DEPARTMENT OF WESTERN HISTORY Prof. P.K. Srivastava Date : 16/04/2013 Faculty of Arts Lucknow University Lucknow -226007

izekf.kr fd;k tkrk gS fd Jh ujsUnz “kqDy us ik”pkR; bfrgkl foHkkx esa

MkDVj vkWQ fQykslksQh dh mikf/k gsrq viuk “kks/k izcU/k ^^fczfV”k dkyhu mRrj

izns”k esa izfrcfU/kr lkfgR; dk ,d bfrgklijd v/;;u ¼1858&1947½** esjs

“kks/k funsZ”ku esas iwjk fd;k gSA ;g “kks/k izcU/k “kks/kdrkZ dh ekSfyd dfr gS rFkk

dgha vU;= izLrqr ugha fd;k x;k gSA

(Prof. P.K. Srivastava)

Supervisor

LkeiZ.k

izkr% Lej.kh;

xq#tu o`an

,oa

ekrk firk dks lknj

fo"k; lwph

¼1½ fo’k; izos”k

d&vfHkO;fDr dh Lora=rk o izfrcfU/kr lkfgR; % ,d iqujkoyksdu

[k& iwoZ vkSifuosf”kd Hkkjr esa vfHkO;fDr dh Lora=rk ij izfrcU/k

¼2½ izsl vkSj lkfgR; dk fofu;eu ,oa izkjafHkd vkSifuosf”kd

fu;a=.k¼1858&1896bZ-½

¼3½ lSU; jk’Vªokn] lR;kxzg vkSj izfrcU/k dh vkSifuosf”kd jktuhfr ¼1897&1922bZ-½

¼4½ fgald&vfgald jk’Vªoknh n”kZu] lk/ku o vkSifuosf”kd izfrcU/k ¼1922&1935bZ-½

¼5½ lkEiznkf;drk] lkE;okn] f}rh; fo”o ;q)] Hkkjr NksM+ks vkUnksyu o

vfHkO;fDr dh Lora=rk ij izfrcU/k] ¼1936&1947Ã-½

¼6½ milagkj

¼7½ ifjf”k’V &1 bafM;k vkfQl fjdkMZ~l ,.M ykbczsjh yUnu ,oa fczfV”k laxzgky;

yUnu dh ekax ij] la;qDr izkUr ljdkj }kjk] bu laLFkkvksa dks Hksts

tkus ds fy;s rS;kj dh x;h Hkkjrh; izsl vf/kfu;e 1910 ds vUrxZr

izfrcfU/kr lkfgR; dh lwph

ifjf”k’V&2 o’kZ 1917 ls 1919 bZ- ds e/; lekpkj i= ;k izslksa dh& ¼d½ tekur

jkf”k tCr dj ysus vFkok ¼[k½ buls tekur jkf”k ekaxus ;k ubZ]

tekur jkf”k c<+k nsus ls] bu ij iM+us okyk izHkko

ifjf”k’V&3 Hkkjr izsl vf/kfu;e 1910 ds vuqPNsn 12 ¼i½ ds varxZr la;qDr

izkUr }kjk izfrcfU/kr ckº;ns”kh; lkfgR;

ifjf”k’V&4 la;qDr izkUr }kjk bEihfj;y iqLrdky; dydRrk dks izsf’kr] izsl

vf/kfu;e 1910 ,ao n.M izfØ;k lafgrk ds vuqPNsn 99 , ds vUrxZr

izfrcfU/kr lkfgR;

ifjf”k’V&5¼i½ dE;qfuLV b.Vjus”kuy }kjk tkjh izdk”kuksa ,oa lekpkj i=ksa dh

lwph] ftUgsa ^lh dLVe ,DV 1878 dh /kkjk 19^ ds vUrxZr la;qDr

izkUr lfgr Hkkjr esa izlkfjr gksus ls jksdk x;kA

ifjf”k’V&5¼ii½ dE;qfuLV b.Vjus”kuy vFkok lEc) laLFkkvksa }kjk tkjh izdk”kuksa

,oa lekpkj i=ksa dh lwph ftUgsa ^lh dLVe ,DV 1878 dh /kkjk 19

ds vUrxZr la;qDr izkUr lfgr Hkkjr esa izlkfjr gksus ls jksdk x;kA

ifjf”k’V&6¼i½ la;qDr izkUr ds izsl ftu ij v/;kns”k 1930 ¼1930 dk II½ ds vUrxZr

dk;Zokgh dh xbZA

ifjf”k’V&6¼ii½ la;qDr izkUr ds lekpkj i= ftUk ij izsl v/;kns”k 1930 ¼1930 dk II ½ ds vUrxZr dk;Zokgh dh xbZZ

ifjf”k’V&7 vuvkWFkjkbTM U;wt “khV ,.M U;wtisij vkZfMZusUl] 1930 ¼1930 dk

VII ,oa 1930 ds X) ds vUrxZr dh xbZ dk;Zokgh dh fjiksVZ ifjf”k’V&8 Hkkjrh; izsl ¼fo”ks’kkf/kdkj½ ,DV] 1931 bZ-

ifjf”k’V&9 cVqds”oj nRr dk izfrcfU/kr fp= ,oa vf/klwpuk

ifjf”k’V&10 izdk”ku] tks Hkkjrh; izsl vf/kfu;e] 1910 ,oa blds fujlu ds i”pkr fØfeuy izkslhtj dksM dh /kkjk 99 , ds vUrxZr izfrcfU/kr fd;s x;sA

¼8½ lanHkZ xzUFk

¼9½ izdkf”kr “kks/k i=

1& j.k fuea=.k* Hkkjrh; jk’Vªh; dkaxsszl dk ,d izfrcfU/kr ipkZ

2& if=dk lq/kk ij izfrcU/k ¼y[kuÅ 1931 bZ-½

¼10½ dfrRo

d`rKrk Kkiu

thou ds ,d dfBu eksM+ ij tc eSa vfLrRo ds ladV ls tw> jgk Fkk] rHkh esjh

eqykdkr ns”k ds yC/k izfr’B bfrgkl fon~ ,oa ik”pkR; bfrgkl foHkkx y[kuÅ

fo”ofo|ky; y[kuÅ ds iwoZ foHkkxk/;{k izksQslj ¼MkW-½ izeksn dqekj th ls gqbZA mudh Li’V

fopkj/kkjk vkSj ltukRed “kks/k ds izfr xEHkhjrk us eq>s Hkhrj rd izHkkfor fd;k FkkA ,d

fnu] cM+s gh lges Loj esa eSaus muls muds funsZ”ku esa “kks/k dk;Z dh bPNk izxV dh] vkSj

mudh gka us esjs thou dks ,d ubZ fn”kk ns nhA eSa ;g dgus esa rfud Hkh ladksp ugah

d:axk fd] ewyr% foKku dk fo|kFkhZ gksus ds dkj.k esjk bfrgkl fo’k;d Kku vc rd

Lok/;k; ls gh vk ik;k FkkA ;g esjk nqHkkZX; Fkk fd] vke dyk oxZ ds fo|kFkhZ dks ftl

izdkj xq: ds lehi jg dj bfrgkl vkSj bfrgkl n”kZu ckjhfd;ka le>us dk volj

feyrk gS] oSlk vc rd eq>s ugha izkIr gks ik;k FkkA fdUrq eSa Lo;a dks lkSHkkX;”kkyh le>rk

gwa fd eq>s izks- izeksn dqekj ds lkfu/; esa jg dj bfrgkl n”kZu vkSj “kks/k izfof/k dk

v/;;u ,oa “kks/k dk;Z djus dk lqvolj izkIr gqvkA

izLrqr “kks/k izcU/k dk fo’k; iznku djus dk Hkh leLr Js; esjs xq# izks- izeksn dqekj

dks gh tkrk gSA ^izfrcfU/kr lkfgR;* ,d ,slk fo’k; gS] tks u dsoy esjh bfrgkl vkSj

lkfgR; esa #fp dks rq’V djrk Fkk cfYd “kks/k dh nf’V ls Hkh vuNqvk FkkA fo’k; nsrs le;

tc xq#nso us crk;k fd] dHkh og Lo;a bl fo’k; ij dk;Z djuk pkgrs Fks] rc esjs eu

efLr’d ij ftEesnkjh dh ,d vkSj ijr p<+ xbZ FkhA lR; ;g gSS fd] mUgksaus] thou Hkj

blds fofHkUu igyqvksa] ij “kks/k dj ldwa u dsoy ,slk fo’k; eq>s fn;k cfYd “kks/k izcU/k

gsrq vius cgqewY; {k.kksa esa <+sj lkjk le; fudky dj eq>s fn;kA bu lcds fy;s eSa vius

xq#nso dks vktUe _.kh jgwaxkA

eSa bl “kks/k izcU/k ds fy, ik”pkR; foHkkx dh v/;{k izks- uhuk MsfoM ,oa

vU; izksQsljksa ds izfr drKrk O;Dr djuk pkgrk gwa ftudk le;&le; ij eq>s lg;ksx

,ao ekxZn”kZu feyrk jgkA

izksQslj izeksn dqekj ds vfrfjDr nks vU; f”k{kdksa dh Hkh esjs O;fDrRo

fuekZ.k esa vge~ Hkwfedk jgh gSA Mk- cts”k] ¼jhMj] fgUnh foHkkx] fo|kUr fgUnw ih-th-dkyst

y[kuŽ ftudk ckSf)d] vk/;kfRed lEcy lnSo esjs lkFk jgk rFkk d{kk ikap rd eq>s

bfrgkl i<+kus okys esjs vkpk;Z Jh jktsUnz izlkn th] ftudh #fpiw.kZ v/;kiu “kSyh us eq>s

lnSo bfrgkl fo’k; ls tqM+s jgus ds fy;s izsfjr fd;k] eSa bu nksuksas gh v/;kidksa dk ân; ls

vkHkkjh gw¡A buds vfrfjDr fo|kUr fgUnw ih-th- dkyst] y[kuÅ ds bfrgkl foHkkx ds

v/;{k Mk- iadt dqekj dk esjs thou esa fo”ks’k LFkku gSA dHkh lkFkh dHkh ekxZn”kZd ds :Ik

esa ladV dh gj ?kM+h esa oks esjs lkFk jgsA bu lcds fy;s eSa mudk vkthou drK jgwaxkA

eSa vius bl “kks/k izcU/k gsrq jk’Vªh; vfHkys[kkxkj ubZ fnYyh] usg: Lekjd laxzgky;

,oa iqLrdky;] ubZ fnYyh] Hkkjrh; bfrgkl vuqla/kku ifj’kn] ubZ fnYyh] jktdh;

vfHkys[kkxkj] y[kuÅ] 'kghn Lekjd ,oa Lok/khurk laxzke “kks/k dsUnz y[kuÅ] VSxksj

iqLrdky;] y[kuÅ fo”ofo|ky; y[kuÅ rFkk vU; vfHkys[kkxkjksa ,oa iqLrdky;ksa ds

vf/kdkfj;ksa ,oa deZpkfj;ksa dk _.kh gwa ftudh lgk;rk ls eSa vius “kks/k fo’k;d lkexzh

rd vklkuh ls igaqp ldkA

eSa Hkkjrh; bfrgkl vuqla/kku ifj’kn] ubZ fnYyh dk blfy;s Hkh drK gwa ftUgksaus

eq>s bl “kks/k dk;Z gsrq ^dfu’B v/;srk ofRr* iznku dj vkfFkZd lEcy iznku fd;kA

eSa vius ekrk&firk] HkkbZ&cgu] iRuh oh.kk vkSj iq= Lojkt] ifjokj ds vU; lnL;ksa

,oa vt; feJ tSls fe=ksa dk vktUe _.kh jgwaxk tks cgqr lgu”khyrk ls esjs vlg;ksx]

vkSj vuqifLFkfr dks lgrs gq, eq>s yxkrkj mPp Lrjh; “kks/k dk;Z djus dh izsj.kk nsrs jgsA

vUr esa eSa “kks/k izcU/k Vkbfiax gsrq ,drk bUQ¨Vsd] ,oa Ikk”pkR; bfrgkl

foHkkx ds Jh vfer th vkSj y[kuÅ fo”ofo|ky; ds lHkh vf/kdkfj;ksa ,oa deZpkfj;ksa dk

Hkh vkHkkj O;Dr djuk pkgrk gwa ftUgksaus “kks/k dk;Z iw.kZ djus gsrq gj dne ij esjk lg;ksx

fd;kA

LFkku % y[kuÅ

fnukad% 16-04-2013 ujsUnz “kqDy

IkzLrkouk

18oha lnh ds vfUre n”kdksa esa tc ;wjksi vkSj vesfjdk] vius ukxfjdksa ds

fy;s izsl vkSj vfHkO;fä dh Lora=rk dks muds uSlfxZd vf/kdkj ds :i esa ?kks’k.kk dj jgs

Fks] Hkkjrh; izsl] Bhd bUgha n”kdksa esa ¼Hkkjr esa izsl dh LFkkiuk ds yxHkx 200 o’kksZa ds

vUrjky ds ckotwn½ izsl vkSj vfHkO;fDr dh Lora=rk dh nf’V ls vius izLFkku fcUnq ij

[kM+k FkkA ;g ckr vkSj Hkh tkuus ;ksX; gS fd] izsl vkSj vfHkO;fDr dh Lora=rk] if”peh

nqfu;k ds uxkfjdksa dks fdlh jkT; ;k laxfBr /keZ }kjk nku esa ugah feyh FkhA mls ogka ds

ukxfjdksa us jkT; vFkok laxfBr /keZ ds fo:) lSdM+ksa o’kksZ ds vuojr la?k’kZ vkSj vusd

vewY; cfynkuksa ds i”pkr~ vftZr fd;k FkkA

izsl dh Lora=rk rks fQj Hkh ,d vk/kqfud ewY; gS] fdUrq ;g fuf”pr :i ls

fopkj.kh; gS fd] vfHkO;fDr dh Lora=rk tSls uSlfxZd ewY; ds fy;s Hkh Hkkjr esa jkT;

vFkok laxfBr /keZ ds fo:) dksbZ cht D;ksa ugha iui ldkA ogha 18oha lnh ds vfUre

n”kdksa ,oa 19oha lnh ds izkjfEHkd n”kdksa esa ,slk D;k gks x;k fd] Hkkjr ds fy;s ,d u;s

ewY; ds :i esa Hkkjrh; izsl dh vksj ls vfHkO;fDr dh Lora=rk ds gsrq tn~nkstgr ds y{k.k

fn[kkbZ iM+us yxsA oLrqr% bldk lcls cM+k dkj.k bl dky esa Hkkjrh;ksa dk vaxzsth Hkk’kk

vkSj lkfgR; ds ek/;e ls ;wjksi dh ekuooknh vkSj jk’Vªoknh ewY;ksa ls ifjp; gksuk FkkA

fdUrq ftruk cM+k lR; ;g gS fd] Hkkjrh; uotkxj.k dk ewy dkj.k ;g ;wjksih; ekuooknh

vkSj jk’Vªoknh ewY; Fks] mruk gh cM+k lR; ;g Hkh gS fd] ;wjksih; lekt] fczfV”k

vkSifuosf”kd iz”kklu ftldk vax Fkk] Hkkjr esa] bUgha ewY;ksa dks vius vkSifuosf”kd fgrksa ds

pyrs vxys yxHkx Ms<+ lkS o’kksZa rd dqpyrk jgkA

1898 bZ- esa tc fryd ij dsljh esa izdkf”kr ys[kksa ds fy;s jktnzksg dk vkjksi

yxk;k x;k rc mlds fo:) ns”k Hkj ds izslksa us vkokt cqyUn dhA laHkor% ;gh og fcUnq

Fkk tc Hkkjrh; izsl dh vfHkO;fDr dh Lora=rk dk la?k’kZ] Hkkjr dh Lora=rk ds la?k’kZ ls

lh/ks r©j ij tqM+ x;k FkkA ;gh ugha] blds lkFk gh Hkkjrh; izsl] tks ljdkj ds i{k vkSj

foi{k ds nks [kseksa esa igys gh eksVs rkSj ij foHkkftr gks pqdk Fkk mlds chp dh nwjh

yxkrkj xgjh] vkSj xgjh gksrh pyh xbZA tkfgj gS] fczfV”k vkSifuosf”kd iz”kklu tks izsl

dh {kerk ls Hkyh Hkkafr ifjfpr Fkk] vius fojks/k ds fy;s ljdkj fojks/kh Hkkjrh; izslksasa dks

[kqyh NwV ugha ns ldrk FkkA vkSifuosf”kd iz”kklu us jktnzksg iw.kZ lkfgR; vkSj izsl dks

dqpyus ds fy;s gj lEHko iz;kl fd;sA laikndkas ij vfHk;ksxksa dh la[;k c<+kbZ xbZ]

vFkZn.M vkSj mUgs ns”k fudkyk fn;k x;k] izslksa vkSj lekpkj i=ksa dh tekursa tCr dj yh

xbZ] izsl vkSj mlls izdkf”kr gksus okyk izR;sd izdkj ds jktnzksg lkfgR; dh tCrh dh xbZ

fdUrq vkSifuosf”kd iz”kklu blesa lQyrk u izkIr dj ldkA

Hkkjrh; Lora=rk vkUnksyu dks le>us ds fy;s Hkkjrh; izslksa ls izdkf”kr fczfV”k

vkSifuosf”kd iz”kklu }kjk izfrcfU/kr lkfgR; dk v/;;u o fo”yss’k.k ledkyhu vke

tuekul ds fopkjksa dks tkuus] le>us dh ubZ nf’V nsrk gSA Hkkjrh; Lora=rk vkUnksyu ds

ifjizs{; esa izfrcfU/kr lkfgR; dh nf’V ls laHkor% igyk “kks/k ijd v/;;u 1976 esa ,u-

xsjkYM cSfj;j }kjk mudh iqLrd] cSUM dUVªksoflZ;y fyVªspj ,.M iksfyfVdy dUVªksy bu

fczfV”k bf.M;k ¼1907&1947½ ds :i esa fd;k x;kA cSfj;j dh ;g iqLrd tgka ,d vksj iwjs

Hkkjrh; iszl vkSj izfrcfU/kr lkfgfR;d ifjn”; dks ysdj 1907 ls 1947 ds chp iz”kklfud

fu.kZ;ksa dh tn~nkstgr dks :c: djkrh gqbZ] ,d foLrr /kjkry ij [kqyrs gq, vius lkFk

fookfnr lkfgR; dks Hkh lesVrh pyrh gS] lkFk gh iqLrd ds vUr esa Hkkjr esa izfrcfU/kr

lkfgR; dh ,d cM+h lwph Hkh miyC/k djkrh gSA

,u- xsjkYM cSfj;j dk dk;Z ;gha ij ugha #drk gSa mUgksaus ^lkmFk ,f”k;k

ekbØkfQYe izkstsDV* ds vUrxZr] Hkkjrh; izfrcfU/kr lkfgR; dh 16 ekbØksfQYe jhy cukbZa

tks f”kdkxks fo”ofo|ky; esa lqjf{kr gSA Hkkjrh; izfrcfU/kr lkfgR; dh lwph fuekZ.k dk

nwljk egRoiw.kZ dk;Z xzkge “kkW rFkk eSjh ykW;M us fd;k] tks 1985 bZ- esa ifCyds”ku

izkWLØkbCM ckbZ n xouZesUV vkWQ bafM;k % , dSVsykWx vkQ n dysD”ku bu n bf.M;k

vkfQl ykbczsjh] ds :i es aizdkf”kr gqvkA xzkge “kkW ,oa eSjh ykW;M us blds ek/;e ls

bafM;k vkfQl fjdkMZ~l ,.M ykbczsjh yUnu esa mifLFkr izfrcfU/kr lkfgR; dh lwph izLrqr

dh gSA fdlh Hkkjrh; “kks/kkFkhZ }kjk jktnzksg iw.kZ lkfgR; ij laHkor% izFke egRoiw.kZ dk;Z

^lsMhf”k;l fyVªspj bu iatkc* ds :i esa 1988 esa izks- xsank flag ds laikndRo esa nsfoUnj

dqekj oekZ rFkk izse c[“kh”k flag us ^iatkc ds Lora=rk bfrgkl ds Øe esa [k.M V ds

vUrxZr fd;k FkkA bl chp 1982] 1984 rFkk 1985 esa jk’Vªh; vfHkys[kkxkj ubZ fnYyh us

^iSfVª;kfVd jkbfVaXl% cSUM ckbZ jkt^ rFkk ^ns”k HkfDr ds xhr % fczfV”k jkt }kjk izfrcfU/kr

lkfgR; ls ] rFkk blh dk vuqlj.k djrs gq, jktdh; vfHkys[kkxkj mRrj izns”k us Hkh 1987

bZ- eas jktdh; vfHkys[kkxkj mRrj izns”k eas lajf{kr izfrcfU/kr lkfgR; ls xhr o dfork;sa

pqudj izdkf”kr dhaA blh izdkj 1999 bZ- esa #Lre jk; us izfrcfU/kr lkfgR; ls dqN

dgkfu;ka pqu dj] ^izfrcfU/kr fgUnh lkfgR;* ds “kh’kZd ls izdkf”kr fd;kA fdUrq bu iqLrdksa

esa fo”ys’k.k dk vHkko gSA 21oha lnh ds gky ds dqN o’kksZ esa izfrcfU/kr lkfgR; ds izfr

”kks/kdrkZvksa dh #fp c<+h gSA 2002 bZ- esa isUVk flouk;Mw dh iqLrd ^izkWLØkbCM rsyqxw

fyVªspj ,.M us”kuy ewoesUV bu vkU/kzk % 1920&1947* izdkf”kr gqbZA blh izdkj Mk0 larks’k

HknkSfj;k tks orZeku esa egkRek xka/kh vUrjkZ’Vªh; fgUnh fo”ofo|ky; o/kkZ esa izksQslj gS] dh

