is.nkzu.kzis.nkzu.kz/publishings/{C43552C1-4176-4DAC-8A00-D967105A0807}.pdfШ. Уәлиханов...

Ш. Уәлиханов атындағы КМУ хабаршысы ISSN 1608-2206 Филология сериясы. № 3, 2019

1

Вестник КГУ им. Ш. Уалиханова ISSN 1608-2206 Серия филологическая, № 3, 2019

2


3

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ

ТІЛ БІЛІМІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ

Абдикеримова Г.С., Дуйсекова К.К. Медикартина мира как опредмеченная ментальная

познавательная деятельность СМИ ……………………………………………………………….

Ашкеева М.М. Бұйрықты айтылымдардың прагматикалық классификациясы ………………

Байманова Л.С. Об авторской линии повествования в произведении А. Штифтера «Горный

хрусталь» ……………………………………………………………………………………………

Бейсембаев А.Р. Лингвостилистические особенности юридического текста …………………

Бочкова Л.А., Дарбаева Ж.К. История и природа языка эмодзи в современном

виртуальном пространстве ………………………………………………………………………...

Есимкулова С.С. Әскери лексиканы зерттеудің семантикалық қыры (Б. Момыш-ұлы

әскери прозасы материалы негізінде) ..............................................................................................

Есматова М.Т., Құлыбекова Ж.С., Хамзина Г.С., Қадыров Ж.Т. Солтүстік Қазақстан

өңірі ақындарының шығармаларындағы «Туған жер» концептісі ...............................................

Жумагулова О.А., Каирбекова И.С., Мусин Л.К. Интерпретациялау – оқу

сауаттылығын қалыптастыру негізі ............................................................................................

Кенжалин Қ.К., Маликов Қ.Т., Байбосын Ә.М. Қару-жарақ атауларына байланысты

көнерген сөздер («Эпостық жырлар» негізінде) .............................................................................

Куванбакиева А.Н., Саметова Ф.Т. Лингвокультурологический аспект числовой

семантики в идиомах (на примере казахского языка) ............................................................. .......

Мисяченко С.В., Сабиева Е.В. Эмоциональный аспект рекламного воздействия (на

примере приема расширения лексической сочетаемости слов) …………………………………

Мисяченко С.В., Сабиева Е.В. Коммуникативная направленность рекламного текста ……..

Муканова Г.М., Табакова З.П. Концепт отчуждение в рассказах А.П. Чехова ……………..

Мусаканова Г., Шахин А.А. Портретирование как метод изучения языковой личности ……

Мухамбетов Ж., Джаманкулов А., Кисметова Ш. Қазақ тіліндегі жергілікті тіл

ерекшеліктерін зерттеу мен зерделеудің маңызы .........................................................................

Нұртазина М.Б., Құлманов Қ.С., Құрмашқызы Ә. «Рухани Жаңғыру» бағдарламасы

аясында ұлттық білім беру жүйесін одан әрі жаңғырту арқылы көптілді тұлғаны тәрбиелеу ..

Ossokina D.O. English neologisms in web-based education, types and ways of formation ………..

Сагидолда Г., Жуанышпаева С.Ж., Қасымова С.К. Қазақтың поэтикалық

дүниебейнесінің этномәдени фоны (Ғ.Мұстафин шығармалары бойынша) ...............................

Сарымбетова А.А., Саметова Ф.Т. Экономикалық диcкуpcтың когнитивтi аcпектici ............

Sansyzbayeva S.K., Smatayev N.K., Temirkulova G.K. Evaluating means of speech expression

in media texts ………………………………………………………………………………………...

Чкамбаева Ж.А., Журавлева Е.А. Билингвизм рекламного текста и национальный

компонент как специфические черты казахстанской социальной рекламы ……………………

Шалабай Б. Тілдік тұлғаны қатысымдық аспектісі ......................................................................

Шахин А.А. Манипуляционные лингвистические приемы как предмет рассмотрения

лингвистической экспертизы ………………………………………………………………………

Shevyakova T. Advertising communication models in contemporary Kazakhstan ………………..

6

12

20

24

30

36

41

50

55

59

67

72

78

85

89

96

104

110

116

124

128

134

138

143


4

САЛЫСТЫРМАЛЫ ТІЛ БІЛІМІ

СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ

Батаева Ф.А., Жакупова А.И. Трансформации в переводе, имеющие место в связи с

расхождениями в нормах языков ………………………………………………………………….

Кенжалин Қ.К., Маликов Қ.Т., Абдиров Ө.Қ. Қазақ және түрік тілдеріндегі ұсталық

кәсібіне байланысты мақал-мәтелдердің танымнан кейінгі өзгерістері ......................................

Қамарова Н.С., Сарекенова Қ.Қ. Филолог-аудармашы мамандығының ерекшеліктері ........

Мизамхан Б.М., Тұрсынақын А. Ағылшын тіліндегі кинофильмдерді қазақ тілінде

субтитрлеудің маңызы ............................................................................................................................. .

Mizamkhan B., Nuradilova T.M. Uncovering translation strategies used in the translation of the

English novel ‘Bridget Jones' diary’ by Helen Fielding: the balance between domestication and

foreignization …………………………………………………….......................................................

Рыспаева Д.С., Жукенова А.К., Жуманбекова Н.З. Заң құжаттарын аудару ерекшеліктері

Сагидолда Г., Қасымова С.К., Жуанышпаева С.Ж. Түркілердің этнодидактикалық

дүниебейнесінің ұлттық коды ..........................................................................................................

Самамбет М.К., Сагаров А.А. Процесс влияния и восприятия читателем авторского

намерения передачи субъективного мнения об объективной реальности ……………………...

Хасенов Б.Р., Адилова А.С. Түркі тілдеріндегі архетиптік дыбыстар жайлы ..........................

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ФОЛЬКЛОРТАНУ

ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА

Анищенко О.А., Зиябек А.Ж. О проекте библиографического указателя «Писатели

Акмолинской области: жизненный и творческий путь» ...............................................................

Асенова А.Б., Копытова Ю.О. Фольклорные традиции и жанры в научном исследовании

В.А. Василенко ……………………………………………………………………………………...

Ізім Т.О., Қайыр Ж.Ү. Қазақ би фольклорының сахналануы және оның ауыз

әдебиетімен байланысы ................................................................................................................

Каримсакова Б.А. Ә. Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры» романындағы аңыз бен шындық .....

Каримсакова Б.А., Жеткизгенова А.Т., Қамарова Н.С. Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт

поэзиясының ақындық даралығы мен ақындық шеберлігінің үндесуі ........................................

