iiUNGU TUKUMEMU

The New Testament in the Imbo Ungu Language of Papua New GuineaNupela Testamen long tokples Imbo Ungu long Niugini

copyright © 1997 The Bible LeagueLanguage: Imbo UnguTranslation by: Wycliffe Bible TranslatorsThis translation is made available to you under the terms of the Creative Commons Attribution-Noncommercial-NoDerivatives license 4.0.You may share and redistribute this Bible translation or extracts from it in any format, provided that:

You include the above copyright and source information.You do not sell this work for a profit.You do not change any of the words or punctuation of the Scriptures.

Pictures included with Scriptures and other documents on this site are licensed just for use with those Scriptures anddocuments. For other uses, please contact the respective copyright owners.2015-01-02PDF generated using Haiola and XeLaTeX on 12 Dec 2019 from source files dated 22 Nov 20198e236e4f-bf7f-5fe1-a0ea-4f115d5cbf7e

http://www.bibleleague.orghttp://www.ethnologue.org/language/imohttp://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/

Contents

FRT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1Matyu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2Mak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Luk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Jon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Aposel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147Rom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1871 Korin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2082 Korin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225Galesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239Efesus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246Filipai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253Kolosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2581 Tesalonaika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2632 Tesalonaika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2671 Timoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2702 Timoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277Taitus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281Filemon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284Hibru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285Jems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3011 Pita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3072 Pita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3131 Jon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3172 Jon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3213 Jon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322Jut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323Nimbe Para Tilimu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

iii

1

Gotenni Lino Kinye Opa Peamili NimuUNGU TUKUMEMU

The New Testament in the Imbo UnguLanguage of Papua New Guinea

Nupela Testamen long tokples ImboUngu long Niugini

Gotenni Lino Kinye Opa Peamili Nimu Ungu Tuk-memuThe New Testament in the Imbo Ungu language of

Papua New Guinea[imo]

Translation by Wycliffe Bible Translators© 1997, Bible League International

Print publication, 1997 by Bible LeagueInternationalWeb version

2014, Wycliffe Bible Translators, Inc.www.Wycliffe.org

http://pngscriptures.orgwww.ScriptureEarth.org

This translation is made available to youunder the terms of the Creative Commonslicense (Attribution-Noncommercial-No DerivativeWorks).http:// creativecommons.org/ licenses/ by-nc-nd/3.0

Your are free to share — to copy, distribute andtransmit the text under the following condi-tions:

• Attribution. You must attribute the work toWycliffe Bible Translators (but not in any waythat suggests that they endorse youor your useof the work).

• Noncommercial. You may not use this work forcommercial purposes.

• No Derivative Works. You may not alter, trans-form, or build upon this work.

• In addition, you have permission to port the textto different file formats, as long as you don’tchange any of the text or punctuation of theBible.

Notice — For any reuse or distribution, you mustmake clear to others the license terms of this work.Tok OraitDispela Buk Baibel i kam wantaim tok oraitna lo bilong Creative Commons Attribution-Noncommercial-No Derivative Works license. Em itok olsemyukengivimkopi longnarepelamanmeri.Yu ken wokim kopi na givim long husat i laikim.Tasol, yu mas tok klia dispela samting i kam longhttp:// tokplesbaibel.org. Yu no ken kisim mani na

salim dispela. Yu mas givim nating. Na tu, yu noken senisim Tok.Ol piksa i kam wantim ol Baibel na narapela buki stap long dispela sait i gat tok orait long usimwantaim dispela samting tasol. Sapos yu laik nara-pela tok orait, yu mas askim husat i papa bilongcopyright long dispela ol piksa.Sapos yu laik stretim samting i no orait long dispelatok orait, stretim tok, salim Buk Baibel, o tainimTok bilong God long nupela tok ples, yu ken askimmipela.Olgeta tok orait na lo long tok ples English i staplong http:// creativecommons.org/ licenses/ by-nc-nd/3.0/legalcode.Sapos yu gat askim long dispela, plis askim mipela.I TUKUNDO LTEMOMANGA IMBIMAImbima:[tab]Gomo

Matyu 1:1 2 Matyu 2:2

Gotenga Ungu TukumemuMatyu

Matyuni Ungu TorumumungaUngu Pulu Mare

Matyu yuni i ungu tukumemu topa panjirimu.Yunge imbi te Levi. Yu oi Rom gavman koutakis lili iyemu molopili, Jisasini yu lombili owinimuna Matyuni Jisasinga kitipi kanoli iye molo-rumu. Goteni Israel imbomando eno nokopa kon-dombalo iye te lipo mundumbo oi nimbe panjipekanopa ltimu iye Kraist akumu Jisas ningolio Israelimbomani Jisas ipuki tingeindo i ungu nimbe pan-jirimu. Akumunga, profetemani oi ningo panjiringiungu awinima Jisas ara tirimu nimbelie topa pan-jirimu. Jisasini ungu mane tirimu ungu awili marei tepa: Sapta 5-7 pali, Sapta 10 pali, Sapta 13 pali,Sapta 18 pali, Sapta 24-25 pali.

I ungu kambu torono wali, nu Jisas Kraistininokopa kondopili ipuki tirinomele Goteni tepa engetipelie olando pupili nipili.

Jisas maina orumu ungu1 Jisas Kraist Devitinga lapuna wendo orumu.

Devit yu Abrahamenga lapuna wendo orumu. JisasKraistinga kolepalemanga imbima i tepa:

2Abrahameni Aisakmerimu; Aisakeni Jekopmer-imu; Jekoponi Juda kinye yunge angenupilimamerimu;

3 Judani Peres kinye Sera kinye merimu, aku iyetalonga anumu Temar; Peresini Hesron mer-imu; Hesrononi Ram merimu;

4 Ramoni Aminadap merimu; Aminadapeni Na-son merimu, Nasononi Salmon merimu,

5Salmononi Boasmerimu, Boas yunge anumuRa-hap; Boasini Obet merimu, Obet yunge anumuRut; Obeteni Jesi merimu;

6 Jesini iye nomi king Devit merimu. DevitiniSolomon merimu. Solomononga anumu oiUrianga ambomu molorumu.

7 Solomononi Rehoboam merimu; RehoboamoniAbiya merimu; Abiyani Asa merimu;

8 Asani Jehosafat merimu; Jehosafateni Jorimmerimu; Jorimoni Usia merimu;

9 Usiani Jotam merimu; Jotamoni Ahas merimu;Ahasini Hesekia merimu;

10 Hesekiani Manase merimu Manaseni Emonmerimu. Emononi Josaia merimu;

11 Josaiani Jekonia kinye yunge angenupilimamerimu. Jekonia kinye angenupili kinyemolangei opa pule imbomani Israel imbomakinye ongo opa tekolio Israel imbo awini katiko Babilon kombundo meko puringi.

12 Ka tiko meko puringi wali pele JekonianiSealtiel merimu; Sealtieleni Serubabel mer-imu;

13 Serubabeleni Apiuti merimu; Apiutini Eliakimmerimu; Eliakimuni Asor merimu;

14 Asoreni Sadok merimu; Sadokeni Akim mer-imu; Akimuni Eliut merimu;

15 Eliutini Elieser merimu; Elieserani Matan mer-imu; Mataneni Jekop merimu;

16 Jekoponi Josep merimu. Josep Maria omenu.Joseponi Maria oi naa lipili Maria yu bakulu olonamondopamolorumu. Pele ambo iye talomoloringilikinye Mariani Jisas merimu. Goteni eno nokopakondombalo iye nomi te lipo mundumbo oi nimbekanopa ltimu iyemu Jisas aku iyemu omba molo-rumu. Aku tepa yunge imbi te Kraist ningi.

17 Abrahameni yandoko yandoko meliko ongoKing Devit meringi aku anda kolepale 14 moloringi.Devitini pulu polopalie yandoko yandoko melikoongo Israel imboma opa pule imbomani ka tiko Ba-bilondomeko puringi aku anda kolepa 14moloringi.Babilon ka tiko meko puringi wali yandoko yandokomeliko ongo iye nomi Kraist merimu aku andakolepale 14 moloringi.

Mariani Jisas Kraist merimu18 Jisas Kraist, yu meringi temanemu i tepa:

Yunge anumu Marianga pulu lerimu imbomaniMaria Joseponi lipili ningo kanoko ltenderinginalo oi Josep peya tendekuna naa peangili MiniKake Telimuni Maria yunge olona bakulu mon-dondorumu. Maria bakulu olo mongo torumunakanoringi. 19Aku wali yunge alangu iye Josep yu iyetumbi nilimumolorumu kala Maria bakulu meremoningi ungu pilipelie Maria mai naa kolopili nimbeimbo awini molangei yu temo mele nimbo para naatipo yu yunu molombalo kinye kiyengo nimbo wekamukumu puwi nimbo konopu lerimu.

20 Josep aku tepa konopu lipe mundupe molop-ili Awilimunga ensel teni Josep uru kumbu tipelienimbei, “Josep, iye nomi king Devitini kalopa ltimuiyemu, Mini Kake Telimuni Maria ulu te terimu kalayu bakulumu olona mondoromo kani yu linindopipili naa kolko liwi. 21 Yu ungulu kanopa limbelo.Aku ungulumuni yunge imboma enonga konopunaulu pulu keri teremelema pepili molkolio mindilinonge nimbe eno lipe tapondopa, mindili nongeiaulkena wendo lipe, yu kinye peya molko kondongeaulkena lipe mondombalo kani yu imbi tiko Jisasniwi,” nimu.

22 Aku tepa wendo orumu ulumanga pali korooi Gotenga nimbe munduli unguma imboma nimbepara tirimu iye profet teni ulu mare pele wendoombalo oi nimu mele muli torumu. Akumu i tepa:23 Pileio. Ambo wenepo te iyemu kinye kopu naa

telimuni bakulu olonamondopalie ungulu temembalo. Yunge imbi leko Emanuel ninge,(Ais 7:14)

nimu. I imbimunga ungu pulumu Gote lino kinyemoromo.

24 Josep uru pepa makilipelie Awilimunga en-selemuni nimu mele pilipe lipelie ambomu ltimu.25 Nalo yu bakulumu oi naa mepili tendekuna naapeambili nimu. Pele Mariani ungulu te merimukinye Josep yuni yunge imbi tipelie Jisas nimu.

21Herot kombu Judia distrik imbomanga iye nomi

kingmolorumuwali Betlehemnimbe kombu taun telerimu akunaMariani Jisasmerimu. Akuwalimangaena oromondo kombu kandiyema lipe manjili peliiye mare moloringima kombu awili Jerusalem on-golio waliko pilko ningei, 2 “Juda imbomanga iye

Matyu 2:3 3 Matyu 2:23nomi king molombalo ungulu meringimu tena mo-romoya? Lino ena oromondo kombuna molopolioiye te iye nomi king molombalo meringimu lipeondoli kombukandiye te pulu polopa wendo ombaangilimona kanopolio, yu kapi nimbo imbi lipo olamundumilindo oromolo,” ningi.

3 Iye nomi king Herot i ungumu pilipelie iye teyu kolo wangopa king molombalo lepamo nimbepilipelie yu mini lterimu. Jerusalem imboma palikonopu awini leringi. 4 Kano wali yuni Juda im-bomanga Gote popo tondoringi iye awilima palikinye Gotenga ungu manemanga puluma pilkomane tiringi iyemawayendo tukundowaio nimbelieeno walipe pilipelie nimbei, “Goteni eno nokopakondombalo iye te lipo mundumbo nimbe kanopaltimu iye nomi Kraist te kombunamengeya?” nimu.5 Enoni yundo ningei, “Kombu Judia tukundo Betle-hem taunona yu menge. Gotenga nimbe munduliungu nili iye profet teni pele aku tepa wendo om-balomundo oi nimbe buk torumu akuna moromokanomu. Yuni nimbei,6 Betlehem, kombu Juda ltemo kombu te, yu kombu

Juda tukundo kombu awilimanga yu kombumainye te molo. Yunge tukundo iye nomiawili te wendo ombalo, akumuni nanga Is-rael imbomanga sipsip tapu iyemu molopaeno nokombalo, (Mai 5:2)

nimu kanomu,” ningi.7 Kano wali imbo lupema naa kanoko naa pilko

molangei Heroteni lipe manjili peli iyema waionimbe kombu kandiyemu pulu polopa wendo ombaangilerimu walimu walipe pilerimu wali, yundoningo tiringi kinye 8 pilipelie enondo nimbei, “EnoBetlehem pungo ungulumu wamongo koro paio!Kanoko ltendekolio yando ongo na ningo tieio.Nani kape yu ombo kapi nimbo imbi lipo olamundumbo,” nimu.

9 Kingimuni aku tepa nimu ungu pilkolio enokelko pungo kano puringi. Kano kinye enaoromondo kombuna molkolio kombukandiyekanoringimu eno puringina kumbe lepa pumbeipumbelie ungulumu molorumu ulke tulepenapumbe ola angilerimu. 10 Enoni kombukandiyemukanokolio paa tono koloringi. 11 Ulkena tukundopungolio ungulumu kinye anumu Maria kinyemoloringili pungo kanoko ltenderingi. Kanokolioungulumunga kumbekerena komongo tokopondoko mai kanokolio yu kapi ningo imbi likoola munduringi. Mundukolio eno wale pengameko oringima apiko mele pengama wendo likoyu tiringi. Kou gol kinye, paura karomele kinyemune toli paura te kinye, kopongo wel mune toli tekinye, aku melema yu tiringi. 12 Kano kinye Gotenieno uru kumbu tipelie enondo nimbei, eno Herotmoromondo naa paio, molo nimu kinye pilkolio enoaulke tenga lupe ongolio ulkendo puringi.

