InsanHaklari&ErmeniSorunu

8/6/2019 InsanHaklari&ErmeniSorunu

1/59

nnssaann HHaakkllaarr vvee EErrmmeenniiSSoorruunnuuttttiihhaattvvee TTeerraakkkkiiddeenn KKuurrttuulluu SSaavvaannaa

Taner Akam

mge Kitabevi Yaynclk1-2. Bask 1999-2002

628 Sayfa

Taner Akam, 23.10.1953'te Ardahan'da dodu. ODT dari limler Fakltesi'ni bitirdi. Dnemingenlik hareketlerine aktif olarak katld. 1975 ylnda yayna balayan Devrimci GenlikDergisi'nin sorumlu yaz ileri mdrln yapt. Dergideki yazlar nedeniyle 1976 ylndatutuklanarak 9 yla yakn ceza ald. Ertesi yl, cezaevinden firar ederek F. Almanya'ya siyasimlteci olarak gitti. 1988 ylnda Hamburg Sosyal Aratrmalar Enstits'nde almaya balad.

1995'te Hannover niversitesi Sosyoloji Blm'nde "ttihat ve Terakki Yarglamalar ve ErmeniKrm" konulu doktora almasn tamamlad. Halen, ayn niversitede profesrlk tezinihazrlamaktadr. Cezalandrlmasna neden olan maddelerin TCK'dan karlmasndan sonrask sk Trkiye'ye gelen ve konferanslar veren Akam'n, eitli dergilerde yaymlanan oksayda makalesi bulunmaktadr.

Akam'n eserleri:kenceyi Durdurun, nsan Haklar ve Marksizm (Ayrnt Yay., 1991) Siyasi Kltrmzde Zulm ve kence (letiim Yay., 1992) Trk Ulusal Kimlii ve Ermeni Sorunu (letiim Yay., 1992, Su Yay., 2001)

slam'da Hogr ve S

n

r

(Baak Yay., 1995) Trkiye'yi Yeniden Dnmek (Birikim Yay., 1996)nsan Haklar ve Ermeni Sorunu (mge Kitabevi Yay., 1999, 2002) Ermeni Tabusu Aralanrken (Su Yay., 2000)

AARRKKAA KKAAPPAAKKByk devletlerin ekonomik ve siyasal karlaryla insancl kayglar birbirinden ayrmakmmkn deildir. Dolaysyla, insanlk adna, devletlerin ulusal egemenlik alanna kim ve naslmdahale edecektir? sorusu kanlmazdr. Dnya kamuoyu bu sorunu tartrken, Trkiyedeinsan haklar ve demokrasi taleplerinin Batllarn riyakarl olarak sunulmasna devam

edilebilmektedir.

Kurtulu Sava tarihini, Birinci Dnya Savanda iledikleri sular nedeniyle Trklerincezalandrlmasna, Osmanl egemenliindeki halklarn kurtarlp, Trklerin elden geldiincekk ve zayf bir lkeyle yetinmeye zorlanmasna kar verilen bir mcadele, yani yalnzcatoprak ve snr deil, insan haklar davas olarak da deerlendirmek mmkndr. BatlDevletlerin Osmanl Devletine ynelik kar ve taleplerine kar verilen mcadelede, Ermenisorunu ve ittihat yarglamalarnn tad nemin unutturulan tarihi, insan haklar ve kendigemiimizle barmann da tarihi olabilir.

Elinizdeki alma, unutulanlar hatrlama ve gemile barma yolunda atlm kk biradmdr.

www.altinicizdiklerim.com 1


2/59

UUrrffaall HHaacc HHaalliill''iinn AAnnssnnaaBirbirimizi sulayarak, kimin gerek sulu olduu zerine kavga ederek ulaacamz bir yeryok. Fail ve madur olmak bu iki ulusu ylesine birbirine balam tr ki bu iki ayr hikaye yanyana gelmedike ne Ermeniler ne de bizler psikolojik olarak rahatlayamay z. Dnem zerine,ya anmlar zerine, kin ve nefretle deil, dostluk ve kardelii yeniden kurmak iin ak ve

rahat konumaktan korkmamalyz.

Soykrm iddias kabul edilmiyor olsa bile, aclar paylatmz gsterelim.

Yaanm aclar, dostluklar iin de ok nemlidir. Yeter ki onlarn zerine, dostluu vekardelii ina etmek amacyla konumay bilelim.

NNSSZZ

Osmanlmparatorluu'nun dal ve k tarihi ayn zaman da blgede ulusal devletlerin

kurulu tarihidir. Asrlar boyu i ie yaam farkl ulusal topluluklarn her birinin, sadece kendisine ait bir ulusal devlet kurmak istemesi, ayn topraklar ze rinde yaayan dier ulusaltopluluklar iin srgn ve katliamlar anlamna geldi. Byk aclar yaand. Ac, kolektifhafzann en nemli unsurudur. Ulus-din-kltr topluluklar kolektif hafzalarn esas olarakyaadklar aclar zerine ina ederler. Genel bir kural olarak, her topluluun, sadecekendisine yaplan ktlkleri ve kendi ektii aclar hatrladn syleyebiliriz.

Ermenilere yaplanlar zerine konuulduu nadir durumlarda bile, "ama onlar da yapt",demeyi veya "karlkl yaplm" denilerek bunlar eitlemeyi tercih ederiz. Bu olgu, birey vetopluluklarda ska gzlenen kendi yaptn mazur gsterme, mazeret arama veya

hafifletme doal igdsnn bir yansmas olarak da ele alnabilir. Gerekten de, birtopluluun, dorudan kendisi katlm veya onay vermemi bile olsa, en azndan kendi adnayapld iddia edilen ktlkler zerinde konumas olduka zordur. nk bu konuma,grubu dorudan kendi sorumluluu zerine dnmeye zorlar.

Her topluluk kendi bnyesinde iddet potansiyeli tar ve bu potansiyel, uygun koullarolutuu durumlarda, u veya bu gereke ile aa kar. Bunun herhangi bir istisnasndan szedilemez. Bu nedenle her toplum, bu triddet gsterilerinin aa kmasn engelleyecek,gerekli kurumlaryla da donanm moral deerler btnn yaratmak ykmll ile karkaryadr. Bunun iin, bakalarnn bunu ne kadar yapp yapmadklarndan bamsz,

kendimiz ve tarihimiz zerinde eletirel bir biimde dnmemiz gerekir.

Trkler, Ermeniler, Rumlar, Krtler gibi ifadelerin, tarihsel olaylarn kolektif aktrlerinitanmlamak iin kullanlmas son derece tehlikelidir ve esas olarakrk ve ya milliyeti baknbir mantdr. Bilinmesi, unutulmamas gereken basit bir gerek vardr. Tarih sahnesindekolektif olarak ortak eylemde bulunanlar "Trkler", "Ermeniler" deil, dahil olduu ulus veya dingrubu adna hareket ettiini iddia eden rgt veya evrelerdir. Bunlar, kimi yerde hkmet,kimi yerde parti, kimi yerde belli snf veya zmrenin dorudan temsilcileridirler, yani temsilcisiolduklarn iddia ettikleri ulus veya din grubunun tm hibir zaman deildirler.

Su, ahlaki ve felsefi anlamlarda kullanlyor olsa bile esas olarak hukuki bir kavramd r. Birulus veya din grubunun 'su'undan deil, kolektif sorumluluundan sz etmek gerekir.



3/59

Sadece verilen emirleri yerine getirdiini syleyen sradan bir memurun, askerin ne derecedorudan sulu saylp saylmayaca hukuki olarak tartma konusu bile olsa, bu trcinayetler bir kolektif grup adna yapld iin, grubun dorudan sorumluluundan szetmemiz gerekir. Sorumluluumuz zerine dnmememiz, bunu tartmaktankamamzdr. Oysa, bir ulusun veya herhangi bir kolektif grubun yapmas gereken, kendi

adna ilendii iddia edilen toplu katliamlarla arasna mesafe koymay, bunu aktanknamay baarabilmesidir.

24 Mays 1915'te Ermenilerin katledildikleri haberlerinin Avrupa'ya ulamas zerine, ngiltere,Fransa, Rusya ortak bir aklama yaptlar; "Trkiye'nin insanlk ve medeniyet aleyhine ilediibu sularn nda, Mttefik Devletler Babali'ye ak olarak bildirirler ki, (mttefik gler)Osmanl Hkmet yelerini ve onlarn katliama karan elemanlarn bu sutan dolay kiiselolarak sorumlu tutacaklar(dr)."

Ermeni Krm sulularnn yarglanmalarna ilk kurulan Divan- Harp'de, 5 ubat 1919'da, Yozgat

davas ile baland. Bu dava ile birlikte tespit edebildiimiz, toplam 36 ayr davannolduudur. Bunlardan dorudan hkmet ve parti yneticilerine ynelik olan tanesini anadavalar olarak ele alabiliriz. Bu davalarda esas olarak siyasi sorumluluk meselesi zerindedurulmu ve Ermeni Krm'nn merkezden planlanm bir eylem olduu kantlanmayaallmtr.

Bu yarglamalar yllarca aratrmaclarn gzlerinden uzak kald. nk tutanaklarnyaymland resmi gazetenin ek saylar birok yerden toplatlmt. Geri, para blk birokktphanede bu eklere rastlamak mmkndr, fakat Trkiye'de gerek konunun 'tabu'saylmas gerekse de mahkemelerin, Batl glerin Trkiye'yi blme politikalarnn bir paras

olarak ele alnmas konu zerine gerekli ilgiyi azaltmtr.

Kitapta krmkavramn, 1948'de Birlemi Milletlerin yapm olduu jenosit tanm anlamndakullandm. Buna gre, jenosit, sava veya bar dnemlerinde, etnik, ulusal, rksal veya dinselbir grubun tmyle veya ksmen tahrip edilmesini ierir. Tanm, grup yelerinin ldrlmeleri,ar bedensel ve ruhsal zararlara uratlmalar, grubun hayatn devam etmesiniengelleyecek bedensel zararlar verilmesi, doumlarn engellenmesi, ocuklarn zorla bakagruplara dahil edilmeleri gibi hususlar kapsar.

Jenosit'in Trke karl olarak kullanlansoykrm kavramn kullanmay tercih etmedim.

Bunun ana nedeni, krm kavramnn, sradan bir katliamdan farkl olarak, Ermenilereyaplanlar tanmlamak iin Anadolu'da yaygn olarak kullanlyor olmasdr. Ermeni Krm'nnarkasnda yatan ana nedenin rklk olmad ise konuyla uraan tm aratrmaclarnzerinde birletikleri bir noktadr.

Trkiye'de, konu zerine rahat ve sakin konumamzn n koulunun, "Soykrm olduunu kabulediyor musun, etmiyor musun" ikilemine taklmamaktan getiini dnyorum. Kar karyaolduumuz sorun, yaanm olana ne ad verileceine karar vermekten ok daha nce,yllardr sren "konumamlk" nedeniyle, gerekten nelerin yaanm olduu konusundaolumu bilgi boluumuzu kapatmaktr.



4/59

Nasl tanmlamak istersek isteyelim, hangi kelimeyi kullanrsak kullanalm, ncelikle, bir halknyaam koullarn tmyle ortadan kaldran, onun imhas ile sonulanan olaylar dizisiyle karkarya olduumuzu grmek ve bu olaylar hakknda ayrntl bilgi sahibi olmak zorundayz.

Ana sorunu yle formle etmek mmkndr: Osmanl Hkmeti'nin veya ttihat ve Terakki

Partisinin, Ermenileri toptan veya ksmen imha etmek amacyla alm olduu merkezi bir kararvar mdr? Olay planlanm bir devlet veya parti eylemi midir, yoksa 'normal' bir g ettirmeeylemi srasnda, sava koullar nedeniyle istenmeden meydana gelmi baz mnferit vakalarm sz konusu dur? Sadece 1980-84 yllar arasnda 500 bini akn ikence grm insan,200' akn ikencede ldrlm kii, 1993 sonras 1000'e yakn faili mehul cinayet olsa da,tm bunlarn "mnferit baz vakalar" olduunu biliyoruz! nk, Trkiye'de ikence kanunenyasaktr ve ortada hkmetin veya devletin bir organnn, "ikence yapn" veya "ldrn" diyeald bir karar da yoktur.

Tehcir'in resmi gerekesi, ordu iin tehlike tekil eden Ermenilerin sava blgelerinden

uzaklatrlmasdr. Oysa savala hibir biimde balants olmayan i blgelerden deErmeniler srlmtr. Yani srgn blgelerinin kendisi de, tehcirin resmi amac yla ak bireliki iindedir. G ettirilen Ermeni halk, daha gvenlikli blgelerden kaldrlarak, dorudansava blgesinin iine srlmtr. Ne yollarda ne yerleim blgelerinde, insanlarnhayatlarn devam ettirmelerini salayacak hibir ciddi tedbir alnmamtr. stelik Almanya veAmerika gibi lkelerin yan sra, dnemin uluslararas insani kurulularnn, zellikle yerleimblgeleri iin yapmay nerdikleri her trl insani yardm reddedilmitir.

Babakanlk Arivi'nin tasnifi srasnda "sakncal" bulunan baz belgelerin "bir kenara ayrld"ve aratrmaclara verilmedii, akademik evrelerde ska konuulan bir konudur.

rnek olarak verilebilecek bir belge, Dahiliye Nezareti'nin, 29 Haziran (12 Temmuz) 1915tarihinde Diyarbakr'a ektii ifreli bir telgraftr. Telgrafta, Vilayet dahilindeki Ermenilerle dierHristiyanlarn katledildikleri, "ez cmle ahiren Diyarbekir'den sevk olunan ehas vastasylaMardin'de murahassa ile Ermenilerden ve dier Hristiyan ahaliden 700 kiinin geceleriehirden harice karlarak koyun gibi boazlatld", ldrlenlerin toplam saysnn 2000 kiicivarnda tahmin olunduu aktarlr. Ve "buna seri ve kati bir netice verilmezse. .. bi'lumumHristiyanlarn katledilmelerinden korkulduu" bildirilir. Telgraf u cmle ile biter; "Ermenilerhakknda ittihaz edilen tedabir-i inzibatiye ve siyasiyenin dier Hristiyanlara temili kat'iyyengayr-i ca'iz olduundan efkar- umumiye zerinde pek fena te'sir brakacak ve bi'l-hassa ale'l

itlak Hristiyanlarn hayatn tehdit edecek bu kabil vekayi'e derhal hitam verilmesi ve hakikat-halin iar."Telin zeti olarak verilen metinde 'halin iar' ifadesi, 'tahkik edilmesi' biiminde Trkeletirilmitir ki, bu doru deildir,dorusu, 'haber ver, bildir'dir.