Куребаева Г.А., Кенжина Ш.М. Әдеби постмодернизм бағытында жазылған «Имя розы»

шығармасының ерекшеліктері .........................................................................................................

Қожекеева Б.Ш., Сарбасов Б.С. «Қамбар батыр» жырындағы салт- дәстүр көрінісі .............

Қожекеева Б.Ш., Бегманова Б.С. Ә.Кекілбаев шығармаларындағы Махамбет бейнесі ..........

Муктарова Ә.С. Абай «Қара сөздеріндегі» адами құндылықтар мәселесі ................................

Мұхан А.Ж. Үйлену ғұрпы фольклорының поэтикасы ................................................................

Өтеш Ж. Ә. Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогының көркемдік-стильдік

ерекшеліктері ................................................................................................. ....................................

Сәркенқызы А., Қадыров Ж.Т., Егорова С.И. С. Мұқанов шығармаларындағы

окказионализмдер .............................................................................................. ................................

Сәркенқызы А., Қадыров Ж.Т., М. Жұмабаевтың «Шолпанның күнәсі» шығармасының

психологиялық ерекшелігі ................................................................................................................

Шапауов А.К., Туровская Е.И., Маликова А.И. Проблемы исследования жанра

драматургии тюркских народов Центральной Азии и Сибирского региона России во

взаимосвязи с Европейской драматургией (от фольклора до драмы) ..........................................

Шапауов А.К., Маликова А.И., Туровская Е.И., Шапауова А.А., Майнагашева Н.С.

Сценическая литература в контексте драматургии и театрального искусства тюркских

народов (конец ХIХ – начало ХХ веков) .........................................................................................

149

154

159

166

170

176

183

188

194

201

207

215

221

225

231

236

241

246

251

255

260

265

270

275


5

ТIЛДIҢ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТТIҢ ОҚЫТУ ӘДIСТЕМЕСI

МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ

Айтжанова Г.Д. Кластерный способ организации системы лексических упражнений на

закрепление в учебных пособиях по иностранному языку ……………………………………...

Анищенко О.А., Шмельцер В.В. «Добро в человеке надо растить» (мифы и легенды в

повести Ч. Айтматова «Белый пароход») ………………………………………………………...

Бейсембаев А.Р., Сабитова З.К. Формирование функциональной грамотности на уроках по

русскому языку …………………………………………………………………………………….

Bezhina V.V., Shayakhmetiva А.А., Purchel E.I The use of web-quests for teaching English

vocabulary to secondary school learners - KUTEL project impact ………………………………….

Буркитбаева М.А., Исаева Ж.И. Жоғары сынып оқушыларына эссе жазуды үйретудегі

психологиялық ерекшеліктер ...........................................................................................................

Duisenbina A.T., Sengirbaeva U.U. The importance of foreign language competences of business

communication in students of medical faculty ………………………………………………………

Жахина Б.Б. Шығармашыл тұлға қалыптастыруда қаблет пен іс-әрекеттің өзара

ықпалдастығы ....................................................................................................................................

Жахина Б.Б. Таным – функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың негізі ......................

Жумагулова Н.С., Братаева А.А., Володина А.А., Кабжанова Д.К. О реализации

государственных программ образования и развития языков в Республике Казахстан …….

Zhumagulova N.S., Astafyeva A.A. Trilingual phenomenon in Kazakhstan society ……………...

Искакова Г.Ж., Букаева А.А. Бала тәрбиесіндегі ұлттық ұстаным ...........................................

Құлманов Қ.С., Нұртазина М.Б., Құрмашқызы Ә. «Цифрлық Қазақстан» және «Рухани

жаңғыру» аясында білім беру жүйесіндегі стратегиялық өзгерістер мен жаңашылдықтар ......

Мухатова Ж.М., Дальбергенова Л.Е. Проблемы формирования иноязычной

коммуникативной компетенции у студентов неязыковых групп .................................................

Nemchenko N. , Mukhamejanov I. Critical thinking as means of developing cognitive skills ……

Nemchenko N., Akhmetzhanova A.N. Developing creativity-approaches and criteria of creative

activity ………………………………………………………………………………………………

Тасболат Ж.У., Дальбергенова Л.Е. Методы дистанционного формирования иноязычной

коммуникативной компетенции …………………………………………………………………...

ШОЛУЛАР, СЫН ЖӘНЕ БИБЛИОГРАФИЯ

ОБЗОРЫ, КРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯ

Есенбекова Ұ.М. Ғылыми журналистиканың кәсібиленуі және ғылыми журналистің

құзыреті ……………………………………………………………………………………………..

Есенбекова Ұ.М. Ғылыми журналистиканың негіздері: жалпы түсініктер мен анықтамалар .

283

290

295

301

310

315

320

324

328

334

340

348

354

360

365

369

378

383

6

14

19

26

35 32


6

ТІЛ БІЛІМІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ

___________________________________________________________________________

УДК 8 81 42

Г.С. Абдикеримова1, К.К. Дуйсекова2 1докторант, Казахский университет международных отношений и мировых

языков имени Абылай хана, г. Алматы, Республика Казахстан, е-mail: [email protected] 2 д.ф.н., профессор, Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, г.

Нур-Султан, Республика Казахстан, е-mail: [email protected]

МЕДИКАРТИНА МИРА КАК ОПРЕДМЕЧЕННАЯ МЕНТАЛЬНАЯ

ПОЗНАВАТЕЛЬНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ СМИ

Статья посвящена исследованию медикартины мира. Процесс коммуникации от

средства передачи информации, переходит в другую реальность, приобретает характер

некого трансфоматора, влияющего на содержание дискурса, на ее механизмы

смыслообразования, так в современном мире индивид для пополнения и корректировки своей

информационной базы, вынужден ориентироваться на медиа, на ее специфичную

«картину», обусловленную разными факторами и особенностями членения и категоризации

внешнего мира современными СМИ.

Авторами рассматривается медиакартина мира, обусловленная результатами

отражения мира в средствах массовой информации, которая осмысливается как

синхронное образование, возникающее в результате взаимодействия и сосуществования

медиа мира с обществом. Выдвигается положение о комплексности, информационной

насыщенности характера медикартины, как опредмеченной ментально - познавательной

деятельности современного масс медиа.

Ключевые слова: информационное общество, ментальные процессы, медиатизация,

медиареальность, медиакартина мира.