Josep kinye ungulu anungolo kinye Isip kombunapuringi

13Kano kinye lipemanjili peli iyema kelko puringiwali Awilimunga ensel teni Josep uru kumbu tipelienimbei, “Iye nomi king Heroteni yunge ami iye-mando ungulumu koroko toko kondopaio nimbeiteremo kani nu ola molkolio ungulumu anungolo

liko meko kombu Isipindo kowa pungo molopaio.Altopo nani yando waio nimbo wali wangei,” nimu.

14 Aku nimu ungu pilipelie Josep makilipelieipu leli anungolo talo lipe mepa Isipindo purumu.15 Herot kolombalo kinye kelepo ulkendo pumoloningo oi Isip anjo moloringi. Aku ulu teringimuGotenga nimbe munduli ungu altopa tembalomaimboma nimbe tirimu iye profet teni ulu te pelewendo omba oi nimu mele muli torumu. Akumu itepa:Goteni nimbei, Nanga ungulumundo kombu Isip

tiye kolko wendo owi niu, (Hos 11:1)nimu.

King Heroteni unguluma toko kondangei nimbeiyema lipe mundurumu

16Kanowali anumu lapa talo Jisas peya Isip pungomolangei, lipe manjili peli iyemani Herot yu kilitiringi Herot yuni pilipelie mumindili paa awili tepakolorumu. Mumindili kolopalie ami iye marendonimbei, “Betlehem taun kinye Betlehem nondopaltemo kombuma kinye kanomanga pungo poinyetalo omba puli unguluma kinye poinye talo naa poranili unguluma kinye koroko toko kondopaio!” nimu.Kombukandiye kanoko lipe manjili peli iyemanikombukandiyemu pulu polopa wendo omba angi-lerimu walimu yundo ningo tiringi mele pilipeliepoinye aku tepa peli unguluma topa kondombaindonimu. 17Aku tepa terimumunga koro oi Gotenga iyeprofet Jeremaiani ulu te pele wendo ombalo nimbenimu mele wendo orumu.

18Yuni nimbei,Eno kombuRama tukuungu te pileringi, kola teringi

pilko, imbo koromele kinye kola teremelemele kola aku teko teringinapileringi. AmboReseleni yunge bakulumanga kola terimu.Yu konopu u nipili ningolio teringi naloyunge bakuluma naa moloringina yu kondokolopa kau molorumu, (Jer 31:15)

nimbe Jeremaiani oi aku nimu.Josep kinye ungulu anungolo kinye Israel yando

oringi19AltopaHerot kolorumukinyeAwilimunga ensel

teni Josep Isip molopili uru kumbu tipelie nimbei,20 “Ungulumu tongei tenge imboma koloringi kaniola molko anumu malo talo liko meko kombu Israe-lendo kelko puwi,” nimu.

21 Aku ungu pilipelie yu ola molopa anumu malotalo lipe mepa Israelendo purumu. 22Nalo Arkelausyunge lapa Herot kolo wangopa iye nomi kingimumolopa kombu Judia distrik nokorumu pilipelieJosep yu kanona altopa pumbeindo pipili kolorumu.Kano wali Goteni uru kumbu tipelie yundo lepi lepitorumu kinye yu kelepa kombu Galili distrik pumbe,23 akuna lerimu Nasaret taunona pumbe molorumukala Gotenga nimbe munduli ungu imboma ningotiringi profet iyemani Jisas kinye ulu te altopawendo ombalo oi ningi mele paa wendo orumu.Enoni ningei,Imbomani Yu Nasaret taun iye te ninge,ningi.

3Jon imbo no ltindilmuni ungu nimbe tirimu

Matyu 3:1 4 Matyu 4:81 Jisas Nasaret taunona we molopili Imbo No

Ltindili Jon omba kombu Judia distrik tukundoimbo naa peli kombuna ungu nimbe tipelie nimbei,2 “Gote iye nomi kingimu molombalo waimu non-dopa wendo ombai teremo kani enonga ulu pulukeri teringi konopuna peremoma tiye kolko konoputopele taio,” nimu. 3Kano iyemu oi naamolopili paakoro oi Gotenga profet iye Aisaiani ungu te nimbetipe bukuna torumu. Kano ungumu i tepa,Imbo naa peli kombuna imbo tenga kerena ungu

te nimbei, “Awilimu ombalo aulkemu tekowamoko tendaio. Yu ombalo aulke kelomateko tumbi tieio,” nimo. (Ais 40:11)

Aisaiani Jononi paa altopa tembalo mele oi aku tepanimbe panjipe buk torumu.

4 Jon yu kongi kamelenga indini teli wale tepakopa, kongi kao kangimuni teli kako te topalie,kuli komboro kinye pilimomulu kinye aku langi talokau nomba molorumu. 5 Kano kinye kombu awiliJerusalem imboma kinye Jerusalem lerimu kombuJudia distrik pali imboma kinye kombu Jordan paliimboma kinye Jon molorumuna puringi. 6 No Jor-dan tukundopungolio enoni ulu pulu keri teringimaningo para tiringi kinye yuni eno no ltindirimu.

7 Yuni Juda imbomanga iye awili Farisima kinyeSadyusima kinye awini no lingeindo oringi ulukanopalie, eno iri topalie nimbei, “Kolo topa im-boma tepa kenjili waimbemunga waloma, Gote mu-mindili kolombalo walimunga narini eno kowa paionimu kinye eno Goteni naa tepa kenjipili ningo noliemili ningo oromeleya? 8 Eno tumbi tiko molko,ulu pengama kau teko molonge kinye eno ulu pulukeri teringima paimbo tiye kolko konopu topeletonge mele mona lembalo. 9 Lino anda kolepa Abra-hameni kalopa ltimuma moromolomunga imbopengama moromolo ningo aku konopu naa leaio.Nani eno nimbo tiro, Goteni i kou mongomandoAbrahameni kalopa ltimu imboma apuwe leangeinilkanje kou mongoma Abrahameni kalopa ltimuimboma molemala i nio. 10Unjo peke tombai loimuGoteni oi unjo puluna loi nokopa moromo. Unjomongo topa tukume naa pembalo unjoma yuni peketopalie tipena kalombalo.

11Nani ulu pulu kerima tiye kolko konopu topeletoromele imboma paimbo imbo nomuni no ltindiro.Nalo eno imbo no ltindiro mele na akilio lepa om-balo iyemuni Gotenga Mini Kake Telimuni kinyetipemuni kinye eno no mele ltindimbelona linge.I na akilio lepa ombalo iyemu yunge engemu paaolandopa, nanga engemu paa mandopa. Na yukinye manda molo. Imbo awilimanga kongono keriteli kendemande imbomani paimbo enonga awili-manga kongono keri tendengeindo kimbo tu wendoltindirimele nalo na akilio lepa ombalo iyemungakimbo tu wendo lindimbo kano kongonomu paaolandopa mele nani tendembo manda naa telka.12 Yuni yunge rais wit moke teli pokomu am-bolopalie yunge rais wit mongo kinye rais wit kangikinye moke tembaindo moromo. Yunge rais witmoke teli polomu tepa wamopa tembaindo rais witpali wendo liembo nimbe moke tepalie mongomalipe rais wit noirimo mingina lepili nimbe noim-beindo mingi topa, pele kangima lipe maku topa

tipena polo tepa tipeni nomba pepa kau purumonakalombalo,” nimu.

Jononi Jisas no ltindirimu13 Jononi imboma no ltindipe molopili Jisas

kombu Galili distrik tiye kolopalie, Jononi yu nolindipili nimbe Jon no Jordan molorumuna yu pu-rumu. 14 Orumu kinye Jononi nimbei, “Aku paamolo. Nani nu no ambe tepo lindembo ningoninoya? Nuni na no lindilinanje penga,” nimu.

15Nalo Jisasini topondopa nimbei, “Molo. Goteninimo uluma pali ara tiembili kani nio mele tewi,”nimu. Kano wali Jononi manda nimbe yu noltindirimu.

16 Jisas no lipe pora tipelie no kelona ola orumu.Wendo ombai orumuwali mulumu kengea lepa anjoyando purumu, Gotenga Minimu, kera imili mele,mainye omba Jisas molorumuna pumbe kangina olamolorumuna kanorumu. 17 Kano kinye muluna olaungu te wendo ombalie, “I nanga konopu mondoroUngulumu. Yu kinye konopu noiro,” nimu.

4Sataneni Jisas yunge ungu tenge tirimonje nimbelie

manda manjipe kanorumu1 Jisas no ltimu kinye Gotenga Mini Kake Te-

limu yu kinye omba molopalie nimumuni, Minimuyuni kuromanga nomi Sataneni yu manda manjipekanopili nimbe Jisas imbo naa peli kombuna melipurumu. 2 Akuna Jisas tangoli wali 40 kinye ipu leliwali 40 peya langi naa noli we molopa perimu kinyeyu engele kolorumu. 3 Aku wali manda manjipekanoli Satan ombalie yundo nimbei, “Paimbo nuGotenga Malo lemo i kouma bret kaloli apuwe lepiliniwi,” nimu.

4 Nalo yuni topondopa nimbei “Gotenga buku-muni nimbei,Langimani kau imboma koinjo mololi ulu pulumu

naa tirimo. Goteni ungu nimoma pali pilkoliko teko molonge kinye koinjo mololi ulupulumu linge, (Lo 8:3)

nimbe moromo,” nimu.5 Kano wali Sataneni Jisas lipe kombu awili

Jerusalem, akumundo kombu awili kake teli nilimu,akuna mepa pumbe Gote popo toko kaloringi ulketempelena mepa, paa ola tulepena pumbe anjipelie,6 yundo nimbei, “Paimbo nu Gotenga Malo lemonu lipe tapondombalo kani po ningo mainye puwi!Gotenga bukumuni nimbei,Goteni yunge enselemani nu ongo nokangei nim-

belo. Enoni nu kou teni kape naa topili ningonu kangulko liko enonga ki polona likomekopunge, (Sng 91:11-12)

nimbe moromo kanomu.Aku tepa nimu ungu pilkolio aku teko tewi,” nimu.

7 Jisasini yundo nimbei, “Gotenga imbomandoungu te peya nimbe moromola. Akumu i tepa,Gote enonga Awilimuni tembo nimo mele paimbo

nimonje molo kolo toromonje kanamiliningo enoni yu manda manjiko naa teangei,(Lo 6:16)

nimbe moromo,” nimu.8 Altopa Sataneni yu lipe mulu kembo te paa

olandopa polorumuna ola mepa pumbe anjipelie,

Matyu 4:9 5 Matyu 5:8yu mai kombuma pali kinye kombumanga melepengama peya lipe ondopalie 9 yundo nimbei,“Nu nanga kumbekerena komongo toko pondokomainye molko na popo toko nanga imbi liko olamundunio lemo i nu kanokono mai kombuna ltemomelema pali nu timbo,” nimu.

10 Kano kinye Jisasini yundo nimbei, “Satan, nuwendo pa! Gotenga bukumuni nimbei,Gote enonga Awilimu kau kapi ningo imbi liko ola

munduko, yunge kongonoma kau tendekomolangei, (Lo 6:13)

nimbe moromo,” nimu.11 Kano wali Satan Jisas tiye kolopa yu purumu.

Purumu kinye mulu kombuna enselema ongo Jisastaporingi.

Jisasini Galili kombuna yunge kongonomu pulupolorumu

12 Kano kinye Imbo No Ltindili Jon ka tiko kaulkena panjiringi ungu pilipelie Jisas kelepa kombuGalili distrikindo yando omba 13 Nasaret taunonaombalie, pele aku taunomu tiye kolopa Kaperneamtaun, nomu Galili kulendo lerimu, akuna pumbekinye i kombumu nangamolombo kamukumu kom-bumu lepili nimbe akuna molorumu. Kaperneamiye Sebulun kinye Naptali taloni kalko ltingili im-boma oi moloringi kombuna lerimu. 14 Kaperneamtaunona pumbe molorumumunga koro oi Gotengaprofet iyeAisaiani ulu te pelewendoombalo oi nimumele kamukumu wendo orumu. Aisaiani nimbei,15 Sebulunoni kalopa ltimu imboma peremele kom-

bumu kinye, Naptalini kalopa ltimu imbomaperemele kombumu kinye, nomu kutanapurumo aulkemu aku no Jordan kulendolemokombumukinye, kombuGalili wikondoimbo lupe awini moromele kombumu kinye,aku kombumanga moromele imboma paatumbulu tolina moromele.

16 Kano imbo paa tumbulu tolina moromelema paenge nili paa awili tepa teli te kanoringi.Kololi ulu pulumu aku topa tumbulutondoromo kombuna peremele imbomangakombuna pa tenderemo, (Ais 9:1-2)

nimu.Jisasini iye kite alako torumuna yu lombileringi

17 Kaperneam omba molorumu walimunga Jisas-ini imboma pulu polopa unguma nimbe tipelie nim-bei, “Gote iye nomi kingimu molopa nokombalowaimu nondopa wendo ombai teremo kani Goteyuni nokombalo imbomanga talapena tukundo mo-lamili ningo ulu pulu keri teremelema tiye kolkokonopu topele taio,” nimu.

