وﺮﺴﺧﺮﺻﺎﻧ رﺎﻌﺷا رد ﯽﻤﯿﻠﻌﺗ ﺮﻌﺷ...

بررسی بوطیقاي شعر تعلیمی در اشعار ناصرخسرو

فرشته دادخواه-لوعلیرضا نبیدکتر

چکیدهشـاعران شـعر تعلیمـی اسـت کـه در اشـعارش عـلاوه بـر نیتربرجستهناصرخسرو از

مضامین اخلاقی به اوصاف شعر و شاعر و مخاطب شـعر پرداختـه اسـت و بـه نـوعی ي برجسته بوطیقـاي او آن اسـت کـه هایژگیواز . ستصاحب نقد و فن شعر یا بوطیقا

و بـراي شـاعر، شـعر و مخاطـب زنـد یم ـي تعلیمی گره هاشهیاندشعر را با حکمت و فکري ـ تعلـیمی وي سـرچشمه منظومهکه هر کدام به نوعی از شماردیبرماوصافی را

خـرد و که شـعرش بـا حکمـت، میابییمبا بررسی اشعار ناصرخسرو در . گرفـته استمفاهیم تعلیمی گره خورده، در اشعارش بـه ترسـیم و تعلـیم ایـن بوطیقـا و فـن شـعر پرداخته است؛ یعنی هم خود شاعر در اشعارش بـه چنـین دیـدگاه و بوطیقـایی معتقـد

نکاتی مانند رابطه کـلام، . کندیماست و هم براي خواننده این دیدگاه تعلیمی را توصیه گویی، عجین بودن شعر با شریعت و حکمـت، پـرداختن قتخرد و اندیشه، کلام و حقی

نویسنده مسئول(استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم([email protected]

دانشگاه قمدانشجوي کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی[email protected]

5/12/94تاریخ پذیرش 14/8/94تاریخ وصول

پژوهشی- نشریه علمیپژوهشنامه ادبیات تعلیمی

1- 32، ص 1395بهار ، نهم، شمارة بیست وهشتمسال

1395بهار ،نهمبیست و پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارة/2

به شعر زاهدانه، منسوب بودن شعر به جان و عالم غیب، لزوم مطابقت کـلام بـا عمـل، شاعر و سخن متعهدانه، شاعر و شعر دینی، انتقاد از شاعران درباري و شاعر و تازگی و

ـکیک مخــاطبان و بنـدي و تف ـ او همچنـین بـه دسـته . نیکویی سخن از آن جمله استو براي خواننده آگاه، هشیار و اهل اندیشـه جایگـاه خاصـی قائـل پردازدیمخوانندگان

.هاي ناصرخسرو انجام شده استاین مقاله با در نظر گرفتن همه قصیده. است

هاي کلیديواژه.اشعار ناصرخسرو، بوطیقا، شعر تعلیمی

مقدمهی و ماهیـت سـخن و ژگیوقابل بررسی است، یکی از مسائلی که در متون کهن پارسی ي مهمـی در هـا یژگ ـیوکه چنین با وجود این. وظایف و اوصاف شاعر و مخاطب است

ي مدون و بـومی بـه شـکل منسـجم در ایـران اهینظرمتون فاخر و کهن ما وجود دارد، در این مقاله با تحقیق در اشعار ناصرخسرو، نظریه تعلیم سـخنوري . تدوین نشده است

سبک واکـاوي شـده چهارچوب نظري و عملی آن از نگاه این شاعر حکیم و صاحبوي هـا دگاهی ـدکه ناصرخسرو از شعر به عنـوان ابـزاري بـراي بیـان با توجه به این. است

ي اشعار او به شـناخت هایژگیوآمیز خود استفاده کرده است، بررسی تعلیمی و حکمتبراي این منظـور نگـاه ناصرخسـرو بـه . انجامیددیدگاه زبانی و ادبی او خواهد ترقیدق

شاعر یا گوینده، پیام و سخن و نیز مخاطب یـا خواننـده بررسـی شـده اسـت زیـرا در .تر هستندمبحث فرایند ارتباطی این سه رکن از سایر ارکان مهم

یاکوبسن معتقد است براي ایجاد یک فرایند ارتباطی شـش جـزء دخیـل هسـتند کـه وي هنگـامی کـه . ده، مخاطب، مجراي ارتباطی، رمـز، پیـام و موضـوع گوین: عبارتند از

3/بررسی بوطیقاي شعر تعلیمی در اشعار ناصرخسرو

، معتقد است کـه گوینـده پیـامی را کندیمي زبان و روند ایجاد ارتباط را تحلیل هانقشپیام زمانی مؤثر است که معنایی داشته باشـد و بایـد از سـوي . فرستدیمبراي مخاطب

پیام از راه مجراي فیزیکی انتقال . گوینده رمزگذاري و از سوي مخاطب رمزگشایی شودداندیمي زبان هانقشکنندهفرایند ارتباطی را تعییندهندهاو شش عنصر تشکیل. ابدییماز میان این شش جـزء برخـی در بیشـتر متـون مشـترك ). 34/ 1: 1390صفوي، . ك.ر(

بـه وانت ـیم ـهستند نظیر موضوع و مجراي ارتباطی اما درباره گوینده، مخاطب و پیـام .و گاه متفاوتی در متون ادبیات پارسی دست یافتبرجستهي هایژگیو

توجهی درباره پیام، شاعر، مخاطـب و ي قابلهادگاهیدکه سرایپارساز جمله شاعران البته بایـد گفـت . زبان دارند، ناصرخسرو، سنایی، نظامی، عطار، مولوي و صائب هستند

م دارد و با عنایت بدین مطلب کـه قـرن پـنجم ها فضل تقدکه ناصرخسرو نسبت به آنهجري در تاریخ ادب پارسی اهمیت زیادي دارد و متون نظم و نثر زیادي در این دوران

، بررسـی قصـاید وي مـا را در سـته یزیم ـتألیف شده است و ناصرخسرو نیز در ایـن قـرن ز سـوي دیگـر بـا ا. کندیمي شعر تعلیمی در آن روزگار یاري هامؤلفهشناخت هرچه بیشتر

توجه به گستره دانش ناصرخسرو و آبشخورهاي فکري او، اهمیت دیدگاه و بوطیقـاي او در تقدم زمانی او نسبت به شاعران صـاحب بوطیقـا و داراي . شودیمشعر تعلیمی بیشتر نمایان

ي شعري او بـه شـناخت سرچشـمه بوطیقـاي هادگاهیدشناخت شودیمنظریه شعر موجب شناسـانه و نیـز نگـرش دیدگاه ناصرخسرو در کنار دیـدگاه زیبـایی . مک کندشعر تعلیمی ک

.عارفانه به شعر در طول هزار سال ادبیات فارسی بسیار مهم و تأثیرگذار بوده استاگرچه با توجه به عنوان مقاله باید تمرکز بحث بیشتر بر بوطیقا و فن شعر باشد ولی

کـه آنچـه میابی ـیمي واکاوي شده، در هالمدخبا دقت در ساختار اشعار ناصرخسرو و ناصرخسرو طرح کرده است بیشتر جنبه تعلیمی و تا حـدودي انـدرزي و اخلاقـی دارد که براي مخاطبان و شعرپژوهان عصر شاعر و امروز بسیار ارزشمند و مهـم اسـت زیـرا


ي که غلبه با اشعار مدحی بـوده اسـت و و کندیمشاعر این مباحث را در فضایی طرح در کنار رسالت دینی و مذهبی، رسالت شاعري خود را نیز در تعلیم این نـوع بوطیقـا و

تـرین عصـاره برخـی از مهـم . داندیمدفاع از حیثیت شعر تعلیمی، دینی و هنر متعهدانه : در این عبارات خلاصه کـرد توانیممباحث تعلیمی و اخلاقی مورد نظر ناصرخسرو را

توانـد یم ـخرد و دانایی سخن بگوید تا حدي کـه ایـن امـر انسان باید از سر حکمت، چنین سخنی باید در عالم غیب ریشه داشته باشـد . کننده مقام و شخصیت او باشدتعیین