ВВЕДЕНИЕ

В современной лингвистике повышается интерес к связи между речью и мышлением,

языком и познанием. Одним из феноменов современности полно и взаимосвязано

реализующих коммуникативные и когнитивные процессы во всех социальных сферах

информационного общества становится медиа-коммуникация, с ее смыслообразующей,

мирообразующей тенденцией. Востребованность исследования картины глобального образа

мира, продуцируемых средствами массовой информации в целостном познании

действительности медиапространства, позволяет говорить о необходимости дальнейшего

исследования проблематики медиакартины мира.

В современной науке данный аспект исследования представлен трудами ученых -

исследователей: Т.Г. Добросклонской, Е.Н. Ежовой, И.В. Рогозиной, И.В. Аненнковой,

М.В. Коноваловой, В.Д. Мансуровой и др. Учеными рассматриваются разные типы картин

мира связанные с медиа, как информационная, рекламная, журналистская, телевизионная,

медиакартина мира, тем не менее, феномен современной медиакартины мира остается

недостаточно исследованным, что делает актуальным обращение к ней в данной работе.

mailto:[email protected]:[email protected]


7

ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ

СМИ, занимающий значительное место среди опосредованных символических

структур, как язык, мифология, религия, искусство, наука, которые выступают в роли

регуляторов жизнедеятельности индивида и имеют отношение к формированию глобального

образа его мира, способен изменить поведенческие установки масс. Через предлагаемую

СМИ определенную модель, могут внестись корректировки в индивидуальную картину

мира, сконструированную человеком в результате взаимодействия с окружающей средой,

посредством разных форм сознания. Скорость передачи информации, условность ее объема,

фрагментарность, избирательность в предоставлении информации, и другие способы

воздействия на индивида с целью внесения изменения, ведут к преобразованию реальности

реципиента в медиареальность.

В результате репрезентации мировых процессов в масс-медиа появляются новые

ментальные структуры, придающие универсальный характер индивидуальному восприятию

мира, так в науке возрастает релевантность ценностно-мировоззренческого аспекта

медиакартины мира, формируемой СМИ.

Понятие «медиакартина мира», берет свое начало с онтологической картины мира и ее

контуры строятся на основе общих научных концепций понятия «картина мира», которая

является объектом исследования философии, гносеологии, психологии, когнитологии,

культурологии, лингвистики, конкретизируясь в дополнительных определениях —

«научная», «общенаучная», «частнонаучная», «естественнонаучная», «историческая»,

«физическая», «биологическая», «языковая» и входит в обиход еще большего числа областей

научного знания, не всегда получая достаточно четкое и однозначное толкование, даже в

рамках одного профиля. Выявлению сущности и свойств медиакартины мира способствуют

основные постулаты антропологического направления лингвистики, раскрывающие понятие

картины мира (далее КМ).

В лингвистике широко обсуждается дифференциация понятий «когнитивная картина

мира» и «языковая картина мира» по отношению к реальной картине мира.

Исследователями соотносятся своеобразность отражения реальности присущее языковой

картине мира и сопоставляется с «научной КМ». Ю.В. Апресян, вслед за учеными Л.В.

Щерба [1, 280], который ярко на примерах разграничил научное и обывательское

представления о мире, Ю.Н. Карауловым, отметившим, что в словарном составе языка

запечатлены «частично и дологический этап становления человеческого мышления и языка»,

необоснованные представления о мире [2, 60], языковую КМ называет «наивной», обозначая

обыденное восприятие мира на бытовом уровне. Ю.Д.Апресян подчеркивал донаучный

характер языковой КМ: «наивные представления отнюдь не примитивны, они отражают

опыт интроспекции десятков поколений на протяжении многих тысячелетий и способны

служить надежным проводником в этот мир» [3, 350]. Продолжая данную мысль, В.Маслова

пишет, что языковая КМ «как бы дополняет объективные знания о реальности, часто

искажая их», «роль языка состоит не только в передаче сообщения, но в первую очередь во

внутренней организации того, что подлежит сообщению. Возникает как бы «пространство

значений»…, закрепленные в языке знания о мире, куда непременно вплетается

национально-культурный опыт конкретной языковой общности. Формируется мир

говорящих на данном языке, т.е. языковая картина мира как совокупность знаний о мире,

запечатленных в лексике, фразеологии, грамматике», то есть ученым подразумевается сумма

представлений о мире, которая реализуется на всех языковых уровнях под термином

«языковая картина мира» [4, 64-65]. С. Г. Тер-Минасова считает, что практически можно

считать целостным единством, такие понятия, как язык, мышление, культура, где отражается

и формируется реальный мир. При этом автор реальную картину мира видит, как

объективную внечеловеческую данность, культурную (понятийную, концептуальную) КМ –

отражением реальности на основе понятий, сформированных представлениями человека [5,

39].


8

Когнитивную картину мира многие ученые считают более широкой, по сравнению с

языковой картиной мира рассматриваемой выше, как отражение мира в значениях и

категориях языка, в его форме и содержании через проекцию культуры. Е.С.Кубрякова

считает, что: «Картина мира – то, каким себе рисует мир человек в своем воображении, –

феномен более сложный, чем языковая картина мира, т. е. та часть концептуального мира

человека, которая имеет привязку к языку и преломление через языковые формы. Не все

воспринятое и познанное человеком, не все прошедшее и проходящее через разные органы

чувств и поступающее извне по разным каналам в голову человека имеет или приобретает

вербальную форму» [6, 142]. Отмеченная Е.С.Кубряковой, идея воплощения и не

воплощения в «вербальную форму» «познанного человеком», то есть вопрос об отношениях

ментальных единиц к языковым категориям и средствам, о вербализации человеком своих

знаний для презентации, трансляции рассматривается многими учеными. Исследуются

личности представителей разных профессии: математиков, оформляющих ментальные

единицы условными знаками или художников, музыкантов у которых не всегда имеется

необходимость вербализовать свои ментальные единицы, в процессе познания и освоения

мироздания. В этом ключе А.А. Залевская [7] подробно разделила и описала языковые и

неязыковые знания. Л.М. Васильевым [8] обоснованы формирование и выражение иными

знаками неязыковых знаний, то есть когнитивными структурами, лежащими вне языка.

В данной работе, по отношению к когнитивной КМ, понимаемой нами ядром всех

остальных КМ, в том числе и медиа картины мира, мы придерживаемся мнения, вслед за

учеными З. Д. Поповой и И. А Стерниным, что когнитивная КМ это — «ментальный образ

действительности, сформированный когнитивным сознанием человека или народа в целом,

являющийся как результатом прямого эмпирического отражения действительности органами

чувств, так и сознательного рефлексивного отражения действительности в процессе

мышления» [9, 52].