18 Jisas Nomu Galili kulendona andopalie ange-nungolo talo kanorumu. Aku talo Saimon kinyeangenu Andru talo. Oma lili wale mune te no-muna tokomundukomoloringilina kanorumu. PeleSaimononga imbi te Pita ningi. Oma ltingiliakumu elonga kou kongono teringili. 19 Aku uluteko moloringili ulu kanopalie nimbei, “Na lom-bili wangili. Oma lingilindo oma lili wale munete liko nona mainye mundurumbele kinye omamawalena omba peremo mele, akilio nanga kon-gonomu tengilindo nanga ungumu pilko ningo tilkoandongele kinye imboma nanga talapena tukundo

ongo molangei nimbo elo na lombili walio nio,”nimu. 20 Aku nimu ungu pilkololio tamburumbuelonga oma lili wale munema tiye kolkolio Jisaslombili puringili.

21 Kano wali yu alaye kolte welto pumbelie ange-nungolo talo lupe kanorumu. Aku talo Sebedi maloJems kinye Jems angenu Jon talo. Lapa Sebedi kinyeenonga nona andoli sipina tukundo oma lili walemunema toko tambulko moloringina kanopalie eloalako topalie, na lombili walio nimu. 22 Aku nimuungu pilkololio elonga lapa Sebedi kinye nona an-doli sipimu kinye tamburumbu tiye kolkolio Jisas yulombili puringili.

Jisasini ungu nimbe tipe imbo awini tepa koinjoltimu

23 Kano kinye Jisas kombu Galili distrik tukundokombumanga pali andopa, imboma maku tokoGotenga ungumu pileringi ulkemanga imbomaungu mane tipe, Gote nondopa iye nomi kingimumolopa nokombalo mele ungu nimbe tipe, imbokuro lupe lupe torumuma kinye kangina ulu awiniterimuma kinye tepa koinjo ltimu. 24 Yu terimumele temanemu kombu Siria provins kombumangapali anjo anjo purumuna pilkolio enonga imbokuro lupe lupe torumu imboma kinye, mindili lupelupe nongo moloringi imboma kinye, imbomangakonopuna kuro molko amboloringi imboma kinye,topa mundupe pungu pungu tipe kuro torumu im-boma kinye, kimbo ki kulorumu imboma kinye, yumolorumuna meko oringi wali yuni eno tepa koinjoltimu. 25 Imbo paa awini yu lombili puringi. KombuGalili distrik imboma kinye, Kombu Awili Dekapolisningi kombu imbomakinye, kombu Judia distrik ler-imu kombu awili Jerusalem imboma kinye, kombuJudia tukundo lerimu we kombumanga moloringiimboma kinye, no Jordan nekondo kombumangaimboma kinye, paa awini yu lombili puringi.

5Jisasini mulu kembonamolopalie imbomamane tipe

nimu1 Jisasini imbo awini maku toko yu lombili

puringima kanopalie mulu kembona ola pumbemolorumu kinye yu lombili andolima yu moloru-muna oringi. 2 Kano kinye yuni eno ungu manetipelie nimbei,

3 “Goteni lino imbo keloma tapopili konopultemele imboma, Gote enonga iye nomi kingimumolopa eno nokoromomunga eno malo.

4 Imbo kola teko konopu keri pepili moromeleimboma, Goteni eno konopu penga pepa toimbotopili nimbelomunga eno malo.

5Taka likomoromele imboma, mai kombuma paliGoteni eno timbelona lingemunga eno malo.

6 Goteni teaio nimo ulu tumbi nilima tengeindoengele mele kolko no wali mele kolko moromeleimboma, eno Goteni manda tendembalomunga enomalo.

7 Imbo lupema kondo koromele imboma, Gotenieno kondo kolombalomunga eno malo.

8 Konopu kake tepili moromele imboma, Gotekanongemunga eno malo.

Matyu 5:9 6 Matyu 5:319Opa pulema konopu tendekuna pupili molangei

nimele imboma, Goteni eno nanga bakuluma nim-belomunga eno malo.

10 Goteni teaio nimo ulu tumbi nilima teko mo-romelemunga imbo lupemani eno mindili tirimeleimboma, Gote enonga iye nomi kingimu molom-balomunga eno malo.

11 Na ipuki tirimele imboma, eno nanga im-boma moromelemunga we imbomani eno ungutaka tondoko mindili tiko, ungu keri lupe lupemaenonga umbulkondo kolo toko nindinge wali, enomalo. 12 Imbomani eno aku teko ulu teremelemu-nga eno mulu kombuna punge wali, kanona Goteniki wamopa eno mele kipunge mele timbelo kanikonopu paa awili teko tiko konopu penga pepilimolaio. Imbomani kinye eno mindili tirimele meleaku teko eno naa molangei koro oi Gotenga nimbemunduli ungu nili iye profetema we imbomani enokape mindili tiringi,” nimu.

Eno api kinye pa kinye aku tekomelemoromele nimu13 “Eno mai kombuna imbomanga api kuta mele

moromele. Akumu mele penga nalo yu tingo naatembalo kinye yu kelepa tingo tepili nimbo ulu temanda temoloya? Yu kongono tembalo enge tealtopa naa pembalomunga we toko ltemolo waliimbomani andokolio kimboni kambulunge.

14 Eno mai kombuna imbomanga pa tendelimamoromele. Kombu awili kembona ola lembalomumanda lopeke naa tembalo.

15 Imbomani tipe lam kandokolio mingina tukunaa panjirimele. Melema kanangei, ulke tukundopa tepili ningo polo tenga ola noirimele. 16 Akutepa mele linoni ulu pengama teremolo ulumunii mai kombuna pa mele tenderemona imbomanikanokolio linonga mulu kombuna moromo Lapakapi nengei ningo ulu pengama teaio,” nimu.

Jisasini Gotenga ungu manemundo nimu17 “Nani Gotenga ungumanemaMosesini bukuna

torumu unguma kinye Gotenga profet iyemanibukuna toringi unguma kinye mainye pupili nimbeoromo konopu naa leaio! Nani kano unguma ka-mukumu mainye pupili nimbo naa oro. Aku ungu-manga ungu pulu peremoma kamukumu wendoopili nimbo oro. 18 Nani enondo paimbo nio.Mulu mai talo oi pora naa nipili Gotenga ungumanemanga ungu kelo kolte kape paa we mainyenaa pumbelo. Ungu manemanga pali ungu awilikelomanga pali kongonoma waye wendo ombalo.19 Akumunga, imbo teni kano ungu manemangaungu mane kelo te kape topa tangondopa, imbolupema mane tipelie toko tangondangei nimbeloimbomu Gote iye nomi king molopa nokoromokombuna yunge imbi paa mainye molombalo. Naloimbo teni kano ungu manema pilipe lipe tenge tipemolopa, imbo lupema mane timbelo imbomu Goteiye nomi king molopa nokoromo kombuna yungeimbi paa olandopa molombalo. 20 Nani eno nimbotiro. Farisima kinye Gotenga ungu manemangapuluma pilko mane tirimele iyema kinye enoni ulutumbi nilima teremele ulumanga olandopa eno weimbomani naa tenge lemo, Gote iye nomi kingmolopa imbo nokoromo talapena tukundo eno paanaa pungo molonge,” nimu.

Jisasini ungu nimbe amenge teli ungumu nimu21 “Koro oi Mosesini anda kolepalemando ungu

mane te tirimumu eno pimele. Kano ungu manemui tepa,Eno imboma toko naa kondangei. Imbo topa kon-

dombalo imbomu, kot pimele imbomani yukot tendangei, (Kis 20:13)

nimu kanomu.22Nalo kinye nani eno kano ungumanemunga ungupulumu i nimbo timboi tero. Imbo teni yungeangenu kinyemumindili kolombalo imbomu kotenameko pungo kot tendenge. Imbo teni yunge ange-nundo nu kamakoya nimbelo imbomu kot awilinameko pungo kot tendenge. Imbo teni imbo tendonu paa loi lelimu nimbelo imbomu tipe kombunapumbelo.

23 Aku ulu tenge imboma mongo linge kaninuni Goteni na kanopa penga pilipili ningo yungemelema tipena kaloli alta polona Gote popo tokokalko tinindo meko ongolio nu angenani nu kinyewe mumindili te kolombalo pilkolio, 24 nu Gotekalko tini melema Gote popo toko kaloli alta polonawe lepili noikolio kelko anjo pungo angenandotendekuna molambili ningo amenge tekolio, kelkoongo nu Gote kaloni melema ongo yu kalko tieni.

25Nu kot tendembai tembalo imbomu kopu tepomolambili ulu te teambo ningolio welea tewi. Akunaa tenio lemonu kot tendembalo imbomuni nungekot pileli iyemu molombalona mepa pumbe tim-belo. Pele kot pileli iyemuni nu ka ulke nokoli iyemulipe timbelo, yuni nu ka ulkena panjimbelo. 26Naninundo paimbo nimbo tiromu, nu ka ulkena wendooni wali pundu tokolio kau wendo onio,” nimu.

Jisasini imboma wapu ulu keri nale naa teaio nimu27 “Oi Mosesini ungu mane te tirimumu eno

pimele. Kano ungu manemu i tepa,Ambo iye pulima iye lupema kinye wapu ulu keri-

nale naa teko, iye ambo lilima ambo lupemakinye wapu langi naa nangei, (Kis 20:14)

nimu. 28 Nalo kinye nani eno kano ungu mane-munga ungu pulumu i nimboi tiro. Iye teniambo te kanopalie yu peya kopu tepo pelembalanjepenga konopu lemo lemo akumu konopu tukundo,ambomu kinye kamukumu wapu langi noromo.29 Nunge mongo imbondomuni melte kanokoliokonopuna liemboa ningo pilko ulu pulu keri te teniolemo aku mongomu akuko lteani. Nunge mongoangilepili nu tipe kombuna liko mundunge kinyemanda naa tembalo kani kangimunga melte wendoliko ltekoliomolko kondonio kinyemanda. 30Nungeki imbondomuni ulu pulu keri te tenio lemo akukimu karu leko lteani. Nunge ki angilipili nu tipekombuna liko mundunge kinye manda naa tembalokani kangimunga melte wendo liko ltekolio molkokondonio kinye penga,” nimu.

Jisasini amboma makoroko wendo mundungeulumando nimu

31 “Oi Mosesini ungu mane te tipelie nimbei,Iye teni yunge ambomundo kamukumu pupili

nimbe makorombaindo ambomu ka-mukumu puwi nimbe pipia te topa ambomutipelie yundo kamukumu puwi nimbe akutepili, (Lo 24:1)

Matyu 5:32 7 Matyu 6:6nimu. 32 Nalo nani kinye eno nimboi tero. Iyepuli ambo te iye te kinye wapu langi naa nopilitopa yunge iyemuni yu makoropa kamukumu puwinimo lemo aku ambomu altopa iye pumbelo wali,wapu ulu langi noli ambomu molopili nimbe akuteremo ulumunga iyemu, yu pulu. Puwi nimbemakororomo ambomu pele iye teni yu limo kinyeaku iyemu kape wapu ulu kerinale teremo,” nimu.

Jisasini we mi naa lewi nimu33 “Koro oi Mosesini anda kolepalemando ungu

mane te peya tirimumu eno pimele. Kano ungumanemu i tepa,Paa tembo ningo, ningo panjiko mi lenge ungumu

toko naa tangondangei. Awilimundo paatembo ningo, ningo panjiko mi lenge melepaa aku teko teangei, (WKP 19:12; Nam 30:2)

nimu kanomu. 34 Nalo kinye nani eno nimboi tero.Paimbo nimo ningo pilengei ningo mele awili tengaimbi leko paa mi naa leangei. Mulu kombumukape imbi leko mi naa leangei. Aku kombumu Gotemolopa melema nokoromo kombumu kani aku ulunaa teangei. 35Mai kombumu kape imbi lekomi naaleangeila. Akumu Gote yunge kimbo mundurumopolomu. Jerusalem kape imbi naa leangei. Akumuiye nomi king paa awilimunga kombu awilimu.36 Enonga pinyewe kape imbi leko mi naa leangei.Akumu pinyendi te kake tepili molo kilu lepili ningoulu te manda naa tenio kani pinyewemu imbi lekomi naa leaio. 37 Ulu te paimbo tenio lemo tumbitiko tembo niwi. Naa tenio lemo naa tembo niwi.Ulu kerimanga pali ulu pulumu peremo kuromuniamboromo imbomani kau ungu tule teko nilikopungo mi ltemele,” nimu.

Jisasini ulu kerima pundu naa taio nimu38 “Oi Mosesini ungu mane te tirimumu eno

pimele. Kano ungu manemu i tepa:Imbo teni imbo tenga mongomu topa akumbelo

kinye yungemongomu toko akundeio. Imboteni imbo tengaungu topa langombalo kinyeyunge ungu toko langondaio (Kis 21:24)

nimu. 39Nalo kinye nani eno i nimboi tero. Eno tepakenjimbelo imbomu anjo ulure naa teko, we tepakenjipili nengei. Imbo teni nunge kumbekere ekon-donga larauwe tombalo kinye topele toko tekon-donga kape larauwe tombai temo lemo topili tiyekolowi. 40 Imbo teni nunge wale pakolimu liembonimbe kot tendembai tembalo imbomu nunge waletule pengamu kape peya we lipili niwi. 41 Iye teninu ambolopalie nuni na liko tapondoko mako tengananga melema mendani pambili nimbelo wali nunianjiko mako tenga we tapoko mendewi. 42 Meltetiwi nimbe konge tembalo imbomu konge tembalomelemu tiwi. Mele te pundu anjiko tiwi nimbeloimbomu molo naa niwi,” nimu.

