PRAISTORIJAKAMENO DOBA -oko 3,5 miliona godina BC do 3500 godinaBC (centralni Balkan), do 4000 godine BC (severna Evropa)METALNO DOBA -od 4000 do rimske kolonizacije poč. I veka n.e.

(centralniBalkan)

DREVNE CIVILIZACIJE EGIPAT -3300. god BC do 332. godine BCMESOPOTAMIJA - od 3000. god BC do 331. god BCPERSIJA - od 1100 do 331. (640. AD)

EGEJSKE KULTURE -2600 – oko 1200. god BC

ANTIČKE CIVILIZACIJE ANTIČKA GRČKA - oko 1000. - sredina II veka BCANTIČKI RIM – od VIII veka BC do V veka AD (476.godine pad Zapadnog rimskog carstva

PERSIJA

PERSIJA - OPŠTI PODACI

Persijska država - oblast Iranske visije, izmedju Persijskog zaliva i Kaspijskog jezera

Na zapadu i jugu visoravan stenovite šume (Zagros) Na severu stenovite šume (Elurs) Na istoku visoki gorski lanci ka Hindukušu

Klima - leti žarka; zimi veoma hladna

Visoravan - pretežno suva i pusta Obuhvata dve velike slane pustinje (Dašt-i-Kavir i Dašt-i-Lut).

Teritorija Iranskevisoravni krajem II ipočetkom I mil. BCnaseljena grupomviše naroda koju činetri skupine

Najveći uspon uvreme Medjana iPersijanca

Granice Persije oko 600 BC

Granice Persije oko 500 BC

PERSIJA – PERIODIZACIJA

Izdvajaju se tri perioda

Prvi period 1100 - 558 BC - formiranje države Medjana – prestonica grad Ekbatana (u gornjem delu Iranske visoravni)

Drugi period oko 550 BC - Persijski knez Kiz formira veliku državu Medjana i Persijanaca (Stvaranje dinastije Ahemenida)

Vladari : Kir, Darije i Kserkes

Država obuhvata Malu Aziju i teritoriju Vavilonskog carstva (car Darija I) krajem V veka BC (522 - 486 BC)

Persija se prostirala od Indije do Libana

Treći period se deli na dve etape:

a) 331 – 226 BC - osvajanja Aleksandra Makedonskog vladavina Seleukida i Parćana

b) 226 BC – 640 AD – obnavljanje Persije pod dinastijom Sasanida (koja predstavlja direktnu vezu sa Ahemenidima)

PERSIJA NAJZNAČAJNIJI VLADARI

CAR KIR 559 – 529 - predstavnik Ahemenida

Velika moć Persija u vreme Kirovog carstva (559 – 529),

Prostorno je obuhvatala prostor Persije, Elama, Partije, Hirkanije Medije, kao i deo Mesopotamije,

Kir je želeo da još više proširi vlast i na medske i asirske monarhije

KAMBIZ (529 – 523)

Posle Kira njegov sina Kambiz (529 – 523) nastavlja očevu ideju i zauzimaEgipat

Kontrola istočnog dela Crnog mora – povoljni uslovi za formiranje ijačanje jake pomorske flote

Jačanje Feničanske flote koja je usled svojih izuzetnih sposobnostipostala centar – jezgro pomorske flote Persije

Kiparsko brodovlje sa druge strane ojačalo je takođe snagu i brojnostpersijske flote.