^vaxzsth jkTk vkSj izfrcfU/kr fgUnh if=dk;sa^ iqfLrdk izdkf”kr gSA vyhx<+ eqfLye

fo”ofo|ky; esa lgk;d izksQslj MkW- glu beke us Hkh fiNys dqN o’kksZa es aizfrcfU/kr

lkfgR; ds fo’k; esa #fp iznf”kZr dh gSaA orZeku esa izks- glu ^iksLVlZ] iSEQysV~l] yhQysV~l

,.M ikWiqyj dkWfUllusl % , LVMh vkWQ izkWLØkbCM fyVªspj ^bu uknZu bf.M;k]

1985&1947* fo’k; ij fo”ofo|ky; vuqnku vk;ksx }kjk iznRr ^estj izkstsDV* iw.kZ dj jgs

gSaA ns”k ds ckgj dh “kks/kkfFkZ;ksa esa dkYVZu fo”ofo|ky; dukMk dh izks- lqds”kh dkejk Hkh

Hkkjr ds izfrcfU/kr lkfgR; ij “kks/k dk;Z dj jgh gSaA

bl izdkj ge ns[krs gSa fd] Lora=rk izkfIr ls ysdj orZeku rd fdlh “kks/kkFkhZ }kjk

fczfV”k mRrj izns”k ds izfrcfU/kr lkfgR; dk iw.kZ voxkgu ugha fd;k x;k gSA izLrqr “kks/k

izcU/k bl fjDr LFkku dks Hkjus gsrq esjk ;g fouez iz;kl gSA

izLrqr “kks/k izcU/k dks N% v/;k;ksa esa ckaVrs gq, fczfV”k mRrj izns”k ds izfrcfU/kr

lkfgR; dk bfrgklijd v/;;u izLrqr fd;k x;k gSA izFke v/;k; esa izkphu dky ls 1857

bZ- rd ;wjksih; rFkk Hkkjrh; vfHkO;fDr dh Lora=rk ds la?k’kZ ,oa lkfgR; ij izfrcU/k dh

ifjfLFkfr;ksa dks foosfpr fd;k x;k gSA “kks/k izcU/k dk f}rh; v/;k;] 1858&1896 bZ- ds

e/; fczfV”k vkSifuosf”kd iz”kklu }kjk izslksa ds fofu;eu o izkjfEHkd fu;U=.k ds iz;klksa dks

n”kkZrk gSA rrh; v/;k; tks 1897 ls 1922 bZ- rd ds dky dks fo”ysf’kr djrk gS] ewyr%

lSU;oknh vkUnksyu ls mith ifjfLFkfr;ksa] iz”kklfud fu.kZ;ksa] lkfgR; ij izfrcU/k dks

foosfpr] fo”ysf’kr djrk gSA prqFkZ v/;k;¼1922&1935½ esa xka/khoknh vkUnksyu vkSj mlls

izsfjr izfrcfU/kr lkfgR;] dE;qfuLV lkfgR;] ØkfUrdkjh lkfgR; rFkk lkEiznkf;d lkfgR;

dk fo”ys’k.k fd;k x;k gSA izLrqr “kks/k izcU/k ds iape v/;k; esa 1936 ls 1947 ds e/;

ledkyhu jktuSfrd ifjfLFfr;ksa ds ifjÁs{; esa lkfgR; ij izfrcU/k dks fo”ysf’kr fd;k x;k

gSA NBoka v/;k; milagkj gS] ftlesa “kks/k izcU/k dh izeq[k izofRr;ksa dks n”kkZrs gq,] “kks/k

izcU/k ds lEiw.kZdky dh leh{kk dh x;h gSA izLrqr “kks/k izcU/k ds ifjf”k’Vksa esa la;qDr izkUr

}kjk izfrcfU/kr lkfgR; dh vc rd izkI; lcls cM+h lwph rS;kj djuk bl “kks/k dk;Z dh

fof'k’V miyfC/k jgh gSA

LFkku % y[kuÅ 'k¨/kkFkhZ

fnukad% 16-04-2013

ujsUnz “kqDy

v/;k; ,d

fo’k; izos”k

d& vfHkO;fDr dh Lora=rk o izfrcfU/kr lkfgR; % ,d iqujkoyksdu

^^izsl dh vktknh** ,d vk/kqfud ewY; gS] D;ksafd fizfUVax izsl ds tUe ls iwoZ blds

vfLrRo dh lEHkkouk gh ugha FkhA ijUrq] vfHkO;fDr dh Lora=rk dk egRo ;wukuh lekt

dks lqdjkr ds dky ls gh Kkr jgk gSA lqdjkr ds vuqlkj bls euq’; dh ekSfydrk ls

vyx j[kk gh ugha tk ldrk gSA bu nksuksa dh vfoHkkftrk dks <<rk dk ckuk igukrs gq;s

lqdjkr tc ;g dgrk gS fd] ^^lekt ds mnkjoknh laLFkkvksa ls vfHkO;fDr dh Lora=rk dks

vyx djus dh rqyuk esa lw;Z dks czãk.M ls vyx djuk lEHkor;k vf/kd vklku gS**]1 rc

mlus ;wukuh jkT; ds ml pfj= dks Hkyh Hkkafr mtkxj dj fn;k Fkk] ftlus vius ,d

mnkjoknh nk”kZfud fuoklh dks vfHkO;fDr dh Lora=rk ds ,ot esa tgj dk I;kyk ihus ij

etcwj dj fn;k FkkA bZlk dh vusd “krkCnh igys dgk x;k lqdjkr dk ;g dFku vkSj

mlds fy;s mlds }kjk nh xbZ dher u dsoy lqdjkr ds dky rd fodflr gks pqds jkT;

ds ekSfyd pfj= dk ,d thoUr nLrkost gS] cfYd mlds mnkjoknh fuokfl;ksa esa vfHkO;fDr

dh Lora=rk ds izfr tkxr gks pqds izkdfrd vkxzg dk Hkh ,d mnkgj.k gSA

fo”o dh fofHkUu lH;rkvksa esa fujUrj jkT; vkSj mlds fuokfl;ksa rFkk “kkld vkSj

“kkflrksa ds chp bl ckr dks ysdj la?k’kZ gksrk jgk fd] dkSu lh lwpuk lekt rd tk;

vkSj dkSu lh u tk;A dHkh ;g la?k’kZ vfHkO;fDr dh Lora=rk dks lkekftd@fof/kd vk/kkj

nsrk] vFkok dHkh og jk’Vªh; fgr] lqj{kk ,oa ekuoh; ewY;ksa ds uke ij vfHkosfpr vFkok

izfrcfU/kr gks tkrkA2

oLrqr% jkT; Lo;a dks cuk;s j[kus ds iz;kl dks vius vf/kdkj ,oa drZO; dh rjg

ysrs gSa] tks vius ukxfjdksa ls ,sls bZekunkj leiZ.k dh ekax djrk gS] tgka fu’Bk ls dqN Hkh

1. tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 17½ 2. ,u-xsjkYM cSfj;j ¼1976] i0 vii½

de dkuwuu n.M dk dkj.k cu ldrk gSA bl vk/kkj ij fdlh jkT; }kjk vius ukxfjdksa

dks nh xbZ vfHkO;fDr dh Lora=rk] pkgs og fdlh Hkh izdkj ls gks] ;fn jkT; ds vfLrRo ds

fy;s [krjk mRiUUk djrk gS] rks og mls okil ysrk jgk gSA3

nwljh rjQ] euq’; dsoy jksVh [kkdj ftUnk ugha jg ldrkA fuLlansg ;g lgh gS

fd Hkkstu euq’; dk “kjhj lqn<+ djrk gS] fdUrq Kku rFkk lwpuk euq’; dks lEiw.kZ ,oa

foosdlaxr cukrs gSaA tc og vius pkjksa vksj ds okrkoj.k ds ckjs esa tkudkjh izkIr dj]

Kku c<+krk gS rks og u dsoy Lo;a ij fot; izkIr djrk gS] cfYd vius okrkoj.k ds lkFk

vuqdwfyr gksrk pyrk gSA bl izdkj Kku dh bZPNk rFkk lwpuk dh rM+i euq’; dh mruh

gh iqjkuh bPNk gS ftruk dh euq’; Lo;aA nwljs “kCnksa esa euq’; ds vUnj tkuus dh

vkuqokaf”kd bPNk gksrh gS ftldk mi;ksx og u dsoy vius O;ogkfjd thou esa izxfr ds

fy;s djrk gS] cfYd mldh ;gh bPNk lekt dh izxfr dks ubZ fn”kk nsrh gS] lkFk gh

euq’; dh xfjek dks izfr’Bk HkhA

O;fDr dh xfjek dh izfr’Bk dk fopkj laHkor% loZizFke ;qukuh nk”kZfudksa dh vksj

ls vk;kA mUgksaus ckj&ckj O;fDr }kjk loar= :i ls fopkj dj ldus vkSj viuh ckr j[k

ldus dh Lora=rk ij cy fn;kA xzhl ds fopkjd fMekslFksUl ¼384&322bZ-iw-½ us rks ;gka

rd dgk fd] ^^O;fDr;ksa ds fy;s cksyus dh Lora=rk ij izfrcU/k ls c<+dj dksbZ vkink ugha

gks ldrhAß4

fdUrq “kkld oxZ] pkgs og /keZ gks vFkok jkT;] muds vius fgr gksrs gSaA ,slk dksbZ

Hkh fopkj tks pyh vk jgh ijEijk esaa gLr{ksi djrh gks] vFkok jkT; ds orZeku Lo:i ds

fy, gkfudj fl) gks ldrh gks mls “kkld oxZ rqjUr u’V djus dk iz;kl djrk gSA

izkphu dky ls ysdj vk/kqfud dky rd vfHkO;fDr dh Lora=rk ds fy, la?k’kZ dk ,d

yEck bfrgkl jgk gSA bl la?k’kZ esa tgka foi{k us vfHkO;fDr dh Lora=rk dks nckus ds fy;s

viuh lHkh lhekvksa dks rksM+ fn;k] ;gka rd fd O;fDr;ksa dks viekfur fd;k x;k] iqLrdsa

tyk nh xbZ] O;fDr mudh iqLrdksa lfgr tyk fn;s x;s] fQj Hkh le; le; ij ,sls yksx

vkRks jgs ftUgksaus vius thou dh ijokg u djrs gq, ekuo rFkk mlds fopkjksa dh

vfHkO;fDr ,oa mldh Lora=rk ds fy, dk;Z fd;kA

jkseu lkezkT; ds lhusVj vkSj bfrgkldkj Vsfl;l ¼56&117bZ-½ ds vuqlkj lezkV

vkWxLrl ¼27 bZ-iw-&14 bZ-½ og igyk jkseu “kkld Fkk ftlus ,sls izR;sd fy[ks ;k cksys “kCn

dks nf.Mr djus dk iz;kl fd;k tks fdlh orZeku dkuwu dk fojks/kh gksA mlus yscsfu;l 3. ikWy CysU”kMZ ¼1955] i`0 111½ 4 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i0 17½

¼100&45 bZ-iw-½ ds ys[kksa dks lkoZtfud :i ls tyk Mkyus dk vkns”k fn;k FkkA5 uhjks

¼54&68bZ-½ us rks iqLrdksa] ij izfrcU/k ds vkns”k gh tkjh dj fn;s FksA bu vkns”kksa ij

Vsfl;l dk viuk er Fkk fd] bu ys[kksa dks [krjukd ekurs gq, ftruk vf/kd nsj rd

jksdk tk;sxk] yksxksa esa mldh mruh gh ekax c<+sxh vkSj yksx mls i<+saxs] fdUrq ;fn ml ij

/;ku gh u fn;k tk, rks yksx mlds izfr /khjs /khjs cs[kcj gksrs tk;saxsA6

gkykafd ,d jktuhfrK ds rkSj ij Vsfl;l dh lksp viuh txg ij Bhd Fkh vkSj

jkT; dks viuh vlqj{kk dk Hk; viuh txg ijA dkj.k fd] Hkk’k.k ds :i esa cksys x;s

fopkj mu ij rks lh/kk vlj Mkyrs gSa] tks mUgsa lh/ks lqu jgsa gksa fdUrq ckrksa ckrksa esa fopkjkssa

dk lapj.k /khjs /khjs viuk Hkko vkSj rh{.krk [kks nsrk gS] ogha fyf[kr :i esa fopkjksa dk]

ys[kd vkSj ikBd ls lh/kk laokn gksrk gSA fyf[kr iqLrdsa] u dsoy lfn;ksa rd lqjf{kr

jgrh gSa] cfYd muds fopkj vuUr dky rd yksxksa dks vkUnksfyr djrs jgrs gSaA

;g vdkj.k ugah gSa fd] 213 bZ-iw- esa phu ds ^^nqfu;k ds izFke lezkV** dgykus okys

^”kh&ºqvkax&rh** us dU¶;wf”k;l ds lw=ksa] rFkk phu ds iqjkus fopkjksa ls lEcfU/kr lHkh

iqLrdksa dks tyk fn;k FkkA7 ckn ds dky esa tc eapw lkezkT; ¼1644&1912bZ0½ us Lo;a ds

egRo dh LFkkiuk ds fy, bfrgkl ds iquysZ[ku dk dk;Z izkjEHk fd;k rks mUgksaus vc rd

fy[ks x;s leLr rFkk dfFkr xyr bfrgkl dh iqLrdksa dh ,d vkf/kdkfjd lwph cukdj

mUgsa [kRe dj fn;k( rFkk muds vuqlkj bfrgkl fy[kus ds fy;s gkeh u Hkjus okys lRrj

bfrgkldkjksa dks ekSr ds ?kkV mrkj fn;k x;kA ;gh ugha mUgksaus eapw lkezkT; ds igys ds

phuh bfrgkl esa #fp j[kus okys bfrgkldkjksa ,oa muds fo|kfFkZ;ksa dks Hkh nf.Mr fd;k rFkk

muds fj”rsnkjksa rd dh dczssa [kksn MkyhaA8

,Fksal ds izkphu x.kra=ksa esa lfg’.kqrk ds va”k vo”; fn[krs gSaA feYVu vius izfl)

fuca/k ^,jksiSftfVdk* esa mYys[k djrk gS fd] ,Fksal dk x.kra= dsoy nks izdkj ds ys[ku dks

izfrcaf/kr djrk gSA izFke&bZ”k fuank rFkk nwljk ekugkfuA bl ij Hkh n.M rHkh gksrk Fkk

tc og izdkf”kr gksrk FkkA LikVkZ ds x.kra= esa iqLrdksa dks fdlh vuqefr i= dh

vko”;drk ugha FkhA9 fdUrq iakpoha lnh rd vkrs vkrs LikVkZ ds] vfHkO;fDr dh Lora=rk

lEcU/kh bu fopkjksa esa vk;s vUrj dks lkQ ns[kk tk ldrk gS tc LikVkZ us dqN dforkvksa

ij izfrcU/k yxk;kA ,Ldkbyl ¼525&455 bZ-iw-½ rFkk ,fjLVksQsUl ¼446&386bZ-iw-½ dh

5 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i0 18½ 6 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i0 18½ 7 ikWy CysU”kMZ ¼1955] i0 29½ 8 ikWy CysU”kMZ ¼1955] i0 30½ 9 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i0 17½

jpukvksa dh /kkfEkZd vk/kkj ij vkyksspuk dj HkRlZuk dh xbZA izksVsxksjl ¼490&420 bZ-iw-½ dh

,d iqLrd tks bl okD; ds lkFk “kq: gqbZ Fkh fd] ^^tgka rd bZ”oj dk lEcU/k gS] eSa ugha

tkurk fd og gS ;k ugha**] ds dkj.k ,Fksal esa izfrcfU/kr dj fn;k x;k FkkA10

jkse ds fc”ki ds jkseu dSFkkfyd ppZ dk izeq[k gks tkus vFkok iksi dh laLFkk ds

tUe ds ckn fopkjksa ij izfrcU/k dh vxyh dM+h izkjEHk gqbZA dkWUlVsUVkbu rFkk fudS;k dh

dkmafly us ,fj;l ds ys[kksa ds fo#)] mls eR;qn.M nsus dh bPNk ls ml ij 325 vkjksi

yxk;sA ,ysDtsfUMª;k dh dkmafly us vksjsu dh iqLrdksa dks i<+uk fuf’k) dj fn;kA11

fFk;ksMksfl;u dksM ds vuqlkj ^^jktk dh >wBh fuank ¼feF;kiokn½ djus okys O;fDr

dks nf.Mr ugha fd;k tk;sxk] ;fn ,slk dsoy galh&etkd ds fy;s fd;k x;k gS rks bls

?kf.kr le>k tk;sxk] ;fn ikxyiu ds dkj.k fd;k x;k gS rks n;uh; gS] vkSj ;fn ;g

nqHkkZouk ls fd;k x;k rks mls {kek dj nsuk mfpr gksxkA**12 blds ckn Hkh lezkV us

esfufFk;Ul dh iqLrdksa dks tykus dk vkns”k fn;k FkkA 496bZ- esa iksi lsaV xsysfl;l izFke

¼492&496bZ-½ us dkmafly vkSj fc”ki dks ;g r; djus dk vf/kdkj ns fn;k fd dkSu lk

ys[ku Lohdk;Z gS vkSj dkSu lk ughaA 499bZ- esa gh izfrcfU/kr iqLrdksa dh igyh lwph tkjh

dj nh xbZ FkhA gkykafd] 800bZ- ds ckn gh iksi jktuSfrd ,oa /kkfeZd nksuksa #i ls bruk

“kfDr”kkyh gks ik;k Fkk fd iqLrdksa dks ppZ }kjk izfrcfU/kr djuk ,d vke xfrfof?k cu

ldh FkhA13

jkseu lezkV tLVhfu;u us ;wuku ls IywVksoknh nk”kZfudksa dks iwjh rjg ls fudky

ckgj fd;k rFkk ,Fksal ds fo|ky;ksa dks cUn dj fn;kA ifj.kkeLo#i] yxHkx 200 o’kksZ rd

;wukuh lkfgR; esa ,d [kkyhiu vk x;kA cksdsfl;ks dgrk gS fd]^^bVyh esa dksbZ ,slk fo|kFkhZ

ugha cpk tks ;wukuh o.kZekyk dk Kku j[krk gks ;gka rd fd ySfVu Hkk’kk Hkh fof/kd izi=ksa]

lkekU; i=kpkj ds vfrfjDr iz;ksx u gksus ds dkj.k yxkrkj {kfjr gks pqdh FkhA** okLro esa

5oha lnh ls 11oha lnh rd ;wjksi ds vU/kdkj ;qx esa lkfgR;] dyk vkSj foKku dh gkyr

erizk; gks tkus dh lhek rd igqap xbZ FkhA14

yxHkx 1179 bZ- esa ysVsju dh rhljh dkmafly us ,d vkns”k ds }kjk nf{k.kh Ýkal

ds yksxksa dks v/kehZ ?kksf’kr dj /keZ ls ckgj dj fn;kA blds ikap lky ckn gh csjksuk dh

10 ikWy CysU”kMZ ¼1955] i`0 30½ 11 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 18½ 12 jkseu lezkV fFk;ksMksll&f}rh; ¼408&450bZ-½] us jkse lkezkT; ds bZlkbZ jktkvksa ds vUrxZr] 312 bZ- ls

429 bZ- rd ds dkuwuksa ds laxzg ds fy;s 429 bZ- esa ,d vk;ksx cuk;k] ftlesa laxzghr dkuwu 438bZZ- esa ^^fFk;ksMhfl;u dksM** ds :Ik esa izdkf”kr gq;sA

13 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 18½ 14 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 19½

dkmafly us ppksZa ds fc”kiksa dks ;g vkns”k fn;k fd os vius {ks=ksa esa v/kfeZ;ksa dks [kkstsa vkSj

bl xyrh ds fy, mUgsa nf.Mr djsaA ysVsju dh pkSFkh dkmfUly us vius lHkh fc”kiksa dks

;g fo”ks’k dk;Z fn;k fd o’kZ esaa ,d ckj os vius {ks=ksa esa tk, vkSj nsa[ks fd ppZ ds fu;e

ikyu gks jgs gSa vFkok ughaA ftu ij v/kehZ gksus dk lansg gks mu ij eqdnesa pyk;s tk,A

fc”kiksa dks feys] fo/kfeZ;ksa dh [kkst ds bl fo”ks’k dk;Z us mUgsa lUnsgkLin O;fDr;ksa }kjk

fy[kh iqLrdksa dh Nkuchu ds fy;s izsfjr fd;kA

lu~ 1229 bZ- rd ;g [kkst bl Lrj rd c<+h fd VkWyksl dkmafly dks vius {ks=

esa bl dk;Z ds fy, de izf”kf{kr /kkfeZd f”k{kdksa dh vyx ls fu;qfDr djuh iM+hA iksi

xzsxjh IX ¼1227&1241bZ-½ us bl izfØ;k dks vkSj laLFkkxr :i nsrs gq, ,d /keZU;k;kf/kdj.k

cuk;k ftldk izeq[k dsoy iksi ds izfr mRrjnk;h FkkA Ýkal esa bl O;oLFkk esa vkSj lq/kkj

djrs gq, 1263 bZ- esa iksi vcZu IV ¼1261&1264 bZ-½ us /kekZf/kdj.k tujy dh fu;qfDr djrs

gq, vkns”k fn;k fd fo/kfeZ;ksa laca/kh lHkh vihysa og Lo;a lqusxkA /khjs /khjs /kekZf/kdj.k

tujy dh O;oLFkk iwjs ;wjksi esa QSy xbZA15

gkykafd] ckjgoha lnh ds izkjEHk esa f”k{kk dh fLFkfr esa dqN lq/kkj gqvkA fo|ky; ,oa

fo”ofo|ky;ksa dh LFkkiuk gqbZA n”kZu esa :fp c<+h ftlls lekt ml ccZjrk ds nyny vkSj

cs[kcjh ls Åij mBus esa lQYk gqvk tgka ls og lekIr gksus ds dxkj ij FkkA izkjfEHkd

fo|ky; eBksa ls lEcfU/kr Fks] bUgksaus “kkL=h; ,oa ySfVu “kkL=ksa dh [kkst dh rFkk mldk

vuqokn fd;kA /khjs /khjs iqLrdky;ksa esa iqLrdksa dh la[;k c<+hA dkxt dh [kkst ds ckn]

gkykafd vHkh ;s nqyZHk gh Fks] /khjs /khjs iqLrdksa dk vuqokn ,oa izfrfyfidj.k de [kpZ o

lkekU; gq,A pkSngoha lnh ds vklikl tc bVyh esa iqutkZxj.k viuh jkg idM+ jgk Fkk]

lkeUrh if”peh ;wjksi esa jktxn~nh ds nkosnkjksa vkSj NksV&cM+ss lkeUrksa ds vkil esa my>s

jgus ds dkj.k ppZ dks ,d cM+h “kfDr ds :i esa mHkjus dk ekSdk feykA16 mlus bl ekSds

dk Hkjiwj ykHk mBkrs gq, viuh iqjksfgrh “kfDr dks fo|ky;ksa rd igaqpk;kA ppZ us eglwl

fd;k fd iqLrdksa] ys[kksa ,oa f”k{kk ij fu;U=.k] mldh “kfDr dks turk o “kkldksa ij cuk;s

j[kus ds fy, vR;Ur vko”;d gSA viuh bl “kfDr dk iz;ksx ppZ us fo/kfeZ;ksa rFkk

fojksf/k;ksa dk eqag cUn djus ds fy, Hkh fd;kA

ywFkj ds /keZlq/kkj vkUnksyu ds iwoZ gh ;g lkekU; fl)kUr dh rjg LFkkfir gks

pqdk Fkk fd] ppZ }kjk vkifRrtud ?kksf’kr dh xbZ iqLrdsa ;qjksi ds dSFkkfyd ljdkjksa }kjk