Jisasini enonga opa pulema konopu mondangeinimu

43 “Oi Mosesini ungu mane te tirimumu enopimele. Kano ungu manemu i tepa,Opa kalale iyemu konopu mondoko, opa pulemu

kinye konopu keri leaio, (WKP 19:18)nimu kanomu. 44 Nalo kinye nani eno i teponimbo tiro. Enoni enonga opa pulema kape konopumondoko, eno teko kenjirimele imboma Goteni

tepa kondopili ningo Gote kinye enonga kongetendaio. 45 Enonga Lapa mulu kombuna moromo-munga bakuluma molamili ningo aku teko teangei.Yuni imbo keri pengama moromelena ena topilinimo. Ulu tumbi nilima teremele imboma kape ulutumbi nilima naa teremele imboma kape enongawaye lo opili nimo. 46 Eno konopu mondoromeleimboma kau konopu mondoromele kinye Gotenikanopa penga pilimbeloya? Rom gavman koutakisi limele imbo kerima kape aku ulu teremelekala. 47 Enoni enonga pulu ltemo imbomando kaumolko kondaio nimele kinyewe imbomani teremelemele mainyendopa, enoni teremele mele olando-paya? Tawendo imbomani kape aku ulu teremele.48Akumunga enonga Lapa mulu kombuna moromoiye paa tumbi nilimu moromo mele eno aku tekoimbo tumbi nilima molaio,” nimu.

6Jisasini imbo molo ltemoma tapangei nimu

1 Jisasini ungu mare nimbe molopalie ungu marepeya nimbei, “Imbomani lino imbo paa pengama.Ulumapaa tepo kondoromolo ningo kanangei ningoimboma kanoko molangei enonga ulu pengamapaa naa teaio. Aku teko tenge lemo imbomanieno kapi ninge. Kano kapi ninge unguma enongaulu tengemanga pundu tolimu lingemunga enongamulu kombuna moromo Lapamuni eno mele te naatimbelo.

2 Enonga mulu kombuna moromo Lapamuni akuteko tenge imboma melema naa timbelo kani enoniimbo koropa nolima kondo kolko lipo tapondamiliningo kou mone te tingei wali temolo mele imbo-mani kanangei ningo, ru ningo aku tekomele te naatieio. Topele mapele toli iyemani na imbomani kapinengei ningo imboma maku toko Gotenga ungumupileli ulkemanga kinye aulkemanga kinye we imboawinimani mongoni kanangei ningo imbo koropanolima taporomele. Aku iyemani teremele meleenoni aku ulu naa teaio. Nani eno paimbo nio. Akuteremelemunga eno imbomani kapi nimele ungumaenonga ulu tengemanga pundu tolimu oi limele.3 Nalo enoni imbo koropa nolimu te taponge waliimbo kini tembalo ulu koya kini naa kanopili. 4Akutekolio kondo kololi ulu tengemu lopeke tepa lep-ili. Ulu lopeke tepama karomo Lanieni eno pundutombalo.

Jisasini i teko Gote kinye konge teaio nimu5 Eno Gote kinye ungu ningeindo topele mapele

toli iyemani Gote kinye ungu ningo teremele meleaku ulu naa teaio. Kano topele mapele toli iye-mani na iye paa pengamu moro mele imbo aw-inimani mongoni kanoko na kapi nengei ningoimboma maku toko Gotenga ungu pileli ulke-manga kinye aulke puluna kinye imboma kanokomolangei konopu tiko angilko Gote kinye ungunimele. Nani enondo paa paimbo nimbo tiro. Akuulu teremelemunga enonga mele pundu tolimu oilimele. 6 Nalo eno Gote kinye ungu ningeindoenonga kiripina tukundo pungo nambu tikolio kanolopeke teli kombuna enonga mulu kombuna mo-romo Lapa naa karomele iyemu kinye ungu neio.Aku tenge kinye enonga mulu kombuna moromoLapa lopeke teko teremele uluma karomomuni eno

Matyu 6:7 8 Matyu 6:33pundu tombalo. 7 Na Gote kinye ungu nemboningolio Israel talapemunga tawendo moromeleimbomani enonga kuroma molo gote kolo tolimakinye ungu ningeindo we ungu awini nimele meleaku teko naa teaio. Aku imbomani na ungu aw-ini nimbo kinye pilimbelo ningo aku teko nimele.8 Enonga mulu kombuna moromo Lapamu oi kongenaa teangei eno molo ltemo melema yuni oi pilipekaromo kani aku imbomani teremele ulu naa teaio.

9 Eno Gote kinye ungu ningeindo i teko nengei,Mulu Kombu Ara Gote,imboma nunge imbi wengenderimu nengei.10Mulu kombu nokorono melemai kombu aku teko nokowi.Mulu kombu ungu tenge peremo,mai kombu aku teko tenge pepili.11Kinye lino kere tiko molowi.12 Imbomani lino teko kenjinge ulumatiye kolomolo mele,Linonga ulu kerima liko ltendewi.13 Lino manda manjili uluma ombalo walitiye naa kolowi.Iye kerimunga kina wendo liwi.Nu linonga iye nomi penga pa telina morono.Molorunu mele molko kau puruno.I paa.ningo aku teko Gote kinye nengei.

14 Pileio. Imbomani eno teko kenjinge ulumaenoni tiye kolonge lemo enonga mulu kombunamoromo Lapamuni enonga ulu pulu kerima mainyepupili nimbe tiye kolombalo. 15Nalo imbomani enoteko kenjinge uluma tiye naa kolonge lemo enongamulu kombunamoromo Lapamuni enonga ulu pulukerima tiye naa kolombalo,” nimu.

Jisasini langi walite mi toli ungumu nimu16 “Eno langi naa nongo mi toko we molonge

ulu pulumu tengeindo topele mapele toli iyemanina nanu nimbo molambo nimele mele aku tekonaa neio. Kano iyemani na langi naa nomboindomi topo moro mele imbomani kanangei ningo enokumbekere teko enonga kumbekerema keri panjikomoromele. Nani eno paimbo nio. Kano iyemaniaku teremelemunga imbomani eno kapi nimeleunguma enonga teremele ulumunga pundu tolimuoi ltimele. 17-18Nalo eno langi naa nongomi tokowemolongeindowe imbomani na aku tepo tero ulu naakanangei, Arani kau kanopili ningo we imbomanikanangei uluma naa teaio. Aku tenge kinye enongamulu kombuna moromo Lapa lopeke teko teremeleuluma karomomuni eno mele te timbelo,” nimu.

Mele ako memo noirimelena akuna konopu mon-doromele

19 “Yamai kombunamele noirimelema urelo tepamolo lkurinia melemani ongo teko kenjiko, wapulili iyema ongo melema wapu limele kani ya mainakamako molopo mele kamukumuma lipo noiemiliungu naa neio. 20 Aku ulu naa tekolio mulu kom-buna melema urelo naa tepa molo lkurinia melteniomba tepa naa kenjipe, wapu lili iyema ongo wapunaa limele kani eno mulu kombuna pepungemu-nga mele kamukumuma altopo limoloma oi lepilinimele. 21 Enonga noirimele melema ltemo kombu

akuna eno konopuna pilko konopu mondoko mo-romele kanimulu kombuna kaumelema lepili ningomolaio,” nimu.

Mongomuni konopundo pa tenderemo22 “Nungemongomu nunge kangimunga tipe lam

mele ltemo. Aku kani nungemongo penga angilimolemo nu kangi pali pa tepili morono. 23Nalo nungemongomu keri lembalo kinye nunge kangi pali tum-bulu topili andonio. Aku wali nunge kangina pa telipembalomu kolo wangopa tumbulu tombalo kinyeakumunupaa kamukumu tumbulu tombalo,” nimu.

Iye tendekumunga kongono tendani kau nimu24 Imbo teni iye awili talonga kongono lipe popo

tipe manda naa tendembalo. Iye awili te konopukeri panjipe, te konopu mondombalo. Molo akunaa temo lemo iye awili tenga ungu nimbelomapaa konopu tipe pilipe lipe kongono nimbelomaenge nimbe tendepa, te konopu keri panjipe yungeungu nimbeloma tui timbelo. Aku teko ImbomaniGotenga kongonomu kinye Kou Monemunga kon-gonomu kinye liko popo tiko manda naa tendenge.

I mai kombu molko andonge ulumanga konopu aw-ini naa leaio

25Akumunga nani eno tenge mele nimbo tiembo.Kangindo molopo kondamili ningo konopu aw-ini liko naa mundeio. Langi nongemunga kapeno nongemunga kape wale pakoli pakongemungakape akumanga konopu awini liko munduko naamolangei. Paimbo kere noromele nalo koinjomololiulumu aku ulumu olando ltemo. Wale pakolimakonopu tirimele nalo kangimu yu kiyendomu.26 Kerama kanaio. Langi te panjikolio nowi ltemowali liko meko ulkendo pungo noiko naa noromelenalo eno imbomanga mulu kombuna moromo La-pamuni kerama langi tirimo. Kerama maindo enoolando, konopu aku teko naa ltemeleya? 27 Enongaimbo teni konopu awini lipe mundurumomuni oinaa kolopili yunge koinjo mololi ulumundo wai tewinjipe limbeloya? Manda naa limbelo.

28 Eno pakonge melemanga konopu awiniambe telka liko mundurumeleya? Kondipetindima maina oromo mele eno naa karomeleya?Kondipe tindimani kongono mindili nongo naateko, wale pakoli te teko wamoko naa teremele29 nalo kondipe tindima moromele mele olando,iye nomi king Solomon wale pakoli pakopa aunimu mele mainyendo. 30 Era timborimbomaotilikondo poroko tipena karomelema Goteni akutepa tindi toromomuni penga teremo ltemo enoGoteni lino manda nokombalonje ningo alaye kauipuki tirimele imboma pakonge melemanga yunimanda lipe naa tapondombaloya? Eno paa lipetapondombalo. 31 Akumunga, esi, langi te tenalipo nomolonje, molo no tena kolopo nomolonje,molo wale pakoli tena lipo pakomolonje konopuawini leko naa molaio. 32 Gotenga imboma naamolko tawendo moromele imbomani aku konopultemele nalo enonga mulu kombuna moromoLapamuni eno yunge imbomanga mele molo ltemokanopa moromo. 33 Eno langi nongemanga kinyewale pakoli pakongemanga kinye konopu naaliko munduko, Gote iye nomi king molopa enonokoromo uluma kinye yu kanopa kake teremo

Matyu 6:34 9 Matyu 7:28karomo ulu tumbi nilima kinye kumbe tundumongo lipo mundemili konopu leko teaio. Akutenge kinye yuni we melema kape eno timbelo.34Yuni aku tembalo kani otili ambe tembonje ningokinye konopu awini liko naa mundengei. Otiliwendo ombalo ulumanga aku wali konopu likomanjinge. Wali tendekumumunga umbuni wendooromoma neya aku wali kau pembalo.

7Enoni imbomare kanoko moke naa teaio nimu

1-2 Jisasini ungu mare nimbe molopalie ungumare peya nimbei, “Enoni imboma teremele ulumamoke tenge kinye enoni teremele mele aku tepaGoteni eno moke tembalo. Imbomani teremeleulu enoni kanoko moke tekolio teko kenjirimele.Teremele mele Goteni kanopa keri pilipili ningemele Goteni aku tepa eno kinye moke tembalo.Aku tembalo kani Goteni lino ulu teremoloma naamoke tepili ningo enoni imboma teremele ulumanaa kanoko moke teaio.

3 Nuni angenanga mongona nurupili te ltemonakanorono nalo nunge mongona unjo kolomberate ltemomu naa kanorono akumu ambe telkaterenoya? 4 Nunge mongona unjo kolomberaltemomu naa kanokolio angenando ango, nungemongona nurupili te ltemomu wendo lindemboiambe telka ninoya? 5 Nu topele mapele toli im-bomu, nuni nunge mongona ltemo unjo kolomberaawilimu oi wendo likolio altoko kanoko kondoko an-genanga mongona ltemo nurupilimumanda wendolindinio.

6 Gotenga nimele melema likolio owa naa tieio.Aku ulu tenge lemo tikiripe eno nombalo. Enongakulumbu pengama kongima angimelena toko naamundeio. Aku ulu tenge lemo kimboni kambulkotakele makele tendenge.

Gotenga mele pengama konge tenge imboma tim-belo

7 Lapa, mulu kombuna moromo iyemu melemakonge teko tiwi nengei. Aku tenge kinye melemapaimbo timbelona linge. Lapa moromona melemakorangei. Aku tenge kinye melema paimbo kanokolinge. Ulke kerepuluna angilko nambu gaungautinge wali nambu tombalo. 8Aku ambe telka kongetenge melema paimbo timbelona linge. Korongemelema paimbo kanoko linge. Nambu gaungautinge kinye paimbo Goteni nambu tondombalo.

9 Enonga iye te yunge malo ombalie Ara, bretkaloli te nambo tiwi nimbelo kinye yunge lapaniyu kou mongo te timbeloya? 10 Molo ungulumuniAra, oma te nambo tiwi nimbelo kinye yunge lapaniwaimbe te timbeloya? 11 Eno konopu keri pepilimoromele imbomani aku teko enonga bakulumamele pengama tirimele lemo enonga Lapa mulukombuna moromomuni melema tiwi ningo kongetenge imboma mele pengama paa olandopa tim-belo. 12 Akumunga, imbomani nu kinye teangeikonopu ltenomele nuni imboma kinye aku ulu tewi.Aku ambe telka, aku ulumu Mosesini Gotenga ungumane tirimu bukuna torumumanga pulumu kinye,Gotenga profet iyemani bukuna toringi ungumangapulumu.

Eno kerepulu kelona tukundo pungei13 Eno pape kerepulu kelomunga paa pangei.