همچنین سخن با همراهی دین و . و برخاسته از ضمیر پاك، جان آگاه و روح الهی باشددر این . شودیماقت همراه و با راستی و صدکندیمشریعت اعتبار و ارزش دیگري پیدا

که به سمت سخن هزل و دروغ نبایـد رفـت زیـرا عیـب و نقـص کندیمراه او توصیه از سوي دیگـر تأکیـد او بـر مطابقـت . شودیمگوینده از طریق سخن و کلامش آشکار

که از نظر شودیمگویی و دوگانگی گفتار و رفتار منجر گفتار و کردار به پرهیز از گزافهي اخلاقـی و تعلیمـی ارزشـمندي هـا هیتوصاو براي شاعر نیز . بسیار مهم استاخلاقی

شاعر باید به سخنی روي آورد که از سر تعهد سروده شود و روح و جانش بـا آن . داردشعر زاهدانه و عابدانه و دینی را به اوج برسـاند تواندیمچنین شاعري . همداستان باشد

در ایـن منظومـه فکـري شـاعران . بخش باشدتعلیمو کلامش براي خواننده، آموزنده وخواننـده نیـز بـار . شـود یم ـدرباري جایگاهی ندارند و شعر مدحی و درباري نکوهش

او باید دانا و قابل باشد تا بـا اندیشـه بـارور خـود رمـوز . کندیمارزشی و اخلاقی پیدا .ت یابدبه این اسرار دستواندینمسخن را دریابد و مخاطب جاهل و نااهل

پیشینه پژوهشي ادبـی توجـه شـایانی هاهینظرمطالعهي اخیر هم در ایران و هم در غرب به هاسالدر

برخی آثـار مرتبــط . ي ادبی متعددي نیز تدوین شده استهاهینظردر غرب . شده است


ـادبیات از رنه ولک و آوسـتن وارن، هینظر: با این نظریات عبارتند از ي بـر درآمـد شیپ ـنظرادبـی از تـري ایگلتـون، راهنمـاي هینظر ادبـی معاصـر از رامـان سـلدن و پیتـر هی

ي نقـد ادبـی، هـا کتـاب ؛ در ایـران از طریـق ...ادبی از جاناتان کـالر و هینظرویدوسون، هاهینظرخچهیتارشناسی و شرح متون، جسته و گریخته به بلاغت، تاریخ ادبیات، سبک

جداگانـه و گسـترده بـراي تـدوین طوربهت اما توجه شده اسهادگاهیدو طرح برخی ي ادبی غرب از جمله هاهینظرسبک فارسی و تطبیق با ي ادبی شاعران صاحبهادگاهید

.یاکوبسن پژوهش جامعی صورت نگرفته استهینظربـه توانیمدرباره بوطیقاي سایر شاعران و نویسندگان تحقیقاتی انجام شده است که

ی، نظامی، عطار و مولـوي اشـاره کـرد ولـی دربـاره ایـن بخـش از مقالاتی درباره سنایبه چند مقالـه توانیمتنها . ي انجام نشده استاژهیوي فکري ناصرخسرو کار هامنظومه

ولی به شکل مقاله حاضـر بـه اندداشتهاشاره کرد که به برخی از جوانب موضوع توجه :ده اندقصد معرفی بوطیقاي شعر تعلیمی ناصرخسرو تألیف نش

).96-99: 1372بیات، (جایگاه سخن در اندیشه ناصرخسرو -1).127-148: 1391حیدري، (بینی ناصرخسرو کلمه و سخن در جهان-2بررسی عقایـد و نظـرات حکـیم ناصرخسـرو در بـاب شـعر، شـاعر و سـخن و -3

).37-62: 1392الهامی و دیگران، (سخنوري سخن و شعر، در دفاع از مقاله حاضر باید گفت با توجه تحقیقات انجام شده درباره

که هرچند در آن آثار به کلیت روند تحول شـعر و سـخن توجـه شـده اسـت و گـاهی ي نوشته شده ولـی دربـاره ناصرخسـرو بـا ایـن اجداگانهدرباره برخی شاعران مقالات

و نیـز بـا ایـن چهـارچوب و طـرح –که تمام اشعار او واکاوي شده باشد–گستردگی و همچنـین بـا محوریـت پردازدیمبندي موضوع یاکوبسن که از منظر چندگانه به دسته

نوع ادبی تعلیمی کار تحقیقی جامعی انجام نشده است و مقاله حاضر در معرفی دیـدگاه


تعلیمی ناصرخسرو درباره شعر و شـاعر از طـرح، انسـجام و دسـتاورهاي ارزشـمندي مذکور به بوطیقاي شـعر تعلیمـی توجـه نشـده گفتنی است که در آثار. برخوردار است

اگر درباره هـر شـاعر . است و جوانب مختلف موضوع شعر و سخن بررسی شده استي هـا ناگفتـه توانیمبه این تفصیل و گستردگی و نیز با محوریت نوع ادبی تحقیق شود

.مهمی را درباره فن شعر شاعران به خصوص از منظر ادبیات تعلیمی بیان کرد

وه پژوهششیموجـود دهیقصـ ـ278ي ناصـرخسـرو از میـان هادگاهیددر این مقاله پس از اسـتخراج

مـورد نظـر یاکوبــسن، پیــام گانهشش، از میان عناصر هاآني بنددستـهدر دیوان او و .در قصاید او بررسی شده است) مخاطب(و گیرنده ) شاعر(، فرسـتنده )شعر و سـخن(

)شعر و سخن(و درباره پیام دیدگاه ناصرخسر-1خـود دربـاره شعر با توجه به کیفیت خاصی که دارد، بیشتر معطوف بـه خـود اسـت و

. تا ایجـاد ارتبـاط کنـد رودیمزیرا زبان ادبی براي ارجاع به خود به کار کندیمصحبت زبان ادب نه براي ایجاد ارتباط بلکه براي ارجاع بـه خـود بـه :] دیگویمموکارفسکی [«).39/ 1: 1390صفوي، (» رودیمار ک

ناصرخسرو نیز در قصایدش براي شـعر و سـخن اوصـاف مختلـف و ارجمنـدي را هـا تأکیـد کـرده، ذکـر یی که شاعر بیشتر بـر آن هایژگیودر این قسمت . کندیممطرح

سخن منسوب به جان و . از دید او سخن باید با شریعت و حکمت همراه باشد. شودیمسـخن بایـد . عمل و سخن بایـد بـا یکـدیگر مطابقـت داشـته باشـند . عالم غیب است

ي از رحمـت انشـانه او سـخن و شـعر را . بخش باشد و با پاکی دل همراه باشدسعادتو از همین روي سخن زاهدانه براي او اهمیت بسیار دارد و بایـد گفـت در داندیمالهی


گیري از زبـان شعر و بهرهشاملتواندیمبخشی از منظومه فکري ناصرخسرو سخن که و از سوي دیگر حکمـت و دانـش آن خوردیمباشد، از یک سو با شریعت و دین گره

از طرفی سخن با جـان و روح انـس و الفتـی دارد و بـه عـالم غیـب . کندیمرا هدایت سـویی داشـته باشـد؛ که با عمل و کردار همداندیماو سخنی را مطلوب . منسوب است

.باید سنجیده بیان کرد زیرا معرف گوینده و شاعر استپس این سخن رالزوم همراهی سخن با دانش-1-1

نامیده شـده اسـت در تمـام آثـارش توجـه بـه حکیمکه ناصرخسرو با توجه به اینکنـد یمي مهمی که براي سخن ذکر هایژگیولذا یکی از شودیمحکمت و دانش دیده

دانـد یم ـانه را بهترین توشه براي آخرت وي سخن حکیم. همراهی آن با حکمت است. سخـن نیــک کلیـد گــنج حکمـت اسـت . آهن استوار و مـستحکم استهمچونکه

شـود یمسبب روشنایی دل و تفوق افراد بشر آنچه. شودیمحکمت سبب پرورش خرد پـذیرفت و تشـخص ) حتی دشمن(سخنان حکیمانه است که آن را باید از هر شخصی