Diyarbakr Valisi Reit, katliamlar jandarmalara yaptrmaktadr. Eer nlem alnmazsa, 'aa tabaka', Hristiyan katliamlarnabalayacaktr. Bilgileri veren, Diyarbakr'da bulunan Mardin Mutasarrf'dr.

ABD, Alman ve Avusturya arivlerinde konuya ilikin mevcut belgeler, merkezi planlanm bireylemle kar karya olduumuzu gsterecek bol sayda ipucu vermektedir. Alman veAvusturya arivlerindeki belgeler ABD'ye gre ok fazladr ve daha sulayc niteliktedir.

nemli olan, bu iki lkenin de Osmanl

larla mttefik ve ayn

cephede sava

yor olmalar

yd

. Olaylarn gelimesi hakknda birinci elden bilgiye sahiptiler.



5/59

Alman Bykelilik ve Konsolosluk raporlar arasnda ttihatlarn ald tedbirleri balangta onaylayan veya onaylamasabile anlayla karlayan ok sayda rapor vardr. Ancak Haziran sonu itibariyle artk olayn sradan bir g ettirme deil,katliam olduundan sz edilmeye balanr.

Bu i ielik zellikle Almanlarn, sadece Krm'dan haberdar olmakla deil, rgtlenmesinebelli lde yardmc olmakla sulanmalarna da yol amtr.

Konuya ilikin son yllarda yaplan baz almalardan, Almanlarn sorumluluunun sadeceKrm' bilmek ve ama susmakla snrl olmadn, baz Alman subaylarnn dorudan tehciremirlerini dahi imzalam olduklarn reniyoruz.

Krm'a ilikin, resmi raporlarn dnda, Krm'dan kurtulmu insanlarn, bu dnemde grev vb.nedenlerle blgede bulunan yabanc gzlemcilerin yzlerce an, rapor ve hatrat vardr. Tmbu malzeme yn sayesinde, olaylarn nemli bir ksmna ilikin ayrntl bilgi elde etmekmmkndr. Bu malzemelerin bize gsterdii gerekudur ki, merkezi bir karar ve planlamaolmadan bu boyutta bir Krm'n gereklemesi mmkn deildi.

stanbul'da 1919-21 yllar arasnda yaplan ttihat ve Terakki yarglamalarnn zel nemini nekadar vurgularsak azdr. nk, yanll veya tahrif edilmi olduklar yolundaki iddialarnedeniyle bilimsel almalarda fazla kullanlamayan Aram Andonian'n yaymladdokmanlar bir kenara brakrsak, bu davalarla, ilk defa olarak bir dizi orijinal dokman gnna kmaktadr.

Trk kaynaklar Toynbee'nin bu grn daha sonra deitirdii ve Trklere yakn bir tutum taknd yolunda iddiadabulunurlar. Fakat bu doru deildir.Aram Andonian, Documents officiels concernant les massacres Armeniens, Paris, 1920. Bu kitaptaki belgelerin sahte olduklariddias iin inasi Orel ve Sreyya Yuca, Ermenilerce Talat Paa'ya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz

Savclar tarafndan, ilgili bakanlk memurlarna, 'aslna uygundur' biiminde onaylattrlarakmahkemeye delil olarak sunulan bu belgelerphesiz karlan ve imha edilenlerin yanndabelgelerin son derece snrl bir ksmn oluturmaktadr. Eklenmesi gereken, ttihatyneticilerin, Ermenileri planl bir biimde ortadan kaldrmay amaladklar yolunda sonderece sulayc nitelik tayan bu belgelerin, ya dorudan eylemi dzenleyenlerinkendilerine ya da bu tr bir eylemi 'cinayet' sayarak kat lmay reddeden Ordu Komutanlarna,yksek rtbeli subay ve brokratlara ait olmasdr.

Dorudan Krm ile ilgili eserler genellikle, bilimsel nitelii olmayan, daha ok ideolojik

propaganda amac n planda olan eserlerdir. Sava srasndaki Mslman-Trk kayplarelbette nemli bir konudur. Fakat bu, yz binlerce insann bir Parti politikas sonucu imhaedilmeleri sorunu ile ayn nitelikte deildir ve e tutulamaz.

Eklemek gerekir ki, dneme ilikin Osmanl arivleri henz yeteri kadar incelenmemitir.

ncelediim tm belgelernda unu sylemek mmkndr: Eldeki malzeme her ne kadarkesin konumamza engelse de, ttihat ve Terakki Partisi'nin Merkez-i Umumi'sinin, muhtemelenMart 1915 sonlarnda, Ermenilerin bulunduklar yerlerden srlerek imha edilmeleridorultusunda bir karar alm olma ihtimali olduka kuvvetlidir. Eldeki belge ve bilgilere

dayanarak, bu kararn esas olarakttihat ve Terakki Merkez-i Umumi'sine ait olduunu,hkmet grevlilerinin belli bir ksmnn bu karardan habersiz olduklarn syleyebiliriz. Krm



6/59

konusunda en nemli bilgileri, partinin bu politikasn onaylamayan asker ve sivil brokratlarvermilerdir. 3. Ordu Komutan Vehip Paa, Trabzon Garnizon Komutan Avni Paa, HalepValisi Celal bunlardan sadece baz isimlerdir.

Kurtulu Sava genellikle bir "Snr ve Toprak" sava olarak ele alnr. Ermeni, Rum, Krt

topluluklar, asrlardr kendilerinin egemenliinde olan topraklarn zorla ellerinden alndnsavunurlar. Trkler asndan ise tarihi zet yledir: Emperyalist devletler, Ermenileri veYunanllar yanlarna alarak Anadolu'yu aralarnda pay etmek istemilerdir. Kurtulu Sava ileAnadolu'nun paralanmas emellerine kar klm ve "Misak- Milli" olarak tanmlananbugnk devletimizin snrlar esas olarak korunmutur.

"Unutma"nn yolu, hatrlamann kurumsallatrlabilmesinden geer. Grmek zorundayz ki,biz Trkler, bu sorun zerine rahat ve sakin konumaya balamadmz, olay zerinehatrlamay kurumsallatrmadmz mddete, konunun yaratt ve yaratacarahatszlklardan kurtulabilmemiz mmkn olmayacaktr.

Sevr-Lozan tarihi de sadece snr ve toprak tarihi deildi. Bu ayn zamanda 1. DnyaSava'nda yaanan ve Ermeni Krm diye bilinen olay nedeniyle Trklerin cezalandrlmakistenmesinin tarihiydi de. "Trkler" dier uluslara kar katliamlar yapmlard; bundan dolay buuluslarn (Arap, Yunan, Ermeni vb.) "Trklerin" egemenliinden kurtarlmas ve "Trklerin"mmkn olduu kadar kk ve zayf bir devletle yetinmelerinin salanmas gerekiyordu.zellikle Ermenilerin Soykrma tabi tutulduu ve "Trklerin" "insanlk suu" ilemi olmalarnedeniyle cezalandrlmas gerektii, 1918 sonras dneminin olaylarn esas olarak belirlemitirdersek abartm olmayz. Kurtulu Sava esas olarak bu sulama ve bu sulama nedeniyle"Trkleri", "insanlk suu" esaslarna gre cezalandrma arzusunun rn olarak yaand. Bu

nedenle, tarihimiz sadece "toprak ve snr" tarihi deil, onu da belirleyen boyutlar olan,bugnk kullanm ile bir insan haklar tarihidir.

1919 Ekiminde, Sivas Kongresi'nce seilen Heyet-i Milliye ile stanbul Hkmeti arasnda,Amasya'da imzalanan ortak protokolde, sava ve Krm sulularnn yarglanmalarnn "adlenve siyaseten elzem" olduu karara balanr. M. Kemal'in tutumu, ttihat ve Terakki'niniledii suun hasr alt edilmesi veya inkar edilmesi deildi. Bunlar aka kabul edilenhususlard. tiraz sadece, cezalandrmann, Anadolu'nun paralanmaseklinde gndemegetirilmek istenmesiydi.

Batl glerin, Trkiye'nin ne pahasna olursa olsun paralanmasn ne almalar, KurtuluSava'nn, snr tarihi kadar nemli olan hatta onu da esas olarak belirleyen insan haklarboyutunun unutulmasna yol at.

Burada nerilen, Sevr-Lozan tarihinin, toprak ve snr tarihi olarak kapatlmasdr. Toprak vesnr tarihi olarak bu tarih kapatlmadka insan haklar zerine de konuamayacamzdnyorum. Savunduum, bugnk snrlaryla Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin varlnntartma kapsam dna kartlmas, Trkiye'nin zgr ve demokratik bir cumhuriyet halinedntrlmesinin merkeze alnmasdr. Fakat bylesi bir Trkiye iin yaplmas gereken birey vardr: Sevr-Lozan tarihi de dahil, tarihimizi insan haklar tarihi olarak yeniden ele almak.



7/59

Kapsn bir trl amay baaramadmz Avrupa ile ilikilerin, bylesi bir almla, baka birseyir alabileceini eklemeye gerek yok zannederim (En azndan Avrupa'nn gerek niyetininaa karlmas itibaryla ... ).

Dierinin acsn anlamann, yaanm aclar ortaklatrmann ve hepimizin ortak acs haline

getirmenin, toplum olarak bir arada yaamann "ortak anlam reticisi" olduunun veolacann grlmesi gerekmektedir. nsan haklar, bir devletin bnyesinde eit ve edeervatandalar olarak birlikte yaamamza "ortak anlam" katacak, bizlere ortak aidiyet duygusuverecek ok nemli bir unsurdur.

Cumhuriyet tarihimizi bu gzle yeniden ele almamz gerekiyor. Bugn, Alevi-Snni, laik-antilaik, Trk-Krt ekseninde yaadmz tm sorunlarn ve atmalarn insan haklar merkezealnarak yeniden gzden geirilmesi hem bu sorunlarn yeni aclar anlamna gelen atmalarbiiminde yaanyor veya yaanacak olmasnn nne geebilecek hem de lkemizdedemokratik yaam tarznn egemen klnmasn salayacak "kltrel iklim" deiimine temel

oluturacaktr.

Her grup kendisi asndan "byk bir hakszlk" olarak ele ald bu tarihi, grubun en nemli"ortak anlam reticisi" olarak grmekte ve kullanmaktadr. Yani bir anlamda toplumca,birbirimize kar "takyye" yapmakta olduumuzu iddia edersem ok abartm olmayacamdnyorum.

nsan haklarnn merkeze alnmas ile tm gruplar birbirine balayacak "ortak bir aidiyet"duygusu yaratabileceimizi iddia ediyoruz.

Gerek "insanlk suu" kavram, gerekse bu su nedeniyle bir devletin yneticilerinin bireyselolarak sorumlu tutularak yarglanmalar gerektii, insanlk tarihinde ilk defa biz Trklerincezalandrlmas balamnda gndeme getirilmi ve uluslararas hukukun sorunu olmutur. Bugn Yugoslavya, Ruanda gibi lkelerde ilenmi "insanlk sularnn" yarglanmas sreci, yaniulusal ve uluslararas hukuk alannda atlan admlarn ve oluturulan kurumlarn temelleri"Trkler" ekseninde yaplar tartmalarda atlmtr. Bu tarihi "unutmaya" almann fazlaca biryarar getirmeyeceini grmemiz gerekiyor.

Gemiteki Tekilat- Mahsusa, Ordu, ileri Bakanl (Emniyet) ilikileri ile bugn yaananlararasnda nemli bir zihniyet sreklilii sz konusudur.

KKNNCC BBAASSKKIIYYAA NNSSZZ

Yaplanlar, bilinli veya bilinsiz olarak, "gerekten 1915'te ne oldu?", sorusuna cevapvermekten kamak zerine kurulmutur. Sanki suskunluun srmesi amacna ynelik birkuru grlt kopartlyor gibi.

Tarih zerine her konuma ve tartma, sosyal bilimcilerin byk lde zerinde birletiklerigibi, sadece gemi zerine deil, hatta ondan daha da nemli olan, bugn ve yarn zerine

bir konumadr. Trkiye toplumu eer tarihi zerine konumay baaramazsa, bugn ve yarnzerine de shhatli konumay baaramayacaktr. Eer Trkiye'de demokratik ilikilerin



8/59

egemen olmasn, insan haklar ihlallerinin ortadan kalkmasn istiyorsak, tarihin de budorultuda ele alnmas kanlmazdr.

BBiirriinnccii BBllmmKKIIRRIIMM KKAARRAARRIINNAA KKAADDAARR EERRMMEENN SSOORRUUNNUU

I- OSMANLI DEVLET'NN HUKUK YAPISI VE GAYRIMSLMLERlber Ortayl, Osmanl Devleti'nin ancak nc Roma mparatorluu olarakkavranabileceini ve bunun Akdeniz gelenei erevesinde anlalabileceini syler: Buimparatorluklarda devlet ve toplum hayatnda kabul edilmek ve ynetime katlmak etnikkkenden ok devletin ideolojisini benimsemek ve onun koullarna uyum salamaklammkndr.

Osmanllarda er'i hukukun yan sra rfi hukuk denen bir alan da srekli var olmutur.

Osmanlmparatorluu'nda, genellikle "amme hukuku kaideleri ve bunlar arasnda bilhassaidare, maliye ve tekilata ait olan nizamlarla baz ceza ileri, dorudan doruya padiahlarnemir ve fermanlar ve bu fermanlarla teekkl eden kanunlarla idare edildii halde, hususihukuk sahas ve bu arada bilhassa evlenme ve miras gibi bir ksm ahsn hukukunu ilgilendirenmedeni hukuk mevzular, eklen ve resmen eriat hkmlerine tabi kalmakta (idi). Fakatpadiahlarn kural olarak bu ayrmn dna ktklar, er'i hukukun alanna giren konularda daona aykr kanun ve kararnameler yaymlayarakslam hukukunun etki alann oldukadaralttklar bilinmektedir.

kan hibir kanun genele amil deildi. Her blgenin deiik ihtiyalarna gre, gerek

grldke kartlmlard. gal edilen topraklardaki hukuk yapsna dokunulmamas,zamanla ksmi deiiklikler yaplmas gibi bir yntemin benimsenmesinden dolay her yer,tekilat ve zmre iin ayr olmak zere birtakm hususi kanunlar kmesi meydana gelmiti.Dolaysyla tm bir lke iin geerli tek bir hukuk sisteminden sz etmek olduka zordur.