Kombu kerina purumo kerepulumu paa awilimu,akuna purumo aulkemu paa palaku lepa unana lte-mona imbo awinini we we purumele. 14 Nalo wali-walima koinjo molopa kondopa kau puli kombunaltemo kerepulumu paa kelo, yunge aulkemu paatengepeya teli kelomu ltemo kala imboma akunapungeindo mindili nongolio imbo koltalo kau akuaulkemu kanokolio purumele.

Kolo toli profet iyema ongei kani lino kane kanemolamili

15Kolo toko Gotenga ungu nimbe munduli te naaningo tinge profet iyema onge kani kanoko kondokomolaio. Kangindo kongi sipsip none teremele nalokonopundo melte topo namili ningo owa takeramele ongo moromele. 16 Aku tepa amo namiliningolio wali takeme manda londoko nolemalaya?Molo me te namili ningo maliembi te manda akukonolemalaya? Paa molo. Amo te lupe, takeme telupe, me te lupe, maliembi te lupe ningo karomele.Kano kolo toli imboma ongo ulu tengema kanokolio,eno paimbo kolo tolima ningo kanonge. 17Aku tepakauunjo pengamunimongopengamu toromo. Unjokerimuni mongo kerimu toromo. 18 Unjo penga-muni mongo keri te manda naa tombalo. Unjo ker-imuni mongo penga te manda naa tombalo. 19Unjomongo pengama naa tombalo unjoma pali peketokolio tipena karomele. 20Akumunga ulu tengemakanokolio kolo toli profetema ningo kanoko imbitinge.

21 Imbomani nando Awilimu, Awilimu nimele im-boma pali Goteni nokoromo mulu kombuna tukunaa punge ningo pileio. Ara mulu kombuna moro-momunga unguma tenge tinge imboma kau akunapunge. 22 Imboma moke tembalo wai kanomuwendo ombalo kinye imbo awinini nando ningei,‘Awilimu, nani nunge imbi lepo nunge ungumanimbo tiru kanomu. Nunge imbi lepo imbomangakonopuna kuro moloringima ongo wendo pame niukanomu. Nunge imbi lepo ulu enge nili awini terukanomu,’ ninge. 23 Nalo aku teko ninge wali nanienondo nimbo para timboi, ‘Na enonga imbimapaa naa pilipo eno kanopo imbi naa tiro. EnoGotenga ungumu naa pilko liko teringi kani nangakumbekerena naa ongo anjo paio,’ nimbo.

Ulke talo takoromele imbo talo24 Akumunga, i nanga unguma pilko liko tenge

imboma eno iye te moromo mele nembo. Iyelipe manjili perimu iye te yuni yunge ulkemu engenimbe angilepili nimbe kou awilima pololina olatakorumu. 25 Walite lo omba poporome topa notopalie ulkemu paa topa tambaluwe timbei terimunalo ulke timumuakupenaamepanaa tekiripe engenimbe kouma pololina we angilerimu. 26 I nangaunguma pilko liko naa tenge imboma eno iye temoromo mele nembo. Keke lepo toli iye teni yungeulkemu ukiana ola takorumu. 27 Walite lo omba notopa poporome enge nimbe topalie ulke kanomulipe tambaluwe tipe paa tekiripe lterimu,” nimu.

28 Jisasini aku unguma nimbe pora tirimu kinyeyuni mane tirimu pilko moloringi imbomani yuniungu mane tirimu mele pilkolio mini lteringi.

Matyu 7:29 10 Matyu 8:2529 Gotenga ungu manemanga puluma pilko enomane tiringi iyemani we mane tiringi mele Jisasiniaku tepa mane naa tirimu. Nalo imbi lerimu iye-mani pipili naa kolko enge ningo mane tiringi meleaku tepa mane tirimuna pilkolio eno mini lteringi.

8Jisasini kuro kendi noli iyemu tepa koinjo ltimu

1 Jisas mai kembona mainyendo ombai orumuwali imbo awini yu lombili oringi. 2 Aku waliiye te kuro kendi nomba perimumu Jisas oru-muna omba yunge kumbekerena komongo topapondopalie yundo nimbei, “Awilimu, nunge konop-umuni na koinjo pambo konopu lienio lemo nuni namanda teko koinjo munduwi,” nimu kinye, 3 Jisasiniiyemu ki ola noipelie yundo nimbei, “Nu koinjopani konopu lteo kani koinjo puwi,” nimu kinyetamburumbu iyemu koinjo purumu. 4 Aku terimuwali Jisasini kano iyemundo nimbei, “Nuni ya uluteromu imbo tendo kape paa naa niwi. Tumbi tikopungo Gote popo tondoli iyemu nunge kangimuliko ondoko, na altopo kangi penga liepili moltokani ningo Mosesini tewi nimbe panjirimu melepilko liko tenindo Gote popo toko kalko tiwi nimumelemu liko Gote popo tondoli iyemundo kalon-dowi ningo yu tiwi. Pele imbomani nu kanokolio yupaimbo kangi penga liepili moromo ningo pilengeikani nio mele i teli oi tepuwi,” nimu.

Jisasini ami iye nokoli tenga kongono kendemandeiyemu tepa koinjo ltimu

5 Jisas Kaperneam taunona tukundo purumu waliRom imbomanga ami iye 100 nokorumu iye teyu orumuna omba yundo konge tepalie nimbei,6 “Awilimu, nanga kendemande iyemu kimbo kikolopa pora tipe mindili nomba perepa ulkenaliepili oro,” nimu.

7 Jisasini yundo “Ombo tepo koinjo limbo,” nimu.8-9Aku nimu ungu pilipelie ami iye 100 nokorumu

iyemuni yundo topondopa nimbei, “Awilimu, na iyekerimu mele moro, nu nanga ulkena onio kinyemanda naa tembalo. Na kape iye teni nokoromo,yunge ungumu pilipo lipo tero. Nani kape amiiye mare nokoro. Kano iyemanga tendo puwi niowali yu purumo. Molo tendo owi nio wali yuoromo. Molo nanga kongono tendeli kendemandeimbo tendo i teko tewi nio wali yu aku tepa teremo.Aku tepala, nuni ungumuni kau ninio wali nangakendemande iyemu koinjo pumbelo,” nimu.

10 Jisasini yunimuungupilipeliemini lepalie lom-bili oringi imbomando nimbei, “Nani eno paimbonio. Israel imbomanga talapena tawendo mololiiyemuni na ungumuni kau manda tembo nimbeipuki tirimo mele Israel imbomanga pali tukundoimbo tendekureni kape aku teko ningo pimele melenaa karo. 11Nani enondo paimbonimbo tiromu, Enaoromondo kombumanga kinye ena pepurumondokombumanga kinye imbo awini wendo ongo Goteiye nomi kingimu molopa nokoromo mulu kom-buna tukundo Abraham kinye Aisak kinye Jekopkinye peya ongo langi nongo molonge. 12 NaloGoteni yunge imboma nimbe kanopa ltimu Israelimboma yu nokopa moromo kombuna pungo mole-mala imboma yuni topa makoropa tumbulu tolina

mundumbelo. Kanona paa mindili nongolio kolateko pereko molonge,” nimu.

13Aku ungu nimbelie yuni ami iye 100 nokorumuiyemundo nimbei, “Nani nunge manda tendemboningo ipuki tinio mele tendembo kani puwi,” nimu.Kano kinye yuni aku tepa nimu enamunga kende-mande iyemu yu kuro toromomu pora nimbe koinjopumbe molorumu.

Jisasini Pitanga Bamu ambomu tepa koinjo ltimu14 Jisas Pitanga ulkena tukundo pumbelie wali,

Pitanga bamu ambomu kuro topa kangi tipe topaainyembo lerimu ulu kanopalie, 15 yunge kimuambolorumu kinye kangi tipe toromu ulumu poranimu kinye ambomu makilipe wendo ombalie Jisaslangi tirimu.

Jisas imbo awini tepa koinjo ltimu16 Altopa kombu ipu lembai terimu wali konop-

una kuro perimu imbo awini Jisas molorumunameko oringi kinye yuni kuromando ongo wendopaio nimu kinye ongo wendo puringi. Kuro torumuimboma pali tepa koinjo ltimu. 17 Aku tepa teri-mumukoro oi Gotenga iye profet Aisaiani ulu te pelewendo ombalo oi nimumelewendo orumu. Aisaianinimbei,Yuni kau lino kuro lupe lupe torumuma mepalie

makoropa wendo mundurumu, (Ais 53:4)nimu.

Imbomani na lombilingei mele Jisasini nimu18 Walite Jisas nomu Galili kulendona molopili

imbo awini liko maku toko yu liko makai tendekoangileringina kanopalie yu lombili andolimandonimbei, “Nomuna nekondo pamili waio,” nimu.19 Nalo oi naa pumbe we angilipili Gotenga ungumanemanga puluma pilipe mane tirimu iye te yuangilerimuna omba yundo nimbei, “Ungu ManeTilimu, nu punio kombumangawaye lombili ombo,”nimu.

20 Aku nimu kinye Jisasini yundo nimbei,“Piliwi! Owa takerama maina kowa ltemonaperemele. Kerama enonga manga takoromele-manga peremele. Nalo Iyemunga Malo peremokombu te naa ltemo,” nimu.

21Kano kinye yu lombili andorumu iye teni yundonimbei, “Awilimu, nu kamukumu lombili wamboinalo oi pumbo nanga lapamu kinye peya molambo.Pele yu kolombalo kinye ono tepolio nu lombiliombo,” nimu.

22 Nalo Jisasini yundo nimbei, “Nanga ungumunaa pilko imbo kololi none teli imbomani enonganoimbo kolongema ono teangei. Nalo nu na lombiliowi,” nimu.

Jisasini poporome awilimu nimbe kenderimu23 Aku tepa nimbelie nomu Galili nekondo pum-

beindo nona andoli sip tenga tukundo purumuwali yu lombili andolima yu lombili tukundopuringi. 24Kano wali nomuna pungei puringi kinyepoporome awili te nomuna torumu. Aku terimunanomumu apipe topa ola ombalie sipimu lipe akutombai terimu nalo Jisas we uru pepa molorumu.25 Kano kinye enoni yu uru perimuna pungo tokomakinjikolio ningei, “Awilimu, lino liko tapowi.Lino no wangoromolo,” ningi.

Matyu 8:26 11 Matyu 9:1526 Yu makilipelie enondo nimbei, “Goteni lino

nokombalo ningo konopu enge nili naa peremoiyema, eno ambe telka mini lteremeleya?” nimu.Aku tepa nimbelie ola angilipe poporomemu kinyenomumukinye iri torumu. Kanowali poporomenaatopa nomumu lope naa teli we lerimu.

27 Yuni terimu ulu kanokolio iyemani miniltekolio ningei, “Apa! I iye ambele telinje?Poporomemuni kape nomumuni kape yungeungumu pilko ltimbele,” ningi.

Jisasini kuro wangoli iye talo tepa koinjo ltimu28 Kano kinye yu lombili andolima kinye peya

nomu nekondo pumbe kombu Gadara puringi kinyekano kombu Gadara iye talo, konopuna kuro wan-gopa molorumu iye talo, imbo ono kombuna wendoongo yu molorumuna oringili. Elo paa enge ningoimboma tongili teringilina we imboma elo peringilikombuna eloni eno tongele ningo aku aulkena ongonaa puringi. 29 Jisas kanokolio enge ningo walikopilkolio ningili, “Gotenga Malo, lino kinye ulu am-belemu teni oronoya? Lino mongo lipe timbelowalimu oi wendo naa opili nuni i teli oi lino mindililiko tini ina oronoya?” ningili.

30 Akuna anjipe kombu tenga imbo kongi aw-ini imu nongo moloringina kanokolio 31 kuromaniJisas konge tekolio ningei, “Lino toko makorokomunduniope ne kongimanga konopunamolo pamiliniwi,” ningi wali 32 yuni enondo nimbei, “Manda,akuna pangei,” nimu. Kano kinye kuroma kanoiye talonga konopuna wendo ongolio kongi akunamoloringimanga konopuna pungo moloringi kinyekano kongima pali keke lepo toko lkiko pungo take-lana puke toko mainye pungo nomuna tuku pungono wangoko koloringi.

33 Ulu akuma wendo orumuna kanokolio kongitapu teko moloringi iyema kowa pungolio, taunonapungo akuna moloringi imboma enonga kongimaterimu ulu kape kuroma konopuna moloringi iyetalo terimu uluma kinye temane toko ningo tiringi.34 Ningi ungu pilkolio taunona moloringi imbomapali Jisas molorumuna ongo kanokolio yu kongetekolio ningei, “Linonga kombuna naa mololi, kelkopuwi,” ningi.

9Imbo kimbo ki kololi te Jisasini tepa koinjo ltimu

1 Aku wali Jisas altopa nona andoli sip tengatukundo pumbelie, nomu Galili yakondo ombayunge kombu taunona wendo orumu. 2 Yu ombamolorumuna iye mareni kimbo ki kolopa pora tir-imu iye te taropela teko meko oringi. Enoni Jisasinii iyemu manda tepa koinjo limbelo ipuki tikolio yumeko oringi ulu Jisasini kanopa pilipelie kimbo kikolopa pora tili iyemundo nimbei, “Nanga ungu-lumu, nunge konopu ame topili. Nunge konopunaulu pulu keri terinu peremoma mainye pupili, tiyekolto,” nimu.

3 Aku nimu ungu pilkolio Gotenga ungu mane-manga puluma pilko mane tiringi iye marenienongano konopuna pilkolio, ulu paa keri teremo.Da iyemuni Gote none tepa ungu nimo ningo pi-leringi.

