻo ia i Mākaʻi Nui o Kaʻanapali. A ma hope mai, ua koho ʻia ʻo ia he

ʻelele o ka ʻAha ʻŌlelo kūikawā o 1864. ʻO ia ka makahiki mua mai loko mai o nā makahiki he

Page 39: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

39

nui āna i noho ʻelele ai ma ka ʻAha ʻŌlelo. He lunamakaʻāinana ʻo ia no Kaʻanapali ma 1864,

1866, 1867, 1868, 1876, 1880. He lunahelu ʻo ia, he luna ʻauhau ʻo ia, a he luna kānāwai pū ʻo ia

(Govt. Office Holders n.d.). Ma ka wā i koho ʻia ai ʻo ia he hoa o ka Papa Kūʻauhau Aliʻi, he

loio ʻo ia. Ua hoʻolaha nui ʻia kāna ʻoihana loio ma ka nūpepa. ʻO kēia mau mākaukau a pau ke

kumu i koho ʻia ai ʻo ia no ka Papa Kūʻauhau Aliʻi. He kanaka i hoʻonaʻauao maoli ʻia ma ke

kula a me ka hana aupuni. Ma ke kōlamulamu hoʻomanaʻo o ka Nupepa Kuokoa, ua kākau kāna

keiki ʻo Jno. K. Nāhaku, Jr “He kanaka o J.A. Nahaku i hilinai nui ia e na hoa’loha, a he kanaka

hoi i makee nui ia e ko kakou Moi i aloha nui ia, ua noho hoa’loha ia e ia na mea a pau o Maui a

puni.” Ua haʻalele nō ʻo Nāhaku i ke ao nei, ma ka lā 24 o Pepeluali 1887 ma ke kakahiaka hoʻi.

He 57 ona mau makahiki iā ia i haʻalele ai no ka makua o ka lani (Nahaku1887).

Manu Kahunaʻaiʻole

ʻO Manu Kahunaʻaiʻole ka hoakūkā o ka Papa Kūʻauhau Aliʻi, ʻo ia hoʻi ka mea i hōʻike i

nā moʻolelo o ka wā kahiko a he kūʻauhau ʻo ia (Ka Hoike 1884). Ua pau ʻo ia ma ka lā 28 o

Iune 1895 a ma ka nūpepa ʻo Ka Makaainana, ua palapala ʻia kona haʻalele. He wahi paukū wale

nō i waiho wale ʻia ma ke kōlamulamu ʻo Kela A Me Keia, ma waena o ka hoʻolaha no ka

ninaninau ʻana i nā kumukula o ka hale kula o Koleaka a me ka lono e ʻūniki ana kekahi mau pā

hulahula o ʻEulopa. Ua kau ʻia penei (Kela A Me Keia 1895):

ʻAʻole nō paha i hoʻomanaʻo kūpono ʻia ʻo Kahunaʻaiʻole. Ua lōʻihi kona noho honua ʻana, he

hāneli a ʻoi ka nui o kona mau makahiki ma kona pau ʻana a ua hānau nō paha ʻo ia ma kahi o ka

Page 40: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

40

makahiki 1795. Ua ʻikemaka nō hoʻi ʻo ia i ka naʻi ʻana o Kamehameha Paiʻea me ka

hoʻokāhuli ʻia ʻana o ko Liliʻuokalani. Kūpaianaha ka waiwai o kona moʻolelo! Akā ʻo kona pau

ʻana ma hope o ka hoʻokāhuli aupuni ʻana kekahi kumu nō paha no ka pōkole o kona moʻolelo

ma ka nūpepa. He mau kumuhana ʻē aʻe i nānā ai ma ia wā a ua kaʻawale nō paha kona nohona

mai ka ʻoihana aupuni no kekahi wā. Minamina ka loaʻa ʻole o kahi ʻikepili ona i hoʻomanaʻo

piha ʻia. Eia nō naʻe, he hoapapa nō ma ka Papa Kūʻauhau Aliʻi.

Kohu mea lā, he kupa ʻo Kahunaʻaiʻole o Maui a ua nui kāna mau hana aupuni ma ia mau

ʻāina kekahi_. He hope ʻo ia no D. Kahāʻulelio, ʻo ia hoʻi ka Luna ʻAuhau o Hāna ma 1875. He

mākaʻi ʻo ia ma Kaupō a he lālā o ka Papa Hoʻopiʻi ʻAuhau o Hāna. Akā, ʻo ka mea i hōʻike ʻia

no Maui Hikina nō paha ʻo ia, ʻo ia kona hoʻokipa ʻana i ka Mōʻī Wahine ʻo Kapiʻolani i kona

huakaʻi i Hāna ma ka lā 1 o Okakopa 1877, iā Kapiʻolani i huakaʻi ai ma Maui ma luna o ka

mākia paʻa ʻo Hoʻoulu Lāhui (Kealohapauole 1877). Na Kahunaʻaiʻole i hoʻokipa iā ia me kona

mau ukali i ko ka Mōʻī Wahine hōʻea ʻana mai i Nuʻu, Kaupō. He kuleana hoʻokipa kona no ke

kūlana mākaʻi no paha, no kona kupa ʻāina ʻana nō paha.. Ua noho ʻo Kahunaaiole he hoakūkā o

ka Papa Kūʻauhau Aliʻi mai 1882 a hiki i ka hoʻopau ʻia ʻana o ka Papa. Ma 1887 hoʻi, ua koho

ʻia ʻo ia he lālā o ka Papa Ola e Kapoʻoloku Poʻomaikelani, ka Pelekikena o ka Papa Ola.

Nā Lula O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi o Hawaiʻi, 1882

I mea i hiki ai ka Papa ke luʻu i ka hana, he koina nā lula o ka Papa. Ua palapala ʻia ia

koina ma ke kānāwai a ʻo ia hoʻi kā lākou hana mua loa. Ma ka lā 7 o Pepeluali ma ka hālāwai

mua loa o ka Papa Kūʻauhau Aliʻi, ua hoʻokohu ʻia nā hoa o ka papa—he wahi mea palapala

kūhelu ʻia nō paha—a ma hope pono, koho ʻia ke kākauʻōlelo ʻo J. A. Nāhaku i kōmike ʻimi lula.

Nona hoʻokahi ia hana kōmike, no ka Papa nō naʻe ka ʻāpono piha.

Ua hoʻomaka ka Papa i ka ʻōnaehana ʻimi lula ma ka hālāwai mua loa, ma ka lā 7 a ua

Page 41: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

41

hoʻomau ʻia maila a hiki aku i ka lā 18 o Pepeluali 1882 a paʻa akula a pēia ka ʻōnaehana ʻimi

lula a ka Papa i hoʻohana ai (Ka Papa 1887):

1. Ua hoʻokumu ka Papa i Kōmike ʻImi Lula me ke koho pū i nā kānaka nona ia kuleana.

ʻO Nāhaku ia.

2. Ua haku ke Kōmike ʻImi Lula i nā kāmua o nā lula a ua lawe i nā hālāwai o ka Papa.

3. Ua heluhelu ka Papa i nā kāmua lula ma ka hālāwai e loihape ʻia, e paka ʻia, a e hāpai ʻia

mai e ka Papa ka manaʻo hoʻoikaika.

4. Ua lawe ke kōmike i ia mau manaʻo hoʻoikaika a hoʻoponopono ʻia nā lula.

5. Ua hana hou ʻia a pau nā lula i ka hoʻoponopono ʻia. Paʻa nā lula i ka Papa.

Ua kō ia ʻōnaehana i luna nei i loko nō o nā hālāwai ʻehiku moekahi ma hope o ka hālāwai mua

loa. ʻO ke kūkākūkā ʻana ma waena o nā hoa o ka Papa, i ka paka ʻana i nā kāmua lula, ua

palapala laulā ʻia. Palapala wale ʻia ka hoʻololi, ke kāpae, ka hoʻoholo wale nō. ʻO kekahi mea,

ʻaʻole nō i loaʻa nā kāmua lula iā kākou, ua nalowale nō paha, ʻaʻole nō paha i mālama ʻia. No

laila, ʻaʻole kākou ʻike i nā kāmua koe ka hope.

ʻO ka ʻōnaehana paka, ua heluhelu liʻiliʻi ka Papa ma nā paukū, a hoʻoholo akula i ka

hoʻoikaika, hoʻololi, kāpae, a pēlā wale aku. I ka paʻa ʻana o ia ʻano hoʻoholo, hoʻomau ihola i

paukū hou. Pēia ka hana a paʻa nā lula i ka ʻāpono ʻia. ʻO Nāhaku ka mea nona ke kuleana nui

ma ia hana. Nāna nō ma ke ʻano he kōmike i lawe i ka manaʻo aʻoaʻo o nā hoa ʻē aʻe o ka papa a

hoʻoponopono me ke kākau hou ʻana i kāmua hou. Kohu mea lā, ua wikiwiki wale kāna hana a

ua nui pū ia. Ua hiki ke ʻike i ka makemake o ka Pelekikena e hoʻopau koke ʻia ka ʻimi lula i ka

hālāwai moekahi ʻana mai ka lā 6 o Pepeluali a hiki aku i ka lā 11 o Pepeluali, a ʻelua hou aku

hālāwai a paʻa nā lula. A ma hope o ka paʻa ʻana o nā lula i ka Papa, ua pono e hoʻopaneʻe ʻia iā

Kalākaua, ka Mōʻī. A eia ka ʻōnaehana i hoʻohana ʻia i paneʻe nā lula i ka Mōʻī:

Page 42: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

42

1) Lawe ke kākauʻōlelo, ʻo Nāhaku ia, i nā lula i unuhi ʻia i ka ʻōlelo Pelekānia.

2) Lawe i nā mana lula ʻelua, ka mana kūmole ʻōlelo Hawaiʻi a me ka mana ʻōlelo

Pelekānia i ka ʻAha Kuhina no ka ʻāpono ʻia.

3) I ka ʻāpono ʻia o nā lula e ka ʻAha Kuhina, paʻi ʻia ua mau lula nei.

4) E kūkulu ka Papa i nā hana e like me ke kānāwai.

ʻO nā lula o ka Papa, he mau lula i haku ʻia i mea e hōʻoia ai, aia ka hana a ka papa ma

loko o ka palena kūpono i hōʻike ʻia ma ke kānāwai. A ʻo ke kānāwai i hoʻokumu ʻia ai ka Papa,

he pili i ke kumukānāwai. Hiki ke ʻike ʻia ia pili ke nānā ʻia kēia mau paukū ʻeha.

Page 43: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

43

Paukū 22 o Ke Kumukānāwai O 1864

Paukū Mua O Ke Kānāwai 1880 – Mokuna VII E Hoomaopopo Ana I Ke Kuauhau O Na Alii O Hawaii Nei.

Pauku 22. E hoomau loa ia ka Leialii no ka Moi Kamehameha V., a me na hooilina aku o kona kino i hapaiia malalo o ke Kanawai, a i ka lakou mau mamo aku ma ke Kanawai, ma ka lalani pololei; a i nele ia, e ili aku ka Leialii i ka Mea Kiekie ke Kama Alii Wahine, Victoria Kamamalu Kaahumanu, a me na hooilina aku o kona kino i hapaiia malalo o ke Kanawai, a i ka lakou mamo aku ma ke Kanawai, ma ka lalani pololei. E ili aku i ke keikikane hanau mua a me na hooilina aku o kona kino; a i nele i ke keikikane ole, a laila, i ke kaikamahine hanau mua, a me na hooilina aku o kona kino. A i nele loa i ka hooilina ole e like me ka olelo maluna iho, alaila, e ili aku ka Leialii i ka mea i kohoia e ka Moi me ka ae ana o na ‘Lii, a i hoolahaia hoi, oiai e ola ana ka Moi: aka, ina aole i kohoia a i hoolahaia pela, a ua hakahaka ka Noho Alii, alaila, na ka Aha Kuhina mahope iho o ka ikea ana o ia hakahaka, e kauoha koke aku e halawai ka Hale Ahaolelo, a na ia kau Ahaolelo e koho ma ka balota i kekahi alii hanau o ka aina, i Alii e noho ma ka Nohoalii, a mamuli o ia hoonohoia ana, e hoomaka ai he Ohana Moi hou; a e pili ia ia a me kona mau mamo aku, ko kanawai e kau nei no ka ili ana’ku o ka Leialii i ka Ohana Moi o Hawaii nei (Achiu 2003).

No ka mea; ua hoakaka ia ma ka Pauku 22 o ke Kumukanawai o ke koho ia ana o ka Moi o keia Aupuni mailoko mai no ia o na Hanauna Alii, (Na Kanawai 1880)

Paukū 3 O Ke Kānāwai 1880 Mokuna VII - E Hoomaopopo Ana I Ke Kuauhau O Na Alii O Hawaii Nei

Paukū Mua o Nā Lula O Ka Papa

Pauku 3. Na ua Papa ‘la e hoonohonoho i mau Rula no ka pono o ko lakou Papa a me ka lakou hana, a e waiho aku i ka hoaponoia ana oia mau Rula imua o ka Moi iloko o kona Aha Kuhina, mamua o ka hoomaka ana o ka lakou hana. (Na Kanawai 1880).

No ke mea, mamuli o ke Kanawai i aponoia i ka la 9 o Augate, A. D. 1880, e kukulu ana i Papa no ka hoakaka ana i ka moolelo kahiko Hawaii a me ka mookuauhau o na Alii Hawaii: a no ka mea, mamuli o ka manao o ua Kanawai la, ua hookohu ia ua Papa la; no laila, ua hana ia a aponoia e ka Moi iloko o ka Aha Kuhina keia mau Rula, no ka hooponopono ana i na hana o ia Papa, e like me ka Pauku 3 o ia Kanawai (Ka Papa 1882).

Page 44: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

44

Ma ka laina mua o ka pakuhi, hōʻike ʻia ka pilina o ke kumukānāwai o 1864 me ke kānāwai o 1880, ke

kānāwai i hoʻokumu ʻia ka Papa Kūʻauhau Aliʻi. A ma ka laina ʻelua, hōʻike ʻia ka pili o ia kānāwai

hoʻokahi o 1880 i ka paukū mua o nā lula i haku ai ka Papa. ʻO ka manaʻo nui o kēia hoʻohālikelike,

he hōʻoia wale nō, ua hana ka papa ma loko o ka palena o nā kānāwai a ʻo ke kānāwai kai hoʻokele i

ka hana mua a ka papa.

ʻO kekahi manaʻo e noʻonoʻo ai, ʻo ia ke koʻikoʻi o ka Paukū 22 o ke kumukānāwai. Ma ka nānā

mua ʻana, ʻaʻole nō paha he mea nui ia. He maʻamau nō ka ili ʻana o ka leialiʻi ma luna o ka ʻohana o

ka Mōʻī. Akā, ma ia wā ua lilo kēia maʻamau he nīnūnē noho aliʻi no ka lāhui. Pili kēia i kā Lot

Kapuaiwa, Kamehameha V kuhikuhi ʻole i hoʻoilina mōʻī a koho pāloka akula ko ka ʻahaʻōlelo iā

Lunalilo, a laila i ka make ʻana ʻo Lunalilo me ke kuhikuhi ʻole i hoʻoilina mōʻī, koho pāloka ʻia ʻo

Kalākaua. ʻO ka hopena o kēia koho pāloka hope, ke koho ʻia ʻo Kalākaua he mōʻī, he hopena kāʻili

ia. Ua kāʻili ʻia akula ka noho Mōʻī maiā Kamehameha mā e kekahi lālani aliʻi, ʻo ia hoʻi ʻo

Keaweaheulu mā.

No laila, ua ʻike maka ʻo Kalākaua i ka hopena o ka ʻauamo ʻole i ke kuleana o ka Paukū 22 o

ke Kumukānāwai. Pēlā i lilo ai ka noho Mōʻī iā ia. ʻO kona kuleana ka hoʻopaʻa kūpono ʻana i kāna

hoʻoilina i ʻole like ka hopena. No laila, ua koʻikoʻi kona kuhikuhi ʻana i hoʻoilina mōʻī. A ʻo ia ka

hana mua loa ona, ma ka lā 13 o Pepeluali 1874, he mau hola wale nō ma hope o kona koho pāloka ʻia.

Ua hōʻike ʻo ia i kona ʻAha Kuhina i kona manaʻo hoʻokō i kona koho ʻana i hoʻoʻilina Mōʻī. A ma

ka lā 14 o Pepeluali 1874, ma ka hālāwai ʻAha Kuhina, ua koho ʻia nō ʻo kona kaikaina i aloha nui ʻia

ʻo William Pitt Leleiohoku_ ka mea e ili ai ka leialiʻi. ʻO ka minamina nō naʻe, ua haʻalele koke ʻo

Leleiohoku. Ua make ʻo ia ma ka lā 9 o ʻApelila 1877, he iwakāluakūmākolu wale nō ona mau

makahiki. Aloha nō. ʻO Liliʻuokalani ka hoʻoilina hou (ʻAha Kuhina 1874).

Inā ua ʻokoʻa ka hopena o kā Kalākaua hana, inā ʻaʻole nō ʻo ia i mālama maikaʻi i ke kuleana

Page 45: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

45

koho hoʻoilina aupuni, inā nō e ʻoi aku ana ke koʻikoʻi o ka hana a ka papa. No ka mea, mai loko mai

o nā aliʻi kiʻekiʻe nā aliʻi no ke koho pāloka hou. E like me Lunalilo, Kalākaua, a me Emma, ua koho

ʻia lākou mai loko mai nō hoʻi o nā aliʻi kiʻekiʻe i lilo i moho koho pāloka. Ma ka wā o Kalākaua he

mōʻī, ua maopopo ʻole nā ʻohana aliʻi. A kohu mea lā, ua nele i nā aliʻi kiʻekiʻe. Ma ka pōmaikaʻi,

ʻaʻole nō i pā ka noho mōʻī i ia nele i ka pau ʻana o Kalākaua. Akā, inā ua ʻokoʻa ka hopena, he

waiwai lua ʻole ka hana a ka Papa.

Ma ka haʻalele ʻana o Kalākaua i keia honua ma ka lā 20 o Ianuali 1891, ua ili nō ka noho mōʻī

ʻana ma luna o kona kaikuahine ʻo Liliʻuokalani. ʻO kekahi o kā Liliʻuokalani hana mua ke koho ʻana

o kāna hoʻoilina mōʻī (ʻAha Kuhina 1891). ʻO ia nō ʻo Victoria Kaʻiulani Cleghorn he ʻumikūmāono

ona makahiki ma ia manawa. ʻO ia paʻa nō ia o ka noho mōʻī ʻana o nā Keaweaheulu ma ka hāhai

wale ʻana i ka Paukū 22 o ke kumukānāwai. ʻO ka minamina ka hua ʻole o kēia i ka hoʻokāhuli ʻia o

ke aupuni ma 1893, he ʻelua wale nō makahiki ma hope o ka hoʻohiki ʻia ʻana o ka leialiʻi iā

Kaʻiulani. Aloha nō.

Nā Lula O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi

ʻO nā lula i haku ai a ka Papa, ua paʻi ākea ʻia ma ka Hoike A Ka Papa Kuauhau O Na Alii

Hawaii i ma 1884. No ia kumu nō i loaʻa ai nā lula o ka Papa a hiki i kēia lā, no ka mea, ʻaʻole nō

palapala piha ʻia ma ka puke moʻolelo o ka papa. Eia kekahi hōʻuluʻulu o kēlā me kēia paukū o ka

palapala lula (Ka Papa 1884):

Paukū I: He ʻekolu ka nui o nā hoa o ka Papa; he Pelekikena, he Kūʻauhau, a he Kākauʻōlelo ia. Paukū II: Hālāwai ka Papa ke kāhea ka Pelekikena. ʻAʻole e ʻoi aku ma mua o ʻeono manawa o ka

pule. Paukū III: Na ka Pelekikena e hoʻoponopono i ke ʻano o ka hana a ka Papa. Na ka hapanui e hoʻoholo

i nā hana a pau ma mua o ka Papa.

Page 46: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

46

Paukū IV: Na ka Pelekikena e hoʻomōakāka i ke kumu a me nā kumuhana o ka hālāwai. Paukū V: Na ke Kākauʻōlelo e kope i ka moʻolelo o ka hana a ka papa ma loko o kekahi puke. Paukū VI: Na ke Kākauʻōlelo e kope i ke moʻokūʻauhau o nā aliʻi Hawaiʻi, nā moʻolelo kahiko, me

nā mele pū i loko o kekahi puke Paukū VII: ʻO ka hana nui o ka Papa:

1) “E houluulu, hana, hooponopono a kope i ka Mookuauhau o na Alii Hawaii.” 2) “E houluulu, hana, hooponopono a kope i ka Moolelo Hawaii Kahiko i hoolaha a hoolaha ole

ia.” 3) “E houluulu, hana, hooponopono a kope i na Mele i hoolaha a hoolaha ole ia, ke kahiko a me

ka moolelo o ka wa i haku ia ai ma loko o ka Buke Moolelo.” 4) “E kope i ke kapu o na Moi a me na ‘Lii Hawaiʻi.”

Paukū VIII: Na ke Kākauʻōlelo e kīkoʻo i ke kālā ma ka Waihona Aupuni no ka hoʻolilo ʻana o ka

Papa. Paukū IX: E mana kēia mau lula mai ka lā ʻāpono ʻia e ka Mōʻī. Paukū X: ʻAʻole e ʻae ʻia ka lawe ʻana i kekahi moʻolelo a puke paha o ka Papa ke ʻole i ʻae ka

Pelekikena a me ka ʻāpono mai o ka Mōʻī. ʻO ka hapanui o nā paukū lula he mau paukū pili i ka hana hoʻokele a ka Papa, koe ka

Paukū VII. He koʻikoʻi ia paukū, no ka mea, ma ia paukū nō i hōʻike mua mai i ka manaʻo o kēia mea

he moʻokūʻauhau. Wahi a ka Papa, ʻo ka moʻokūʻauhau aliʻi, he inoa, he moʻolelo, he mele, a he kapu

ia. Waiwai nō ka maopopo ʻana o kēia iā kākou.

Ka ʻŌnaehana Hālāwai O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi

He waiwai ka nānā ʻana i ka moʻokiʻina maʻamau o ka hālāwai ʻana o ka Papa no ka hōʻoia ʻana

i ke kaʻina o ka hana, ka maʻemaʻe o ka hana, a me nā makakoho o nā lālā o ka Papa. Ua palapala ʻia

ka ʻōnaehana maʻamau o nā hālāwai o ka Papa me keia nei (Ka Papa 1882):

I. Kikolā – Hōʻoia ʻia nā inoa o nā hoa i hōʻea mai i ka hālāwai.

II. Heluhelu Moʻolelo – Heluhelu ka Papa i ka moʻolelo o ka hālāwai nei a Nahaku i palapala. A laila, hōʻoia ʻia a ʻāpono ʻia.

III. Nā Kumumanaʻo I Hoʻopaneʻe ʻIa – Nā kumumanaʻo i kūkā mua ʻia ma nā hālāwai ma mua. He

Page 47: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

47

hoʻomau wale kēia o ke kūkā o mua. IV. Nā Kumumanaʻo Hou – Nā kumumanaʻo hou ʻaʻole i hāpai mua ʻia ma nā hālāwai o mua. V. Ka Hālāwai Aku – Hoʻopaʻa ʻia ka lā a me ka hola o ka hālāwai aku a palapala ʻia ihola. ʻO ka helu IV, Nā Kumumanaʻo Hou, ʻaʻole nō nui ia. Ma ka nui, hoʻomau wale ʻia hoʻokahi

kumumanaʻo o ka manawa a paʻa. ʻO ka hapanui o ka manawa, hāpai ʻia ke kumumanaʻo hou ma ke

pani ʻia o kekahi hana a mākaukau ka Papa no ke kumumanaʻo hana hou. Ma ka nānā ʻana i ka

moʻolelo a Nahaku i palapala ai he maʻemaʻe wale ka hana a ka papa. Ua kō nō nā kumuhana a pau i

hāpai ʻia. Inā ua kō ʻole kekahi mea, ʻaʻole nō ʻike ʻia ma ka puke moʻolelo a ka Papa.

Ma ka pakuhi i lalo nei, ʻike ʻia ka pinepine o ka hālāwai ʻana o ka papa a me ka huina nui o nā

hālāwai i palapala ʻia ma ka Puke Moʻolelo A Ka Papa mai 1882 a 1884. A aia pū nā kumuhana o kēlā

me kēia hālāwai a ka papa ma ke kolamu ʻekolu.

Nā Lā O Nā Hālāwai I Palapala ʻIa Ma Ka Puke Moʻolelo O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi Hawaiʻi

Na J.A. Nāhaku 1 1882 Pepeluali 6

Nā Lula o Ka Papa

2 1882 Pepeluali 7 3 1882 Pepeluali 8 4 1882 Pepeluali 9 5 1882 Pepeluali 10 6 1882 Pepeluali 11 7 1882 Pepeluali 13 8 1882 Pepeluali 18 9 1882 Pepeluali 20 10 1882 Pepeluali 21 Nā ʻĀlina ʻĀina

Nā Koʻa Lawaiʻa Nā Kūʻula

Nā Māka Lawaiʻa6 Nā Makani

Nā Nalu Nā Heiau

Nā Puʻukaua

11 1882 Pepeluali 22 12 1882 Pepeluali 27 13 1882 Pepeluali 28 14 1882 Malaki 1 15 1882 Malaki 2 16 1882 Malaki 3 17 1882 Malaki 4

6ʻaʻolemaopopoināpololeikēia.Enoiʻiwau.

Page 48: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

48

18 1882 Malaki 6 Nā Luahuna Nā Palena ʻĀina 19 1882 Malaki 7

20 1882 Malaki 8 21 1882 Malaki 9 22 1882 Malaki 11 23 1882 Malaki 14 24 1882 Malaki 15 25 1882 Malaki 17 26. 1882 Malaki 18 27. 1882 Malaki 23 28. 1882 Malaki 24 29. 1882 Malaki 26 30. 1882 Malaki 27 31. 1882 Malaki 28 32. 1882 ʻApelila 1

**Hoʻomaha No 9 Mahina** 33. 1883 Ianuali 10 Ke Kūʻauhau Mōʻī Kāne

Ke Kūʻauhau Mōʻī Wahine 34. 1883 Ianuali 11 35. 1883 Pepaluali 10 Ka Leka A Kipikona 36. 1883 Pepeluali 11

**Hoʻomaha No 4 Mahina** 37. 1883 Iune 25

Nonoi Kūʻauhau Aliʻi

38. 1883 Iune 26 39. 1883 Iulai 16 40. 1883 Iulai 23 41. 1883 Iulai 30 42. 1883 Aukake 6 43. 1883 Aukake 20 44. 1883 Aukake 27

**Hoʻomaha No 7 Mahina** 45. 1884 Malaki 19 Ka Nīnauele o Kahoʻoilimoku

Ka Loaʻa ʻAna O Nā Iwi Aliʻi

Ua ʻano kūmanawa nā hālāwai o ka Papa no kekahi wā. I loko nō, kohu hoʻomaha ihola ka Papa ma

ʻekolu manawa ʻokoʻa. Ua mau nō ka mana a ka Papa, akā, ʻaʻole nō paha i hālāwai kino. ʻO 1882 ka

makahiki i hoʻomana ʻia ai ka Papa, ua nui nō paha ka hana e hoʻomākaukau ana. Ua hālāwai ka papa

he 32 manawa ma 1882 a ua emi mai ka nui a 12 manawa ma 1883. ʻAʻole i hōʻike ʻia ke kumu no ka

hālāwai ʻole, akā, ʻo 1883 he makahiki kau ʻaha ʻōlelo ʻole. Pēlā paha ke kumu nui no ka hālāwai ʻole.

Page 49: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

49

Nā Kūʻauhau o Nā Aliʻi Kūpuna

Ma hope o ka hala ʻana o ʻeiwa mahina me ka hālāwai ʻole, ua kauoha hou ʻo Kapoʻoloku i nā

lālā o ka papa e hālāwai. Ma ka lā 10 a me ka lā 11 o Ianuali 1883, ua nānā ka papa i kekahi kumuhana

hou, ʻo ka palapala ʻana i ke kūʻauhau o Keawe (k) me Kalaninuikauleleaiwi (w) a laila, ua hoʻomau

ka papa i ka palapala ʻana i ko ka Mōʻī Kāne, ko ka Mōʻī Wahine a me Kekaulike, ka Mōʻī o Maui.

Ka Leka A Kipikona I Ka Pelekikena o Ka Papa

Ua hala hoʻokahi mahina a i ka hui hou aku o ka Papa ma ka lā 10 o Pepeluali 1883. ʻO ke

kumuhana, ka loaʻa ʻana o kekahi leka mai ke Kuhina o Nā ʻAina ʻĒ ʻo W. M. Kipikona mai, pili i nā

aliʻi hānau o ka ʻāina. Ma ka leka, ua hoʻomōakāka ʻo Kipikona i ko ka Mōʻī makemake e hōʻike mai

ka papa i ia mau aliʻi. Ua makemake e hoʻonohonoho kūpono ʻia ma ka papa aliʻi o Hawaiʻi.

Kuhikuhi pū ʻo Kipikona i ka Paukū 22 o ke kumukānāwai me ka hāpai pū ʻana i ke kuleana o ka noho

aliʻi ke nele i ka hoʻoilina. Noi ʻia ia hōʻike o ka papa ma mua o ka poni ʻia o ka Mōʻī i hiki ke

hoʻomākaukau i nā sila nui no ia mau aliʻi7 (Ka Papa 1882).