با آن بـر نفـس سـرکش غلبـه توانیمیکی از ابزارهایی که . ن آن استآدمی در گرو بیادر نهایـت . مانـد کرد سخن حکیمانه است که تنها میراثی است کـه از انسـان بـاقی مـی

.دفتر و دیوان است که با حکمت همراه باشدستهیشاسخنی ســـخن حکمتـــی و خـــوب چنـــین بایـــد

ــن ــون آه ــه چ ــته و دربافت ــعب و بایس ص)37: 1393ناصر خسرو، (

ـــج ـــش بسن ـــزان دان ــه میـ ـــن را ب سخعلــم بــاد اســت و دم کــه گفتـــار بــی

ســخن را بــه نــم کــن بــه دانــش کــه خــاكـــم ـــش نـ ـــا ندادیـ ـــم ت ــه ه ـــامد ب نیـ

)62: همان(


رحکمــت از هــر کــس کــه گویــد گــوش داـــن ـــا تگی ـــد ی ـــل طوغــانش گوی گـــر مث

)120: 1393ناصر خسرو، (در حکمــت و علــم اســت جمــال تــن مــردم

نه در حشم و اسپ و جِمـال اسـت جمـالش )206: همان(

ز دیوان دور شو تا راه یابد سوي تو حکمـت شک سزاي دفتر و دیوانگه شود بیسخنت آن

)292: همان(خوش عمارت کنبه حکمت مر دل ویرانت را خوش

خوش کند عمـران گر همی خوشکه ویران را عمارتتـی به حکمت چون شد آبادان دلـت نیکوسـخن گش

اـطر رون از خـ ران سخن ناید بـ هـ جـز ویـ ــران ک وی)292: همان(

ــوب ــز خ ــد ج ــخن نای ــرعلم س ــاطر پ از خاز پــاك سبـــو پـــاك بــرون آیـــد آغــــار

)377: همان(جان جــامه نپوشـد مگـر از بافتــه حکمـت

مر حکمت را معنی پـود اسـت و سـخن تـار )379: همان(

براي پرهیز از اطاله کلام تنها به ذکر شماره صفحات ابیات مرتبط بـا لـزوم همراهـی ، 82، 85، 119، 372، 377، 469: همـان . ك.ر(شـود سخن با حکمت و دانش بسنده می

78 ،70 ،39 ،18 ،15 .(


سخن منسوب به جان و عالم غیب-1-2منشأ الهام شاعران سرچشمه گرفتن شعر از عـالم جـان و دربارهاز عقاید اصلی یکی

الهـام نـام سـنتی عامـل «. ساحت روح است که ناصرخسرو نیز به این امـر اعتقـاد دارد الاهگان هنر، دختران خاطره و در وابستهباستان شهیاندناخودآگاه در آفرینش هنري در

ناصرخسـرو ). 89: 1373ولـک و وارن، (» تروح القـدس اس ـ وابسـته مسیحی شهیاند. معتقد است سخن برخاسته از جان و عالم غیب و غذاي جان است لذا باید پاك باشـد

سخن اسـت کـه جـان واسطهه ب. آور دل و جان سخن استبهترین پوشش جان و پیام.ابدییمآدمی پرورش

دیبـاي سخن پـوش به جان بر کـه تـرا جـان اي پســر از دیبــا زیبـــا هرگـــز نشـــود

)4: 1393ناصر خسرو، (کـه خردمنـد جانت به سخن پـاك شـود ز آن

از راه ســخن برشــود از چــاه بـه جـــوزا )5: همان(

طعام جان سخن باشد سخن جز پاك و خوش مشنوا چون نباشد خوش طعـام و پـاك بگزایـد ازیر

)39: همان(ــاي ســخن جــان ــا جســدت پوشــد و دیب دیب

فرق اسـت میـان تـن و جـان ظـاهر و بسـیار )165: همان(

ــی شــکی از بهشــت همــی آیــد هـــامعنـــیایـــن دلپـــذیر و نـــادرهب)212: همان(


برو توانی رفتن بـه سـوي شـهر هـدي سخن به منزلت مرکب است جـان تـرا )469: 1393ناصر خسرو، (

کـه نـد یگویم ـی کـه شـاعران دانیم«: در یونان باستان نیز به این مسئله توجه شده استو چمنزارهـاي خـدایان هـا بـاغ و در رندیگیمي خداي شعر هامهچشي خود را از هاسروده

).612: 1367افلاطون، (» نندینشیمو از گلی به گلی پرندیمهنر از سویی به سویی براي رعایت اختصار شماره صفحات ابیات مرتبط با منسوب بودن سخن بـه جـان و

).93، 118، 267، 270، 408: 1393ناصرخسرو، . ك.ر(شود یمعالم غیب ذکر همراهی سخن با شریعت-1-3

ناصرخسرو اعتقاد دارد سـخن زمـانی ارزشـمند اسـت و ارزش شـنیدن دارد کـه بـا وي همچنین معتقد است سخنی که برخاسته از دین باشد انسان را . شریعت همراه باشد

.سازدیمبختی رهنمون به سوي سعادت و نیکـــد ـــی بای ــخنت هم ــوهر س ــر گ گ

یــــن خـردمنــــد راســـخن در ره د

دار شــنو و آن راســخن از مــردم دیــن

ــین ــرد میت ــن ز خ ــراغ ک ــن چ از دی)89: همان(

ــت ــر از مشتریس ــعد رهبرت ــوي س س)110: همان(

که نـدارد دیـن منگـر سـوي دینـارش )122: نهما(

لزوم راستی و صداقت در سخن-1-4در تفکر ناصرخسرو سخنی ارزشمند است که با صداقت و راسـتی بیـان شـود و بـا

تواند عیب و نقص گوینده را نیز مشـخص کنـد، بایـد از بیـان که سخن میتوجه به این. هزل و سخنان بیهوده و کذب و دروغ نیز پرهیز شود

بیهــوده مگـو چـوب مپرتاب ز پهنــا گـاه بگـویش چون تیر، سخن راست کن آن)5: همان(


هزل ز کـس مشـنو و مگـوي ازیـراك

ــده ــن گن ــذر ک ــت دروغ از او ح اس

ــان را همــی ببایــد شســت دل و ج

بیهـوده و دشنـام مـگردان به زبـان بـر

عقل ترا دشمن است هزل چـو هپیـون )9: 1393ناصر خسرو، (

تــا پــاك شــود دهـــانت از گنــد )23: همان(

از محــــال و خــــطا و گفتــــن زور)77: همان(

کان هر دو ز تو یار ترا زشت نثار است)88: همان(

سخن که بود راست، راست چـون تیـر اسـت یکیغر و خـم اسـت دگر سخن که دروغ اسـت پر ز ثـ

)408: همان(براي خواندن ابیات مرتبط با لزوم راستی و صداقت در سخن، شماره صـفحات ایـن

).5، 77، 143، 173، 441، 469: همان. ك.ر(شود ابیات ذکر میلزوم مطابقت سخن با عمل -1-5

ناصرخسرو بر مطابقت سخن با عمل بسیار تأکید کرده، بـراي ایـن امـر دلایلـی نیـز دینار تقلبـی اسـت و همچونمطابقت نداشتن سخن با عمل : آورده است که عبارتند از

سخن یک . دوستی نیستستهیشاکسی که سخن و عملش مطابقت ندارد . ارزشی ندارد؛ همچنین بیـان شودیمعمل است که روي دیگر آن آشکار واسطهه بان دارد و روي پنه

.پاداش الهی است که با عمل همراه باشدستهیشاسخن نیک زمانی ارزشمند و هر که را قولش با فعـل نباشـد راسـت

قول چون روي برد زیر نقاب اي بخـرد

ــویش ــتی خ ــارش در در دوس ــده ب م)121: همان(

به عمل باید از این روي گشادنت نقاب)189: همان(


ایزد از بهر عمل کرد ترا وعـده ثـواب قول را نیست ثوابی چو عمل نیست برو)189: 1393ناصر خسرو، (