4 Eno konopu leringi mele Jisasini lipe manjipelienimbei, “Eno ambe telka konopu leko kenjirime-leya? 5 Te ulumu unana lembaloya? Nunge ulukerima tiye kolto nimbo ungumu unana lembalonjemolo ola angilko puwi nimbo ungu unana lem-baloya? 6 Nalo na Iyemunga Malo enge peremo-muni ya mai kombuna imbomanga ulu pulu ker-ima mainye pupili, tiye kolto manda nimbo ningopilengei nimbo i tepo nio,” nimu. Aku nimbeliekimbo ki kolopa pora tili iyemundo nimbei, “Nuola angilko nunge kunumu likono meko ulkendopuwi,” nimu. 7 Aku tepa nimu kinye iyemu olaangilipe ulkendo purumu. 8 Imbo awini akunamaku tokomoloringimani yu aku terimuulu kanokomini ltekolio, maina imboma ulu enge nili akumele teangei engemu tirimu Gotenga imbi liko olamunduko kapi ningi.

Jisasini Matyu kanopa ltimu9 Aku wali Jisas pumbe pumbelie, kou takisi lipe

molorumu iye te, yunge imbi Matyu, kanopalieyundo “Na kinye peya pambili lombili owi,” nimu.Kano kinye Matyu yu ola angilipe yu lombilipepurumu.

10 Altopa Jisas Matyunga ulkena langi nombamolorumu kinye kou takisi lili iyema kinye, Juda iyeawilimani ulu pulu kerima teli iye ningi wema kinyeawini ongo Jisas kinye yu lombili andoli iyema kinyeeno peya mainye molko langi noringi. 11 Eno akuteko tendekuna langi nongo moloringi wali Farisiiyemani kanokolio yu lombili andolimando walikopilkolio ningeindo, “Enonga ungu mane tili iyemukou takisi lili iyema kinye ulu pulu kerima teli iyewema kinye eno kinye yu ambe temona langi peyapopo tiko noromeleya?” ningi.

12 Aku teko ningi ungu pilipelie Jisasini enondonimbei, “Kuro naa toromo imboma dokta mo-romona naa purumele. Kuro toromo imboma kaudokta moromona purumele kano. 13 Aku tepa melenani imbo tumbi nilima na molombona wangeinimboindo mai kombuna naa oru. Ulu pulu keriteli imboma na molombona wangei nimboi oro.Ulu pulu keri teli imboma lipo tapondomboindooru kani eno pungo Gotenga bukuna moromo ungutenga pulumu pungo pilipeio. Goteni nimbeindo,Na melema popo toko kalko tiengei nimbo pilipo

naa moro. Eno imbo lupema konopu mon-doko kondo kolangei nimbo pilipo kaumoro,(Hos 6:6)

nimu kanomu,” nimbe Jisasini nimu.Langi mi toli ulumundo Jisasini nimu

14 Altopa Imbo No Ltindili Jon lombili andoringiiyema Jisas molorumuna ongolio yundo walikopilkolio ningei, “Lino kinye Farisi iyema kinye linowaliwalima wali tenga langi naa namili nimolo nalonu lombili andolima aku teko naa teremele akumuambe temona walite langi naa namili nimeleya?”ningi.

15 Aku teko ningi ungu pilipelie Jisasini topon-dopa enondo ungu manda lepa yu kinye ulu tewendo ombalomele nimbelie nimbei, “Ambo limbeiiye te yunge pulu ltemo iyema kinye moromo walieno tono kolkolio kola tepo langi naa namili mandaningeya? Manda naa ninge. Altopa kau, ambo

Matyu 9:16 12 Matyu 10:2limbei iyemu eno molongena ongo ambolko likomeko wendo punge kinye kano walimanga paimbokonopu keri panjiko langi naa nongei mi tonge.

16 Wale pakoli oimu te tungu nimo kinye linoniwale pakoli paa koinjo tenga te kopipo lipo, tungunimomunga naa topo tambulurumolo kanomu.Imbo teni aku tepa topa tambulkanje kano walepakolimu nona panjilka kinye wale pakoli koinjokopilimu kelo lepa li nimbelie wale pakoli oimukelepa kamukumu awili tepa tungu nilka. 17 Kongimeme kangimuni teli mingi oi tenga no wainkoinjo naa koromolo. Imbo teni mingi oi tenga nowain koinjo te kolkanje kano no wainimu minginatukundo pepalie pele palaku leka kinye kano mingioimu naa akopa tungu nilka. Kano kinye nomu kapemingimu kape kamukumu keri leka. Akumungano wain koinjo kongi meme kangimuni teli mingikoinjona kau koromolo. Altopa nomu palaku ltemokinye kangimuni teli mingi koinjomu anjo yandopumbe tungu naa nimomunga nomu kinye mingikoinjomu peya manda ltemo,” nimu.

Jisasini ambo talo tepa koinjo ltimu18 Jisasini Jononga lombili andoli iyemando ungu

nimbe molopili Juda imboma maku toko Gotengaungumu pileringi ulke te nokorumu iye te Jisasmolorumuna omba yunge kumbekerena komongotopa pondopa yundo nimbei, “Nanga bakulumukinye i teli kau nomi ka akupe limo. Nalo nu ongoki ola noinio kinye koinjo pumbelo,” nimu. 19 Akunimu kinye Jisas ola angilipe yu lombili purumu.Jisas lombili andolima peya puringi kala.

20-21Kano kinye ambo te yunge pena ulke perimuwalima pora naa nimu akuna molorumu. Yu penaulke kaupepili poinye ki yupoko ombapurumu. Akuambomuni Jisasinga wale pakolimu kau ambolondulemo na koinjo pumbo konopu lepalie Jisas purumukinye umbulkondo omba, yunge wale pakolimungapundumu ambolorumu.

22 Ambolorumu kinye Jisas topele topa yukanopalie nimbei, “Balomu nu konopu wango nipilimolowi. Nu manda tepa koinjo limbelo konopulenio kano ulumuni nu koinjo puruno,” nimu.Nimu kano wali kau ambomu koinjo pumbelie wemolorumu.

23 Kano kinye Jisas Juda imboma maku tokoGotenga ungumu pileringi ulkemu nokoli iyemungaulkena tukundo ombalie imbo awini molko kondokolko, kolape mingi langoko, kola awili teko, tekomoloringi ulu kanopalie yuni nimbei, 24“Enowendopaio! Balomu oi naa kolomo. We uru kau per-emo,” nimu. Aku tepa nimu kinye balo kanomupaimbo kolopa pora tirimu ulu liko manjikolio yuowe tenderingi. 25 Kano kinye imbo maku tokomoloringima kiri tipe makoropa pena pena tepaliebalo onomu lerimu kiripina pumbe yunge kimuambolorumu wali balomu makilipe ola molorumu.26 I ulu enge nili terimumunga temanemu kanokombumunga tukundo lerimu kombumanga palianjo anjo purumu pileringi.

Jisas mongo keri leli iye talo kinye ungu naa nili iyete kinye tepa koinjo ltimu

27 Jisas kano kombumu tiye kolopa pumbei pu-rumu wali mongo keri leli iye talo yu lombili ongo

konge tekolio ningili, “Iye nomi king Devitingakolepa iyemu, nu ilto kondo kolowi,” ningo waliawini nilko oringili.

28 Yu ulke tenga tukundo purumu kinye mongokeri leli iye talo yu molorumuna lombili oringilikinye yuni elowalipe pilipelie nimbei, “Elo na kongeterembele mele manda tembalo konopu ltembe-lenje moloya?” nimu kinye eloni ningili, “Awilimu,manda tenio konopu ltembolo,” ningili.

29 Kano kinye yuni elonga mongo talonga am-bolopalie nimbei, “Nani manda tembalo konopultembele mele aku tepa wendo opili,” nimu 30 kinyeelonga mongo talo penga lerimu, melema altokokanoringili. Jisasini elo enge nimbe mane tipelienimbei, “Eloni i ulu wendo oromomu imbo tendokape paa naa pilengei, naa ningo tielio!” nimu.31Nalo elo penando pungo Jisasini terimu mele akukombumunga tukundo lerimu kombumanga palitemane toko tilko andoringili.

32 Kano iye talo Jisas tiye kolko pungili puringilikinye iye te konopuna kuro wangopa molorumu-munga ungu te naa nimu iye te Jisas molorumunameko oringi. 33 Jisasini iyemunga konopuna wan-gopa molorumu kuro kanomu topa makororumukinye ungu naa nimu iye kanomuni ungu nimu kalaimbo maku toko moloringimani kanokolio konopuawini liko mundukolio ningei, “Oi Israel kombunatukundo i tepa ulu te wendo naa orumu kanomu,”ningi.

34 Nalo Farisi iyemani ningei, “Kuromanganomimuni yu lipe tapondoromona yuni kuromatopa makororomo,” ningi.

Jisasini imbo waye kondo kolopa molorumu35 Jisas kombu awilimanga kinye, kombu kelo-

manga kinye pelipe andopalie nimumuni, Juda im-boma maku toko Gotenga ungumu pileringi ulke-manga pumbe ungu mane tipe; Gote iye nomi kingmolopa imboma nokoromo ungu pulumunga ungutukumema nimbe tipe kuro lupe lupema torumuimboma tepa koinjo ltimu. 36 Imbo paa awini yumolorumuna ongo liko maku toko moloringimakanopalie eno imbo konopu naa pepili andoko,kangima enge naa perimu kala eno enonganomanda liko naa tapoko molkolio eno kongi sipsip-ima enonga tapu iye te naa molorumumunga wemoloringimele eno aku tekomoloringina kanopalieeno paa kondo kolorumu. 37 Kano kinye yu lombiliandolimando nimbei, “Langi awini poinyena nowiltemo nalo liko nombeya tengei kongono iye awinimolo. 38Akumunga Langi Pulu Iyemu konge tekolioyuni langi nowi lelima lingei kongono tenge im-boma yunge poinyena lipe mundupili neio,” nimu.

10Jisasini yu lombili andoli iye 12 imbi topa ltimu

1 Jisasini yu lombili andoli iye 12 waio alakotopalie enoni imbomanga konopuna kuro wangopamoromoma ongo wendo paio ningo toko mako-rongei engemu tipelie, imbo kuro tolima kinye imbokuroni ka anjilima kinye koinjo pangei ningei en-gemu tirimu.

2 Yuni nanga kongonomu tendepaio nimbe lipemundurumu iye 12 akumanga imbima i tepa: Oi

Matyu 10:3 13 Matyu 10:25Saimon, yunge imbi te Pita ningi, yu kameyunge an-genu Andru kame, Sebedinga malo Jems kame Jemsyunge angenu Jon kame, 3 Filip kame Bartolomyukame, Tomas kame kou takisi ltimu iyeMatyu kame,Alfiusingamalo Jems kame, Tadius kame, 4Lino Judaimboma linongano gavman molamili ningi talapeiye Saimon kame altopa Jisas lipe opa pulemangakindo tirimu iye Judas Iskariot kame, akuma.

5 Jisasini aku iye 12 lipe mundupelie manetipe nimbei, “Imbo lupema moromelena naa paio.Samaria imbomanga taun tenga naa paio. 6 Israelimboma kau enonga kongi sipsip pena loi lekoperemele mele aku teko moromele imboma mo-romelena kau paio. 7 Eno moromelena pungolio,enondo Gote iye nomi kingmolopa imboma nokom-balo waimu nondopa wendo ombai teremo nilkopaio. 8 Kuro tombalo imboma teko koinjo liko,kolko linge imboma makinjiko koinjo mondoko,kuro kendi nombalo imboma imbo kangi angilepiliningo, kuro konopuna wangopa molopili molongeimboma konopuna naa molangei, ongo wendo paioningo teliko paio. I kongonomu tengemunga en-gemu lingeindo kou teni molo melteni topo tokonaa tirimele kani anjo imboma aku teko liko tapon-dokolio ningemuni, kou te liemili ningo naa teaio.We teaio. 9 Pungeindo kou gol mare molo kousilva mare molo kou kapa mare kakona panjikomeko naa paio. 10 Meli wale kape wale pakoli talokape kimbo laku kape tu ambolongemu kape naameko, we pangei. Enoni imbomanga tapoli kongonotenderemele imboma we imbomani langi tinge.

11 Altopa kombu awili tenga molo kombu kelotenga tukupungolio, imbomawaliko pilkolio ningei,iye nari penga toya tolimu moromomuni linondopeya molamili waio nimbeloya nenge. Aku walite ningo tinge kinye pilko yu kanoko ltendekolioaku iyemunga ulkena pungo yu kinye kau pekomolkolio altopa aku kombumu tiye kolko paio.Ulke pinepine naa andoko, ulke tendekurenga kaulangi nongo peaio. 12 Kombu tenga pungo iyepenga te liko ondonge kinye kanoko ltendeko yungeulkena tukundo pungolio, ulke pulu imbomandoGoteni eno nokopa kondopili molaio neio. 13 Kanokinye kano imbomani peya peamili tukundo waioninge lemo, enonga ungu penga ninge kanomukano imboma kinye pepili. Nalo kano imbomanikonopu penga naa panjiko, peya peamili waio naaninge lemo ungu penga oi tukundo pungolio ningekanomu eno kinye naa pepili ningo, kelkomeko enotiye kolko yando waio. 14 Imbo teni enondo peyapeamili waio ungu naa ningo enoni ungu ningemapilko naa linge lemo aku ulkemu molo aku taunonaimbo kerima tiye kolko pungeindo aku kombunaimboma kamukumu molko kenjingei Goteni enolipe naa tapondombalo mele pilengei ningo enongakimbona kano kombumanga kungupo angilimbe-lomu kulu toko paio. 15 Nani eno paimbo nimbotiro. Kot walimu wendo ombalo kinye kombu awiliSodom kinye Gomora talo elonga imboma oi ulupulu keri awini teringi nalo elonga kot kelo melepembalo. Nalo i imbo enondo tukundo waio ungunaa ningo enonga ungu pilko naa linge imboma kotwalimu wendo ombalo kinye enonga kot awilimupembalo.