ʻElua manaʻo nui o kēia leka e nānā ai. ʻO ka mua, he koʻikoʻi ka hōʻoia ʻana i ka paʻa pono ʻana

o ka hoʻoilina mōʻī iā Kalākaua. ʻO nā aliʻi hānau o ka ʻāina nā hoʻoilina kūpono e koho ai, a he mea

nui ka hoʻomōakāka ʻana ʻo wai ia. A i koʻu manaʻo, no ka loaʻa ʻole o kahi hoʻoilina aupuni i ka hala

ʻana o nā mōʻī hope ʻelua, Lot Kapuaiwa, Kamehameha V a me Lunalilo, ma mua pono o ka wā o

Kalākaua, he nīnūnē i nānā nui ʻia ma ia wā, keu hoʻi i ka hoʻolālā ʻana i kekahi poni mōʻī.

ʻO ka manaʻo ʻelua, pili i ka hanana poni mōʻī. ʻO ka poni mōʻī he hanana ākea ia, e hōʻike aku

ana i ka ke kūpaʻa o ke ea o ke aupuni ma ka wā i nui ai nā kānaka haole e paipai ana i ka hoʻohui

ʻāina. He hanana nui ākea e hōʻike aku ana no ka Hawaiʻi ke kuleana nui o ka noho aliʻi. ʻO kekahi

7ʻAʻolenōiweheweheʻiaheahaiameahesilanuimakalekaaKipikona,akāhemeanōpahaehoʻokūheluʻiakekūlanaoiamaualiʻi.

Page 50: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

50

pahuhopu o ka poni mōʻī ka hōʻike ʻana i ka ikaika, ka mākaukau a me ke kūpaʻa hoʻi o nā aliʻi

Hawaiʻi. He hana aloha ʻāina nō ia. No Kalākaua, pālua ke koʻikoʻi o ia ʻano hōʻike no ka mea he

lālani hou kona lālani aliʻi ʻo Keaweaheulu. ʻOkoʻa ka lālani aliʻi, ʻokoʻa nā aliʻi e kū ana ma ke alo

aliʻi. ʻO ia hoʻi kekahi kumu nui i hoʻokumu ʻia ka Papa Kūʻauhau Aliʻi, i mea e maopopo ai nā

ʻohana aliʻi keu hoʻi ka ʻohana aliʻi mōʻī hou, ʻo Keaweaheulu mā. Ua hoʻomōakāka ʻo Liliʻuokalani

penei, “It was necessary to confirm the new family “stirps” – to use the words of our constitution – by

a celebration of unusual impressivness. There was a serious purpose of national importance; the direct

line of the “Kamehamehas” having become extinct, it was succeeded by the “Keawe-a-heulu” line, its

founder having been first cousin to the father of Kamehameha I (Liliʻuokalani 1990).

ʻAʻole i hoʻokō ka Papa i kēia noi a Kipikona. ʻAʻole nō i mōakāka inā ua lohi ko Kipikona leka

ʻana i ka papa a i ʻole ua lohi ko Poʻomaikelani nānā ʻana i ka leka. Eia naʻe ua lawe akula ʻo

Poʻomaikelani i ka leka ma mua o ka papa ma ka lā 10 o Pepeluali 1883 a ua pane akula ʻo

Poʻomaikelani, ka papa hoʻi, iā Kipikona ma ia lā nō (ʻo ka lā 15 o Ianuali 1883 ka lā o ka leka a

Kipikona). A laila, ua poni ʻia nō ʻo Kalākaua me kāna Mōʻī Wahine ʻo Kapiʻolani ma ka lā 12 o

Pepeluali 1883. Ua lohi ma nā ʻaoʻao ʻelua, ʻoi aku nō paha ma ka ʻaoʻao o Poʻomaikelani. Ma ka

pane ʻana o Kapoʻoloku ma ka leka nāna i haku ma ka hālāwai o ka papa, ua ʻōlelo ʻia no kona

ʻōmaʻimaʻi ma ka wā i hōʻea mai ai ka leka iā ia, ʻo ia ke kumu he lohi ka pane. Ua hoʻomau ʻia kāna

ʻōlelo, “Penei e nana ma keia mau pepa i hoike ia. O ia kela i hoike ia ma ka Buke nei aoao 38, 39, 40,

41, 42, 43, 44, 45 a me 46” (Ka Papa 1882). ʻO kēia mau ʻaoʻao āna i kuhikuhi ai, ʻo ia na ʻaoʻao ma

ka puke i paʻa ai no ka hālāwai o ka lā 11 o Ianuali 1883, ʻo ke kumuhana o ia hālāwai ke kūʻauhau o

Kapiʻolani lāua ʻo Kalākaua.

He pōʻaiapili koʻikoʻi ka poni mōʻī i hōʻike aku ai ka papa i ka waiwai o kā lākou hana. Akā.

kohu mea, ʻaʻole nō pēlā ka manaʻo o ka papa. Ua hoʻomaka nō ka papa e nānā i ke kūʻauhau o ka

Page 51: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

51

Mōʻī a me ka Mōʻi Wahine ma mua o ka leka ʻia. Akā, kohu mea lā, ʻaʻole nō i hoʻokaʻaʻike ʻia ka

hana iā Kipikona ma mua. A ma mua o ia mau hālāwai o ka lā 11 o Ianuali 1883, ua ʻokoʻa nō ka

hana a ka papa. Ua kālele nui ma luna o nā ʻālina ʻāina. I ka nānā ʻana i ka hoʻomakakoho ʻana o ka

papa i nā hana, ua ʻokoʻa wale nā kumuhana koʻikoʻi i ka papa. Ua hūhewa pū nō paha ʻo Kipikona i

ka hana a ka papa, ʻaʻole nō i mōakāka iā ia. Paʻakikī ka maopopo inā ua hoʻohana ʻia ka ʻike o ka

papa e pili ana i ke kūʻauhau o ka Mōʻī Kāne a me ka Mōʻī Wahine no ka poni mōʻī a i ʻole ua

hoʻoholomua ʻo Kipikona mā me ka loaʻa ʻole. Ma ka nui nō naʻe, he pōʻaiapili ia i hoʻokō ʻole ai ka

papa i kekahi pahuhopu i palapala ʻia ma ke kānāwai. ʻAʻole nō i hāpai hou ʻia ia kumuhana,ʻo ka leka

a Kipikona ma puke moʻolelo a ka Papa. I loko nō o ka hoʻokō ʻole o ka papa i ke noi a Kipikona,

ʻaʻole nō i hālāwai hou ka Papa a hiki aku i ka lā 25 o Iune 1883. No ka hala ʻana o ʻehā mahina ma

mua o ka hālāwai hou ʻana o ka papa, kohu mea lā ʻaʻole nō he mea nui ia hoʻokō ʻole a ka papa.

Ka Hoike A Ka Papa Kūauhau O Na Alii Hawaii

Ma ka makahiki 1884, ua hoʻopuka ʻia ka Hoike a ka Papa Kuauhau Alii. Ua hoʻomākaukau ʻia

ia palapala a hoʻouna akulua i ke Kuhina Kalāiʻāina ʻo Chas. T. Gulick (Ka Papa 1884). Ua kākau ʻia

ma ka ʻōlelo Hawaiʻi a unuhi ʻia a ka ʻōlelo Pelekānia kekahi. Ua noʻonoʻo ʻia nō nā mea heluhelu ma

nā ʻano ʻokoʻa. Akā, ʻaʻole nō mōakāka iā wai ia hōʻike ma hope aku. Ma ka ʻaha ʻōlelo 1884, ua kū

ka luna makaʻāinana ʻo Kalua e kauoha akula ʻo ia i ka Papa Kūʻauhau Aliʻi e hōʻike mai i kā lākou

hana i mua o ka hale (Nupepa Kuokoa 1884 Mei). ʻO kēia Kalua, ʻo ia nō hoʻi ke kanaka hoʻokahi i

nonoi a hōʻike aku i ka Papa i kona kūʻauhau. ʻAʻohe manaʻo hou aku pili i ia kauoha i palapala ʻia ma

ka nūpepa a me ka puke moʻolelo o ka ʻAha ʻŌlelo. Kohu mea lā, ua kū ʻo ia a kauoha a ʻaʻohe mea e

hōʻoia ai i ka lohe ʻia o ia ʻōlelo e ka Papa. ʻAʻohe hōʻike ʻo wai ka mea i heluhelu i kēia hōʻike. Eia

nō naʻe kekahi ʻolokeʻa o ka nā kumuhana i hoʻomōhala ʻia no ka hōʻike a ka Papa. ʻO ia hōʻike ka

Page 52: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

52

mua a me ka hope o ia ʻano hana a ka Papa. Penei:

I. Leka Hoʻolauna a Ka Pelekikena ʻo Poʻomaikelani iā Chas. T. Gulick, Kuhina Kālaiʻāina.

II. Nā Lula o ka Papa no ka Hoʻākāka ʻAna I Ka Moʻolelo Kahiko Hawaiʻi Me Mele a me ka Moʻokūʻauhau o Nā Aliʻi Hawaiʻi.

• ʻO kēia nā lula a ka papa i haku ai ma nā hālāwai mua o ka Papa. • Ua paʻi ʻia ma kona mau paukū a pau.

III. Ka Heluna Mele

• Ua papahelu ʻia nā inoa o 128 mele. • He ʻekolu waeanona mele i wae ai: Nā Mele Kahiko he 9, Nā Mele O Kēia Au he 91

a me Nā Mele Kauaʻi he 28. • ʻO Kumulipa ke mele mua. ʻO ia ke mele “kahiko loa.”

IV. He Papahelu o nā Puke Kūʻauhau a ka Papa i Nānā aku ai

1. Kamokuiki – he kope 2. Kā Kaoo – he kope 3. Kā Kaunahi – puke kumu 4. Kā Unauna – he kope 5. Hakaleleponi – he kope 6. Piianaia – he kope 7. Kalaualu – he kope 8. D. Malo – puke kumu 9. D. Malo – moʻolelo kahiko

V. He Papahelu Inoa o Ka Poʻe i Noi i ka Hōʻoiaiʻo i ko Lākou Kūʻauhau E Ka Papa

1. Hinau - ʻaʻole i pau. 2. Kopaea - ʻaʻole i pau. 3. Kahooikimoku* - ʻaʻole i pau. 4. Keaunui* - ʻaʻole i pau. 5. Helekunihi* - ʻaʻole i pau. 6. Kamahana* - ʻaʻole i pau. 7. Kalua - ʻaʻole i pau.

*ʻo kēia nā kānaka i hoʻouna i nā palapala nonoi i ka Papa, akā ʻaʻole nō i hōʻea kino no ka hōʻike aku i ka Papa. E kālele ʻia ana ia kumuhana ma ka Mokuna V.

VI. Ka Loaʻa ʻAna O Nā Iwi O Nā Aliʻi Kahiko.

• Papahelu ʻia nā inoa aliʻi a me nā inoa o kekahi o nā aliʻi a me kahi o nā iwi. A ʻo Nāihe, Keaweaheulu, a me Keliʻimaikaʻi kekahi o ia mau aliʻi. He wehewehe ko ka Mokuna V pili i ia mau aliʻi.

VII. Ka Loaʻa ʻAna I Lāhui Kanaka Mua Loa.

• Pili kēia māhele i kekahi mau palapala honua a ka Papa i ʻimi ai. Aia ia kumuhana ma kēia Mokuna ma hope o kēia.

Page 53: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

53

VIII. Ke ʻAno o Ka Lāhui Hawaiʻi – Ka Wehewehe ʻAno ʻAna

• No Ke Kino Kanaka • Nā Mea Pili I Ka Noho ʻAna • Pisiologio

IX. ʻŌlelo Panina a Poʻomaikelani

X. He Hōʻike No Nā Lilo O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi.

ʻO ka hapa nui o nā kumuhana i paʻa ma ia hōʻike, ʻaʻole nō i ʻike ʻia ia hana hoʻokahi ma ka

puke moʻolelo a ka Papa, koe nā lula, nā nonoi hōʻoia kūʻauhau, a me nā iwi o nā aliʻi kahiko. ʻO ka

hoihoi, ke hoʻohālikelike ʻia nā kumuhana o ka puke moʻolelo a ka Papa me nā kumuhana i palapala

ʻia ma ka hōʻike, i loko o ka hāiki o ke kaulapa ʻana, ua hiki ke ʻike i ka like o ka pahuhopu a ka papa.

Ma ka hōʻike, ua ʻike ʻia ke kālele ma luna o ka Hawaiʻi mai ke kuanaʻike honua: pehea ka Hawaiʻi ke

nānā ʻia kona ʻano kino, ke ʻano nohona, a me nā ʻāina kahiko ona. A ma ka hōʻike, nānā pū ʻia nā

aliʻi kahiko ma nā mele kahiko, ʻo ia hoʻi nā moʻolelo i hōʻoia ai ko lākou kūlana ma Hawaiʻi nei ma

ko lākou wā. ʻO nā kumuhana i palapala ʻia ma ka puke a ka papa, he hoʻomau ia. ʻOi aku nō naʻe ke

kikoʻī o ka moʻolelo, pili nō hoʻi i ka ʻāina kikoʻī o Hawaiʻi, he mokupuni, he moku, he ahapuaʻa, he

ʻili. ʻOi aku ke kikoʻī o kēia hana ma mua o nā kumuhana ma ka hōʻike. Pili nō hoʻi i ka wā i noho ai

ka Hawaiʻi ma Hawaiʻi no kekahi wā lōʻihi. A ua hoʻomau nō hoʻi ia ʻano hoʻopaʻa moʻolelo a hiki

aku i nā aliʻi e ola ana ma ka wā o Kalākaua, nā kānaka nonoi hoʻi. No laila, ʻo ka manaʻo nui ke

hoʻohālikelike ʻia ka Puke Moʻolelo a ka Papa me ka hōʻike a ka Papa, i loko nō o ka ʻokoʻa loa o nā

kumuhana, kaulapa piha ia mau palapala ʻelua ma nā pahuhopu a ka papa. Ma ka nānā ʻana i nā mea

ʻelua i piha ai ka moʻolelo o ka Papa.

Page 54: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

54

Hoʻi Hou I Ka Iwi Kuamoʻo8

Ma ka pau ʻana o ka puke moʻolelo a ka Papa, ma waena o nā ʻaoʻao 61 a 71, aia ka moʻolelo

pili i ke kiʻi ʻana i nā iwi o nā aliʻi kiʻekiʻe o Kaʻū, ʻo Keaweaheulu, Nāihe, a me Keliʻimaikaʻi. Ua

palapala ʻia ka hana a nā ʻelele a ka mōʻī i hoʻouna aku ai no ka hōʻoia ʻana a me ka hoʻomākaukau

ʻana i nā iwi no ka lawe ʻana i Oʻahu. Ua holo kino nō ʻo Kalākaua i ʻike i ia mau iwi o kona mau

kūpuna kahiko. A aia ia mau iwi o Keaweaheulu, Nāihe, a me Keliʻimaikaʻi ma Mauna ʻAla a hiki i

kēia lā (Ka Papa 1882).

8HeʻōlelonoʻeaukēiamailokomaiokapukeaPūkuʻi.ʻOiakahelu1024,ʻōleloʻiakehoʻikekahiikonaʻohanamahopeokekaʻawaleʻananokamanawalōʻihiloa.

Page 55: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

55

Mokuna IV: “He Inoa ʻAla”9

ʻO ke aliʻi nona ka inoa ʻala, ʻo ia hoʻi ke aliʻi i malu ai kona aupuni i kona lokomaikaʻi, i kona

hoʻomaikaʻi i nā kānaka nui a me nā kānaka iki. He aliʻi ia i noʻonoʻo nui ai i ka pono o ka poʻe ma

mua pono o kona alo a hiki i kua o ka ʻāina. ʻO nā aliʻi kahiko o Hawaiʻi, he koʻikoʻi ka paʻanaʻau

ʻana i nā moʻolelo o nā hanauna kūpuna i mea e paʻa ai ko lākou noho aliʻi ʻana me nā kapu aliʻi.

Hoʻohana pū ʻia ia mau moʻolelo no ke aʻoaʻo i nā aliʻi i ke ʻano o ke aliʻi maikaʻi a me ke aliʻi ʻino.

Ua kaulana nō nā aliʻi no ko lākou ʻano pono a me ka ʻole. ʻO kekahi o nā aliʻi, ua hoʻolanilani ʻia a ʻo

kekahi aliʻi, ua kipi ʻia. ʻO ke kūʻauhau aliʻi, he mea ia i makaʻala mau ai. Wahi a Davida Malo, “ʻO

ia nō ka mea e mau ai ka noho aliʻi ʻana o nā aliʻi, a e mau ai hoʻi ke kūmoʻo aliʻi, ʻaʻole e pau i ka

hōkai ʻia. He mea aloha nui ʻia nā aliʻi noho pono a hana pono; he mea mālama ʻia ko lākou

moʻoʻōlelo a me nā moʻokūʻauhau e ka poʻe noʻonoʻo a akamai i kākāʻōlelo” (Malo in press, 18:16).

ʻO nā mea i loko o kahi moʻokūʻauhau, ʻo ia nō nā inoa kūpuna, nā inoa ʻohana hoʻi, ke ʻano o

nā hanauna aliʻi kahiko, ko lākou moʻolelo, ka moʻolelo hoʻi pili i ka ʻāina, pili i nā kaua, pili hoʻi i ka

wā momona a me ka wā wī. A mālama ʻia ia ʻano ʻikepili, he hiʻohiʻona hoʻi o ka moʻokūʻauhau, ma

nā moʻolelo kaʻao, nā mele inoa, nā mele maʻi hoʻi, nā inoa o nā kūpuna, a me nā hiʻohiʻona a pau o

ka ʻāina. Inā he makani, he ua, he puʻukaua, he luahuna, a i ʻole he papa kūʻauhau piha, he moʻolelo ia

o ke aliʻi, o ke kanaka, o ka Hawaiʻi hoʻi. ʻO kēia mau mea a pau ka moʻokūʻauhau kanaka.

Ua hoʻokumu ʻia kēia Papa Kūʻauhau Aliʻi Hawaiʻi me ia ʻano kuanaʻike, me ka manaʻo hoʻi e

hoʻoponopono, e hoʻopaʻa hoʻi i ka moʻokūʻauhau o nā aliʻi Hawaiʻi ma ka wā e nalo ana nō paha ia

ʻano kuanaʻike a me ka ʻike pū. No ia kumu, ʻo kekahi pahuhopu o ka Papa Kūʻauhau Aliʻi, ʻo ia hoʻi

ka hoʻomaopopo ʻana i nā moʻolelo o na aliʻi a me nā mōʻī o ka wā kahiko a hiki aku i ka wā o ka

Papa (Na Kanawai 1880). A ʻo ia nō ka ʻimi ʻana o ka Papa ma ka lā 27 o Pepeluali 1882. Ua

9Pukui1993:281,#637

Page 56: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

56

hoʻākāka maila ʻo Poʻomaikelani, ka pelekikena, i nā hoa i ka hana kahua a ka papa ma ia manawa.

Kākau ʻo Nahaku i ka ʻōlelo a Poʻomaikelani penei, “akahi no kakou a ike i ka kakou mea e hana aku

ai no ka oihana a ke manao nei au e hoike aku i mua o olua e na hoa o ka papa, penei, o ka kakou hana

mua, e noonoo ai a e huli ai, e ninaninau ai i loaa ia kakou kekahi mau mea kahiko oia keia “(Ka Papa

1882). A laila helu akula ʻo Nahaku i ia mau mea, nā mea a ka Papa e noʻonoʻo ai, e huli ai, e

ninaninau ai penei:

1. Nā ʻĀlina O Nā ʻĀina A Puni 2. Nā Puʻukaua O Nā ʻĀina A Puni 3. Nā Maka Lawaiʻa, Nā Koʻa, Nā Kūʻula Lawaiʻa 4. Na Koʻa Mahiʻai, Nā Kānepuaʻa 5. Nā Makani O Nā Āina 6. Nā Wahi Pana O Nā ʻĀina 7. Nā Nalu O Nā ʻĀina 8. Na Luahuna 9. Nā Puʻuhonua 10. Nā Heiau

ʻO ia mau kumuhana pili i ka ʻāina, he kahua ia i ka moʻolelo kahiko. ʻAʻole nō paha kākou noʻonoʻo

nui i ia ʻano mea ke noʻonoʻo e pili ana i ka moʻokūʻauhau o kākou. Akā, ʻo ke kanaka nō hoʻi i

maopopo ai nā hiʻohiʻona o kona ʻāina, ʻo ia ke kanaka e paʻa ai ka moʻolelo iā ia. No ke kanaka a me

ke aliʻi, ʻo kona waiwai, aia nō hoʻi i loko o ka ʻāina. Inā he kanaka mahiʻai, ʻo kona waiwai ka nui

ʻauhau i kona aliʻi ma kāna hana nui ʻana. ʻO ka hua o kāna hana, aia i loko o kona akamai ma ka

ʻoihana mahiʻai. ʻO ia ʻano akamai, aia i ke kamaʻāina o ia kanaka mahiʻai i kona ʻāina. ʻO ka ua, ka

makani, ka lepo kona mau ʻike e akamai ai. Inā he aliʻi, ʻo kona waiwai ka hoʻokele ʻana i ia ʻano ʻike

i ʻauhau kūpono ka hua o ia ʻano akamai o ke kanaka. ʻO ke aliʻi mākaukau, ʻo ia ka mea ʻike i ka ua,

i ka makani, i nā ʻālina ʻāina, nā puʻukaua, nā māka lāwaiʻa, nā koʻa, nā makani, nā ua, nā nalu, nā

Page 57: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

57

luahuna, nā puʻuhonua, a me nā heiau. He mau mea koʻikoʻi nō ia no ke aliʻinui. ʻO ka pahuhopu nō

hoʻi o ka Papa, ʻo ia nō ka hoʻomaopopo ʻana i kēia mau ʻike i paʻa mau mai ia wā aku.

Ma ka lā 28 o Pepeluali 1882, ua hoʻomaka ka Papa e helu i ia mau mea he ʻumi a ua

hoʻomaka nō lākou ma ke ʻālina ʻāina (Ka Papa 1882). Penei ka nui:

Lā 28 o Pepeluali a Ka Lā 4 o Malaki 1882 4 hālāwai

Ka ʻĀina Ka Nui O Nā ʻĀlina Kaʻū, Hawaiʻi 3 Puna, Hawaiʻi 4 Hilo, Hawaiʻi 2 Hāmākua, Hawaiʻi 2 Kohala, Hawaiʻi 3 Kona, Hawaiʻi 2 Hāna, Maui 7 Koʻolau, Maui 7 Kipahulu, Maui 1 Kaupō, Maui 4 Kahikinui, Maui 1 Honuaʻula, Maui 1 Kula, Maui 3 Hāmākuapoko, Maui 1 Hāmākualoa, Maui 1 Honokōhau, Maui 1 Honolua, Maui 1 Kahana, Maui 1 Kaʻanapali, Maui 1 Oluwalu, Maui 1 Kahoʻolawe 1 Lānaʻi 2 Molokaʻi 5 Oʻahu 4 Kauaʻi 1

Ua hoʻomaka nō ka Papa me ka ʻike i loaʻa iā lākou a ma nā hālāwai ʻehā; ua papa helu wale ʻia ia ʻike

a ʻo ia nō ka mea loaʻa ma ka puke moʻolelo. Ua lōʻihi nō kekahi a ua pōkole nō kekahi. I kekahi

manawa, kau ʻia ke ʻālina a wehewehe pū ʻia he moʻolelo a pēlā i loaʻa mai ai ia ʻālina i ke aliʻi, i ke

kanaka, i ke ʻāina; a i kekahi manawa, he huaʻōlelo wale nō i kau ʻia me ka wehewehe ʻole. No laila, i

Page 58: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

58

mea e maopopo ai me ka piha i hiki, ua ʻimi pū ʻia ia mau ʻālina ʻāina ma ka puke ʻo ʻŌlelo Noʻeʻau;

Hawaiian Proverbs & Poetical Sayings na Mary Kawena Pukui. No nā manaʻo pohihihi, he kōkua kā

Pūkuʻi wehewehe ʻana. ʻO ka hapanui loa o ia mau ʻōlelo noʻeau, ua ʻohi ʻia ma waena o 1910 a 1960,

ʻo ka hapanui ma mua o 1957 (Pukui, 1983). ʻO ka Puke Moolelo a Ka Papa he kūmole nō paha a

Pukui i hoʻohana ai no kāna puke ʻōlelo noʻeau. He ʻike ko Pūkuʻi i ka ʻōlelo Hawaiʻi a no ka nui a me

ka laulā o kāna hana, ua hiki iā ia ke kuhi i ka manaʻo o ia ʻano ʻōlelo pohihihi me ka pilikia ʻole. A e

kākau ana ʻo Pūkuʻi ma ka wā i ahuwale ai ka nalo ʻana o ia ʻano ʻike a ʻaʻole nō mākaukau ke kanaka

o ia wā (e like me ka mākaukau ʻole o kākou i kēia wā). No laila, ua pono ʻo ia e ʻimi i ka

wehewehena i mea e pā ai ke kanaka i ia ʻōlelo. Inā ʻaʻohe manaʻo hoʻomōakāka ma ka puke moʻolelo

a ka Papa a me kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau, ua huli hou aku i ka hōkeo ʻikepili ʻo Papakilo i mea e

ʻimi ai i ka manaʻo mōakāka ma ka nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi o ke kenekulia ʻumikūmāmāiwa. No laila,

eia nō ka moʻokiʻina noiʻi e hana ana i maopopo ai ka manaʻo iā kākou:

1. Ka Puke Moʻolelo A Ka Papa (Ka Papa 1882)10

2. Ka Puke A Pukui ʻo ʻŌlelo Noʻeʻau; Hawaiian Proverbs & Poetical Saying (1983)11

3. www.papakilodatabase.org

A pēlā i hoʻike ai ma ka wehewehe ʻana i kēlā me kēia ʻālina ʻāina ma lalo iho, ma ke kaʻina like. ʻO

ka helu i kākau ʻia (#1629 a pela aku) ka helu o ka ʻōlelo noʻeau ma kā Pukui (1983).

E wehewehe ʻia ka hopena o ia mau huli ma ka pau ʻana o kēlā me kēia māhele ʻālina ʻāina. I mōakāka

ka hana i lalo nei, eia ke kiʻina hana i hoʻohana ai:

10MakēiaMokuna,ʻaʻolenōikaukuhikuhihouʻiakehōʻikeʻianoKaPukeMoʻoleloAKaPapakaʻikepili.ʻAnonuimakēiaMokunaaʻaʻohepukeʻēaʻeakaPapaihoʻohanaʻianokēiamokuna.11MakēiaMokuna,ʻaʻolenōikaukuhikuhihoukeʻōleloʻiakāPukui.ʻAʻohepukeaPukuiʻēaʻeihoʻohanaʻiamakēiaMokuna.

Page 59: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

59

1. Ke “Ālina - ʻO ia ka ʻōlelo ma ka puanaʻī i kahalaina ʻia me kekahi helu. Ua

wehewehe ʻia ia mau ʻālina ke loaʻa nō kekahi wehewehe ma ka puke a ka papa. Ua

hōʻuluʻulu ʻia ia ʻōlelo ke kūpono. I ka loaʻa ʻole, ʻaʻohe ʻōlelo ma ia laina.

2. Nā ʻŌlelo Noʻeau - ʻO ia ka ʻōlelo puanaʻī ma nā pōkā ma lalo o ke ʻālina. Ua kau

pū ʻia kona helu mai ka puke a Pukui kekahi.

3. He Wehewehena – Ua wehewehe ʻia ka manaʻo o kēlā me kēia ʻōlelo noʻeau, mai

ka puke a Pukui. Aia naʻe ka Pukuʻi wehewehe ʻana ma ka ʻōlelo Pelekānia. Ua

hōʻuluʻulu ʻia ia ʻōlelo ke kūpono.

Nā ʻĀlina ʻĀina

Nā ʻĀlina O Kaʻū, Hawaiʻi

1. “He Makaha”: “I ke “au” o Koihala ke alii o Kaʻū”, ua pepehi ʻia ʻo ia e Kaukinaialii a ua make. Ua kapa ʻia akula ia ʻālina o Kaʻū he “Makaha”. He alina alii ia.

• #1629 “Kaʻū mākaha.” Ua kaulana ʻo Kaʻū i nā koa mākaha. ʻO Kohāikalani, Koihala, a me Halaʻea, he mau aliʻi pī lākou a ua pepehi ʻia lākou e nā kānaka o Kaʻū.

• #260 “E ala e Kaʻū, kahiko o Mākaha; e ala e Puna, Puna Kumākaha; e ala e Hilo naʻau kele!” He ʻōlelo ia i kāhea aku ai i nā koa o ia mau ʻāina. ʻO kekahi o nā mākaha o mua, ua neʻe i Puna a kapa hou ʻia akula ʻo Kūmākaha.

2. “He makalepo”: ʻO ko Kaʻū mea mau ia i ka wā kahiko.

• #1633 “Kaʻū nui maka lepo.” He ʻōlelo hoʻowahāwahā i ko Kaʻū no ka maloʻo o ka

ʻāina a me ke kuehu o ka lepo.

3. “He haehaepeelua”: ʻO ka hana mau ia o ko laila poe i ka wā mahiʻai. No ia kumu i kapa ʻia ai ia ʻālina.