DARIJE I (522 – 486) sin Histapsa

Sprečava brojne pobune ustanika u različitim državama i postaje neprikosnoveni vladar Persije

Njegova država prostirala se od slapova Nila na jugu do Crnog mora iKaspisjkog mora na severu; od Helesponta na zapadu do Inda naistoku

Spoljna politika Darija I (522 – 486) bila orijentisana ka Zapadu, ka evropskim obalamae Egejskog mora, posebno prema Balkanu i prema Grčkoj

PERSIJA Visoki moralni principi Ahemenidi - vojno-agresivni karakter

državnog uredjenja Deca od 5 godina, negovanje telesnih

veština vezanih za vojnu obuku Visoki moralni principi iz koje je proisteklo

mišljenje da pripadaju najsrećnijoj ljudskoj zajednici

Teritorija je bila podeljena na 23 upravne jedinice (satrapije) i imala je 4 prestonice

Suza - administrativna prestonica; najomiljenije boravište careva

Ekbatana - letnja rezidencija (planinsko podrulje)

Persepolis - Pasargad

PERSIJA - RAZVOJ ARHITEKTURE

Značajni uticaji starije arhitekture Egipta, Male Azije i Mesopotamije.

Najveći uticaj umetnosti Novog Vavilonskog carstva

UTICAJ GRČKE UMETNOSTI NIJE BIO PRIHVAĆEN

Veliki i dugi ratovi sa Grcima (Grčka na prelazu iz arhajskog u klasično doba)

Persijanci spalili Atinski akropolj

Nisu preuzeli elemenate grčke arhitekture

Odgovor na ovaj postupak bilo je veliko razaranje Persije – Aleksandar Makedonski je, oko 200. BC spalio carsku palatu u Persepolisu

PERSIJA - RELIGIJA –

bitno različita od drugih, prethodnih i istovremenih religija.

Persija - monoteistička religija (mnogoboštva u Egiptu i Mesopotamiji

Mazdaizam - utemeljio Zaratustra, oko 600 BC

Dualistički sistem baziran na borbi dobra i zla; boga koji je stvorio svet i boga mraka

PERSIJA - Religijska shvatanja

Bitno se razlikuju od drugih, prethodnih i istovremenih religija MONOTEISTIČKA RELIGIJA - (Egipat i Mesopotamija – mnogoboštvo) ZARATUSTRA (628 - 551 BC), oko 600. BC – prorok Zalagao se protiv prinošenja žrtava - Bog se voli - ako se voli čitavo

čovečanstvo

DUALIZAM - borba dobra i zla - bog sveta (Ahura Mazda) i bog mraka (Ahriman)

BOG ORMUZ - oličenje dobrote i nije potrebno podizanje hramova u njegovu čast

Poštovanje svetog ognja

GRADITELJSTVO -HRONOLOGIJA

Promene u razvoju arhitekture poklapaju se sa istorijskim periodima razvoja države na području Iranske visoravni

1100 – 558 BC – prvi period - vladavina Medjana - nema značajnijih tragova arhitektonskih oblika u čvrstom materijalu

550 – 331 BC - Ahemenidska Persija (drugi period) - predstavlja najznačajniju epohu u celokupnom razvoju graditeljstva na ovom području

Treći period – u vreme Sasanida, ponovo je uočljiva izuzetno živa graditeljska aktivnost

ARHITEKTONSKI PROGRAM

Dinastija Ahemenida 550 – 331 BC - (drugi period)

1 – Profana arhitektura -velike palate i dvorcia) Stambena arhitekturab) Arhitektura javnog karaktera (dvorane za prije – apadane)

2 – Sakralna arhitektura – u znatno manjoj meri zastupljenaa) Memorijalnab) Kultna arhitektura

PROFANA ARHITEKTURA

Najreprezentativniji oblik profane arhitekture bile su vladarske palate idvorci

Kompleksi rezidencijalnog karaktera

Objekti privatnog karaktera Objekti javnog karaktera (dvorane za prijem – apadane)

OSNOVNE KARAKTERISTIKE VLADARSKIH PALATA:

Razvijenost na velikoj površini (i do 10 000 m2 )

Podela na javni i privatni prostor

Postavljanje na visokim terasama (pod uticajem Mesopotamije)

Otvorena, paviljonska struktura palata (za razliku od mesopotamskih i egipatskih kod kojih je bila zatvorena struktura)

Dvorane za prijem - apadane (po sistemu hipostilnih, odnosno sa velikim brojem stubova, dvorana)