Umbuni lupe lupema wendo ombalo16 Eno lipo munduro iyema eno sipsip melema,

imbo owa takera awili kerimani sipsip topa noromomele imboma moromelena eno lipo munduro.Nanga ungumu andoko ningo tinge kinye pilkokeri pilkolio imbomani eno mindili liko tinge. Im-boma owa takera mele aku teko moromele kaniwaimbemu lipe manjilimu paa peremona ulumatembaindo wamba lipe manjipe teremo mele enoaku teko molko, kera imili moromo mele molangei.Aku keramuni melema mindili tipe tepa kenjim-belo ulu pulu te naa peremo. 17 Imboma wa-mongo kanaio. Enoni na lombili andoli imbomamindili nongo, kolangei ningo, eno mare liko am-bolkolio kaunsilimanga makumanga meko pungokot tendeko, eno mare Juda imboma maku tokoGotenga ungumu pimele ulkemanga liko mekopungo koipeni tonge. 18 Eno nanga imboma mo-longemunga eno mare ka tiko imbo lupemangagavman iye awilima kinye iye nomi kingima kinyemolongena kot tendengeindo meko punge. Akuulu tenge kani eno kanoko kondoko molaio. Nalokot tendenge kinye kotena angilkolio enoni nangaungumu pilengei ningo eno ningo tinge. 19Nalo enoka tiko kot tendenge kinye kotena ambele ungurenimolonje, lino ungu te waliko pilinge kinye ambeleungure topondopo nimolonje ningomini naa lteaio.Neya aku wali Goteni nengei ungu nimbe timbelo.20 Eno ungu ningema enongano pilkolio naa ninge.Enongamulu kombunamoromo LapangaMini KakeTelimuni eno i teko ungu nengei nimbe tope tim-belo.

21Aku walimanga angenuni yunge angenu nangaimbo molombalomunga kolopili toko kondangeinimbe kot tendembalo. Lapani yunge bakulumaakula tembalo. Bakulumani kape enonga anupili la-pali kinyemumindili kolko kotenameko pungo tokokondangei ningela. 22 Nanga imboma molonge-munga imbomani pali eno kinye konopu keri pan-jinge, nalo na tiye naa kolko walima pora naa nipilienge ningomolonge imbomaGoteni lipe tapondopamindili nonge kombuna naa pungo peya molopokondopo kau pamili nimbelo. 23 Kombu tengaimbomani eno mindili nangei ningo teko kenjingekinye kombu tenga kowa paio. Nani enondo paimbonio. Eno kombu Israel tukundo kombumanga paliandoko nanga kongonomu teko pora naa tindengeiIyemunga Malo ombalo.

24 Mane tili iye te lombili pungo unguma pimeleimboma enonga mane tilimu mainyendopa, enoolandopa manda naa ninge. Kendemande imboteni yunge nokoli iyemumainyendopa, yu olandopamanda naa nimbelo. 25 Lombili pumbe ungumapimo imbomukinye yunge ungumane tirimo iyemukinye tendeku tepa morombele akumu manda.Kendemande imbomu kinye yunge nokoli iyemukinye tendeku tepa morombele akumu mandala.Ulke pulu iyemunga ungu naa pimele imbomaniyu kinye mumindili kolko iri tongeindo kuromanganomi Satanenga imbi manda leko yu Belsebul ningoimbi tirimele. Altopa kinye ulke pulu iyemundoaku teko ninge lemo yunge ulkena peremele imbo-mando pali imbi paa keri tinge.

Imbomani Gote kau pipili kolangei

Matyu 10:26 14 Matyu 11:726 Nanga opa pulemani na teko kenjirimele mele

eno na lombili andoli iyema paimbo teko kenjin-gela akumunga eno kano imboma pipili naa ko-laio. Teko pange tenderemele ulumanga tendekurekape naa pange tendenge, uluma pali mona lem-balo. Lopeke teremo ulumanga tendekure kapealtopa lopeke naa tembalo. 27 Nani enondo tum-bulu tolina nio unguma tangolina neio. Ungu olotoko ninge enongano komuni pilinge unguma ulketulepena imuna ola angilko winjiko ningo tieio.28 Kangimu kau toko kondokolio minimu mandatoko naa kondonge imboma pipili naa kolaio. Gotekau pipili kolaio. Yuni kangimu kinyeminimu kinyepeya talo tipe kombuna manda topa kondombalokani yu kau pipili kolaio. 29 Kera kaltindipelepaa kelomu moromo, tarepo toko lingeindo keratalo peya toya teni mele kau purumo. Nalo tekolopa we mainye naa purumo. Kano keramana lombili andoli imbomanga mulu kombuna mo-romo Lapamuni nokoromo. 30 Eno na lombiliandolima, enonga pinyendima te te nimbe wayekambu toromo. 31 Kera kaltindipele yu kou paakoltalo mele purumo. Nalo Goteni eno kanopaliewali eno imboma paa olandopa. Akumunga pipilinaa kolaio.

Lino Jisasinga imboma nimbo para tiemili pipili naakolamili

32 Imbo teni imbomanga kumbekerena olaangilipe na Jisasinga imbomu moro nimbelokinye nani Ara mulu kombuna moromomungakumbekerena ola angilipo aku imbomu nangaimbomu nimbo. 33 Nalo imbomanga kumbekerenaJisas yu nariya, Yu naa karo aku tepa nimbeloimbomuyunani Aramulu kombunamoromomungakumbekerena yu nanga imbomu molo nimbo, yunaa karo nimbo.

Imbomani Jisas yu paa konopu mondongei34 Ya maina imboma opa naa teko tendekuna

kopu teko molangei nimbo oru konopu naa leaio.Eno imboma taka liko molko kopu teko molangeinimboindo naa oru. Na oromupe opa teli bainetmepo oromunga na ipuki naa tirimelema kinye opamakinjinge.35-36 Iye teni yunge lapa kinye opa tembalo. Lemenu

teni yunge anumu kinye opa tembalo. Malotenga omenuni yunge bamu kinye opa tem-balo. Ulke tendekuna peremele imboma opapule molonge. (Mai 7:6)

Na orumunga aku ulu tenge.37 Imbo teni na olandopa konopu naa mon-

dopa, yunge lapa molo anumu olandopa konopumondombalo imbomu nanga imbomu manda naamolombalo. Imbo teni na olandopa konopunaa mondopa, yunge malo molo lemenu olan-dopa konopu mondombalo imbomu nanga imbomumanda naa molombalo. 38 Imbo teni yu lombilipambo nimbelie imboma unjo polopeyana angilkomindili nongo koromele mele yuni unjo polopeyamele gomo lembaindo na yu lombili pumboindomindili nondu lemo manda; kolondu lemo paalanaa nimo lemo nanga imbomu manda naa molom-balo. 39 Imbo te ya mai kombuna na molopo kon-dopo, nondopo naa kolambo nimbe pimo imbomu

kolopalie kombu kerina mindili nomba molopa kaupumbelo. Nalo imbo te na lombili andopa nangakongonomu tendembaindoyamainamindili nombomolombo kinye manda, kolombo kinye manda nim-belo imbomu koinjo molopa kondopa kau pumbelo.

Imbo teni Kraistinga imboma tapomo lemo Goteniyu mele penga timbelo

40 Eno kombu tenga punge kinye imbo teni peyamolamili waio nimbe lipe tapondoromo imbomuna peya aku tepa lipe tapondoromo. Na peya mo-lambili owi nimo imbomuni na mai kombuna puwinimbe lipe mundurumu iyemu peya molambili owinimola. 41 Imbo teni Gotenga nimbe munduli ungunili profet imbo te oromo kinye yu Gotenga profetimbo te kani nimbe pilipelie peya molambili owinimbe lipe taporomo imbomu Goteni yunge pro-fet imbomu mele timbelo mele aku lipe taporomoimbomu kape tendeku tipe timbelo. Imbo teniGotenga ungumu pilipe lipe konopu tumbi nipilimoromo imbo te oromo kinye yu Gotenga ungumupilipe lipe konopu tumbi nipili moromo imbo tekani nimbe pilipelie peya molambili owi nimbe lipetaporomo imbomu Goteni aku imbo tumbi nilimumele timbelo mele yu lipe taporomo imbomu kapetendeku tipela timbelo. 42 Imbo teni eno nanga lom-bili andoli imbo imbi naa mololi imbo te kanopa yunanga lombili andoli imbo te kani nimbe kanopalieyu lipe tapopa we no kape kolopa timo lemo akuimbomu Goteni paimbo mele timbelomu limbeloakumu nani eno paimbo nimbo tiro,” nimu.

11Jon Imbo No Ltindilini yu lombili andoringi iyema

Jisas molorumuna lipe mundurumu1 Jisasini yu lombili andoli iye 12 yunge kongono

tendengei mele mane tipe pora tipelie, yu kanokombumu tiye kolopa Galili kombuna taunomangaandopa mane tipe Gotenga ungumu imboma nimbetirimu.

2 Goteni oi kanopa ltimu iye nomi Kraistiniulu enge nilima terimumunga Jon ka ulkena pepapilipelie, Jisasindo i teko i teko waliko piltindeionimbe yu lombili andoli iye mare Jisas molorumunalipe mundurumu. 3 Kano iyema Jisas molorumunaongo yu waliko pilkolio ningei, “Goteni lino nokopakondombalo iyere lipo mundumbo nimbe, nimbepanjirimu iyemu ombalo nimbo nokopo moromolokanomu nunje molo te lupe ombalona nokopo mo-lamiliya?” ningi.

4 Jisasini enondo topondopa nimbei, “Enoni yakandomele mele kape piltimele mele kape pungoJon ningo tipeio. 5Mongo keri leli imbomamongonikanoko, kimbo keri leli imboma aulke andoko, kurokendi nolima imbo kangi angilipe, komu tili imbomaungu pilko, kololi imboma makilko, koropa noliimboma ungu tukumemu nimbo tirona pimele. Akuteko Jon ningo tieio. 6 Na kanoko ipuki tikolio,altoko konopu talo naa panjiko molonge imbomaeno malo,” nimu.

7 Nimu ungu pilkolio pungei puringi kinye Jisas-ini kelepa imbo awini maku toko moloringimandoJonondo nimbei, “Kombu ku lelina Jon imbo noltindipe molorumu kinye eno kano kombu ku

Matyu 11:8 15 Matyu 11:27

lelina ambele ulu kanongei puringiya? Kambemele poporomeni lope lape tendepa molorumu tekanongei puringiya? 8 Molo. Waliwali karomelemele kanongei naa puringi lemo ulu ambelemukanongeindo puringiya? Iye te wale pakoli paapengama pakopamolorumuna kanongei puringiya?Akumu molo. Imbo wale pakoli paa pengamapakoromelema iye nomi kingimanga ulkena kaumoromele. 9 Aku teli te kanongei naa puringilemo Gotenga nimbe munduli ungu nimo iye profetkanongei puringiya? Akumu paimbo nalo nanienondo nimbo timboi, Jon yu paimbo Gotenga iyeprofet te nalo Gotenga profet iyemanga pali yukiyendomu. 10 Yuni Goteni oi lipo mundumbonimu iyemunga aulkemu tepa wamopa temo. Akuiyemundo Gotenga bukuna tukundo moromo ungute i tepa,Goteni yunge Malondo nimbei, ‘Piliwi. Nanga ungu

te nindimbelo iyemu nani nu punio aulkenayu kumbe lepo lipo munduro. Yuni nungeaulkemu akirindimbelo,’ nimu, (Mal 3:1)

kano ungumu bukuna moromo.11 Nani eno paimbo nio. Oi maina moloringi

imbomanga te Imbo No Ltindili Jon kinye, mandamolo. Jon olandopa. Nalo Gote iye nomiking molopa nokoromo imbomanga te paa imbinaa mololi imbomu olandopa; Jon yu mandopa.12-13 Jon oi maina naa omba molopili ungu manemaperemo buk Mosesini torumuma kinye, Gotenganimbe munduli ungumu profet imbomani ningotiko bukuna toringi bukuma kinye, aku bukumaniGotenga unguma ningo tiko, Jon kinye Goteni enonokombalo iye nomi te lipo mundumbo nimbepanjirimu iyemu kinye ongele mele unguma ningi.Nalo Jon orumu kinye yandopa Gote iye nomiking molopa imboma nokoromo ulumu paa engenimbe wendo omba yunge opa pulema topa mainyemundurumola. Iye enge nilimani aku ulumu ambo-longeindo enge ningo karaye teko lingei teremele.14 Ungu te nimboi teromu pilimolo konopu lingelemo pileio! Gotenga bukuna Gotenga profet Elaijaombalo nimu iyemu aku Jonondo nimu. 15 I niomelekomu angilimbelo imbomani paa wamongo pileio!”nimu.

16 “I waina moromele imboma ambele melte enomanda lepo nimbonje? Eno moromele mele itepo nimbo tiembo. Eno imboma maku toromelekombuna bakuluma kindipo nongomoromelemele.Kano bakulumanga mareni ne anjo moromelebakulu marendo waliko pilkolio ningei,

17 ‘Kunana nimolo kinye eno peya kunana nemilinaa ningomolo ningi. Altopo kola temolo kinye enopeya kola teamili ungu naa ningi,’ nimele.