Nā ʻĀlina O Puna, Hawaiʻi

1. “He Maka Kokala Lauhala”: I ke au o Pau ke alii o Puna. ʻOiai ʻo ia e hānai ʻia ana e kona mau kahu o Kekumākaha (k) ʻo ia ke kaikuana o Kumakaia (k). Ua hānai laua i keia aliʻi a hoʻopaʻapaʻa lāua a ua kapa lāua kekahi i kekahi ʻo “Makakōkalalauahala.”

Page 60: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

60

• #2748 “Puna maka kōkala.” Wahi a Pūkuʻi, ua kanu ʻia ka ʻiewe o ke keiki ma lalo o kahi pūhala i mea e lōʻihi ai ka lihilihi maka o ke keiki e like me nā kōkala pūhala.

2. “He iliilinehe”: ʻAʻohe wehewehena o ka puke moʻolelo a ka Papa. Akā, ma ka huli ʻana i ka huaʻōlelo ʻo nehe ma kā Pūkuʻi (1983) ua loaʻa maila kēia mau ʻōlelo noʻeau ʻelua:

• #1683 “Keauhou, kai nehe i ka ʻiliʻili.” ʻO Keauhou, Puna, Hawaiʻi kahi i nehe ke kai i

ka ʻiliʻili.

• #1668 “Keaʻau, i ke kai nehe i ka ʻiliʻili.” ʻO Keaʻau, Puna, Hawaiʻi kahi i nehe ke kai ma luna o ka ʻiliʻili.

3. “He Paki”:ʻo ko Keaʻau ʻālina ia. ʻAʻohe wehewehena hou aku o ka puke moʻolelo a ka Papa.

Ua huli ma kā Pukui a me Papakilo me ka loaʻa ʻole. ʻAʻohe wehewehena hoʻi..

4. “He Ai iole”: ʻo ko Keahialaka ʻālina ʻāina ia. Eia nō kahi moʻolelo i waiho ʻia ma ka puke a

ka Papa:

“I kekahi manawa kahiko loa ua hanau mai na kekahi mau makua eha keiki, 1 kaikamahine, 3 keiki kane. a i ka nui ana o na keiki mua, oia lakou e noho ana i uka o Keahialaka, ua hoi nā keiki kane nunui elua i kai. a ua hoao i na wahine a o kekaikamahine hoi ua hoao i ke kane o kahakai. Aka, ua make aku ka makuahine a koe ka makuakāne me kahi keiki uuku i uka o Keahialaka i ko lakou wahi mau.

I kekahi manawa, hoʻouna aku ka makuakāne i kahi keiki e iho i kai i ka ia i na kaikuaana a ua ae kahi keiki.

I ka iho ʻana o kahi keiki a hiki i ke kaikuaana mua loa, olelo aku la iaia i aku la i hoʻouna mai nei ka makuakāne o kakou iau e iho mai i ia, ia oe. ae mai ke kaikuaana a haawi mai la i ke poʻo o ka ia. a hele hou kela i kekahi kaikuaana a olelo aku la, i kauoha mai nei ka makuakane o kakou iau e iho mai i ia a ua ae mai kela a kii aku la i ke akaaka hiu o ka ia houluulu a haawi aku la i ua wahi kaikaina nei, a

Hele loa akua la keia me keia mau mea i kahi o ke kaikuahine a ike mai la he kaikuahine i kēia mau mea a ko lakou wahi pokii e paa nei, a ninau maila, heaha ia mea au i paa nei? hai aku la kela he ia na Kuaana ma i haawi mai nei na maua me Papa.

Ia manawa, ua hoomaka ke kaikuahine e “uwe” a pau ka uwe ana, olelo aku la i ke kane, e kii aku oe i Ia na kuu makuakane ame kuu kaikunane, apiki maoli kela mau kanaka i ka haawi mai i koe mea ino na ka makua ame ka pokii. Kii aku la ke kane i ka ia lawalu a moa, mama i ka awa a wali, a haawi aku la i kahi kaikunane ona a hoi aku la kela a hiki i ka makuakane a hoi aku la i na mea a pau a na kaikuaana i hana mai ai iaia, a ua komo ka huhu i ka makuakane no na keiki kane12. Hoka keia i ka awa, a inu ae la, ai i ka ia a ke kaikamahine a pau, waiho akula ua makuakāne nei i ka ona o ka awa, a ala ae i kakahiaka.

12Uahōʻanohouʻiaauahoʻopōkoleʻiakamoʻoleloimōakāka.ʻAʻolenōʻokēiahepuanaʻī.

Page 61: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

61

Olelo aku la i kahi keiki e ai kaua a hele i ka mahiai,, a pau ka ai ana, hele aku laua a waena o ka mala “maia” a wehe ae la i ka lauhulu, ua pala ka maia, a lu iho la i lalo. a holo mai na Iole e ai i ka maia, a o ka laua hana mau ia o ka hanai i na Iole a laka loa ka iole, hiki ke hopu aku a milimili” (Ka Papa 1882). A i kekahi manawa, ike ka makuakane ua momona ka iole a lawe aku la e kalua, a moa ai laua i ka iole me kahi keiki. Olelo aku ka makuakane i kahi keiki, e hele a olelo aku i kamalii he iole ka laua ia, i kumu e alina ai na keiki hana ino ana, a ua hana kahi keiki e like me ke kauoha a ka makua kane a ua kaulana. A lohe na keiki i keia mea, ua kii laua e pepehi i ka makuakane a me kahi kaikaina, aka, ua holo laua la a noho i Kona a malaila i noho ai a hiki i ka make ana (puke a ka papa 1882).”

Nā ʻĀlina O Hilo, Hawaiʻi

1. He “Pepeiao pulu aha”: ʻAʻohe wehewehena o ka puke moʻolelo a ka Papa. Akā he ʻōlelo noʻeau ma kā Pukui.

• #2901 “Waiakea pepeiao pulu ʻaha” Wahi a Pukui, ʻo ka poʻe lawaiʻa ʻōpae, iʻa liʻiliʻi a i ʻole pāpaʻi, hana lākou i kao me ka ʻaha o ka hua niu. Ke hoʻohana ʻole ʻia, kau ʻia ia kao ma ka pepeiao o ke kanaka e like hoʻi me ka penikala. A ʻōlelo ʻo ia ke maliu ʻole kekahi i kahi ʻōlelo, hoʻohana wale ʻia ka pepeiao no ke kau ʻana i ke kao. ʻAʻohe wehewehena kikoʻī e pili ana iā Waiākea.

2. “He Paele Ku”: ʻAʻohe wehewehena o ka puke moʻolelo o ka Papa. Ma ka puke ʻōlelo noʻeau a Pūkuʻi, ʻaʻohe ʻōlelo kikoʻī. Eia naʻe, loaʻa nō kēia mau ʻōlelo noʻeau ʻelua ʻano pili i ia pāʻele kū.

• #330 “ʻEleʻele Hilo, panopano i ka ua. Wahi a Pūkuʻi, ʻōlelo ʻia ia ke ʻeʻelekū nā ao i ka ua ma Hilo. ʻO Hilo he ʻāina pulu i ka ua.

• #2612 “Pāuli Hiwa ka lani o Hilo.” Wahi a Pūkuʻi, ʻōlelo ʻia ia ʻōlelo ke ʻike ʻia kekahi kanaka pāʻele ka ʻili. He hoʻomakeʻaka ia.

Nā ʻĀlina o Hāmākua, Hawaiʻi

1. “He Kihiloa”: ʻAʻohe wehewehena ma ka puke moʻolelo a ka Papa. Akā ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau penei:

• #441 “Hāmākua Kihi Loa” Wahi a Pūkuʻi, ʻo kēlā me kēia kihi o Hāmākua e pili ana

i nā moku a pau o Hawaiʻi, koe ʻo Puna. ʻO kekahi manaʻo, ʻōlelo ʻia ʻo nā kupa o Hāmākua he poʻe hoihoi ʻole i nā malihini, i nā kānaka kamaʻāina ʻole hoʻi. Ma muli o kēia ʻano hilahile, e kihi ana ko Hāmākua a hele loa i kahi mamao.

Page 62: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

62

2. “He Puka Pepepe”: ʻAʻohe wehewehena o ka puke moʻolelo a ka Papa, ʻAʻohe wehewehena o ka puke moʻolelo a ka Papa, kēia kihi o Hāmākua e pili ana i nā moku a pau o Hawaiʻi, koe ʻo Puna. ʻO kekahi manaʻo, ʻ

Nā ʻĀlina o Kohala, Hawaiʻi

1. “He Pookalina”: He ʻālina ʻinoʻino kēia. ʻAʻohe wehewehena hou aku ma ka puke a ka Papa.

A ʻaʻohe manaʻo ma ka puke ʻōlelo noʻeau a Pūkuʻi. Akā, ma ka puke wehewehe a ʻAnalū, ma ka helu 3, wehewehe ʻia ʻo kālina he kula ʻuala kahiko me nā ʻuala ʻōpala wale nō. A ʻo Kohala he ʻāina kaulana i ke kanu ʻuala. Pēlā paha ka manaʻo o ia ʻōlelo.

2. “He Moeala”: Palapala ʻia ma ka puke moʻolelo a ka Papa he ʻālina ʻinoʻino ia. ʻAʻohe

wehewehe hou aku. ʻAʻohe manaʻo like ma ka puke a Pūkuʻi. Loaʻa nō kekahi manaʻo ma ka huli ʻana ma Papakilo. Pili i ka ʻilihune, he moe ma ke ala ia, ʻaʻohe hale. Akā, ʻaʻole nō i hōʻike iki i pili iā Kohala.

3. “He Kikomoa”: Wehewehe ʻia ma ka puke moʻolelo a ka Papa he ʻālina maikaʻi kēia he

nīʻaupiʻo kēia ʻālina. He keiki i hānau ma o ka moe o ke kaikuahine me ke kaikunane o ka makua me ke keiki a pēlā wale aku.

• #849 “He ʻohana kiko moa.” Wahi a Pūkuʻi ma ka puke ʻōlelo noʻeau, ʻōlelo ʻia kēia ke

pili kahi makaʻāinana me kekahi makaʻāinana mai ka ʻohana hoʻokahi. ʻAʻohe lākou nānā i ka pilina ʻohana he alaina.

Kohu mea lā, he ʻālina maikaʻi ke pili i kekahi ʻohana aliʻi, akā ke pili i ka ʻohana makaʻāinana, ke kuaʻāina hoʻi, he ʻokoʻa, he ʻālina maikaʻi ʻole. ʻO ka helu 849, ʻaʻole nō i hoʻopili ʻia iā Kohala ma ka puke a Pūkuʻi.

Na ʻĀlina o Kona, Hawaiʻi

1. “He lalo lilo, he Keei”: He kauā haʻahaʻa loa. ʻAʻohe wehewehe hou aku ma ka puke moʻolelo

a ka Papa. Akā ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau loaʻa kēia:

• #682 “He Keʻei ʻoe no lalo lilo.” Wahi a Pūkuʻi, he ʻōlelo pili i ke kanaka no lalo loa e like me ka ʻāina ʻo Keʻei he ʻāina kai. Wehewehe ʻo Pūkuʻi i ka moʻolelo o kekahi mau aliʻi wāhine. Ua nānā pū lāua i loko o kahi pūnāwai ma ka manawa hoʻokahi ma Keʻei, Kona, Hawaiʻi. A ua ʻike maila i ko lāua aka i ka wai, aia ke aka o ke aliʻi wahine no Hanauma ma luna o ke aka o ka wahine no Keʻei a ʻōlelo akula ke aliʻi wahine no Hanauma ia ʻōlelo.

2. “He Pookui”: ʻAʻohe wehewehena ma ka puke moʻolelo a ka Papa, akā ua loaʻa nō kekahi manaʻo ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau, penei:

• #1847 “Kona poʻo kuʻi.” Wahi a Pūkuʻi, ʻōlelo ʻia kēia e pili ana i nā mahiʻai o Kona,

Hawaiʻi ke hoʻi i kauhale me kahi keiki ma luna o ka ukana e hāʻawe pū ai.

Page 63: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

63

Na ʻĀlina o Hāna, Maui

1. “He aupehu”: He iʻa iki ke ʻano. Ua loaʻa nō kekahi moʻolelo ma ka puke moʻolelo o ka papa e hoakāka ai i ke ʻano o kēia ʻōlelo. Penei:

“I ke au o Kamohoaliʻi ke aliʻi o Hana. O Kūʻula kāna lawaiʻa. Hoʻouna akula ke aliʻi i ke kanaka e iho i iʻa i kai iā Kuula kana lawaia.Hoouna aku la ke alii i ke kanaka e iho i ia i kai ia Kaula i kana lawaia. A iho aku la ke kanaka a hiki i kai a olelo aku la i ka lawaia, penei, I kauoha mai nei ke alii iau e iho mai ia oe i ia. ae aku la ka lawaia a hele aku la e lawaia a hoi mai me ka ia, hoʻokahi no ia He Kahala. I ka pae ana mai o ka lawaia me ka ia, olelo aku la kela i ke kanaka, Hookahi no ia pololei no a ka waha o ke alii. a olelo hou aku la ua lawaia nei i ke kanaka o ke alii, E hoi a i ke alii e hai aku i keia olelo, o ke poo o ka ia a me ka iwi e kalua a ʻo ka io e kapi a kaulai. ke hele aku nei i ka wa ino, ina o Hana la he “ia iki.”

I ka hai ana a ke kanaka a hoololi i ka olelo i mua o ke alii penei, Kupanaha ko lawaiʻa i olelo mai nei iau, ninau aku ke ali’i, Pehea?

Hai aku la ua kanaka nei i ʻōlelo mai nei hoi paha e hoi mai au a ua ae e hai aku penei, E oki i ko poo a e lole i ko mau iwi a kalua i ka umu, a o ko io e kapi a kaulai ina o Hana la he ia iki.

I ka lohe ana o ke alii i keia olelo, ua hoopiha ia ka naau o ke alii i ka huhu, a ua pepehi ia o Kuula ka lawaia a ua make a koe ke keiki o Aiai ka inoa i mahuka kona mea i pakele ai a noho i Haneoo, He alina alii keia (Ka Papa 1882:4-15).”

• #451 “Hāna i ka iʻa iki.” He ʻōlelo noʻeau kēia ma ka puke a Pūkuʻi, a

wahi āna, ua kaulana ʻo Hāna i ka liʻiliʻi o ka iʻa. A i ka puni wale o kekahi aliʻi o Hāna e pili ana iā Kūʻula a me kāna wahine ʻo Hinahele, ua pepehi ʻia lāua. No ia kumu ua kākaʻikahi akula ka iʻa i ko lāua mana ma ke kai. A laila, ʻo kā lāua keiki ʻo ʻAiʻai, ua hoʻōla iā lāua.

2. “He ikialealea”: He ʻālina ʻāina o ka poe noho ma lalo o Puʻu o Kaʻuiki. ʻAʻohe wehewehena ʻē aʻe. ʻAʻohe manaʻo ma kā Pūkuʻi a me Papakilo. Kohu mea lā, he ʻōlelo ia e hōʻike aku ai i ka liʻikiʻi o ka poʻe ma lalo o ka Puʻu o Kaʻuiki. ʻAʻole nō naʻe maopopo inā he poʻe liʻiliʻi ke kino a i ʻole he liʻiliʻi a haʻahaʻa ke kūlana.

3. “He muki”: ʻO ia ka ʻāina o Kawaipapa, he ʻāina wai papaʻu o Hāna, Maui. Ua wehewehe ka Papa, i ka manawa e hele ai ka lawaiʻa holoholo, holo akula ke kanaka me ka ʻupena a kū mai ma kai o ka puka holoholo a mūkī mai i ke kokoʻolua, aia ke kāpeku. No laila i kapa ʻia ia ʻālina he mūkī. He kauā loa ke ʻano.

• #1660 “Kawaipapa mūkī.” Wahi a Pūkuʻi, ke lawaiʻa ko laila poʻe, ma kahi o ka

walaʻau kekahi me kekahi ʻo ka mūkī wale nō kai lohe ʻia.

4. “He amo one no koki”: Ma ka puke moʻolelo a ka Papa, ʻaʻohe wehewehe iki. Akā, ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau penei:

Page 64: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

64

• #468 “Haneoʻo amo one.” Wahi a Pūkuʻi, pili ia i ka poʻe o Haneoʻo, Hāna, Maui. He mau poʻe hāpai one, he kauā.

Ua nānā pū ʻia kā Pūkuʻi puke ʻo Place Names of Hawaiʻi, a ʻo Koki he kahi o kai ma Hāna, Maui (Pukui, place names, ulukau).

5. “He Lahomaomao”: Pili kēia i ko Koali13. ʻAʻohe wehewehena ma ka puke moʻolelo a ka

Papa. Aʻohe wehewehena ma kā Pukui a me Papakilo kekahi

6. “He Kaneawao”: Pili ia i ko Kawaipapa. ʻAʻohe wehewehena ma ka puke moʻolelo o ka papa. Aʻohe wehewehena ma kā Pukui puke ʻōlelo noʻeau a me Papakilo kekahi.

7. “He Kanuola”: Pili kēia i ko Honokalani a me ko Honomāʻele. ʻŌlelo ʻia ma ka puke moʻolelo

a ka Papa he ʻālina ʻino nō kēia. ʻO ia hoʻi, he ʻelua kaikunāne a na lāua nō i kanu ola i ko lāua kaikuahine. ʻAʻohe manaʻo ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau.

Nā ʻĀlina o Koʻolau, Maui

1. “He Hoauwaipuu14”: Pili kēia i ko Nāhiku, Koolau. ʻAʻohe manaʻo ma ka puke ʻōlelo noʻeau

a Pūkuʻi, a me Papakilo.

2. “He Haenaulaula”: Pili kēia i ko Nāhiku, Koolau. ʻAʻohe manaʻo ma ka puke ʻōlelo noʻeau a Pūkuʻi pili i ia ʻōlelo. Aʻohe manaʻo ma Papakilo.

3. “He Hauwalawalaau”: Pili kēia i ko Koolau. Wehewehe ʻia ma ka puke moʻolelo a ka Papa, ua ʻike ʻia kēia i ke au o Unuunumea15.

• #1850 “Koʻolau hauwalaʻau.” Wahi a Pūkuʻi, he mau leo nui ko ko Koʻolau, Maui.

4. “He Kaimaloo”: Pili keia i ko Koolau. Kākau ʻia ma ka pule moʻolelo a ka Papa, he ʻano ʻauʻa

kēia, he ʻano pī.

• #1851 “Koʻolau kai maloʻo.” Wahi a Pūkuʻi, he ʻōlelo ʻino kēia e pili ana i ka poʻe o Koʻolau, he poʻe pī, he poʻe hoʻokipa ʻole.

5. “He Helekoalaalaole”: Pili kēia i ko Honomanu. Ma ka puke moʻolelo a ka Papa, ʻōlelo ʻia, ʻike ʻia kēia ma ke au o ʻAlalā16, ua kipaku ʻia ʻo ia a ua hele akula ma ke kōʻalaʻala ʻole. ʻAʻohe manaʻo kākoʻo ma kā Pukūʻi puke ʻōlelo noʻeau.

13PelaʻiakēiaʻoKowalimakapukemoʻoleloakaPapa.14Uakuhiwaleināʻokinamakekahakōmakēia.15Uapelawaleʻiaiainoaaliʻimekaʻokinaʻoleamekekahakōʻolenokamaopopoʻoleokapelapololeiʻana.16UapelaʻiapēlāmekahoʻopiliʻanaikamoʻoleloʻoPīkoiakaʻalalā.HewahimoʻolelokaʻaopiliiāʻAlalā.ʻAʻolenōnaʻeʻikeināʻoiakealiʻiʻAlalāilunanei.

Page 65: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

65

6. “He ai i kalo kiʻona”: Pili kēia i ko Keʻanae. ʻAʻohe wehewehe hou aku pili i ia ʻōlelo. A ʻaʻohe manaʻo ma kā Pūkuʻi a me Papakilo.

7. “He makamimi”: ʻO ia kekahi ʻālina o Koʻolau a he ʻālina ia o nā Koʻolau a pau. ʻO ia wale nō

ka ʻōlelo ma ka puke moʻolelo a ka Papa. ʻAʻohe manaʻo hou aʻe ma kā Pukui. He ʻōlelo ia nō paha no ka makani ʻo Koʻolau, he kuhi wale ia.

Ke ʻĀlina o Kīpahulu, Maui

1. “He noho pao”: Pili kēia i ko Kīpahulu. ʻAʻohe wehewehe hou aku ma ka puke moʻolelo a ka

Papa, ʻaʻohe manaʻo ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau a me Papakilo.

Nā Kaupō ʻĀlina o Kaupō, Maui

1. “He ai loli”: ʻO ia nō ko Kaupo ʻālina. Wehewehe ʻia ma ka puke moʻolelo a ka Papa, i ke au o Kauakahiakua, ke aliʻi o Kaupō, ʻo nā kānaka a pau i kauoha ai ke aliʻi e hele i ka luʻu loli, ua hele. I kekahi lā, ua loaʻa kekahi luahine ma Alaakua ma ke au o Kauakahiakua. Nīnau akula ke aliʻi i ka luahine, “E hele ʻoe i hea?” Pane mai ka luahine, “E hela ana au i ka luʻu loli.” ʻŌlelo maila ke aliʻi, “E haʻi, ʻaʻole e loaʻa ka loli iā ʻoe he nāwaliwali.” ʻŌlelo maila ka luahina i ke aliʻi, “Ka! ʻO ke kāmau kai ka luʻuluʻu loli o ke aliʻi o Kauakahiakua.” Mai kēia mua aku he ʻālina ʻāina ia, wahi a ka puke moʻolelo a ka Papa.

• #1635 “Kaupō ʻai loli.” Wehewehe ʻo Pūkuʻi, ʻO ke aliʻi Kauakahiakua, he aliʻi makeʻe loli. Ua kūkulu ʻia he imu nunui no ke kālua ʻana i nā loli. No ia kumu i ʻōlelo ʻia ai ʻo ka poʻe o Kaupō he ʻai loli.

2. “He kauahinana”: ʻO ia kekahi alina o Kaupō. I ka manawa o ke kupuna wahine ʻo Haʻalou, ʻo

Kau kāna kauā. Kāhea akula ʻo ia i kāna kauā iā Kau penei, “E Kau, ē Kau ē, e piʻi i wai na kāua.” Nīnau akula ke kauā ʻo Kau, “I he aka wai e piʻi ai?” “I uka o Nīnole”, wahi a ke aliʻi. Nīnau hou ke kauā, “He aha ka lāʻau e kū ana?” Pane mai ke aliʻi wahine, “He ʻōhiʻa nō, he ʻōlapa. Mai kua mai ʻoe i kēia mau lāʻau o pakī, o pohā a ua nui ko lalo.” He ʻālina kauā kēia. ʻAʻohe manaʻo ma kā Pūkuʻi.

3. “He aaula kinai ahi”: ʻO kēia kekahi ʻālina ʻāina. ʻAʻohe wehewehe o ka puke moʻolelo a ka

Papa. Akā, ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau, ua loaʻa nō kēia i lalo nei: • #1897 “Ku ke ʻā i ka hale o Kaupō.” Wahi a Pūkuʻi, he ʻōlelo kēia mai ka moʻolelo

o Pāmano. Ua ʻī akula ʻo Pāmano i kēia ʻōlelo i kona ʻanakala ʻo Waipū no kona hāinu i ka ʻawa iā ia i mea e ʻona nui ai ʻo Pāmano i hiki ke hoʻomake iā ia. He ʻōlelo pōpilikia ia.

ʻAʻole nō i pili kikoʻī ia ʻōlelo noʻeau i ka ʻōlelo ma ka puke moʻolelo a ka Papa. Akā, he like ko loko. Ua mahae paha mai loko mai o kahi ʻōlelo, ʻaʻole nō paha. ʻAʻohe mea hou aku i loaʻa mai i ka huli hou ʻana.

Page 66: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

66

4. “He ule lihi”: He ʻālina ʻāina o Kaupō. Wehewehe ʻia ma ka puke moʻolelo a ka Papa penei, i ke au o Kauoleonui, he wahine uʻi e noho ana ma Nuʻu, Kaupō. ʻŌlelo kekahi mau poʻe kānaka, e ʻānai i ka puʻukole o Kaualeonui, a pane maila ʻo Kaualeonui, “He ʻule lihi kēia poʻe kānaka.” ʻO ia ke kumu no ia ʻālina o Kaupō.

Ke ʻĀlina o Kahikinui, Maui

1. “He Kehena”: Wehewehe ʻia ma ka puke moʻolelo a ka Papa, “he makole ia i Lualailua, he

kauwa loa.” ʻAʻohe wehewehe hou aku ma laila; ʻaʻohe mea ma kā Pūkuʻi.

Ke Honuaʻula ʻĀlina o Honuaʻula, Maui

1. “He Kua laolao”: ʻAʻohe wehewehe ma ka puke moʻolelo a ka Papa, akā loaʻa nō kekahi manaʻo ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau.

• #1059 “Honuaʻula kua laʻolaʻo.” Kākau ʻo Pūkuʻi, ʻōlelo ʻia kēia e pili ana i ka

poʻe o Honuaʻula, Maui no ka nui o nā mea e hāʻawe ana ma ke kua. He poʻe hana nui ko Honuaʻula.

Nā ʻĀlina o Kula, Maui

1. “He aluka Ka ina i kai o kamaole”: He ʻālina kanaka ia. ʻAʻohe wehewehe ma ka puke

moʻolelo a ka Papa, eia naʻe loaʻa ka manaʻo ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau: • #114 “ʻĀluka ka ʻina i kai o Kamaʻole.” Ua kākau ʻo Pūkuʻi pili ia ʻōlelo i kekahi

kanaka e kaumaha ana i ka hana a haʻi. Kohu mea lā, e hele ana kahi aliʻi ma kai o Kamaʻole, Kula, Maui a ua noi akula kekahi wahine iā ia e hāpai i kāna ʻope loli. ʻAʻole ia wahine i ʻike he aliʻi ʻo ia kāne. A laila, ua hele nui mai nā wāhine ʻē aʻe me ke noi hoʻokahi a piha ukana.

2. “He moemalie i ke kai o ko haku”: ʻAʻohe wehewehe ma ka puke moʻolelo a ka Papa. A i ka huli ʻana ma ka puke ʻōlelo noʻeau a Pūkuʻi me Papakilo, ʻaʻohe manaʻo hou aku i loaʻa mai.

3. “He ami hewa, He unahi i ka Hee”: ʻAʻohe manaʻo ma ka puke moʻolelo a ka Papa. Akā, eia

nō ka manaʻo ma ka puke ʻōlelo noʻeau a Pūkuʻi:

• #1911 “Kula unahi pikapika heʻe.” Wahi a Pūkuʻi, ʻōlelo ʻia ia no kekahi aliʻi wahine no uka i maopopo ʻole ai he aha ia mea he pikapika o ka heʻe a ua hoʻomaka ʻo ia e unahi ia.

Nā Alina o Hamakuapoko, Maui

1. “He Luaolena”: He ʻālina ʻāina kēia o Hāmākuapoko. ʻAʻohe wehewehena o ka puke moolelo

a ka Papa. ʻAʻohe wehewehena ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau.

Page 67: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

67

Ke ʻĀlina o Hamakualoa, Maui

1. “He Peepee puhala”: ʻAʻohe wehewehe o ka Papa i ia ʻālina ʻāina. Loaʻa naʻe ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau:

• #2623 “Peʻepeʻe pū hala.” ʻŌlelo ʻia pili i ka poʻe kauā o Hāmākualoa, he poʻe

peʻe pūhala.

Ke ʻĀlina o Honokohau, Maui

1. “He opaelele”: Wahi a ka Papa, ʻaʻole nō maopopo ke kumu i puka aku ai ia ʻālina, akā he ʻālina ʻinoʻino pili i ka poʻe kauā. I lalo nei ka manaʻo o Pūkuʻi ma kāna puke ʻōlelo noʻeau:

• #1056 “Honokōhau ʻōpae lele.” Aia kēia ma ka puke a kākau pū ʻo Pūkuʻi he ʻōlelo pili i ka poʻe kauā o Honokōhau. ʻAʻohe moʻolelo, ʻaʻohe hoʻomōakāka hou aku i loko.

Ke ʻĀlina o Honolua, Maui

1. “He Kohi lae”: Wahi a ka Papa, he pī ke ʻano o ia ʻālina, he ana ia. ʻO ia wale nō ka

wehewehe a ka Papa. Eia nō kā Pūkuʻi ma ka puke ʻōlelo noʻeau:

• #1057 “Honualua kōhi lae.” Wahi a Pūkuʻi, ʻōlelo ʻia ia e pili ana i nā lawaiʻa i ea ʻole ke poʻo o pono e kaʻanalike ʻia kāna iʻa.

Ke ʻĀlina o Kahana, Maui

1. “He auha”: Wahi a ka Papa, he ʻālina ia i pili i ka pī, he auʻa nō.

• #1297 “Kāhana auhā.” Wahi a Pūkuʻi, he ʻōlelo ia i pili i nā kuaʻāina o Kahana no

ke ʻano pī o ko laila poʻe. Hūnā ʻia ka iʻa i ke auhā i ʻole pono e kaʻanalike pū.

Ke ʻĀlina o Kāʻanapali, Maui

1. “He wawae ulaula”: Wahi a ka Papa, he ʻālina aliʻi kēia.