Osmanllarda gayrimslim tebaann hukuki statlerinin, temelde be farkl kaynaadayandn syleyebiliriz: slam Hukuku, slam hukukunun tand kadaryla Kilise Hukuku,Kapitlasyonlar, Bar Anlamalar ve zellikle Tanzimatla birlikte gndeme gelen reformlar.

600 yllk Osmanl devlet tarihini iki ayr dneme ayrmak gerekir. Birinci dnem, devletin kurulu

undan 1839 Tanzimat Ferman ve 1856 Islahat Ferman'na kadar olan dnemi kapsar. kincidnem ise Osmanl Devleti'nin yklna kadar geen sredir. lk dnemi de kendi iinde ikiyeayrmak gerekmektedir. Birincisi, kurulutan 1566 ylna kadar, ikincisi, 1566'dan Tanzimat'akadar olan dnemdir. Birinci dnemin her iki evresinde de esas olarakslam hukuku kurallargeerlidir. Fakat zellikle 1535 sonras dier lkelere verilen bir dizi kapitlasyonlar ve yap lanbar anlamalar sonucu lke iindeki gayrimslimlerin hukuki statlerinde deiiklikler szkonusu olmu ve slam hukuku snrlarnn dna klmtr.

slam hukukunda gayrimslimlerin hukuki durumu, Kuran hkmlerinin yan sra, PeygamberinHayat boyunca gayrimslimlerle yapt eitli anlamalar ve daha sonra da Hz. mer'e

atfedilen fetvalar temelinde belirlenmitir. slam hukukunda insanlar inanlarna gre ve siyasikategorilerine gre iki ayr biimde tasnif edilirler. Her iki tasnifte de esas olan, Mslim



9/59

gayrimslim ayrmdr. Gayrimslimler, inanlarna gre, ehl-i kitap, ve ehl-i kitap olmayanlar(puta tapanlar, dinsizler) olarak ikiye ayrlmtr. Siyasi statye gre yaplan ayrm ehl-i harb(Mslmanlara kar sava halinde olanlar) ve ehl-i ahd (Mslmanlarla anlama yapmolanlar) eklindedir. Ehl-i ahd olanlar ayr biimde tasnif edilirler: Zimmiler(slam devletininhimayesini kabul edenler, ehl-i zimmet);Muahedeler(kendileriyle bar yaplm olanlar, ehl-i

hudne) ve msteminler(kendilerine eman verilmi olanlar, ehl-i eman).

Gayrimslimlerin hangi siyasi statye bal olacaklarn belirleyen nemli bir ilke, iindeyaadklar lkenin siyasal niteliidir, slam hukuku, lkeleri en kaba hatlaryla iki ana blmeayrr: slam lkesi ve dier lkeler. Dier lkeler iki ayr kategoride tasnif edilirler:Mslmanlarla sava halinde olanlar (dar'l-harb) ve Mslmanlarla bar halinde olanlar(dar's-sulh). Konumuz asndan bizi ilgilendiren, slam egemenliinde yaayan zimmilerinhukuki statleridir.

slam kamu hukukunda halk iki ana gruba ayrlr: Vatandalk hak ve devi olan Mslmanlar

ile siyasal haklar ve tabi olduklar hukuk kurallar asndan onlardan farkl olan zimmiler.Zimmiler, slam devleti tarafndan zimmet ad verilen bir anlamaya dayanarak korunurlar.Zimmilere tahamml edilir; s lam'n otoritesini kabul etmeleri kouluyla varlklarna seskarlmaz. Zimminin kelime anlam, himaye hakkdr; hak, ahd ve eman anlamlarndadr.slam devleti ile bu kimseler arasnda yaplan szlemeye gre, zimmilerin can ve maldokunulmazlklar, vicdan ve ibadet hrriyetleri slam devletinin teminat altna alnr. Buteminata kar, zimmiler, Mslman idareye kar ballk ve sadakat gstermek ve cizye adlfazladan bir vergi demek zorundadrlar. Yani, eit bir iliki deil, katlanma, tahamml edilmesz konusudur.

Sadece ceza hukuku bakmndan, slam ceza hukukuna baldrlar. Bunun dnda, bugnkmedeni hukuk ve miras hukuku kapsamna giren konularda kendi hukuklar geerli olmutur.

Osmanl egemenlii altndaki zimmiler, mezhep ya da dinlerine gre gruplandrlm ve bugruplara millet ad verilmiti. Her bir millet grubuna, padiah berat ile zerklik tannmt. Buzerklik sayesinde, her bir millet grubu, "yalnz ... din, dini ibadet ve hayr ilerini deil, ayrcaeitim ile evlilik, boanma, vesayet ve miras gibi" konularda kendi kendilerini idare ediyorlard.Her dini grubun en yksek rtbeli din adamlarndan biri kendi cemaatleri tarafndan o grubunyneticisi olarak seiliyor ve kendi topluluunu dzenlemek ve ynetmeklegrevlendiriliyordu. Dini gruplarn balar birer devlet memuru gibi, kendi millet grubundan

sultana kar sorumluydular. Osmanl ynetiminin kendi mahkemelerine brakt cezaikonularda, ki burada da istisnalar yaplyordu, millet yeleri arasndaki hukuki davalardayarglama ve vergi toplama yetkisine de sahiptiler.

Zimmiler zel hukuk alannda baz haklardan yoksundurlar; rnein, Mslman kadnlaevlenemezler. Usul hukuku bakmndan rnein, Mslmanlara karahitlikleri kabul edilmez.

rnein, ibadetlerini Mslmanlar rahatsz etmeyecekekilde yapmak zorundaydlar.Hristiyanlarn an almalar, yeni kilise yapmalar yasakt. Kilise tamiri iin ise devletten izinalmak zorundaydlar. Ayrca ata binmeleri, silah tamalar, bir Mslmanla karlatklar

zaman kaldrmda yrmeleri yasakt. Elbiselerinin ve ayakkablarnn rengi, kumalarnnkalitesi deiik olmak zorundayd. eitli dnemlerde kartlan fermanlarla, gayrimslimlerin



10/59

neleri giyemeyecekleri bildiriliyordu. rnein 16. yzylda bir fermanla, yakal kaftan, kymetlikumatan zellikle ipek elbise, ince tlbent, krk ve sark tamalar yasaklanmt. Ayrca yineeitli fermanlarda hangi renk elbise giyecekleri de bildiriliyordu. rnein, Ermenilerin apkave ayakkablar krmz, RumIarn siyah, Yahudilerin maviydi. Evlerini de deiik renge boyamakzorundaydlar. Hamamlarda, takunya giymeleri yasakt, petemallarna ngrak takmalar

gerekiyordu.

Zimmilerin aalanmas o boyutlarda ifadesini buluyordu ki, rnein, Mslmanlarnevlerinden daha yksek ev yapmalar yasakt.

zetle, slam'n kabul ettii oulcu model, hukuki ve kltrel olarak, Mslman olmayanlarnaalanmas ve hor grlmesi temelinde ekillenmitir.

Tm 19. yzyla damgasn vuran ylesi bir mekanizmann ilediinden sz edilebilir: Hristiyanaznlklar ynetimin siyasi ve iktisadi basksna kar, Avrupa'dan gelen rzgarlarn da etkisiyle,

eitlik, zgrlk ve toprak talebiyle bakaldrmaktadrlar. Osmanl, genellikle bu reformtaleplerini ve bakaldrlariddet ve terrle bastrmaktadr. Bu sre, ayaklanan grubunayr bir devlet olarak rgtlenmesine kadar srmektedir.

Srecin balangc olarak 1804 Srp ayaklanmasn alabiliriz. Bu ayaklanmalarn sonucu 1815Viyana Konferans ve burada verilen szlerin yerine getirilmemesi zerine kan savalarsonrasnda, 1829 Edirne Antlamas ile, Hristiyan topluluklara ilk defa ynetime katlma hakktannd.

Byk devletler, 1830'lardan itibaren "hasta adam" ilan ettikleri, rmekte olan khne bir

imparatorluk zerindeki paylam ihtiraslarn, bu devletin, gayrimslim tebaasna karmezalimlere engel olmak amacyla yaplan hmanist mdahaleler biiminde sunmaybaarmlardr.

slam dininden olmayanlar eit saymayan, baz sosyal ve siyasal haklardan mahrum eden busistem, Fransz Devrimi ile iine girilen genel eitlik, vatandalk, temel hak ve zgrlkler gibikavramlarda ifadesini bulan yeni toplumsal rgtlenme anlay karsnda son derece gericibir karakter tayordu.

Tanzimat reformlar esas olarak, devletin bu dalma tehlikesine engel olma ve Hristiyan

ahaliyi Osmanl Devleti'ne balama amacyla dzenlenmiti. Tanzimat dnemi ve Tanzimatreformlar, alevlenen Balkan ulusuluuyla balayan toprak kaybn durdurmay amalyordu.Yeni bir yurtseverlikle, yani Osmanlclkla imparatorluun kurtulacan dnenlerin eseriydi.Ynetici ekip, Mslman-Hristiyan eitliini salamann, Osmanl btnln korumann tekyolu olduunun bilincindedir.

Tanzimat'a kadar, btnyle slam esaslarna gre rgtlenmi devletin, Hristiyanlar busistemle kendisine balayamayaca, Yunan bamszl ile iyice aa kmt. Getirilen,"Batl kurumlar" ise, ne bir kltrel uyann ve aydnlanmann ne de Bat taklitilii veyahayranlnn rnleridir. "Bunlar 'ark meselesi' diplomasisi snrlar iinde Osmanl devlet

adamlarnn ou kez inanmadan vermek zorunda kaldklar dnlerdir." (Taner Timur, OsmanlKimlii)



11/59

Reform dnemi konusunda genel bir deerlendirme yapan Davison, eitlik konusunda "Halkave yabanclara ynelik olarak sylenen bu tr szler eylemle desteklenmiyor, sonuta biraldatmacadan teye gidemiyordu" diyerek bu isteksizliin altn izer.

1839'da yaymlanan Ferman ile, Hristiyan ve Mslman halkn, hibir ayrm yapmakszn, a)can gvenliinin, b) mal gvenliinin, c) eref ve haysiyetinin korunmasnn salanaca, kiigvenliine ilikin nlemlerin alnaca sz verilmi, vergi ve askerlik ilerinin bir hakszlkkayna olmaktan karlarak dzenlenecei bildirilmiti.

Ferman'da ilan edilen genel eitlik ilkesini hayata geirmek iin gerekli hukuki reformlarnancak 1880'lerde tamamlanm olmas bu eletirilerin hakl olduuna kant olarak ilerisrlebilir.

Engelhardt Tanzimat olayn "btn bir ihtilal" olarak niteler. Nitekim, Hristiyanlarla eitlik,

"eski slam geleneinden en kkl ayrl temsil eden ve bu yzden Mslman ilkelerini veduygusunu en ok inciten" bir konuydu.

Mslman-Hristiyan eitlii ynnde ikinci byk adm, 1856 Islahat Ferman ile atld. "IslahatFerman, yabanc devletlerin hazrlad ve Babali'nin kabul etmek zorunda kald birslahatprogramdr." (E. Z. Karal, Osmanl Tarihi) Tanzimat Ferman ile sadece ilan edilen, ama temel birhukuk prensibi haline getirilmeyen genel eitlik ilkesi bu Ferman'la hukuk sisteminin temelihaline getirildi.

Bu o gne kadar, millet sistemi sonucu kendi dini gruplar zerinde byk bir iktidara sahip

olan dini nderliklere vurulmu nemli bir darbeydi. Bu nedenle bata Yunan-Ortodoks Kilisesiolmak zere nemli direnile karlat. zellikle Ermenilerin kendi cemaatleri iin hazrlamolduklar anayasann neminin altn izmek gerekmektedir. 29 Mart 1863'te resmi olarakonaylanan bu Anayasa'nn 1876 Osmanl Anayasas'na rnek tekil ettii sylenir.

Tanzimat Ferman ile birlikte balayan srete, zellikle idari ve adli yap da Hristiyanlarndurumunu dzeltecek bir dizi deiiklik yapld. Fakat bu uygulama da ok baarl olmad.nk, Hristiyanlarn ounlukta bulunduu yerlerde dahi Mslman yeler gayrimslimlerekar ekseriyette idiler.

1840,1851 ve 1858 yllarnda yeni ceza kanunlar hazrland. Bu yasalarla slam cezahukukunun dna klarak modern hukuk ilkeleri benimsenmeye alld.

Fakat tm bu reform giriimlerine ramen, genel eitlik dzeyinde fazlaca baarlolunamad sylenebilir. Saylabilecek birok nedenin yannda, belki de en nemli hata,1876 Anayasa'snn 11. Maddesinde de tekrar edilen dini imtiyazlar meselesiydi. Bu madde ile,imparatorluktaki dini topluluklara "dini imtiyazlar" konusunda garantiler veriliyor, fakat devletindininin slam olduu tekrar ediliyordu. Bylece genel eitliin yan sra, eitsizlii esas alan ikiayr hukuk sisteminin varl korunmaya devam ediyordu.

Genel eitliin salanamamasnn en nemli nedeni, eitliin fikri temellerinin ne toplumda nede ynetici ekipte mevcut olmasyd.



12/59

Ayrca, gayrimslimler, genel eitlik istiyor olmalarna ramen, bunun iin demeleri gerekenbedel olan, kendilerine tannan ayrcalklardan vazgemeye raz olmuyorlard.

Dolaysyla, Osmanl Hristiyanlar ... teorik dzeyde eitlikten yana olmularsa da, pratikte onlar

da vergi demeyi ve bylece 5 yllk askerlikten muaf tutulmay ve tabii muhtemel bir lmtehlikesinden kurtulmay, zamanlarn ticarete ya da tarma ayrmay tercih ettiler.

Hristiyanlarn askere giden Mslmanlarn yokluundan, topraklarn ve ticaretin denetiminiele geirmek iin yararlandklar eklenirse, eitlik programnn toplum iinde niin dmanlktohumlarn artrd daha iyi anlalr.