Если картина мира это модель реального мира, в которую включаются актуальные для

субъекта элементы: события, факты, имеющие немаловажную роль в формировании

мировоззрения, то в современном мире основную часть составляющего своего КМ индивид,

с целью целостного постижения реальности, получает из материалов средств массовой

информации. В медиа, система представлений, знаний человека об окружающем мире, может

быть изменена, в связи с условиями «осмысления» реального бытия продиктованными масс

медиа. Индивид для пополнения и корректировки своей информационной базы, вынужден

ориентироваться на медиа, на ее специфичную «картину», обусловленную разными

факторами и особенностями членения и категоризации внешнего мира современными СМИ,

где вырисовываются контуры так называемой медиакартины мира, формируемой

посредством медиа в когнитивной системе массового адресата на медиапространстве.

Такое неоднозначное влияние СМИ разбиралась в работах известного американского

журналиста - исследователя медиапропаганды У. Липпмана, в начале XX века им отмечались

вопросы конструирования информации в данной сфере. Он подчеркивал, что пресса

способствует формированию «псевдоокружающей среды» вокруг индивида, описал отличие

мира новостных сообщений от реальности, так как информация в медиа может

рассказываться не всегда полно, а факты – отражаться объективно [10, 332-338]. В

нынешнем информационном обществе, человечество становится свидетелем актуализации

информационного составляющего, из всех других форм своей деятельности. С целью

получения необходимых сообщений, индивид находится в тесном контакте со вторичной

реальностью, которую создает и генерирует медиа, - с особой медиареальностью,

репрезентирующую стандарты и ценности формирующие его социальную идентичность,

необходимую для интеграции в социум. Суть понятия «медиареальность» и причины ее

влияния на картину мира, на представления о реальности массового реципиента описана в

работе М.В Коноваловой, таким образом: «Медиатексты, получившие свой семантический

план от деструктивных моделей реальности, являются носителями новой, измененной


9

семантики. Их легко распознать, поскольку при построении когерентной модели высшего

порядка из информационного материала предшествующей языковой модели заимствуются

лексемы, тезаурус, узуальные формы, грамматические конструкции, семантические

отношения, тематика, основная идея, тропы и прочие языковые формы. Первичный

информационный материал является носителем базового смысла и становится основным,

важнейшим источником для всех последующих медиатекстов-копий. Верификация

реальности или ирреальности событий, оценок, мнений, представленных в деструктивных

моделях, происходит при помощи реальных прототипов объектов, событий, отраженных в

действительности.

Весь корпус медиатекстов, отражающих реальные семантические модели, для живущих

медиареальностью людей становится основным источником реальных смыслов.

Медиатексты, создаваемые впоследствии на основе этих текстов, могут отражать реальный

мир и квазиреальность» [11, 209-210]. Об отражении «реального мира и квазиреальности», в

исследованиях вопросов СМИ, есть один момент, на который необходимо, на наш взгляд,

обратить внимание. Так, медиареальность зачастую осознается как совокупность знаков,

образов реальности, в то время как они, в свою очередь, отражают определенный момент

реальности. Известно, что картина мира складывается из фрагментов, при этом

фрагментарность сказывается на том, что субъективность познания оставляет на периферии

или за пределами картины мира некоторые элементы реальности, а некоторые могут

искажаться.

Медийная картина мира, вслед за ученым Рогозиной И.В. [12, 23], понимается нами как

моделирование реальности через медиа и как результат коллективной познавательной

деятельности, который репрезентируется через СМИ. В то же время картина мира,

создаваемая медиа, является представлением о реальности, формируемое медиа, то есть,

ученый выделяет, что эта картина существует в двух формах – в виде медиатекстов, и

ментальной как результата интериоризации медиатекста.

Медиакартиной мира, исследователь Аненнкова И.В считает «квазиреальность,

предлагаемая адресату системой СМИ в качестве единственно возможной» [13, 85]. Здесь

нужно заметить, что процесс репрезентации реального события отражается в СМИ через

редакционную переработку.

Согласно Т.Г.Добросклонской, «механизм функционирования СМИ предполагает не

только и даже не столько отражение окружающей действительности, сколько, и это гораздо

более важно, ее интепретацию, комментарий и оценку, способствующую созданию

определенного идеологического фона» [14, 164]. Так создание медиаобраза как искаженного

элемента истинной реальности и компонента медиареальности, через СМИ достигает

потребителя, который либо критически осмысляет и отвергает, либо принимает ее как

правильный. Таким обрзом, происходит модификация «индивидуальной картины мира» как

«ментально-когнитивный результат воздействия на индивида определенным образом

репрезентированных фрагментов реальности» [15]. Этот процесс обусловлен уровнем

медиакомпетенции реципиента. Если последний принимает медиаобраз, он вместе с ним

принимает медийную картину мира, а медиареальность заменяет настоящую реальность, так

«СМИ являются не только ретрансляторами тех ценностей, которые уже сложились и давно

существуют в обществе, но и формируют новую ценностно-оценочную парадигму в

сознании массового адресата. Это позволяет говорить о том, что такая деятельность СМИ

должна быть рассмотрена как деятельность по конструированию картины мира, которую мы

и называем медиакартиной мира. Специфика этой картины мира состоит в том, что она не

только трансформирует и деформирует привычный образ мира носителей русского языка, но

и конструирует посредством этого языка квазиреальную картину мира, в которой

действительная реальность замещается реальностью медиадискурса и предлагается

массовому адресату в качестве единственно возможной и единственно верной» [13, 15].

Акцентируя внимание на медийной картине мира, надо еще раз отметить, что картина

является целостным представлением о реальности, целостное образование, которое основано


10

не только на эмпирическом знании, но и путем толкования разных, в том числе,

псевдонаучных фактов, что и создает эту целостность картины мира. Так в процессе

создания картины мира заполняются пробелы обыденным опытом. Интересен при этом, тот

факт, что картину мира человек осознает как объективную реальность и именно она

формирует мировоззрение индивида. Картина мира представляет собой систему связанных

образов, необходимых для осознания мира и человека в нем. Она всегда связана с субъектом

познания и воплощается как индивидуально, так и коллективно так и медийная картина

мира реализуется в двух аспектах, как любая КМ, она активизируется через субъект –

человека, сооответственна, она субъективна. Исследователь В. Д. Мансурова, в данном

аспекте, выделяет обыденное сознание, как основу медиакартины мира, по ее мнению

медиакартина мира является «специфическим ментальным образованием, возникающим в

массовом обыденном сознании, представляет собой динамическую, сложно организованную,