PERSIJA - GRAD PERSEPOLIS

• Palata nastala oko 500 BC u vreme Darija I (522 - 486 BC) i izgrađivala

• se u vreme njegovih naslednika

• U podnožju planine Kraljeva• Na terasi 473 x 286 m

• Delom ukopana (južni deo)• Severni deo izdignut oko 3 m

• Dominira čitavim prostorom• Pravilan - planski raspored• Razoren 331 BC - Aleksandar Makedonski

PERSIJA - PERSEPOLIS

PERSIJA PERSEPOLISHRONOLOGIJA GRAĐENJA

515-490 BC – tamno plavo

490-480 BC – ljubičasto

480-470 BC – zeleno

470-450 BC – crveno

360-338 BC – ružičasto

PERSIJA PERSEPOLISRASPORED OBJEKATA

Tri glavna dela

1-Privatni deo, stambeni objekti – (južni deo)

2-Javni deo (središnji deo)

3-Monumentalni prilaz sa stepeništem kapijom i svečanim prolazom

PERSIJA PERSEPOLIS

Javni deo1 – Kserksovo stepenište2 – Kserksova kapija3 – Dvorana 100 stubova4 – Apadana

Privatni deo5 – Darijeva kapija6 – Stambeni prostori palate

PERSIJA PERSEPOLISRASPORED OBJEKATA

Javni deo1 – Apadana8 – Dvorana 100 stubova5 – Stepenište4 – Kserksova kapija9 – Dvorana 32 stuba10 – grob Artakserksesa III11 – nezavršena kapija Privatni deo3 – Darijeva palata6 – Kserksova palata7 – Harem2 – Riznica12 – Darijeva vrata

12

PERSIJA PERSEPOLIS

A- Prilazno stepenište

B – Propileji

C – Velika palata Kserksa

D – Darijeva palata

E – Palata Kserksa

F – Drugi propileji

G – Palata 1000 stubova

H – Mala palata

PERSIJA – GRAD SUZA

Destrukcija, rušenje grada u vreme Nabukodonosora

PERSIJA - GRAD PASARGAD

OBJEKTI PRIVATNOG KARAKTERA - PERSIJA - PERSEPOLIS

Privatni deo 3 – Darijeva palata6 – Kserksova

palata7 – Harem

2 – Riznica12 – Darijeva vrata

Stambeni kompleks paviljonskog tipaSačuvani objekti imaju više rezidencijalni, karakter- sa velikm brojem stubovaProstorije za stanovanje izgrađene od ćerpiča i bez temelja bogato dekorisane 12

OBJEKTI PRIVATNOG KARAKTERAPersija - Persepolis - Darijeva palata

Malih dimenzija – oko 40 x 30 mCentralnog rasporeda Sa tremom i centralnom dvoranomCentralna, svečana dvorana sa 16 stubovaArhitekta Ardosta – zapis na prozorskim okvirima

Objekti privatnog karakteraPersija Persepolis - Darijeva palata

OBJEKTI PRIVATNOG KARAKTERA PERSIJA – PERSEPOLIS

Kserksova palata (485 – 472 BC)Kvadratnog oblika 60 m straniceCentralni prostor sa 36 stubova Trem na severnoj strani sa 12 stubova Bočne prostorije sličnih dimenzija i uređenja (za stanovanje?)

Harem

OBJEKTI PRIVATNOG KARAKTERAPersija - Pasargad - Kirova carska palata

Na uglovima kvadratni prostori – kule stražarnice Nije u potpunosti sigurno da li je deo ceremonijalnog karaktera; admnistartivnog ili deo stambenog karaktera

. Palace P

OBJEKTI PRIVATNOG KARAKTERAPersija – grad Suza Darijeva palata

OBJEKTI PRIVATNOG KARAKTERA - Firuz Abad - Osnova palate

Sastoji se iz dva dela

1 - Prvi prijemni deo pravilnog rasporeda sa ulaznim hodnikom- vwstibilom.

2 - Drugi deo je obrazovan oko centralno postavljenog dvorišta.