15 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i0 20½ 16 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 19½

nck nh tk,axhA 1480bZ- rd vf/kdrj iqLrdsas ppZ ds ikl ^lR;fu’Bk* ij lgefr gsrq vkrh

Fkhaa] ftls “kCn fn;k x;k Fkk ^bEizhesP;ksj*A

lu~ 1501bZ- esa iksi vysXts.Mj VI ¼1492&1503 bZ-½ us iqLrdksa ds vfHkospu ij ppZ

ds ,dkf/kdkj dk nkok fd;kA bl izdkj ppZ us vc rd ds leLr “kkldksa ls Hkh vf/kd

vf/kdkj vius gkFk esa ys fy;s] D;ksafd mlds ikl u dsoy fdlh O;fDr dks dksbZ dk;Z djus

ls jksdus ds vf/kdkj Fks cfYd mlds ikl O;fDr ds cksyus vkSj fy[kus ds vf/kdkj dks Hkh

Nhuus dh “kfDr FkhA

1515 bZ- esa ysVsju dh dkmafly us vkns”k tkjh fd;k fd fdlh Hkh “kgj ;k fc”ki

{ks= esa dksbZ Hkh iqLrd rc rd ugha Nisxh tc rd fd og fc”ki] vFkok mldk lg

vf/kdkjh vFkok mlds }kjk fu;qDr vf/kdkjh vFkok /kekZf/kdj.k] vkSj ;fn jkse esa gS rks iksi

;k mlds }kjk fu;qDr vf/kdkjh }kjk tkap u yh tk,A izR;sd iqLrd vfHkospd }kjk

izfrgLrk{kfjr gksuh pkfg, vU;Fkk iqLrd tyk nh tk;sxh vkSj ys[kd dks /keZ cfg’dr dj

fn;k tk;sxkA

iksi fy;ks X ¼1513&1521 bZ-½ us ywFkj ¼1483&1546 bZ-½ dh lHkh iqLrdksa dks fuf’k)

dj fn;k rFkk mu lHkh O;fDr;ksa dks ftUgksaus bu iqLrdksa dks i<+k tkfr cfg’dr dj fn;k]

lkFk gh ,sls fo/kfeZ;ksa }kjk fy[kh iqLrdksa ij izfrcU/k dk lkekU; vkns”k tkjh dj fn;k

x;kA17

1546 bZ0 esa dkmafly vkWQ VªsUV us mu lHkh /kkfeZd iqLrdksa dh fcØh ,oa j[kus ij

jksd yxk nh tks vuqeksfnr ugha FkhA 1558bZ- esa iksi ikWy IV ¼1555&1559 bZ-½ us /kekZf/kdj.k

}kjk izfrcaf/kr iqLrdksa dh lwph dk izFke laLdj.k rS;kj djok;k ftls ^^baMsDl fyczksje

izksfgfcVksje* dgk x;kA18 ;g lwph rhu Hkkxksa esa caVh FkhA blesa igys Hkkx esa mu ys[kdksa

dh lwph Fkh ftUgsa vkSj ftuds leLr ys[ku dh fuUnk dh x;h FkhA blds }kjk bjkLel dh

^^izst vkWQ QkWyh**] ftlesa] mlus rRdkyhu fo}kuksa ds ikaf.MR; ds niZ] iknfj;ksa dh

:f<+okfnrk rFkk vke yksxksa dh vKkurk o Hkksysiu dk tedj etkd mM+k;k gS]

^^dksyksfDot rFkk gS.Mcqd vkWQ n fØf”p;u ukbV**] uked iqLrdksa esa bjkLel us dSFkksfyd

/keZ dh tfVyrkvksa ds LFkku ij bZlwelhg dh mu lk/kkj.k f”k{kkvksa dks egRo iznku fd;k

gS] tks euq’; dks ,d nwljs ls izse djuk fl[kkrh gSa] ^^n dEIysUV vkWQ ihl** uked jpuk

esa mlus ;q) dh O;FkZrk o jktkvksa dh fujadq”krk ds izfr viuh vlgefr dks O;Dr fd;k

gS] ^^,ukfØfM;ku fefyVsfUVl** uked ,d vU; egRoiw.kZ iqLrd esa mlus vius fl)kUrksa] 17 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 21½ 18 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 22½

vkn”kksZ o izkFkZukvksa ds ekxZn”kZd fopkjksa dk laxzg fd;k gS] tSlh jpukvksa dks izfrcfU/kr dj

fn;k x;kA19 nwljs Hkkx esa mu fuf”pr iqLrdksa ds uke Fks ftuds izfrcfU/kr fd;k x;k FkkA

rFkk rhljs Hkkx esa mu lkekU; fu;eksa dh tkudkjh Fkh ftuds dkj.k iqLrdksa ,oa ys[kdksa

dh fuank dh xbZ FkhA buesa ls dbZ iqLrdsa ,slh Fkha tks lkS ls Hkh vf/kd o’kksZ ls i<+h tkrh

jgh FkhaA baMsDl esa 62 eqnzdksa ds Hkh uke Fks ftuds }kjk Nkih xbZ leLr iqLrdksa dks

izfrcfU/kr dj fn;k x;k] pkgs mlds ys[kd dksbZ Hkh gksaA ckn esa ,d ^lwph lHkk* dh

fu;qfDr Hkh dh x;h ftldk dk;Z le; le; ij mijksDr lwph dks la”kksf/kr djuk Fkk bl

izdkj ds yxHkx dqy 40 la”kks/ku fd;s x;sA blh lwph ds dkj.k xSyhfy;ks dh lqizfl)

jpuk ^^n Vw phQ flLVEl vkWWQ n oYMZ** dks izfrcfU/kr dj fn;k x;k rFkk ekbdy ,aftyksa

dh dykd`fr ^^n ykLV ttesUV** esa elhg ds uXu fp= dks ,d lkekU; dykdkj }kjk

dIkM+s iguk;s x;s FksA20vUr esa ;g baMsDl fo/kfeZ;ksa }kjk fy[kh xbZ lHkh iqLrdksa dks

izfrcfU/kr djrs gq, psrkouh nsrk gS fd] blds mYya?ku ij O;fDr dks /keZcfg’dj.k] lEifRr

Nhu ysus ls ysdj tyk nsus rd ds n.M izkIr gks ldrs gSaA

tyk Mkyus dh vfHkO;fDr ubZ ugha FkhA tc Hkh fdlh oDrk] fopkjd] ys[kd us

iqjkuh ijaijkvksa dk fojks/k fd;k ppZ vkSj jkT; vFkok nksuksa us feydj iqLrdksa ,oa ys[kdksa

dks] tyk Mkyus dh lhek rd nf.Mr fd;kA 13oha lnh esa U;k;kf/kdj.k us isfjl dh

lM+dksa ij ;gwnh iqLrdksa ls Hkjh pkSng xkfM+;ka tyk nhaA tykus ds i”pkr~ U;k;kf/kdj.k ds

lnL;ksa us fo/kehZ fopkjksa dks nck nsus ds fy, ,d nwljs dks c/kkbZ nhA 1497bZ- esa lsoksusjksyk

us nkarss] cksdsfl;ks] rFkk vksfoM dh iqLrdsa tyk nhaA ,d o’kZ ckn mlds fojksf/k;ksa us mls

mldh iqLrdksa lfgr tyk fn;kA ftusok esa lscsVl rFkk jkse esa ftvksMsZuks cwwzuks viuh

iqLrdksa lfgr tyk fn;k x;kA21

fojks/kh fopkj/kkjk dks eR;qn.M dh lhek rd nck nsus tSls e/;;qxhu fopkj/kkjk ds

chp iUnzgoha lnh ,sls vfo’dkj dk lk{kh cuk tks fopkjksa ds lapj.k dks dbZ xquk c<+k nsus

okyk FkkA ;g vfo’dkj Fkk eqnz.k dykA D;ksafd vHkh rd iqLrd fy[kdj ik.Mqfyfi dh

izfrfyfi rS;kj djuk ,d cM+k dk;Z gksrk Fkk tks dqN la[;k esa gh gksrh FkhA mUgsa tCr

djuk vkSj tyk dj mlds vUrxZr O;Dr fopkjksa@fo’k;ksa dks lnSo ds fy, u’V dj nsus

dh dksf”k”k ljy Fkh vkSj ppZ dh nf’V esa dke;kc Hkh] fdUrq e”khu }kjk NikbZ dh izfof/k

fdlh iqLrd dh de le; esa vf/kdkf/kd izfr;ka rS;kj dj ldrh Fkh tks brus T;knk gkFkkssa

esa igqap tkrha fd] lcdh lc izfr;ksa dh tCrh laHko ugah gks ldrh FkhA vk/kqfud dky esa 19 izeksn dqekj] ¼2004] i0 93½ 20 izeksn dqekj] ¼2004] i0 141½ 21 ikWy CysU”kMZ ¼1955] i0 31½

eqnz.k dyk vkSj Nkik [kkuksa dks ppZ vkSj jkT; us vius fy;s lcls cM+s [krjksa ds :i esa

fy;kA blhfy, fo”o esa tgka Hkh ;g dyk igaqph jkT; us bls vius laj{k.k esa ysus vFkok

fu;e vkSj dkuwuksa }kjk mldh /kkj dqUn dj djus ds Hkjld iz;kl fd;kA

eqnz.k izfof/k dk vfo’dkj loZizFke fdlus vkSj dgka fd;k] bfrgkldkjksa esa okn dk

fo’k; jgk gSA ftl izdkj gksej ds tUe LFkku ds fy, lkr “kgj nkok djrs gSa] mldh

izdkj eqnz.k ds vfo’drkZ gksus dk nkok vusd “kgjksa dk gSa] ftuesa&esUt] LVªkLcxZ] gkjse] VªsV]

,fouu] ¶ysj] dqVsucxZ vkfn izeq[k gSaA buesa lokZf/kd izfr}fUnrk gkWyS.M ds gkjse “kgj ds

^dksLVj* rFkk teZuh ds esUt ¼vFkok LVªklcxZ½ ds xqVsucxZ ds e/; gSaA fdUrq tSlk fd 1499

bZ- dk ^dyksax ØkWfudy* Hkh dgrk gS] vYVMZ MCY;w- iksykMZ ds “kCnksa esa] ^;g teZuh dk

esUt gh Fkk tgka ls ik.Mqfyfi fof/k dh egkRokdka{kh nq”eu ds :i esa igyh eqfnzr iqLrd

vk;h vkSj ;g teZu gh Fks tks eqnz.k dks iwjs ;wjksi esa ys x;sA22

tkWu xqVsucxZ ftls eqnz.k izfof/k ds vfo’dkj dk Js; fn;k tkrk gS] 1400bZ- esa

teZuh ds esUt “kgj esa iSnk gqvk FkkA og tsu¶ys”k dh isVªhf”k;u ifjokj dh xqVsucxZ “kk[kk

ls lEcfU/kr FkkA xqVsucxZ us 1430 bZ- ds igys gh esUt “kgj NksM+ fn;k vkSj LVªklcxZ

vkdj jgus yxkA ;gha ij laHkor% 1436 bZ- ds ckn ls eqnz.k laca/kh iz;ksxksa dks izkjEHk fd;kA

og 1444bZ- vFkok laHkor% 1448 bZ- rd LVªkWlcxZ esa jgk ¼xqVsucxZ us vius thou ds 1444bZ-

ls 1448bZ- rd dk thou dgka fcrk;k] irk ugha pyrk½ tgka mlus NksVs NksVs fo’k;ksa dk

eqnz.k lh[k fy;k FkkA bldk izek.k og eqfnzr ^dSys.Mj* gS tks fo)kuksa ds vuqlkj 1448 bZ-

dk gSA blds vfrfjDr ^MkWUVl* dh Ldwy iqLrd dh dqN izfr;ka ,oa teZu Hkk’kk dh ,d

dfork ^flcsysucp* ¼Sibyllenbuch½ dh ,d izfr Hkh ikbZ x;h gSA bl dfork dks vc rd

lcls iqjkuh eqfnzr izfr ekuk x;k gSA bUgha izfr;ksa ds vk/kkj ij eqnz.k dh lcls iqjkuh fof/k

dks Øe”k% MkWUVl rFkk dSysUMj izdkj esa ckaVk x;k gSA23

15oha lnh ds igys vk/ks Hkkx esa ge xqVsucxZ dks ^esUt* ds gh ,d ukxfjd tkWu

QLV ds lkFk tqM+k gqvk ikrs gSa( ftlus xqVsucxZ vkSj muds tSls vU; O;fDr;ksa dks eqnz.k

dk;Z gsrq /ku miyC/k fd;kA ftlesa ls ,d izeq[k uke ihVj “kksQj dk gS tks 1449bZ- ds

vklikl isfjl esa DydZ gqvk djrs FksA bUgksaus eqnz.k fof/k xqVsucxZ ls lh[kk vkSj ckn esa

mlesa lq/kkj Hkh fd;kA b/kj xqVsucxZ vkSj QLV esa fookn ds ckn xqVsucxZ us esUt ds gh ,d

22 vkj-,-isMh ¼1927] i`-1½ 23 vkj-,-isMh ¼1927] i`-2½

vU; ukxfjd Mk- gejh ds lkFk dk;Z fd;kA yxHkx 1467 bZ- ds vUr ;k 1468bZ- ds izkjEHk

esa xqVsucxZ dh eR;q gks xbZA24

esUt esa fizfUVax izsl ls lcls igyh ckj eqnz.k djus okyk xqVsucxZ Fkk ;k “kkWQj bl

ij fookn gS] ij ;g vo”; crk;k tk ldrk gS fd igyh Nih lkexzh D;k FkhA oLrqr% ;g

og lkexzh Fkh ftls ^36 iafDr ckbcy* ,oa ^42 iafDr dh ckbcy* rFkk ^31 iafDr baMYtsUl*

o ^30 iafDr baMYtsUl* ¼euksjatu½ dgk tkrk gSA ^36 iafDr dh ckbcy* ds iqjkus eqnz.k

^MkWUVl* rFkk dSysUMj* izdkj ds gSa tcfd baMYtsUl ds fy, iz;qDr nksuksa izdkj] ckbcy

izdkj ls NksVs rFkk lkekU; iqLrdksa ds fy, Bhd FksA 1454bZ- rFkk 1455bZ- esa lkbizl ds

jktk ds ^izkWDVj tujy* ds fy, Nius okys baMYtsUl esa Hkh ;g izdkj fn[krk gSA ;g

tkuuk jkspd gksxk fd iksi us mUgsa bl izdkj /ku dekus dh Lohdfr iznku dh ftldk

iz;ksx rqdksZ ds fo#) fd;k tkuk Fkk ftUgksaus 1453bZ- esa dqLrqarqfu;k thr yh FkhA cgjgky

14 vxLr 1457bZ- dks ^eqfnzr fnukad* okyh igyh iqLrd QLV rFkk “kkWQj ds izsl ls

fudyhA25 bl izdkj lH;rk dks eqnz.k izfof/k ds :i esa ,slk vL= fey x;k Fkk ftldh

lgk;rk ls lekt esa ifjorZudkjh fopkjksa dk lEizs’k.k rhoz xfr ls gks ldrk Fkk fdUrq

vko”;drk Fkh rks cl ifjorZudkjh fopkjksa dks fcuk Hk; ds lekt ds lEeq[k j[k ldus dh

n<+rk dh] ftlds cht cksus dk dk;Z iqutkZxj.k us fd;kA

oLrqr% ^vfHkO;fDr dh Lora=rk* ,d ,slk oDrO; gS ftlesa cksyus] fy[kus ;k LOk;a

dks fdlh Hkh izdkj ls O;Dr dj ldus dh NwV dk Hkko xqaFkk gqvk gSA izkphu dky ls ysdj

vokZphu rd blds izkfIr ds la?k’kZ dk bfrgkl cgqr yEck vkSj dbZ iM+koksa okyk gS] ftlds

chp blds lk/; vkSj lk/ku esa yxkrkj cnyko ns[kus dks feyrk gSA iqutkZxj.k ;qx esa tgka

cksyus dh Lora=rk] izkFkfed rkSj ij xzhd rFkk jkseu lkfgR;] dyk ,oa n”kZu ls lEcfU/kr

Fkk ftlus e/;dky esa vk/kqfud lH;rk dh uhao j[khA ogha /keZ lq/kkjksa ds dky esa ;g

Lora=rk ckbfcy dks Lo;a i<+us vkSj mlds vFkZ dks le>us( le>kus ls tqM+h jghA ftldks

jksdus ds ppZ ds lkjs iz;kl vlQy jgsA26

l=goha lnh esa vfHkO;fDr dh Lora=rk baXyS.M esa LVqvVZ jktkvksa ds nSoh;

vf/kdkj ds nkos ls lEcfU/kr jgkA okLro esa ;wjksi dk bfrgkl ml lrr~ iz;kl dh dgkuh

gS tgka turk ,d rjQ vius “kkldksa dh “kfDr dks de djuk pkgrh gS] ogh nwljh rjQ

“kkld turk ij viuh bPNk Fkksius dk iz;kl djrk gSA gkykafd ^turk ds “kklu dk

24 vkj-,-isMh ¼1927] i`-2½ 25 vkj-,-isMh ¼1927] i`- 3]4]5½ 26 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 22½

fopkj* ;qxksa iqjkuk gS] ftldh Nk;k ge xzhl ,oa jkseu x.kra= esa ns[k ikrs gSa] fdUrq ryokj

ij vk/kkfjr jkseu lkezkT; }kjk bldk LFkku ysus ds ckn ;g yqIrizk; gks x;kA yxkrkj

vkØe.kksa ,oa ;q)ksa ds dkj.k bl fopkj ds [k.Mgj gh cps jg x;sA ftlds vHkko esa

;qjksih; turk lfn;ksa rd rkuk”kkgh ,oa lekUrh “kklu esa thus dks etcwj jghA27

;g baXyS.M esa Fkk tc rsjgoha lnh esa igyh ckj turk us O;fDrxr Lora=rk ds

iz;kl izkjEHk fd;sA turk ds bu] iz;klksa dks jktk tkWu f}rh; rFkk gsujh&rrh; tSls

[kjkc “kklu okys “kkldksa ds le; esa vkSj cy feykA turk dh vlarqf’V vkSj la?k’kZ ds

izfrQy esa turk dks fuEufyf[kr vR;Ur egRoiw.kZ Hkw fpUg izkIr gq,A

1& vius fy,] ns”k ds yksxksa dks izfrfuf/k lHkk ds xBu dk vf/kdkjA

2& jktk ds eaf=;ksa dk mRrjnkf;Ro jktk ds izfr u gksdj laln ds izfr gksukA28

oLrqr% O;fDrxr vf/kdkjksa dh “kq#vkr 1215 bZ- ds ml eSXukdkVkZ ls ekuh tkrh gS

tks baXyS.M ds lezkV tkWu II ¼1199&1216bZ-½ ds dky esa baXyS.M dh turk dks izkIr gqvkA

bl eSXukdkVkZ esa O;fDrxr vf/kdkjksa ls lEcfU/kr nks vuqPNsn Øe”k% 39 vkSj 40 vR;Ur

egRoiw.kZ gSaA tgka vuqPNsn 39 fdlh Hkh O;fDr dks twjh ds le{k vfHk;ksx lkfcr fd;s fcuk

dkjkxkj esa cUn djus dks fu:) djrk gS ogha vuqPNsn 40 lHkh dh dkuwu ds le{k

lekurk dh ?kks’k.kk djrk gSA29

baXyS.M dks viuh vfHkO;fDr dh Lora=rk] vius yksdra= ,oa lafo/kku ds fodkl ds

lg mRikn ds :i esa izkIr gqvk] tks fd ekuo lH;rk ds fy, ml ns”k dk cgqr cM+k

;ksxnku Hkh cu x;kA ;g ,d lrr vkSj fodkl”khy izfØ;k FkhA gsujh v’Ve us

¼1509&1547bZ-½ esa tc ppZ ds vf/kdkjksa ij jksd yxkbZ rc mlus eqnz.k ds jktuSfrd egRo

dks eglwl fd;k vkSj ,d i= tkjh djrs gq, mlus iqLrdksa ,oa mlds foØ; ij jktk dk

vf/kdkj lqfuf”pr fd;kA30

gkykafd lkezkKh esjh V~;wMj ¼1503&1558 bZ-½ dh fLFkfr gsujh v’Ve ls detksj jgh

fQj Hkh eqnz.k ds dk;Z dk vf/kdkj dsoy ^LVs”kulZ dEiuh* dks Fkk] ftls 1557 bZ- esaa ,d