самоорганизующуюся систему циркуляции социального знания — информации,

востребованной обществом» [16, 217], при этом медиакартина мира, как в любая КМ

специфична, обусловлена особенностями языка. Как замечал В. фон Гумбольд, каждый язык

в себе набрал опыт, мировоззрение народа, который говорит на этом языке и его язык

отражает все его особенности, своеобразие, присущее только ему, и понять другое, можно

только выйдя за пределы данного языка, «язык народа есть его дух, и дух народа есть его

язык» [17, 25], подчеркивалось, что различные языки по своему характеру являются в

действительности различными мировидениями, а язык же, в свою очередь, вбирает от

мировидения и язык представляет собой «объединенную духовную энергию народа» [17,

30], таким образом, если в мире никогда не существовало абсолютно идентичные

национальные культуры, хотя во всех культурах формировалась своя неповторимая

проекция бытия, конденсирование своего опыта, запечатлеваемая в языке - картина видения

мира, то данный лингвофилософский подход о культуроспецифичности относится, на наш

взгляд, и к медиакартине мира того или иного народа, языкового сообщества.

Язык, выступая в качестве транслятора культуры, выражает «систему взглядов,

коллективную философию, которая навязывается в качестве обязательного всем носителям

языка» [18, 39]. Через призму культуры и менталитета как источника передачи традиций,

посредством языка отражается реальность. В каждом обществе имеется своя система

взглядов, как слагаемая результатов оригинального восприятия мира окружающей

действительности и национальной специфики мыслительной деятельности, присущих только

данному языковому коллективу, где весь этот мир концептуализирует его язык своим,

неповторимым образом. Соответственно, для выявления особенностей присущих

определенной культуре, недостаточны знания ее исторической, географической,

экономической или материальной составляющей, язык народа, как главный объект

современных исследований, служит детерминантом для познания его мира и образа

мышления, картин мира.

Изменения взаимоотношений между средствами коммуникации и текстом, который мы

наблюдаем, доминирующая особенность нашей постмодернистской эпохи. Процесс

коммуникации от средства передачи информации, переходит в другую реальность,

приобретает характер некого трансфоматора, влияющего на содержание дискурса, на ее

механизмы смыслообразования. Под таким феноменом «медиатизации» понимают

«ментально-когнитивный результат воздействия массмедийного полисемиотического,

полимодального продукта на мышление индивида, выражающийся в формировании картины

мира посредством присвоения им специфически медийных вербалъно-авербальных

когнитивных структур познания и представления реальности» [19, 22]. Новая форма

трансформации медиа, как самостоятельная субстанциональная структура, имеет «статус …,

который они приобрели в последнее время: статус культурообразующего феномена

современности» [13, 78].


11

ВЫВОДЫ

Таким образом, медиа-картина мира репрезентирует политические, экономические,

социальные и культурные процессы. Реальность, которой они принадлежат, сложно

воспринимать и описывать, потому что она носит комплексный, информационно

насыщенный характер. Медиакартина мира активизируется через субъекты, соответственно,

она интерсубъективна и представлена в мозаичном виде.

Медиакартина мира опредмеченная ментальная познавательная деятельность,

категоризированная, т.е. разложенная на фрагменты континуума репрезентация процессов,

явлений и событий, которые реализуются в том или ином особом формате, одновременно

соответствующим особенностям ментальных процессов и репрезентативным возможностям

медиа-канала.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ

1. Щерба Л. В. Языковая система и речевая деятельность. – Л.: Наука, 1974. – 427 с. 2. Караулов Ю.Н. Общая и русская идеография. – М.:Наука, 1976. — 356 с. 3. Апресян Ю.Д. Избранные труды. Т. 2. Интегральное описание языка и системная

лексикография. – М.: Языки русской культуры, 1995. — 767 с.

4. Маслова В.А. Лингвокультурология / В.А. Маслова. Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений.-М.: Издательский центр «Академия», 2001. — 208с

5. Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. - М.: Слово, 2000. — 624 с.

6. Кубрякова, Е. С. Роль словообразования в формировании языковой картины мира [Текст] // Б. А. Серебренников и др. Роль человеческого фактора в языке : Язык и картины

мира. – М.: Наука, 1988. – С. 141–172

7. Залевская А. А. Введение в психолингвистику. – М.: М.: Российск. гос. гуманит. ун-т, 2000. — 382 с.

8. Васильев Л. М. Общие проблемы лингвистики: теория и методы. Уфа: РИЦ БашГУ, 2007. — 205 с.

9. Попова З.Д., Стернин И.А. Когнитивная лингвистика. – М.: АСТ: Восток Запад, 2007. — 314 с.

10. Липпман У. Общественное мнение. М.: Институт Фонда «Общественное мнение», 2004. — 384 с.

11. Коновалова М. В. Эвокация в интернет-медиадискурсе: дисс… докт. фил. наук:. 10.02.19; Челябинск, 2016 — 397 с.

12. Рогозина И. В. Медиа-картина мира: когнитивно-семиотический аспект: дис. докт. филол. наук: 10.02.19. – Барнаул, 2003. — 42 с.

13. Анненкова И.В. Современная медиакартина мира: неориторическая модель. (Лингвофилософский аспект): дис.… докт. фил. наук:. 10.01.10; 09.00.13.– М., 2012. – 446 с.

14. Добросклонская, Т.Г. Медиалингвистика: Системный подход к изучению языка СМИ – Москва, 2008 — 202 с.

15. Ежова Е.Н., Мельник О.А. «Социальная реклама как фрагмент медиа-рекламной картины мира» https://cyberleninka.ru/article/v/sotsialnaya-reklama-kak-fragment-media-

reklamnoy-kartiny-mira-1

16. Мансурова В.Д. Журналистская картина мира как фактор социальной детерминации. – Барнаул: Изд-во Алтайского государственного университета, 2002. — 236 с.

17. Гумбольдт В. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие человечества [1830–1835] / В. Гумбольдт // Избранные труды по

языкознанию. – М.: Прогресс, 1984. С. 37 – 298.

18. Апресян Ю. Д. Образ человека по данным языка: попытка системного описания // Вопросы языкознания. 1995. № 1. С. 37-67.