• #1280 “Kāʻanapali wāwae ʻulaʻula.” Wahi a Pūkuʻi, he ʻōlelo hoʻohenehene kēia pili i ka poʻe o Kāʻanapali. ʻUlaʻula ka lepo o laila, no laila ʻike ʻia ko laila poʻe i ko lākou wāwae ʻulaʻula.

Ke ʻĀlina o Oluwalu, Maui

1. “He Ka puna”: Wahi a ka Papa, pili kēia i ke aliʻi. He holehole iwi e hana i ka makau lawaiʻa

ia kā puna. ʻAʻohe manaʻo hou aku ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau.

Page 68: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

68

Ke ʻĀlina o Kahoʻolawe

1. “He Ai Kūpala”: Wahi a ka Papa, he ʻālina hōʻike i ka maʻamau o ko Kahoʻolawe i ka ʻai kūpala.

• #1317 “Kahoʻolawe ʻai kūpala.” Wahi a Pūkuʻi, ʻo ke kūpala he mea ulu wale i ʻai ʻia ai nā hua ma ka wā wī.

Nā ʻĀlina o Lānaʻi

1. “He aea”: Wahi a ka Papa, ʻo ia nō ko laila ʻālina nui, he ʻālina kanaka ia. Ma ka wā kaua, ʻo

kēia ka nīnau kaulana, “ʻO ka ihe o ka maʻi, ma hea ʻoe?” ʻO ka hāʻina, “Ma ka maʻi ma ke mea polupolu ia hoʻāo i ka maʻi.” Aeʻa ko ia ala ʻai. ʻO ia ke kumu o kēia ʻālina.

• #1944 “Lānaʻi a ke aia.” Wahi a Pūkuʻi, he ʻōlelo ʻinoʻino kēia pili i ka poʻe o Lānaʻi. I kekahi wā, ua nīnau ʻia kahi aliʻi nui i naʻi ʻia inā makemake e honi i ka ʻule o ke aliʻi nona ka naʻi ʻana a i ʻole he hili ikaika i ke poʻo. Ua koho ia aliʻi i ka honi i ka ʻule. ʻŌlelo ʻia kona ʻohana, ʻo ka pololei ke koho ʻana i ka make hilahila ʻole.

2. “He Pookukae moa”: Wahi a ka Papa, he ʻālina pili i ke kauā o laila. ʻAʻohe wehewehe hou

aku, koe kā Pūkuʻi i lalo nei: • #1946 “Lānaʻi poʻo kūkae moa.” Wahi a Pūkuʻi, pili kēia i ka poʻe kauā o Lānaʻi.

Nā ʻĀlina o Molokaʻi

1. “He Kuilaau”: ʻAʻohe wehewehe a ka Papa. Eia nō kā Pūkuʻi:

• #2193 “Molokaʻi kuʻi lāʻau.” Wahi a Pūkuʻi, ʻo ko laila poʻe he poʻe kāhuna ma ka

lāʻau ola a me ka lāʻau make, he poʻe kuʻi lāʻau ia.

2. “He Ai ino”: Wahi a ka Papa, ʻo ia nō ko Kalaupapa ʻālina, he ʻinoʻino ia. He ʻai kanaka ko laila poʻe i ka wā kahiko. ʻOkoʻa ka manaʻo ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau:

• #1435 “Kalaupapa ʻai ʻinoʻino.” Wahi a Pūkuʻi pili ia ʻai ʻino i ke ʻano o ka meaʻai

ma ka wā o Kalaupapa he panalāʻau no ka poʻe maʻi hoʻokaʻawale. Ua pilikia nui lākou i ka ʻai i palahō ʻē ma mua o ka loaʻa i ka poʻe maʻi.

3. “He Puwanawana”: Wahi ka Papa he ʻālina no ko Pōhakupili. He ʻālina kauā kuapaʻa loa ia.

• #2676 “Pōhakupili wanawana.” Wahi a Pūkuʻi he ʻōlelo ia pili i ka poʻe kauā o

Pōhakupili, Molokaʻi. ʻAʻohe manaʻo hou aku.

4. “He inu wai kukae”: He ʻālina kēia no ko Hālawa, Molokaʻi. ʻAʻohe wehewehe hou aku.

Page 69: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

69

• #432 “Hālawa, inu wai kūkae.” Wahi a Pūkuʻi, he ʻōlelo ia pili i ka poʻe kauā o Hālawa. ʻAʻohe manaʻo hou aku.

5. “He Pee Kakonakona”: ʻO ia ko Kalaʻe ʻālina, he ʻinoʻino ia. ʻAʻohe manaʻo hou aku o ka

Papa. • #1420 “Kālaʻe peʻe kākonakona.” Wahi a Pūkuʻi, pili ia ʻōlelo i ke kauā o Kalaʻe.

He hoʻokano nā aliʻi o laila a makaʻu nui ka poʻe kauā i ia mau aliʻi o pepehi ʻia.

Nā ʻĀlina o Oʻahu

1. “He Makaewaewa”: Wahi a ka Papa ʻo ia nō ke ʻālina nui a puni o Oʻahu. • #2354 “Oʻahu maka ʻewaʻewa.” Wahi a Pūkuʻi, ua hoʻomaka nō ia ʻōlelo me

Hiʻiaka i kona noi ʻana i ka kona mau hoahānau i waʻa no kona holo ʻana i Kauaʻi. Ua hāʻawi ʻia he waʻa maikaʻi ʻole. Ua hoʻoponopono ʻo Hiʻiaka mā me ke kōkua ʻole o nā hoahānau. Ua hoʻowahāwahā ʻo Hiʻiaka i ka poʻe Oʻahu me ia ʻōlelo.

2. “He oki kupee”: ʻO ia ke ʻālina o ko Waiālua, he ʻino ia, wahi a ka Papa. ʻAʻohe manaʻo hou aku ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau.

3. “He Kai lumalumai”: ʻO ia ke ʻālina o ko ʻEwa, wahi a ka Papa.

• #386 “ʻEwa kai lumalumaʻi.” Wahi a Pūkuʻi, he ʻōlelo ia pili i kahi i lumalumaʻi ʻia ai nā kauā ma mua o ke kaumaha ʻana i nā kūpapaʻu. Pili iā ʻEwa ia.

4. “He hoa wahie walo koa”: Wahi a ka Papa he ʻālina aliʻi kēia.

• #1991 “Līhuʻe hōʻā wahia lālā koa.” Wahi a Pūkuʻi, pili ia ʻōlelo iā Līhuʻe, Oʻahu. Ua loaʻa nō ma laila he ulu koa i pau i ka wahie.

5. “He Honi Palai No Uka O Halemano”: Wahi a ka Papa he ʻālina aliʻi ia.

• #433 “Halemano honi palai o uka.” Wahi a Pūkuʻi, ma Halemanō, Oʻahu i halihali

ai ka ʻaʻala palai i uka.

Ke ʻĀlina o Kauaʻi

1. “He Puhi Kukae”: Wahi a ka Papa ʻo ia kekahi ʻālina o ko Kauai a puni ka ʻāina. Wahi a ka Papa, ʻaʻole nō maopopo kekahi mau ʻālina ʻē ʻae o Kauaʻi. ʻAʻohe manaʻo hou aku ma kā Pūkuʻi puke ʻōlelo noʻeau.

Ke ʻĀlina o Niʻihau

1. ʻAʻohe mea i waiho ʻia no Niʻihau ma ka puke moʻolelo a ka Papa.

Page 70: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

70

Nā Hiʻohiona ʻE aʻe o Nā ʻĀina

Ma hope ke kūkā ʻana i nā ʻālina ʻāina, ua komo nō ka papa i loko o nā kumuhana ʻē ʻaʻe penei:

2. Nā Puʻukaua O Nā ʻĀina A Puni 3. Nā Maka Lawaiʻa, Nā Koʻa, Nā Kūʻula Lawaiʻa 4. Na Koʻa Mahiʻai, Nā Kānepuaʻa 5. Nā Makani O Nā Āina 6. Nā Wahi Pana O Nā ʻĀina 7. Nā Nalu O Nā ʻĀina 8. Na Luahuna 9. Nā Puʻuhonua 10. Nā Heiau

ʻAʻole nō ʻo ke kumuhana i hoʻokele i ke kūkā. ʻO ka ʻāina ka mea hoʻokele: hāpai ʻia kahi inoa ʻāina

a pūaʻi manaʻo nā hoa i nā ʻike like ʻole e kaʻa ai ma lalo o nā kumuhana i luna aʻe. No laila, ua ʻano

mōkākī ka ʻikepili. I mea e mōakāka ai ka ʻike a me kona waiwai, he ʻelua hana aʻu ma ka hōʻike ʻana

i ia māhele ʻike, 1) Ua haku ʻia kekahi wehewehena o nā kumuhana pili i ka ʻoihana lawaiʻi kūkā ʻia.

I kekahi manawa, kaulapa ia mau mea ʻekolu ma ka wehewehena a pōhihihi. I mea e huikau ʻole ai, ua

wehewehe ʻia ia mau mea ʻekolu mai loko mai o ka pōʻaiapili o ka hana a ka Papa. 2) Ua ʻohi ʻia nā

ʻikepili like ʻole a kau akula ma ka pakuhi e kaʻa ai ma lalo o kona ʻāina. No ka nui o ka lele ʻana o ka

Papa ma waena o nā ʻāina like ʻole a nā kumuhana like ʻole. Ua ʻano mōkākī ka ʻikepili. Haku ʻia ia

mau pakuhi i ʻoi aku ka waiwai o ka hana a ka papa. ʻO ka pahuhopu nui ka hiki ka ʻike i kekahi

moʻokūʻauhau o nā ʻāina. ʻO ka hakahaka o kekahi o nā pakuhi, ua waiho ʻia pēlā i ʻike ʻia ka nui a

me ka nele o ka ʻike o ka Papa. He mea e kālailai ai ma ka pau ʻana o kēia mokuna. Eia nō ka

wehewehena i nā mea pili i ka ʻoihana lawaiʻa:

Ke Koʻa Lawaiʻa: He ʻelua ʻano koʻa lawaiʻa. ʻO ka mua he wahi ia i loko o ke kai e noho mau ai ka iʻa (Malo in press, 40:24). ʻO ka lua ma uka ia. He ʻano ahu ia i kūkulu ʻia me ka pūkoʻa a hoʻohana ʻia no ke kaumaha i nā akua lawaiʻa, nā ʻaumākua lawaiʻa me ka pule pū (Pūkuʻi 1971: 156).

Ke Kūʻula: ʻO ke kūʻula lawaiʻa he heiau i hoʻohana ai ka lawaiʻa no ka hoʻomana ʻana

i kona mau akua (Malo in press, 40:3). ʻO kekahi he pōhaku i kālai ʻia i

Page 71: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

71

ʻume ʻia ka iʻa. He liʻiliʻi a he nui ia ʻano pōhaku. He kālai ʻia a he kālai ʻole ʻia ia ʻano pōhaku (Pūkuʻi, puke wehewehe).

Ka Māka Lawaiʻa: ʻO ka māka lawaiʻa ma uka, hoʻokahi i uka pololei, a ʻo ka lua ma ka

ʻaoʻao ia. Hoʻohana ʻia e loaʻa kahi e noho mau ai ka iʻa. ʻO ia hoʻi nā māka lawaiʻa (malo in press, 40:25)

Page 72: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

72

17Uapelaʻiakekahionāmakanipenei,“OKaMoae”,“OKeKona”,“OKaHau”,“OKaHoolua”,“OKaHaao”.

Ka Moʻokūʻauhau o Kaʻū, Hawaiʻ i Nā ʻĀlina

1. “He Makaha” 2. “He makalepo” 3. “He haehaepeelua”

ʻO Ka Moʻolelo Lawaiʻa O Kaʻū Nā Aliʻi ʻO Makalii ke aliʻi nāna ʻo Kalapa, Nahono, a me Kauhi he mau koʻa.

Nā Koʻa Lawaiʻa ʻO Kalapa ʻO Nahono ʻO Kauhi

Nā Kūʻula Lawaiʻa ʻO Hinalele ke kūʻula o Kalapa, Nahono, a me Kauhi. He kūʻula wahine ʻo Hinalele. ʻO Kaio ke kūʻula kāne o Kalapa, Nahono, a me Kauhi.

Nā Māka Lawaiʻa Nā Māka Lawaiʻa o Kauhi. ʻO Kaluapele ka māka o uka, kahi o kaulanawaʻa a ʻo Kapuʻupili e kau pono ana i luna o ka waha o ka lua. E nānā ka lawaiʻa i ke au. Inā i Kona nō ke au, hoʻihoʻi ka waʻa i luna a hāmama pono ka lua, a laila kuʻu ka pākā. Akā inā i Puna ke au, hoʻihoʻi ka waʻa i Kona, hūnā i ka lua a nalo. Kuʻu ka pākā a na ke au e lawe a kūpono i ke koʻa.

Nā Lawaiʻa ʻO Leiea a me Poopalu nā Lawaiʻa. Na lāua nō nā koʻa ʻo Kalapa, Nahono, a me Kauhi i kīnohi. Nā Luahuna ʻO Kaalo ʻO Paliula ʻO Kaio ʻO Kapohakau ʻO Kapohakau ka luahuna i waiho ʻia ai nā aliʻi o Kaʻū mai ka wā a Makalii mai a aia pū nō i laila kahi i waiho ʻia ai kāna mau lawaiʻa a me kana hoe o Palau.

Nā Puʻukaua ʻO Haao ma Waiohinu

Nā Ua Nā Heiau

Nā Nalu ʻO Paiahaa ʻO Kawau ʻO Waikapuna

Nā Makani ʻO Moae ʻO Kona ʻO Hau ʻO Hoolua ʻO Haao17

Page 73: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

73

Ka Moʻokūʻauhau o Kahikinui, Maui Nā ʻĀlina

1. “He Kehena”

Nā Aliʻi ʻO Lanipo ke aliʻi o ka heiau ʻo Malamala.

Nā Koʻa Lawaiʻa ʻO Papuaa o ka ʻāina ʻo Kaaha. ʻO Pi o ka ʻāina ʻo Alena. ʻO Lonokaa ʻO Kiele o ka ʻāina ʻo Kepolaoa.

Nā Kūʻula Lawaiʻa Nā Māka Lawaiʻa ʻO Kalina ka māka o Papuaa he puʻu, aia i uka o Kipahulu. Kau nā puʻu ma waena o ka puali o ka lae o Kailio a kaulanawaʻa. ʻO Kalina ka māka o Pi kekahi. He pōhaku nui i luna o Alena. E noho pono mai i luna o ka honua pili, e kaulaanawaʻa. ʻO Kalina ka māka o Kiele. Aia i Lualailua. A aia ka honua i uka he puʻu pōhaku ma Lualailua ma Kipahulu. E kau pono mai ma luna o ka pūʻali o ka lae o Kailio. ʻO Alainapali ka māka o Lonokaa. He puʻu ma Kanaio. E kau i luna o ka lae ʻo Hanamauuloa a ʻo ia ka māka i uka.

Nā Lawaiʻa Nā Luahuna Nā Puʻukaua

Nā Ua

Nā Makani

Nā Heiau ʻO Malamala o ka ʻāina ʻo Alena. No Lanipo.

Nā Nalu

Page 74: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

74

Ka Moʻokūʻauhau o Honuaʻula, Maui Nā ʻĀlina

1. “He Ke Kua laolao” Nā Aliʻi

Nā Koʻa Lawaiʻa ʻO Pahua

Nā Kūʻula Lawaiʻa Nā Māka Lawaiʻa ʻO Wahiane ka māka o Pahua. E kau mai ma luna o ka lae o Pohakueana a e nānā aku a kau like mai nā lae aku o ka lae ʻo Hanamauuloa a me ka lae ʻo Kailio a kaulanawaʻa.

Nā Lawaiʻa

Nā Luahuna ʻO Hanakaieie ʻO Kaka ʻO Kealakekua

Nā Puʻukaua

Nā Ua

Nā Makani

Nā Heiau

Nā Nalu

Page 75: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

75

Ka Moʻokūʻauhau o Kula, Maui Nā ʻĀlina

1. “He aluka ka ina i kai o kamaole” 2. “He moemalie i ke kai o ko haku” 3. “He ami hewa, he unahi i ka hee”

Nā Aliʻi ʻo Moopuu

Nā Koʻa Lawaiʻa

Nā Kūʻula Lawaiʻa Nā Māka Lawaiʻa

Nā Lawaiʻa Nā Luahuna

Nā Puʻukaua

Nā Ua

Nā Makani

Nā Heiau ʻO Puupane o ka ʻāina ʻo Aapueo18. No ke aliʻi Moopuu ia heiau.

Nā Nalu .

Page 76: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

76

Ka Moʻokūʻauhau o Hamakuapoko, Maui Nā ʻĀlina

1. “He Luaolena” Nā Aliʻi

Nā Koʻa Lawaiʻa

Nā Kūʻula Lawaiʻa Nā Māka Lawaiʻa

Nā Lawaiʻa Nā Luahuna

Nā Puʻukaua

Nā Ua

Nā Makani

Nā Heiau ʻO Mokuai, he akua kiʻi ke akua o ia heiau.

Nā Nalu

Page 77: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

77

Ka Moʻokūʻauhau o Hamakualoa, Maui Nā ʻĀlina

1. He Peepee puhala”

Nā Aliʻi ʻO Kihapiilani

Nā Koʻa Lawaiʻa

Nā Kūʻula Lawaiʻa Nā Māka Lawaiʻa

Nā Lawaiʻa Nā Luahuna

Nā Puʻukaua

Nā Ua

Nā Makani

Nā Heiau ʻO Kukukaweoweo o ka ʻāina o Haiku. No Kihapiilani ia.

Nā Nalu .

Page 78: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

78

Ka Moʻokūʻauhau o Koolau, Maui Nā ʻĀlina

1. “He Hoauwaipuu” 2. “He Haenaulaula” 3. “He Hauwalawalaau” 4. “He Kaimaloo”: 5. “He Helekoalaalaole” 6. “He ai i kalo kiʻona” 7. “He makamimi”

Nā Aliʻi ʻO Hoko. ʻO Lapahuila ʻO Lanikele.

Nā Koʻa Lawaiʻa

Nā Kūʻula Lawaiʻa Nā Māka Lawaiʻa

Nā Lawaiʻa Nā Luahuna

Nā Puʻukaua

Nā Ua

Nā Makani

Nā Heiau ʻO Kuo o ka ʻāina ʻo Keanae no Hoko. ʻO Kaupoo o ka ʻāina ʻo Kapaakea no Lapahuila. ʻO Lanikele o ka ʻāina ʻo Helekini no Lanikele.

Nā Nalu .

Page 79: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

79

Ka Moʻokūʻauhau o Hāna, Maui Nā ʻĀlina

1. “He aupehu” 2. “He ikialealea” 3. “He muki”

4. “He amo one no koki” 5. “He lahomaomao” 6. “He kaneawao “ 7. “He kanuola”

Nā Aliʻi ʻO Koolau. ʻO Kauakahiakua ʻO Kalahumakua ʻO Kauhi ʻO Aikanaka ʻO Eleio, Kukauakahi ʻO Haolaemakua ʻO Keawe ʻO Kumaka ʻO Kamoholii ʻO Keanini ʻO Pepeiaolepo ʻO Hauna

Nā Koʻa Lawaiʻa

Nā Kūʻula Lawaiʻa Nā Māka Lawaiʻa

Nā Koʻa ʻAi

Nā Puʻukaua ʻO Kauiki o ka ʻāina ʻo Wananalua, na Kalahumakua. ʻO Olopawa o ka ʻāina ʻo Kaeleku, na Kauhi. ʻO Kue o ka ʻāina o Koali, na Aikanaka.

Nā Makani

Nā Ua

Nā Lawaiʻa

Nā Luahuna ʻO Poohoolewa o ka ʻāina ʻo Kawaipapa, no Eleio, no Kukauakahi, ʻo ia hoʻokahi nō ia aliʻi. ʻO Haleolono o ka ʻāīna ʻo Aleamai, no Haolaemakua. ʻO Kaumaikahoku o ka ʻāina ʻo Muolea. ʻO Puuhaoa o ka ʻāina ʻo Puuhaoa no Kauhi. ʻO Kapueokahi o ka ʻāina ʻo Wananalua. ʻO Hinaliioikeohoomakalii o ka ʻāina ʻo Kohalahi, no Hauna. ʻO Kihelauli o ka ʻāina ʻo Kohalahi, no Hauna. ʻO Neniwipua o ka ʻāina ʻo Kukuiokauno no Hauna ʻO Naopehaele o ka ʻāina ʻo Onouli no Hauna. .

Nā Nalu ʻO Kauhi o ka ʻāina ʻo Muolea. No ke aliʻi ʻo Kauhi. ʻO Hamoa o ka ʻāina ʻo Hamoa. ʻO Keawe o ka ʻāina ʻo Haneoo, no Keawe nō. ʻO Puhele o ka ʻāina ʻo Haneoo, no Kumaka. ʻO Koki o ka ʻāina ʻo Aleamai, no Kamoholii. ʻO Papohaku o ka ʻāina ʻo Palemo no Keanini. ʻO Pepeiaolepo o ka ʻāina ʻo Kawaipapa, no Papeiaolepo. ʻO Kealaakaalae o ka ʻāina ʻo Kawaipapa. ʻO Kaalae o ka ʻāina ʻo Kawaipapa. Nā Heiau ʻO Puulakua o ka ʻāina ʻo Puulakua. No Kauakahiakua

Page 80: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

80

Ka Moʻokūʻauhau o Nā Wai ʻEhā, Maui Nā ʻĀlina

Nā Aliʻi

Nā Koʻa Lawaiʻa

Nā Kūʻula Lawaiʻa Nā Māka Lawaiʻa

Nā Koʻa ʻAi ʻO Nehe o ka ʻāina ʻo Wailuku.

Nā Lawaiʻa

Nā Luahuna ʻO Iao o ka ʻāina ʻo Wailuku. ʻO Kealakaihonua o ka ʻāina ʻo Waiheʻe.

Nā Puʻukaua ʻO Iao o ka ʻāina o Wailuku. ʻO Kealakaihonua o ka ʻāina ʻo Waihee. ʻO Kalanipuu o ka ʻāina ʻo Waihee.

Nā Ua

Nā Makani

Nā Heiau ʻO Pihana o ka ʻāina ʻo Wailuku ʻO Malaehaakoa ʻO Nehe o ka ʻāina ʻo Wailuku.

Nā Nalu

Page 81: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

81

Ka Moʻokūʻauhau o Molokaʻi Nā ʻĀlina

1. “He Kuilaau” 2. “He Ai Ino” 3. “He Puwanawana” 4. “He ino wai kukae” 5. “He Pee Kakonakona”

Nā Aliʻi ʻO Kapepeekauila

Nā Koʻa Lawaiʻa

Nā Kūʻula Lawaiʻa Nā Māka Lawaiʻa

Nā Kāhuna ʻO Moi

Nā Koʻa ʻAi

Nā Lawaiʻa

Nā Luahuna

Nā Puʻukaua ʻO Haupu

Nā Ua

Nā Makani

Nā Heiau ʻO Kaahakualua o ka ʻāina o uka ʻo Halawa.

Nā Nalu

Page 82: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

82

Ka Moʻokūʻauhau o Kauaʻi Nā ʻĀlina

1. “He Puhi Kukae” Nā Aliʻi

Nā Koʻa Lawaiʻa

Nā Kūʻula Lawaiʻa Nā Māka Lawaiʻa

Nā Kāhuna

Nā Koʻa ʻAi

Nā Ua Nā Nalu .

Nā Lawaiʻa

Nā Luahuna ʻO Keahikia o ka ʻāina ʻo Mahaulepu.

Nā Heiau ʻO Polihale o ka ʻāina ʻo Haʻeleʻele. ʻO Elekuna o ka ʻāina ʻo Kolo. ʻO Heae o ka ʻāina ʻo Waiawa. ʻO Hakilo o ka ʻāina ʻo Kekaha. ʻO Aakukui o ka ʻāina ʻo Makaweli. ʻO Kuhiau o ka ʻāina ʻo Nawiliwili. ʻO Kalaukamani o ka ʻāina ʻo Hanamaulu. ʻO Pupuka o ka ʻāina ʻo Wailua. ʻO Naoneaea o ka ʻāina ʻo Waioli. ʻO Apaukolea o ka ʻāina ʻo Wainiha. ʻO Poliahu o ka ʻāina ʻo Wailua.

Nā Puʻukaua ʻO Haupu

Nā Makani ʻO Waipao o ka ʻāina ʻo Waimea. ʻO Lupuapahelehala o ka ʻāina ʻo Naue. ʻO Lanikuua o ka ʻāina ʻo Kalalau. ʻO Koʻolauwahine mai kai mai. ʻO Mikioi o ka ʻāina ʻo Hoolehua. ʻO Waipua o ka ʻāina ʻo Wailua. ʻO Waiolohia o ka ʻāina ʻo Wailua. ʻO Puanahai o ka ʻāina ʻo Kalalau. ʻO Haiko o ka ʻāina ʻo Kamaile. ʻO Nae o ka ʻāina ʻo Koloa. ʻO Makaahuena o ka ʻāina ʻo Koloa. ʻO Kiuwaiahulu o ka ʻāina ʻo Koloa. ʻO Hoolua o ka ʻāina ʻo Puna. ʻO Malualua o ka ʻāina o Puna.

Page 83: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

83

Kohu mea lā, ua ʻoi aku ka nui o ka pahuhopu a ka Papa ma ka hoʻomaka ʻana ma mua o

ka hana ʻiʻo ʻana. ʻAʻole nō i hōʻea i nā kumuhana a pau. Ua nele paha ka ʻike ma waena o

lākou. Ma ke kūkā ʻana, ua hāpai ʻia kekahi ʻāina a hoʻopuka ʻia ka ʻike i loaʻa ma waena o nā

hoa o ka papa a ʻaʻohe mea hou aku. I kekahi manawa, ʻaʻohe ʻike iki a palapala ʻia pēlā. ʻO ia

hoʻi ʻo Lānaʻi. Ua palapala nō ʻo Nahaku, ʻaʻohe ʻike o ka Papa pili iā Lānaʻi. Akā, i ka hoʻi

ʻana mai i ka hālāwai hou, loaʻa nō kekahi mau manaʻo hou aku pili i nā ʻāina i kūkā mua ʻia. No

ia kumu i mōkākī ai ka ʻike i hāpai ʻia. Ke nānā ʻia nā pakuhi, hiki ke ʻike ʻia ka ikaika o ka

Papa. Ua nui ka ʻike e pili ana i kekahi o nā ʻāina a nāwaliwali no kekahi. Ahuwale nō ka

hakahaka o ka pakuhi, ʻo ia hoʻi ke kumu i hoʻonohonoho ʻia pēlā. Eia naʻe, ma ia wā, ka wā a

ka papa i noho pū ai me ka manaʻo e paʻa ana ka moʻokūʻauhau o nā aliʻi, ʻaʻole nō paha he

maʻamau ia ʻike. I koʻu manaʻo wale nō, ʻaʻole nō paha i paʻa ia ʻano ʻike i nā aliʻi, i ka mōʻī

hoʻi. Pili paha kēia i ka ʻauhau o ke kanaka. Ua loli nui. ʻAʻole nō i ana ʻia ka waiwai o ke

kanaka ma kona mahiʻai ʻana, kona pilina i ka ʻāina. Ua loli ka ʻoihana kanaka. Ua komo nui nā

kānaka ʻē ma Hawaiʻi a no lākou nō ke kuleana mahiʻai a ʻo ke kō ka mahi ʻana. ʻO ka ʻAmelika

ka waiwai o ia wā. Pehea ka waiwai o ka ʻike ʻana i ke ʻano o ka ua, ka inoa o ka makani a me

kahi o ka puʻukaua inā ʻaʻohe waiwai o laila, inā ʻaʻohe kaua? Pēlā pū me nā koʻa a me nā heiau.

Inā ʻaʻohe lawaiʻa e hoʻohana ai i nā koʻa, he aha ka waiwai o nā koʻa? Inā ʻaʻohe hoʻomana

heiau luakini, he aha ka waiwai o kēia mau wahi? ʻAʻole nō like ka ʻauhau o ke kanaka ma ia

wā.

E ia nō kākou ma 2018 a ua ʻokoʻa ka waiwai o kēia ʻike i kēia manawa. I ka hala ʻana o

nā makahiki he nui, ua loli piha ka waiwai o ke kanaka, ka ʻauhau hoʻi o ke kanaka. No ka

hapanui o kākou, ʻo ka pilina ʻāina he mea e ʻimi ai kākou, ʻaʻole he mea loaʻa wale. He mau

kānaka hoʻolimalima hale, kūʻai meaʻai, ʻai i ka hale ʻaina, kalaiwa kaʻa, a ke welo nei nō ka hae

Page 84: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

84

ʻē ma luna o ko kākou mau poʻo. Ua ʻokoʻa ko kākou ʻauhau. ʻO ka waiwai o ke kanaka i kēia lā,

ʻo ia ka hiki ke hoʻomaopopo i ka hana a ka Papa, nā inoa aliʻi, nā ʻālina ʻāina, nā koʻa lawaiʻa,

nā puʻukaua, nā heiau, nā luahuna, nā ua, a me nā makani. Ma kekahi ʻano, ua pōkole nō paha ka

hana a ka Papa. Ma kekahi ʻano, pōkole maoli nō ka hana a kākou. Mahalo i ka mea i loaʻa.