بخشی سخنسعادت-1-6توانـد بـراي نیک است زیـرا سـخن خـوب مـی والایی و کمال انسان در گرو سخن

:گوینده سعادت و ارزش معنوي به همراه داشته باشدنیکو به سخن شو نـه بـدین صـورت ازیـراك

والا به سخــن گــردد مــردم نـه بــه بــالا)5: همان(

ز دانـا اي پسـر نیکـو سـخن را گـر بیــاموزي به دو عالم ترا هم خـالق و هـم خلـق بسـتاید

)39: همان(سخن خوب بیاموز که هـر کـه از همـه خلـق

هنـــرند ســخن خوب ندارنـــد همــه بـی )68: همان(

فربهـی اسـت قدر و بهاي مرد نـه از جسـم و بل مردم از نــکو سـخن و عقـل پـر بهاسـت

)393: همان(رابطه سخن با لفظ و معنا-1-7

امـا دانـد یم ـهرچند اصـالت را در معنـا . لفظ و معنا توجه داردرابطهناصرخسرو به ـ . ان لفـظ و معنـا تأکیـد دارد براي مؤثر واقع شدن سخن به لزوم اتحـاد و همـاهنگی می

و پـس از آن اسـت کـه ردی ـگیم ـنخست نظم و ترتیب معانی در اندیشه آدمی شـکل «).76: 1362ضیف، (» دیآیمسخن به وسیله الفاظ پدید


ــوي او ــی ب ــظ و معن ــد لف ــک باش بـوي اي پسـر خاکسترسـت مشک بـی مش)35: 1393ناصرخسرو، (

ن را لفظ و معنـی تـار و پـود آنچه دانا گوید آو آنچه نادان گوید آن را هیچ پود و تار نیسـت

)312: همان(به هـم شـود بـه زبـان بـرت لفـظ بـا معنـی

گوي با خـرد بـه هـم اسـت اگرت جان سخن)408: همان(

و برق روشن و خوب است در سـخن معنـی چبرون ز معنی دیگـر بخـار و تـار و تـم اسـت

)408: همان(ماندگاري انسان در گرو سخن-1-8

.موجب بقا و ماندگاري انسان شودتواندیمسخن براي او به حدي اهمیت دارد که سته نمانده اپیدا به سخن باید ماندن ک

ــخن ــهره س ــه ش ــرد ب ــود م ــهره ش ش

در عـالم کــس بــی ســخن پیــدا، پیــدا )5: همان(

شــهره ســخن رهبــر زي جنــت اســت)266: همان(

دیدگاه ناصرخسرو درباره رابطه زبان با خرد، اندیشه و فکر-1-9بـوده گونگونهفاهیمی است که تعریف و توصیف آن در طول تاریخ بسیار زبان از م

برخی آن را در حد حرف . زبان اساس مشترك بسیاري از اشعار و متون نثر است. استدر . اندبردهنطق و عقل و اندیشه بالا قوهو بعضی آن را تا حد اندکردهو صوت تعریف

زبـان تعـاریف و توصـیفاتی دربـاره بـیش ادبیات فارسی شاعران و نویسـندگان کـم و


شاید بتوان ادبیات را نه بر مبناي داستانی یا تخیلی بودن بلکه بر ایـن اسـاس «. اندآوردهدر قصـاید ). 4: 1383ایگلتون، (» تعریف کردردیگیمخاصی به کار وهیشکه زبان را به

:کهه آناز جملمیابییمزبان دست دربارهناصرخسرو به نکات قابل توجهی اسبی اسـت همچوني که زبان اگونهخرد و اندیشه با زبان ارتباط تنگاتنگی دارند به

:که خرد عنان و اندیشه زین آن استبر اسپ زبـان انـدر ایـن پهـن میـدان خرد را عنـان سـاز و اندیشـه را زیـن

)83: 1393ناصرخسرو، (بسـیار توجـه ) زبـان و فکـر (رتباط سخن و اندیشـه شناسان و منتقدان ادبی به ازبان

همان مطلبی کـه سوسـور و چامسـکی و دیگـران بـه تفصـیل بـه بررسـی آن . اندکردهپرداخته، با عنوان زبان و گفتار یا توانش و کنش زبـانی تفسـیرهاي متعـددي دربـاره آن

] دیگویمهومبلت [«: کنندیمبرخی نیز به اهمیت زبان در مقابل اندیشه اشاره . اندنوشتهتحدید کرد و مشخص ساخت و منتقل کرد و توانیمفکر و بینش را تنها از طریق زبان

برخی نیز ). 374: 1384روبینز، (» فکر و زبان متکی به هم و از یکدیگر جدایی ناپذیرندمسـتقل (که فرد بتواند براي خود شرط آن«. کنندیمزبان را شرط لازم اندیشیدن معرفی

).23: 1380هارلند، (» بیندیشد کسب زبان است) یگراناز ددهنده فکر ناصرخسرو نیز به رابطه ذهن و زبان توجه دارد و بیان سخن خطا را نشان

:داندباطل و جهل میــوایی چــون یــک ســخن خطــا بگــویی ـــد گ ـــو آن ده ــل ت ــر جه ب

)261: 1393ناصرخسرو، (:ابطه عقل و سخن توجه دارداو در ابیات زیر نیز به ر

زیرا سـخن زر اسـت و خـرد شـاهین مســتان ســخن مگــر کــه همــه ســخته)89: همان(


است خـرد سـخن بـر او بـرگ شاخی

زیــر ســخن اســت عقـــل پنهــان

ــاز ــد بـ ــو کنـ ــخن نکـ ـــاي سـ دانـ

است خــرد سخــن از او بــرتخمی)93: 1393ر خسرو، ناص(

ــادر ــول چ ــروس و ق ــت ع ــل اس عق)93: همان(

ــر ــل معجــ ــروس عقــ از روي عــ)93: همان(

:داندناصرخسرو ارزشمندي سخن را در گرو همراهی با عقل، اندیشه و شناخت میشـهره درختـی اسـت شـعر مـن کـه خــرد را

نکتـــه و معنــی بــر او شکوفـــه و بــار اســت)49: همان(

تمیز و فکـرت و عقـل اسـت کیمیـاي سـخن چــو کیمیــا نبــود اصــل او ز بــاد و دم اســت

)408: همان(زبـان ظـاهري و تـوان یم ـکه با آن داندیمن را مهار زبا) دین(ناصرخسرو علم حق

:گفتار را کنترل کردز علم حـق زبـان را زمـام بایـد کـرد به زیـر آتـش اندیشـه زاد بایـد پخـت

)159: همان(تیر و کمان که اگـر یکـی از ایـن همچون؛ داندیموي کلام و زبان را ملازم یکدیگر

: شودیمل تیراندازي مختل دو نباشد عمــرا ــت تــ ــم حقیقــ ــپه علــ در ســ

قــول تــو تیــر اســت و زبانــت کمــان

ــان ــت کم ــت و زبان ــلام اس ــر ک تی)15: همان(

گرت بدین حرب بـه دل رغبـت اسـت )266: همان(


چند ویژگی دیگر سخن-1-10رسد منظومه فکري ناصرخسرو دربـاره سـخن و شـعر بسـیار گسـترده و یبه نظر م

در پایان این بخش بـه . منسجم است و او به جوانب مختلف موضوع توجه داشته است:شودچند نکته دیگر از دیدگاه او اشاره می

:تأثیرگذاري سخن در گرو پاکی و بی غل و غش بودن آن است) الفــگ ــاك از زن ــداري پ ــا ن ــخن را ت هــا کــی زدایــد زنــگ و زنگـــارز دلس

)18: 1393ناصر خسرو، (ب و غـش از دل د شسـت گـرد عیـ آب علـم بایـ

غش و عیب آیدکه چون شد عیب و غش از دل سخن بی)39: همان(

:سخن نیک، جلب کننده رحمت الهی است) بسخن گویدشایی تو طوطی را از آن کو میببخ

تو گر نیــکو سخن گویی ترا ایــزد ببخشـاید)39: همان(

:محتواي مثبت و سازنده داشته باشد و هم محتواي منفی و مخربتواندیمسخن هم ) جتفاوت است بسـی در سـخن کـز او بـه مثـل مبارك نوش و یکـی کشـنده سـم اسـت یکی