Mslmanlar giderek zayflayan bu konumlarn "bar" olarak terk etmediler. "ktidar sahibi(gl) sosyal formasyonlar kendileri zayflarken dierleri glenirse, kendi iktidarlarnnzayflamasn, sosyal statlerinin dmesini ve dolaysyla kendileri hakkndaki imajn

deimesini, son derece snrl baz durumlarda kabul ederler. .. deerlerinin tehdit edildii vestnlklerinin ortadan kalkt duygusuna sahip olurlarsa ... vahi hayvanlar gibi son derecetehlikeli olurlar. .. bu tr gelimeler, insanlariddet kullanmaya zorlayan (iten) son derece tipikve ska rastlanan bir durumdur. Bu, savalar ortaya karan koullardan birisidir.

19. yzyl sonuyla birlikte Ermenilere ynelik sistematik bir hal almaya balayan katliamlar,ancak Hristiyanlara kar oluan bu kltrel-hukuki arka plan sayesinde anlalabilir.

Il- ABDLHAMT DNEM ve ERMEN SORUNU"Ermeni Sorununun ortaya kmas Berlin Antlamas iledir.

Reform konusunda yaanan gerilimde, Osmanllarn istenen reformlar yapmak istememearzusu kadar nemli olan baka bir nokta da Krtlerin durumudur. Babali Krtleri de blgenfusu iinde sayarak, onlar da kapsayan reformlar dndn ileri srerek reformtaleplerini bloke etmeye alr. Byk devletler ise, Krtlerin ger ve ekya niteliklerinedikkat ekerler ve "ilkel" olarak tanmladklar Krtlere, Ermenilerle ayn llerleyaklalamayacan sylerler. Bundan dolay, Krtler, "Ermenilere mahsus slahat"n dnakartlmal ve onlarn "iptidai adetlerine uygun bir idare" tatbik edilmeliydi.

Osmanl Hkmeti blgede artan Ermeni rgtlerinin eylemlerini de bahane ederek, sz

verdii reformlar yerine Hamidiye Alaylarn kurdu.

Grmelerin srncemede kalmas, blgede olaylarn devam etmesi zerine Ermenirgtlerinden Hnak nderliinde 30 Eyll 1895'te stanbul'da bir gsteri yaplr.

Ad ne kadar, "insani mdahale" olarak konsa da, byk devletler esas olarak, iktisadi vesiyasi karlar asndan soruna yaklayorlard ve 1890'l yllarda, Ermeniler adna herhangi birmdahalede bulunmayacaklarn Osmanl yneticilerine de hissettirmi bulunuyorlard. Hatta gerek 1894-96 katliamlarna gerekse 1915 toplu Krm'na yol aan nedenler arasnda,sonular takip edilmeyen bu yabanc mdahalelerin ve tartmalarn olumsuz rolnn nemli

bir pay olduunu ileri srebiliriz. Bu nedenle, Ermenilerin 1880 sonras yaadklar yenileme,



13/59

reform ve dzelme deil aksine bask ve katliam oldu ve Ermeni sorunu 1908 devrimine kadaruluslararas diplomasinin gndeminden kt.

Genel olarak gzlenen, ya eitli sosyal taleplerle gndeme gelen kyl ayaklanmalar ya daayrlk rgtlerin ulusal bamszlk eylemleriydi. Olaylar, birok durum da, ksa srede

Mslman-Hristiyan atmasna dnyor ve sonuta devletin mdahalesi ile Hristiyankatliamlar biimini alyordu. Ayaklanmalarda ok sayda Mslmann da katledilmesi isemadalyonun dier yzdr.

Osmanl devleti, dalma srecini engellemek amacyla devletin birliini Panislamist ideolojietrafnda salamaya alyordu ve imparatorlukta slami motif, resmi devlet ideolojisi olarakne kmt.

Ermeni sorunu, imparatorluun var olup olmama sorunu olarak grlmeye baland.

Ama, Mslman ahalinin, Hristiyanlara saldry dini bir grevin yerine getirilmesi olarakkavranmasn salamaktr.

Urfa katliamna ahit olanlar, Mslmanlarn, elleri ayaklar balanm Ermenileri kesmedennce Kuran'dan ayetler okuduklarn ve dua ettiklerini aktarrlar.

Mslmanlarn Ermenileri katlederken dini vecibelerini yerine getirdikleri inanc, ErmeniKrmlarnn deimez bir motifi olmaya devam etmitir. 1909 Adana Katliam zerine meclistarafndan oluturulan aratrma komisyonu yesi, Yusuf Kemal Tengirenk (daha sonra TrkiyeCumhuriyeti'nin 2. Dileri Bakan), ngiltere Konsolosu'nun raporuna dayanarak,

Mslmanlarn katliama katl nedenlerini yle sralamaktadr; "Mslmanlara gelince,onlardan pek ounun hkmetlerinin, hayatlarnn, dinlerinin tehlike altnda bulunduunahakikaten kani olduklar mlahazasndaym." Tengirenk katliamlara katlmn bir baka nedeniolarak da "yama hrs"n gstermektedir. (Y. Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde)

III- TTHAT ve TERAKK DNEM VE ERMEN SORUNUmparatorluun bnyesindeki tm halklar bir arada tutmaya ynelik Osmanlclkpolitikalarnn zamanla bir seenek olmaktan kmas ve ynetici snfa bunun fark edilerekterk edilmesi, Krm'n n temellerini oluturmutur.

Programmzn zetiudur: Birlik, imparatorluun btnl ve dalmazl; Osmanlhanedannn tahtta kalmas; herkesin kanun nnde eit olmas. (Y. H. Bayur, Trk nklab Tarihi) Bucmle 1913'lere kadar hareketin tekrarlad temel bir ilke oldu. Sonu, Trk ulusuluununolduka ge sahneye km olmasdr. Ulusal kimlik zerine ciddi ciddi dnlmeyebalanmas ancak 20. yzyl balardr.

Balkan Harbi'ne kadar ynetici nitelikleri gerei Trklk yapamayan ttihat ve Terakki,bnyesindeki aznlklarn byk bir ksmn kaybedince, bu rk dncelere dayanarak,"zincirlerinden boan(acaktr)". (Tark Zafer Tunaya)

Nasl ki doktorlar tp sayesinde hastay kurtaryorlard, Jn Trkler de bilim sayesinde toplumukurtaracaklard.



14/59

1902'de Paris'te toplanan ttihat ve Terakki 1. kongresine kadar karlkl ittifak araylar veeletiriler devam etmitir. 1896 ylnda stanbul'da Ermeni komitalarnn Mslmanlar ittifakadavet eden beyannameleri; ittihat dergilerde ska yaplan benzeri arlar bu abalararnek olarak verilebilir.

1896 katliamlar nedeniyle yazlan bir yazda: Hkmetimizin bir ayb olarak tesbit etmekdurumundayz ki, katliamlar resmi olarak ynlendirilmi cinayetlerdir denmektedir.

Ermeni rgtlerine yneltilen ana eletiri onlarn otonomi istiyor olmalaryd. "Ermenilermusavat, adalet, hrriyet ve asayi istiyorlar. Bunu istemek bir hak ve vazifedir, kendileriyleberaberiz ... Ancak Ermeniler bunu istemekle kalmyorlar, Ermenistan dedikleri yerdemuhtariyet istiyorlar. Bunu istemek bir ihtilal yapmak deil, bize kar muharebe yapmaktr."

Kongre sonras Ermeni komitalarna ynelik zellikle zerklik ve yabanc mdahale isteme

ekseninde yneltilen eletiriler son derece sertleir. Ahmet Rza ve evresinin kongre sonraskartt, Bahaettin akir'in yaz kurulunda yer alduray- mmet dergisinde hem ilk defaTrk sesler iitilmeye hem de Ermenilere ynelik sert yazlar yaymlanmaya balanr. Ermenikomitalarna yneltilen nemli bir eletiri onlarn yntemlerine ilikindir. Eletiriye gre, Ermenikomitalar nce Mslmanlara saldrmakta, Mslmanlar tahrik ederek Ermenileresaldrmalarn salamakta, sonra la Ermeniler katlediliyor denerek yabanc mdahaleistemektedir.

Trk kaynaklar Ermeni rgtlerinin bu taktiklerini dorulayan bilgilerle doludur. Baz rneklervermek gerekirse; Robert College'in kurucusu ve ilk yneticisi Dr. Hamlin, 23 Aral k1893te bir

Amerikan gazetesinde, Ermeni ihtilalcisi azndan, onlarn taktiklerini yle aktarr; Hnaketeleri, Trkleri ve Krtleri ldrmek, kylerini yakmak iin frsat gzleyecekler ve sonradalara kaacaklardr. Bunun zerine kuduran Mslmanlar, ayaklanarak savunmaszErmenilere saldracak ve bunlar ylesine bir canavarlkla ldreceklerdir ki, Rusya, nsanlk veHristiyan uygarl adna memleketi igal etmek zere ileri atlacaktr. ngiltere Bykelisi SirP. Currie bir raporunda, "(Ermeni) htilalcilerin(in) ilk amac kargaalklar kartmak vezerlerine insanlk d misillemeler ekerek bu yoldan devletlerin insanlk adnamdahalelerine yol amakt", der. (D, Avcolu,Milli Kurtulu Tarihi)

1906 ylnda Bahaettin akir, Dr. Nazm ve Ahmet Rza Hnak liderleriyle ortak mcadele

konusunda grmeler yaparlar. Hnak liderleri 11 Mays 1895 slahat projesiningerekletirilmesini ve Kilikya'nn da bu programa dahil edilmesini istediklerini bildirdiler. JnTrkler kederlendi ve hatta hayretten dondular. zahlarmz onlar ruhi bir buhrana srkledi.Suratlar renk deitirdi... Kilikya'nn Ermenistan'a ilave edilmesi imparatorluu ikiye ayracakt.Biz, muhtariyet imparatorluun bu ksmlarnn birlikteliini muhafaza edecektir, bu tmayrlmak veya istiklal demek deildir, dedik. Dr. Nazm bize cevaben, eer bugn deilse, 5-10 senede o ayrlma hakiki olur, dedi." (Sabuh Klian, Badaskanadouneru (Mesuller))

Jn Trklerin ounluunu, toplumsal bir deiiklik yapmak hevesinde olmayan tutucu bir kitlemeydana getirmekteydi. ttihat ve Terakki, programnda padiahlk kurumuna sahip kyor ve

1876 Anayasas'nn yrrle konmasn istiyordu. Padiah bunu yapnca, syleyecek okfazla eyleri kalmamt. Jn Trk hareketinin ounluu, lkenin politik sorunlarna zm



15/59

yolunu bir devrim kavgasnda deil, padiahta 'insaf', 'iyi yreklilik' arayarak feodal-saltiktidarla uzlamada aramlardr. En radikal olunduu dnemde bile, 1907 ylnda ErmeniTanak rgt ile yapacaklar ortak aklamaya, "saltanat ve hilafet hukukununbenimsenecei" yolunda bir madde dahi koydurmak istemilerdir.

Merutiyet'in ilan byk sevinle karlanm; despotik rejimin sona erdii, hrriyetin geldii,zlenen reformlarn yaplaca beklentisi topluma egemen olmutu. Ermeni komitalar dayaptklar aklamalarda, bundan sonra tm abalarn Merutiyet'in korunmasnaharcayacaklarn ilan ediyorlard. O gne kadar dalarda ete sava veren Ermeni, Bulgar,Rum, Trk komitaclarehirlere iniyorlar, askeri trenlerle karlanyorlard. Abdlhamitdneminde ldrlenler iin ortak dini ayinler dzenleniyor, yaplan konumalarda, "bundanbyle, Trk ve Ermenilerin, lkelerinin iyilii iin birbirleriyle karde gibi alacaklar midi" dilegetiriliyordu.

Fakat bu gnler fazla srmedi. Beklenen reformlarn gereklemesi yerine 31 Mart Hadisesi ve

ona bal olarak Adana katliam vuku buldu. 31 Mart 1908'de (yeni tarihle 13 Nisan),stanbul'daki askeri birliklerin bir ksm Hkmete kar ayaklandlar. Ayaklanmann fikrinderliini, bata Volkan gazetesi etrafnda toplanm dini evre olmak zere softalaryapmaktayd.

On gn yaanan iktidar boluu, 1908 devriminin kalbi olan Selanik'ten gelen askeri birliklerinayaklanmay bastrmasyla son bulmutur.

1909 Adana olaylarstanbul'daki 31 Mart vakasn takiben balamtr. 1 Nisan 1909'dabalayan ve 14 Nisan'a kadar sren olaylarda toplam 15-20 bin dolaynda Ermeni'nin

katledildii aktarlmaktadr.

Tarsus Amerikan Koleji Mdr, Trk subaylarnn kendisine; "Ermenileri ldrmek" grevialdklarn sylediklerini aktarr. Dr. Nazm'n "Osmanlmparatorluu mnhasran Trk olmakmecburiyetindedir. Yabanc tebaann varl, Avrupallarn mdahalesi iin bir vesiledir. Silahzoruyla Trkletirilmelidirler." ttihatlar iinde Osmanllk fikrini herkesin Trkletirilmesi olarakanlayan kanat giderek arlk kazanacak ve politikalar belirleyecektir. Adana olaylarnnnemi bylesi bir gei dnemine denk dmesindedir.

1908 sonrasttihat Terakki hareketinin amac, en kaba hatlaryla, modern, merkezi bir devlet

yaratmak olarak tanmlanabilir. Merkezi ve modern bir devlet yaratmann en temelilkelerinden birisi elbette vatandalk kurumudur. Bunun iin de tm yelerin genel eitlikprensibi temelinde sadece devlete kar sorumlu olmalar salanmalyd. Oysa Osmanlmillet sistemi, esasta buna tersti. Toplum bir takm dini cemaatlere blnm, her cemaat zelhaklarla donatlmt.

zellikle eitim alannda yaplan giriimler ve Trke'nin temel eitimde mecburi tutulmagiriimleri Araplarn Ve Arnavutlarn byk tepkisiyle karlat. "Trkleri eitli milliyetikarlar uzlatrp birlemi bir imparatorluk emelini gerekletirme abasnn olanakszlnainandran olay Arnavut isyan olmutur"



16/59

27 Temmuz 1910da, ihtilalin ikinci yldnm nedeniyle genel bir deerlendirme yaplr veOsmanllk politikasnn iflas ettii resmen ilan edilir. Artk, milli topluluklarn Osmanlcla karolduklar kabul ediliyor ve bundan byle diledikleri gibi davranabilecekleri a klanyordu.