Page 85: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

85

Mokuna V: Ka Papahana Nonoi Kūʻauhau Aliʻi

I ka palapala ʻana i ka papa kūʻauhau o ka mōʻī me kāna aliʻi wahine ʻo Kapiʻolani, ua

mākaukau nō paha ka Papa e nānā a hōʻoia i ke kūʻauhau o nā aliʻi ʻē aʻe. ʻO ia hoʻi kēia

papahana nonoi kūʻauhau aliʻi. I ka hala ʻana o ʻehā a ʻoi paha mahina, ua hālāwai hou ka papa

ma ka lā 25 o Iune 1883. ʻO ke kumuhana, ua palapala ʻia ma ka puke moʻolelo penei:

E hoopuka aku ka Papa i hoʻolaha e kauoha ana i ka poe a pau i ike ia lakou iho he poe i hanau ia mai loko mai o na kupuna alii o Hawaii nui i hiki ai ia lakou ke waiho mai i ko lakou palapala nonoi i ka papa, a i mea hoi e loaa pono ai i ka Papa na hana kupono e huli ai i na kuauhau alii o Hawaii (Ka Papa 1882)._

Ua ʻāpono ʻia nō kēia e ka papa me ke kauoha pū o Poʻomaikelani i ke kākauʻōlelo e hoʻopuka

aku i kahi hoʻolaha ma ka Nupepa Elele Poakolu. Ma ia makahiki 1883, ua loaʻa he

ʻumikūmālima mau nūpepa e paʻi ʻia ana. ʻO ka Nupepa Elele he nūpepa i paʻi ʻia ma kēlā me

kēia pule mai 1882 a hiki aku i 1885. He nūpepa ia e kākoʻo ana iā Kalākaua. Ua paʻi ʻia nā

hoʻolaha aupuni like ʻole ma ia nūpepa a nui nā kōlamulamu kākoʻo iā Kalākaua. No F.J. Testa,

Kahikina Kelekona, Isaac Sherwood, Tamaki Spencer ka mana (Chapin 80).

Eia ka hoʻolaha i paʻi ʻia ma ka Nupepa Elele Poakolu ma ka lā 1 o ʻAukake 1883 (1883):

Page 86: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

86

O kēia hoʻolaha hoʻokahi, ua paʻi ʻia ma ka Nupepa Elele Poakolu he 12 manawa penei

(Poomaikelani 1883):

Nā Pukana O Ka Hoʻolaha O Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi Ka Nupepa Elele Poakolu 1. 1881 ʻAukake 1

2. 1883 ʻAukake 15

3. 1883 ʻAukake 22

4. 1883 Kepakemapa 5

5. 1883 Kepakemapa 19

6. 1883 Okakopa 10

7. 1883 Okakopa 17

8. 1883 Okakopa 31

9. 1883 Kekemapa 5

10. 1883 Kekemapa 12

11. 1883 Kekemapa 19

12. 1883 Kekemapa 26

Ua hiki ke ʻike i ka nui o ke paʻi ākea ʻana ma ka nūpepa; he papahana nui kēia no ka Papa. ʻO

ka pahuhopu hoʻi o kēia, ʻo ia hoʻi ka loaʻa ʻana mai o nā kūʻauhau aliʻi Hawaiʻi i hiki ke huli ke

aupuni ma waena o ia mau kūʻauhau a ʻike ʻia ʻo wai nā aliʻi (Ka Papa 1882). A ma ka hoʻolaha,

ua hoʻomōakāka pū ʻia ka makemake i ka poʻe akamai ma ka moʻolelo kahiko a me nā mele. He

kūʻauhau ia.

Aia paha ka puka a me ka puka ʻole o kēia papahana o ka Papa Kūʻauhau i ka nui o nā

kānaka i nonoi mai me ka lawe ʻana i ke kūʻauhau ma mua o ka Papa. I loko nō o ke paʻi ʻana i

ka hoʻolaha ma nā pule ʻumikūmālua ma ka nūpepa, he ʻeiwa wale nō kānaka i pane mai i ka

hoʻolaha. Ua palapala ʻia ko lākou inoa ma ka puke moʻolelo o ka Papa (1882), ʻo ia nō ʻo S.

Hinau, J. S. Keaunui, J. Kalua, Kopae, D. K. Naiapaakai, J. Kahalehau, L. H. Kamahana, E.

Helekunihi, a me Hooilimoku20. Mai loko mai o kēia mau kānaka ʻeiwa, he ʻelima wale nō i hiki

kino mai. No laila, ua nānā ʻia he ʻelima wale nō kūʻauhau. E kālailai ʻia kēia mau kūʻauhau

ʻelima ma hope aku.

ʻO kekahi mea e noʻonoʻo ai, ʻo ia ke kaʻina hana a ka Papa i mea e maopopo ai ke emi

mai. Eia nō ia:

1. Ua hoʻouna i ka palapala nonoi i ka Pelekikena o ka Papa.

20Uapelaʻiakēiamauinoamekekahakōamekaʻokinaʻolenokamaopopoʻoleokapololei.UapelaʻiaelikemekapalapalaʻanaoJ.N.NāhakumakapukemoʻolelookaPapa.

Page 87: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

87

2. Ua lawe ka Pelekikena i ka palapala nonoi i ka hālāwai o ka Papa.

3. Ua hōʻea kino ka mea nonoi e hōʻike i kona kūʻauhau ma mua o ka Papa, me ka lawe pūʻana i kekahi mau ʻikemaka e hōʻike pū ma mua o ka Papa.

4. Palapala ke kākauʻōlelo i nā hōʻike a pau ma ka puke moʻolelo o ka Papa.

He hoʻokahi wale nō manaʻo e noʻonoʻo ai pili i ka liʻiliʻi o nā nonoi i leka ʻia, ʻo ia hoʻi kā

Kapoʻoloku wae mua ʻana paha i nā nonoi ma mua o kona lawe ʻana i ka Papa. Ua leka pololei

ʻia nā nonoi iā ia a nāna i lawe i nā nonoi ʻewalu i mua o ka Papa. Inā ua wae ʻo ia i nā nonoi, ua

ʻoi aku nō paha ka nui o nā kānaka i nonoi mai, akā, ʻaʻohe ʻōlelo e hōʻoia ʻia kēia, he kuhi wale

mai ke kālailai i ke kaʻina hana a ka Papa. ʻAʻohe kumu, ʻaʻohe ʻōlelo hoʻi e kuhikuhi ai iā

Kapoʻoloku.

No laila, ʻo ka nīnau nui, no ke aha i pane ʻole ai ka lehulehu laulā o nā aliʻi i ka hoʻolaha

a ka Papa? ʻAʻohe manaʻo i palapala ʻia ma ka puke moʻolelo pili i ia nīnau, akā he mau kumu e

noʻonoʻo ai. ʻO ka mua, ʻaʻole nō paha i ʻike ʻia ka hoʻolaha. Ua paʻi ʻia ka hoʻolaha ma ka

Nupepa Elele Poakolu wale nō; ʻo ia nō ka nūpepa aupuni. He hoʻokahi wale nō nūpepa ia mai

loko mai o ʻumikūmālima nūpepa i loaʻa mai ma ia wā a (Chapin 2000). Inā ʻaʻole naʻe i

heluhelu kekahi i kēia nūpepa kikoʻī, ʻaʻole nō i ʻike ʻia ka papahana kūʻauhau. ʻO ka lua, ʻaʻole

nō paha i lawa ka mōakāka o ka hana a ka papa. Kānalua nō paha kekahi mau mea i ka hana a ka

papa ke loaʻa ke kūʻauhau iā lākou. Ma ka hoʻolaha nūpepa, ʻaʻole nō i wehewehe kikoʻī i ke

kumu no ke noi aku me ka hana laulā a ka papa. ʻAʻole e hōʻea wale ana kekahi aliʻi me kona

kūʻauhau me ka mōakāka ʻole o ke kumu e hōʻike aku ai. ʻO ke kolu, ma 1883, ua noho Mōʻī ʻo

Kalākaua no ʻeiwa makahiki. ʻAʻole nō he Mōʻī hou ʻo ia ma ia wā, akā loaʻa nō ka poʻe kākoʻo

iā ia a me ke kākoʻo ʻole. Hiki ke kuhikuhi i ka makemake ʻole o kekahi māhele o ka lehulehu

laulā o nā aliʻi e hāʻawi aku i ke kūʻauhau iā Kalākaua mā. He mahaʻoi nō ke noi aku pēlā. Inā

Page 88: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

88

he aliʻi kākoʻo ʻole iā Kalākaua he ʻoi aku nō paha ka mahaʻoi. Ma ke koho pāloka ʻana ma

waena o Kalākaua me Emma, ua nui ke kūkā ākea ʻana i ke kūʻauhau ma ka nūpepa. Ua

hoʻohalahala aku, hoʻohalahala mai i ke kūʻauhau o lāua ʻelua. No laila, no kekahi o nā aliʻi i

pane ʻole, ʻaʻole nō pili ia ʻano mahaʻoi i ke kuanaʻike he laʻa wale ke kūʻauhau o kahi aliʻi. Ua

ākea ʻē no kekahi mau poʻe. No kekahi mau poʻe aliʻi, he laʻa ke kūʻauhau a ʻaʻole nō paha he

kūpono ka hōʻike wale ʻia (Pukui How Legends Were Taught). He mau kumu nō ia no ka pane

ʻole i ka Papa.

ʻO kekahi kumu i pane ʻole ai ka lehulehu laulā o nā aliʻi i ka hoʻolaha nonoi o ka Papa,

ʻo ia ka loli nui o ke kūlana aliʻi mai ka wā o Kamehameha Paiʻea a hiki aku i ka wā o Kalākaua,

ka wā i hoʻokumu ʻia ai ia papahana. ʻO ka wā o Kamehameha Paiʻea, he wā ia i ikaika ai ka

hoʻomana kahiko me kona mau loina a pau, ʻo ia hoʻi nā kapu aliʻi me ka hoʻonohonoho aupuni.

ʻO Kamehameha Paiʻea, he aliʻi mālama akua, he aliʻi nō ʻo ia i hoʻonohonoho i kona aupuni i

nā kapu aliʻi a me nā aliʻi pili iā ia ma ke kūʻauhau. ʻO ke kuleana a me ka mana o ke aliʻi, aia nō

ma luna o ka ʻāina a me ka makaʻāinana ma ka wā kahiko (Kamakau 1996:217). Akā, ma hope

aku, ua ʻai noa nā aliʻi a hoʻopau ihola ke kapu aliʻi me ka hoʻopau ʻia ʻana o ka hoʻomana

kahiko. Ua ʻokoʻa akula ke kūlana aliʻi i ka ʻai noa. ʻO kekahi hana e hiki ʻole ai ke poina ʻia, ʻo

ia hoʻi ka hoʻokumu ʻia o ke kula ʻo Lahainaluna ma 1831. Aia nō ia ma mua o ke aupuni

kumukānāwai mua, akā ma Lahainaluna nō i kula ʻia ai nā kānaka Hawaiʻi. ʻO nā haumāna i

puka mai loko aku o ia kulanui, nā haumāna hoʻi i kula ʻia ma ka ʻike hou, ʻo ia nā mea i piʻi aʻe

i nā kūlana aupuni like ʻole. ʻO J. A. Nāhaku kekahi o kēia, ʻo ia ke kākauʻōlelo o ka Papa a he

mau kūlana aupuni kona (Nahaku 1887). Ua aʻo ʻia ka ʻike hou iā ia a waiwai akula ʻo ia i ke

aupuni Hawaiʻi. He ala hou ia i lilo ai ka mana o ke aliʻi. ʻO nā kūlana aliʻi like ʻole i loaʻa ma

ka wā kahiko, ʻo ka nīʻaupiʻo ʻoe, ʻo ka piʻo ʻoe, ʻo ka naha ʻoe, ʻo ka wohi ʻoe, ka papa ʻoe, ʻo

Page 89: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

89

ka lōkea ʻoe, ʻo ka lāʻau ʻoe, ʻo ke kaukaualiʻi ʻoe, ʻo ka noanoa ʻoe, ua pau (Kamakau 1870). Ua

hoʻēmi ʻia mai ka mana o ke kūlana aliʻi i ka ʻainoa a me ke kula ʻia.o nā kānaka like ʻole i nā

mea hou ma Lahainaluna. I loko nō o ka nui o nā loli o ke kūlana o ke aupuni Hawaiʻi i ka

hoʻokumu ʻia o ke kumukānāwai ua pau kekahi o nā kūlana aliʻi i paʻa mau ma ke aupuni

kahiko. No ka piʻi ʻana o kahi kanaka me ka hoʻokuleana ʻia i ke kūlana aupuni, ʻaʻole nō ke

kūʻauhau ka mea i nāna ʻia. ʻO ka mākaukau ma nā akamai hou ka mea i nānā ʻia. Ma hope o

kekahi wā, no ka nānā ʻole i ke kūʻauhau o kekahi no ka hoʻokuleana ʻia ma ke aupuni, ua

mālama ʻole ʻia nā kūʻauhau aliʻi. No ia kumu i ʻimi ikaika ai ka Papa kūʻauhau aliʻi i nā lālani

aliʻi o ke kūʻauhau e pili mai ai i ko Kalākaua mā. A ua nalowale ʻē nō paha, pēlā paha ke kumu

i pane ʻole ai ka lehulehu laulā i ko ka Papa hoʻolaha. ʻAʻole nō i mālama maikaʻi nā aliʻi o ia

wā i kona kūʻauhau.

ʻO kekahi manaʻo e noʻonoʻo ai, ma muli o ka ʻai noa, ka hoʻokumu ʻia ʻana o ke

kumukānāwai mua loa, ka māhele ʻāina o 1850, a me ke kula ʻia o ke kanaka ma Lahainaluna, ua

nui hou aʻe ka mana o ka haole. No ka mea, no ka haole nō ia mau ʻōnaehana aupuni hou loa a

nāna i aʻo mai i ka Mōʻī a me ka Hawaiʻi. Ua pōmaikaʻi maoli ka haole i ka māhele ʻāina i ka

hiki ke ona ʻia ka ʻāina. Ua hiki pū ka haole ke koho pāloka ma hope aku o ia manawa. I ka hala

ʻana o nā makahiki, ua nui hou aʻe ka mana o ka haole a ua laupaʻi ka nui ma nā kūlana aupuni

like ʻole. ʻO kekahi o nā kuhina he mau poʻe haole nō ia. No laila, ʻo ka nui o nā haole, he

kumuloli nui nō ia i ka ʻokoʻa o ke kūlana aliʻi ma ka hoʻonohonoho aupuni. ʻImi ka mōʻī, ʻimi

nā aliʻi ʻē aʻe, i ke akamai o ka haole ma ke aupuni kumukānāwai. Ua waiwai ka ʻike o ka haole

a ua hoʻonohonoho ʻia ma nā kūlana aupuni. Ua lilo ia mau kūlana i ka haole ma kahi o ke aliʻi

Hawaiʻi. ʻO kēia kekahi kumu i emi mai ke kūlana aliʻi ma ke kuleana aupuni a ʻo ia nō kekahi

kumu i mālama ʻole ai nā aliʻi o ia wā i ke kūʻauhau o lākou. Ma kekahi ʻano, ʻo ka haole ke

Page 90: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

90

“aliʻi hou” ma ia manawa. Aia ka mana iā ia (Silva, 2001: 90).

E like me ka manaʻo o luna nei, ua hālāwai ka Papa ma ka lā 25 o Iunei, 1883 no ke

kāhea ʻia e ka Pelekikena ʻo Kapoʻoloku. Ua hoʻolaha ʻo ia i ke kumuhana o ia papahana, ke

nonoi kūʻauhau a kauoha akula i ke kākauʻōlelo e haku i hoʻolaha no ka nūpepa a ʻāpono maila

ka Papa i ia hoʻolaha ma ka lā 26 o Iune 1883. A laila, ua kali i ka loaʻa o kekahi nonoi. Ma ka

lā 16 o Iulai 1883, ua hālāwai hou ka Papa no ka loaʻa mai o kekahi palapala nonoi kūʻauhau. ʻO

ia hoʻi ka mea mua loa i palapala ʻia ai kona inoa ma ka pakuhi i lalo nei, S. Hinau (Ka Papa

1882).

Ka Lā Hālāwai Ke Kanaka Nonoi Nā Hoʻohiki 1883 Iulai 16 S. Hinau S. Hinau

Manu Kahunaʻaiʻole 1883 Iulai 23 S. Hinau Manu Kahunaʻaiʻole

S. Hinau Kalākaua

1883 J.S. Keaunui ʻAʻole i hiki kino mai. 1883 Iulai 16 J. Kalua o Wailupe 1883 Iulai 30 J. Kalua o Wailupe Kekohai

Nainea Kalua

1883 Iulai 30 Kopae/Kopaea Kaneaea Manu Kahunaʻaiʻole

6 August 1883 D.K. Naiapaakai D.K. Naiapaakai 1883 ʻAukake 20 J. Kahalehau J. Kahalehau

Keakapoo 1883 ʻAukake 27 L. H. Kamahana ʻAʻole i hiki kino mai. 1883 ʻAukake 27 E. Helekunihi ʻAʻole i hiki kino mai. 1884 Malaki 19 Kahooilimoku ʻAʻole i hiki kino mai.

Ua palapala ʻia ke kūʻauhau āna i hoʻouna ai i ka Papa ma ka puke moʻolelo a ua hiki

kino pū mai ʻo ia. Ma hope o ka hoʻohiki ʻia o Hinau, ua hōʻike akula ʻo ia i kona kūʻauhau i ka

Papa. Ua hoʻi mai ʻo S. Hinau a noho hou ma ka lā 23 o Iulai 1883 me kona mau ʻikemaka ʻo

Manu Kahunaʻaiʻole, ʻo ia ke kākāʻōlelo o ka Papa. Me ka ʻāpono ʻana o Papa, ua hōʻike maila

nō ʻo Manu Kahunaʻaiʻole i kona ʻike, pili i ka ʻohana o S. Hinau. A palapala akula ʻo Nahaku i

Page 91: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

91

nā hōʻike a lāua ma ka puke moʻolelo o ka Papa. ʻO ia hoʻi ma ka laulā ka moʻokiʻina hana a ka

Papa no ia mau kānaka nonoi. Ma ka pakuhi i luna nei, palapala ʻia ke kahe ʻana o ia papahana

nonoi e like me ka mea i palapala ʻia ma ka puke moʻolelo o ka Papa. Ua loaʻa nō kekahi mau

kānaka nonoi i hoʻouna nō i leka me ka hiki kino ʻole mai. ʻO ka minamina o kēia, ʻaʻole nō i

palapala ʻia ke kūʻauhau o ia mau kānaka, inā ua hōʻike ʻia ma ke leka. A hiki i kēia manawa nō,

ʻaʻole nō i ʻike ʻia kekahi leka ma nā waihona, nā palapala hoʻi a ka Papa. ʻO kā Nāhaku

palapala wale nō ka mea loaʻa iā kākou, ʻo ia hoʻi kā lākou inoa wale nō.

ʻO ka nīnau e kū nei, he aha ka pahuhopu a ka Papa ma kēia papahana nonoi kūʻauhau?

Ua kō anei? Palapala ʻo J.A. Nahaku i ka ʻōlelo a Kapoʻoloku i ke kau mua ʻana i ia papahana

ma mua o nā hoa o ka papa penei:

E hoopuka aku ka Papa i Hoolaha e kauoha ana i ka poe a pau 1i ike ia lakou iho he poe i hanau ia mai loko mai o na kupuna alii o Hawaii nei i hiki ai ia lakou ke waiho mai i ko lakou palapala nonoi i ka papa, a 2i mea hoi e loaa pono ai i ka Papa na hana kupono e huli ai i na kuauhau alii o Hawaii a ua apono ka Papa ia kumu hana (Ka Papa 1882).

He ʻelua manaʻo nui ko kēia paukū ʻōlelo, ʻo ka manaʻo 1, ʻo ia hoʻi ka ʻike ʻana o ka poʻe, he

aliʻi ʻo ia. Kohu mea lā, ma ka manaʻo o ka Papa, ʻaʻole nō i ʻike ka poʻe lehulehu he mamo hoʻi

lākou a ka hanauna aliʻi. A i ʻole, ua ʻike ka poʻe i kekahi mea e pili ana i ke kūʻauhau a

makemake paha e hōʻoia ʻia a na ka Papa kēia hōʻoia. ʻO ka manaʻo 2, pili i ka ʻōlelo ʻo “na

hana kupono”. ʻAʻole nō kākou ʻike he aha ia hana kūpono. No ke aha e huli ai ka mōʻī, ke

aupuni, a i ʻole ka papa i nā kūʻauhau aliʻi o Hawaiʻi? ʻAʻole naʻe i mōakāka ia.

No laila, i mea e mōakāka ai ka pahuhopu a kēia papahana nonoi kūʻauhau, e nānā hou

ʻia kekahi paukū o ke kānāwai i hoʻokumu ʻia ka Papa:

Page 92: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

92

“A NO KA MEA; i keia wa ua maopopo ole na Ohana Alii e hiki ai ke hoomaopopoia ia haawina o ka Kumukanawai, a he mea maikai o ka hoomaopopo ana ia mau loina pilipaa o ke Aupuni, a me na moolelo o na Alii a me na Moi o ka wa kahiko a hiki i keia wa, a he kumu no hoi e alakai nui ai i ka Moi i ka koho ana i na ʻLii o ka Ahaolelo...” (Na Kanawai 1880).

Ma ka nānā ʻana i kēia paukū o ke kānāwai, ʻoi aku ka mōakāka o kā Kapoʻoloku ʻōlelo i

ka Papa: kohu mea lā, ʻaʻole nō maopopo nā kūʻauhau aliʻi i ka Papa, a i ka Mōʻī hoʻi, a

makemake nō ʻo Kalākaua e hana kūpono, ʻo ia hoʻi ke koho ʻana i ka poʻe ʻAha ʻŌlelo

mai loko mai o nā hanauna aliʻi. Akā, i ke kuhikuhi ʻana i nā loina e hoʻomaopopo ai,

hoʻomōakāka pū ʻia ka maopopo ʻole a i ʻole ka makemake e hoʻoikaika ʻia ʻana o nā

loina pilipaʻa Aupuni. No laila ʻo ka pahuhopu o ka papahana nonoi kūʻauhau, ʻo ia hoʻi

ka maopopo ʻana o nā kūʻauhau aliʻi i hiki ai i ka Papa ke huli a loaʻa nā inoa aliʻi, i mea

e alakaʻi ai i ko ka Mōʻī koho ʻana iā wai ka hana aupuni. ʻO ka mea nui, ʻimi ka Papa i

kō ka pahuhopu nui. ʻO ia hoʻi ka hoʻoponopono ʻia o ke kūʻauhau aliʻi i maopopo ʻole

ma ia wā.

No laila, ʻo nā kānaka i hiki kino mai ma mua o ka Papa i hōʻike aku i ko lākou

kūʻauhau, ʻo ia nō ʻo S. Hinau, J. Kalua, Kopaea, Naiapaakai, a me Kahalehau. E nānā

ʻia kēlā me kēia kūʻauhau i ʻike inā ua kō nō ka pahuhopu a ka Papa, ʻo ia hoʻi ka

hoʻomaopopo ʻana i nā kānaka mai loko mai o nā hanauna aliʻi. ʻO ka hana mua ka

wehewehe piha ʻana i ka ʻōnaehana noiʻi i hoʻohana ʻia. ʻO nā kūʻauhau i waiho wale ʻia

ma mua o ka Papa, ʻaʻole nō i ahuwale ka pilina o ia mau kānaka me nā ʻohana aliʻi. No

ia kumu i hōʻoia hou ʻia aku ai nā kūʻauhau i hōʻike ʻia i ka Papa me nā kumuwaiwai ʻē

aʻe, nā kumuwaiwai i loaʻa iā kākou i kēia wā nō. Ma ka pakuhi i lalo nei, hōʻike ʻia nā

kumuwaiwai i hoʻohana ʻia, ke kaʻina i nānā ʻia, a me ka hopena o ia noiʻi:

Page 93: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

93

Inoa Puke Moʻolelo

Nā Hoʻohiki

Kā Kalākaua

Nūpepa Ka Noiʻi Keu

S. Hinau X X-1* X X X J. Kalua X X-2 X X X Kopaea X X-2* X X X

Naiapaakai X --- X X X Kahalehau X X-1 X -- X

X – ka loaʻa X-# - ka loaʻa me ka nui hoʻohiki * - ʻo Kahunaaiole kekahi o nā hoʻohiki.

Kolamu ʻakahi, ua hoʻomaka me nā hōʻike o nā kānaka nonoi (mai loko mai o ka puke

moʻolelo o ka Papa ia ʻikepili) a palapala ʻia ma ke kōlamu mua ʻo Puke Moʻolelo ia. Kolamu

ʻalua, ʻo ia kā nā hoʻohiki i hōʻike ma mua o ka Papa. Palapala kaʻawale ʻia kā lākou i hōʻike i

ka Papa ma ka puke moʻolelo o ka Papa a ʻokoʻa ka ʻōlelo i kekahi manawa mai ka ʻōlelo a ke

kanaka nonoi. Aia ka loaʻa a me ka nui hoʻohiki ma ke kōlamu 2 ʻo Nā Hoʻohiki. Kolamu

ʻakolu, ʻo ia ka puke kūʻauhau a Kalākaua i waiho ai (Kalākaua n. d.). He puke kūʻauhau kēia i

piha i nā inoa aliʻi o nā hanauna kahiko a hiki i ko Kalākaua hanauna. Kohu mea lā, ua

hoʻonohonoho ʻia a ua paʻi ʻia ma ka hale paʻi a loaʻa kekahi mau pakuhi kūʻauhau maʻemaʻe.

ʻAʻohe makahiki o kēia puke, akā ua waiho ʻia ma ka waihona o ka Hale Nauā. Inā pololei kahi

i waiho ʻia ai kēia puke, hiki ke noʻonoʻo, he puke paha i paʻa i nā kūʻauhau a ka Papa i

hoʻoponopono ai, no ka mea ua hoʻokumu ʻia ka Hale Nauā ma 1886 a ua hoʻopau ʻia ka Papa

Kūʻauhau Aliʻi ma 1887 (Na Kanawai 1887). Inā pololei kēia kuhi, ua piha nō paha ia puke i nā

kūʻauhau i hoʻoponopono ʻia e ka Papa a waiwai ke hoʻohālikelike ʻia me nā hōʻike o nā kānaka

nonoi kūʻauhau i ka Papa. Kolamu ʻahā, he huli Papakilo kēia. He huli nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi

kēia ma waena o nā nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi o ke kenekulia ʻumi kūmāiwa ka hapanui. Ma waho

aku o ka hōkeo ʻikepili ʻo Papakilo, ua hoʻohana pū ʻia ʻo Hawaiian Genealogies: Extracted

Page 94: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

94

from Hawaiian Language Newspapers, Vol. 1 me Vol. 2., na Edith Kawelohea McKinzie (1983)

a me Ke Kumu Aupuni na Samuel Mānaiakalani Kamakau (1996) no ka maʻalahi o ka hoʻohana

ʻana i nā ʻinideka o ia mau puke i hōʻoia ʻia ka loaʻa ʻikepili. Ua hoʻonohonoho maikaʻi a

maʻemaʻe nā kōlamulamu nūpepa ma loko o kēia mau puke i maʻalahi kā kākou hoʻohana.

Kolamu ʻalima, he kolamu kēia i hōʻike mai i ka noiʻi hou aku i hana ʻia i mea e hōʻoia ai i ke

kūʻauhau o ke kanaka nonoi. Inā māka ʻia ka loaʻa ma ia kōlamu, e wehewehe ʻia kēia hana keu

ma kēia mokuna pepa ma ka māhele i kālailai ʻia ai ia kūʻauhau.

I ka nānā ʻana i kēia mau hōʻike ʻelima he ʻelua manaʻo nui e ʻimi ai: 1) ka pilina aliʻi 2)

ka hana a kēia kanaka nonoi. ʻO ka pilina aliʻi, ma ka nui he ʻelua ʻano pilina ko kēia ʻimi ʻana.

ʻO ka mua he pilina ʻohana me nā aliʻi kahiko, nā aliʻi kūpuna hoʻi, a ʻo ka lua he pilina ʻohana

me Kalākaua lāua ʻo Kapiʻolani. ʻO kaʻu hana, he noiʻi a he hōʻoia i ka hana a ke kanaka nonoi i

maopopo iā kākou inā ua komo i ka hana aupuni a i ʻole ua loaʻa nō kekahi kuleana ʻē aʻe. Pēlā

nō e ana maoli ai kākou i ka kō a me ke kō ʻole o ka pahuhopu o ka Papa pili i kēia papahana

nonoi, ʻo ia hoʻi ka hoʻomaopopo ʻana i nā mamo a nā aliʻi Hawaiʻi a me ka huli ʻana ma loko o

kēia mau kūʻauhau i nā aliʻi no ka ʻAha ʻŌlelo a i ʻole kekahi mau kūlana ʻē aʻe o ke aupuni.