)408: همان(در هـدي نــگشــاید مـگـر کلیــد سخــن

گشــایـد درهــاي آفــت و بــلوي همـــوگهی سخن حسک و زهر و خنجر است و سنان

گهی سخن شکر و قند و مـرهم اسـت و طلـی )469: همان(


آدمـی بایـد از بیـان . شـود یم ـبیان سخن نسنجیده موجب رنجش خاطر مخاطب ) دهمچنین سخن نسـنجیده شـاهدي بـر . سخن نسنجیده به خصوص با دشمن پرهیز کند

:جهل گوینده استــوا مرنجــان جـــان مـــا را گـــر تـــوانی ــاهموار، همـ ــار نـ ــدین گفتـ ربـ

)18: 1393ناصر خسرو، (سـخن : کنـد یم ـي دیگري را نیـز مطـرح هایژگیوناصرخسرو درباره شعر و سخن

برتري انسان . آمیز باید پرهیز کرداز بیان سخنان خرافی و سخره. ارزش استتقلیدي بیبـراي شـنیدن هـر نـوع سـخنی ابـزاري . سخن استواسطهه ببر دیگر موجودات تنها بـراي بیـان . ورزي باشـد آمیز باید به دور از غـرض سخن پند. متناسب با آن وجود دارد

سـخنان پنـدآمیز و حکیمانـه . سخن نیک نخست باید به سـخنان نیـک گـوش فـرا داد . شـود یمسخن نیک موجب از بین رفتن کینه و دشمنی . شودیمموجب رام شدن نفس

. گویی ترجیح داردسکوت بر بیهودهمیابی ـیدرمي سخن در شعر ناصرخسرو هایژگیوز مجموع موارد بالا در بیان آنچه ا

. را در سرودن اشعارش در نظـر داشـته اسـت هایژگیوخود شاعر این اولاًآن است که ي اخیـر مطـرح هادههنظران غربی در ي صاحبهادگاهیدخصوصیات سخن که در اًیثان

ر اشعار شعراي طراز اول زبان فارسـی از پیش از این به طور واضح دهاقرنشده است، .جمله ناصرخسرو موجود بوده است

)شاعر(دیدگاه ناصرخسرو درباره فرستنده -2ناصرخسرو براي خـویش بـه عنـوان . یکی دیگر از ارکان ارتباط فرستنده یا شاعر است

بیـان سـخن : عبـارت اسـت از هـا آنتـرین که مهـم کندیمیی را مطرح هایژگیوشاعر ، بـه کمـال رسـاندن شـعر زهـد و )ص(تعهدانه، توجه به شعر دینی و مدح آل پیـامبر م


ي هـا نـه یگنجگویی، توجه به تازگی و نیکـی سـخن، بـه نظـم کشـیدن منقبت، حقیقتگـر شـاعر، خاموشـی گزیـدن و انتقـاد از معنوي، توجه به عنایت الهی به عنـوان یـاري

:میپردازیمها که به برخی از آن... شاعران درباري وسخن صادقانه و متعهدانه-2-1

ي هنر و شـعر متعهدانـه صـداقت هنرمنـد و شـاعر در آفـرینش هاشاخهیکی از زیر ناصرخسـرو خـود را شـاعري . هنري و دادن بار اخلاقی و اجتماعی به هنر خود اسـت

و سـخنان داردیبرنمیی گوراستکه حتی در میان دشمن هم دست از داندیمگوراست؛ همچنـین دانـد یم ـخود را موجب ارشاد و راهنمایی مخاطـب بـه راه راسـت دانهمتعه

و در این مسیر بـه شـعر دینـی توجـه داندیمدار و ضامن سخن راست خویش را عهده:خاصی دارد

شعر حجـت را بخوان و سوي دانش راه جويگر همی خواهی که جان و دل به دین مرهون کنـی

)27: 1393ناصر خسرو، (هاي دینی تو ز لفـظش بشنـويچـون گشایش

هاي افلاطـون کنـی سخره ز آن پس بر گشایش)27: همان(

اگرت اندوه دین است اي برادر شعر حجت خـوان که شعر زهد او از جانت ایـن انـدوه بگسـارد

)204: همان(ــمان ــان خصـ ــویم میـ ــت نگـ ــز راسـ جـ

ــالم ــه نـ ــن نـ ــه مـ ــردم کـ ــاد نگـ ــا بـ بـ)323: همان(


ــوي ــان بگــ ــین خراســ ــت زمــ اي حجــبــر راســتی ســخن کــه تــویی ضــامنش

)441: همان(افلاطـون زیبـایی شـعر و حتـی آهنـگ و «. ي داردانهیریدداران شعر متعهدانه دوست

و شعري را که با مصالح مدینه موافق کندیمآن را هم در راه مصلحت جامعه فدا جاذبهشاعران با قریحـه امـا آنچهاما خردمند آن را سروده باشد، بر حهیقریبباشد و شاعري

).99: 1382، کوبنیزر(» دهدیمبسرایند، ترجیح و باربندیبپرشور و به کمال رساندن شعر زاهدانه -2-2

کنـد و معتقـد که به شعر زهد و منقبت اشـتغال دارد، مفـاخره مـی ناصرخسرو از اینوي زاهدانـه او به حد اعلاي کمـال خـود رسـیده، اشـعار واسطهه باست این نوع شعر

:جوازي براي ورود به بهشت استــر ــت ب ــر طاع ــتن و ب ــد گف ــعر زه ش

جــز گفــتن شــعر زهــد و طاعــت

ـــد ــر پن ـــاي ب ــخن بگش در درج س

ات را بشــمرایــن روزگــار مانـــده )47: 1393ناصرخسرو، (

ــارم ــت ک ــه نیس ــرا ک ــکر ت ــد ش ص)170: همان(

ــد ــد در بن ــت زه ــه دس ــزل را در ب غ)183: همان(

اي نشیب و فـرازچـو گـور دشـت بسی رفتـهاي سـرود و غـزلچـو عنــدلیب بسـی گفتـه

چـو روزگــار بدل کرد تیر تـو بــه کمـــان چـرا کنـون نکنـی تـو غـزل بـه زهـد بـدل؟

)193: همان(


تو اي حجت به شـعر زهـد و حکمـت

اي حجت زمین خراسان به شـعر زهـد

ــخن ــت س ــوي جن ــوازيس دان را ج)427: 1393ناصر خسرو، (

جز طبع عنصـریت نشـاید بـه خـادمی )459: همان(

شعر دینی-2-3کنـد و یم ـو بدین امر مفاخره داندیم) ص(آل پیغمبرکنندهناصرخسرو خود را مدح

وي بـا سـرودن . دانـد یم ـخود را در ذوق و قریحه از شاعرانی نظیر نابغه برتر و والاتر کند و معتقد است با چنین اشعاري به شـهرت چنین اشعاري از شعر درباري اعراض می:رسیده، دل وي سرشار از نور شده استتا سخنم مـدح خانـدان رسـول اسـت

ــع ــون طم ـــان چ ــال شاه ــدم ز م بریمن جز کـه بـه مـدح رسـول و آلـش

ـــش ـــدا و آل ـــول خ ـــب رس در حو از مــدحت ایشــان نگــر کــه ایــدون

ــت ــار اس ــابع و ی ــرا مت ــع م ــه طب نابغ)49: همان(

ــگالم ــرا س ــاهان چ ــدحت ش ــس م پـــم ــگ و لال ـــار گن ـــن اشع از گفتـ

)323: همان(ــم ــر زوال ــید ب ــو خورش ــروف چ مع

ــته ـــالم گش ـــر مق ـــرز پ ــت مط اس)323:همان(

هاي معنوي و الهی دانسـته، آن شاعر با این سخنان ارزشمند، خود را صاحب گنجینه:داندرا نشان عنایت خداوند می