Tri prostorije sa kupolama a nad ostalim terase.

1

2

OBJEKTI JAVNOG KARAKTERA - PRESTONE DVORANE

• Najvažnija novina u palatama bile su dvorane za odvijanje ceremonija -dvorane za prijem - apadane – prestone dvorane

• Od najjednostavnijih otvorenih tipova do zatvorenih tipova•• Broj stubova je, po pravilu paran

• Kompozicija, pravilna i simetrična

• Na prednjoj strani trem sa parnim brojem stubova u dva reda • Neparan broj otvora

• Obično kvadratne osnove uzdignutog postolja za oko 10 i više stepenika

• Javnog karaktera, monumentalnog izgleda sa dekoracijom i odabranim materijalom – kamen

OBJEKTI JAVNOG KARAKTERAPERSIJA- PERSEPOLISpoložaj dvorana

1 – Apadana – dvorana 36 stubova

8 – Dvorana 100 stubova9 – Dvorana 32 stuba

12

Dvorana 100 stubovaDarije I (522 - 486 BC) Kserks (485 – 465 BC)Atarkserks (465 – 424 BC)

Prestona dvoranaCarska – vojne počastiDimenzije : 70 x 70 mStubovi visine 12 m, prečnika 0,94 cm, na razmaku od oko 6,0 m

OBJEKTI JAVNOG KARAKTERA PERSIJA- PERSEPOLIS

Debljina zidova 3,0 m Zidovi obloženi mermeromNa severnom ulaznom delu trem sa 16 stubova u dva redaDva ulaza (4,0 m) i tri prozoraNije poznat raspored ostalih ulaza na drugim zidovima.Ispred apadane temelji od propileja (?)

Kserksove apadaneZapočeo Darije IDimenzije : 60 x 60 mVisina stubova je 19 m, Prečnik stubova 1,50 m Razmak stubova 6,0 m

Monumentalni sokl 3,0 m visine

OBJEKTI JAVNOG KARAKTERA PERSIJA- PERSEPOLIs

Kserksova apadana – idealna rekonstrukcija OBJEKTI JAVNOG KARAKTERA PERSIJA- PERSEPOLIS

Persija Persepolis

OBJEKTI JAVNOG KARAKTERAPERSIJA – GRAD SUZAARTAKSERKSOVA APADANA

Poseban tip carskih dvoranaApadane sa kulama na uglovima –stražarnice?

Objekti javnog karaktera Persija- Pasargad

MATERIJALI, TEHNIKE GRADJENJA I GRADIVO

• Osnovni graditeljski materijal opeka

• Kamen i drvo donošeni sa većih udaljenosti.

• Arhitravni sistem sa stubovima od kamena, zidovima od ćerpiča i tavanicom od drveta

• Ravna tavanica oblepljena glinom i smolom

• Svodne konstrukcije velikih raspona bile su primenjene tek u poslednjem periodu razvoja

KONSTRUKCIONI SISTEM

• Konstrukcioni sistem apadana bio je arhitravni, sa oslanjanjem na samostalne nosače, stubove i obodne zidove

• Prema razmaku izmedju stubova može se zaključivati o obliku i dimenzijama konstruktivnih elemenata

• Nema punih masa, dominiraju otvori

• Monumentalnost se postiže ogromnim razmerama pojedinih delova gradjevine

• Bočni delovi, odnosno zidne mase bile su ukrašene plitkim lezenama i krunisane manjim vencima u obliku sime.