Paʻakikī ka hōʻoia piha ʻana i ka pololei o kēlā me kēia kūʻauhau aliʻi. Nui ka hakahaka

o nā lalani a nui nō ka ʻokoʻa o nā inoa aliʻi ma waena o nā kānaka. No ia kumu, inā ʻaʻole nō

lawa ka like o nā inoa pili i kekahi kanaka ma kona kūʻauhau, ʻaʻole nō koho wale ʻia he pilina

aliʻi kona no ka inoa hoʻokahi. Ma kēia hana, ua ʻimi ʻia ka like ma ʻelua a ʻoi aku inoa ʻohana a

puni ia kanaka. Pēlā e palapala ʻia ai kekahi inoa, kekahi lālani hou aku ma ia palapala

kūʻauhau. ʻO kekahi mea e noʻonoʻo ai ka like o nā inoa. I kekahi manawa, palapala ʻia kekahi

inoa like me kahi aliʻi kaulana i laha ʻē kona inoa. Akā ʻaʻohe inoa hou aku a puni ia aliʻi

kaulana i hō’oia ʻia ʻo ia nō ke aliʻi hoʻokahi. Eia nō naʻe, he loina Hawaiʻi ke kapa ʻana i ke

Page 95: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

95

keiki i ka inoa aliʻi o kona ʻohana. ʻAʻole nō hoʻohana wale ʻia ia inoa aliʻi e kekahi ʻohana

pilina ʻole (Mckenzie 1983, vol. 2:137). No laila, kohu mea lā he pilina ʻohana nō ko ia kanaka

nona ka inoa like me kahi aliʻi kaulana; akā ʻaʻole nō ahuwale ka pilina. ʻO kekahi hana paʻakikī,

pohihihi nō paha, ʻo ia ka huli a loaʻa o nā inoa aliʻi ma ka nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi. Ua paʻakikī ka

ʻike ʻana inā ʻo ka inoa i huli a loaʻa, ʻo ia nō ke aliʻi hoʻokahi. ʻAʻole nō hiki ke ʻike inā he inoa

mua, he inoa ʻohana, he inoa kapakapa, he inoa hapa, a pēlā wale aku.

S. Hinau

No S. Hinau, ua hōʻea kino ʻo ia ma mua o ka Papa ma ka lā 16 o Iulai 1883, ʻo ia ke aliʻi

mua loa i hōʻike aku ai i ka Papa. ʻAʻole ʻo ia i hōʻea me kona mau hoʻohiki ma ka lā 16 o Iulai,

no laila ma hope o kona hōʻike, ua kū ka papa. A hoʻi maila ʻo ia ma ka lā 23 o Iulai 1883 ua

hoʻomau me ka hōʻike o nā hoʻohiki. ʻElua āna hoʻohiki, ʻo Kahunaaiole kekahi, ke kakaʻōlelo o

ka Papa a ʻo kekahi ka Mōʻī ʻo Kalākaua. Akā, ʻaʻole nō i hiki kino mai ka Mōʻī ʻo Kalākaua ma

mua o ka Papa (Ka Papa 1882).

He hanauna hoʻokahi ʻo S. Hinau me Kaʻeo (Joshua Kaʻeo), ke kāne a Lahilahi (Jane

Lahilahi Young), nā lāua ʻo Pika (Peter Kaʻeo) me Alebada Keliimaikai Young21 (Barrere

1994:245) ʻO Kalaikuo ko S. Hinau kupunakāne ma ka ʻaoʻao o kona makuakāne. ʻO Kalaikuo

ke kaikuaʻana22 o Kailihiwa, ko Kaʻeo kupunakāne ma ka ʻaoʻao makuahine. (Hōʻike ʻia ia i ka

pakuʻina kūʻauhau o S. Hinau mōakāka ia wehewehe.) No laila, ʻo nā kūpuna kuakahi ʻo

Kahakauila (k) me Hiihiinuimaalaala (w), ʻo ia hoʻokahi nō ia o lāua. ʻO Joshua Kaʻeo, ua male

ʻo ia iā Jane Lahilahi Young a hānau lāua nā keikikāne ʻelua nona nā inoa i luna nei. Ua pau nō

21ʻAʻolenōihōʻikeʻoS.HinauikēiakeikiaKaʻeolāuaʻoLahilahi.NoiakumuipaʻaʻoleaimakapakuhikūʻauhauoS.Hinau.22ʻaʻolenōʻikeʻiaināhekaikuaʻana,akāpēlākekaʻinaipalapalaʻiaaināinoaʻelua.

Page 96: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

96

naʻe ʻo Alebada Keliʻimaikaʻi Kaʻeo ma kona wā ʻuʻuku ma 1851, ʻo ia ka lua o kā lāua keiki

(Apple 1978). ʻO Peter Kaʻeo kā lāua hiapo a ua ola a nui ʻo ia. A ʻo ia ke kanaka hoʻokahi i

loaʻa nō i ka maʻi hoʻokaʻawale ʻohana a lawe ʻia akula i Kalawao. Mai laila aku ʻo ia i kūkaʻi

leka ai me Emma Kalelaonālani ke aliʻi wahine kāne make o ka lāhui. ʻO ka hoihoi, ʻo ia hoʻi ka

mea hōʻike ʻole a S. Hinau i ko Jane Lahilahi Young kūʻauhau ma kona hōʻike. ʻO Jane Lahilahi

Young, ʻo ia ke kaikamahine a John Young ʻOlohana me Kaʻōanāʻeha, he aliʻi wahine o Hilo

(Ka Make ana 1885). He ʻohana Kamehameha nō ia a pēlā paha ka hōʻike ʻole o S. Hinau i ke

kūʻauhau o Lahilahi, a i ʻole ua laha ʻē nō ia kūʻauhau. Inā ʻo kekahi pahuhopu a ka Papa ka

palapala a hoʻomōakāka ʻana i nā kūʻauhau laha ʻole, ʻaʻole nō paha i kālele ʻia ma ia ʻaoʻao o ke

kūʻauhau.

ʻO kekahi mea e noʻonoʻo ai, ma hope o Kaʻeo, ua pili pū ʻo Jane Lahilahi Young me

Kauikeaouli, Kamehameha III a ua hānau keiki lāua. He mau māhoe kā lāua, ʻo Albert

Kūnuiākea a ʻo kona māhoe i pau nō ma kona wā ʻōpio (Kahilipuluokihelulumoku 1903). I ka

wā i hānau ʻia ai lāua, ʻaʻole nō i male ko lāua mau mākua, ʻo Lahilahi me Kauikeaouli. Ua ola

nō a nui ʻo Albert Kūnuiākea. Kohu mea lā, he keiki poʻolua ʻo Kūnuiākea na Kaʻeo me

Kauikeaouli. ʻO kekahi manaʻo i puka mai ma ka nānā ʻana i ka hōʻike a S. Hinau, he keiki nō kā

Kamehameha III i ola ai, he Kamehameha nō ʻo ia. Akā, ʻaʻole ʻo ia i koho ʻia he mōʻī. I ka wā i

hānau ʻia ai lāua, ʻaʻole nō i male ko lāua mau mākua, ʻo Lahilahi me Kauikeaouli. Ua ola nō a

nui ʻo Albert Kūnuiākea. Kohu mea lā, he keiki poʻolua ʻo Kūnuiākea na Kaʻeo me

Kauikeaouli. I ka pau ʻana o Kamehameha III, he ʻekolu wale nō ona mau makahiki i ka haʻalele

loa ʻana o Kauikeaouli, Kamehameha III. ʻAʻole nō i palapala ʻia ko Jane Lahilahi Young

kūʻauhau ma ia hōʻike a S. Hinau a me ka puke kūʻauhau a Kalākaua.

ʻO ka pilina o S. Hinau me ka Mōʻī ʻo Kalākaua, ʻaʻole nō i ahuwale. Ma ka

Page 97: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

97

hoʻohālikelike ʻia ʻana o kā S. Hinau me ke kūʻauhau i palapala ʻia ma kā Kalākaua puke, ʻaʻole

nō i loaʻa kekahi inoa e hiki ke hoʻopili pū. ʻAʻole ahuwale ko S. Hinau pili i nā aliʻi kūpuna

kahiko. Ua ʻimi nō wau i ka hoʻopuʻipuʻi ʻana i kā S. Hinau me nā kūʻauhau i palapala ʻia ma nā

nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi mai loko mai o nā inoa a pau i paʻa ma ka pakuhi. He ʻeono wale nō inoa

e hiki ai ke hoʻopili a hoʻopuʻipuʻi aku i ia kūʻauhau. ʻO ka manaʻo o kēia, ʻaʻole nō laha ia

kūʻauhau o S. Hinau ma ka wā o Kalākaua. Aia nō naʻe ma ka ʻohana.

ʻO kekahi kumu nō paha no ia laha ʻole, ʻaʻole nō i hoʻokuleana ʻia ʻo Hinau ma ka wā o

Kamehameha mā. Inā he pilina nō naʻe iā Kalākaua mā, e ʻike ʻia nō paha ma ia hōʻike. Akā, he

ʻohana aliʻi nō kēia a no ia papahana nonoi kūʻauhau i loaʻa ai ia kūʻauhau iā kākou a hiki i kēia

lā. ʻO kēia laʻana hoʻokahi e hōʻoia ai i ka pahuhopu a ka Papa, ʻo ia hoʻi ka “ hoʻomaopopo ana

i ke kuauhau o na alii o Hawaii nei,” ʻaʻole nō ia no nā Keaweaheulu wale nō: he hoʻomaopopo a

he hoʻoponopono ma kekahi ʻano i nā kūʻauhau o kēlā me kēia aliʻi Hawaiʻi.

Paʻakikī ka ʻike ʻana i ka hopena o ka hōʻike ʻana i ke kūʻauhau i ka Papa. ʻAʻole i

palapala ka papa i ka hopena o ka hōʻike kūʻauhau i ka Papa. A i ka huli ʻana ma ka hōkeo

ʻikepili ʻo Government Office Holders (2018) ʻaʻohe loaʻa23. Akā, ma ka huli ʻana i nā nūpepa

ʻōlelo Hawaiʻi ma ka hōkeo ʻikepili ʻo Papakilo, ua loaʻa ʻehā kōlamulamu pili iā S. Hinau:

23HehōkeoʻikepiliipapahelupīʻāpīʻiaaināinoaonākānakanonakekuleanaaupunimaikawāokeaupunimōʻīahikiakuikekelikolioHawaiʻi.ʻAʻolenōipihaiahōkeoināinoaapau.

Page 98: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

98

Lā Ka Inoa O Ka Nūpepa Ke Poʻomanaʻo Wehewehena 1879, ʻAuk 2 Ka Nupepa Kuokoa Aia I Ka Nu-a ka Palai He moʻolelo ia e pili ana i kekahi

huakaʻi aliʻi. Hāpai wale ʻia ka inoa ʻo S. Hinau.

1881, Dec 24 Ko Hawaii Pae Aina Na Nu Hou Hawaii He hoʻolahi kēia e hōʻike aku ai ʻo S. Hinau ka Luna o ka Halemaʻi Lepera ma kai o Kakaʻako.

1882, Ian 14 Ko Hawaii Pae Aina Na Nu Hou Hawaii He hoʻolaha kēia e hōʻike aku ai, ʻO S. Hinau ka luna mālama maʻi ma ka Halemai Kapiʻolani Kaumualiʻi.

1884, Oka 25 Ko Hawaii Pae Aina Na Mea Kaulana o Kauwiki Ma Hana I Maui

He moʻolelo ia e haku ai ʻo S. Hinau. Nāna i pūlima.

ʻAʻole nō nui hou aʻe ka moʻolelo o ia kanaka ʻo S. Hinau. Akā ma ka nānā ʻana i ka pakuhi i

luna nei, hiki ke ʻike he kuleana aupuni kona ma Oʻahu, he Luna Halemaʻi. ʻO kēia kuleana, ua

loaʻa iā ia ma mua o kona hōʻike i ka Papa (Na Nu Hou 1882). Eia kekahi: kohu mea lā, he

kanaka ʻo ia e huakaʻi pū ai me nā aliʻi ma Hawaiʻi.; no laila, he ukali nō paha ʻo ia i nā aliʻi.

ʻAʻole nō hōʻike ʻia kona kūlana kikoʻī, akā me nā aliʻi nō ʻo ia ma ia huakaʻi (Forbes 1879). ʻO

ka hope o kēia mau kōlamulamu, ka mea hoʻi i haku ʻia ma hope o ka hōʻike i ka papa. Ma ka

hoihoi, he moʻolelo ia na S. Hinau i haku e pili ana i kekahi ʻāina kaulana ʻo Kauwiki ma Maui.

A ʻo ia kekahi hana a ka papa, ka hoʻopaʻa ʻana i nā moʻolelo. Kohu mea lā, ʻo S. Hinau he

kanaka ʻike moʻolelo a makemake ʻo ia e paʻa ia ʻike ma ka nūpepa. ʻAʻole naʻe ʻike ʻia inā ua

hoʻolale ka Papa iā ia e kākau ia moʻolelo.

J. Kalua

Ua hōʻea mai ʻo J. Kalua no kona hōʻike i ka papa ma ka lā 30 o Iulai 1883. No Wailupe

nō ʻo ia a he ʻelua ona hoʻohiki, ʻo Kekohai me Nainea ko lāua inoa. Ua hōʻike pū lāua i ia lā

hoʻokahi.ma ke ʻano like. Ma waena o lāua ʻelua, ua hoʻomōakāka ʻia nā mākua ʻo Kalua, ʻo ia

nā ʻohana i kamaʻāina ai lāua. A ua hōʻike like lāua i ko lāua lohe ʻana ʻo Kalua he moʻopuna a

Page 99: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

99

Peleiōhōlani a ʻo ia hoʻi ka manaʻo kālele ma kā lāua hōʻike ʻelua. Akā, ʻaʻole nō i hōʻike ʻia nā

lālani ma waena o J. Kalua me Peleiōhōlani. Ua ʻoi aku ka nui o ka ʻike i loaʻa iā J. Kalua, ka

mea nonoi. Ua hōʻike nō ʻo ia i kona pili ʻohana iā Peleiōhōlani ma ka ʻaoʻao hoʻi o kona

makuakāne. A pau kona hoʻike ʻana i ia ʻaoʻao, ua hōʻike pū ʻo ia i ka ʻaoʻao o kona makuahine.

Hiki ke nānā ʻia ka pakuhi kūʻauhau o J. Kalua i mōakāka ia. No laila, he ʻike ko J. Kalua i kona

kūʻauhau aliʻi a pehea i pili pū ai ka ʻohana aliʻi kūpuna (Ka Papa 1882).

I ka hoʻohālikelike ʻana i kā J. Kalua mā hōʻike me ka puke kūʻauhau a Kalākaua (Hale

Nauā n. d.), ua palapala ʻia nō ka inoa aliʻi ʻo Peleiōhōlani ma kā Kalākaua, akā ua palapala ʻia

he wāhine ʻokoʻa āna. Ma kā Kalākaua, he hoʻokahi wahine i palapala ʻia, ʻo Lonokahikini, ʻo ia

ka makuahine o Keʻeaumoku a me Kahahana. Ma kā J. Kalua mā hōʻike, ʻo Kanekipiokailua ka

wahine a Peleiōhōlani i palapala ʻia. I ka noiʻi ʻana ma ka nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi ma Papakilo, he

hoʻokahi hou aku wahine a Peleiōhōlani i hōʻike ʻia ʻo ia ʻo Halakiʻi. ʻO ka wahine o kā lāua

keiki ʻo Kumuhana (k), ʻo ia hoʻi ʻo Lonokahikini, ʻo ia paha ka wahine a Peleiōhōlani i palapala

ʻia ma kā Kalākaua puke kūʻauhau (Mookuauhau Alii 1896). No laila, pili ʻo J. Kalua iā

Peleiōhōlani ma ka lālani kūʻauhau o kā Peleiōhōlani wahine ʻo Kanekipiokailua. A launa

maikaʻi ka ʻikepili ma waena o nā kūmole a pau aʻu i hōʻoia ai, ʻ o ia hoʻi kā J. Kalua mā, ka

puke kūʻauhau a Kalākaua, nā nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi ma ka hōkeo ʻikepili ʻo Papakilo, a me kā

Kamakau puke ʻo Ke Kumu Aupuni (1996). Mai loko mai o nā nonoi kūʻauhau ʻelima, ʻo kēia

kekahi kūʻauhau maikaʻi ma ka hōʻoia ʻana. Pili paha kēia i ke kaulana ʻo Peleiōhōlani, no ka

mea ua palapala ʻia nō kona kūʻauhau aliʻi.

ʻO ke kuleana aupuni o J. Kalua, ua loaʻa nō ma mua a ma hope o kēia hōʻike i ka Papa

Kūʻauhau. Eia nō nā kūlana i puka mai ma ka huli ʻana i ke kahua paʻa o ka Hawaiʻi State

Archives ma Governent Office Holders (Hawaii State Archives Digital Collection n.d.):

Page 100: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

100

Ka Makahiki Ke Kūlana 1876 Labor Contract Agent, Maui and Lānaʻi 1877 Tax Assessor, Lānaʻi and Molokaʻi 1878 Agent for ʻAwa License, Molokaʻi and Lānaʻi 1880 Reappointed Labor Contract Agent, Maui and Lānaʻi 1880 1882 1884 1886 1890

House of Representatives, Maui

1894 Judge, 2nd Circuit 1898 Tax Appeal Court 2nd Circuit 1920 1921 1923

House of Representatives, Maui

ʻO nā makahiki i kahalalo ʻia, ʻo ia nō nā makahiki i loaʻa ke kūlana aupuni ona ma hope o kona

hōʻike kūʻauhau i ka Papa. ʻO ka manaʻo o kēia, ua komo ʻē ʻo J. Kalua i ka ʻoihana aupuni a ua

hoʻomau ʻo ia ma ka noho mōʻī ʻana o Kalākaua, Liliʻuokalani a ma hope aku24.

I ka huli ʻana i loko o ka nūpepa ma Papakilo, ua puka mai nō kekahi mau kolamulamu

pili iā J. W. Kalua. ʻO kekahi hapa nui ua pili nō i kona kūlana lunakānāwai, he mau hoʻolaha

kūhelu no ke aupuni a me nā kānāwai. Akā, ua loaʻa nō kekahi mau kolamulamu hoihoi loa e pili

ana iā ia. Kohu mea lā ma 1902 ʻo J. W. Kalua ke kanaka Hawaiʻi hoʻokahi e noho lunakānāwai

ana ma ke aupuni o ia wā. Ua kākau ʻia kekahi kolamu nūpepa pili iā ia a me ka makemake ʻana

o kekahi mau poʻe e hoʻopau ʻia kona kūlana no ʻekolu kumu nui. ʻO ka mea kākau naʻe i ia

kolamulamu nūpepa, ua hōʻike ʻo ia i kona kākoʻo iā J. W. Kalua ma ka ʻōlelo “he kanaka oia i i

aloha ʻia e na Hawaiʻi ʻoiaʻiʻo (Ka Lunakanawai 1902).” Ma ia kolamu hoʻokahi naʻe, ua

hoʻāhewa ʻia ʻo J. W. Kalua no ʻekolu mea nui: 1) no kona ʻona ʻana i ke ākea, 2) no kona ʻimi

24ʻaʻolenōʻikeleʻaʻiaināʻokekanakaʻoJ.Kaluaihōʻikeakuikapapa,ʻoiakekanakahoʻokahimekaJ.W.KaluaipukamaiaikonainoamakahōkeoʻikepiliHSA.Nokaloaʻaʻoleʻanaokekahikohokikoʻī,uahoʻomauʻiamakamanaʻoʻoiahoʻokahinōiaʻoJ.W.KaluameJ.Kalua.

Page 101: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

101

kīpē ma nā hale paʻahao a me 3) no ka loaʻa ʻana o kekahi kanaka ʻokoʻa e kākau ana i kona mau

hoʻoholo lunakānāwai ma ka ʻōlelo Pelekānia. Kohu mea lā, ʻaʻole nō ʻo ia he mākaukau loa ma

ka ʻōlelo Pelekānia. No ia mau kumu ʻekolu, ua kākau kahi kanaka ʻē aʻe i kolamu nūpepa ma ka

nūpepa ʻo Maui News, a hōʻike ʻia ka makemake i ko John W. Kalua waiho ʻana i kāna hana

lunakānāwai o hoʻouna ʻia i Wakinekona kekahi palapala no ka lawa ʻole o kāna hana. Ua paʻi

ʻia ia manaʻo ma Ka Nupepa Kuokoa ma ka lā 3 o Ianuali 1902, ma hope o kekahi kolamu ma

Maui News.

Kohu mea lā, ʻaʻole nō ia pilikia i paʻi ʻia ma Maui News ka pilikia mua i loaʻa iā J. W.

Kalua. Ma ka lā 16 o ʻAukake 1895, ua hopu ʻia ʻo ia no ka moekolohe ʻana. Ua paʻi ʻia ia

moʻolelo ma ka nūpepa ʻo Ka Oiaio (Hopu Ia 1895). Kohu mea lā, ua lilo ʻo ia he māka no

kekahi mau poʻe makemake ʻole ʻia nā Hawaiʻi ma nā kūlana kiʻekiʻe. ʻO ka hoihoi, i loko nō o

kēia mau pilikia ʻelua a mau pilikia hou aku paha, ʻaʻole paha, ua mau nō kona noho

lunakānāwai a hiki aku i 1898 a ma hope mai o kēlā ua lilo ʻo ia he lunamakaʻāinana o ka Hale

Lunamakaʻīnana , mai 1920 a 1923 (Hawaii State Archives Digital Collection n. d.).

Kopae25

Ma ka lā hoʻokahi o J. Kalua, ma ka lā 30 o Iuly 1883, ua noho nō ka Papa Kūʻauhau

Aliʻi e lohe i ka hōʻike a Kopae he wahine no Maunalua, Oʻahu. Ua hoʻomaka ka hōʻike me ka

hoʻohiki mua ʻia ʻo Kaneaea (k). Ua hōʻike ʻo Kaneaea he ʻekolu hanauna ma mua o ko Kopae

loaʻa, ma ka ʻaoʻao o kona makuakāne, ʻo ia hoʻi kona mau mākua, kona mau kūpuna, a me nā

kūpuna kuakahi. Ua hōʻike pū ʻia ka hanauna hou āna, kāna mau keiki hoʻi. ʻO Kahunaʻaiʻole,

ke kākāʻōlelo o ka Papa, ka hoʻohiki ʻelua o Kopae. Ua hoʻopuʻipuʻi ʻo ia i kē kūʻauhau o

25PalapalaʻoNahakumakapukemoʻolelookapapamanapelaʻeluaʻana,ʻoKopaeaameKopae.ʻOiakunōnaʻekanuiokonahoʻohanaiāKopae.Pēlāikohoʻiaaiiapelaʻana.

Page 102: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

102

Kopae i ka hōʻike ʻana i ʻekolu hanauna kūpuna ma ka ʻaoʻao o ko Kopae makuahine. Ma waena

o lāua ʻelua, ua piha nō ke kūʻauhau i nā hanauna ʻekolu ma nā ʻaoʻao ʻelua. ʻO kekahi mea

ʻokoʻa o ia mau hōʻike, ʻaʻole nō i hōʻike ʻo Kopae. Inā ua loaʻa nō kekahi palapala a i ʻole

kekahi ʻōlelo a Kopae, ʻaʻole nō i palapala ʻia ma ka puke moʻolelo a ka Papa. ʻAʻole nō i hōʻike

ʻia ko Kopae hoʻohiki ʻia e like me nā nonoi ʻē aʻe. Ua komo koke nā hoʻohiki ma ka palapala a

Nahaku. No laila, ma ka pakuʻina kūʻauhau o Kopae i loaʻa pili iā Kopae, ʻaʻohe inoa i māka ʻia

me ka kūhōʻailona o ka mea nonoi (Ka Papa 1882).

I ka hoʻohālikelike ʻana me kā Kalākaua puke (Hale Nauā n. d.), ʻaʻole nō i loaʻa kekahi

inoa e pili pū ai me ko Kalākaua kūʻauhau. Pēlā pū ma ka huli ʻana ma loko o nā nūpepa Hawaiʻi

ma Papakilo. Ua puka nō kekahi mau kolamulamu me ka inoa ʻo Kopae a ua huli pū ma ka inoa

ʻo Kopaea no kā Nahaku palapala ʻana ma nā ʻano ʻelua. ʻO ka loaʻa ma Papakilo, he 33 no ka

inoa ʻo Kopae a he 78 no ka inoa ʻo Kopaea. Eia naʻe, ʻaʻohe ʻatikala i puka mai i hiki ke kuhi ʻo

ia hoʻokahi nō ia o ia wahine. ʻO ka pilikia, ʻaʻohe hua mua i palapala ʻia ma ka puke moʻolelo a

ka papa no kona inoa mua.. No ia kumu i paʻakikī ai ka loaʻa ʻana o ka ʻikepili hou aku. A i ka

huli ʻana i ka hōkeo ʻikepili ʻo Government Office Holders, ʻaʻohe mea i puka mai ma nā inoa

ʻelua ʻo Kopae a me Kopaea.

No laila, he piha ia kūʻauhau ma kekahi ʻano ma ka palapala ʻana a he nele nō ma kekahi

ʻano. No ko Kopae pilina i nā aliʻi kahiko, loaʻa nō kekahi mau inoa o nā aliʻi kaulana ma kona

moʻokūʻauhau, ʻo ia nō ʻo Kekaulike a me ʻo Kekuamanoha. Akā, ʻaʻohe ʻikepili e hōʻoia ai inā

ʻo kēia mau aliʻi ʻelua nā aliʻi kaulana a i ʻole kā lāua mau moʻopuna paha. Eia naʻe, ke kuhi ʻia

nei he aliʻi nō ʻo Kopae no ko Kahunaʻaiʻole hoʻohiki nona. ʻAʻole nō ʻo ia i hoʻohiki no Kopaea

inā ʻaʻole nō i manaʻo ʻia he aliʻi ʻo ia. ʻO ia hoʻi ka pahuhopu a ka Papa, ka hōʻoia i nā

kūʻauhau aliʻi wale nō.

Page 103: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

103

Naiapaakai

Ma hope pono o ka hōʻike a Kopae, ua noho nō ka Papa i ka hoʻolohe ʻana i ka hōʻike a

D. K. Naiapaakai. Na Naiapaakai nō ka hōʻike, ʻaʻohe ona hoʻohiki. Ua hōʻike ʻo Naiapaakai he

ʻelima hanauna ma luna ona ma ka ʻaoʻao o kona makuahine ʻo Kauhianohua (Ka Papa 1882).

Ma ka ʻaoʻao o kona makuakāne, he ʻehā hanauna āna i hōʻike ai. I ka hoʻohālikelike ʻana me kā

Kalākaua puke kūʻauhau, ʻaʻohe inoa like e hiki ai ke hōʻoia ʻia kā Naiapaakai i hoʻike ai. Aia nā

inoa ʻo Aikanaka, a me Kihapiilani ma kā Naiapaakai. Aia pū ma kā Kalākaua puke (Hale Nauā

n.d.), aka ʻaʻole nō lawa nā inoa ʻē aʻe a puni ia mau inoa ʻelua no ka hōʻoia ʻia ʻo ia nō nā aliʻi

kaulana. A ma kā Naiapaakai, loaʻa pū nō nā inoa ʻo Keakealani (k) me Kuanuuanu (k), he mau

aliʻi kaulana lāua ma nā moʻolelo kuʻuna a ʻano like ka hopena o kēia hoʻohālikelike. Aka, ʻaʻole

nō ʻo kēia mau inoa aliʻi ʻelua ma ka puke kūʻauhau a Kalākaua; aia ma kā Naiapaakai wale nō.

E like me Aikanaka me Kihapiilani, ʻaʻole nō lawa ka ʻikepili a puna ia mau inoa ʻelua ʻo

Keakealani me Kuanuuanu i kuhi wale ʻia ʻo ia nā aliʻi kaulana. Ma ka nui loa, hiki ke kuhi he

ʻohana aliʻi i ka loaʻa ʻana o nā inoa o ia mau aliʻi ʻehā.

Ma ka huli ʻana i ka hōkeo ʻikepili o Hawaiʻi State Archives ma Government Office

Holders (HSA n.d.), ua loaʻa nō kekahi ʻikepili no D. K. Naiapaakai. Eia nō kona mau kūlana

aupuni i loaʻa wale mai:

Page 104: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

104

Makahiki Kūlana Aupuni 1852 1856 1860

Hale o Nā Lunamakaʻāinana

1865 Judge 3rd Circuit Court 1865 Marriage License Agent, Hawaiʻi

Ma ka huli ʻana ma ka hōkeo ʻikepili ʻo Papakilo ma waena o nā nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi,

ua loaʻa mai kekahi moʻolelo pili i ka make ʻana o kā D. K. Naiapaakai wahine male, ʻo ia nō ʻo

Mrs. Loida Hoae Kalolou Kamahanaikaleleonalani Naiapaakai (Kalama 1893). Ua hōʻike ʻia ma

ia moʻolelo, ua hala ʻē ʻo D. K. Naaipaakai. A ma waena o lāua, ua waiho wale ʻia “he mau

keikikane, he mau keikamahine a he mau moopuna lehulehu.” I ka huli ʻana i kekahi moʻolelo

make no D. K. Naiapaakai ma nā nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi ma Papakilo a me Chronicling America,

ʻaʻohe mea i puka mai. Akā, ua nui nō nā hoʻolaha aupuni nāna nō i pūlima pili i kekahi hana

aupuni a hiki i ka makahiki 1880 (Na Nuhou 1880), ma ʻō aku kēia o ka ʻikepili i loaʻa ma ka

huli ʻana ma Government Office Holders (ua pau ka hōʻike ʻana nona ma 1865). Kohu mea lā ua

nui hou aku kona noho kuleana aupuni ʻana

ʻO kekahi mea hoihoi, ma ka pau ʻana o Bernice Pauahi Bishop ma 1884, ua helu ʻia

kona inoa ma ke ʻano he hoʻoilina ma kāna kauoha hope loa. ʻAʻole nō naʻe maopopo ka waiwai

i waiho ʻia nāna. ʻO kona inoa hope wale nō ka mea palapala ʻia ma ke kolamu nūpepa pili i ia

kauoha hope loa, no laila he Naiapaakai ʻokoʻa paha, ʻaʻole nō paha (Hon. Mrs. Bishop 1884).