19. Рогозина И.В. Медиа-картина мира: когнитивно-семиотический аспект: дис... докт. филол. наук / И.В. Рогозина. – Барнаул, 2003. – 430 с.

https://cyberleninka.ru/article/v/sotsialnaya-reklama-kak-fragment-media-reklamnoy-kartiny-mira-1https://cyberleninka.ru/article/v/sotsialnaya-reklama-kak-fragment-media-reklamnoy-kartiny-mira-1


12

Г.С. Абдикеримова1, К.К. Дуйсекова2, 1Абылай хан атындағы ҚазХҚ және ӘТУ, Алматы қ, Қазақстан Республикасы

2 Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр - Сұлтан қ, Қазақстан Республикасы

Мақала әлемнің заманауи медиа бейнесі мәселесін қарастырып, зерттеуге

бағытталады. Қазіргі қарым-қатынас үдерісі ерекше сипатқа ие болып, ақпарат

жеткізуші құралынан, дискурс мазмұнына, механизмдеріне, мағына құрауына әсер ету

мүмкіндігі бар, басқаша шынайылыққа ауысып келеді, сондықтан қазіргі уақытта индивид

өзінің ақпараттық қорын толыққанды ету, бағыттау мақсатында медиаға, оның

бұқаралық ақпарат құралдары арқылы түрлі факторларға негізделіп, категориялар мен

құрамдас бөліктерге бөлінген өзіндік құрама бейнесіне назарын бұруда. Авторлар БАҚ -

тағы әлем бейнесіне байланысты, қоғам мен медианың қатар біріге қызметтесуі бойынша

қалыптасқан синхронды құрылым ретінде қабылданатын, әлемнің медиа бейнесі мәселесін

қарастырады.

Мақалада бұқаралық медианың кешенді, ақпараттық толыққанды, заттанған

менталды танымдық қызметінің орнына анықтама беріледі.

Abdikerimova G. 1 Duisekova K.2 1 Kazakh Ablai Khan University of International Relations and World Languages,

Kazakhstan, Almaty 2 L.N.Gumilyov Eurasian National University

The process of communication from a means of transmitting information passes into another

reality, acquires the character of a certain transformer which affects the content of discourse, its

mechanisms of meaning formation. Thus nowadays if an individual wants to increase and update

one's knowledge base, this individual has to take into consideration the media, its specific "picture"

dictated by various factors and features of the division and categorization of the external world by

modern media.

The authors dwell on the media picture of the world stipulated by the results of the reflection

of the world in the mass media, which can be interpreted as a synchronous formation arising from

the interaction and coexistence of the media world with the society. The ideas of complexity and

information saturation of the media as objectified mental and cognitive activities of the modern

mass media are considered.

ӘОК 811.81’44

М.М. Ашкеева

педагогикалық ғылымдар магистрі, Қазақстан Республикасы, Көкшетау қ.,

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, e-mail:

[email protected]

БҰЙРЫҚТЫ АЙТЫЛЫМДАРДЫҢ ПРАГМАТИКАЛЫҚ

КЛАССИФИКАЦИЯСЫ

Берілген мақалада автор замануи тіл зерттеушілерінің бұйрықты айтылымдар

бойынша зерттеулерін тереңінен зерделейді. Мақалада тыңдаушыны іс-әрекетке

итермелейтін кез келген сөйлем түрі прагматикалық тұрғыдан бұйрықты айтылымдар

ретінде қарастырылған. Яғни, автор сөйлем типін ажыратуда сөйлеуші мен тыңдаушы

арасындағы рөлдік қарым-қатынас, іс-әрекет тиімділігі мен тиімсіздігі сияқты

прагматикалық факторлардың ескерілуін маңызды деп біледі және соның негізінде ғана

сөйлемнің нақты түрін анықтауға болатындығын дұрыс деп санайды. Автор бұйрықты

айтылымдардың іс-әрекетке итермелеу мақсатындағы ниет стиліне талдау жасайды.

mailto:[email protected]


13

Сонымен қатар, олардың заманауи прагматикалық классификациясын ұсынады. Мақалада,

оған қоса, бұйрықты айтылымдардың ұсынылған әр түріне терең түсініктеме берілген.

Барлық бұйрықты сөйлемдер мақалада директивтер, реквестивтер, суггестивтер деп үш

негізге түрге жіктелген.

Түйін сөздер: бұйрықты айтылым, интенция, прагматикалық классификация,

директивтер, реквестивтер, суггестивтер

КІРІСПЕ

Бұйрықты айтылымдарды прагматика тұрғысынан қарастыру сөйлемдердің, оның

ішінде бұйрықты айтылымдардың коммуникативтік болмысын ашып, дәстүрлі сөйлемдерді

айтылу мақсатына қарай жіктеу классификациясы үшін, бұйрықты айтылымдардың типтерін

ажыратуда жаңа көзқарастар ұсынады. Кез келген айтылымдағы ең бастысы иллокуция,

интенция, яғни ниет деп білген сөйлеу актісі теориясы прагматика жүзінде, яғни мақсатқа

табысты жету, тиімділік тұрғысында аталған айтылым түрлерінің (дәстүрлі

классификацияда бұлар – хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті сөйлемдер) бір-бірін

алмастырушылық, ауыспалық қасиетін көрсетіп берді. Бұл орайда ең басты назарға іліккені -

бұйрықты айтылымдар, яғни сөйлеу актісі теориясы бойынша директивтер еді. Негізгі

иллокутивтік мақсаты, мағынасы тыңдаушыны іс-әрекетке қосу болып табылатын бұйрықты

айтылымдардың қандай актіні кімге, қандай жағдайда, қайда орындатқызуы ескеріле

отырып, прагматикалық классификациялар жасалуда.

Жалпы, кез келеген сөйлеу актісіндегі иллокуция, локуция, перлокуция сияқты

бұйрықты айтлымдардың үш аспектісін ажыратып көрсетуге болады: синтактикалық,

семантикалық, және прагматикалық.

Семантикалық аспекті – бұл айтылымның мазмұны, яғни аталған іс-әрекет. Алдағы

әрекетті оның мазмұны (әлеуметтік, физикалық, тілдік, не ой әрекеті) және сипаты

(қиын/жеңіл, шұғыл/шұғыл емес, т.б.) тұрғысынан бағалауға болады.

Синтактикалық аспект білдірілген коммуникативтік ниеттің формальдік құрылымын

қарастырады: бұйрықты иллокутивті күшті білдіретін құрылымдық құралдардың

лингвистикалық статусы тұрғысынан және сол құралдардың берілу тәсілі тұрғысынан (тура

не жанама, эксплицитті не имплицитті, конвенционалды не конвенционалды емес).

Бұйрықты айтылымдарды прагматика тұрғысында қарастыру дегеніміз бұл, ең

алдымен, әлеуметтік факторлардың ескерілуі, адресат факторының ескерілуі. Н.Д.