Fransz Selanik konsolosu toplant hakknda daha ayrntl bilgiler verir. Onun aktardna gre,

ttihatlar ierisinde, farkl milletlerin bir arada yaamasn olanaksz gren ve sorununzmnde, yalnzca askeri zoru savunanlar vardr. Makedonya sorunu ve Edirne Bulgarlarile ilgili olarak yaplan tartmalar, "tehcir" ya da "katliam" aras nda seim yapmak noktasnakadar ayrntlandrlm; blgedeki Hristiyan nfusun Anadolu ilerine g ettirilmesi veyerlerine Mslmanlarn yerletirilmesi, eer bu bir zm getirmezse Hristiyanlarnkatledilmesini nerilmitir. (Sina Akin, ttihat ve Terakki)

erik olarak Osmanllktan ne anlalmas gerektii ise hi bir yanl anlamaya yerbrakmayacak biimde ak olarak tanmlanr. ttihat ve Terakki'ye gre Osmanllk;Mslmanlk, Trklk ve Hilafet etrafnda tm unsurlarn birliini savunmaktan baka birey

deildir. slamn egemenlii olarak tanmlanan Osmanlln, mparatorlukta egemenklnmasttihat ve Terakki'nin temel amac olarak ilan edilir.

Osmanllatrmak politikas Trkletirmenin gizli bir balangcndan baka birey deildi. (ZiyaGkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak) Bu szler, Osmanllk siyasetinin ne anlama geldiinin veiflasnn nedeninin ak bir itiraf saylmaldr. O halde yaplmas gereken artk bu Osmanlclkmaskesinin arkasna saklanmamak ve aktan Trklk yapmakt.

Genel kural olarak Batl Devletler, mparatorluktaki reformcu giriimleri desteklemek yerine,bu tr giriimlerin yaratt iktidar boluklarn frsat bilerek Osmanl topraklarn igal etmeyi

tercih etmilerdir.

Osmanl devleti, Batl devletlerin gznde tam bir "Yama Hasan Brei"dir. Hatta bu konudao kadar ileri gidilir ki, rnein Avusturya 1913 ylnda Anadolu'ya, "buralarn igale deer yerlerolup olmadn tetkik" amacyla temsilciler yollar. Almanlar 1883 ylndan itibaren, sreklibiimde, Anadolu ve Rumeli'de kurulacak muhtemel Alman kolonileri konusunda ayrntlplanlar hazrlar.

Bu tarihsel gereklere ramen Batllarn mdahalelerini "intervention humanitaire" olaraksunmalar, ttihat ve Terakki evrelerinde insan haklar ve demokrasi gibi sloganlar,

emperyalizm ve smrgecilikle bir ve ayney olarak grme ve bu nedenle de bukavramlara mesafe koyma, hatta dman olma eilimlerini dourmutur. Bat, smrgeci,igalci ve emperyalisttir ve onun hmanizminin arkasnda da bizleri blmek ve paralama fikriyatmaktadr.

Balkanlar kaybettikten sonra ttihat ve Terakki, mparatorluk dahilindeki Mslman topluluklarkaybetmeme tela iindedir. Balkan yenilgisi sonras sra mparatorluun Mslmantopluluklarna gelmiti. Bu nedenle Panislamist ideoloji yeniden nem kazanyordu. Buradaeklenmesi gereken ttihatlarn Panislamizmi ile geleneksel slamc tutum arasnda nemlifarklar olduudur. ttihat ve Terakki, Panislamizme daha ok siyasi bir tercih olarak ynelmi,

geleneksel slamclar ile srekli bir atma iinde olmutur.



17/59

ttihatlarn vaziyete gre bir ideolojiden tekine atlamak gibi, ideolojiler karsnda sonderece fonksiyonel davrandklarn ve bu anlamda doktriner bir tutumdan uzak olduklarngryoruz. Nitekim 1. Dnya Sava'na girilmesiyle birlikte, hem slam hem milliyetilikideolojisine bolca bavuran ttihat ve Terakki bu iki dnce akm arasnda 1914 ylndaolduka sertlemi olan tartmaya mdahale etmi ve tartmay durdurmutur. ttihatlar, bu

siyasi kltrn bir rn olarak, ne dnyorlarsa onu ak sylemek zahmetinden dekurtulmaktaydlar. Bu bize ttihatlarn resmi tavrlar ile gerek tavrlar arasnda yerine grefark olabilecei gereini gstermektedir. Tm bir itti hat tarihi deerlendirmek ve anlamakbakmndan bu nokta son derece nemlidir.

ttihat ve Terakki'nin millici politikalara ynelmesinin bir amac da, Trablus savann yarattmilliyeti havadan yararlanarak kendisine iktidar yolunu amaktr. Bu nedenle hkmetintalyanlarla bar grmelerine kar klr, stanbul'da sava taraftar gsteriler yaplr. Nitekimbu politikalarnda baarl olurlar. 1912 sonunda balayan Balkan Sava'ndaki ac yenilgi veEdirne'nin teslim edilmesi bahane edilerek, 23 Ocak 1913'te askeri darbe ile iktidara el konur.

Darbeye gereke olarak, hkmetin, Balkan devletlerinin kuatmas allnda olan Edirne'yiteslim etmeye karar vermesi gsterilir. Oysa asl neden ttihatlarn, hkmetin partilerini kesinolarak yasaklayacana ilikin geici bir kanunu hazrlam olduunu renmi olmalardr. Butarihte zaten, ttihat ve Terakki rgt kapatlm, mensuplar kovuturmalara uramaktayd.Sadece stanbulda Kasm balarnda tutuklu olan ttihat says 55 dolayndadr. 1908 ilebalayan ve "Denetleme ktidar" olarak adlandrlan bir dnem bylece sona erer. ttihat veTerakki olduka gecikmi olmann verdii telala da, millici programn hayata geirmek zerekollarn svar.

Toprak kayplar kadar nemli olan bir baka boyut daha vardr. 19. Yzyl ayaklanmalar tarihi

sadece ayaklanan Hristiyan topluluklarnn katledilmeleri tarihi deildir. Bu tarih aynzamanda, bu blgelerde yaayan Mslman halkn katledilmesini de kapsar. (Stanford Shaw,Osmanlmparatorluu'nda Aznlklar Sorunu) Sadece 1855-66 yllar arasn da Krm sava nedeniyleAnadolu ve Rumeli'ye g edenlerin says bir milyon dolayndadr. 1912 Balkan Savayenilgisi, ardndan yaanan Mslman katliam ve toprak kayb izleyecektir.

"1912'nin sonlarndan itibaren Rumeli gmenlerinin gelii, Anadolu'da rnei grlmemi birgerilim ve intikam duygusu yaratmt." (Arnold J. Toynbee, The Western Question in Greece and Turkey)

Gkalpe gre, yaplmas gereken, "Osmanllk kelimesinin yine eski manasna" dnmek, yani,

Mslman-Hristiyan eitlii hayalinden vazgemekti. Gkalp'in szleriyle, "o halde Osmanllkkelimesinin yine eski manasna rcu etmek lazmdr." Bu satrlarttihat ve 'Terakki'nin kendikadrolarna yollad gizli bir genelgede yer alr ve eitim amacna yneliktir. Zaten 1913ylnda yazd "Trkln Bana Gelenler", makalesinde, tm "Osmanllatrma" politikalarnnaslnda, Trkletirmeden baka bir anlama gelmediini ve buna kimsenin de inanmadnsylyordu. Yaplmas gereken artk Trkle aktan sahip kmakt.

Bylece artk isteksiz de olsa, bir arada yaama ynnde yaplan giriimler duruyor ve bununyerini, slam ve Trklk temelinde yeni bir devletin kurulmas giriimi alyordu.

Gkalp'in, ulus konusunda gelitirdii teorik erevenin, Ermeni Krm ile de dorudan ilikisiolan bir boyutuna zel olarak deinmek gerekmektedir. nk kanmzca, bu aba ile



18/59

Ermeni Krm, ideolojik olarak kabul edilebilir bir teorik ereveye kavuturulmutur. Gkalpulus kavramna nemli bir mistik ierik vermitir. Gkalp'te, "Tanr inanann yerini ulusa inanalmakta ve ulusuluk bir din haline gelmektedir." (U. Heyd) Ulusal toplum tanrsallatrlmtr.Artk, Gkalp'in Durkheim'dan ald, "toplum ne isterse o yaplr" gibi bir ilkeye yeni bir boyutdaha eklenmektedir. Bu istekler ahlaki ynden de gerekli ve zorunlu saylmaktadr. Dolaysyla

eer bir ulus kendisini tehlikede gryorsa, kendisini tehdit eden dier topluluklara karyapacaklarnda herhangi bir ahlaki sorumluluk duymasna gerek kalmayacaktr.

Bu milliyeti dalga iinde, zellikle iktisadi alanda kurulmu olan derneklerin zel bir yeri vardr.nce esnaf cemiyetleri kurulacak, zellikle kk esnaf rgtlendirilecektir. Bu rgtlenmelerhamallara kadar yaylacaktr. nemli olan bu kurulular iine Hristiyanlar alnmayacaktr vedlanacaktr.

Bu irketlerin en nemlilerini Kara Kemal kurmutur. Kara Kemal hkmet yesi de olmu (aeNazr) ve milli iktisat politikalar, hkmet destekli srdrlmtr.

ttihat ve Terakki Partisi yardmyla oluturulan rgtler gayri meru yollarla byk kazanlarelde ettiler. Parti bu yollara bavurmann amacn kutsall nedeniyle doru olduunusavunmutur. Maliye Bakan Cavit Bey, 1917 Btesi iin yapt konumada, bu irketlereyaplan, "mzaheret ve himaye hatta bazlarnn iddia ettikleri gibi gayri meru olduunu farzetsek netice olarak teebbsat- iktisadiyyeye kar beslenen rabetin temin eyleyeceimenfaat benim nazarmda o kadar byktr ki, o gayri meruiyeti bile izale edebilir", demitir.

Hristiyan topluluklarn mallarna el koyma vb. gibi siyasal zor metotlarnn uygulanmas, bu milliiktisat politikalarnn en nemli ayaklarndan birisiydi. ktisadi millileme genel bir plann

paras olarak zellikle 1914 bahar ile birlikte siyasal zorla yrtlmtr. Sava yllarnda,baz i sahalarnn Trk-slam erafn eline gemesinde siyasal etmenler de rol oynam, 'ErmeniTehciri' ile doan boluklar Mslman-Trk giriimciler doldurmutu. zellikle Ermenitehcirinde de iktisadi ama nemli bir rol oynam ve g ettirilen Ermenilerin mallarnnyamalanmas bir kanunla resmi karakter kazanmtr.

rnein, Mdafaa-i Milliye Cemiyetinin ttihat ve Terakki tarafndan kurulup kurulmadDivan- Harb-i rn yarglamalarnda sanklara srekli sorulmu fakat sorguya ekilen ittihatlarbu ilikiyi reddetmitir. Fakat sanklardan Atf Bey, Mdafaa-i Milliye Dernei'nin Tekilat-Mahsusa'ya parasal yardmlarda bulunduunu sylemitir.

ttihat ve Terakki yneticilerine giderek egemen olan dnce, imparatorluu kurtarmannyolunun artk bu unsurlar devlete balamak abasndan gemeyeceiydi. "Eer elindekalanla Trkiye yaayacaksa, bu yabanc halklardan Trkiye'nin kurtulmas gerekiyordu." (HenryMorgenthau,Ambassador Morgenthau' s Story)

ttihat ve Terakki yneticileri, siyasi iktidar tam olarak ele geirdikten sonra, tm arlklarn,Anadolu'dan, vcutta bir "tmr" saylan, "gayri Trk ynaklarn tasfiyesi" meselesinevakfedeceklerdir. Birinci adm, "ttihad- Anasr" politikas nedeniyle seslerini karmayan,"Osmanl lkesinde uursuz bir hayat geiren Trkleri kurtarmaktr. Tanzimattan bu yana

Trklerin gzlerini perdeleyen o yalanc

rty (Osmanl

c

l

k) atmak , "Trklk Mefkuresi'ni"atelemek gerekiyordu. (Z. Gkalp, Trklemek)kinci admda, mparatorluk gvenilir unsurlara



19/59

doru yaylmal, Kafkas ve Orta Asya'daki Mslman-Trk topluluklarla birlikte yeni bir yapyakavuturulmalyd. Turan "Trklerin oturduu, Trke'nin konuulduu tm lkelerintamamdr."

Avrupa ve Balkanlar'da kaybedilen imparatorluu bu seferrkda ve dinda topluluklarda

Dou'da yeniden kurmak. te k halinde bir imparatorluun yneticilerinin dndk durdurma plan buydu.

Byk Turan mparatorluunu kurmak, Dnya Sava'ndan nce bir devlet politikas olarakrgtlenmeye baland. Tekilat- Mahsusa bu amala kurulmu olan gizli rgtn addr.

stanbul ttihat ve Terakki yarglanmalarnda sanklar, duruma hakiminin, "Tekilat- Mahsusahakknda irade-i seniyye var myd?" yollu sorusuna, bylesi bir padiah iradesinden haberleriolmad yantn vermilerdir. Tm sanklar, ifadelerin de, rgtn Harbiye Nezareti'ne balresmi kurulu olarak faaliyet gsterdiini dile getirmilerdir.Talat Paa da anlarnda, Tekilat-

Mahsusa'nn bir "devlet dairesi olduunu" belirtir.

Tekilat- Mahsusa nce Parti tarafndan kurulmu ve daha sonra Harbiye Nezareti'nebalanarak resmi bir hviyet verilmitir. Fakat Parti'nin Tekilat- Mahsusa ile irtibat hibirzaman kopmamtr.