“kkgh vf/kdkj i= }kjk LFkkfir fd;k x;k FkkA bl dEiuh esa 97 lnL; Fks vkSj dsoy bUgsa

gh izsl LFkkiuk o lapkyu dk vf/kdkj FkkA buds dk;ksZ dh ns[kjs[k ^dksVZ vkQ LVkj pSEcj*

djrk FkkA blds vf/kdkj iwjh rjg ifjHkkf’kr u gkssus ds dkj.k dkQh foLrr gks tkrs FksA

27 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 9½ 28 okuZj] ekfVZu] E;ksj ¼1960] i0 128½ 29 ogh ¼1960] i- 145] 146½ 30 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 27½

blds U;k;k/kh”k jktk dh lkekU; dkmafly ds U;k;k/kh”k esa ls jktk ds izklkni;ZUr cuk;s

tkrs FksA jktk dh mifLFkfr esa ;s yksx dsoy lykgdkj dh Hwkfedk esa gksrsA bl U;k;ky;

dk iz;ksx V~;wMj ,oa LVqvVZ nksuksa gh jktoa”kks* ds “kkldksa us jktnzksg ,oa ekugkfu ds ekeyksa

esa vius rkuk”kkgh “kfDr;ksa dh izfriwfrZ ds fy, fd;kA31

1559 bZ- esa] ,fytkcsFk ¼1558&1603bZ-½ ds jkuh cuus ds ckn ,d ^laizHkq vf/kfu;e*

ikfjr fd;k x;k ftlds vuqlkj izR;sd vf/kdkjh dks jkt”kkgh dh loksZPprk esa vkLFkk dh

“kiFk ysuh gksrh FkhA og fdlh iksi] fons”kh jktk ;k muds vk/;kfRed loksZPprk ij vkLFkk

ugha O;Dr dj ldrk FkkA bl O;oLFkk dh ns[kjs[k ds fy;s dfe”uj fu;qDr fd;s x;sA bls

lfEefyr :i ls ^^dksVZ vkQ gkbZ deh”ku** dgk x;kA blds vf/kdkj vkSj drZO; ^LVkj

pSEcj* dh gh Hkkafr lokZxa izofRr ds FksA

,fytkcsFk ds dky esa gkykafd eqnz.k dh NwV nh xbZ fdUrq dsoy ogh iqLrdsa eqfnzr

gks ldrh Fkha ftUgsa igys ^^ns[kk vkSj vuqeksfnr** fdk; x;k gksA eqnzdksa dh la[;k dks 20

rd lhfer fd;k x;k rFkk mUgsa Hkh eqnz.k dk vf/kdkj jkuh dh bPNk ij gh fuHkZj FkkA

blh chp LVkj pSEcj us ,d vkns”k tkjh djrs gq, O;oLFkk nh fd] vc dksbZ Hkh iqLrd

yanu] vkWDlQksMZ] ;k dSfEczt ls gh NisxhA ,d vU; vkns”k tkjh djrs gq, mlus O;oLFkk

nh fd] ;fn dksbZ ,slh iqLrd ;k ipkZ Nirk gS tks baXyS.M ds fdlh Hkh vf/kfu;e] jktkKk]

vkns”k ;k mlds fufgrkFkksZ dk fojks/k djrk gS rks mls dM+s n.M Hkksxus gksaxs32A yUnu ds

lHkh eqnz.kky;] lIrkg esa jktk”kkgh dk;ZdrkZvksa }kjk tkapk tkrk vkSj ;fn dksbZ ,slh

fyf[kr@eqfnzr lkexzh feyrh tks jktk ;k mldh fdlh vkKk dk mYya?ku djrh gks rks

mls lkoZtfud rkSj ij tyk fn;k tkrkA;g ml fopkj dks oSls gh ekjuk Fkk tSls foznksg

ds fy, fdlh fojks/kh O;fDr dksA33

blds ckotwn fojks/kh oDrO; okys ys[k :ds ughaA ^mMky* uked ,d ifo=rkoknh

iknjh dks mldh iqLrd ^fMekWUlVªs”ku vkWQ fMflfIyu* ds fy, jktkijk/k dk vfHk;ksxh

cuk;k x;kA bl iqLrd esa ^mMky* us fc”kiksa dh “kfDr dk fojks/k fd;k FkkA blds ckotwn

fd bl iqLrd esa lkezkKh ds fo#) dqN ugha dgk x;k Fkk fQj Hkh vfHkfu.kkZ;dksa ¼T;wjh ds

lnL;ksa½ us O;oLFkk nsrs gq, dgk fd] pawfd lHkh fc”ki ,d ,d izdkj ls egkjkuh ds

jktuSfrd vax dh rjg gSa blfy, muij vk{ksi izdkjkUrj ls jkuh ij vk{ksi gSA lkFk gh]

blds ckotwn fd] T;wjh ds ikl bl ckr ds izek.k ugha Fks fd bl iqLrd dks ^mMky* us

31 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 28½ 32 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 30½ 33 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 30]31½

fy[kk Hkh Fkk ;k ugha] D;ksafd ^mMky* us ,slh “kiFk [kkus ls budkj dj fn;k Fkk fd mlus

;g iqLrd ugha fy[kh mls bldk ys[kd vkSj vijk/kh ?kksf’kr dj eR;qn.M fn;k x;kA canh

xg esa eR;qnaM ds igys gh mMky dh eR;q gks xbZA34

1586 bZ- esa LVkj pSEcj us izslksa ds lapkyu gsrq] ;g dgrs gq, fd] iqLrdksa ds eqnz.k

o foØ; ds lEcU/k esa orZeku fu;e vi;kZIr gS( ,d u;k vkns”k tkjh fd;k x;kA blds

vuqlkj izR;sd eqnzd dh viuh izsl ^LVs”kulZ dEiuh* ls lR;kfir djkuh gksrh FkhA blds

vfrfjDr vkns”k tkjh gksus ds N% ekg ckn dksbZ Hkh O;fDr] yUnu ;k nksuksa fo”ofo|ky;ksa]

vkDlQksM± ,oa dSfEczt ds ckgj dqN Hkh izdkf”kr ugha dj ldrk Fkk tc rd fd dSUVjcjh

ds vkdZfc”ki vFkok yUnu ds fc”ki mls ,slk djus dh NwV u nsaA izsl dh la[;k esa

c<+ksRrjh LVs”kulZ dEiuh ds vuqeksnu ij gh gks ldrh Fkh ftl ij vfUre fu.kZ; ^dksVZ

vkWQ n gkbZ deh”ku* dks djuk FkkA fdlh dks dqN Hkh rc rd izdkf”kr djus dh NwV ugha

Fkh tc rd fd mls blds fy, dSUVjcjh ds vkdZfc”ki] yUnu ds fc”ki vFkok egkjkuh ds

eqnzd ;k fof/k eqnzd] }kjk fujh{k.k ds mijkUr vuqeksnu ugha izkIr gks tkrk] ftUgsa eq[;

U;k;k/kh”k ,oa eq[; cSju }kjk ,slk djus dh “kfDr nh xbZ FkhA LVs”kulZ dEiuh dks lHkh

?kjksa] ,oa nqdkuksa ds fujh{k.k ,oa v/;kns”k rksM+us okyh lHkh iqLrdksa ,oa izslksa dks lekIr

djus ,oa nksf’k;ksa dks ^gkbZ deh”ku* ds le{k ys tkus dh “kfDr Hkh iznku dh xbZ FkhA35

tsEl izFke ¼1603&1625 bZ-½ ds baXyS.M dk jktk cuus ds ckn] vius le; ds ,d

fo)ku O;fDr vkSj ys[kd gksus ds ukrs yksxksa esa vfHkO;fDr dh Lora=rk gsrq vk”kk;sa tkxhaA

fdUrq mlus dgk fd]

^^eSa Li’V djuk pkgrk gw¡ fd] esjh Lora=rk dh ifjHkk’kk esjs ys[k ^^ n Vªw ykW vkWQ Ýh eksukdhZt** ds ckgj ugha gS] ftlesa eSaus ?kks’k.kk dh gS fd jktk] “kklu ds fy, bZ”oj iznRr gksrk gSA jktk fdlh fu;e ls ca/kk ugha gS] vkSj ;g jktkvksa dk nSoh; vf/kdkj gSA**36

fdUrq ;g tsEl izFke gh Fkk ftlds ,d fu.kZ; us vfHkO;fDr dh Lora=rk ds jkLrs

[kksy fn;sA tsEl izFke us vius nks cPpksa esa ls ,d ,fytkcsFk dk fookg teZuh esa iSysfVusV

ds bysDVj ÝSfMªd ls rFkk vius iq= pkYlZ dk fookg Lisu ds jktk dh iq=h bUQSUVk ls r;

dj nh ¼pkYlZ dk fookg vUrrksxRok dSFkksfyd Qzkal dh jktdekjh ekfj;k gsusfjrk ls gqbZ

FkhA½ tks dSFkksfyd /keZ dk cM+k laj{kd ekuk tkrk FkkA blh le; ¼1618 bZ-½ ;wjksi ds

jktuSfrd lehdj.k rhoz xfr ls cnysA teZuh esa 30 o’khZ; ;q) dk izkjEHk gqvkA

34 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 31½ 35 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 32]33½ 36 tkbYl ts- iSVjlu ¼1960] i`0 408] 409] 410½

ifjfLFkfr;ka rhoz xfr ls cnyha vkSj Åijh iSysUVkbu dks ysdj ÝSfMªd ¼izksVsLVsUV½ rFkk Lisu

fojks/kh [kses esa vk x;sA37

bu ifjfLFkfr;ksa ls tsEl izFke dh fLFkfr vleatl iw.kZ gks xbZA baXyS.M esa gkml

vkWQ dkWeUl iwjh rjg ls ÝSfMªd ds i{k esa Fkk rFkk mlus mlds i{k esa izLrko Hkh ikfjr

dj fn;kA bldk ,d dkj.k ÝSfMªd dk izksVsLVsUV gksuk Hkh Fkk] gkml vkQ dkeUl lkekU;

rkSj ij ftldk leFkZd FkkA nwljh rjQ pkYlZ izFke dk Lisuh jktdqekjh ls fookg tsEl

dh oSnsf”kd uhfr ds ,d vge~ fgLls dh rjg FkhA38

,sls esa] tc 1621 bZ- esa ÝsfMªd ls iSysUVkbu tk pqdk Fkk rFkk baXyS.M ds ;q) esa

“kkfey gksus dh lEHkkouk c<+ xbZ Fkh tsEl us vius dk;Zdky esa rhljh ckj laln dks

cqyk;kA gkml vkWQ dkWeUl] ftldk cgqer dSFkksfyd ,oa Lisu fojks/kh Fkk] us jktk dks i=

fy[kk fd jktdqekj dk fookg gekjs /keZ esa gh gksuk pkfg,A jktk tsEl izFke dks laln dh

;g dk;Zokgh fcYdqy ilan ugha vkbZA mlus laln dks mRrj nsrs gq, dgk fd] gkml vkWQ

dkWeUl dks viuh lhek esaa jguk pkfg,] ;g gekjk O;fDrxr ekeyk gSA laln us] viuh

cksyus dh Lora=rk ds fy,] lkgl ds lkFk bldk fojks/k fd;kA jktk us laln dh lekfIr

dh ?kks’k.kk dj nh] dqN lnL;ksa dks dkjkxg esa can Hkh fd;k] fdUrq vUrr% gkml vkWQ

dkWeUl viuh ckr j[kus esa lQy gqbZ fd] de ls de laln ds :i eas ,d txg rks ,slh

gksuh pkfg,] tgka dqN Hkh cksyus dh Lora=rk gksA39

pkYlZ izFke ¼1+625&1649 bZ-½ ds fopkj vius firk tsEl izFke ls dqN vyx ugha

FksA og Hkh jktk ds ikl lEiw.kZ vf/kdkj dk gkeh FkkA blds ckotwn fd mlds dky esaa

^vf/kdkjksa dh ;kfpdk* dks Lohdfr feyh] mlus cksyus ds vf/kdkj dh ekax djus okys vusd

usrkvksa dks VkWoj esa cUn dj fn;kA ckn esa buesa ls vf/kdka”k dks NksM+ fn;k x;k fdUrq lj

tkWu bZfy;V mu lkSHkkX;”kkyh yksxksa esa ugha FksA40 bZfy;V lnu esa lEiw.kZ Lora=rkiwoZd

cksyus dh ekax dj jgs Fks] fdUrq U;k;k/kh”kksa us dkuwu esa rduhdh uqDl fudky dj ;g

O;oLFkk nh fd os blds ik= ugha gSA mu ij nks gtkj ikm.M dk tqekZuk yxk;k x;k]

ftls mUgksaus dHkh ugha Hkjk vkSj VkWoj ds vUnj gh mudh eR;q gks xbZA ckn esa nksuksa gh

lHkkvksa us bl ^U;k;* dks voS/k ekuk rFkk bZfy;V dks ^Lora=rk ds fy;s “kghn* dh laKk nh

xbZA41 bZfy;V ds iq= us tc nQukus ds fy, jktk ls bZfy;V ds eRk “kjhj dh ekax dh rks

37 okuZj] ekfVZu] E;ksj ¼1960]i`- 408] 409] 410½ 38 okuZj] ekfVZu] E;ksj ¼1960]i`- 411]422½ 39 okuZj] ekfVZu] E;ksj ¼1960]i`- 428½ 40 tkbYl ts- iSVjlu¼1939]i- 35½ 41 tkbYl ts- iSVjlu¼1939]i- 35½

mlus mRrj fn;k fd]^^lj tkWu bZfy;V dks] tks jktk ij ;kfpdk rS;kj dj jgs gSa] mUgsa

ogha jgus nks tgka os gSaAÞ42

1637 bZ- esa pkYlZ izFke us ,d vkKk tkjh djrs gq, dgk fd]

^^vkxs ls lHkh dkuwu dh iqLrdsa fdlh eq[; U;k;k/kh”k vFkok eq[; jkTkLo vf/kdkjh ls] bfrgkl ,oa jktuhfr dh iqLrdksa dks jkT; lfpo ls] izkphu ,oa egRoiw.kZ oa”kks ,oa oa”k fpUgksa ds bfrgkl dks ek”kZy ls] rFkk vU; lHkh dks dSUVjcjh ds vkdZfc”ki o yUnu ds fc”ki dks fn[kkdj mudh vuqefr izkIr gksuk vko”;d gksxkA**43

bl vkKk ds vuqlkj eqnz.k ds fy; chl ls vf/kd izslksa dh vuqefr ugha nh xbZ rFkk buesa

ls fdlh ds ikl rhu ls vf/kd eqnz.kky; ugha gksrs FksA LVs”kulZ dEiuh dks mYya?kudrkZvksa

dh [kkst dk dke lkSaik x;kA44

pkYlZ izFke ds dky esa LVkj pSEclZ dh “kfDr;ka vkSj c<++kbZ xbZ ;gka rd fd ;g

lkekU; dkuwu vkSj vnkyrksa esa gLr{ksi rd c<+haA fdUrq brus dM+s izfrcU/kksa ds ckotwn

jkt”kkgh ij vkØe.k djus okys ipksZ dh deh ugha FkhA ^^fizu** rFkk vU; yksxksa ij

jktk”kkgh dh vkykspuk ds fy, pys vfHk;ksx blds mnkgj.k gSA ^fizu* us viuh iqLrd

^^fgfLVª;ks&esfLVDl* esa rRdkyhu fFk,Vj] f”kdkj] lkoZtfud mRlo] “kksHkk;k=kvksa dh

vkykspuk dhA mlus iqLrd esa ,d LFkku ij bl rF; dk mYys[k fd;k fd&^^ jkse esa eap

ij Lo;a njckjh] vkSjrksa dh Hkwfedk fuHkkrs Fks**A pwafd bl iqLrd ds vkus ds dqN fnu igys

egkjkuh Lo;a Nn~eos”k esaa njckj esa vk;ha FkhA izdkjkUrj ls mDr ckr dks bl Hkwfedk esa

ns[kk x;kA LVkj pSEclZ us fizu dks igys nks ckj] flj vkSj gkFk dks ydM+++h ds Ýse esa

cka/kokdj lkoZtfud vieku ds fy, pkSjkgs ij j[kk] blds ckn mldk ,d dku dVok

fn;k x;k ,oa ikap gtkj ikmaM tqekZus ds lkFk vkthou ds fy, dkjkxkj esa Mky fn;k

x;kA vius nwljs vkØked ipsZ ds fy, mls iqu% ydM+h ds [kaHks ij cka/kk x;k] rFkk nwljk

dku Hkh dkV fy;k x;kA45

pkYlZ izFke ds dky esa vkdZfc”ki ykWM dh vxqvkbZ esa LVkj pSEcj dh c<+h gqbZ

funZ;rk us turk dks fojks/k ds fy, izsfjr fd;kA bu funZ;krkvksa ds fy, mls 1645 esa

egkfHk;ksx dk lkeuk djuk iM+k46 vkSj mldk flj /kM+ ls dye dj fn;k x;kA ,d fu.kZ;

ds }kjk nksuksa gh U;k;kf/kdj.k] dksVZ vkWQ LVkj pSEcj rFkk dksVZZ vkQ gkbZ deh”ku dks

42 okuZj] ekfVZu] E;ksj ¼1960] i- 438½ 43 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i- 35½ 44 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i- 35½ 45 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i- 35]36½ 46 okuZj] ekfVZu] E;ksj ¼1960] i- 519½

lekIr dj fn;k x;kA dqN le; ds fy, yxk fd vfHkO;fDr dh Lora=rk ij yxh

ikcafn;ka lekIr gksus yxh gS fdUrq ØkfUr ds ckn “kkfDr esa vk;s vksfyoj ØkWeosy] ftls

lsuk dk leFkZu izkIr Fkk] us eglwl fd;k fd mls turk dh Lora=rk dks lhfer djuk

gksxk vU;Fkk ;g izfrØkfUr dk jkLrk [kksy nsxkA 1643 bZ- esa ,d vkns”k }kjk fdlh Hkh

,slh iqLrd vFkok ipsZ ds eqnz.k ij izfrca/k yxk fn;k x;k tks laln }kjk fu;r O;fDr;ksa

}kjk vuqeksfnr ,oa vuqefr izkIr u gksA blds vfrfjDr vuqefr ,oa vuqeksnu ds i”pkr

mls ^LVs”kulZ dEiuh* esa iathdr djkuk vko”;d FkkA dEiuh dks fdlh Hkh fuca/k] iqLrd]

ds fujh{k.k] mls [kRe dj nsus] eqnzdksa ,oa ys[kdksa dks fxj¶rkj djus rFkk mUgsa n.M nsus ds

fy, vf/kdr fd;k x;kA47

ykblsaflax ,DV ds bl x|ka”k us fo”o dks tkWu feYVu dh ^,jksiSftfVdk* tSlh

egku iqLrd nhA feYVu us 1644 bZ- esa laln esa fcuk fdlh vfHkospu ds Lora=rkiwoZd

eqnz.k ds vf/kdkjksa ds fy, vfHkHkk’k.k fn;kA feYVu dh ;g dfr vfHkO;fDr dh Lora=rk ds

txr esa ehy dk iRFkj ekuh tkrh gSA feYVu us ^,jksiSftfVdk**esa dgk fd] ^^,d vPNh

iqLrd dks lekIr djuk ,d O;fDr dks ekj Mkyus ds cjkcj gS---- blls Hkh vf/kd] tc

dksbZ fdlh O;fDr dks ekjrk gS rks og bZ”oj ds ,d rkfdZd fuekZ.k dks ekjrk gS] fdUrq tc

dksbZ vPNh iqLrd dks lekIr djrk gS rks og ^rdZ* dks gh ekj nsrk gS48---- oLrqr% tkuuk]

vfHkO;fDr ,oa rdZ fordZ dh Lora=rk lc Lora=kvksa esa cM+h gSA**49

feYVu us ^,jksiSftfVdk* dks [kqYye [kqYyk voS/k :i ls fcuk fdlh izdkj dh

vuqefr fy, NkikA ,d o’kZ ckn mUgkasus fcuk fdlh vuqefr ds] rykd dh odkyr djus

okyk ipkZ fudkykA50 ,sls gh nckoksa dk izfrQy Fkk fd 1649 esa ykblsaflax ,DV jn~n dj

fn;k x;kA fdUrq jktuSfrd ncko ds dkj.k 1650 esa iqu% ykxw dj fn;k x;kA 1655 bZ0

rd fLFkfr bruh cnrj gks pqdh Fkh fd Økeosy us ^ejD;wjl ikWfyfVdl* rFkk ^ifCyd

bUVyhtsfU”k;k* dks NksM+dj lHkh izdk”kuksa dk neu dj fn;kA51

blds ckotwn fd ykblsfUlax ,sDV tkjh jgk] pkYlZ f}rh; ¼1660& 1685bZ-½ ds

dk;Zdky esa cM+h la[;k esa fudyus okys ipsZ] iqfLrdkvkas] rFkk iqLrdksa ls ;g yxrk gS fd

tkurk us vfHkO;fDr ds lUnHkZ esa dqN jkgr eglwl fd;kA gkykafd lksp ds Lrj ij lc

dqN oSlk gh FkkA 1661 bZ- esa eqnz.k ds fu;eu ds fy, laLkn esa vf/kfu;e izLrqr fd;k