Артюнованың пікірінше, сөйлеушінің сөйлеу актісіндегі коммуникативтік ниеті адресаттың

әлеуметтік және психологиялық ерекшеліктерімен сәйкесуі тиіс. «Басқаша айтсақ, кез келген

сөйлеу әрекеті белгілі біл адресат моделіне бағдарланады. Адресаттың пресуппозициясын

қанағаттандыру - оның тиімділігінің басты шарттарының бірі» [1, 358]

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Тілдік қарым-қатынас барысында жұмсалатын тілдік бірліктердің таңдалуын

анықтайтын факторларды зерттеумен көптеген ғалымдар айналысқан.

Американдық ағылшын тілінің директивтерін зерттеген ғалым Эрвин Трипп сөйлеуші

мен тыңдаушы арасындағы қарым-қатынасты директив түрінің таңдалуына тікелей

байланысты екендігін көрсетеді. Статусы мен жасы бірдей адамдар арасында директивтер

әдетте императивті формада жұмсалынса, статус және жас бойынша бір-бірінен

еркшеленетіндер арасындағы қалыпты форма - ымдау, сұраулы директив, немесе түрленген

директив. Ғалым берілген контекстінің әлеуметтік сипаттарын, сөйлеуші мен тыңдаушының

қарым-қатынастарын біле отыра, директивтердің қандай формасы пайдаланылатынын

болжауға болады деген тұжырым жасайды ғалым [2, 25-26] .

Яғни бұйрықты айтылымдардың типін анықтауда жастық, статустық, қарым-

қатынастық дистанция сияқты әлеуметтік мазмұндағы прагматикалық факторлардың


14

анықталуы маңызды. Жастық, статустық сияқты рөлдік факторлар бұйрықты

айтылымдардағы басымдық/бағыныңқылық рөлдермен тікелей байланысты.

Е. Девис те бұйрықты айтылым итермелеген әрекетті орындау не орындаму туралы

шешім қабылдайтын адамды Decider деп атап, мұны адамның тұрған позициясының

беделдігімен байланыстырады [3, 48]. А. Дорошенко өзінің зерттеу жұмысында

басымдылық/басымсыздық қасиеттерін сөйлеуші мен адресатты сипаттау үшін қолдана

отырып, ол бұл қасиеттерді коммуникативті актінің әлеуметтік-рөлдік құрылымындағы

өзгенің әрекеттерін басқаруға құқысы бар не жоқтығына байланысты айқындалатын позиция

деп анықтайды. [4, 18]

Рөлдік қарым-қатынастар коммуниканттардың рөлдік ерекшеліктеріне байланысты.

Коммуниканттың әлеуметтік рөлі оның жағдайы, әлеуметтік қарым-қатынастар

инфрақұрылымындағы позциясымен (мұғалім, оқушы, басшы, бағынушы, әріптес), статусы

(әке, дос, сүйген адам, қарт адам, жас адам, бала, ер, әйел) қарым-қатынас жағдайымен (жаяу

жүргінші, сатып алушы, қонақ, үй иесі, тұтынушы) анықталады .

Рөлдік қарым-қатынастар (позициялық, статустық, жағдайлық) коммуниканттардың

өзара жағдайларының иерархиясын анықтайды: төмен, тең, жоғары. Сәйкесінше әртүрлі

жағдайларды бөліп қарастыруға болады: симметриялық немесе субординациялық емес,

асимметриялық немесе субординациялық. Коммуникацияның кімдердің арасында орын

алуына байланысты субординациялық тілдік қарым-қатынастарды үлкен кішіге және кіші

үлкенге деп екіге жіктеуге болады [5, 213].

Бұйрықты сөйлеу актілеріндегі негізгі әлеуметтік факторлардың бірі - коммуниканттар

арасындағы әлеуметтік-психологиялық дистанция факторы. Мұны сөйлеуші мен тыңдаушы

арасындағы жақындық не таныстық деңгейіне байланысты жақын не алыс әлеуметтік-

психологиялық дистанция деп бөлеуге болады [6].

Бұйрықты сөйлеу актілері формасын таңдаудағы негізгі үшінші фактор - қарым-

қатынас ортасы. Себебі тіпті ең жақын достарың не туыстарыңмен ресми ортада үйдегідей

сөйлесе алмайтының анық . Қарым-қатынас ортасын үш түрге жіктеу болады: ресми,

нейтралды, еркін. Ресми формада сөйлеу қоғамдық мекемелерге тән, нейтралды ортаға

қоғамдық пайдалану жерлерін жатқызуға болады: көше, мейрамхана, көлік, дүкен т.б. Еркін

қарым-қатынас ортасы адамдардың жеке өмірлеріне тиісті: үйде, демалыста т.б.

Бұйрықты айтылымдарды прагматика тұрғысынан зерделеудің тағы бір маңызды

факторы бұл – сөйлесушілердің орындалатын әрекетке қарым-қатынасы. Әрекетті келесідей

екі параметр бойынша сипаттауға болады: бенефактивтілігі, яғни коммуникацияға

қатысушылардың бірінің мүдделеріне сәйкестігі және қалаулығы. Коммуниканттардың бірі

үшін бір әрекет біруақытта бенефактивті және қалаулы (өтініш), кейде бенефактивті, бірақ

қалаулы емес (кеңес) немесе коммуниканттардың бірі үшін қалаулы, ал келесісі үшін

қалаулы емес бола алады (жалыну, тиым салу)[7].

Бұйрықты айтылымдарды тіл танымы ғылымында қауіпті коммуникативтік актілер деп

атайды [8, 58]. Себебі егер сіз біреуге бұйрық берсеңіз не өтініш жасасаңыз, сіз мұныңызды

тыңдаушы орындайды деп сенгеніңіз. Ендеше сіз тыңдаушыға өз бұйрық не өтінішіңізді

орындатқызатындай өзіңізді одан биікпін деп есептейсіз немесе тыңдаушы сіздің

айтқаныңызды орындауға дайын боларлықтай сіз онымен өте жақын қарым-қатынастасыз.

Егер сіздің бұл ойлағандарыңыз шындыққа сәйкес келмесе және тыңдаушы сіздің

өктемдігіңізді мойындамаса немесе әрекетті орындайтындай сізбен жақын қарым-қатынаста

емеспіз деп шешсе, ол сіздің өтініш не бұйрығыңызды орындаудан бас тартуы мүмкін.