ـــج دارد ـــان گن ـــر او از در و مرج گکران اســت او را کــان و زر بــیور

مرا در جان سـخن در اسـت و مرجـان مرا نیکو سخـن زر اسـت و دل کــان

)106: همان(


ــان ــد دو جه ــخن را خداون ــام س دل عنصــــري داد و طبــــع جریـــرمنظ)445: 1393ناصر خسرو، (

باريانتقاد از شاعران در-2-4که دچار تحول روحی شـود، شـاعري دربـاري بـوده اسـت و ناصرخسرو پیش از آن

سایر شاعران درباري به مدح پادشاهان عصر خویش اشـتغال داشـته اسـت امـا همچونکه دچار تحول روحی شد، از دربار و شعر درباري اعراض کرد و به اشعاري پس از این

که از سفرنامه او ناصرخسرو چنان«. وردآکه سراسر زهد و حکمت و منقبت است روي در مبادي احوال در دستگاه سلاجقه بـه خـدمات دیـوانی اشـتغال داشـت امـا دیآیبرم

ــرآورد ــان ب ــرد جه ــت و وي را گ ــانش درآویخ ــن ج ــن در دام ــد درد دی ــدي بع » چنهـاي وي در ضـمن قصـایدش از شـاعران دربـاري بـه روش ). 41: 1363کوب، زرین(

.کندیممختلف انتقاد حکیم آن است کو از شاه نندیشد نـه آن نـادان

که شه را شعر گوید تا مگـر چیـزیش فرمایـد )40: 1393ناصرخسرو، (

است بـا زهــد عمــار و بـوذر پسندهمــن آنــم کــه در پــاي خوکــان نریــزم

اي شعـرفـروشان خراسـان بشنـاسیـدچو از حـرص بر حکمت میري ز چه یابید

ــد مــدح محمــود مــر عنصــري را؟ کنــظ دري را ـــی در لف ــن قیمت ـــر ای م

)143: همان(هاي مـرا گـر شـعرایید این ژرف سخن

ــه ــد؟ فتن ــدح امرایی ــق م ــزل و عاش غ)447: همان(

ن را از شـعر و شـاعر پـذیرفتنی جلـوه همین شاعرنمایان هسـتند کـه تلقـی افلاطـو اسـت و از ارزشیبي از نفس انسانی سروکار دارد که آن نیز اجنبهبا ] شاعر[«: دهندیم


ارتباط با جنبه شریف روح محروم؛ بنابراین حق داریم که او را از ورود به شهر خود که دن و پرورش و تقویت به حسن اداره آن هستیم، منع کنیم زیرا کار او بیدار کرمندعلاقه

).573: 1360افلاطون، (» جنبه غیر مرضیه نفس و معدوم کردن قوه عاقله استو روانی طبعنیکویی سخن-2-5

که شاعر به گفتن سخنان نیکو بپردازد و طبع و ذوق روان کندیمناصرخسرو توصیه :شاعر را در این مسیر کمک کندتواندیم

را بفرسـودممـن اندر جستـن نیکو سخن تـن سرم زین فخر در حکمت همی بر چرخ از این ساید

)39: 1393ناصر خسرو، (سخن چون منش پیش خوانـدم ز فخـر

ن کرکسـی پیــر پرکنــده بـودسخــن تـازه شـد پژمریــده سخـنبــه مـ

بــه عـالی فلـک بـرکشد سـر سخـني نغــز انـدرونهاسخنبــه قلعـــه

حکمتــی بشــنو بــه فضــل اي مســتعین

ـــاقلان ـــر ع ـــس منــــاظره ب در مجل

کنون ز آن فزونم به هـر فضـل و علـم

در آمــد ز صــف النعالبه صـدر انـبـه مـن گشــت طاووس با پـر و بـال چـو ز افسـون یوســف زلیخـاي زالز بس فخـر چـون مـنش گـویم تعـال

ـع مــن کوتــوالنیــامد بـه از طبــ)251: همان(

پـاك چـون مـاء معیـن از بــو معـین )119: همان(

هـاي خـوب گـل افشـان کـنم از نکته)370: همان(

که طبعم روان اسـت و خــاطر منیــر )401: همان(

تازگی سخن-2-6بینـد و آمیز را با تر و تازگی سخن در تضاد نمـی ناصرخسرو شعر تعلیمی و حکمت


:توجه نیستبندي به شعر متعهدانه به هنري بودن و زیبایی آن نیز بیدر عین پايهاي کسائی شده پیرنـد و ضـعیف گر سخن

ــخن ــه س ــی ب ــت دین ــنحکم ــاي م ه

شت خرد را به بـاغ دیـن حـق انـدر ک

بـــا نـــو ســـخنان او کهـــن گشـــت

نو کن سخنی را که کهن شد به معـانی

ازه و برناسـت سخن حجـت با قـوت و تـ)23: 1393ناصر خسرو، (

شد چـو بـه قطـر سـحري گـل طـري )56: همان(

نـم تازه کـنم کـز سـخن چـو آب روا )211: همان(

ـــائی ـــت کســـ ــهره مقالــ آن شــ)262: همان(

چون خاك کهن را به بهار ابـر گهربـار )377: همان(

شهرت شاعر-2-7اشعارش اشـاره اسطهوه بناصرخسرو دفعات زیادي در قصایدش به شهرت خویش

:.دارد؛ براي نمونههــاپنهـــان شــدي ولیــک بــه حکمــت

ــه ــه ب ــره گرچ ــخص تی ــانیاز ش یمگ

شهره درختی است شعر من که خـرد را

همچو خورشید منـور سـخنم پیداسـت

سخن بگو و مترس از ملامت اي حجت

خورشـــــیدوار شــــهره و پیــــداییــوزایی ــر ج ــر س ــوب ب ــول خ از ق

)8: همان(نکته و معنی برو شـکوفه و بـار اسـت

)49: همان(گر به فرسوده تن از چشـم تـو پنهـانم

)196: همان(ايکه تو به گفتن حق شهره زمان شـده

)433: همان(


نام شاعر را مشـهور و زنـده تواندینماز نظر قدما تا زمانی که شعر به شهرت نرسد، باید که شعر او بدان درجه رسیده باشد که در صحیفه روزگار مسطور باشد و «. نگهدارد

بر السنه احرار مقروء، بر سفائن بنویسند و در مدائن بخوانند که حظ اوفـر و قسـم افضـل از ست و تا مسطور و مقروء نباشد این معنی به حاصل نیاید و چون شعر بـدین شعر بقاء اسم ا

درجه نباشد تأثیر او را اثر نبود و پیش از خداوند خود بمیرد و چون او را در بقـاي خـویش ).47: 1389نظامی عروضی، (» اثري نیست در بقاي اسم دیگري چه اثر باشد؟

شاعر و خاموشی-2-8شرایطی خاموشی اختیار کنـد؛ ناصرخسـرو نیـز در چنـدین شاعر ممکن است بنا به

تـرین دلیـل سـکوت وي وجـود مخاطبـان بیت به خاموشی خویش اشاره دارد که مهم.جاهل و نااهل است

چو خلق جمله به بازار جهل رفته ستند

ــراك ــویم ای ــخن نگ ــو س ــا ت ــن ب م

ــان را ــاد دک ــارم گش ــیم نی ــی ز ب هم)118: 1393ناصر خسرو، (

کـــري تـــو و رهبـــر از تـــو کرتـــر)120: همان(

سحر حلال بودن شعر شاعر-2-9ناصرخسرو نیز شـعر خـود . انددانستهشاعران غالباً کار خود را ساحري و جادوگري

ر شـع جادوگرانـه اما از نوع حلال آن نه حرام؛ باید گفـت بیشـتر تـأثیر داندیمرا سحر البته تنها ناصرخسرو نیست که به ایـن هماننـدي . چنین دیدگاهی شده استارائهسبب :در اشعار سنایی، خاقانی و نظامی نیز بدین مطلب اشاره شده است. کندیماشاره