47 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 38½ 48 ikWy CysU”kMZ ¼1955] i0 32½ 49 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 14½ 50 ikWy CysU”kMZ ¼1955] i0 32½ 51 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 39½

x;kA fdUrq blesa fujh{k.k izfØ;k esa gkml vkQ ykMZl ds ?kjksa dks fujh{k.k ls NwV Fkh

blfy;s gkml vkQ dkWeUl esa ;g fxj x;kA fdUrq ckn esa ykblsflax ,sDV iqu% ykxw gqvk

tks yXkHkx 1637bZ- ds LVkj pSEcj ds vkns”k tSlk gh FkkA blesa dgk x;k eqnzdksa ,oa izslksa

dk fu;eu lkekftd lqj{kk ds fy, vko”;d gS] bl ij [kqyh NwV gksus ls cqjh ekufldrk

okys O;fDr;ksa dk gkSlyk c<+sxk vkSj Nih lkexzh dh lgk;rk ls os v/kkfeZd o jktnzksg dks

c<+kok ns ldrs gSaA

blds }kjk lHkh O;fDrxr eqnzdksa dks izfrcfU/kr dj fn;k x;kA fdlh Hkh iqLrd ;k

ipsZ dks Nkius ds fy, ^LVs”kulZ dEiuh* esa iathdj.k rHkh gks ldrk Fkk tc og bl gsrq

ukbV] vFkok yUnu ds fc”ki ;k dSUVjcjh ds vkdZfc”ki ;k fo”ofo|ky;ksa ds dqykf/kifr

}kjk vuqeksfnr gksaA eq[; eqnzd 20 gh gksus Fks vkSj mUgsa Hkh ;fn vuqeksnd pkgs rks tekur

rFkk ys[kd dk uke nsuk iM+ ldrk FkkA52

jktk ds nwr] jkT; lfpo ds okjaV ds v/khu] vFkok LVs”kulZ dEiuh dk izeq[k ;k

dksbZ vf/kdkjh fcuk iwoZ vuqefr ds Nis izdk”kuksa dks tCr dj ldrk FkkA bu iqLrdksa esa

jkT; ;k ppZ ls lEcfU/kr tSlk Hkh ekeyk gks jkT; lfpo ;k fc”ki ds le{k ykuk gksrk

rFkk iqLrdsa yUnu] ;kdZ] ;k fo”ofo|ky;ksa esa gh Ni ldrh FkhA xSj vuqefr fy, Nkius

ij Hkkjh tqekZus FksA ;g vf/kfu;e nks o’kZ ds fy, cuk;k x;k Fkk ftls le; le; ij

la”kksf/kr fd;k tkrk jgk tc rd fd 1679 bZ- esa ;g lekIr ugha gks x;kA 1685 bZ- esa

bldk iquuZohuhdj.k fd;k x;k tks 1695 bZ- rd jgkA blds vUrxZr ^jkstj ,y bLVªsUt*

dks ^ykblsUlj* cuk;k x;kA ;g ^losZ;j vkWQ n izsl* Hkh FkkA jktk us bls lHkh izdkj ds

ys[ku] enqz.k] izdk”ku] fucU/k] izpkj] jktnzksgkRed ys[kksa bR;kfn ds fujh{k.k dh “kfDr nhA

1664 bZ- esa jkstj ,y bLVªsUt us vksYM csys esa dqN yksxksa dks ^, VªhVht+ vkWQ n

,DlD;w”ku vkWQ tfLVl* uked iqLrd Nkius dk iz;kl djrs idM+kA buesa tkWu V~fou

¼eqnzd½] FkkWel fczLVj ¼iqLrd foØsrk½ lkbeu Mhoj ¼eqnzd½ rFkk ukWFku czqDl ¼iqLrd

ckbUMj½ dks eq[; vfHk;qDr cuk;k x;kA V~fou ij ns”knzksg rFkk vU; ij jktnzksg dk

eqdnek pyk;k x;kA eqdnesa esa U;k;kf/kdj.k dh v/;{krk Lo;a eq[; U;k;k/kh”k ^gkbM* dj

jgs FksA mUgksaus iqLrd ds ckjs esa viuh jk; O;Dr djrs gq, dgk fd] ^

Þ---;g ,d vR;Ur f?kukSuk vkSj Øwj ns”knzksg gS tks dHkh eSaus ;k fdlh us lquk gksxkA bl iqLrd dk “kh’kZd gh -------ftruk gks ldrk gS ns”knzksgiw.kZ gS-----iqLrd dh ,d iafDr ugha iwjh iqLrd gh mPp ns”knzksg gSA ----ikxy fnekx

52 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 40½

ds yksxksa us lfEefyr gksdj------[kyuk;dksa }kjk ukfLrd dk;Z fd;k x;k gS ---fdruh f?kukSuh oLrq gS ;g ----AÞ53

blds ckotwn fd eqdnesa esa fl) gqvk fd buesa ls fdlh us bls ugha fy[kk gS rFkk

V~fou us “kiFk iwoZd dgk fd mlus bUgsa i<+k rd ugha gS fdUrq U;k;k/kh”k us lHkh dks

vijk/kh ekukA V~fou dks n.M lqukrs gq, dgk x;k fd]

^^bls xys ls yVdk dj eR;qnaM fn;k tk, vxj ftank cps rsk mrkj dj mldh varfM+;ka* fudky yh tk,A ;fn fQj Hkh ftank cps rks mldh vka[kksa ds lkeus mls tyk fn;k tk;] mldk flj dkV fn;k tk;A mlds “kjhj dks pkj Hkkxksa esa dkV dj jktk dh izlUurk ds fy, lekIr dj fn;k tk;AÞ54

,sls dk;Z turk esas yxkrkj jktkvksa dks vyksdfiz; cuk jgs FksA ;g tsEl f}rh;

¼1685&1688bZ-½ dk dky Fkk tc ,d ckj iqu% baXyS.M ds bfrgkl esa /kkfeZd fookn us

jktuSfrd eksM ys fy;kA mlus jkseu dSFkksfyd ppZ ds izHkko dks c<+kuk pkgkA mlds bl

iz;kl us 1688 bZ- dh ØkfUr }kjk fofy;e vkSj eSjh dks jktxn~nh ij cSBus dk jkLrk [kksy

fn;kA fofy;e ¼1689&1702 bZ-½ ,oa eSjh ¼1689&1694 bZ-½ ds dky esa ge baXyS.M ds izsl

dh fo’k;oLrq esa cM+s vUrj ikrs gSaA buds gh dky esa ^vf/kdkjksa dh ?kks’k.kk vkSj vf/kdkjksa

dk vf/kfu;e* lafo/kku dk vax cusA buds dky esa O;fDr;ksa dks viuh n;k ;kfpdk,a

nkf[ky djus dh NwV feyh] laln esa okn fookn djus dh NwV feyhA fdUrq bldk eryc

;g ugha gS fd fczfV”k turk dks cksyus dh iw.kZ Lora=rk fey xbZ ;k /kkfeZd Lora=rk ;k

izsl dh Lora=rk fey xbZA lp ;g gS fd vaxzsth lafo/kku us dHkh Hkh bu vf/kdkjksa dh

xkjaVh ugha nh] gka vfHkospu t:j <+hyk gqvk rFkk ykblsaflax ,DV dks lekIr gksus fn;k

x;kA gkykafd blds fy, Hkh yksxksa dks la?k’kZ dk lkeuk djuk iM+kA55

pkYlZ CykmUV us vius nks ipksZZ ^^, tLV foUMhfQds”ku vkQ n yfuZax vkQ n izsl**

vkSj ^jht+u QkWj n fycVhZ vkWQ vuykblsaLM fizafVax* esa vfHkospu ij dM+s vk{ksi fd;sA

bUgksaus viuh iqLrd ^^fdax fofy;e ,.M Dohu eSjh dkadjj~l** esa fopkj O;Dr fd;k fd

foy;e rFkk eSjh us jktxn~nh ;q) esa thr dj ik;h gS] tks laln ds ^,DV vkWQ lDls”ku*

ds fo#) FkkA lSfylcjh ds fc”ki cusZV us viuh iqLrd ^, iksLVy ysVj^ esa dqN blh rjg

ds fopkj O;Dr fd;sA nksuksa iqLrdksa dks tyk fn;k x;kA bl lcds pyrs fupys lnu us

ykblsaflx ,DV ds iquuZohdj.k dk fu”p; fd;kA bls nks o’kZ ds fy, iqu% ykxw dj fn;k

x;kA nks o’kZ ckn tc bls vkxs c<+kus dk fu”p; fd;k x;k rks ¼1695bZ-½ esa ;g ikfjr u

53 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 42½ 54 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 41]42]43]44]45½ 55 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 54]55½

gks ldkA eSdkys us vfHkospu O;oLFkk dh lekfIr dks Lora=rk ds fy, egku pkVZj ,oa

vf/kdkjksa ds vf/kfu;e ls Hkh cM+k ekuk gSA 1695bZ- ds ckn fdlh Hkh vaxzsth ljdkj us iwoZ

vfHkospu ykxw ugha fd;kA56

fdUrq vfHkospu O;oLFkk dh lekfIr ls izsl dh Lora=rk ;k cksyus dh Lora=rk iwjh

rjg ugha fey x;hA vHkh vieku ys[k ifjHkkf’kr ugha FksA bldk ykHk ysrs gq, jkuh ,uh ds

dky esa dbZ ckj ykblsaflax ,DV ykus dk iz;kl gqvk fdUrq izR;sd ckj og ikfjr ugha gks

ik;kA blds vkSj Hkh dkj.k FksA fOgx rFkk Vksjh nksuksa ny izsl dk iz;ksx vius&vius

jktuSfrd fopkjksa ds izlkj ds fy, djus yxs FksA nSfud lekpkj i= igyh ckj blh le;

“kq: gq,A bl le; vaxzsth lkfgR; ds cM+s ys[kdksa dh dfr;ka vk;hA mnkgj.k ds rkSj ij

,Mhlu] LVhy] fLo¶V] rFkk ykMZ cksfyax cdZ bR;kfnA /khjs /khjs jktuSfrd fopkj vke gks

jgs FksA 1712 bZ- rd gkml vkQ dkWeUl ij vkØe.k fgalkRed Lrj ij igaqp pqdk FkkA

jkuh ,uh dh lykg ls izsl dh Lora=rk ij nwljs rjhdksa ls yxke dlus dh rS;kjh dh

xbZA lekpkj i=ksa rFkk foKkiu ij LVkEi dj yxk fn;k x;k tks ,d ;k ,d ls de iUus

ds i= ij vk/kk isuh rFkk blds Åij ,d isuh FkkA vkxs yxHkx 150 lky rd ;g dj

pyrk jgkA57

,slk ugha Fkk fd vfHkO;fDr dh Lora=rk ds fy;s iz;kl dsoy fczVsu rd gh lhfer

FksA fczVsu tSls lkezkT;oknh ns”kksas ds ,sls mifuos”k ftuds fuoklh O;kikj ,oa vU;

xfrfof/k;ksa ds ek/;e ls fczVsu esa py jgha cksyus dh Lora=rk ds la?k’kZ ls ifjfpr Fks] ogka

bu fopkjksa dk laØe.k gksuk LokHkkfod FkkA fczVsu ds vesfjdh mifuos”k blds lcls cM+s

mnkgj.k gSaA

tkWu foUVªWi dh iqLrd ^^fgLVªh vkWQ U;w baXyS.M** ds vuqlkj 1639 bZ- esa

ifo=rkokfn;ksa ds usrk fofy;e fczcsLVj] tc fe0 Xyksoj rFkk LVhQu MkbZ dh lgk;rk ls

igyh ckj eslkpq,V~l esa iszsl ysdj vk;s] rks tks lcls igyh pht Nih og ^^ÝhesUl vksFk**

FkhA vxys fizafVax iszlksa ds yxus ds lkFk gh eslspq,V~l dh izeq[k iz”kklfud laLFkk ^^tujy

dksVZ vkQ eslspq,V~Vl* us izsl ds fy, nks vfHkospd fu;qDr dj fn;s rFkk 1664 bZ- esa ,d

dkuwu ikfjr djds dSfEczt ds vfrfjDr fcuk vuqefr ds dqN Hkh Nkius ij izfrca/k yxk

fn;k x;kA bl nkSjku dbZ ,sls eqfnzr dkxt tyk fn;s x;s ftudks Nkius dh baXyS.M esa

NwV FkhA58

56 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 51]52½ 57 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 57½ 58 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 104]105½

,sls izfrcU/kksa ds ckotwn vesfjdh mifuos”kksa esa yksxksa us fczfV”k xouZjksa ,oa

vf/kdkfj;ksa ds Hkz’Vkpkj o xyr uhfr;ksa ds fo#) fojks/k ds fy, izsl dk mi;ksx tkjh j[kk

ftlus u dsoy vesfjdk esa izsl dh mi;ksfxrk fl) dh cfYd] mifuos”kksa esa vfHkO;fDr dh

Lora=rk ds fopkjksa dks vk/kkj iznku fd;kA ;g] xouZj tkWu ek¡x es;j dh eR;q ¼tqykbZ

1731bZ0½ rFkk muds mRrjkf/kdkjh fofy;e dksLch] ¼tks vxLr 1732 bZ- esa vk;s½] ds chp ds

le; dh ckr gS] tc fji okWuMse] dkmafly ds ofj’B lnL; ds :i esa dk;Zdkjh xouZj dk

dk;Z dj jgs FksA dksLch vkSj okWuMse ds e/; bu chp ds fnuksa ds osru ds lEcU/k esa fookn

gqvkA dksLch us okWuMse ds fo#) viuh thr lqfuf”pr djus eq[; U;k;k/kh”k ekWfjl dks

gVk dj tsEl fMysUlh dks mudk LFkku ns fn;kA bl fookn us mifuos”k ds yksxksa dks nks

i{kksa esa ckaV fn;kA fofy;e CysVQksMZ }kjk izdkf”kr n U;w;kdZ xtV** us xouZj dk i{k

fy;kA ,sls esa fojksf/k;ksa dks vius fopkjksa ds izlkj ds fy, ,d u, lekpkj i= dh

vko”;drk gqbZA blds fy, iSysUVkbu ls vk;s tkWu ihVj ftUtj dks rS;kj fd;k x;k tks

dHkh CysVQksMZ ds gh v/khu dke djrs Fks] vkSj bl izdkj ^ U;q;kdZ ohdyh tuZy* dh

“kq#vkr gqbZA bu nksuksa i{kksa ds e/;] tks vius dks Øe”k% ykW;fyLV vkSj MseksØsV~l dgrs Fks]

fookn bruk c<+k fd dksLch us ^U;w;kdZ ohdyh tuZy* ds lkr vadksa dks tyk Mkyus dk

vkns”k fn;kA dksLch us ftUtj dks fgjklr esa ysdj ,sls dkjkxkj es Mky fn;k tgka o u

fdlh ls fey ldrk Fkk] u gh isu vkSj L;kgh dk mi;ksx dj ldrk FkkA ckn esa tc mls

isu ds mi;ksx dh NwV feyh rks tsy ds vUnj gh mlus lekpkj i= iqu% “kq: fd;kA

lekpkj i= dks fQj ls fuyfEcr djrs gq, mls dgk x;k fd] tsy ds njokts esa cus fNnzksa

ls og viuh cksyus dh Lora=rk dk mi;ksx dj ldrk gSA eqdnesa esa cgl ds nkSjku ,sls

dbZ oDrO; fudy dj vk;s ftuds fy;s ckn esa ekWfjl us ^^vesfjdh Lora=rk ds vadqj** dh

laKk nhA59

fczVsu vkSj Ýkal ds lIro’khZ; ;q) ds ckn fczVsu us vesfjdh mifuos”kksa ij fu;eksa

dks dM+k djuk izkjEHk dj fn;kA u, dj yxkus dk iz;kl fd;k rFkk mifuos”kksa ds

Lo”kklu ds vf/kdkjksa ij Hkh izgkj fd;kA tktZ xzsuosy] tks 1763&1765 bZ- ds e/; foRr

ea=h Fks] us bu u, djksa dks mxkgusa esa dM+kbZ ds funssZ”k fn;sA bu djksa esa 1765bZ- ds LVkEi

,DV dk vesfjdh dkyksfu;ksa us vR;f/kd fojks/k fd;kA blds vuqlkj mifuos”kksa dks 55 enksa

ds dk;ZO;kikj ij LVkEi “kqYd vfuok;Z dj fn;k x;k FkkA60

59 tkbYl ts- iSVjlu ¼1939] i`0 104]105½ 60 cszxMu ,oa lSeqvy ih eSdpsu ¼1954] i0 34]35½

;g LVkEi ,DV tc ikfjr gqvk rc baXyS.M esa lkekU; fopkj ;g Fkk fd tc iSrd

ns”k dh vko”;drk gks rks mifuos”k dks mudh lgk;rk djuh pkfg,A rdZ viuh txg ij

lgh gks ldrk Fkk fdUrq lp ;g Fkk fd ;gka iSrd ns”k us vius mifuos”k ds u, rsojksa dks

igpkuus esa Hkwy dj nh FkhA tgka baXyS.M esa iwjh laln viuh loksZPprk ,oa vfHkO;fDr dh

Lora=rk gsrq la?k’kZ dh vkokt cqyUn dj jgh Fkh] ogha og mifuos”kksa esa fojks/k ds ewy Loj

dks iM+us esa ukdke;kc jghA og ;g ugha eglwl dj ik;h fd izk.k ,oa nSfgd Lora=rk]

oSpkfjd Lora=rk ds lkFk xqaFkh gqbZ gksrh gSA tc bu fopkjksa dks] fczVsu ds vesfjdh

mifuos”kksa esa igys ls LFkkfir iksLV vkWfQl ,oa izslksa dk lkFk feyk rc bu nksuksa us ftruk

izHkko Mkyk mldk vUnktk yxkuk eqf”dy gSA iksLV vkfQl us tgka HkkSxksfyd lhek,a rksM+h

ogha izslksa us lkekftd nk;js rksM+rs gq, Kku] rdZ vkSj foosd dks izR;sd efLr’d esa igqapk

fn;kA bu nkuksa ds ek/;e ls jktuSfrd lwpuk,a rhoz xfr ls pkjksa vksj ?kweus yxha rFkk og

yksxksa dh vkokt ds :i esa vkdkj xzg.k djus yxhaA61

csatkfeu ÝSadfyu tSls yksx] ftUgksaus vius thou dk dkQh le; fczVsu vkSj Ýkal

tSls ns”kksa esa fcrk;k] tks u dsoy bu ns”kksa ds jktuSfrd ,oa nk”kZfud fopkjksa ls HkyhHkkafr

ifjfpr Fks cfYd mUgksaus bu ns”kksa esa fopkj ,oa thou dh Lora=rk dks vuqHwkr fd;k Fkk]

Lora=rk ds fy, cM+s i{k/kj ds :i es lkeus vk;sA 1754bZ- esa gh ÝSadfyu us vius ,d

dkVwZu }kjk] ftlesa ,d lkai tks dbZ VqdM+ksa esa caVk gqvk Fkk] ds uhps mifuos”k dkyksfu;ksa

dks lUns”k fn;k Fkk] ^Tokbu vkWj MkbZ*A62 ,sls ÝSadfyu dks tc tSQjlu ds usrRo esa cus

mu iakp lnL;ksa dh lfefr ds lnL; ds :i esa volj feyk] ftUgasa Lora=rk dk ?kks’k.kk

i= rS;kj djuk Fkk] rks ;g LokHkkfod Fkk fd mlesa O;fDr ds fofHkUu i{kksa dh lekurk o

Lora=rk dh vfHkO;fDr eq[kj gksrhA 4 tqykbZ 1776 dks ?kksf’kr Loraa=rk ds ?kks’k.kk i= esa

Li’V :ils dgk x;k fd(

^^izR;sd O;fDr dks leku cuk;k x;k gSA ----cukus okys us mUgsa thou] Lora=rk ,oa izlUurk dk vf/kdkj fn;k gSA ----O;fDr;ksa us budks lqjf{kr j[kus ds fy, ljdkjksa dk fuekZ.k fd;k gSA tc Hkh dksbZ ljdkj bu vf/kdkjksa dks de djus dk iz;kl djs] rks ;g turk dk ;g vf/kdkj curk gS fd og ,slh ljdkj dk lq/kkj djs vFkok mls cny nsA**63

/;krO; gS fd O;fDr;ksa ds leku gksus dk vFkZ] lkeF;Z essa lekurk ugha gS] u gh

ikfjfLFkfr;ksa esa] cfYd bldk rkRi;Z vf/kdkjksa esa lekurk ls gS64 oLrqr% vf/kdkjksa esa

61 cszdufjt ykWx] ¼1954] i0 142]143½ 62 cszxMu ,oa lSeqvy ih eSdpsu ¼1954] i0 26½ 63 cszxMu ,oa lSeqvy ih eSdpsu ¼1954] i0 684½ 64 cszxMu ,oa lSeqvy ih eSdpsu ¼1954] i0 52½

lekurk dk ;g fopkj vk/kqfud dky ds izcks/kudkjh fopkjksa dk og izfrQyu Fkk tks

vV~Bkjgoha lnh esa ekUrsLD;w] :lks vkSj okYrs;j ds fopkjksa vkSj oDrO;ks dss :i esa ,dne

u, vFkksZ esa vfHkO;Dr gks jgk FkkA yqbZ XVI us tc vius dkjkxg esa okYrs;j vkSj :lks ds

xzaFk ns[ks rks mlus dgk fd] bu nksuksa O;fDr;ksa us Ýkal dks ¼mlds lkezkT; dks½ cckZn dj

fn;kA ckn ds dky esa usiksfy;u us Hkh dgk fd] cwcksZ Loa; dks cpk ldrs Fks vxj mUgksaus

fyf[kr lkefxz;ksa ij fu;a=.k fd;k gksrkA65 fdUrq blls ;g vFkZ yxk ysuk Hkh xyr gksxk

fd okYrs;j vkSj :lks ØkfUr ds dkj.k FksA lp ;g gS fd] laHkor% os nksuksa Hkh ml Hkkouk

ds lg ifj.kke Fks tks vUnj gh vUnj lekt ds fupys lrg ij dgha xgjs tUe ys jgha

FkhA bu nksuksa ds Hkhrj mlh Hkkouk ls mRiUu Tokykeq[kh tSlh “kfDr lEiUu izdk”k vkSj

izfrHkk fo|eku FkhA66 oLrqr% ;g ,d mRØe.kh; lekftd vfHkfØ;k tSlk Fkk] ftlesa lekt

vkSj fopkjd ,d nwljs ls Lora=rk ds i{k esa Lo;a dks vfHkO;Dr djus dh “kfDr ik jgs FksA

vius thou dk ,d cM+k Hkkx cfg’dr :i esa fcrkus okyk okYrs;j 1726&1729bZ-

ds e/; baXyS.M esa jgkA ;gka mls ftl pht us lcls vk”p;Zpfdr fd;k] og ;g Fkk fd

baXyS.M esa cksfyaxcdZ] ,fMlu vkSj fLo¶V viuh bPNk ls Lora= :Ik ls fy[k ldrs Fk sA