ʻO kekahi moʻolelo hoihoi i loaʻa ma ka huli ʻana i nā hōkeo ʻikepili nūpepa, ʻo ia ko D. K.

Naiapaakai haʻi ʻōlelo ʻana iā Kalākaua ma Kohala i ko ka mōʻī huakaʻi aliʻi o 1874. I ka hōʻea

ʻana o Kalākaua, ua haʻi ʻōlelo nō ka mōʻī i ka poʻe o Kohala a ma hope, ua hele akula ʻo D.K.

Naiapaakai a haʻi ʻōlelo akula i kāna mau ʻōlelo hoʻohanohano iā Kalākaua ma ke ʻano he ʻelele

Page 105: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

105

no Kohala. Ma ia moʻolelo nō ka maopopo, ua kamaʻāina nō ʻo Kalākaua me D. K. Naiapaakai

(Ka Huakai 1874).

J. Kahalehau

ʻAʻole nō i hālāwai hou ka Papa a hiki aku i ka lā 20 o ʻAukake 1883, ʻo ia nō ka lā i

hōʻea kino ai ʻo J. Kahalehau i hōʻike i kona kūʻauhau i ka Papa. Ma ka ʻaoʻao o kona

makuakāne, ua hōʻike ʻo J. Kahalehau he ʻelima hanauna ma luna ona. Ma ka ʻaoʻao o kona

makuahine, he ʻehā hanauna ma mua ona kona hōʻike. He hoʻokahi wale nō hoʻohiki o J.

Kahalehau, ʻo ia nō ʻo Keakapoo. Ua hōʻike pū ʻo ia i kona ʻikepili i ko Kahalehau kūʻauhau ma

ia hālāwai hoʻokahi. ʻO kāna ʻōlelo ʻo “ua like loa no me ka mea i hoike ia e Kahalehau (Ka

Papa 1882).” No laila, ʻaʻohe mea hou aku a Keakapoo.

I ka hoʻohālikelike ʻana i kā J. Kahalehau me kā Kalākaua puke kūʻauhau (Hale Nauā

n.d.), ua ʻike ʻia nō kekahi like, ʻo ia nō ke aliʻi ʻo Keakealani (k). ʻO Keakealani (k) ke

kupunakāne kuakolu o Kahalehau ma ka ʻaoʻao o kona makuakāne. No Kalākaua, ʻo Keakealani

(k) ke kaikuaʻana o ko Kalākaua kupunawahine kuaono ʻo Keliiokalani (w) ma ka ʻaoʻao o kona

makuakāne ʻo Kapaʻakea. Ua palapala ʻia nā inoa ʻelua ʻo Keakealani (k) a me kona kaikuahine

ʻo Keliiokalani (w) ma ka puke kūʻauhau a Kalākaua. Akā, ua hōʻike wale ʻia nā mamo a

Keliiokalani wale nō, a aia ʻo Kahalehau ma nā mamo a Keakealani (k). ʻO ka ʻoiaʻiʻo, paʻakikī

ka hōʻoia piha ʻana inā ʻo ia Keakealani (k) ke kanaka hoʻokahi,akā, ma ka nānā ʻana i kona

hanauna ʻo ia nō paha ka pololei. ʻO kekahi mea hoihoi, ma kā Naiapaakai kūʻauhau, ua loaʻa pū

ka inoa ʻo Keakealani (k). Inā ʻo ia hoʻi ke kanaka hoʻokahi ma kēia mau kūʻauhau ʻekolu, he

pili nō ko lākou ʻekolu kekahi me kekahi. E ʻoi aku ka mōakāka o kēia ʻōlelo i luna nei ke nānā

pū ʻia nā pakuhi kūʻauhau i pākuʻi ʻia.

Page 106: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

106

I ka huli ʻana ma ka hōkeo ʻikepili ʻo Government Office Holders (HSA n.d.), ʻaʻohe

ʻikepili i puka mai. Kohu mea lā, ʻaʻohe kanaka e noho ana i kekahi kūlana aupuni nona ka inoa

ʻo Kahalehau. I ka huli ʻana ma Papakilo, ua puka mai nō kekahi mau loaʻa i pili i ka inoa ʻo

Kahalehau, akā, ʻaʻole loa i mōakāka inā ʻo ia ke kanaka hoʻokahi. ʻO ka hapa nui o nā inoa i

loaʻa, ʻaʻohe hua mua, a ʻaʻohe ʻikepili hōʻoia.

I ka noʻonoʻo ʻana i ka papahana nonoi kūʻauhau o ka Papa, hiki ke ʻike i ka paʻakikī a

me ka nui kānalua i ka hōʻoia ʻana i kēia mau kūʻauhau. Hiki paha ke hōʻoia hou aku ʻia, akā aia

ia ʻano nui noiʻi ma waho aku o ka palena kūpono o kēia pāhana pepa laeoʻo.

Kekaʻanīʻauokalani Pratt

Ma hope o ka nānā ʻana i ko Kahalehau kūʻauhau, kohu mea lā ua pani ʻia ka papahana

nonoi kūʻauhau. A laila, ma ka lā 2 o Mei 1887, ma kahi o ʻehā makahiki ma hope o ko

Kahalehau, ua palapala ʻo Nahaku i ka loaʻa ʻana o ke kūʻauhau o Kekaʻanīʻauokalani Pratt. Ua

palapala ʻia i loko o kekahi puke a ka Papa i kapa ʻia ʻo He Buke Moolelo o ka poe Hookomo a

noi i ka Papa Kuauhau no ko Lakou mau Mookuauhau. Kākau ʻia i loko o ka puke, ua waiho ʻo

Kekaʻanīʻau i kona kūʻauhau ma mua o ka papa ma ka lā 18 o ʻApelila 1887 a e hui ana ka papa i

mea e nīele pono ai ko kēia aliʻi kiʻekiʻe kūʻauhau. Ma lalo o ia ʻolelo, ua palapala ʻia ke

kūʻauhau o Kekaʻanīʻau. Eia naʻe, ʻaʻole nō hiki ke heluhelu ʻia ka ʻōlelo. I ka hala ʻana o nā

makahiki he nui, ua lahilahi wale nō ia palapala a nalo nā huaʻōlelo. Lawa naʻe ke ahuwale o

kekahi o nā huaʻōlelo i ʻike ʻia he kūʻauhau i palapala ʻia. ʻAʻole nō i lōʻihi loa, hoʻokahi nō

paha ʻaoʻao wale nō ka nui (Ka Papa 1887).

Page 107: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

107

Hōʻuluʻulu No Ka Pāhana Nonoi Kūʻauhau A Ka Papa

He mau manaʻo nui e noʻonoʻo ai pili i kēia mokuna a me ka papahana nonoi a ka Papa

Kūʻauhau Aliʻi o Hawaiʻi. ʻO ka mua, pili i kēia mau aliʻi ʻelima i hōʻea kino mai no ka hōʻike

ma mua o ka papa. Kohu mea lā, he mau aliʻi kuhaulua lākou, ʻo ia hoʻi ke keiki na ke aliʻi

kiʻekiʻe me kekahi wahine aliʻi haʻahaʻa ke kūlana. He aliʻi ʻo ia, akā ʻaʻole nō kiʻekiʻe. A ʻo nō

paha ke kumu i laha ʻole ai nā kūʻauhau o lākou. I loko nō o ka mōakāka ʻole ʻo wai kēia mau

aliʻi a me ka pilina me nā aliʻi i laha ai nā inoa, inā ʻaʻole nō palapala ʻia ma ka puke a ka papa,

ʻaʻole nō paʻa ia mau inoa a hiki i kēia lā. ʻO ka lua, ʻaʻole nō i noi nā aliʻi a pau. A ʻaʻole nō

paha no ka maopopo ʻole he aliʻi ʻo ia. He mau kumu no ia noi ʻole a ua kākau ʻia kekahi o ia

mau kumu ma loko nō o kēia mokuna. Akā, ʻo nā nonoi i loaʻa i ka papa, ua maopopo nō ia mau

kānaka he aliʻi lākou. No laila, ʻaʻole i nalo piha ke kūlana aliʻi ma ia wā, ma nā ʻano aliʻi like

ʻole. ʻO ke kolu, ua manaʻo mua wau, e ʻimi ana ia mau aliʻi i nonoi mai i pilina me ka Mōʻī ʻo

Kalākaua. Akā, ʻaʻole nō pēlā, no ka mea, hiki ke ʻike ʻaʻole nō loaʻa ka pilina me ka Mōʻī. Ua

hōʻike ʻia, ua palapala ʻia, a ua lohe ʻia nā kūʻauhau i loaʻa wale mai. ʻAʻole nō i wae ka papa ma

waena o nā Kamehameha me nā Keaweaheulu. A ʻo ka hope, kohu mea lā, ʻaʻole nō i hōʻea nā

aliʻi ʻelima a nonoi akula no ka piʻina kūlana aupuni wale nō. No ka mea, ʻaʻole nō ia ka hopena.

Inā pēlā, ʻoi aku nō paha ka nui e hōʻea ana e hōʻike mai. Akā, ʻaʻole nō pēlā ke kuanaʻike o ka

poʻe aliʻi o ia wā.

Ke Kumulipo

Ma hope pono o ia mau ʻaoʻao pili iā Kekaʻanīʻau Pratt, he mau ʻaoʻao pili iā Kumulipo.

ʻAʻohe lā kikoʻī i kākau ʻia i loko o ka puke; ʻo ke poʻo manaʻo o ia mau ʻaoʻao, ʻo ia ʻo “O na

Kuauhau o ka hanau ana o na Alii me na kanaka.” A laila, wehewehe ʻia ʻo ke kuamoʻo o ke

mele i kapa ʻia he Kumulipo, ʻo ia ka ʻoihana a kahuna o ka heiau. A ʻo Kumulipo “he au ia.” A

Page 108: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

108

laila ma hope pono, papahelu ʻia ma ʻekolu kōlamu nā mea i hānau ʻia mai Kumulipo mai, he

kāne, he wahine, he keiki. Penei ka manaʻo i palapala ʻia ma ka ʻaoʻao 21 o ia puke a ka Papa.

ʻAʻohe manaʻo hou aku pili i Kumulipo (Ka Papa 1887)

Page 109: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

109

No Kumulipo

Kāne Wahine Keiki

ʻO Kumulipo ʻO Poele ʻO Poeleele

ʻO Poeleele ʻO Pohaha ʻO Pouliuli

ʻO Pouliuli ʻO Powehiwehi ʻO Popanopano

ʻO Popanopano ʻO Polalowehi ʻO Pokanokano

ʻO Pokanokano ʻO Polalouli ʻO Kapohiolo

ʻO Kapohiolo ʻO Kapohanee ʻO Kapohaneeaku

ʻO Kapohaneeaku ʻO Kapohaneemai Lailai (he wahine)

Kii Kane (he mau māhoe kāne)

Mai a Kahakaunaweli; he iʻa

Moanaliha Ka waomaaukele (he mau pahu)

Kupololiilialiimuaolaipo (He kanaka ola loa a he mau lau aliʻi, maike o Kupololiilialiimuaolaipo)

Ma ke mele Kumulipo nae, ua hōʻike ʻia mai he hanauna kanaka ʻokoʻa a he mau lau hanauna, a laila hanau maila ʻo Polaa ʻo Poelua (I ke alo o Wākea)

A hanau mai Kapomaikai Kapoino Kamoa i ke kua o Wakea a laila make o Kupololiialialiimuaolaipo. Nalowale ia hanauna aliʻi.

E nānā aku i ka hanauna o ke kuamoʻo o Lailai.

Lailai (w) ʻO Kiʻi (k) Māhoe Kamahaina (k) Kamamule (k)

Page 110: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

110

Ma waho aku o kēia mau ʻaoʻao o ka puke moʻolelo o ka papa ʻelua, kohu mea lā ʻaʻole

nō nui ka nānā o ka papa iā Kumulipo. Ma ka hōʻike o ka Papa i hoʻopuka ʻia ma 1884, ua kau

ʻia ʻo Kumulipo ma kekahi papa helu o nā mele kūʻauhau. ʻO Kumulipo ka mua loa, ke kahiko

loa hoʻi, i papahelu ʻia mai loko mai o 128 mele (Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi O Hawaiʻi 1884).

Kuhikuhi pū ka papa i ke mele ʻo Kumulipo ma kekahi mau ʻaoʻao ʻē ʻae, pili i ka waiwai o ke

mele no kona hōʻike ʻana i ka hoʻonohonoho ʻana i ke kumu honua. A laila, kuhikuhi ʻia ia mele

koʻikoʻi i wehewehe i ka hanauna o nā holoholona nunui (Ka Papa 1884). Ma waho aku o ia,

ʻaʻole nō ʻike ʻia kekahi mau palapala ʻē aʻe i hōʻike mai i ko ka Papa luʻu i loko o kahi hana pili

iā Kumulipo. Ma kā Noenoe Silva puke ʻo Aloha Betrayed; Native Hawaiian Resisitance to

American Colonialism, kākau ʻo Silva (2004:99), “By far the work with the most far-reaching

consequences, and the most ambitious work accomplished by the board of geneaology was the

collection and transcription of the Kumulipo (source of deep darkness).” Kohu mea lā, ua kuhi ʻo

Silva i kēia hana a ka papa pili iā Kumulipo no kona nānā wale nō i ka hōʻike o ka Papa. ʻAʻole

nō paha ʻo ia i nānā i nā palapala ʻē aʻe i pili i ka Papa. I koʻu noiʻi ʻana ma waena o nā palapala

kahiko, ʻaʻohe ʻikepili e kuhikuhi ai na ka Papa i ʻohi a hoʻomākaukau i ke mele ʻo Kumulipo.

ʻAʻohe palapala aʻu i ʻike maka ai pēlā ke kuhi.

ʻO John Charlot ka mea i hoʻomōakāka mai i ia pōhihihi pili iā Kumulipo, he ʻumi

makahiki ma hope o kā Silva puke ʻo Aloha Betrayed; Native Hawaiian Resisitance to American

Colonialism, Ua hōʻoia ʻo Charlot (2014:4-5), i ka loaʻa ʻē ʻana o ia mele iā Kalākaua, he mau

makahiki ma mua o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka papa. Kākau ʻo Charlot , ua manaʻo ʻo Kalākaua,

ua palapala ʻia ke mele ʻo Kumulipo ma nā makahiki mua o ke kenekulia ʻumikāmāiwa. Ma

1880, ua hōʻea mai kekahi Kelemānia ʻo Adolf Bastian i Hawaiʻi. Ua noho ʻo ia ma Hawaiʻi ma

kahi o hoʻokahi mahina. He kālaikanaka ʻo ia a ma ia huakaʻi ua noho pū ʻo ia me ka Mōʻī ʻo

Page 111: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

111

Kalākaua. Ua hōʻike nō ʻo Kalākaua iā Bastian i kekahi kope o Kumulipo. Ua hauʻoli

kupaianaha ʻo Bastian i ia mele piha mai ka pō a ke kanaka. No ia kumu i noho ai ʻo Bastian me

ka hana kope lima ʻana i ia mele koʻikoʻi. I loko nō o kona noho a ao ka pō, pō ke ao, ua hapa

wale nō kāna hana. Ua lawa nō naʻe kāna i paʻa kahi ʻolokeʻa o ke mele piha. Ua haʻalele ʻo

Bastian iā Hawaiʻi me ka manaʻolana e hoʻopau ʻia ana kekahi kope piha no ka lawe ʻia i ka hale

waihona aliʻi o Berlin. A ʻo ia nō ka hana a Kalākaua. I ka hala ʻana o ʻeiwa makahiki, ma 1889,

ua paʻi ākea ʻia ʻo Kumulipo e Kalākaua. No laila, ʻaʻole nō i ʻohi a hoʻomākaukau ka Papa

Kūʻauhau Aliʻi i ke mele ʻo Kumulipo. Ua mākaukau ʻē ʻia, a na Kalākaua nō ia kope o ke mele

(Charlot 2014). Ola ʻo Kumulipo iā Kalākaua.

Page 112: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

112

Mokuna VI: Panina

“O ka hana ia a ka lawaia iwi paoa, iho no ka makau, piʻi no ka iʻa” (Pukui 1983, 2403).

ʻO ka lawaiʻa paoa he lawaiʻa i loaʻa ʻole ai ka iʻa. ʻO kāna hana ke kālai makau mai kahi

iwi o kona kupuna akamai ma ka lawaiʻa ʻana a ʻo ia iho nō ia o kona makau a paʻa nō ka iʻa iā

ia. He ʻōlelo noeʻau kēia e wehewehe ai i kekahi loina kahiko. ʻO ia hoʻi ke kālai ʻana i ka

makau mai ka iwi kupuna mai a ʻo ke akamai o ke kanaka nona ia iwi, lilo piha ia akamai i ka

lawaiʻa o kahi hanauna aku a pau ka makapehu iʻa i ke akamai o ke kupuna. ʻO ka lawaiʻa paoa

i kālai ʻole i ia makau iwi kupuna, ʻo ia ka lawaiʻa e pōloli ana ka ʻohana.

He ʻelua pahuhopu nui a ka Papa Kūʻauhau Aliʻi, ʻo ka mua ka loaʻa ʻana o ka makau iwi

kupuna iā kākou a hiki i kēia lā i mea e hakahaka ʻole ai ka ʻōpū o nā hanauna aku. ʻO ia hoʻi ko

ka papa ʻimi, hoʻoponopono, a me ka hoʻopaʻa i nā moʻokūʻauhau like ʻole i mea e loaʻa ai i nā

hanauna e hiki mai ana a hiki i kēia lā a ma hope aku. ʻO ka hakahaka o ka ʻōpū, pili i ke ea o ke

aupuni Hawaiʻi a ko ka Hawaiʻi noho mau ʻana ma luna o ka ʻāina. Kākau ʻo Silva, “The

projects of interest here performed by the Papa Kūʻauhau Aliʻi were done for specific political

reasons and not simply as knowledge for knowledge’s sake. The reason for determining the aliʻi

nui and reaffirming the sacred in tradition was to keep the rule of Hawaiʻi in Kanaka Maoli

hands” (Silva 2004: 94-95; noʻu ka hoʻohiō ʻana). ʻO ka hana a ka papa, ka ʻimi ʻana, ka

hoʻoponopono ʻana, a me ka hoʻopaʻa ʻana i nā kūʻauhau i hōʻike mōakāka ai no hea mai ka

Hawaiʻi he hana i paʻa mau ai ka noho aupuni o ka Hawaiʻi. Ma ka wā o ka papa, he wā e laupaʻi

ana ka mana o ka poʻe Haole a he wā kūʻēʻē o ka Hawaiʻi (Silva 2001:88). No laila, ʻo ka

hoʻopaʻa ʻana i nā moʻolelo like ʻole o ka Hawaiʻi, ma kona ʻano hāiki a ka laulā, ʻo ia hoʻi mai

ke ʻālina ʻāina a hiki aku iā Kumulipo, he mau moʻolelo i hōʻoia ai ka pono o ka lāhui Hawaiʻi a

me ka pono o ke ea o ke aupuni.

Page 113: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

113

Ua hoʻokō ka papa i kēia pahuhopu i nā ʻālina ʻāina, i ka ʻimi ʻana i nā iwi kūpuna, iā

Kumulipo, i ka papahelu mele he 128, ka nānā ʻana i ke ʻano o ke kanaka Hawaiʻi, kona nohona,

kona ʻāina kūpuna, a me kona kūlana ma ka honua. Ma waena o nā hana i palapala ʻia ma ka

puke moʻolelo o ka papa a me ka hōʻike o 1884, ahuwale ʻo ka hapanui o ka hana a ka papa, aia i

ke kō ʻana o kēia pahuhopu. I koʻu manaʻo, ua kālele nō ka papa ma luna o kēia pahuhopu a ua

kō ka palapala ʻana i ka ʻike i loaʻa iā lākou pākahi. ʻaʻole nō i kō piha ia pahuhopu. Kohu mea

lā ʻaʻole nō nui ko lākou ʻimi ʻana i waho o nā hoa o ka papa. Ma laila nō kekahi hana koʻikoʻi

hou aku i nele i ka loaʻa ʻole. Inā ua ʻimi ma waena o ka poʻe, ka lehulehu hoʻi, i nā moʻolelo o

ka ʻāina, he nui hou aʻe ka ʻikepili, ka moʻolelo hoʻi, i loaʻa iā kākou a hiki i kēia lā. No laila, i

loko nō o ke kālele o ka papa ma luna o ia pahuhopu, a me ka mahalo nui ʻia ʻana o ka ʻikepili i

loaʻa iā kākou, ʻo ka hopena ke kō ʻole.

ʻO ka pahuhopu ʻelua, pili kikoʻī i ka ʻōlelo o ke kānāwai, ka maopopo ʻole o nā ʻohana

aliʻi. ʻO ka ʻimi a loaʻa o nā inoa o nā aliʻi e ola ana kekahi hana koʻikoʻi i kō ia pahuhopu a ka

papa. ʻO ia hoʻi ka papahana nonoi kūʻauhau. Inā ua makemake e piha nā kūlana hanohano o ke

aupuni i nā aliʻi o ia wā, ua pono e ʻimi i nā kānaka nona ke kūʻauhau aliʻi. A ʻo ia nō ka hana a

ka papa ma ia papahana nonoi. Inā makemake e kūmau a paʻa ke ea o ke aupuni Hawaiʻi ma lalo

o ke aliʻi Hawaiʻi, pono e piha nā kūlana aupuni i nā aliʻi. ʻAʻole nō he mōʻī wale e pono ai i

paʻa ke ea o ke aupuni. He mau aliʻi e pono ai ma nā ʻano kūlana like ʻole o ke aupuni. Ua ʻike

ʻia i ka nānā ʻana i nā kūʻauhau o nā kānaka nonoi, ʻaʻole nō i ʻimi wale ai ka papa i nā aliʻi pili

iā Kalākaua wale nō. Ua ʻimi a kono ʻia nā aliʻi a pau o ka ʻāina e hele mai a hōʻike i ke

kūʻauhau. A no nā mea i hōʻea kino, ua palapala pū ʻia nā lālani aliʻi pili ʻole iā Kalākaua. Ua

ʻimi ikaika nō ka papa i ka hoʻokō ʻana i ia pahuhopu a kaulapa nō ka pahuhopu ʻelua me ka

pahuhopu mua. ʻO ka minamina, ʻaʻole nō i kō ia pahuhopu i ka papa. Ua hiki ke ʻike ahuwale

Page 114: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

114

ʻia ma ka noiʻi ʻana i nā mea i pane a hōʻea kino ma mua o ka papa. Ua hakahaka wale ka

hapanui o nā kūʻauhau i hōʻike ʻia. Ua kō ʻole nō naʻe ia pahuhopu i ka pane ʻole o nā aliʻi o ia

wā i ko ka papa nonoi hōʻike kūʻauhau. ʻAʻole nō lawa nā aliʻi i pane i ka hoʻolaha.

ʻO kekahi ālaina i ka hoʻokō ʻana i ia pahuhopu (ka hoʻomaopopo i nā ʻohana aliʻi), he

lālani aliʻi hou ko Kalākaua. He pilina nō ko Keaweaheulu me nā Kamehameha, akā, he pilina

mamao hoʻi. No laila, i ka piʻi ʻana o Kalākaua i ka noho mōʻī, ua pono e ʻimi a hoʻoponopono i

kekahi lālani aliʻi i noho mōʻī ʻole no nā makahiki he nui loa, he mau hanauna hoʻi ma waena o

nā kūpuna aliʻi o Kalākaua i noho mōʻī ai a me kona wā noho mōʻī. No laila, ʻaʻole nō paha i

mālama ʻia ai ke kūʻauhau ʻo Keaweaheulu me ka maʻemaʻe e aho ai ka mōī. He ālaina laulā

kēia, akā he kumuloli nō hoʻi i ka pane nui ʻole o nā aliʻi o ia wā.

ʻO kekahi hana koʻikoʻi e hoʻomana ʻia ai ka lālani aliʻi ʻo Keaweaheulu a me nā aliʻi

kahiko. ʻo ia hoʻi ka ʻimi a loaʻa ʻana o nā iwi kūpuna o Keaweaheulu, Nāihe, a me

Keliʻimaikaʻi. Ua kiʻi ʻia ia mau iwi a ua lawe i Oʻahu, kahi o nā pāilina aliʻi kiʻekiʻe a ke noho

malu nei ma Maunaʻala. Nā Kalākaua i hoʻoponopono i kēia i mea i malu ai nā iwi o kona mau

kūpuna ma ke kūlana kūpono nona ka mōʻī. No laila, i loko nō o ke kō ʻole o ia pahuhopu i ka

papahana nonoi, ua kō nō i ka hoʻoponopono ʻana i kahi e malu mau ana nā iwi o kona mau

kūpuna.

ʻO ka hopena nui o ka hana a ka papa, aia nō ma waena o kākou i kēia mau lā a me nā

hanauna e hiki mai ana. No ka nui o nā makahiki i hala mai ka wā o ka papa a hiki i kēia lā, ua

nui loa ka pau ʻana o nā ʻano ʻike like ʻole. Paio mau ka Hawaiʻi i kēia mau lā i mea e

hoʻomaopopo ai i ka ʻike Hawaiʻi a akamai kākou i ke ʻike kuʻuna o ko kākou ʻāina. ʻO ka

hapanui o nā Hawaiʻi, ʻaʻole nō ʻōlelo Hawaiʻi. He kūhōʻailona kēia o ke kūlana o ko ka Hawaiʻi

kuanaʻike. ʻO ka manaʻo nui o kēia, i loko nō o ke kō a me ka ʻole o kekahi o nā pahuhopu a ka

Page 115: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

115

papa ma ka wā o Kalākaua, a me ka hapa o ka ʻike i loaʻa iā kākou pili i ka moʻolelo o ka Papa,

he waiwai lua ʻole ka ʻike i loaʻa mai no ka hana a ka papa. Akā, ʻaʻole nō e hua ana ia waiwai

nui inā ʻaʻole nō kākou e lālau. Ke lālau ʻia, e aʻo ʻia ana ke kuanaʻike o ka papa a me ka mōʻī

ʻo Kalākaua pili i ka moʻokūʻauhau. Na kēlā me kēia kanaka o kēia wā e ʻimi a loaʻa ka

haʻawina i mea e paʻa ai kona iʻa, ʻaʻole nō neo i ka hapa o kona ʻike.

Page 116: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

116

Papa Kūmole26

Achiu, Jason Kāpena. 2003. “Ke Kumukānāwai o ka Makahiki 1864.” Ka Hoʻoilina: Journal of Hawaiian Language Sources 2:16 – 51.

ʻAha Kuhina o Ka Mōʻī Kalākaua. 1891. Ka Puke Moolelo o Ka Aha Kuhina 1874 – 1891, Vol.

8. Hale Waihona Palapala Kahiko o Ka Mokuʻāina o Hawaiʻi, 422, v. 8. ʻAha Kūkā Malū o Ke Aupuni Hawaiʻi. 1875. Ka Puke Moʻolelo o ka Aha Kuka Malu o Ke

Aupuni Hawaii, 1873 – 1875, Vol. 12. Hale Waihona Palapala Kahiko o Ka Mokuʻāina o Hawaiʻi, Pahu 421, v. 12, FO & EX.

________. 1881. Ka Puke Moʻolelo o ka Aha Kuka Malu o Ke Aupuni Hawaii, 1875 – 1881, Vol.

13. Hale Waihona Palapala Kahiko o Ka Mokuʻāina o Hawaiʻi, 421, v. 13. ________. 1892. Ka Puke Moʻolelo o ka Aha Kuka Malu o Ke Aupuni Hawaii, 1881 – 1892, Vol.

14. Hale Waihona Palapala Kahiko o Ka Mokuʻāina o Hawaiʻi, 421, v. 14. ʻAhaʻōlelo 1880. Legislative Journal 1880. Hale Waihona Palapala Kahiko o Ka Mokuʻāina o

Hawaiʻi, Pahu 222, General Records, Legislature of the Hawaiian Kingdom. Apple, Russell A. 1978. Pahukanilua: Homestead of John Young Kawaihae, Kohala, Island of

Hawaiʻi, Historical Data Section of the Historic Structure Report. Honolulu: National Park Service.

Barrere, Dorothy B. 1994. The King’s Mahele: the Awardees and Their Lands. Hawaii: D.B.

Barrere. Beamer, Kamanamaikalani. 2014. No Mākou Ka Mana: Liberating the Nation. Honolulu:

Kamehameha Publishing. Chapin, Helen G. 2000. Guide to Newspapers of Hawaiʻi, 1834-2000. Honolulu: Hawaiian

Historical Society. Charlot, John. 2013. A Kumulipo of Hawaiʻi. Comments on the Origin Chant (Lines 1 to 615).

Sankt Augustin: Academia Verlag. (Collectanea Instituti Anthropos, v. 47) Forbes, A. O. 1879. “Aia i ka Nu-a ka Palai.” Ka Nupepa Kuokoa, ʻAukake 2. Hale Nauā. Hale Naua; Organizational Records, M-469. Hale Waihona Palapala Kahiko o Ka

Mokuʻāina o Hawaiʻi.