PERSIJA - PERSEPOLIS I PASARGAD

KONSTRUKCIONI SISTEMI- ARHITRAVNI

- Svodni- Kupolni

Konstrukcioni sistemi - Svodni

Treća – poslednja faza u razvoju graditeljstva - paralelno sa razvojem umetnosti i graditeljstva u Rimskoj imperiji

Diskusija o poreklu svodne konstrukcije

Persiji svodne konstrukcije velikih razmera u salama za audijencije – iwan -u okviru velikih vladarskih palata

Svod sa nadvišenjem elipsastog oblika -izveden iz trougla 3:4:5.

iwan- palata u Ktesifonu, II vek BC

KONSTRUKCIONI SISTEMI - KUPOLNI

Kupole nad kvadratnom osnovom

STUBOVI

• Stub je prepoznatljiv - nareprezentativniji deo gradjevine –

• Istovremeno i stilski i konstrukcioni element

• Poreklo u elementima drvenih konstrukcija sa proširenjima radi boljeg prenošenja sila

• Visina stubova velika

• Visina 1:15 ili 1:16 u odnosu na donji prečnik stuba •

Persija DekoracijaKAPITELI - od jednostavnijih drvenih jastuka do složenih kompozicija klečećih bikova

Izmedju predstava bikova nalazi se uklještena podvlaka

BAZE STUBOVA su bile različite - od jednostavnih pločdo veoma složenih struktura

Persija - Pasargad Jedan oblik sa torusom i plintom bio je prenet u oblast Jonije u Maloj Aziji.

BAZE STUBOVA - specifičan izgled baze stuba u obliku “zvona”

STILSKE KARAKTERISTIKE PERSIJSKE ARHITEKTURE

Elegancija i proporcije stubovaHarmonično povezivanje skulpture

i arhitektureProfinjeno korišćenje bojeTehnika gleđosanja opeke (zaštita

od kiše i dekorativni element) PolihromijaSklonost ka geometrizaciji

Dublji reljef naglašava značajnije ličnosti

Raskoš i bogatstvo kao simbol snage

Garderoba i ukrasi, brada i frizura

1. ZATVORENI TIP SVETILIŠTA Sastoji se iz: 1a - otvorenog (dvorište) i1b - zatvorenog dela

• Iz dvorišta se ulazilo u• Trem• Vestibil• Svetilište (sveti oganj)

PERSIJA GRAĐEVINE KULTNOG KARAKTERA - SAKRALNA ARHITEKTURA-ARHITEKTURA SVETILIŠTA

PERSIJA GRAĐEVINE KULTNOG KARAKTERA - SAKRALNA ARHITEKTURA

ARHITEKTURA SVETILIŠTA

• 2 -Otvoreni tipovi svetilišta• 3. Razni oblici oltara i žrtvenika

1-Kapele u obliku sarkofaga Pod uticajem maloazijske arhitekture gradjene su grobnice -

• Na podestu – postamentu od nekoliko stepenika

• Grobnica kralja Mauzoleusa u Halikarnasu znatno kasnije izgradjena na isti način - mauzolej

•

PERSIJA- GRAĐEVINE KULTNOG KARAKTERAMemorijalna aritektura-

Arhitekura grobnica

PERSIJA- GRAĐEVINE KULTNOG KARAKTERAMemorijalna aritektura-

Arhitekura grobnica

Kirova grobnica

2- GROBNICE UKOPANE U STENI • Grobnice većine vladara

Ahemenidske dinastije ukopane u stenu

• Mesto Nakš-e-Rostam

• Ulazi u grobnice obeleženi reljefima klesanim na ravnoj površini stene.

PERSIJA- GRAĐEVINE KULTNOG KARAKTERA -Memorijalna aritektura-Arhitekura grobnica

PERSIJA- GRAĐEVINE KULTNOG KARAKTERAMemorijalna aritektura- Arhitekura grobnica –

Nakš e Rustam -U stilskoj obradi ponovljeni elementi sa palata

PERSIJA- GRAĐEVINE KULTNOG KARAKTERA

Građevine nepoznate namene – kultne ?

• PERSIJA - literatura

• Milić, B.: Razvoj grada kroz stoljeća, Knjiga 1, Školska knjiga, Zagreb, 1984, 50; 71.

• Traktenberg, M., Hajman, I.: Arhitektura od preistorije do postmodernizma, Građevinska knjiga, Beograd 2006, 80-83.

Несторовић, Историја старог века, Београд 1951, 76-203.