;gka og turk jgrh Fkh ftlds vius Lo;a ds fopkj Fks] og Lo;a vius /keZ esa lq/kkj dj

ldrh Fkh] vius jktk dks Qkalh ns ldus dk lkeF;Z j[krh Fkh] rFkk ,slh laln dk fuekZ.k

dj ldrh Fkh] tks ;qjksi ds fdlh Hkh jktk ls “kfDr”kkyh gksA ;gka dksbZ ,slk ckLrhy ;k

,slk ^ySVlZ n dS”ks* ugha Fkk ftlds }kjk jkt”kkgh dk fojks/k djus okys dks fcuk fdlh

dkj.k ;k eqdnesa esa nf.Mr fd;k tk,A vius baXyS.M ds vuqHkoksa dks okYrs;j us ^ysVlZ vkWu

n bafXy”k* esa O;Dr djrs gq, dgk fd] jkT; esa e/; oxZ dks vius fy, oSlk gh LFkku izkIr

djuk pkfg, tSlk baXyS.M esa gSaA okYrs;j us laHkor% vius i=ksa esa Ýkalhlh Økafr dh vkgV

ns nh FkhA67 bfrgkl ij vius fopkj izdV djrs gq, okYrs;j us Li’V fd;k fd] esjh #fp

;q)ksa dk bfrgkl fy[kus esa ugha gS cfYd lekt gSA eSa ns[kuk pkgrk gw¡ fd ifjokj ?kjksa esa

dSls jgrs gSa rFkk os lkekU; thou thrs gq, fofHkUu izdkj dh dykvksa dk mRFkku djrs gSa --

-- esjk y{; ekuo efLr’d ds bfrgkl dks tkuuk gS] u fd rF;ksa ds lewg esa Mwcuk mrjkuk]

u gh eSa cM+s jktkvksa ds bfrgkl esa #fp j[krk gwa ----okLro esa esjh #fp ml dne dks tkuus

dh gS] ftls ekuo us ccZjrk ls lH;rk dh vksj c<+k;sA

oLrqr% okYrs;j }kjk bfrgkl ls jktkvksa dks vinLFk djus dks yksdra= ds mRFkku

ds Lo:i ds :i esa ns[kuk pkfg, tks vUrr% jktkvksa dks ljdkj cus jgus ds nkos ls Hkh 65 foy M~;wjka] ¼1953] i0 202½ 66 foy M~;wjka] ¼1953] i0 202½ 67 foy M~;wjka] ¼1953] i0 206]207]208½

vinLFk djrk gSA68 ,d ,slk yksdra= tgka yksxksa dks vius fopkj j[kus dh Lora=rk gks]

tgka dkuwu ds le{k lc leku gksa] tgka izR;sd ukxfjd ,d leku “kfDr”kkyh Hkys gh u

gksa] fdUrq os leku :i ls Lora=rk dks vo”; eglwl dj ldsaA ;g og lans”k Fkk ftls

fejkcw vkSj vU; okYrs;j leFkZd lkFkZd djuk pkgrs FksA ftlds fy;s os lekurk dks

Lora=rk dh dher ij Hkh ikus ds fy, rS;kj FksA69

Ýkal dh jk’Vªh; lHkk us tc 27 vxLr 1789bZ- dks ^ekuo ,oa ukxfjd vf/kdkjksa dh

?kks’k.kk* dks ikfjr fd;k] ftls 3 flrEcj 1791 bZ- esa lafo/kku esa izLrkouk ds :i esa LFkku

izkIr gqvk] rc jk’Vªh; lHkk ds lnL;ksa us ekuo ds vf/kdkjksa ds izfr vKkurk] foLerrk] ,oa

voekuuk dks gh loZlk/kkj.k ds O;Fkkvksa] rFkk ljdkjh Hkz’Vkpkj dk ewy dkj.k ekurs gq,]

ekuo ds izkdfrd] vgLrkarfjr rFkk ifo= vf/kdkjksa dks ,d vkSipkfjd ?kks’k.kk dk Lo:i

fn;kA ?kks’k.kk dk izFke vuqPNsn gh lHkh ekuo dks tUe ls Lora= rFkk vf/kdkjksa esa lekurk

dh vfHkO;fDr djrk gSaA70

ekuo lH;rk ds bfrgkl esa laHkor% ;g izFke ckj Fkk tc fdlh ns”k ds lafo/kku us

fyf[kr :i ls vius ukxfjdksa dks oSpkfjd Lora=rk dk vf/kdkj nsrs gq, mUgsa vk”oLr

fd;k fd]

Þfdlh O;fDr dks mlds fopkjksa ds fy, mRihfM+r ugha fd;k tk;sxk] ;gka rd fd /kkfeZd fopkjksa ds fy, Hkh ugha] tc rd fd mu fopkjksa dh vfHkO;fDr dkuwu ds }kjk LFkkfir O;oLFkk dks Hkax djus okyk u gksÞ ¼vuqPNsn 10½AÞ

fparu rFkk fopkjksa dk Lora= laizs’k.k ekuo dk ,d lokZf/kd ewY;oku vf/kdkj ekurs gq,

dgk x;k fd]

Þbl vk/kkj ij izR;sd ukxfjd] dkuwu ds }kjk fu/kkZfjr ekeyksa esa] Lora=rk ds }kjk mRiUu nqO;Zogkjksa ds izfr mRrjnk;h gksxk] Lora=rkiwoZd vius Hkkoukvksa dks cksy] fy[k] ,oa izdkf”kr dj ldrk gSAÞ ¼vuqPNsn 11½A71

izsl ds igys ds ;qx ls ysdj izslksa ds] oSpkfjd lEizs’k.k ds ek/;e ds :i esa LFkkfir gks

tkus ds ckn] vfHkO;fDr dh Lora=rk dk la?k’kZ] bl ^^ekuo ,oa ukxfjd vf/kdkjksa dh

?kks’k.kk** ds lkFk ml pj.k esa igqap x;k tgka ls vkxs] ;qjksih; ekul fdlh Hkh ek/;e ls

oSpkfjd lEizs’k.k dks vius vf/kdkj dh rjg ysus yxkA fdUrq ;g tkuuk fdruk gh

Lig.kh; gS fd] vBkjgoha lnh ds vfUre rhu n”kd] ftlesa ;qjksi vkSj vesfjdk vfHkO;fDr

68 foy M~;wjka] ¼1953] i0 221½ 69 foy M~;wjka] ¼1953] i0 245½ 70 izeksn dqekj ¼2010] i0 45]161½ 71 izeksn dqekj ¼2010] i0 163½

dh Lora=rk ds ifjizs{; esa yEch Nykax ys jgs Fks] ogha nwljh vksj mUgha n”kdksa esa Hkkjr vkSj

ml tSls dbZ vU; ns”kksa esa fczVsu vkSj Ýkal tSls lkezkT;oknh ns”k viuh idM+ etcwr djus

ds fy, vfHkO;fDr dh /kkj dqUn djus dh gj lEHko dksf”k”k dj jgs FksA lkezkT;oknh ns”kksa

ds bl oSpkfjd nksgjsiu dks Hkkjr tSls mifuos”kksa us u dsoy U;wukf/kd :i ls vkxs dks

150 o’kksZa rd lgk] cfYd vkt Hkh viuh jktuSfrd Lora=rk ds ckotwn oSpkfjd Lora=rk

ds ifjizs{;] esa vkSifuosf”kd Nk;k ls fudyus ds fy, ml ^ehy ds iRFkj* rd igaqpus dks

la?k’kZjr gSa] tgka okYrs;j fdlh O;fDr ds }kjk cksys x, ,d Hkh “kCn ls lger u gksus ds

ckotwn] mlds cksyus ds vf/kdkj dh lqj{kk] tku nsdj Hkh djuk pkgrk gSA72

[k& iwoZ vkSifuosf”kd Hkkjr esa vfHkO;fDr dh Lora=rk ij izfrcU/k

izkphu Hkkjrh; lkfgR; esa “kkld ,oa “kkflrksa ds e/;] O;fDrxr vfHkO;fDr tSls

iz”u ij cgqr de] vLi’V vkSj feys tqys Hkko feyrs gSaA tgka ,d vksj _Xosn dk lans”k gSa(

^vk uks Hknzk% Øroks;Urq fo”or%^^&Kku dks lHkh fn”kkvksa esa vkus nks] rFkk mifu’kn] Lora=

iz;kl] vkykspukRed fo”ys’k.k ijLij laokn ds }kjk lR; dh fuHkZ; [kkst dks egRo nsrk

gS]73 ogha nwljh rjQ] cgnkj.;d mifu’kn ds ,d izlax esa ge ;kKoYD; }kjk xkxhZ dks

psrkouh ds Loj esa cgl djus ls jksdrk gqvk ikrs gSaA74 yksd izfrfuf/k laLFkkvksa lHkk vkSj

lfefr dk mYys[k djrs gq, vFkoZosn us fdlh lkezkT; dh lef) ds fy;s jktk vkSj bu

izfrfuf/k laLFkkvksa ds e/; “kkafr vkSj lkeatL; dks vko”;d crk;k gSA75

tSls&tSls vkfFkZd vlekurk c<+rh xbZ vkSj lkekftd oxZ fodflr gksrs x;s vkSj

T;ksa T;ksa jktk dh iz/kkurk mHkjrh xbZ] R;ksa R;ksa ;s izfrfuf/k laLFkk;sa /kuh yksxksa vkSj ,sls

O;fDr;ksa ls lai`Dr gksrh xbZa ftudh ckr lekt esa ekuh tkrh FkhA /khjs /khjs bu laLFkkvksa esa

vke turk dk Loj detksj gksrk pyk x;k] laHkor% blhfy, vFkoZosn le; ds lkFk lHkk

vkSj lfefr ds detksj gksrs tkus ij nq[k O;Dr djrk gSA76

vkt ls yxHkx 2500 o’kZ igys vius f”k’; vkuUn ls ckrphr djrs gq, xkSre cq)

us dgk Fkk] fd ^^tc rd fd ofTt la?k ds yksx viuh lHkk;sa djrs jgsaxs rc rd mudk

iru ugha gks ldrkA** oLrqr% bl okrkZyki esa xkSre cq) us yksdra= dks ,d izeq[k lw= dh

vksj ladsr fd;k fd] fu.kZ; lnSo yksxksa ds }kjk ijLij laokn ds ckn] ,der ls gksuk

72 izeksn dqekj ¼2010] i0 144]18½ 73 ds-th tksxsydj] ¼2005] i`0 11½ 74 >k ,ao Jhekyh] ¼1998] i0 135½ 75 jke”kj.k “kekZ ¼2003] i0 113½ 76 jke”kj.k “kekZ ¼2003] i0 111½

pkfg,A77 fdUrq Hkkjr esa x.kra=ksa dh lekfIr vkSj jkt”kfDr dh iz/kkurk us bl laHkkouk dks

iuius gh ugha fn;kA nwljs] Hkkjr esa] vftZr Kku dks d.BLFk djds ys[ku o iqLrd ds :i

esa Kku ds lapj.k dh izfof/k dks cgqizpfyr gksus ls cgqr le; rd jksds j[kk] vkSj tc

izpfyr gqvk rks mls ,d NksVs oxZ rd lhfer dj fn;kA ftlds ckn de ls de lkekU;

lwpukvksa ds lapkj.k dk dk;Z] ;k rks jktdh; deZpkfj;ksa }kjk equknh }kjk] vFkok

jktuhfrd O;oLFkk ds vUrxZr Nu Nu dj gh uhps igqap ikrkA

v”kksd laHkor% igyk Hkkjrh; “kkld Fkk ftlus turk rd viuh ckr igqapkus ds

fy, ik’kk.k ys[kksa dk iz;ksx fd;kA izkphu dkfyd jkstejkZ thou dh NksVh cM+h ?kVukvksa

dh vfHkO;fDr dk iz;kl ge eBksa] efUnjksa] xqQkvksa] pSR;ksa esa mRdh.kZ vfHkys[k vkSj fp=kRed

vfHkO;fDr;ksa essa eglwl dj ldrs gSa] vkSj fopkjdksa esa de ls de dchj ds ;gka fuHkZ; vkSj

Lora= O;fDrRo yf{kr fd;k tk ldrk gS] fdUrq bruk r; gS fd] O;fDrxr vfHkO;fDr dh

Lora=rk ds iz”u dks ysdj tSlk oSpkfjd }Un ge if”peh txr esa ikrs gSa] mldk Hkkjrh;

ifjfLFkfr;ksa esa furkUr vHkko jgkA

Hkkjrh; bfrgkl ds e/;dky esa xqIrpj ,oa Mkd O;oLFkk ds lqn<+ gksus ls lwpukvksa

ds lEizs’k.k esa rhozrk vk;hA fdUrq gesa /;ku j[kuk gksxk fd ;g xfrfof/k iwjh rjg

iz”kkldh; FkhA vke turk dh Hkkxhnkjh blesa ux.; FkhA fQj Hkh eqxy dky rd vkrs

vkrs fo”ks’kdj eqxy lezkVksa dks] foLrr gksrs lkezkT; esa O;oLFkk gsrq] vkbZu&,&vdcjh ds

vuqlkj] lekpkj ys[kdksa ;k okD;kuohlksa dh fu;qfDr djrk gqvk ikrs gSaA78 vkSjaxtsc ds

dky esa bls vkSj laLFkkxr :i fn;k x;kA mldh lsuk u dsoy dsUnz ls lwpuk izkIr djrh

Fkh] cfYd okil lwpuk,a izsf’kr djrh FkhaA okd;kuohl bu lwpukvksa dks ,df=r djrsA

dsUnz LFkku ij mudk feyku dj izeq[k fo’k;ksa dks vfUre :i nsdj dsUnz dks izzsf’kr dj

fn;k tkrkA fudksyl euqph ds vuqlkj jkf= ukS cts vkSajaxtsc bldk lkjka”k lqurkA79 tkWu

Ýs;j] tks is”ks ls ,d MkWDVj Fkk vkSj Hkkjr esa 1672 ls 1681 bZ- ds e/; jgk] us rks ;gka

rd dgk fd] vkSjaxtsc viuh iwjh lSU; “kfDr ds ckotwn nf{k.k esa vlQy jgk bldk

eq[; dkj.k lekpkj ys[kdksa dh xyr lwpuk;sa FkhaA80 lkFk gh cfuZ;j dk ;g dFku gS fd]

^^turk izkUrh; xouZjksa ds Hkkj rys nch gS] vkSj og fdlh ls viuh ckr dg ugha ldrh----

okd;kuohl izR;sd ?kVuk dh lwpuk igaaqpkrs gSa] ij ns[kk x;k gS fd LFkkuh; xouZjksa ls

77 ds-th- tksxsydj] ¼2005] i0 11½ 78 izse ukjk;.k ¼1968] i02½ 79 ,e- pyifr jko ¼ 1982] i0 7½ 80 ,e- pyifr jko ¼ 1982] i0 8½

buds la?k’kZ gksrs jgrs gSa]81 eqxy dkyhu lekpkj O;oLFkk dh okLrfod fLFkfr crkuss ds fy,

i;kZIr gSaA

vkSjaxtsc ds dky esa v[k+ckjkr ds Hkh izpyu dh tkudkjh feyrh gS ftls

^^v[k+ckjkr&,&njckj&,&eqvYyk** dgykrk FkkA82 ;s Hkwjs jax ds yXkHkx 8 x 4½ bap ds NksVs

dkxt ds VqdM+s gqvk djrs Fks ftuesa jktnjckj dh izfrfnu dh dk;Zokgh dk fooj.k gksrkA

vkSjaxtsc rFkk cgknqj”kkg izFke ds dk;Zdky ds v[k+ckjkr] jkW;y ,f”k;kfVd lkslkbVh ds

ikl lqjf{kr gSaA83 lu~ 1828 esa duZy tsEl VkWM us eqxy njckj dh ,slh lSdM+ksa

ik.Mqfyfi;ka jkW;y ,f”k;kfVd lkslkbVh dks izsf’kr dhA84 fdUrq viuh vko”;drkvksa ,ao

laHkkoukvksa ds gksrs gq, Hkh] rc tc Hkkjr esa izsl }kjk eqnz.k rduhd dk izos”k gks pqdk Fkk]

Hkkjr esa iszsl }kjk NikbZ dh rduhd ds vR;kf/kd /khes fodkl dk dkj.k] vc Hkh ;{k iz”u

gS] fdUrq ;g Hkh mruk gh lp gS fd eqxydky esa lqys[kdksa dks ,oa gLrys[kdks ds jkstxkj

us blesa cM+h Hwkfedk fuHkkbZA85

N% flrEcj 1556 dk fnu Hkkjrh;ksa ds fy, vR;Ur egRoiw.kZ gS tc ;gka igyk

eqnz.k ;a= vk;kA oLrqr% tks fizafVax iszl Hkkjr esa vk;k og vchlhfu;k ds yksxksa esa bZlkbZ /keZ

ds izpkj ds fy, tk jgk FkkA fdUrq xksok esa foJke ds fy, #ds 14 dSFkksfyd iknfj;ksa ds

lkFk vchlhfu;kbZ ewy dk eqf[k;k ¼tks izsl ys tk jgk Fkk½] dks xksok ds xouZj us fdlh

dkj.ko”k xksok u NksM+us dk vkns”k fn;kA dqN fnuksa esa bl vchlhfu;kbZ eqf[k;k dh xksok

esa gh eR;q gks xbZ] vkSj izsl Hkkjr esa gh jg x;kA Hkkjr esa izkjfEHkd eqnz.k blh izsl dh

lgk;rk ls gq,A86 xksok dh izkI; lokZf/kd iqjkuh eqfnzr izfr 13 iqLrdksa dh ,d lwph gSA

,d vU; xksok dk eqfnzr dk;Z 1559bZ- es Nik ^^ckWuosUR;wjkWt vkWIlD;qyk** Fkh ftldh ,d

gh izfr ^boksjk ifCyd iqLrdky;* esa lqjf{kr gSA ckWuosUR;wjkWt vkWIlD;qyk ds vfrfjDr ,d

vU; izdk”ku ^dkWEisfUM;kss fLizpqvy n fonk fØLrk* Fkh] ftls xksok ds igys vkdZfc”ki Mkse

xSLij n yh;ks* us fy[kk vkSj 2 tqykbZ 1561bZ- dks ^tksvk n DosuDosfUl;ks* ,oa ^tks n ,UMse*

us xksok esa gh NkikA tc rd fd vkSj igys ds eqfnzr uewusa ugah fey x;s] bls gh cgqr

fnuksa rd Hkkjr dh igyh iqLrd ekuk tkrk jgkA87

81 ,e- pyifr jko ¼ 1982] i- 7½ 82 izse ukjk;.k ¼1968] i- 2½ 83 ,e- pyifr jko ¼1982] i- 7½ 84 ,e- pyifr jko ¼1982] i- 7½ 85 ds-,l-i/kh ,oa vkj-,u-lkgw ¼1997] i`- 3½ 86 ds-,l-i/kh ,oa vkj-,u-lkgw ¼1997] i`- 3½ 87 ch-,l-ds”kou ¼1985] i- 18]19]20½

igyh ckj NikbZ ds mi;ksx ds fy, Hkkjrh; v{kjksa dks x<+us dk dk;Z ^tks

xksUlkfYol* uked ,d yksgs dh oLrq,a cukus okys O;fDr us fd;kA blus loZizFke rfey

v{kjksa dks x<+kA 1578 bZ- esa ,d fizafVax izsl nf{k.k Hkkjr ds frUuosYyh ftyk ds ,d NksVs

ls xkao ^iquhdsy* esa LFkkfir dh xbZA ;gha Qknj ^tkWu n Qkfj;k* us rfey v{kjksa ls gh

^¶ykWl lSaDVksje* izdkf”kr fd;kA fdlh Hkkjrh; }kjk fizafVx izsl dh LFkkiuk dk mYys[k rc

feyrk gS tc 1674 bZ- esa ,d xqt+jkrh Lo.kZ O;kikjh Hkhe th ikfj[k us cEcbZ esa fizafVax izsl

yxk;kA88

bZLV bafM;k daiuh dks] viuk igyk izsl] 1761 bZ- esa lj vk;jdwV }kjk iakfMpsjh

dh fot; ds nkSjku] esa Ýkalhlh xoZuj ds ?kj ls izkIr lkekuksa ds lkFk izkIr gqvkA izsl rFkk

izkIr v{kjksa dks iakfMpsjh ls enzkl yk;k x;k] fdUrq NikbZ izfof/k dk Kku u gksus ds dkj.k

dbZ o’kkasZ rd NikbZ u gks ldhA ckn esa QSczhfl;l uked ,d O;fDr ftls NikbZ izfof/k ds

lkFk rfey dh Hkh tkudkjh Fkh] dks bl vk”k; ds lkFk fu;qDr fd;k x;k fd og dEiuh

ds lkfgR; dks izeq[krk ls NkisxkA mlus 1779 bZ- esa izfl) rfey&vaxzsth rFkk 1786bZ- esa

vaxzsth&rfey “kCn dks’k NkikA rfey ds vfrfjDr vU; Hkkjrh; Hkk’kkvksa esa Hkh NikbZ izkjEHk

gqbZA lu~ 1778 bZ- esa usFkuhy czslh gsygsM dh iqLrd ^xzkej vkWQ n caxkyh ySaXost*

dydRrk esa caaxkyh Hkk’kk esa NihA89

tgka rd Nis :i esa nsoukxjh dk iz”u gS] blds izFke izek.k ds :i esa ^nho* ds

,d O;kikfjd tgkt ds dIrku dk ydM+h ls BIis }kjk lkeku ds fcØh ipsZ ij Nik ,d

gLrk{kj gS tks 1625 bZ- esa yUnu ls izdkf”kr lSeqvy ipkZt+ % ipkZt+ fgt+ fiyfxzEl* ¼prqFkZ

laLdj.k½ esa feyrk gSA dydRrk xt+V og igyk lekpkj i= gS ftlds twu 1796 ds ,d

vad esa ,d ljdkjh lwpuk ds :i esa nsoukxjh fn[khA bl fo’k; ij ,d vf/kdr fo)ku ds

:i esa LFkkfir Mk- xzkge “kkW }kjk fyf[kr “kks/k i= ^nsoukxjh fyfi ds Vkbiksa ds fodkl* ds

vuqlkj igyk nsoukxjh lpy Vkbi ¼ewoscy Vkbi½ 1771bZ- esa Nik ^vYQkcsfVde czãfude*

FkkA90

fczfV”k mRrj izns”k esa vk/kqfud izdkj ds izsl dh mifLFkfr dh tkudkjh gesa

ys¶VhusaV duZy ,p-;wy- ds lfpo] ,f”k;kfVd lkslkbVh vkWQ caxky] fe- ,VfdUlu dks fy[ks