18 Jon ombalie gai kinye nowain kinye naa nombamolorumu kinye kanoko keri pilkolio ningei, ‘Yungekonopuna kuro te moromo,’ ningi. 19 Altopa Iye-munga Malo omba gai kinye no wain kinye norumuwali kanoko keri pilkolio ningei, ‘Kanaio! Yu gaiawini nomba keri pilipe, no wain awini nomba kekelepo topa teremo iyemu. Yu kou takisi lili iyemakinye, ulu pulu keri teremele imbo wema kinye yukinye pulu lepili peya kopu tepo molamili nimbeteremo,’ nimele. Nalo lipe manjili ulu pulumu Gote

kinye peremona yuni teremo ulu kanokolio paimboteremo ninge,” nimu.

Imbo konopu topele naa tolima umbunimenge nimu20 Aku tepa nimbelie Jisas kombu oi andopa ulu

enge nili awini terimu kombumanga moloringi im-boma yuni terimu ulu kanokolio enonga ulu pulukerima kanoko keri pilko tiye kolko konopu topelenaa toringi ulu kanopalie yuni eno iri topalie nim-bei, 21 “Kombu Korasin kinye Betsaida taun talongamoromele imboma mindili nongo paa molko ken-jinge! Kano kombu talonga tukundo ulu enge niliawini teru nalo akuna moromele imboma konoputopele naa toromele. Kombu awili Tair kinye Saidontalonga tukundo ulu enge nili te naa teru nalo kanokombu talonga tukundo nani ulu enge nili aku tepotelkana kanolemalanje kano kombu talonga imbo-mani eno ulu pulu keri teremelema oi tiye kolko,umbulu tiko, konopu topele tolemala. Konopu akuteko lelemalanje enonga ulu keri teremelemangatiye kolongei wali pakoli kerima pakoko tipe kekunamolko kondo kolemala. 22 Akumunga nani enondoi tepo nimbo tiro. Pele kot walimu wendo om-balo kinye kano kombu Tair kinye Saidon talongaimboma ulu pulu keri teremelemunga enonga kotkelo pembalo. Nalo eno kombu Korasin kinye Bet-saida talonga imboma nani ulu enge nilima terukinye kanokolio konopu topele naa toringimungakot walimu wendo ombalo kinye enonga kot aw-ilimu pembalo. 23 Kaperneam taun imboma enonimulu kombuna pumbomolamili konopu ltemeleya?Aku manda molo. Enoni nanga unguma waliwalimapimele nalo konopu topele naa toromelemunga enokombu kerina pungo molonge. Enonga kombunatukundo ulu enge nili awini teru nalo eno konoputopele naa toringi. Kombu awili Sodom tukundo uluenge nili te naa teru nalo kano kombuna tukundonani ulu enge nili aku tepo telkana kanolemalanjeimboma konopu topele tolemala. Aku ulu tele-malanje kombumu we leka. 24 Akumunga nani enoKaperneam imbomando i tepo nimbo tiro. Kotwalimuwendoombalo kinye kombuSodom imbomaoi ulu pulu keri awini paimbo teringi nalo enongakot kelo mele pembalo. Nalo eno nani ulu engenili teruma kanokolio konopu topele naa toringiimboma, kot walimu wendo ombalo kinye enongakot awili pembalo,” nimu.

Eno na kinye ongolio mulu lieio25Aku walimanga Jisasini nimbei, “Ara, Mulu Mai

talo Nokoko Morono Iye Nomi, imbo eno none tekoenonga lipe manjili peremo ningo eno enonganoungumanga puluma pali pilipo kondoromolo ningopimele imboma eno nani kinye tero ulumanga pu-lumu Ara nuni aku imboma naa pilengei ningopange tenderinu. Nalo imbo bakulu pame melemolko nani nio unguma komu tendeko moromeleimboma kau nani tero ulumanga pulumu pilengeiningomoro tondorono akumunganani nu kinye paatereno nio. 26 Paimbo Ara, aku ulu tembo konopulteno mele terinu,” nimu.

27 Gotendo aku tepa nimbelie kelepa imbomoloringimando nimbeindo, “Melema pali Aranina tirimu. Imbo teni Malo paimbo moromo melepilipe kanopa imbi tirimo imbo te molo. Arani

Matyu 11:28 16 Matyu 12:23kau na kanopa imbi tirimo. Imbo teni Ara paimbomoromo mele pilipe kanopa imbi tirimo imbo temolo. Maloni kau kanopa imbi tirimo. Maloni Lapalipo ondambo konopu ltemo imboma kau enoniLapa kanoko imbi tinge.

28 Eno kongono mindili nongo teremele imbomakinye, konopuna umbuni teremo imboma kinye, namorona waio. Onge wali nani konopu u nipili koromolaio nimbo. 29 Nando, nunge kongono terenomele peya ambolambili, nu nanga ungumane tilimumolani, nunge ungu ninioma pilipo lipo molamboningo teaio. Na taka lipo molopolio kiyendo limbokonopu naa lteo akumunga nanga unguma pilkoliko kongono popo tipo teambili ninge wali enongakonopumu u nimbelo. 30 Kongono popo tipo tem-bolo wali kongonomu u nimbelo. Nani eno meaionimbo tiromu eno umbuni naa tembalo,” nimu.

12Jisasini koro mololi Sabat waimunga kongono mi

toromele ungu nimu1 Walite, Juda imbomanga koro moloringi wali

Sabat tenga, Jisas kinye yu lombili andolima kinyewit poinyemanga ongo puringi kinye yu lombili an-doli iyema engele kolkoliowitmongomare inie tokonoringi. 2 Aku teringi ulu kanokolio Farisi iyemaniJisas yundo ningei, “Kanowi! Koro moromolo walisabatemunga kongono naa teangei nimbe peremoungu manemu nu lombili andoli iyemani manemutopa tangondokolio aku ulu teremele,” ningi.

3 Jisasini topondopa nimbei, “Eno Gotengabukuna tukundo anda kolepa iye nomi king Devitiniterimu mele nimbe moromo temanemu kanokoliotemanemunga pulumu naa pimeleya? Devit kinyeyu peya puringi iyema kinye eno engele kolkolio,4 Devit Gote molorumu sel ulkena tukundo pumbe,Gotenga kumbe kerena lerimu plawa kalolimalipe nomba, yu peya puringi iyema tirimu noringikanomu. Kano plawa kalolimando Goteni ungumane te tipelie nimbei, ‘We imbomani paa naanangei! Gote popo tondoli iyema kau nangei,’aku tepa mele nimu kano ungu manemu topatangondorumu kanomu. 5Ungu mane te peremola.Gote popo tondoli iyemani koro mololi waliSabatemanga Gotenga ulkena kongono teremelekinye sabat walimanga ungu manemu tokotangondoromele nalo aku kongono teremelemungamongo naa pembalo nimbe moromo akumu naapimeleya? 6 Nani enondo i tepo nimbo tiro.Mele koinjo te kinye peremo akumu Gote popotoko karomele ulke tempelemunga olandopamu.7Goteni nimu ungu te yunge bukuna moromo melei tepa,Enoni imboma kondo kolko taponge wali kanopo

penga pio. Na popo toko kongima kaltomeleakumu ulure molo, (Hos 6:6)

akumunga ungu pulumu eno Farisi iyemani pil-imalanje i ulu teko naa kenjirimele iyema tekokenjirimele naa nilimala. 8 Iyemunga Maloni Sabatwalima nokoromo iyemu moromona Sabat waliteremele mele manda nimbelo,” nimu.

Koro mololi Sabat waina Jisasini ki keri leli iyemutepa koinjo ltimu

9 Kano kinye Jisas aku kombumu tiye kolopapumbe Juda imboma maku toko Gotenga ungumupileringi ulke tenga purumu. 10 Kano ulkena iye temolorumu, yunge ki ekondomu kamukumu kolopakukurumu. Kano kinye akuna moloringi iye mareniJisasini tepa kenjimbelo kinye kot tendamili ningoyu waliko pilkolio ningei, “Koro moromolo waliSabat kinye imbo kuro toromoma tepo koinjo limolokinye mandanje moloya?” ningi.

11 Jisasini iyemando topondopa nimbei, “Sabatwali kinye iye tenga kongi sipsip temuru tomo lemosipsip ari teremo iyemuni kundupe ola lipe mepanaa ombaloya? 12 Aku lemo sipsip paa mandopa,imboma paa olandopa, akumunga Sabat wali kinyeulu pengama manda naa temoloya?” nimu.

13Aku tepa nimbelie ki kolopa kukurumu iyemu-ndo nimbei, “Nunge kimu tinio tiwi,” nimuwali iye-muni yunge kimu tinio tirimu wali yunge ki ekondopenga lerimu mele ki keri lerimumu kelepa pengalerimu. 14 Nalo Jisasini aku terimu ulu kanokolioFarisi iyemani pena pungomaku toko Yu ambe tepotopo kondamiliya ningo ungu panjiringi.

Jisas Gotenga kongono iye tukumemu15 Farisi iyemani yu tongei teringi ungu pilipelie

Jisas aku kombumu tiye kolopa purumu. Kano kinyeimbo awini Jisas purumu mele yu lombili puringiwali yuni imbo kuro torumuma pali tepa koinjolipelie 16nimbei, “Na i iyemuningo i ulu enge nilimatero mele enoni imbo lupe marendo naa ningotieio!” nimu. 17Aku tepa wendo orumumunga korooi Gotenga iye profet Aisaiani ulu te pele wendoombalo oi nimu mele kamukumu wendo orumu.Aisaiani nimbei,18 I iyemu nanga kongonomu tendepili iye kanopa

ltiumu. Nani i iyemu konopu mondopo,yu konopu noiro iyemu. Nanga Mini KakeTelimu yunge konopuna panjindimbo. Yunimai kombuna imboma pali nani eno tumbitipo nokombo mele nimbe timbelo.

19 Imbomani yu iri tonge kinye yuni topondopaungu te naa nimbe, ungu te enge nimbenaa nimbelo. Imboma andoko moromeleaulkena ungu enge nimbe naa nimbelo.

20 Kambe enge naa nimo te elke naa topa, tipe lamwamba tipe naa noromo kinye kamukumutopa naa kumundumbelo. Gotenga ulu toyatolima kombu pange tendepili nimbe kon-gono telipe kau purumo.

21 Imbo manga pupuma yunge imbi pilkolio ipukitiko tapopili ningo nokoko molonge, (Ais42:1-4)

nimu ungu akumu wendo orumu.Farisi Imbomani Jisasini Belsebul kinye kongono

teremo ningi22 Kano kinye iye te yunge konopuna kuro te

molorumuna mongo keri lepa melema naa kanopaungunaa nimu iye te Jisasmolorumunameko oringikinye Jisasini iyemu tepa koinjo ltimu kinye kanoiyemu ungu nimbe melema kanorumu. 23 Akuterimu ulu kanokolio imbomani pali mini ltekolioningei, “I iyemu iye nomi king Devitinga malo, linonokopo moromolo kano iyemunje?” ningi.

Matyu 12:24 17 Matyu 12:4224Nalo aku ningi ungumu pilkolio Farisi iyemani

ningei, “Molo. Kuromanga nomi Belsebul kau iyeJisasinga konopuna molopalie yu enge tirimonayuni kuroma topa makororomo,” ningi.

25Enoni aku teko konopuna pileringimele Jisasinipilipelie nimbei, “Imbo talape te konopu tendekunanaa pupili molko tuku tingina owe panjiko enoenongano opa teko lupe lupe moromele kinye kanotalapemu pora nimo. Molo kombu tenga imbomamolo ulke tendekuna peremele imboma konoputendekuna pupili naa molko eno enongano opateremele kinye kano imbo talapemu tungu tikoyu mele mele moromele. 26 Aku tepala, Sataneniyunge kuro te makorolkanje aku telkamunga yungetalapemu kinye opa mele telka. Altopa yunge ta-lapemu ambe tepa manda molemalaya? Pora nilka.27 Ungu te pilengei! Nani Belsebulinga engemunikuroma makororo lemo enonga iyemani naringaengemuni kuroma makororomeleya? Akumungaenonga iye kuroma makororomele iyemani Gotenilino enge tirimona linoni kuroma makororomoloningo pimelena enoni nando i nimele ungumakano iyemani pilko moke tekolio eno kolo toromeleninge. 28Nalo paimbo Gotenga Mini Kake Telimunina enge tirimona nani kuroma makorondu lemoGote iye nomi kingimu molopa imboma nokombalowaimu eno moromelena oi wendo omo,” nimu.

29 “Ungu te peya i tepa: Iye enge nili teni yungeulkemu nokopa kondolka kinye iye teni we mandatukundo omba melema wapu lipe meli pulkaya?Akumu manda molo. Oi wapu noli iyemuni iyeenge nilimunga kimbo kima ka topa noipelie yungeulkena manda omba melema wapu lika.

30 Na naa lipe tapondoromo imbomuni na kinyeopa pule toromo. Imbo teni na lipe tapondopakongi sipsipima tukundo naa ltimo imbomuni kongisipsipima topa makoropa mundurumo. 31 Akuteko ningo moromelemunga nani enondo i teponio. Imbo teni ulu pulu kerima tepa, ungu takatondopa nimbe kenjirimo uluma Goteni mandamainye pupili nimbe tiye kolombalo. Nalo imboteni Gotenga Mini Kake Telimu nimbe kenjipe ungutaka tondombalo uluma Goteni mainye n