Durumalar srasnda Rza tarafndan verilen bilgiler, Tekilat- Mahsusa konusunda nemli birayrnty gn na kartr. 12 Mays 1919 tarihli 5. Duruma'da Rza, Harbiye Nezaretibnyesinde oluturulan Tekilat- Mahsusa ile, Anadolu'da, yerel idarecilerin (vali, kaymakamvb.) veya Parti sekreterlerinin emrinde oluturulan Tekilat- Mahsusa birliklerinin ayr ayreyler

olduunu ve bu ikincilerin tehcir iini rgtlemek zere yerel organlarca organize edildiinisyler. "Bendenizce bir Tekilat- Mahsusa vardr ki Harbiye Nezareti'nin emri altnda teesssetmi ve cebhe-yi harbde, dman mntkas dahilinde i gryor ... kinci bir Tekilat- Mahsusamevcut ki bunlar, yani vilayetlerin, sancaklarn, kazalarn bu tehcir iini idare etmek iinjandarma kuvvetinin ademi kifayesinden dolay mevkilerinde kendilerinin yaptklarkuvvetlerdir. Bu kuvvetlerle Tekilat- Mahsusa'nn yayd kuvvetler kamilen ayr bir meseledir."Duruma hakiminin bu ikinci Tekilat- Mahsusa'nn yneticisinin kim olduu sorusuna ise Rza,"mevzii idi" yantn verir. (Takvim-i Vakayi, 12 Mays 1919)

ubat sonras Ordu ile ilikisi kesilen Tekilat- Mahsusa etelerinin dorudan Parti'ye bal

olarak almaya devam ettiini kabul etmek gerekiyor. 1915 olaylarn ele alrken, bubilgilerin baka kaynaklarca da desteklendiini greceiz.

Tekilat- Mahsusa'nn amac, kurucularndan birisinin ifadesiyle, ikilidir: "1. Btn slamlar birbayrak altnda toplayc Panislamizm; 2. Trk rkn siyasi birlik iinde barndran Pantrkizm."

rgtn nasl kurulmu olduu ve ileyii Divan- Harb-i rfi durumalarnn ana konularndanbirisi olmutur. ddia makamnn amac, Tekilat- Mahsusa'nn ttihat ve Terakki Merkez-iUmumisi kararyla kurulduunu kantlamaktr. Eer rgtn ttihat ve Terakki'nin merkezi kararile kurulduu ispat edilirse, Ermeni "tehcir ve taktili"nin Merkez-i Umumi kararyla Tekilat-

Mahsusa'ya yaptrld da kantlanm olacaktr. Bu nedenle, iddianamede zellikle deKararnamede Tekilat- Mahsusa ayrntl ele alnm ve nasl kurulduu ve faaliyetleri hakknda



20/59

bilgiler verilmitir. rnein rgtn kurulu amac iin unlar sylenir: ttihat ve Terakki,"hapishanelerden tahliye ettirdikleri kavafil-i mcriminin harekat- cinayetkaranelerine esaslarhazrlamak ve bunlara emir ve talimat vermek ve btn bu kabil harekat- hafiyye ilestanbul'da itigal etmek zere 'Tekilat- Mahsusa' nam tahtnda vcuda getirdikleri birkomite ... " kurar. (Takvim-i Vekayi, 27 Nisan 1919). Fakat, Ermeni Krm'nda Parti'nin sorumluluu

meselesini bylesi dolayl bir mekanizma zerinden kantlamak fazla anlalr bir yntemdeildir. nk zaten Tekilat- Mahsusa'nn sorumlularndan olduu sanklarca da kabuledilen Dr. Nazm, B. akir ayn zamanda partinin Merkez-i Umumi yeleridir.

Dalma srecine girmi Osmanl Devleti'nin Dou vilayetlerini bata Almanlar olmak zeredier glere kaptrmamak, buralarda egemenlik sahasn artrmak Rusya'nn temelpolitikasdr. Blgeye askeri mdahaleyi olanakl klmak amacyla, blge halklarn karlklolarak kkrtmak bu politikann nemli bir ayan oluturuyordu. Bu plan dorultusunda Ruskonsolosluk grevlileri ve ajitatrleri blgede Ermeni ve Krtlere bol miktarda silahdatyordu. Bu kkrtmalarn bir baka sonucu da, Ermeniler nezdinde reform giriimlerinden

rahatsz olacak olan Krtlerin 1914'te Bitlis ve civarnda ayaklanmalardr. Bu ayaklanma zorlabastrlacak, 14 Krt ileri geleni idam edilecektir.

Almanya ile Rusya anlanca, 8 ubat 1914 tarihinde, Yeniky anlamas olarak bilinen reformpaketi kabul edilir. Buna gre Dou Anadolu vilayetleri iki ana blme ayrlacak ve her ikikesimin bana da tam yetkili yabanc mfettiler atanacaktr.

ttihat ve Terakki yneticileri biliyorlard ki, "Trkler iin, Ermeni hareketi btn tehditlerin enldrcs idi. Fethedilmi Srp, Bulgar, Arnavut ve Yunan topraklarndan, uzak eyaletleri terkederek ve imparatorluk snrlarn yurda yaklatrarak, isteksiz de olsa ekilebilirlerdi. Fakat

Kafkaslardan Akdeniz'e kadar btn Asya Trkiye'sinde yaylm olan Ermeniler, Trk yurdununkalbine uzanyorlard ve bu topraklar terk etmek, bir krplma deil, Trk devletinin dalmasanlamna gelirdi. Ermeni Reformlar, "Osmanlmparatorluuna vurulacak son darbe olarakatelenmitir. .. (ve) zaman da o kadar iyi seilmitir ki, bu vurumparatorluu hemendatacak gtedir."

u rahatlkla iddia edilebilir ki, Ermeni Krm kararnn alnmasnn en nemli nedenlerindenbirisi, savan yenilgiyle sonulanmasyla birlikte, yabanc glerin ilk i olarak bu reformpaketini gndeme sokacaklarnn biliniyor olmasyd. ttihatlarn, Ermeni sorununu savasrasnda kesin olarak halletmek yoluna gitmek istemelerinin nedeni budur. Ama, kurulmas

muhtemel bir Ermeni devletine frsat vermemekti. Bu da "sorun olan" Ermenileri yok etmektengeecektir. Nitekim savan yenilgi ile bitmesi sonucu Trklere imzalatlan Sevr Anlamas buvilayetlerde bir Ermeni devleti kurulmasn ngryordu. Ne var ki 1920'de artk bu devletinvatanda olacak Ermeni kalmamt. Sava sonrasttihat birok ynetici, Trk UlusalDevleti'nin kurulmu olmasnn nedeninin, "Ermeni Krmnn yaplm olmas olduunusylemekten ekinmeyeceklerdir. "Ermeni tehcirini dnp yapanlar, bununla Trkiye'yikurtarm(lardr)." (Hseyin Cahit Yaln)

Tekilat- Mahsusa'nn grevi, "hkmetin grnrdeki kuvvetlerinin ve asayi tekilatnnkat'iyyen baaramayaca hizmetleri" yerine getirmekti.



21/59

"Hristiyanlarn tasfiye edilerek Anadolu'nun Trkletirilmesi, olarak tanmlayabileceimiz buplanlar iin ayrntl raporlar hazrlanr. Sonuta alnmasna karar verilen tedbirler, savabalamadan ok nce, ilk nce Ege blgesinde uygulamaya konulur. ttihat ve Terakki kesinkararn vermiti. Bat Anadolu'daki ban balar ortadan kaldrlacakt, Rumlar, siyasi veiktisadi ynden alnacak tedbirlerle tasfiye edilecekti. Hereyden nce iktisadi ynden

glenmi Rumlar kertmek, ykmak gerekiyordu." (Nurdoan Taalan, Ege'de Kurtulu Sava Balarken)nk ttihat ve Terakki yneticilerine gre "en ar tehlike Ege blgesindedir. Denilebilir ki,ihanete karar vermi menfi ve gayr milli unsurlarn, bir memleketin istiklal ve birliineyapabilecei tahrip, zmir'de geit resmi yapyordu. Bu sebeple alnacak tedbirlerin zmir'detemerkz etmesi kararlatrld. Bu tedbirler ksma blnd. a) Hkmet olarak alnacakumumi tedbirler, b) Ordunun alaca zel tedbirler, c) ttihat ve Terakki Partisi'nin alacatedbirler." (Celal Bayar)

Sz edilen tedbirler 1914 yl iinde uygulamaya konur. nce Kuuba blgede birinceleme yapar ve stanbul'a verdii raporda unlar belirtir. "zmir'de bir milliletirme hareketi

ok gt ... nk burada hemen hemen btn dost, dman memleketlerinkonsolosluklar, geni kadrolar vard. Burada alnacak ciddi tedbirler, mahalli olmaktan okyurt lsnde ve Hkmet'in kararlarnn enamil manasyla tatbiki halinde telakki edilirdi. Buitibarla milliletirme hareketlerinin deerleri ciddi, azimli, iradeli ve tertemiz vatanseverlerelinde tatbikiartt." (Celal Bayar)

Dardan gelecek basklardan ekinen ttihat ve Terakki Hkmeti, terr, baskn ve soygungibi eylemleri Hkmet'in alakas yokmu gibi, Tekilat- Mahsusa eliyle dzenledi.

Devletin btn kuvvetleri, bu plann tatbiki iin harbiye nezaretinin ve bakumandanln

verdii emirlere gre hareket edeceklerdi. in byk ksm Kuubana dmtr. "eitliyollarla Rumlar rahatsz ediliyor, yaplan basklarla ge zorlanyorlard. Tekilat- Mahsusa reisiKuuba Eref Bey'in emrindeki eteler ... Rum kylerine basknlar yapyorlard. .. Eli silahtutan Rum genleri, Amele taburlar ad altnda toplanyor, bunlar yol, orman ve yap ilerindealtrlyorlard." (C.Kutay)

Yunan Babakan Venizelos, Paris Bar Konferans'nda 300 bin Rumun yok edildiini, 450 binRumun Yunanistan'a sndn iddia etmise de, Doan Avcolu, "byk apta bir Rumkym yapldna ilikin elde fazla bir bilgi yoktur", demektedir.

Oysa elimizde baz bilgiler vardr. Ege'den "gayri Trk unsurlarn temizlenmesi" plannn iktisadiboyutunu (Rumlarn brakmak zorunda kald veya zorla el koyulan mal ve iyerlerini iletecekTrkleri bulmak vb.) ynetmek zere zel olarak Bursadan getirilerek grevlendirilen 3.Cumhurbakan Celal Bayar, "stratejik noktalara kmelenmi ... gayri Trk ynaklarn tasfiyesi"sonucu, sadece zmir ve civarndan 130 bin dolaynda Rum'un zorla Yunanistan'a gettirilmi olduunu aktarr. Celal Bayar tm bu eylemleri, "milli bir hareket" olarakadlandrmaktadr. Halil Mentee, zmir civarndan srlen Rumlar iin 200 bin saysnvermektedir. Bu saylar sadece Ege blgesine ilikindir. Trakya blgesinden srlen Yunannfusu ise 1919 ylnda, Meclis-i Mebusan grmelerinde, 300 - 500 bin arasnda verilmitir.(Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi)



22/59

Eklemek gerekir ki, zellikle dini temelde yaanan ve "etnik temizleme" olarakadlandrlabilecek bu politikalar Balkan devletleri tarafndan da uygulanmtr. Bu Ayrcadnemin konsolosluk raporlarnda da Balkanlarda karlkl izlenen "etnik temizlik" politikalarnailikin bolca bilgi bulmak mmkndr.

kkiinnccii BBllmmKKIIRRIIMM KKAARRAARRII VVEE SSOONNRRAASSII GGEELLMMEELLEERR

I- KIRIM KARARINI KOLAYLATIRAN FAKTRLERErmeni Krm, Anadolu'nun "tmr" saylan Hristiyan unsurlardan temizlenmesi veTrkletirilmesi yolunda yaplan planlar erevesinde deerlendirilmelidir. 1914'te yaplan Rumg ve katliamlar daha sonras iin bir rnek tekil etmitir. Rumlarn tehcirini baarylatamamlayan ttihat yneticiler, bundan cesaret de almlardr. Niin Ermenilere ynelikimha Rumlara ynelik olanla kyaslanmayacak derecede kanl olmu ve bir toptan imha

hviyetine brnmtr? Burada Dnya Savann olduka nemli olduunu gryoruz.

Byk savalarn kitlesel katliamlar iin son derece olumlu koullar yaratt genel olarak kabuledilen bir gerektir. Bat Anadolu'da Rum gleri srasnda savan henz kmam olmasnedeniyle ciddi zorluklarla karlatklarn plan uygulayanlarn kendileri aktarrlar. Srgnlersrasnda, Batl devletlerle diplomatik ilikileri koparmak istemeyen Osmanl Hkmeti,grdmz gibi ar dikkatli, olayla hibir alakas yokmu gibi davranmtr.

Savan kmas ise her trl d basknn ortadan kalkmas anlamna geliyordu. Bazblgelerde Ermeni rgtlerinin ayaklanma hazrl iinde olduklar veya ayaklanma

dzenledikleri iddias Ermeni tehcirinin resmi gerekesi olarak gsterildi. Ayrca savala birliktebirok Ermeni'nin Rusya'ya geerek gnll Ermeni birlikleri oluturmalar ve Ermeni etelerininRus birliklerine sava srasnda yol gstermeleri tehcire gsterilen dier bir gerekeydi. Van'da1915 Nisannda balayan ayaklanma "barda taran son damla" olur. Blgedeki Ermenikomitaclarn eylemlerinden bamsz olarak Ermeni sorununun zm, Anadolu'nunTrkletirilmesi erevesinde planlanm bulunuyordu. Eer Dnya Sava olmasayd belki dezm, bylesi bir toplu imha kararnn alnmas biiminde olmayabilirdi. Sava ve Ermenieylemleri bu plann, Rum glerinden daha kanl biimde yaanmas iin zemin sunmutur.

Kendisi de orduda uzun sre subay olarakgrev yapm olan tannm tarihi Ahmet Refik,

1919 ylnda, Ermenilerin imha edilmesinin ttihatlarn milli gayeleri haline geldiini yazar. "Nihayet Ermenilerin Van ktali, askeri hareketlere engel tekil etmeleri, ttihatlarn milligayeleri iin mhim bir frsat vcuda getirdi. Adil ve kuvvetine gvenir bir hkmetin byle birvaziyet karsnda yapacaey, Hkmet aleyhine isyanlar tahakkte tecziye eylemekti;fakat ttihatlar Ermenileri imha etmek ve bu surette Vilayat- Sitte meselesini de ortadankaldrmak istediler."