,d i= ¼26 vizSy 1861bZ-½ ls gksrh gSA blds vuqlkj 1803 bZ- ess tc ykMZ ysd ds usrRo esa

fczfV”k lsuk us vkxjk ij dCtk fd;k rks fdys esa ,d fizafVax izsl Hkh ik;k x;kA ys- vukZYM

88 ds-,l-i/kh ,oa vkj-,u-lkgw ¼1997] i`-4½ 89 ds-,l-i/kh ,oa vkj-,u-lkgw ¼1997] i`-5½ 90 ch-,l- ds”kou ¼1997] i- 116]117] 126] 127½

fuLcsV eSF;wt us ijh{k.k ds ckn ogka ls dqjku ds Vafdr N% i’B izkIr fd;s ftls Nkius dh

rS;kjh py jgh FkhA91

tsEl ySax dh iqLrd ^, gSUM cqd vkWQ caxky fe”ku* ¼1848bZ-½ ds vuqlkj

t;ukjk;.k ?kks’kky] tks fd dk”kh [k.M ¼1835 bZ- esa dydRrk ls izdkf”kr½ ds ys[kd rFkk

cukjl esa t;ukjk;.k bafXy”k Ldwy ds laLFkkid Fks] dh 1818 bZ0 esa gh cukjl esa iszl

yxkus dh ;kstuk Fkh] fdUrq ;g iwjh ugha gks ik;hA fdUrq ^xzslh n rklh* ds vuqlkj cukjl

esa 1818 bZ- esa izsl Fkk vo”;] D;ksafd dchjnkl dr jkek;.k 1818 bZ- esa gh NihA 1832 bZ-

esa dkuiqj dh yhFkksxzkQ dEiuh izsl us 336 i’B ¼27 x 22 ls-eh-½ dh ^rqylh dr jkek;u Hkk’;*

NkihA92

vo/k ds uokc vkSj ckn esa jktk dh mikf/k ls foHkwf’kr xkthmn~nhu gSnj

¼1814&1827 bZ-½ ds dky esa ^vkpZj* uked ,d ;qjksfi;u us y[kuÅ esa izsl dh LFkkiuk dk

iz;kl fd;kA y[kuÅ ds fo}kuksa ds izksRlkgu ij mlus ;gka igys izsl dh LFkkiuk dh vksj

tYn gh mlus ^tS+n&my&ebZn] g¶r& dqytqe] rFkk rkt+&my&yqx+r NkikA ckn esa mlus

dbZ [k.M+ksa ds “kCn dks”k dh Hkh NikbZ dhA vkpZj ls lh[k dj dbZ Hkkjrh;ksa us Hkh y[kuÅ

esa izsl yxk;kA bless ^gkt+h gjeSu “kjhQSu* izFke FksA mu fnuksa ,d /kuh “kh”kk O;kikjh gqvk

djrs Fks] ftudk uke eqLrQk [kku FkkA eqLrQk] gkth gjeSu ds ikl dqN Niokus ds bjkns

ls x;s] fdUrq gkt+h gjeSu ds lkFk fdlh ckr ij mudk fookn gks x;kA ogha ls eqLrQk

[kku us viuk izsl yxkus dh Bku yhA le; ds lkFk eqLrQk [kku dk ^eqLrkSQh izsl* ,d

lQy izsl lkfcr gqvkA ckn esa vYkh c[“k [kku us ^vYoh izsl* dh LFkkiuk dh] vkSj Hkh dbZ

izsl yxsA viuh lc izdkj dh leL;kvksa ds ckotwn bu izslksa us loksZRd`’V NikbZ izkIr djus

ds fy, vR;f/kd ifjJe fd;kA izsl esa L;kgh ds fy, fdruk ljlksa dk rsy tykdj dkyh

jk[k izkIr djrs Fks bldk fglkc yxkuk eqf”dy gSA ,sflM ds LFkku ij uhcw ds jl dks

iz;ksx rFkk diM+s ds LFkku ij Liat dk iz;ksx fd;k tkrk FkkA ,sls loksZRd`’V lkekuksa ds

iz;ksx vkSj vR;f/kd Je ds ckn ,slh iqLrdksa dh NikbZ gks ikrh Fkh tks ml dky esa de

LFkkuksa ij gh lEHko FkhA93

bl izdkj fizafVx izslksa dh rduhd ds fodkl vkSj /khjs&/khjs fczfV”k Hkkjr esa QSyko

ds ckotwn fo’k;oLrq ds Lrj ij izxfr cgqr /kheh jghA izkjfEHkd fo’k;oLrq U;wukf/kd :i ls

/kkfeZd] iz”kklfud vko”;drkvksa gsrq lkfgR; vFkok fo|ky;h iqLrdksa ds izdk”ku rd

91 ch-,l- ds”kou ¼1997] i`0 156] 157½ 92 ch-,l- ds”kou ¼1997] i`0 157½ 93 ch-,l- ds”kou ¼1997] i`0 136]137½

lhfer jgkA gkykafd bldk lcls /kukRed i{k ;g jgk fd izkjfEHkd izsl lh/ks fdlh

ljdkjh Vdjko ls cprs gq, fuckZ/k izxfr djrs jgsA fdUrq ,slk cgqr fnuksa rd ugah py

ldkA

izslksa dh fo’k;oLrq ds ifjorZu dk lcls igyk vkSj egRoiw.kZ dk;Z 18oha lnh ds

vfUre n”kdksa esa caxky esa mifLFkr ml ;qok vf/kdkfj;ksa ds ,d oxZ us fd;k tks ,f”k;k ds

v/;;u esa :fp j[krk FkkA ftlesa pkYlZ fofYdUl] usFkuhy gkygsM] tkWu “kksj] Ýkafll

XysMfou] tkWu dkWjusd] tksukFku Madu ,oa fofy;e pSEclZ izeq[k FksA gkaykfd bu yksxksa us

feydj dHkh ,d laxBu cukus dh dksf”k”k ugha dh] blds ckotwn bu “kks/kkfFkZ;ksa us Hkkjrh;

bfrgkl vkSj dkuwu ds {ks= esa cM+s dk;Z fd;sA mnkgj.k ds fy;s] Ýkafll XysMfou dh]

^baLVhV~;wV vkQ bEijj vdcj % ,u ,fczTM otZ+u vkWQ vkbu&,&vdcjh vkWQ vcqy

QTy*] 1781 bZ- esa fofYdUl us ^^eqa?ksj bUlfØI”ku vkWQ nsoiky fjVsu bu dkSfVY;k fyfi**

izdkf”kr fd;kA bUgksaus egkHkkjr ds vuqokn gsrq Hkh vR;kf/kd ifjJe fd;kA bu “kks/kkfFkZ;ksa

ds v/kwjs dk;Z dks 1783 bZ- esa dydRrk lqizhe dksVZ ds U;k;k/kh”k cudj vk;s fofy;e tksUl

us iwjk fd;kA 15 tuojh 1784bZ- dks lqizhe dksVZ dh ^xSz.M T;wjh :e* esa 30 yksxksa dh

mifLFkfr vkSj lj jkcVZ pSEclZ dh v/;{krk esa gqbZ cSBd esa mUgksaus ,d ,slh lfefr ds

fuekZ.k dk fopkj izLrqr fd;k tks ,f”k;k ds bfrgkl] lekt] izdfr] dyk] f”kYi] foKku ,oa

lkfgR; dh [kkst djssxhA bl izdkj Hkkjr esa ml ^,f”k;kfVd lkslkbVh* dh LFkkiuk gqbZ

ftlds lnL;ksa ds fy, tksUl us Lo;a ,d gh fu;e dh odkyr dh fd] mUgsa fdlh Hkh

fu;e ds ikyu dh vko”;drk ugha gSA tksUl us Lo;a ^MkbtsLV vkWQ fgUnw ykW* uke ls ,d

egRoiw.kZ iqLrd dh jpuk dhA94

okjsu gsfLVaXl vdsyk ,slk xoZuj Fkk ftlus bu ;qok vf/kdkfj;ksa ds dk;ksZa dks

izksRlkfgr fd;kA gkykafd bldk dkj.k mlds fy, Hkkjrh; lkfgR; ds fodkl dh ea”kk de]

vkSj foftr yksxkssa dks le> dj mu ij muds vuqlkj “kklu djus dh Hkkouk vf/kd dk;Z

dj jgh FkhA 1776 bZ- esa gkWygsM dh ^tsUVw ykWt* blh fopkj dh izfriwfrZ FkhA95 D;ksafd ckn

esa tc gsfLVaXl ij izslksa }kjk tc O;fDrxr vkØe.k gq, rks og iwjh rjg neu ij mrj

vk;kA oLrqr% ;gka ls izsl vkSj izsl tfur lkfgR; rFkk fczfV”k vkSifuosf”kd iz”kklu ds e/;

la?k’kZ dk og bfrgkl izkjEHk gksrk gS ftldh ifj.kfr vUrr% 1947 bZ0 esa Lora=rk izkfIr ds

lkFk gh gks ikrh gSA vFkok ;wa dgsa fd] Hkkjr esa izsl dh Lora=rk ds la?k’kZ ds mRifRr dh

94 ch-,l- ds”kou ¼1997] i`0 166]167] 168½ 95 ch-,l- ds”kou ¼1997] i`0 166½

[kkst ;wjksih; i=dkjksa ,oa fczfV”k vkSifuosf”kd iz”kklu ds e/; la?k’kZ ds chp dh tk ldrh

gSA

bZLV bafM;k dEiuh ds ,d iwoZ deZpkjh fe- fofy;e cksYV us 1776 bZ- esa dydRrk

ls ,d lekpkj i= izkjEHk djus dh ?kks’k.kk dh] ftlds lkFk Hkkjr esa vk/kqfud i=dkfjrk ds

bfrgkl dk izkjEHk gksrk gSA baXyS.M esa tgka] 18oha lnh rd i=dkj vius fopkjksa dks Lora=

:i ls izdV djus ds vf/kdkjksa dk miHkksx dj jgs Fks] bldks ns[krs gq, fczfV”k ewy ds

i=dkj] Hkkjr esa Hkh ,slh gh O;oLFkk dk fopkj j[krs FksA fofy;e oksYV us vius fopkjksa dks

ewrZ :i nsus ds iz;kl esa] dydRrk ds dkmfUly gkWy rFkk vU; LFkkuksa ij] lwpuk pLik dh

fd] ^mu ds ikl fczfV”k vf/kdkfj;ksa ds ,sls O;fDrxr izi= gSa] tks muds dkjukesa mtkxj

dj ldrs gSaA** izfrfØ;k Lo:i dEiuh iz”kklu us mUgsa tcju okil baXyS.M Hkst fn;kA96

cksYV ds vlQy iz;kl ds yxHkx pkj o’kZ ckn 29 tuojh 1780 dks ,d vU;

;wjksih;] tsEl vkWxLVl fgDdh us] vius dydRrk esa jk/kk cktkj fLFkr dk;kZy; ls] ns”k ds

izFke lekpkj i= ds :i esa caxky xtV vFkok] dydRrk tujy ,Mokbtj ds uke ls 39

x 28 ls-eh- yEckbZ pkSM+kbZ ds ist okys] nks iUuksa ds lkIrkfgd i= dh “kq#vkr dhA97 viuk

i= fudkyus ds igys fgDdh us vius i= ds ckjs esa ?kks’k.kk djrs gq, dgk] fd&

^^;g ,d lkIrkfgd] jktuSfrd ,oa okf.kfT;d v[kckj gS tks lHkh nyksa ds fy;s [kqyk gS fdUrq fdlh ds izHkko esa ugha gSA**

fgDdh dh bl ?kks’k.kk dk izek.k tYnh gh fey x;k tc caxky xtV us fczfV”k bZLV

bafM;k dEiuh ds deZpkfj;ksa] xouZj tujy] mudh iRuh o eq[; U;k;k/kh”k ,yhtkg bEis ij

O;fDrxr fVIif.k;ka djds ljdkj ls nq”euh eksy ys yhA bu lcds fy, fgDdh dks ,d o’kZ

dk dkjkokl vkSj 2000 :i;s tqekZus dh ltk gqbZA fgDdh tsy esa jgus ds ckotwn caxky

xtV fudkyrk jgkA 1782 es ,d ckj iqu% gsfLVaXl }kjk mlds fo:) dh xbZ dk;Zokfg;ksa

ds pyrs mls lekpkj i= cUn djuk iM+kA98

vxys dqN o’kksZa es u dsoy caxky ls cfYd cEcbZ vkSj enzkl ls Hkh dbZ lekpkj

i= fudys] ysfdu yxHkx lHkh us fgDdh ds vuqHkoksa ls lh[k ysrs gq, Lo;a dks iz”kklfud

uhfr;ksa ds fojks/k ls nwj j[kkA fdUrq bu lcds e/; de ls de ,d ,slk mnkgj.k fn[krk

gS] ftlesa laiknd us iz”kklfud ncko ds izfrjks/k dk tT+ck fn[kk;kA 1791bZ- esa ^caxky

tuZy* ds laiknd ^fofy;e Mu* us ejkBk ;q) esa dkuZokfyl dh eR;q ds xyr lekpkj

96 ch-vkj-”kekZ ¼1997]i- 10½ 97 ds-,l-i/kh ¼1997] i- 6]7½ 98 ch-vkj-”kekZ ¼1993]i- 11½

Nius ij {kek u ekaxus dk fu.kZ; fy;kA mUgsa vfHk;ksx dk lkeuk djuk iM+k rFkk viuk in

xokauk iM+kA99 fofy;e Mu us ,d u;k lekpkj i= ^n bafM;u oYMZ* fudkyuk izkjEHk fd;k]

fdUrq iz”kklu] lekpkj i= ds rsojksa dks lgus dks rS;kj ugha FkkA ^Mu* ds ?kj dh ryk”kh

yh xbZ] ikBdksa ij ncko Mkyk x;k fd os i= u [kjhnsaa] foKkiudrkZvksa dks fOkKkiu nsus ls

euk fd;k x;kA dkuZokfyl ds ckn xoZuj tujy cus lj tkWu “kksj us ,d lqcg fofy;e

Mu dks vius lkFk tyiku ds fy, fueU=.k fn;kA ;gha lSfudksa us fofy;e Mu dks fxj¶rkj

dj fy;k vkSj mUgsa ns”k ls ckgj tkus ds fy;s lcls utnhdh cUnjxkg ij NksM+ fn;k x;kA

;gka rd fd mUgsa mudh lEifRr] ftldk ewY; yxHkx 30]000 :i;s Fkh] dh dksbZ {kfriwfrZ

ugha dh xbZA100

osystyh ds igys] fo”ks’kdj okjsus gsfLVaXl ds dky esa] ^,d laLFkk* ds :i es]a izsl

vkSj ljdkj ds e/; lEcU/k dSls gksa] bl ij ljdkj dk #[k nqfo/kkiw.kZ jgkA tgka ,d vksj

ljdkj ij vkØe.k djus okys i=dkjksa ij iz”kklu us l[rh cjrh] ogha ^ikiqyj ok;l*101

dk i{k j[kus okys ^bafM;k xtsV* tSls lekpkj i=ksa dk laj{k.k fn;kA fdUrq mlds

mRrjkf/kdkfj;ksa us nksuksa izdkj ds i=ksa ;gka rd fd ljdkjh dk;ksZa dh fjiksfVZax dh

vko”;drk dks Hkh udkj fn;kA osystyh rks izsl }kjk ljdkj ds ckjs esa fdlh Hkh izdkj dh

lwpuk ;k okrkZyki ds fo#) FkkA102 ,sls esa ^,f”k;kfVd fejj* us Vhiw lqYrku vkSj dEiuh ds

e/; py jgs ;q) ds le;] Hkkjr esa] ;qjksih; rFkk Hkkjrh; tula[;k dk rqyukRed v/;;u

izLrqr fd;kA bl fjiksVZ ls osystyh vR;Ur ukjkt gqvkA103 1798 bZ- esa gh caxky gjdk: ds

laiknd Mk- eSDyhu dks okil ;wjksi Hkstk x;kA104 ,sls le; esa tc bZLV bafM;k dEiuh ns”k

dh cM+h “kfDr cuus ds Øe esa Fkh] og fdlh Hkh ,sls ys[k ;k fopkj dks lgus ds fy, rS;kj

ugha Fkh tks dEiuh ds iz;klksa dks /kDdk igqpk;sA bldh izfriwfrZ gsrq] ,d lkezkT; fuekZrk

dh Hkkafr osystyh us eq[; lsukifr dks ;g vkns”k fn;k fd] lansgkLin laikndksa dks idM+ks

vkSj mUgsa ;qjksi Hkst nksA105

osyst+yh dsoy ;gha rd ugha #dk] ,d laLFkk ds :i esa izsl ij fu;U=.k gsrq 1799

bZ- esa lekpkj i=ksa dk i=s{k.k vf/kfu;e ikfjr dj fn;k x;kA ftlds vuqlkj&

99 ch-vkj-”kekZ ¼1993] i- 11½ 100 ds-th-tksxsydj ¼2005] i- 24½ 101 vV~Bkjgoha lnh ds vfUre n”kdksa esa fczfV”k ;k vU; ;qjksfi;ksa ds fy, :<+ “kCn] ftuds Hkhrj lekpkj i= dh forj.k la[;k vf/kdre 200 FkhaA ,l uVjktu] ¼1962] i- 19½ 102 feYVu bt+jhy ¼1994] i`- 2]3½ 103 ,e- pyifr jko ¼1982] i`-14½ 104 izse ukjk;.k ¼1968] i`- 3½ 105 izse ukjk;.k ¼1968] i`- 25½

^^izR;sd lekpkj i= eqnzd dks lekpkj i= ds uhps viuk uke fy[kuk vko”;d gks x;kA izR;sd lekpkj i= ds laiknd vkSj Lokeh dks vius uke rFkk irs dh tkudkjh ljdkj ds lfpo dks voxr djkuk FkkA ;g vkns”k tkjh dj fn;k x;k fd vc ls jfookj dks dksbZ i= izdkf”kr ugha gksxkA blds vfrfjDr dksbZ lekpkj i= rc rd izdkf”kr ugha gksxk tc rd fd mldh fo’k;oLrq dk ljdkj }kjk fu;r ljdkjh lfpo }kjk iwoZ i=s{k.k u dj fy;k tk,A ;g fuf”pr fd;k x;k fd] bl vf/kfu;e ds fdlh Hkh va”k dks rksM+us ij] fu;e rksM+us okys O;fDr dks Hkkjr ls fuokZflr dj fn;k tk,AÞ106

osystyh us 1800 bZ- esa bl vf/kfu;e dks de ikrs gq, blesa lekpkj i=ksa ls

tekur jkf”k tek djus ,oa vPNs O;ogkj dk opu nsus ds Hkh vkns”k tkjh fd;sA107 1807bZ0

esa ;g vf/kfu;e if=dkvksa] iSEQysV rFkk iqLrdksa] lHkh ij ykxw dj fn;k x;kA108

ykMZ gsfLVaXl dk dky izsl vkSj i=dkfjrk ds fy, laØe.k dk dky Fkk] dkj.k fd]

og O;fDrxr :i ls iszl vkSj i=dkjksa ds izfr mnkj #[k j[krk Fkk] tks fd Mk0 czk;l vkSj

cfda?ke ds izfr mlds joS;s ls fn[krk gS] nwljh rjQ iz”kklfud etcwfj;ka mls bl ckr dh

btktr ugah nsrh Fkha fd] og izsl dks dqN Hkh Nkius dh NwV nsA bls ns[krs gq, gsfLVaXl us

chp dk jkLrk viuk;kA ykMZ gsfLVaXl ds dky esa loZizFke Mk- tsEl czk;l us izsl dh

Lora=rk gsrq ekspkZ [kksykA 1814 bZ- esa dydRrk vk;s MkW- czk;l ^,f”k;kfVd fejj* ds

laiknd cusA 1817bZ- esa mUgksaus] eq[; lfpo tkWu ,Me dh] vfHkospd ds :i esa viuh

“kfDr;ksa ls ckgj tkdj dke djus dh f”kdk;r dhA dqN le; i”pkr MkW- tsEl czk;l us

xouZj ds lEeq[k ,d ckj iqu% vfHkospd in lekIr djus dh ekax j[khA fdUrq dksVZ vkWQ

Mk;jsDVlZ dks izlUu djus ds fy, ykMZ gsfLVaXl us 19 vxLr 1818bZ- dks lekpkj i=ksa ds

laikndksa dks fuEufyf[kr fcUnqvksa dks Nkius ls izfrcfU/kr djus okyk ,d vf/kfu;e ikfjr

dj fn;kA

1& lEekuuh; dksVZ vkQ Mk;jsDVlZ ds dk;ksZ] Hkkjr ds tqM+s ekeyksa dks ns[k jgs vU; vf/kdkfj;ksa] LFkkuh; iz”kklu ds jktuSfrd ekeys] ifj’kn ds lnL;ksa ds O;fDrxr vkpj.kksa ls lEcfU/kr ekeys] lqizhe dksVZ ds U;k;k/kh”kksa ,oa dydRrk ds ykMZ fc”ki ls lEcfU/kr ekeys vfHkospu ds v/khu gksaxsA