ــخن ــام س ــم ن ــر و نظ ــن از نث ــاي م ــلال ه ــحر ح ــا؟ س ــوي دان ــت س چیس)347: همان(

شاعر مخلـوقی : گفتندیممدافعان شعر «: ي نقد ادبی معتقد استهاوهیشتاب مؤلف ک


بلکـه بـا بـرد ینم ـو مجذوب است کـه زبـان را ماننـد مـردم عـادي بـه کـار زدهيپراین نظـر شـاعر را از قـوانین عـادي . دیگویمي ناشی از الهام آسمانی سخن ایدگیشور

دهـد یمگو و یک شوریده قرار ین یک پیشي بامرحلهو او را در داردیمداوري برکنار ).31: 1379دیچز، (» هاستکه گاه این یا آن و گاه هر دو آن

) بـه عنـوان شـاعر (ي دیگري را بـراي خـویش هایژگیوعلاوه بر موارد فوق شاعر زبـان و سـخن پیشـکار شـاعر، : میکن ـیمبسنده هاآنبرشمرده است که به ذکر عناوین

آمیـز، تسـلط ت آثار، تسلط بر سخن، اجتنـاب از سـخنان هـزل بادبان کشتی سخن، کثر.شاعر بر فن عروض، سنگ محک بودن سخنان شاعر

بود که شـاید در ) ناصرخسرو(ي شاعر هایژگیوآنچه در این قسمت بیان شد درباره کـه میابییدرمبادي امر نوعی خودستایی به نظر برسد اما با تأمل و تدقیق در اشعار وي

خودستایی نیست بلکه توصیف واقعیت روح وي و حقیقت شـعر او هایژگیوبیان این.شودیماست که مرز افتراقش با شاعران معاصرش محسوب

)خواننده و مخاطب(دیدگاه ناصرخسرو درباره گیرنده -3یکی دیگر از عناصر ارتباط گیرنده یا خواننده است کـه در کنـار پیـام و فرسـتنده بایـد

ر ادبیات فارسی برخی گیرندگان از پیش معلوم و مشخص بودنـد ماننـد د. بررسی شودپادشاهان، ممدوحان، معشوق آسمانی و زمینی و برخی گیرندگان نیز فرضـی و نـامعین

در مجموع رویکرد قدما به مخاطب و گیرنده مثبت بوده، بـراي پسـند و نظـر او . بودندي اصـلی ارتبـاط و هـا ضـلع یکـی از در واقـع گیرنـده . شـدند یماعتبار و احترام قائل

شعر تا زمانی که خوانـده نشـود «. ابدیینمماندگاري اثر است و بدون او اثر موجودیت مـورد بحـث توانـد یم ـخوانندگانش لهیوسبهمعناي شعر فقط . موجودیتی واقعی ندارد

).68: 1384سلدن، (» قرار گیرد


که غلبه با اشعار مـدحی و وردآیمناصرخسرو زمانی به سرودن این نوع اشعار روي درباري است و جامعه عصر شاعر نیـز بـه دلایـل متعـدد بـا شـعر و طبـع او همراهـی

ولی غالب مخاطبـان دیجویمدر چنین شرایطی شاعر مخاطبان اهل و فهیم را . کندینمها را خام و ناپخته او آنشودیمو همین امر سبب کنندینمقدر شعر و کلام او را درك

.ي باشد که حقایق ضمیر او را درك کننداخوانندهرض کند و در آرزوي مخاطب و في ادبی اخیـر اغلـب جایگـاه بسـیار ممتـازي را بـراي هاهینظردر نقد ادبی معاصر و

یی هـا تفـاوت در میان انواع خوانندگان متون ادبی بـا دیگـران . رندیگیمخواننده در نظر خواننـده . ي قرائت متفاوت اسـت هاتجربهاساً با سایر تجربه قرائت متون ادبی اس«. دارد

گـرین، (» شـود یم ـباید نگرشی خاص را اتخاذ کند که سبب تحقـق خودآگـاهی مـتن از جملـه مخاطبـان . مخاطب نیز از نظر ناصرخسرو حـائز اهمیـت اسـت ). 276: 1383

خام و به مخاطب دانا و قابل و اهل اندیشه، مخاطبتوانیممطرح شده در قصاید وي :جاهل و مخاطب مؤثر بر شاعر اشاره کرد

مخاطب دانا، قابل و اهل اندیشه-3-1ناصرخسرو معتقد است سخن را نبایـد ضـایع کـرد و سـخن نیـک را تنهـا بایـد بـا

کند که تا وقتـی مخاطـب اهـل اندیشـه همچنین صراحتاً بیان می. مخاطب دانا بیان کرد.اشعار او را دریابدتواندینمنباشد

سخن خوب خردمند پـذیرد نـه حجـر

ــان ــین خراس ــت زم ــد ده اي حج پن

ز شعر حجت و ز پندهاش بر تو خوري

سفها جملـه ز مردم به قیـاس حجرنـد )67: 1393ناصر خسرو، (

مـــر عقـــلا را کـــه قبلـــه عقلایـــی)92: همان(

ر دارداگــر درخــت دل تــو ز عقــل بــ)281: همان(


چو با دانا سخن گویی سخن نیکـو شـود زیـرا که جز در مدح پیغمبر نشد نیکو سخن حسـان

)292: 1393ناصر خسرو، (اي حجت سخن بـا مـردم دانـا به حجت گوي

که مرد جوهري خرد به قیمت لؤلـؤ و مرجـان )292:همان(

ــنو ــرت بش ــوش فک ــه گ ــت ب ــد ز حج پنتلخـی چـو حنظـل اسـت و مهانـل ور چه به

)341: همان(براي گریز از اطناب تنها به ذکر شماره صفحات ابیاتی که بـه مخاطـب دانـا و اهـل

).10، 18، 255، 400، 430، 448، 492: همان.ك.ر(شود شاره دارد، بسنده میاندیشه او سـخن را از آوردیمشاعر گاهی به ناچار به رمزگویی و پوشیده سخن گفتن روي

سخن و زبان حاوي اسرار و رازهایی است که شاعر در ارتباطش بـا . کندیمعوام پنهان بـه توانیمها از طریق دریافت این ارتباط را کشف و شهود کرده است و تنهاآنجهان

: 1384سـلدن، (» شاعر پاسـدار رازهاسـت ] به گفته بوریسوف[«. معانی اثر دست یافتمایـه یـا معـانی هـر اثـر کشف درون«: مؤلف کتاب عناصر داستان نیز معتقد است). 46

).23: 1383اسکولز، (» مستلزم ایجاد ارتباط بین اثر و جهان بیرون آن استناصرخســرو در برخــی ابیــات قصــایدش بــه رمزگــویی روي آورده اســت کــه ایــن

شاعر عللی را براي بیـان . یاکوبسن یکی از ارکان ارتباط استهینظررمزگویی بر اساس ترین آن بیم از حسـودان و دشـمنان خـویش و که مهمکندیمسخنان رمزآلود خود بیان

دارد کـه تنهـا وز سخنانش است و بیـان مـی پی نبردن افراد جاهل و نادان به اسرار و رم.برندیماهل فکر و اندیشه به رموز سخنان وي پی


سر است نهان دارش از مـرد سبکسـار دادمت نشانی به سـوي خانـه حکمـت )380: 1393ناصر خسرو، (

مخاطب خام و جاهل-3-2ي از اشـعار او ابهـره چ هـی توانـد ینمناصرخسرو معتقد است مخاطب خام و جاهل

:بنددیمببرد و در حضور مخاطب جاهل از بیان سخن لب فرو و ز آن قبل که تو حکمت شنود نتـوانی