Osmanllar savaa girmeye iten nedenleri, birbirine bal gruba ayrmak mmkndr.Birincisi, lkeyi dalmann eiine getiren, iktisaden ve siyaseten lkeyi yabanc lkelerebaml hale getiren anlamalardan kurtarmaktr. Bata kapitlasyonlar olmak zere Ermeni

Reform Plan da dahil devletin iktisadi ve siyasi bamszlnn nnde bir engel olarakgrlen tm uluslararas iktisadi ve siyasi anlamalardan kurtulmak isteniyordu. kincisi,



23/59

Panturanist, Panislamist amalardr. ncs, zellikle Balkanlarda kaybedilen topraklaryeniden kazanmak, imparatorluu bugne getiren Hristiyan topluluklardan intikam almaktr.

Alan tm cephelerle elde edilmek istenen ama, Kuzey Afrika ve Hint Mslmanlarnaulamak, Orta Asya Trkleri ile birlemektir.

Ermeniler bu ama iin arada byk bir engel tekil ediyorlard ve bu engelin ortadankaldrlmas gerektiine de inanlyordu. Ermenilerin zoraki srgn, ksmen, Trkiye ile Russnrnda yaayan Trki gruplar arasndaki engeli kaldrma arzusundan kaynaklanm,grnyor. (J.Landau)

Orta Asya Trkleri ile birleme hayali ve Ermenileri de ara da bir engel tekil ettikleri iinortadan kaldrmak gerektiine olan inan yaanlan yenilgilere ramen, sava sonrasErmenilere ynelik Osmanl-Trk politikalarn belirleyen nemli bir faktr oldu. Hariciye VekiliAhmet Muhtar 8 Kasm 1920'de, Ermenistan'a Mttefiklerce, "bizimark ile ittisalimizi kesmek"

vazifesinin verildiini syler. "Byk birslam muhiti ortasnda bulunan Ermenistan(n) ...siyaseten ve maddeten ortadan kaldrlmas elzemdir." (Kazm Karabekir)

Ermeni Reformlar, yabanclarn basklarna neden olan ve kurtulmak istenilen anlamalarnbanda geliyordu.

Osmanl yneticileri, byk devletlerin Ermeni reform planlarna, Anadolu'nun taksimierevesinde yaklatklarn biliyorlard.

Jn Trk yetkilileri ile daha sk grme ansna sahip olan Amerikan bykelisi Morgenthau

unlar aktarr: "Sava koullar Ermenilerin yakasna yapmak iin Trk hkmetine uzun srelibir frsat salad. 1914 baharnda Ermeni rkn yok etmek iin planlarn hazrladlar. Kendiatalarn, Hristiyan rklar, onlar kendilerine tabi kldklar srada yok etmeyi ya daMuhammedizm'e dndrmeyi ihmal ettikleri iin eletiriyorlard. imdi... atalarnn 15. yzyldagzden kardklar bu ii yapmann tam zaman olduunu dndler. Planlarn uygulamayakoyduklarnda Byk Gler'in kendilerini bir oldubitti karsnda bulacaklar ve ilenencinayete gz yumacaklar sonucuna vardlar." stanbul ABD Yksek Komiseri ve DileriBakanl zel Yardmcs olan Louis Heckde, I. Dnya Sava'nn Trkler tarafndan bylesinebir frsat olarak kullanldn aktarr: "Jn Trk Hkmeti, Kk Asya'daki Ermeni nfusu yoketmeyi denemek ve bylece 'Ermeni Sorunu'ndan kendisini nihai olarak kurtarmak iin sava

koullarnn salad frsattan yararland."

zetle sava, Ermeni sorununun "bir daha hibir biimde ortaya kmamas amacyla, sonderece radikal tarzda zm iin kullanld." (K.Ziemke)

Savaa girmek ve Ermeni Krm, Anadolu'nun taksimi anlamna gelen Ermeni plann boakarmtr. Ermeni Krm sonucunda Anadolu'da bir Trk devleti oluturmak iin gereklikoullar yaratlm gibidir.

Cavit Bey, 5. ube soruturmasnda sava ncesi dneme egemen olan havayyle zetler:

"O zaman harb aleyhtar olmak cinayet ve vatana ihanet gibi telakki olunuyordu." Bunedenle, ittihat nderlerin Mays-Haziran 1919 yarglanmasnda savclk makam, ttihat'n



24/59

tercih ve niyeti sava ilanna yol amak idi, derken bir gerei ifade etmekten baka bireyyapmyordu.

Ermeni Krm'na karar verdikleri srada ise, onlara, artk hereyin bitmekte olduuna ynelikderin bir inancn egemen olduundan sz edebiliriz. Sorun artk, olaan bir dnemde, bir

blgenin Trkletirilmesi olmaktan km, Doan Avcolu'nun ifadesiyle, "millete var olmakya da yok olmak" meselesine dnmtr.

"ttihat ve Terakki Umumi Merkezi her ihtimali gz nne alarak Dnya Harbi yenilmemizleneticelendii takdirde, silahlar brakmayarak Anadolu'ya ekilip orada kademe kadememcadeleye devam kararn vermi, bunun iin de bir plan hazrlamt. Bu plan UmumiMerkez'de mteaddit toplantlarda uzun mzakereler sonunda btn teferruat ile meydanagetirilmiti." (eref avuolu)

Bu dorultuda hkmet merkezinin stanbul'dan Anadolu ilerine Eskiehir ve Konya'ya

tanmas iin kararlar alnm, hatta hazinenin ve arivlerin bir ksm Eskiehire tanmtr.

Sarkam yenilgisi ve tilaf glerinin anakkale Boaz'na dayanmas ile birlikte Osmanlyneticileri sava kaybedeceklerine inanmlar ve gerekli tedbirleri almaya balamlardr.Ermeni Krm'nn balamas ile bu plann uygulanmas arasnda ezamanllk bu adannemlidir. Bylece, Ermeni nfusunun niin Bat ve Anadolu'dan da ge zorlanmolduu anlalr olmaktadr.

ttihat nderler yaptklarnn ne anlama geldiini biliyorlard ve sulanmaya bile hazrdlar:"ttihat ve Terakki Umumi Merkez azasndan bulunan, kendi lleriyle ok hararetli bir

vatansever olan ve Tekilat- Mahsusa'ya liderlik eden Dr. Bahaettin akiryle dnmtr:"Ermenilerin kesif bir halde Rus hududu civarnda yaamalarnn memleketimin bekasbakmndan byk bir tehlike olduu anlalmtr. Tehlikeyi ortadan kaldrmak iin nemmknse yapmak milli selametin icabdr. Bu yolu tutmak, belki de milli ve insani kanunlarakar gelmek demektir. Bunun vebalini canmla demeye hazrm. Hedefe varsam da,varmasam da beni ayplayanlar ok olacaktr. Bunu biliyorum, fakat pek uzak bir istikbaldebenim memleketime hizmet iin kendimi feda ettiimi anlayanlar da kacaktr." (Ahmet EminYalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim)

"Cemiyet bundan sonra rehgzar mesaisinde senelerden beri arpt kuvve-i muhtelifeyi

art

k bugn esas

ndan kat ve imhaya karar vermi ve bu bapta maalesef pek kanl

tedabirittihazna mecbur kalmtr. Emin olunuz ki bu tedabirlerin dehet-i hacmiyesinden biz demteessiriz. Fakat Cemiyet temin-i mevcudiye tebdiresine bundan baka are gremiyor."(Aram Andonian, The Memoirs of Naim Bey)

II- KIRIM KARARI NCESeteler Alman subaylarn ynetimindedir. Oluturulan etelerin toplam says konusundadeiik bilgiler aktarlmaktadr. Tekilat- Mahsusa sorumlularndan Kuuba Eref ilegrmeler de yapm olan Stoddard, 30 bin dolaynda demektedir.

ttihat ve Terakki zel bir heyet gndermi, Tanak liderlerine, Rusya ilerinde ayaklanmakarmalarna karlk otonomi teklifi yaplm ama onlar bunu reddetmilerdir. Tanaklar,



25/59

Osmanl vatandalar olarak vatan savunmasnda zerlerine deni yapma karar almlardr.(R.G.Hovannasian,Armenia on the Road)

Ayrca bu kongrede Tanaklarn gizli bir ayaklanma karar aldklar da iddia edilir. Trk tezlerinegre, Tehcir bu ayaklanma karar ve bunun sonucu gndeme gelen eylemler nedeniyle

kanlmaz olmutur. (E.Uras, Alper Gazigiray, hsan Sakarya)

Dneme ilikin, Trk subaylarnn anlarnda da Bahaettin akir tarafndan, "Rusya ilerineeylem yapmak" amacyla rgtlenen etelerin, Ermeni kylerini basp yama ve talanyaptklarna dair bilgiler bulunmaktadr. Byk bir disiplinsizlik rnei gsteren eteler,sadece Hristiyan deil Mslman kylere de saldrmaktan, yamalamaktan geridurmamaktadrlar.

Savan balamas ile birlikte Ermenilere ynelik saldrlar daha da artar. Saldrlar savanedeniyle gizleyebilmek daha kolay olmaktadr. Katliamlar ilk aylarda, Tekilat- Mahsusa

etelerinin nderliinde igal edilen Artvin, Ardahan, Ardanu blgelerinde gzlenir.

Yenilgi sonras ilerleyen Rus birlikleri ve Ermeni gnllleri, etelerin Ermenilere yaptklarnnbenzerini bu sefer Mslman kylerine ynelik olarak yapmaya balarlar. Blgede grevyapan Alman subaylar, Osmanl gnllleri tarafndan yamalanmam kylerin yakldn,yamalandn ve kyllerin zorla g ettirildiklerini rapor ederler. Benzeri gelimeler Van vecivarnda da olur. 1. ve 2. Ermeni gnll birlikleri Trk etelere kar baar kazanrlar veMslman kylere saldrr, yama ederler.

Snr blgelerindeki Ermeni gnlllerinin Rus birlikleri ile beraber dzenledikleri bu eylemlerin

Krm karar zerinde de nemli etkisi olmutur.

Oysa yenilgiden hemen sonra Enver Paa, Ermeni Patrii'ne, savata Ermeni askerleriningsterdii fedakarlk ve kahramanlktan dolay teekkr etmiti. 26 ubat 1915'te, Patrieyazd bir mektupta, "Osmanl Hkmeti'ne kar tam bir sadakat rnei gstermekle tannanErmeni Milletine benim memnuniyetimi ve teekkrlerimi iletmenizi rica ederim" der. (J. Lepsius,Der Todesgang)

Ermenilerin, sava nedeniyle ge tabi tutulmalarubat 1915'te balar. Bu ilk tehciremirlerinin imha amal olmadn, daha ok askeri amalarla gndeme getirildiinisyleyebiliriz.

Adana olaylar zerine mecliste yaplan tartmalarda, Ermenilerin stanbul'da ayaklanmaybastrmakta gsterdikleri abalar ven konumalar yaplr. "Ermenilerde fedai vardr, bengrdm onlar, hakikaten hrriyet iin canlarn feda ettiler. .. bizimuhedamz iin hizmetettiler." (Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, 1 Mays 1909 Meclisi Mebusan). Olaylar zerine ttihat ve Terakki Tanaklarla Anayasa'y koruma anlamas yapar ve silahlanmay tevik eder.

III- KIRIM KARARI VE SONRASIYenilgi ile birlikte, Tekilat- Mahsusa'nn elindeki etelerin byk bir ksm kam veya sorunvb disiplinsizlikler nedeniyle, Mslman kyler iin bile sorun tekil etmeye balamtr. Problemsadece kaan ete mensuplarnn yaratt sorunlarla snrl deildir. Baz blgelerde, orduyabal faaliyetlerini srdren eteler de, kylerde, sadece "pheli" grldkleri iin, Mslman



26/59

kylleri sorgusuz sualsiz idam etmekte veya topluca kuruna dizmektedir. (Mustafa Ragp Esatl,ttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi) Bu nedenle ordu, etelerin ya tamamiyle datlmas ya dadzenli ordu birliklerine entegre edilmelerini savunmaktadr. Tekilat- Mahsusa'nn Parti'yebal kanad ise bunu kesinlikle reddetmektedir. Blgedeki Alman Subay Stange de yolladraporlarda, etelerin disiplinsizliklerinin ve eylemlerinin ordu ile srekli srtmelere neden

olduunu aktarr.

Ordu ile Tekilat- Mahsusa arasnda yaanan atmann bir baka nedeni daha vardr. "Bizbu kadar zamandan beri altk abaladk. imdi gelip onlar Tekilat- Mahsusa'ya sahipkyorlar" diyerek orduya kar kan parti yelerinin ikayetlerinin arkasnda yatan neden,ttihat ve Terakki iindeki Enver-Talat (Partinin askeri kanad ile sivil kanadnn) ekimesidir.Bahaettin akir blgedeki olumsuz gelimeleri aktarmak zere (tahminen Mart ay banda)stanbul'a dner. stanbul'a dnmeden nce blgede bir toplant yaplr ve Tekilat-Mahsusa'nn ordunun denetiminden kurtarlmas, blgeye gnderilen etelerin ("efradn veahslarn") dorudan blgedeki Tekilat- Mahsusa merkezine balanmalar ve politikalarn

hayata geirilmesinde yerel yaplara inisiyatif verilmesi konusunda kararlar alnr. "Programizilmesi mahalli heyetlere brakmak icap eder. Bilhassa tekilat iin lazm olan vesait mahalliheyetlere ait bulunmaldr." (A.Mil, Tefrika No:107)

akir'in yerine temsilci brakt Hilmi, her gn stanbul'a tel ekerek, Tekilat- Mahsusa'yordunun elinden kurtaracak emri almadka Kafkas cephesine zinhar avdet etmemesiniister. Bu olaylarubat aynda yaanm, Bahaettin akir muhtemelen ubat sonu-Mart bastanbul'a hareket etmitir. (akirstanbul'dayken yaplan yazmalar srasnda Artvin henz dmemitir. A. Mil,"aradan ok gemeden" diyerek Artvin'in 23 Mart'ta boaltldn syler. Demek ki Bahaettin akir en ge Mart balarndastanbulda olmaldr. Tefrika No: 96, 8 ubat 1934. V. Dadrian, A. ihsan Sabis'in anlarndan yola karakakir'in muhtemelen

13 Mart 1915'te stanbul'a yola ktn syler. V. N. Dadrian, The Role of Special Organisation).

stanbuldakitartmalarda konu bir tek ordu-Tekilat- Mahsusa ilikilerinin pratik boyutu deildi. Tekilat-Mahsusa'nn grev alanlarnda da esasl deiiklikler olacakt. "Ermenilerin Trkiye'ye kartakndklar tavr ve Rus ordusuna ettikleri yardm, (Bahaettin akir'de) harici dman kadardahili dmandan da korkmak lazm geldii kanaatini hasl etmiti." Blgede Ermeni etelerinfaaliyetlerine ilikin birtakm belgeler de ele geirmi olan Doktor, bu tehlikeden kurtulmakgerektii konusunda stanbul'da arkadalarn ikna etmeye alyordu. (Doktor Bahaettin akir Beybunlar (ele geen belgeleri) stanbul'da ttihat ve Terakki Merkez-i Umumisi'nin nazar- dikkatine koyarak Orduyu byk bir

tehlikeden kurtarmak iin alnacak tedbirleri mzakere ile megul bulunuyordu." Tefrika No: 100, ubat 1934).