2&ns”kh iztk esa fdlh Hkh izdkj dk lansg ;k vQokg vFkok muds /kkfeZd fopkjksa ls lEcfU/kr ekeysA

3&mi;qZDr izdkj ds ekeyksa ls lEcfU/kr lekpkjksa dk iquZizdk”ku ;k mls lekpkjksa dk iquZizdk”ku ;k ,sls lekpkj tks Hkkjr esa fczfV”k “kfDr ds lEeku dks Bsl igqapk,] vfHkospu ds v/khu gksaxsA

106 ch-vkj- “kekZ ¼1993] i- 12½ 107 ds-th- tksxsydj ¼ 2005] i`- 24½ 108 ch-,y-xzksoj ,oa ;”kiky ¼2000] i`- 265½

4& O;fDrxr voS/k djukesa o O;fDrxr fVIif.k;ka tks lekt dks mRrsftr djsaA109

bl vf/kfu;e dks cukus vkSj ikfjr gksus esa eq[; lfpo tkWu ,Me dh cM+h Hkwfedk

Fkha] mldk #[k izsl dh Lora=rk dks ysdj lnSo dV~Vjoknh jgkA nwljh rjQ] ykMZ gsfLVaXl

ds gh dky ls jktk jke eksgu jk; tSls dqN f”kf{kr Hkkjrh;ksa us Hkh izslksa }kjk viuh ckr

j[kuh “kq: dj fn;k Fkk] tks fczfV”k iz”kklu dks vf/kd ilUn ugha vk;kA mnkgj.k ds rkSj

ij] lsjkeiqj fe”kufj;ksa us lekpkj niZ.k esa osnkUr n”kZu dh vkykspuk dh] ftlds fojks/k esa

jktk jke eksgu jk; us] f”koizlkn “kekZ ds laikndRo esa] ^czãfudy eSXthu* fudkydj bl

if=dk ds ek/;e ls osnkUr n”kZu ij fd;s x;s izgkjksa dk djkjk tokc fn;kA110

mUuhloha lnh ds izkjfEHkd o’kksZa esa izsl dh Lora=rk ds fy;s la?k’kZ djus okyksa esa

tsEl flYd cfdaa?ke dk LFkku izeq[k gSA cfda?ke] 2 vDVwcj 1818bZ- ls izdkf”kr gksus okys]

dydRrk tuZy ds lEiknd cusA bUgksaus u dsoy lkgl iwoZd vf/kdkfj;ksa ds dkjukeksa dks

mtkxj fd;k] cfYd mlus turk dh vkokt dks Hkh vfHkO;fDr nhA cfda?ke us ;gka rd fd

eq[; U;k;k/kh”k] enzkl ds xouZj rFkk dydRrk ds ykMZ fc”ki dh vkykspuk ls Hkh ugha

pwdkA111 cfdaa?ke us Hkkjrh; ys[kdksa fo”ks’kdj jktk jkeeksgu jk; ds dk;ksZa dh ljkguk dhA

vius i= ^dydRrk tuZy* esa cfda?ke us jke eksgu jk; dh ^laokn dkSeqnh* dk] ,d Hkkjrh;

izkstsDV ds :i esa dkQh izpkj fd;kA jktk jke eksgu jk; }kjk 1821 bZ- esa izkjEHk fd;s x;s

^fejkr&my& v[kckj^ ds dbZ Qkjlh laikndh;] ds vaxzsth vuqoknksa dks] cfda?ke us vius

i= esa NkikA112 cfda?ke dks vius bu dk;ksZ ds dkj.k dbZ eqdneksa dk lkeuk djuk iM+k]

ysfdu tc rd ykMZ gsfLVaXl xoZuj jgk rc rd og cprk jgk] ij tkWu ,MEl ds xouZj

tujy curs gh mldk Hkfo’; r; gks x;kA 12 Qjojh 1823bZ- dks ljdkj ds eq[; lfpo

MCY;q-ch-csys }kjk cfda?ke dks izsf’kr ,d i= esa dgk x;k fd] ^^vki ds dydRrk tuZy ds

dbZ laikndh; dks ns[krs gq,] lifj’kn xouZj tujy dh vkKk ls] ;fn vki 15 vizSy ds

i”pkr Hkkjr esa ik;s tkrs gSa] rks bls voS/kkfud ekurs gq, vkidks ;qukbVsM fdaxMe Hkst

fn;k tk;sxkA** cfda?ke ds tkrs gh mlh jkr] 20 ekpZ 1823bZ- dks xouZj tujy fe- tkWu

,MEl us Hkfo’; esa lekpkj i=ksa ,oa vU; izdk”kuksa ds fy;s fu;eksa dh ?kks’k.kk dj nhA113

dk;Zokgd xouZj tujy tku ,MEl ds] 1823bZ- ds vuqKfIr fu;e] mu lHkh fu;eksa ls

dBksj Fks tks ml le; rd dHkh Hkh Hkkjr esa ykxw gq, FksA buds vuqlkj&

109 gsesUnz izlkn ?kks’k ¼1930] i- 5]6½ 110 ds-,l-i/kh ,oa vkj-,u- lkgw ¼1997] i`- 13½ 111 ds-th tksxsydj ¼2005] i- 25½ 112 ds-,l- i/kh ,ao vkj ,u- lkgw ¼1997] i`- 14½ 113 gsesUnz izlkn ?kks’k ¼1930] i- 6]7½

1& eqnzd rFkk izdk”kd dks eqnz.kky; LFkkfir djus ds fy, vuqKfIr ysuh gksxhA

2& vuqKfIr ds fcuk fdlh Hkh lkfgR; dk eqnz.k vFkok mls izdkf”kr djus ij 400 :i;s tqekZuk] vFkok mld cnys dkjkokl dk n.M gksxkA n.Muk;dksa dks vuqefr nh x;h fd] fcuk vuqKfIr izkIr eqnz.kky; dks tCr Hkh dj yasA

3& xouZj tujy dks vf/kdkj Fkk fd] og fdlh vuqKfIr dks jn~n dj nsa vFkok u;k izkFkZuk&i= ekax ysaA114

,MEl us bl vkns”k ds leFkZu es tks rdZ fn;s mlls Li’V Fkk fd ;g vkns”k dsoy

;qjksih; laikndksa ,oa vaxzsth lekpkj i=ksa dks y{; djds ugha cuk;k x;k Fkk cfYd bldk

y{; fo”ks’kr;k os lekpkj i= Fks tks Hkkjrh; Hkk’kkvksa esa izdkf”kr vFkok Hkkjrh;ksa }kjk

izdkf”kr fd;s tkrs FksA115 ljdkj dks fejkr&my&v[kckj esa vkifRrtud fVIif.k;ka izkIr

gqbZ FkhA ;gha ugha] ljdkj ;g Hkh tkurh Fkh fd] vaxzsth Hkk’kh lekpkj i=ksa dh fVIif.k;ka

rks dsoy dqN yksxksa dks pksV igqapk ldrh FkhaA] fdUrq ns”kh Hkk’kk lekpkj i= vke turk

}kjk i<+s tkrs FksA ftldk vlj O;kid FkkA bl vkns”k }kjk jktkjke eksgu jk; ds

^fejkr&my&v[kckj* cUn djuk iM+kA ,MEl ds bu vkns”kksa dks jke eksgu jk; us U;k;ky;

esa bl vk/kkj ij pqukSrh nh fd] ;g vkn”k ^Kku ij izfrcU/k* gS] fdUrq U;k;ky; us ;kfpdk

[kkfjt dj nhA116

xouZj tujy ds :i esa ykMZ fofy;e cSafVd us lekpkj i=ksa ds izfr mnkjoknh

:[k viuk;kA ijUrq 1823bZ- ds dBksj vf/kfu;e dks jn~n djus dk Js; dk;Zokgd xouZj

tujy pkYlZ esVdkQ ¼1835&36bZ-½ dks gh feyk] ftl dkj.k mUgsa lekpkj i=ksa ds ^eqfDr

nkrk* dgk x;kA ,d mnkjoknh ds rkSj ij eSdkys us Hkh lekpkj i=ksa dh Lora=rk ds fy,

leFkZu fn;kA mldk rdZ Fkk fd] ljdkj ds ikl ns”k esa [krjs ds le; vuUr vkSj

fuLLkUnsg “kfDr gS] rks fQj “kkfUrdky esa] ,sls fu;eksa dks cuk, j[kus dh dksbZ vko”;drk

ugha gSA vc ,d ,slk vf/kfu;e cuk;k x;k] ftlesa eqnzd ,oa izdk”kd dks vc dsoy

izdk”ku ds LFkku dh lwpuk nsuh Fkh vkSj og lqxerk ls viuk dk;Z dj ldrk FkkA ;g

dkuwu 1856bZ- rd pyrk jgk vkSj ;g ogh dky Fkk tc iwjs ns”k esa lekpkj i=ksa dh la[;k

esa cM+h of) gqbZA117 blds i”pkr 1835bZ- ds bl vf/kfu;e ls ysdj 1947bZ- rd] izsl ds

114 ch-,y- xzksoj ,oa ;”kiky ¼2000] i- 265½ 115 ch-,y- xzksoj ,oa ;”kiky ¼2000] i- 266½ 116 ds-th- tksxsydj ¼2005] i`- 25½ 117 ch-,y- xzksoj ,oa ;”kiky ¼2000] i- 266½

izfr ljdkj dk vkSipkfjd #[k] ^,MEl ds fu;e vkSj esVdkQ ds izsl dkuwu* ds e/; ,d

^eSU;qvy LykbMj* dh Hkkafr ifjfLFkfr;ksa ds vuqlkj f[kldk;k tkrk jgkA

ns”k ds vU; Hkkxksa dh Hkkafr] fczfV”k mRrj izns”k esa Hkh 1835 ls 1857bZ- ds e/; izsl

,oa lekpkj i=ksa ds fodkl dk le; jgkA 1845bZ- esa Jh xksfoUn j?kqukFk FkRrs }kjk fczfV”k

mRrj izns”k ls fgUnh dk igyk i= cukjl ls fudkykA gkykafd blesa mnwZ ds vkf/kD; ds

dkj.k ^fgUnh lekpkj i= lwph* vkSj vafcdk izlkn cktis;h] dk”kh ls gh 1850bZ- esa fudyus

okys nwlj i= ^lq/kkdj* dks mRrj izns”k esa fgUnh dk igy i= ekurs gSaA blh izdkj f”keyk

ls 1848bZ- esa “ks[k vCnqYyk }kjk f”keyk v[kckj fudkyk x;k tcfd fczfV”k mRrj izns”k esa

mnwZ Hkk’kh v[kckj 1833bZ- ls gh] eqa”kh okftn vyh [kka }kjk fudkyk tk jgk FkkA vkxjk] tks

bl le; mRrj if”pe izkar dk eq[;ky; Fkk] ogka ls 1852bZ- esa fgUnh esa] ^cqf) izdk”k* vkSj

mnZw esa uw:yclj fudyrk FkkA nksuksa ,d gh izsl esa Nirs FksA cqf) izdk”k ds laiknd

lnklq[k yky FksA bldh Hkk’kk dh iz”kalk ia- jkepUnz “kqDy us Hkh dh gSA bfrgkldkj rklh

ds vuqlkj bl i= esa bfrgkl] Hkwxksy] xf.kr] f”k{kk] vkfn fo’k;ksa ij vPNs ys[k izdkf”kr

gksrs FksA118 tgka rd izdk”kuksa ds Loj dk iz”u gS] uez gh jgsA

lu~ 1857 ds fonzksg us Hkkjrh; izsl dh vkokt esa fpfUgr djus yk;d vUrj iSnk

fd;kA bl dky esa ns”k ds fofHkUu Hkkxksa esa dbZ lekpkj i= vkSj ipsZ] fonzksg ls lgkuqHkwfr

O;Dr djrs gq, izdkf”kr gq,A “;ke lqanj lsu ds laikndRo esa dydRrk ls izdkf”kr

^lekpkj lq/kko’kZ.k* dks eqxy lezkV cgknqj”kkg tQj dk ,d Qjeku Nkius ds dkj.k

jktnzksg ds eqdnesa dk lkeuk djuk iM+kA ftlesa dgk x;k Fkk&

^^ eqYd fganqLrku ds jgus okys gj dkSe vkSj etgc ds yksxksa ls esjh bYrtk gS fd bl ukeqjkn fQjaxh dkSe ls eqYd dh gqdwer dks Nhudj eqYd ds dkfcy vkSj le>nkj vkSj [kqnkijLr yksxksa dh ,d iapk;r bdV~Bh djks vkSj mld gkFk esa eqYd lkSai nksA**119

jktnzksg dk eqdnek ^lqyrkuqy v[kckj* vkSj ^nwjchu* ij Hkh pykA bu nksuksa us

viuk vfLrRo cpk;s j[kus ds fy, {kek ekax yh fdUrq “;ke lqUnj lsu us ekQh u ekaxhA

rduhdh dkj.kksa ls os vkjksi eqDr Hkh gq,A120

Hkkjrh; Hkk’kk;h i=dkfjrk ds izeq[k leFkZd ^ts-yk¡x* us 1857bZ- ds fonzksg esa Hkkjrh;

izdk”kuksa ij 1859bZ- esa ,d fjiksVZ izLrqr dhA fjiksVZ esa mUgksaus crk;k fd] fdl izdkj

tuojh 1857bZ- esa fnYyh ds v[kckjksa ls ;qjksih; vf/kdkfj;ksa us laidZ LFkkfir fd;k FkkA

118 txnh”k izlkn prqosZnh ¼2000] i`- 28]30] 35½ 119 txnh”k izlkn prqosZnh ¼2000] i`- 38½ 120 txnh”k izlkn prqosZnh ¼2000] i`- ogh½

mUgksaus laHkor% ;g Hkkai fy;k Fkk fd ;gka ds fuoklh fdl gn rd fonzksg ds fy, rS;kj gSa

vkSj iflZ;k o :l ls dSlh vk”kk j[krs gSaA mUgksaus fglkc yxk;k fd izfr iqLrd 10 ds

fglkc ls 1857bZ- esa izdkf”kr 6]00]000 ckaXyk iqLrdksas ds 60 yk[k ikBd vkSj v[kckjksa dh

rdjhcu 2]950 izfr;ksa ds yxHkx 30]000 ikBd FksA 1850bZ- dh ljdkjh fjiksVZ ds vuqlkj

bl le; mRrj&if”pe {ks=ksa ls 28 lekpkj i= izdkf”kr gks jgs Fks] ftudh izlkj la[;k

1]497 FkhA 1853bZ- esa 39 lekpkj i=ksa o if=dkvksa dh izlkj la[;k 1]839 Fkh] tcfd

1854bZ- esa brus gh i=&if=dkvksa dh izlkj la[;k 2]216 FkhA tcfd] 1858bZ- esa dqy 12

lekpkj i= if=dkvksa dh izlkj la[;k 3]223 FkhA121

fonzksg ls iwoZ Hkh mRrj if”peh {ks= ds v[kckjksa dks xgu tkap ls xqtjuk iM+rk

FkkA bl nkSjku dsoy ,d vkifRrtud ys[k izdkf”kr gqvkA blesa vaxzstksa dks Hkkjr ls

Hkkxus ds iz;kl lacU/kh fopkj Nik FkkA 1852bZ- esa laikndh; in ds nq:i;ksx ds nks ekeys

izdk”k esa vk;sA ,d ekeys esa U;k;ky; ls] laiknd ij mlds fo:) f”kdk;r ds laca/k esa]a

xokgh nsus ds fy, lEeu tkjh fd;k x;k vkSj nwljs ekeys esa ,d laiknd dks ,d

vf/kdkjh ds fo#) viekutud ys[k izdkf”kr djus ds vkjksi esa nks ekg dh ltk gqbZA bu

cgqr FkksM+s ekeyksa ds ckotwn ykMZ dSfuax us Nkik [kkuksa dh LFkkiuk] ,oa eqfnzr iqLrdksa o

lekpkj i=ksa ds izlkj ij fu;U=.k j[kus laca/kh twu 1857bZ- dk vf/kfu;e ykrs le; vius

Hkk’k.k esa tks dqN dgk] mlls ,d vyx gh rLohj lkeus vkrh gSA mUgksaus dgk(

^^eq>s ,slk yxrk gS fd] ns”kh lekpkj i=ksa us fiNys dqN g¶rs ds nkSjku Hkkjrh;ksa dks tkudkjh ;k lwpuk nsus dh vkM+ es ftl rjg dh HkM+dkÅ [kcjsa izdkf”kr dh gSa] mlds lEcU/k esa baXyS.M ds yksxksa dks tkudkjh Hkh ugha gSA ---- ;g lc tkucw>dj cM+h prqjkbZ vkSj gksf”k;kjh ls fd;k x;k gSA rF;ksa dks bl dnj rksM+ ejksM+ dj is”k fd;k gS fd bls i<+us okyksa ds fnyks&fnekx esa fojks/k vkSj ?k.kk dh Hkkouk ?kj dj tk,A---- eq>s ;g dguk iM+ jgk gS fd ;qjksih; iszlksa }kjk izdkf”kr dqN v[kckjksa esa Hkh eSus ,slh phtsa Nih ik;h xbZ gSa] ftudk vU; yksx ns”kh turk dks xqejkg djus ds fy;s nq#i;ksx dj ldrs gSaA------- fygktk ;g fo/ks;d gj Hkk’kk esa eqfnzr lkexzh ij] gj O;fDr ij ykxw gksxk] tks ,slh Nih lkexzh ds fy;s mRrjnk;h gksA122

bl izdkj 1857bZ- dh /kkjk la[;k XV }kjk ykxw bl dkuwu esa 1823bZ- ds ^,MEl

ykblsaflax dkuwu* ds dBksj fu;eksa dks iqu% “kkfey dj fy;k x;kA blds }kjk ykblsal

izkIr djus dh iqjkuh fof/k vizHkkoh gks x;h vkSj ykblsal/kkjh Nkik[kkuksa ds fy, fuEu “krsZ

izHkkoh gks x;hA

121 ts- uVjktu ¼2000] i`- 86½ 122 ts- uVjktu ¼2000] i`- 86½

1& ,sls fdlh izsl ls ,slh dksbZ Hkh iqLrd] ipkZ] v[kckj ;k vU; lkexzh eqfnzr ugha gksxh] tks ;k rks baXyS.M ;k Hkkjr ds fczfV”k “kklu ds fo:) ‘kM;a= okyk gks] ;k ftlds n’VkUr ;k c;ku ls fojks/k dk vkHkkl gksrk gks] ;k bl ljdkj ds fo:) ?k.kk fo}s’k o vlarks’k dh Hkkouk QSyk;s] ;k xSj dkuwuh voekuuk djs ;k mlds dkuwuh laLFkk ;k vlSfud vFkok lSfud deZpkfj;ksa ds dkuwuh vf/kdkj dks detksj djsA

2& ,slh dksbZ iqLrd] ipkZ] v[kckj ;k vU; lkexzh izdkf”kr ugha dh tk;sxh] ftlds /kkfeZd fopkj vkSj fu’d’kZ esa dksbZ c;ku ;k n’Vkar ,sls gks] tks ljdkj }kjk fdlh izk;ksftr gLr{ksi dh ns”kh dk;Zokgh esa lansg ;k [krjk iSnk djus okyh gksA

3& ,slh dksbZ iqLrd] ipkZ] v[kckj ;k vU; lkexzh izdkf”kr ugha dh tk;sxh] ftlesa ,slk dksbZ fu’d’kZ gks tks vaxzst ljdkj vkSj ns”kh jktkvksa] izeq[kksa ;k bl ij fuHkZj laf/k fd;s gq, jkT;ksa ds chp] fe=rk dks detksj djsaA123

¼;s izfrca/k ewy ys[k vkSj nwljs izdk”kuksa ls fy, x;s ys[kksa ij leku :i ls ykxw Fks½A

bl u, dkuwu us dbZ lekpkj i=ksa dks ladV esa Mky fn;kA mRrj if”pe {ks= ds

vf/kdrj mnwZ v[kckjksa dks viuk izdk”ku cUn djuk iM+kA }kjdk ukFk VSxksj vkSj nwljksa ds

LokfeRo okys v[kckj ^caxky gjdk#* dk ykblsal tCr gks x;kA ^xqy”ku&,&ukS cgkj* }kjk

fo}s’kiw.kZ ys[k&izdk”ku ds dkj.k bls tCr dj fy;k x;kA ;g dkuwu iwjs Hkkjr eas ,d o’kZ

¼vFkkZr~ 13 twu 1858bZ-½ rd izHkkoh jgkA124

bl izdkj ge ns[krs gSa fd] Hkkjrh; iz”kklu ds egkjkuh foDVksfj;k ds gkFkksa esa tkus

ds igys] bZLV bafM;k dEiuh ds “kklu dky esa] vfHkO;fDr dh Lora=rk dk la?k’kZ] fczfV”k

Hkkjrh; bfrgkldkj MCY;w-MCY;w- g.Vj ds “kCnksa esa dgsa rks] ^vfHkospu ds MUMs ds Mj ds

lk;s esa rFkk iquokZilh ds [krjksa ds lkFk viuh v”kDr vokt esa pyrk jgk*125 1857bZ- ds

fonzksg us bl vkokt dks u dsoy n<+rk nh cfYd blls fudydj Hkkjrh; izsl us] ubZ

ifjfLFkfr;ksa esa vius fy, ,d ,sls vk/kkj dk fuekZ.k fd;k tks vkxs ds lkekftd&jktuSfrd

vkUnksyu esa oSpkfjd lEizs’k.k ,oa m}syu gsrq lkekftd dk;ZdrkZvksa vkSj vkUnksyudkfj;ksa

dk izeq[k gfFk;kj cukA

123 ts- uVjktu ¼2000] i`- 86½ 124 ts- uVjktu ¼2000] i`- 86½ 125 gsesUnz ?kks’k ¼1930] i- 2½