سـتند چو خلق جمله به بازار جهل رفته

به پیش جاهلان مفگن گزافه پند نیکو را

به تو همی نرسد پند دل پذیرم از آنـک

دان چـه سـخن گویـد مرد هشیار سخن

یشه با تو به حکمت دهـان بـه مسـماریم هم)71: همان(

همی ز بیـــم نیــارم گشــاد دکان را)118: همان(

که دهقان تخم هرگز نفگند در ریگ و شورستان)292: همان(

ايه گوش خرد گران شـده تو بی تمیز ب)434: همان(

با گروهـی همه چـون غـول بیــابانی؟ )436: همان(

، 485: همـان . ك.ر: (توان به ابیات زیر نیز توجه کرددرباره مخاطب خام و جاهل می344 ،336 ،258 ،255 ،44 ،49.(تأثیر تشویق مخاطب بر شاعر-3-3

اگر بخشش و تشویق ممدوح یا مخاطب بر شاعر سرازیر شود، دریـاي مـدح شـاعر طـرز برخـورد . زیرا انگیزه و تشویق در آفرینش شـعر مـؤثر اسـت دیآیمنیز به جوش

نقـش «. قـرار دهـد الشـعاع تحتخط مشی فکري او را تواندیمگیرنده با شعر و شاعر » هاسـت تـر از نقـش شـعر در دادن آگـاهی احساسـات بسـیار مهـم شعر در برانگیختن


ناصرخسرو نیز مؤثر بودن تشویق مخاطب را در سـرودن شـعر ). 105: 1375اسکلتن، (:شودیمدر چندین بیت متذکر

خیل سخن را رهـی و بنـده مـن کـرد

ــراك ــد ایـ ــان او خواننـ ــرا حسـ مـ

افســــر عـالــــم امــــام روزگــــار ـ ــ ــرد اشع ــور ک ــر ن ــر او پ ــنف ار م

که ز یزدان به علم و عدل مشار استآن)49: 1393ناصر خسرو، (

مــن از احســان او گشــتم چــو حســان)109: همان(

کـــز جلالــش بــر فلــک ســود افســرمگـــرت بایـــد بنگـــر اینـــک دفتـــرم

)470: همان(، 377، 487سایر ابیاتی که به تأثیر تشویق مخاطب بر شاعر اشاره دارند در صـفحات

.دیوان ناصرخسرو موجودند72، 324بـا . توان انواع مخاطب روزگـار او را شناسـایی کـرد از خلال قصاید ناصرخسرو می

کـه بـر توجه به بسامد بالاي ابیاتی که به مخاطب دانا و جاهل اشاره دارد و نیز ابیـاتی توان گفت اکثر مخاطبان معاصر شـاعر از لزوم وجود مخاطب دانا و آگاه تأکید دارد، می

دادنــد و بــه همــین دلیــل شــعر او درك درســتی نداشــتند و بــه آن رغبتــی نشــان نمــیکند که اگر مخاطب داراي جهت فکري همسو با شاعر نباشـد قـادر ناصرخسرو بیان می

.به درك شعر وي نخواهد بود

یجه نتبا توجه به بررسی ابیات و اشعار ناصرخسرو باید پـذیرفت کـه فـن شـعر و بوطیقـاي شعري او در چهارچوب منظومه فکري و اعتقادي او قابل ترسـیم و تحلیـل اسـت و از

آمیز و شاعر و مخاطبی که بـه این نظر دیدگاه او در تبیین مراتب شعر تعلیمی و حکمت


خـود او نیـز براسـاس همـین دیـدگاه . ر توجه استدر خوآوردیماین نوع شعر روي هـا را در قصایدش را سروده است و علاوه بر بعد نظري به شکل عملی و کاربردي، آن

.اشعارش نشان داده استرابطـه کـلام، خـرد و : ترین اصول بوطیقاي شعر تعلیمی او عبارتنـد از برخی از مهم

شریعت و حکمت، پرداختن به شـعر گویی، عجین بودن شعر بااندیشه، کلام و حقیقتزاهدانه، منسوب بودن شعر به جان و عالم غیب، لزوم مطابقت کلام بـا عمـل، شـاعر و سخن متعهدانه، شاعر و شعر دینی، انتقاد از شاعران درباري و شاعر و تازگی و نیکویی

و بـراي پـردازد یم ـبندي و تفکیک مخاطبـان و خواننـدگان سخن؛ او همچنین به دسته278ایـن تحقیـق بـا توجـه بـه همـه . خواننده آگاه و هشیار جایگاه خاصی قائل است

گفـت کـه ناصرخسـرو در تـوان یمبا این اوصاف . قصیده ناصرخسرو انجام شده استجاي اشـعار او پراکنـده شعر تعلیمی داراي فن شعر و بوطیقاي کاملی است که در جاي

ي ادبـی هـا هینظري که با اگونهمنسجم کند؛ به ها را شده است و این مقاله کوشید تا آن.امروز قابل رقابت است

منابع.میترا: تهران. مهرانگیز اوحديترجمه.حکایت شعر). 1375. (اسکلتن، رابین-1.مرکز: تهران. فرزانه طاهريترجمه.عناصر داستان). 1383. (اسکولز، رابرت-2.خوارزمی: تهران. محمدحسن لطفیبه کوشش .دوره آثار). 1367. (افلاطون-3.بنگاه ترجمه و نشر کتاب: تهران. به کوشش فؤاد روحانی.جمهور). 1360(.---- -4بررسـی عقایـد و نظـرات ). 1392. (الهامی، شراره، برزویی، رضـا و عـذیري، میتـرا -5

فصـلنامه علمـی .سخن و سخنوري، حکیم ناصرخسرو قبادیانی در باب شعر و شاعر.37-62. ص.ص. 14، شماره زبان و ادب فارسیپژوهشی

.مرکز: تهران. عباس مخبرترجمه.ي بر نظریه ادبیدرآمدشیپ). 1383. (ایگلتون، تري- 6


ادبستان فرهنـگ . جایگاه سخن در اندیشه ناصرخسرو). 1372. (بیات، سعید رضا-7.96-99. ص.ص. 43، شماره و هنر

فصــلنامه . بینــی ناصرخســرون در جهــانکلمــه و ســخ). 1391. (حیــدري، فاطمــه-8.127-148. ص.ص. 11، شماره تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی

محمــدتقی صــدقیانی و ترجمــه.ي نقــد ادبــیهــاوهیشــ). 1379. (دیچــز، دیویــد-9.علمی: تهران. غلامحسین یوسفی

ــان). 1384. (اچ.روبینــز، آر-10 ــاریخ مختصــر زب محمــد علــی ترجمــه. شناســیت.مرکز: تهران. شناسحق.نوین: تهران. سیري در شعر فارسی). 1363.(کوب، عبدالحسینزرین-11.امیرکبیر: تهران.ارسطو و فن شعر). 1382(.----- ------------12: تهـران . عباس مخبـر ترجمه.راهنماي نظریه ادبی معاصر). 1384. (سلدن، رامان-13

.طرح نو.حوزه هنري: تهران. شناسی به ادبیاتاز زبان). 1390. (صفوي، کورش-14.امیرکبیر: تهران. لمیعه ضمیريترجمه.نقد ادبی).1362. (ضیف، شوقی-15.روزنگار: تهران. درسنامه نظریه و نقد ادبی). 1383. (گرین، کیت-16تصـحیح مجتبـی مینـوي و مهـدي . دیوان اشـعار ). 1393. (ناصرخسرو، ابومعین-17

.دانشگاه تهران: تهران. محققتصـحیح محمـد قزوینـی و محمـد . چهار مقالـه ). 1389. (نظامی عروضی، احمد-18

.جامی: تهران. معینضـیاء موحـد و پرویـز ترجمه.نظریه ادبیات). 1373. (ولک، رنه و وارن، آوستن-19

.علمی و فرهنگی: تهران. مهاجر


حـوزه : تهـران . ترجمه فرزان سجودي. گراییابر ساخت). 1380. (هارلند، ریچارد-20.هنري

وﺮﺴﺧﺮﺻﺎﻧ رﺎﻌﺷا رد ﯽﻤﯿﻠﻌﺗ ﺮﻌﺷ...

Documents

Transcript of وﺮﺴﺧﺮﺻﺎﻧ رﺎﻌﺷا رد ﯽﻤﯿﻠﻌﺗ ﺮﻌﺷ...