26UaheluʻiakekahimaukūmolemakēiaPapaikuhikuhiʻoleʻiamakekinookapepa.Eianaʻe,uaheluheluʻianokekūkulupōʻaiapiliimōakākakamoʻolelo.Noiakumuipapaheluʻiaaiiamaukūmole.

Page 117: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

117

Hawaii State Archives Digital Collection. n. d. “Government Office Holders.” https://digitalcollections.hawaii.gov/greenstone3/library/collection/governm1/page/about

He Buke Mele Inoa no Ka Moi ame Ka Moi Wahine. n. d. Hawaiʻi Ethnographic Notes (HEN)

III: 976-981. Bishop Museum Archives, Honolulu, Hawaiʻi. Hinau, S. 1884. “Na Mea Kaulana o Ka Puu o Kauwiki Ma Hana I Maui.” Ko Hawaii Pae Aina,

ʻOkakopa 25, 1884. “Hon. Mrs. Bishopʻs Will.” The Daily Bulletin, Nowemapa 3, 1884.

https://chroniclingamerica.loc.gov “Hopu Ia O J.W. Kalua.” Ka Oiaio, ʻAukake 16, 1895. “Ka Hoau Ana O Ka Ahaolelo.” Ka Nupepa Kuokoa, Mei 4, 1878. “Ka hookuuia ana o ka Ahaolelo.” Ka Nupepa Kuokoa, ʻAukake 15, 1874. “Ka Huakai Alii!” Ko Hawaii Ponoi, ʻApelila 29, 1874. Kaʻai, Simeon. 1884. He Lei no Poomaikelani. Hawaiʻi Mele Index: HI.M 82. Bishop Museum

Archives, Honolulu., Hawaiʻi.. Kalākaua, David. n. d. Puke Kūʻauhau. Hale Waihona Palapala Kahiko o Ka Mokuʻāina o

Hawaiʻi, M-469, Hale Naua. Kalama, S.W. 1893. “Ua Hala O Mrs. Loida Hoae Kalolo’u Kamahanaikaleleonalani

Naiapaakai.” Hawaii Holomua, ʻApelila 4, 1893. “Ka Lunakanawai J.W. Kalua; Makemake Kahi Nupepa o Maui E Waiho Mai Oia I Ka Hana.”

Ka Nupepa Kuokoa, Ianuali 3, 1902. Kamakau, Samuel Mānaiakalani. 1996. Ke Kumu Aupuni: Ka moʻolelo Hawaiʻi no Kamehameha

Ka Naʻi Aupuni a me kāna aupuni i hoʻokumu ai. Honolulu: ʻAhahui ʻŌlelo Hawaiʻi. _________ 1869. “Ka Moolelo Hawaii.” Ke Au Okoa, Nowemapa 4, 1869. _________ 1870. “Ka Moolelo Hawaii.” Ke Au Okoa, ʻOkakopa 27, 1870. “Ka Make Ana O Hon. L. Aholo.” Ko Hawaii Pae Aina, Malaki 17, 1888. Kanahele, George S. 1999. Emma, Hawaiʻi’s Remarkable Queen. Honolulu: The Queen Emma

Foundation. Ka Papa Kūʻauhau Aliʻi O Hawaiʻi. 1882. Ka Puke Moolelo o ka Papa Kuauhau Alii o Hawaii.

Hale Waihona Palapala Kahiko o Ka Mokuʻāina o Hawaiʻi, G-31.

Page 118: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

118

________. 1884. Hoike A Ka Papa Kuauhau o Na Alii Hawaii. Honolulu: Ka Papa Kuauhau Alii

o Na Alii Hawaii. ________. 1887. Ka Puke Moolelo o Ka Poe Hookomo A Noi I Ka Papa Kuauhau No Ko Lakou

Mau Mookuauhau ʻlii. Hale Waihona Palapala Kahiko o Ka Mokuʻāina o Hawaiʻi, G-32. Kapooloku. 1861. “He Inoa No Ka Haku O Hawaii.” Ka Hoku o Ka Pakipika, Nowemapa 21. ––––––––––1862. “Maloko o ka Helu 10...” Ka Hoku o Ka Pakipika, Pepeluali 13. Kaunamano, J. K. 1882. “Halawai Makaainana Ma Hamakua, Hawaii.” Ko Hawaii Pae Aina,

Malaki 25. “Kau Ahaolole o 188427.” Ka Nupepa Kuokoa, Mei 10, 1884. “Ka weheia ana o ka Ahaolelo 1874.” Ka Nupepa Kuokoa, Mei 2, 1874. “Ka wehe ia ana o ka Ahaolelo 1876.” Ka Nupepa Kuokoa, ʻApelila 29, 1876. “Ka Wehe Ia Ana O Ka Ahaolelo o 1880.” Ka Nupepa Kuokoa, Mei 1, 1880. Kealohapauole, John. 1877. “Ka huakai a ka Moiwahine.” Ka Nupepa Kuokoa, Kekemapa 8. “Ke Koho Balota.” Ka Nupepa Kuokoa, Pepeluali 14, 1880. “Kela A Me Keia.” 1895. Ka Makaainana, Iulai 1, 1895. Kuykendall, Ralph S. 1953. The Hawaiian Kingdom, Volume II: 1854-1874, Twenty Critical

Years. Honolulu: University of Hawaii Press. –––––––––.1967. The Hawaiian Kingdom, Volume III: 1874 – 1893, The Kalakaua Dynasty.

Honolulu: University of Hawaiʻi Press Lumaawe, S. 1862. “No ke Mele Lahui.” Ka Nupepa Kuokoa, Pepeluali 1 1882. Lydecker, Robert C. 1918. Roster Legislatures of Hawaiʻi; 1841-1918. Honolulu: The Hawaiian

Gazette Co., Ltd. Malo, Davida. In press. Ka Moʻolelo Hawaiʻi a Davida Malo, Volume 2: Text and Translation. Edited and Translated by Charles Langlas and Jeffrey Lyon. Honolulu: University of Hawaiʻi Press.

27Hepaʻihewaia.ʻOkapololeiʻo“KauAhaoleloO1884.”Uakauʻiamaiapapaimeaeloaʻahoumai.

Page 119: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

119

Mckinzie, Edith Kawelohea. 1983. Hawaiian Genealogies: Extracted from Hawaiian Language Newspapers, vols. 1 and 2. Edited by Ishmael W. Stagner, II. Hawaiʻi: Brigham Young University Institute Polynesian.

“Mookuauhau Alii.” Ka Makaainana, Mei 25, 1896. “Mookuauhau Alii. Na Iwikuamoo o Hawaii nei Mai Kahiko Mai.” Ka Makaainana, Iune 29,

1896. Nahaku, Jno. K. Jr. 1887. “Ka Hon. J.A. Nahaku.” Ka Nupepa Kuokoa, Malaki 5,. Na Kanawai o Ka Moi Kalakaua, Ke Alii o Ko Hawaii Pae Aina, I Kauia E Ka Hale Ahaolelo,

Iloko o ka Ahaolelo o ka Makahiki 1874. 1874. Honolulu: Black & Auld. Na Kanawai o Ka Moi Kalakaua, Ke Alii o Ko Hawaii Pae Aina, I Kauia E Ka Hale Ahaolelo,

Iloko o ka Ahaolelo o ka Makahiki 1876. 1876. Honolulu: H.L. Sheldon. Na Kanawai o Ka Moi Kalakaua, Ke Alii o Ko Hawaii Pae Aina, I Kauia E Ka Hale Ahaolelo,

Iloko o ka Ahaolelo o ka Makahiki 1878. 1878. Honolulu: E.J.H. Black. Na Kanawai o Ka Moi Kalakaua, Ke Alii o Ko Hawaii Pae Aina, I Kauia E Ka Hale Ahaolelo,

Iloko o ka Ahaolelo o ka Makahiki 1880. 1880. Honolulu: E.R. Gribve. Na Kanawai o Ka Moi Kalakaua, Ke Alii o Ko Hawaii Pae Aina, I Kauia E Ka Hale Ahaolelo,

Iloko o ka Ahaolelo o ka Makahiki 1882. 1882. Honolulu: Black & Auld. Na Kanawai o Ka Moi Kalakaua, Ke Alii o Ko Hawaii Pae Aina, I Kauia E Ka Hale Ahaolelo,

Iloko o ka Ahaolelo o ka Makahiki 1884. 1884. Honolulu: P.C. Advertiser Steam Print. Na Kanawai o Ka Moi Kalakaua, Ke Alii o Ko Hawaii Pae Aina, I Kauia E Ka Hale Ahaolelo,

Iloko o ka Ahaolelo o ka Makahiki 1886. 1886. Honolulu: Black & Auld. Na Kanawai o Ka Moi Kalakaua I, Ke Alii o Ko Hawaii Paeaina, I Kau Ia E Ka Hale Ahaolelo

Kau Kanawai, I Ke Kau Ahaolelo Kuikawa, 1887. 1887. Honolulu: Press Publishing Company Steam Print.

Na Kanawai o Ka Moi Kalakaua, Ke Alii o Ko Hawaii Pae Aina, I Kauia E Ka Hale Ahaolelo,

Iloko o ka Ahaolelo o ka Makahiki 1888. 1888. Honolulu: Black & Auld. Na Kanawai o Ka Moi Kalakaua, Ke Alii o Ko Hawaii Pae Aina, I Kauia E Ka Hale Ahaolelo,

Iloko o ka Ahaolelo o ka Makahiki 1890. 1890. Honolulu: Halepai Mahu Press Publishing Co.

“Na Nu Hou Hawaii.” Ko Hawaii Pae Aina, Kekemapa 11, 1880.

“Na Nu Hou Hawaii.” Ko Hawaii Pae Aina, Kekemapa 24, 1881.

Page 120: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

120

“Na Nu Hou Hawaii.” Ko Hawaii Pae Aina, Ianuali 14, 1882. “New Legislature is soon, A.” Pacific Commercial Advertiser, February 14, 1874. Poomaikelani. 1883. “Kuauhau Alii.” Nupepa Elele Poakolu, ʻAukake 1, 15, 22, Kepakemapa 5,

19, Okakopa 10, 17, 31, Kekemapa 12, 19, 26. Pukui, Mary Kawena. 1983. ʻŌlelo Noʻeau, Hawaiian Proverbs & Poetical Sayings. Bernice P.

Bishop Special Publication 71. Honolulu: Bishop Museum Press. _________________. n.d. “How Legends Were Taught.” Typescript, Hawaiian Ethnographic

Notes (HEN) I:1602-1606, Bishop Museum Library, Honolulu, Hawaiʻi. Silva, Noenoe K. 2004. Aloha Betrayed: Native Hawaiian Resistance To American

Colonialism. Durham: Duke University Press. Stillman, Amy Kuʻuleialoha. 1996. “Queen Kapiolani’s Lei Chants.” The Hawaiian Journal of

History 30:119-152. Tsing, Tiffany Lani Ing. 2014. “ ‘He Kā Waiho Hoʻohemahema’: Kanaka Maoli Responses to

King Kalākaua’s Tour of the Kingdom from 1874 Newspapers in Hawaiʻi.” The Hawaiian Journal of History 48:115–143.

Ulukau. 2017. “Papa Kuhikuhi Moʻokūʻauhau Hawaiʻi.” http://ulukau.org (accessed Nowemapa

20, 2017). Unauna, A. 1842. “No Ke Kuauhau.” Ka Nonanona, Nowemapa 8.

Page 121: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

121

Nā Pākuʻina

Page 122: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

Ke Kūʻauhau o S. Hinau

⚤ Ke Mea Nonoi - S. Hinau ✓ Nā Hoʻohiki - Kahunaaiole ♔ Ka Puke a Kalākaua6 ✯ Papakilo/Nūpepa/Kamakaainana

Kauhi (k) ✓3

Kaaoao (k) ⚤Kanae (w) ✓3

Ululaninuiahikaalani (w) ⚤

Kahakauila (k) ⚤✓ Hiihiinuimaalaala (w) ⚤ ✓Kalamanamana (w) ⚤

Kalaikuo (k) ⚤Kailihiwa (k) ⚤Moku (?) ⚤Kekaumehameha (w) ⚤Kukona (k) ⚤Kanopa (k) ⚤Kahakukaalani (w) ✓Kapela (w) ✓Kahouhiwa (k) ✓Kaumauma (k) ✓Haliioholani (k) ✓Kalanimoewai (w) ✓

Keakahiwa (w) ⚤

Kaluaikahimehameha (w) ⚤

S. Hinau (k) ⚤ Luhea (w) ⚤

Haleakala (w) ⚤Kaeo (k) ⚤Waolani (w) ⚤

Kukona (k) ⚤Manoha (w) ⚤

Awana (w) ⚤Kanikela (k) ⚤

Kauiokalani (w) ⚤

Kumuokalani (w) ⚤Kalaikoa, Kaleikoa (k)4 ⚤ ✯Kapeeluanui (w) ⚤

Kekaele (k) ⚤Paaluanui (w) ✯

Lapaki (k) ⚤ Kaeo (k) ⚤ ✯Lahilahi (w) ⚤ ✯ Keawehaku5 (w)⚤

Pika (k) ⚤ ✯Kunuiakea (k) ⚤ ✯

Kalaimoku (k) ⚤Kaahumanu (w)⚤

Haui (k) ⚤

Page 123: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

1 Ua haʻi mai ʻo Hīnau, ʻo ka Mōʻī kekahi hōʻike ona. ʻAʻole naʻe ʻo ia i lawe mai i ia hōʻike. (Ka Puka A Ka papa)2 Ua hōʻike ʻo Hinau ma o 2 lā. Ua hoʻokomo ʻo ia i ka nui ʻikepili ma hope pū ʻo kā Kahunaaiole hōʻike.3Ua ʻokoʻa loa kā Kahunaiole ma kēia hanauna.4 ʻO ka pela ʻana ma nā kumuwaiwai nūpepa, ʻo ia hoʻi ʻo Kaleikoa. ʻO kekehi ʻokoʻa nui, ʻo ia nā mākua ʻo Kaeo. ʻO kā Hinau, ʻo Kekaele me Kumuokalani nā mākua o Kaeo. ʻO ka nūpepa, ʻO Paaluanui me Kaleikoa nā mākua. - Mookuauhau Alii; Na Iwikuamoo o Hawaii Nei Mai Kahiko Mai - 1896-July 135ʻ ʻO kēia wahine, ʻaʻole nō i palapala ʻia ma ka nūpepa. ʻO Lahilahi wale nō ka wahine a Kaeo i palapala ʻia ma ka nūpepa.6 ʻAʻohe inoa o kēia palapala ma ka Puke a Kalākaua.

Page 124: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

Ke Kūʻauhau o J. Kalua ⚤ Ke Mea Nonoi (interlocked female & male sign) ✓ Nā Hoʻohiki - Kekohai & Nainea ♔ Ka Puke a Kalākaua ✯ Papakilo/Nūpepa/Kamakaainana ▽ Kamakau

Kuwalu(w)♔I (k)♔

Kanaloaikaiwilewa (k)♔Ahuai (k)♔ Keakealani (w)♔

Piilaniwahine(w)♔

Lonomaikanaka(w)♔ Keawekakahialiiokamoku (k)♔

Kaiamamao(k)♔ Kaolanialii (w)♔3

Alapaiwahine(w)♔ Kepookalani(k)♔

Kamanawa(k)♔ Kamokuiki(w)♔

Kapaakea(k)♔ Keohokalole (w)♔

Kalākaua(k)♔

Kualii(k)⚤♔✯ Kahimakaualii (w)⚤

Kalanikahaimakahialii (w)♔

Kauakahiakahoowaha (k)♔✯ Mahulua (w) ♔✯1

Mahuluanuiokalani (w)✯2

Kahoowaha(k)♔ Kawelolauhuki(w)♔

Lonokahikini (w)♔✯5

Kalanikukaulalaa (w) ⚤Kuimeheua (k)⚤

poina ʻia ⚤

Kalua (k) ⚤✓ Papa (w) ⚤

Keliikipi (k) ⚤ Keleimanua (w) ⚤

Kaupoohiwi (w) ⚤✓

Naeleele (w)⚤

Kanekipiokailua (w)⚤

Poonui(k)⚤ Kaukawahine (w)⚤

Kaioipokea(k)⚤ Hiiaka (w) ⚤

Kekuakahili (k)⚤ Pahu (k)⚤ Holowaimakalani (k)⚤ Kauloaiwi (w)⚤

Kalaimanuia (k)⚤Keeaumoku (k)✯5 Kapueo (w)✯5

Halakii(w)✯5

Kumuhana (k)✯5 Keelanihonoaiakama (w) ✯5

Peleioholani(k)⚤♔✯5

Lonokahikini✯5

Kaneaoneo✯5

Elani (k)✯4

Kahahana (k)✯4

Page 125: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

1 1896, Iune 29 Ka Makaainana; Mookuauhau Alii: Na Iwikuamoo o Hawaii Nei Mai Kahiko Loa. ʻAʻole nō i hōʻike ʻia he wahine ʻo Mahulua ma ka Puke a Kalākaua. Ua hōʻoia ʻia ma ia kōlamulamu nūpepa. 2 1893, Okakopa 9, Nupepa Puka La Kuiokoa; He Moʻolelo Hawaii; Mokuna X 3 Ma ka Puke Kūʻauhau o Kalākaua, ua māka ʻia ka inoa o kēia aliʻi me kēia (naha). 41896, Mei 25, Ka Makaainana; Mookuauhau Alii; Na Iwikuamoo o Hawaii Nei Mai Kahiko Loa 5 1896, Mei 26 - Ka Makaainana: Mookuauhau Alii; Na Iwikuamoo o hawaii Nei Mai Kahiko Loa ʻO ka Puke a Kalākaua, ʻo kēia lālani aliʻi, ua palapala ʻia a hiki aku iā Peleioholani me Lonokahikilani. ʻAʻole nō i palapala ʻia ʻo Halakii. A ʻaʻole nō i palapala ʻia nā keiki a lāua ʻo Peleioholani me Lonokahikilani. Ua mau me lāua.

Page 126: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

1pela hewa nō paha ʻia e Nahaku ma ka Puke Moʻolelo A Ka Papa2He wahine hou aku a Kekuamanohā. ʻAʻole nō i hōʻike ʻia kona inoa.3ʻAʻohe ia mau inoa ma ka Puke a Kalākaua4ʻAʻole nō i mōakāka ka ʻikepili i hōʻike ai ka mea nonoi. Pili kēia i ke ʻano o ka palapala ʻana o Nahaku.

Ke Kūʻauhau o Kopaea

⚤ Ke Mea Nonoi4 ✓ Kaneaea - He hoʻohiki kēia. ♦ Kahunaaiole - He hoʻohiki kēia. ♔ Ka Puke a Kalākaua3 ✯ Papakilo

Kupahulani (w) ♦ Kekaulike (k) ♦

Kanepuu (k) ✓

Kekuamanoha (k) ✓Kamakahukilani (w) ✓Kamakaoi (w) ✓

Kopaea (w) ✓ ♦Keonekapu (k) ✓Keliihopeole (k) ✓

Kahaawinui (w)♦Kekoa(w) ♦Kahaleki (w) ♦

Kaluaikaaawa (w) ✓ ♦Kuhoumanawa (k) ✓ ♦Kupihea (k) ✓

ʻaʻole ʻike ʻia (w) ♦ Kekahakeiki (k) ♦

Kauakuaolanai (w) ✓Kalakoa (w) ✓Kamakani (k) ✓

Wainui (w)♦ Kamakaoi (w) ✓ ♦ Kekuamanoha (k) ✓ ♦Kaneaea (k) ✓

Lamaulu (k) ✓ Kamaukali (w) ✓

Kaleokoikua (k)♦

ʻaʻole ʻike ʻia (w)2 ♦ Kainai (k) ✓

Haehae (k) ✓Kaneaea (k) ✓

Nonohna1 (w) ✓

Kaanaana (?) ✓

Page 127: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

Ke Kūʻauhau o Naiapaakai ⚤ Ke Mea Nonoi - D.K. Naiapaakai ♔ Ka Puke a Kalākaua ✯ Papakilo/Nūpepa/Kamakaainana

Kakuihewa (k) ⚤ Kauhianohua (w) ⚤

Aikanaka (?) ⚤ Keakakaikepookeauoliokalani (w) ⚤Kuanuuanu (k) ⚤

Kauhianohua (w) ⚤Kumualawaa (k) ⚤

Mahipali (w) ⚤Kalaniwahalua (k) ⚤

Puhenehene (k)⚤ Wanaha (k) ⚤ Upai (w) ⚤ Kauhianohua (w) ⚤

D.K. Naiapaakai(k) ⚤ Bila Kanaloa (k) ⚤

Kanaloa (k) ⚤

Kauokuu (w) ⚤Kaninaualii (k) ⚤

Kihapiilani (k) ⚤ Kaheiheihikhikiokalani(w) ⚤

Page 128: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

⚤ Ke Mea Nonoi - J. Kahalehau ✓ Ka Hoʻohiki - Keakapoo ♔ Ka Puke a Kalākaua

Namaka (w) ⚤ ✓Kapihe (w) ⚤ ✓Unua (k) ⚤ ✓

Maalo (w) ⚤ ✓

Kumukahi (k) ⚤ ✓ Kalama (w) ⚤ ✓

Kahalehau (k) ⚤ ✓

Kaheana (k) ⚤ ✓ Kaulumohala(w) ⚤ ✓

Poomahoe (k) ⚤ ✓ Kapiko (w) ⚤ ✓

Nuuanupaahu (k) ⚤ ✓ Keakamahana (w)4 ⚤ ✓

Keakealani (k)1 ⚤ ✓♔ Keliiokalani (w)1 ♔

Lonookahiauakalani (w) ⚤ ✓Keaweokai (k) ♔

Kaikilani (w) ♔

Keawenuiaumi (k)♔ Koihalawai (w)♔ me Kiliiohiohi (w)♔2

Akahiilikapu (?) ♔ Kahakumakalina(?) ♔

Umi (k) ♔ Mokuahualeiakea (w) ♔3

Kuanuuanu (k) ⚤ ✓Kauaikeoka (w) ⚤ ✓

Kaupe(w) ⚤ ✓

Kahooluhina (k) ⚤ ✓Kapiipiilani (k) ⚤ ✓Lonoakeawe (k) ⚤ ✓ Keaka (w) ⚤ ✓

Keakamahana (w) ♔4Iwikauikaua (k) ♔

Keakealani (w) ♔ Kanaloaikaiwilewa (k) ♔

Keawe (k)♔ Lonomaikanaka (w)5♔

Kaiamamao (k)♔ Kaolanialii (w)♔

Alapai (w)♔Kepookalani (k)♔

Kamanawa (k)♔ Kamokuiki (w)♔

Kapaakea (k)♔ Keohokalole (w)♔

Kalākaua (k)♔

Kanaloakuaana (k) ♔

Ke Kūʻauhau o Kahalehau

Page 129: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

1He mau piʻo. “brother and sister, piʻo” - Ka Puke A Kalākaua2 “Kohalawai w and Kiliiohiohi w” ʻaʻole ʻike inā he mau inoa a i ʻole he mau wāhine ʻokoʻa kēia.3 “5th wife” - Ka Puke A Kalākaua4 “2nd wife” 5 “1st wife”

Page 130: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

16

PAUKU 2. E lilo keia i Kanawai mai kona la e aponoia ai. Aponoia i keia la Eiwa o Augate, JU. H. 1880. •

KAL~~KAUA R.

J\IOK UN A V 1 I. HE KANAWAI

E HOO:M:A.OPOPO ANA I KE KUAUHAU O NA ALII O HAWAII NEI.

No KA l\IEA; mt hoakaJm ia ma ka Paulm 22 o ke Kurnukana­,vai o ke koho ia ana o lrn 1Ioi o keia ,\ upuni mailoko mai no ia o na Hanauna Alii,

A. ::-.o KA nIEA ; i keia wa na rnaopopo ole na Ohnna Alii e hiki ai ke hoomaopopoia ia haawina o ke Kmnulrnnawai, a he mea: rnaikai o Im hoomaopopo mm ia man loina pilipaa o ke Aupuni, a me na moolelo o na Alii a me mt J\Ioi o ka wa kahiko a hiki i keia wa, a he kmnu no hoi e alakai nui ai i ka Moi i ke koho ana i na 'Lii o ka Ahaolelo ; nolaila,

E lwolwloict e 7.-a 1J[oi a me l.·11, Ihle Ahoole1o o fo l-E1w11ti Pae A,ina ,i al.:oukoa ilol.·o ob Ahuolclo Ifon J{r11u11v1li o k!i An­puni:

P ,WKU 1. Na ka :i\Ioi no iloko o koua Aha Kuhina e koho i kanaka a mau kanaka knpono nana e hoiliili a lawe mai mai­loko mai o na, Bnke Knanhan, a me ka ike o lrn poe kahiko i na rnoolelo a me rn.t lmauhau o na Alii o Hawnii nei, a e pai ia i Buke me lrn J\Ioolelo o Im hmia amt oia Papa a e kapa ia ua Papa 'la o ka '' Papa Knaulum Alii o Hawaii" e noho ana no ka rnanawa hana.

P AUKU 2. E aeia. no ke K uhina Kalaiaina e ukn aku no na lilo o ua papa 'la i rnt dala aole e oi alm mauuut o na dab elua no ka la o ke kanaka hoolrnhi, a me na lilo e ae o na Papa 'la, aole e oi alm rnamua o ka Elua Tam,anj dab, no ke Imai amt i na bnke, ke kaahele ana, na pepa, pm1i, inilrn_, · bnke a pela akn, no ka lrnli ana i na rnea kahiko i nalowale i lmna ia ma na lua­huna, a me ka hoomaopopo mm i na lua-hnna kahiko o na Alii

Page 131: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

17

i ka wa kahiko, kahi e·waiho la ko lakou mau iwi; mailoko ae o na dala i hoomaopopo ole ia maloko o ka Bila Haawina.

PAUKU 3. Na ua Papa 'la e hoonohonoho i mau Rula no ka pono o ko lakou Papa a me ka lakou hana, a e waiho aku i ka hoaponoia ana oia mau Rula imua o ka Moi iloko o kona Aha Kuhina, mamua o ka hoomaka ana o ka lakou hana.

P .A.UKU 4. E lilo keia i Kanawai mai kona la e aponoia ai. Aponoia i keia la Eiwa o Augate, M. H. 1880.

KALAKAUA R.

l\IOKUN A VIII.

HE KANAWAI

E PILI ANA I NA HALE HOLOI LOLE.

No KA MEA, no ka mahuahua ana o na hale holoi lolo maloko o na palena o ke Kulanakauhale o Honolulu, he mea ia e !aha. ai na mai;

A NO KA MEA, he mea pono e hoihoi ia na hale holoi lole a pau malalo o ka hooponopono ana a me ke kiai ana o ka Papa Ola; nolaila,

E hoolwloia e ka lJfoi a me ka Hale Aliaolelo o ko Hawaii Pae

.Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo Kau Kanawai o ke .Aupuni :

PAUKU 1. Ua ku no i ke Kanawai, a ma keia ua haawiia ka mana i ke Kuhina Kalaiaina e kauoha e kukulu ia ma kapa o ke kahawai i kapa ia "Ke Kahawai o Makaho" ma ka aina i kapa ia o "Kaliukai,'' he mau hale holoi lole nui kupcmo, a e hoolimalima aku ia mau Hale i ka poe e noi mai ana, ma ka. uku hoolimalima a ma na hooponopono e ae a ua Kuhina 'la i manao ai he kupono.

P AUKU 2. Mahope iho o ke kukulu ia ana o na mau hale holoi la, e waiho ia malalo o ka mana a me b hoopouopono ana o ka Papa Ola.

3

Page 132: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA

67

MOKUNA XL.

OLELO HOOHOLO KANAWAI.

No KE KoKUA ANA r KA "PAPA KuAUHAU o NA A1rr."

No KA MEA, aole hoi he Haawina i hooholo ia no ka uku ana i na lilo o ka Papa Kuauhau o na Alii o Hawaii nei1 e like me ia i bana ia make Kanawai e hoololi ana i ka Pauku 2 o ka Mokuna 7 o ke Kanawai o ka 1880 i apono ia ma ka la 3 o Augate o 1882 ; nolaila,

E hooholoia e ka Moi a me ka Hale A.haolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo Kau Kanawai o ke Aupuni.

Ma keia e hoomana ia ke Kuhina Waiwai a ke hoomana. ia aku nei e uku aku i na da.Ia mai loko ae o na dala o ka W aihona Dala o ke Aupuni ma o ke kikoo ana a ke Kuhina Kalaiaina ma ke kikoo a ka Peresidena i na dala i manao ia ai e kikoo i kela a me keia manawa iloko o keia man maka­hiki elna i na dala aole e oi aku mamua o ka Umi Tausani ($10,000).

Aponoia i keia la 7 o Augate, M. H. 1882 ..

KALAKAUA. REX.

Page 133: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 134: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 135: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 136: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 137: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 138: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 139: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 140: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 141: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 142: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 143: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 144: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 145: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 146: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 147: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 148: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA
Page 149: KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA HE MŌʻĪdspace.lib.hawaii.edu/bitstream/10790/3535/Kailihou_hilo.hawaii_14… · KA PAPA KŪʻAUHAU ALIʻI MA KA WĀ O KALĀKAUA