Бұйрықты интенциялардің алуан түрлілік болмысы туралы көптеген зерттеушілер атап

өткен болатын. Ішкі «мен сенің ... істегеніңді қалаймын» деген ниет сырттай әртүрлі сөйлеу

актісі жүзінде іске асады. Бұл бұйрық, өтініш, кеңес, шақыру, нұсқау, ұсыныс, т.б. болуы

мүмкін. Зерттеушілер оларды әртүрлі атап, түрліше классификация ұсынады. Мысалы, кей

ғалым өтініш команда, шақыру, бұйрық, нұсқауды, жалынуды тыңдаушы тарапынан іс-

әрекеттің орындалғанын қалайтын реквестивтер қатарына жатқызады [9, 192]. Дж.Серль


15

бәрінің иллокуциясы тыңдаушыға белгілі бір іс-әрекетті орындатқызу болып

табылатындықтан, өтінішті бұйрық, талап, жалыну, кеңес, ұсыныс, шақыру, рұқсат т.б.

директивті сөйлеу актілерінің қатарына жатқызады [10, 11]. Қарап отырсақ, бір сөйлеу актісі

біресе директивтер тобына, біресе реквестивтер тобына кіріктіріледі.

Сөйлеу актілерін жіктеудегі негізгі қиыншылықтардың бірі - әртүрлі тілдік бірліктер

бірдей прагматикалық мағына бере алуы мүмкін, ал бір тілдік формадағы айтылымдар

әртүрлі иллокуцияға ие болуы мүмкін, яғни әртүрлі прагматикалық қызметтер атқарып,

әртүрлі сөйлеу актісі ретінде қабылдануы мүмкін. Мысалға, сұрақ қоя отырып, өтініш

жасаймыз, немесе хабарлап тұрып бұйрық беремеіз. Бұл орайда В.Лабов және Д.Фаншель

[11] бұйрықты ('Come home! ), өтініш (Will you please come home? ), ұсыныс ('Isn't it about

time you came home?) және ымдауды ('It's getting late! ) тілдік формалары түрліше

болғанымен, бәрінде де сөйлеушінің ниеті бір, тыңдаушының үйге келтіру дей отыра,

аталған сөйлеу актілерін іс-әрекет жасау жөніндегі өтініш категориясына жатқызады. Бұған

М.Гейс қарама-қайшы мысал келтіреді. Ол can you do that тілдік моделі негізінде құрылған

айтылымдар бірде өтініш, бірде ұсыныс, бірде шақыру, ал бірде қорқыту немесе сұрақ бола

алатындығын көрсетеді:

Can you reach that book? (өтініш).

Can you eat more cake? (ұсыныс – offer).

Can you come over tonight? (шақыру).

Can you get off my fucking foot? (қорқыту).

Can you clean and jerk as Sandy? (сұрақ) [12].

Директивтер әдетте бұйрықпен, реквестивтр өтінішпен ассоциацияланады. Өтініш пен

бұйрықтың ара жігін ажыратуда түрлі зерттеушілер түрлі негіздеме ұсынады. Мысалы, Дж.

Грин өтінішті сөйлеушінің сыпайы түрде іске қосудың тәсілі деп қарастыра отырып,

бұйрықты айтылымдарды сыпайылық және құрмет белгілерін негізге ала отырып жіктейді.

Бұл көзқарасқа кейін қарсы келерлік дәлелдер де табылды, себебі өтініш сыпайы емес те

болып келуі мүмкін, ал дөрекі өтініш бұйрық болып табылмайды [13, 748–749].

Н.И. Формановская бұйрықты айтылымдарды сөйлеушінің статусы мен билік

дәрежесін негізге ала отырып, инъюнктивтерге (бұйрық, комада, талап, өкім, рқсат, т.б. )

және инъюнктив еместерге жіктейді. Инъюнктив еместер өз кезегінде реквестивтерге және

адвисивтерге топтастырылады. Алғашқысында әрекет сөйлеушінің мүддесі үшін,

соңғысында тыңдаушының мүддесі үшін жүзеге асырылады.

Т.В. Ларина барлық бұйрықты айтылымдарды прагматикалық опцияның

болу/болмауына орай директивті және директивті емес деп екіге бөлуді ұсынады.

Директивтерде сөйлеушінің мүддесі үшін тыңдаушы тарапынан орындалатын әрекеттер

аталады, яғни мұнда тыңдаушының әрекетті орындау/орындамауда таңдауы жоқ, бір сөзбен,

прагматикалық опция жоқ. Директивті еместерге орындалуы/орындалмауы міндетті болып

табылмайтын актілер жатады, яғни тыңдаушы шешімді өзі қабылдайды, бір сөзбен,

прагматикалық опция бар. Зерттеуші әрекетті кім және кімнің мүддесі үшін

орындайтындығын негізе ала отырып, оларды алты топқа жіктейді: өтініш-рұқсат, ұсыныс

(сөйлеушінің тыңдаушы мүддесі үшін әрекет жасауы), әрекет жасау туралы өтініш

(сөйлеушінің мүддесі үшін тыңдаушының әрекет жасауы), шақыру (екі жақты мүдде үшін

сөйлеушінің әрекет етуі), ұсыныс (екі жақты мүдде үшін сөйлеуші мен тыңдаушының әрекет

етуі) [14].

Эрвин Трипп американдық ағылшын тілінің директивтерін зерттей отыра, олардың

алты түрін жіктеп көрсетеді: қажеттілік мағынасындағы хабарлы сөйлемдер (I need a match);

императивтер (Gimme a match); эллиптикалық формада (a match); түрлендірілген

императивтер (Could you gimme a match); рұқсат директивтер (May I have a match); сұраулы

директивтер (Gotta match?); ымдау (The matches are all gone) [2, 26].

М.Ф. Косилова бұйрықты айтылымдарды жіктеуде мынадай үш белгіні ескеруді жөн

деп санайды: коммуникацияға қатысушылар арасындағы өзара қарым-қатынас (бір-біріне


16

деген тәуелділіктің бар-жоқтығы); сөйлеушінің ниеттілік/ниетсіздік тұрғысынан әрекетке

қарым-қатынасы; адресаттың әрекетке қарым-қатынасы [15].

В.С. Храковский және А.П.Володин [6] өз еңбектерінде императив мағынасын

семантикалық реңктерге топтастыруда да осы үш белгіні

is.nkzu.kzis.nkzu.kz/publishings/{C43552C1-4176-4DAC-8A00-D967105A0807}.pdfШ. Уәлиханов...

Documents

Transcript of is.nkzu.kzis.nkzu.kz/publishings/{C43552C1-4176-4DAC-8A00-D967105A0807}.pdfШ. Уәлиханов...