Krm'a ilikin esasl kararlarn stanbul'da Mart sonlarnda yaplan bu tartmalarda alnm olma

ihtimali olduka kuvvetlidir. ttihat ve Terakki nderleri, yaanan tecrbeler ve elde edilenbilgilernda durumu yeniden gzden geirirler. Bu tartmalar sonucunda, "Bahaettin akirBey(in) stanbul'da artk Tekilat- Mahsusa'nn harici dmanlara taalluk eden ilerindensarfnazar ederek memleketin dahili dmanlaryla megul olma(sna) karar ver(ilir)." Yani B.akir, artk sadece "iteki Ermenilerle" uramak iiyle grevlendiriliyordu. A. Mil, "bumzakereler nihayet Tehcir Kanunu'nun neri ile neticelenmiti. Dr. Bahaettin akir Bey birmddet sonra Kafkas cephesine avdet ettii zaman yeni vaziyet tamamiyle taayyn etmibulunuyordu", der. Aada da greceimiz gibi, bu toplantlarda alndn tahmin ettiimizKrm karar, Dahiliye Nezareti'nin alaca gizli tehcir emriyle birlikte blgelere zel kuryeleraraclyla yollanacaktr. (Dahiliye Nezareti'nin gizli tehcir emrinin, hkmetin 14/27 Mays

1915'te yaymlad "kanun- muvakkat" ve 17/30 Mays 1915 tarihli tehcir karar ile bir alakasyoktur.)



27/59

Hkmetin byle bir olaydan haberi yoktur. Karar, Parti Merkez-i Umumisi'nce alnmtr.

1916 ubatnda 3. Ordu komutan olarak atanan Vehip Paa, Aralk 1918'de Krm suunusoruturmakla grevli komisyona yazl olarak verdii ifadede, Ermenilerin katl ve imhas ve

katillerinin yama ve gasbttihat ve Terakki Merkez-i Umumisi'nin netice-yi mukarreratdrder. Paa'ya gre, "Mukarrer bir program ve mutlak bir kasd tahtinde yap lan i bu mezalimevvelen ttihat ve Terakki murahasslaryla hey'eti merkeziyelerinin ve saniyen kanun vevicdan bir tarafa atarak Cemiyet'in arzu ve meramna alet olan re'sa-y hkmetin emr vetensib ve takibiyle yaplm(tr)." (Vehip Paa'nn ifadesinden)

Mart sonlarna doru alnm olduunu tahmin ettiimiz bu Krm kararndan Hkmetin dieryelerinin haberi yoktur. Almanlarla konu zerine yaplan grmelerden Berlin'de olan CavitBey'in haberi olmadn onun gnlnden anlyoruz. Krm karar parti tarafndan alnm vehkmetin tehcir karar ile st rtlmtr.

Hatta Eitim Bakan Ahmet kr'nn 5. ube'deki soruturmalarda aktardna inanmakgerekirse, "seferberlik ilanna" dahi "ifahen karar veril(mitir)."

En nemli karar, artk birliklerin orduya bal olmaktan kartlmasdr. Krm' rgtleyenTekilat- Mahsusa etelerinin esas olarak Parti tarafndan ynetilmi olduklarn anlyoruz.

Burada ikili bir mekanizmann sz konusu olduunu anlyoruz: Dahiliye Nezareti'nin resmi tehciremri ve Merkez-i Umumi'nin imha emri. Yukarda ifadesinden alnt yaptmz, Vehip Paa,resmi emirlerin valiler kanalyla datld ve Krm emrinin ise Bahaettin akir tarafndan

organize edildii konusunda son derece nemli bilgiler verir.

Katib-i Mesullerin oynadklar bu nemli rol nedeniyle davalar ayrld ve bunlar iin ayr birmahkeme yapld. lgili davann karar suretinde, Katib-i Mesullerin, ttihat ve Terakki"cemiyeti(nin) bervech-i muharrer harekat- cinayetkarhanelerine fer'an zimedhal" olduklarsylendi. (Katib-i Mesuller Davas, 8 Ocak 1920 tarihli karar sureti)

Ankara'da grevden alnan Mazhar Bey grevden alnmasnyle 'anlatr: "Ermenilerin tehcirihakknda stanbuldan Dahiliye Nazr'ndan aldm emirleri anlamazla vurdum, biliyorsunuzki dier baz vilayetler tehcir ileri ikmal ettikleri halde ben balamamtm. Atf Bey geldi,

Dahiliye Nazr'nn, Ermenilerin hin-i tehcirinde katl ve imha edilmeleri hakkndakiifahi emrinitebli etti. Ben de, hayr Atf Bey, ben Valiyim, ekya deilim, ben yapamam, busandalyeden kalkarm sen gelir yaparsn dedim." (Kuds Ermeni Patrikhanesi Arivi)

Bir taraftan Dahiliye Nezareti'nce verilmi tehcir emrinin dier taraftan da Merkez-i Umumininimha emrinin blgelere iletilmesinde birtakm karklklar da sz konusu olmutur. Baz yerelyneticiler, tehcir emrini normal bir yer deitirme karar olarak anlamlar ve ona gre dedavranmak istemilerdir. Parti sekreterlerinin, bu tehcirin imha anlamna geldii yolundakimerkez komitece iletilen kararlar kabul etmek istememilerdir. Birok vali merkezden imhayolunda gelen emirlere uymadklar, B. akir ile birlikte almay reddettikleri iin

grevlerinden alnmtr; hatta ldrlen devlet grevlileri olmutur. Erzurum Valisi Tahsin Bey,



28/59

Halep Valisi Celal Bey, Ankara Valisi Mazhar Bey, Yozgat Mutasarrf Cemal, Kastamonu ValisiReit Paa emre direnenler arasnda yer alrlar.

Verilen emri yerine getirmeyen ve direnen kaymakamlardan ldrlenler de olur. LiceKaymakam, Ermenilerin katledilmesi emrini yerine getirmez. Emrin yazl verilmesini ister. Bunun

zerine grevinden alnan Kaymakam Diyarbakr'a arlr ve yolda ldrlr. (J. Lesius, DerTodesgang) Lice Kaymakam Hseyin Nesimi'nin olu, Abidin Nesimi anlarnda, devletmemurlarnn ortadan kaldrlmasnn Diyarbakr Valisi Dr. Reitin emriyle olduunu aktarmaktave baka isimler de vermektedir. "Basra Valisi Ferit, Mntefak Mutasarrf Bedi Nuri BeiriKaymakam Vekili Sabit, gazeteci smail Mestan", ldrlenler arasndadr. ldrlme nedeniaktr; Krm'a "muhalefet edecek idari kadronun tasfiyesi kanlmazd. Bu itibarla ... adgeen kiilerin tasfiyesi zorunlu grlmt."(Abidin Nesimi, Yllarn inden) Midyat Kaymakam da,Reit'in emriyle ldrlenler arasndadr. "Midyat Kaymakam ... kazasndaki Hristiyanlarnkatledilmeleri emrine direndii iin, bir sre nce Diyarbakr valisinin emriyle ldrld." (MusulKonsolosu Holstein'n 16 Temmuz 1915 tarihli teli). Dahiliye Nezareti'ne ait, nszde aktardmz telgrafta

da bu husus teyit edilmektedir. Yine Trabzon Davas'nn 11 Mays 1919 tarihli oturumundaAdliye Mfettii Kenan Bey, kendisinin soruturma amacyla Samsun'a gittiini ve buradayken"tehcirin vukuunu grdn ... Bafra kaymakamnn katledildiini" aktarr. (Alemdar. 11 Mays 1919)

Yine Morgenthau ve Halil Mentee'nin anlarndan reniyoruz ki, eski bir telgraf olan Talatevine zel bir hat kurdurmu ve haberlemelerini buradan yrtmtr.

nemli bir soru, ordu birliklerinin Krm iine katlp katlmadklardr. Eldeki bilgilere dayanarak,genel kural olarak, dzenli ordu birliklerinin Krm'a katlmam olduklarn ve hatta bu iindnda kalmalar dorultusunda kesin talimat alm olduklarn syleyebiliriz.

Krm' yapacak gvenlik gleri arasnda kesin bir iblm yaplm, ileri Bakanl'na balolan jandarma birliklerinin Krm'da grev, almas, askeri birliklerin kesinlikle karmamas amagerekince yardm etmesi konusunda karara varlmtr.

Krm'a Tekilat- Mahsusa etelerinin yan sra bir ok blgede jandarma birliklerininkatlmasnn nedeni budur. Askeri birliklerin Krm'a katlma dereceleri arasndaki bu farkadikkat eken Toynbee, Jandarmalarn rol zerine unlar yazar: Jandarmann davrantamamiyle acmaszd ... yaanan aclarn byk bir ksm jandarmalarn, yaptklarndan ilerigelmekteydi.

Baz komutanlarn da Krm'a dorudan katldklarna ilikin elde baz bilgiler vardr. Bu katlm,askeri operasyon alanndaki sivil halkn imhas biiminde olduu gibi, askeri birliklerdeki Ermeniaskerlerin katledilmeleri biiminde de olmutur.

zellikle Dersim, Mardin gibi blgelerde Krtlerin, topluca veya tek tek kervanlara giderekkurtarabildikleri kadar insan yanlarna aldklar, hayatlarn kurtardklar bilinmektedir. (P.Captanian, "Biz Krdz, Trk deiliz", diyen bir kiinin 30'un zerinde kiinin hayatn kurtardn aktarr. Fakat yine Dersimblgesinde konvoylar Krt airetlerinin saldrsna urayacaktr.)

Baz blgelerde Krtler, Ermenilerin yola kmalarn bile beklemeden kylerini basmlar,ahaliyi tmyle katletmilerdir. Olay aktaran Alman subay Mikasch kendisinin byle bir kyde200 ceset grdn bildirir. (Halep Konsolosu Rssler'in 8 Temmuz 1915 tarihli raporu). Baz grg tanklar,



29/59

konvoylara yaplan saldrlara ve katliamlara, erkeklerin yannda kadnlarn da katldn,kadnlarn ldrmenin yan sra, l ve yarallarn elbiselerini de yamaladklarnaktarmaktadrlar. (Gabriele Yonan, Leslie A. Davis).

1916 ylnn sonuna doru tm srgn eyleminin tamamlandn syleyebiliriz.

Eklenmesi gereken son nokta da, srgnlerin hemen arkasndan, boaltlan kylere Mslmanmuhacirlerin yerletirilmeye balanm olmasdr. Erzurum konsolosu, bir raporunda, "belkide g ettirmenin bandan beri amac bu muhacirlere yer amakt", der. (Scheubner-Richter'in 22Mays 1915 tarihli raporu).

Yaymlanan resmi belgelere dayanarak, konsolosun tahminin doru olduunu, iskansiyasetinin resmi bir politika olduunu ve sistemli bir biimde yapldn syleyebiliyoruz. Bubilgiler iki bakmdan nemlidir. Birincisi, bu durum, ttihatlarn ska iddia ettii gibi, srgnegndermelerin geici ve sava dnemi ile ilgili bir uygulama olmadn ve gnderilenlerin

asla bir daha geri dnmeyeceklerinin bilindiini gstermektedir. kincisi, bu olgu, tmblgeden sadece Ermenilerin deil, dier Hristiyanlarn hatta baz yrelerden Krtlerin desrlm olduklar gerei ile birlikte ele alnnca, ttihatlarn, blgenin Trkletirilmesiniamalayan ciddi bir nfus politikasna sahip olduklar ihtimalini kuvvetlendirmektedir.

Bilinen, sava ncesi Osmanl topraklarnda, Ermeni Kilisesine gre 2.1, Trk kaynaklarna gre1.3 milyon olarak bildirilen Ermeni nfusundan geriye Anadolu'da son derece kk birgrubun kalddr.

14 Mart 1919'da stanbul Hkmeti, yapt soruturma sonucunda l saysnn 800 bin

dolaynda olduunu aklar. Bu saylar, Aralk 1918'de Dahiliye Nazr olan Mustafa Arif(Deymer)'in giriimiyle oluturulan komisyonun tespit ettii saylardr. Aklamay dneminDahiliye Nazr Cemal Bey yapar. (Dahiliye Nazr'nn bu aklamas 15 Mart 1919 tarihli, Vakit, Alemdar, kdamgazetelerinde yer almtr). Konunun byk tartmalara yol amas zerine Cemal Bey bir dzeltmeyoluna gider ve verdii saynn, ldrlen deil, srlen Ermenilerin toplam says olduunu, busay iinden ne kadarnn ldrlm olduunun bilinmediini, syler. (Alemdar, 17 mays 1919)ldrlen Ermeni saysnn 800 bin olduu, bu dnem bir ok kii tarafndan da tekraredilmitir. Mustafa Kemal, Damat Ferit Paa bu rakam eitli vesilelerle dile getirenlerarasndadrlar. 1928 ylnda Genelkurmay Bakanl, Birinci Dnya Savanda kayplar zerineFranszca'dan eviri bir kitap yaymlar. Yarbay Nihat tarafndan yaymlanan eserde, Trkiye'yi

ilgilendiren rakamlar, deitirilerek v

InsanHaklari&ErmeniSorunu

Documents

Transcript of InsanHaklari&ErmeniSorunu