ii - eBible.org - read and download the Holy Bible · 08/07/2019  · dhäwuny, bala yan ŋayi...

801

Transcript of ii - eBible.org - read and download the Holy Bible · 08/07/2019  · dhäwuny, bala yan ŋayi...

  • iiGod-Waŋarrwu Walŋamirr Dhäruk

    The New Testament in the Djambarrpuyngu language of Australiacopyright © 2008 Bible Society of AustraliaLanguage: Djambarrpuyŋu (Djambarrpuyngu)This translation is made available to you under the terms of the Creative Commons Attribution-Noncommercial-No Derivativeslicense 4.0.You may share and redistribute this Bible translation or extracts from it in any format, provided that:

    You include the above copyright and source information.You do not sell this work for a profit.You do not change any of the words or punctuation of the Scriptures.

    Pictures included with Scriptures and other documents on this site are licensed just for use with those Scriptures and documents.For other uses, please contact the respective copyright owners.2019-07-08PDF generated using Haiola and XeLaTeX on 10 Feb 2021 from source files dated 6 Feb 202174cf6b30-50a6-5ed9-9a5d-b3fd5daeecab

    https://www.biblesociety.org.au/http://www.ethnologue.org/language/djrhttp://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/

  • Contents

    FRT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1MATHUYU (MATTHEW) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3MÄK (MARK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101LUK (LUKE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159DJON (JOHN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272GOD-WAŊARRWUŊ DJÄMAPUY MALA (ACTS) . . . . . . . . . . . . . . . 349RAWUMLIL DHÄWU (ROMANS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4511 GORINLIL DHÄWU (CORINTHIANS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5012 GORINLIL DHÄWU (CORINTHIANS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538GALATJIYALIL DHÄWU (GALATIANS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566YIPATJATJLIL DHÄWU (EPHESIANS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581BILIPAYLIL DHÄWU (PHILIPPIANS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599GULUTJAYLIL DHÄWU (COLOSSIANS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6101 Dhatjalunikalil dhäwu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6212 Dhatjalunikalil dhäwu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6291 DIMITHIW DHÄWU BOLWUŊ (TIMOTHY) . . . . . . . . . . . . . . . . 6342 DIMITHIW DHÄWU BOLWUŊ (TIMOTHY) . . . . . . . . . . . . . . . . 649DÄTITJKU DHÄWU BOLWUŊ (TITUS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 659BILIMUNGU DHÄWU BOLWUŊ (PHILEMON) . . . . . . . . . . . . . . . . 664YEBURUW (HEBREWS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 667DJAYIMGUŊ DHÄWU (JAMES) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6971 BETAWUŊ DHÄWU (PETER) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7082 BETAWUŊ DHÄWU (PETER) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7211 DJONGUŊ DHÄWU (JOHN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7282 DJONGUŊ DHÄWU (JOHN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7413 DJONGUŊ DHÄWU (JOHN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 743DJOTKUŊ DHÄWU (JUDE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 745GOD-WAŊARRWUŊ MAŊUTJI-GURRUPANAWUY . . . . . . . . . . . . . 749

    iii

  • 1

    DHUWANDJA DHÄWU YAN GA LAKARAM NHALTJARRŊAYI DHUWAL

    ‘GOD-WAŊARRWUWALŊAMIRR DHÄRUK’ MARRTJINLIMURRUŊGAL.

    Yo! Manymak. Dhiyaŋ bala waluy limurr ga nhäman ga ŋäman God-Waŋarrwu dhäruk,dharrwakurra dhärukkurr Balandakurr ga wiripu-wiripun yolŋu mathany dhäruk

    malany. Dhuwandja mirithirra nhakun manymaknha walu limurruŋ limurr ga nhinadhiyaŋuny bala ŋoy-djulŋithinyamirriŋura, bili dhiyaŋuny bala ŋayiny ga

    God-Waŋarrnydja warralkunhamirra ŋanyapinya ŋayi dhäruktja limurruŋgalnydjayolŋuwalnydja mala, balanyakurrnydja djämakurr nhakun dhuwal Bible

    Translation-gurr djämakurr, ŋunhi napurr ga bilmaram God-Waŋarrwu WalŋamirrDhäruk beŋur Balandawal ga balan limurruŋgala yolŋuwalnha dhäruklil.

    Ga mirithirr nhakun dhuwandja djäma napurruŋgalnydja ŋurruŋun ga dharrpalnhadhuyun. Märr limurr dhu yuwalknha gal’ŋu dharaŋan nhanŋu God-Waŋarrwuny

    Dhäruk ŋunhi walŋamirrnydja ga yal’yunany, mägayany ga burrmiḏimirrnydja, ŋalidhu märram ganydjarr ga nhä malany manymak mirithirr ŋunhi ŋayi dhu

    God-Waŋarryu limurruny gurrupan ŋunhi ŋali dhu dhäruktja ŋanya märrramGod-Waŋarrnhany ga nhanŋu Gäthu’mirriŋunhany Garraynhany Djesunhany, ga

    malthun nhanŋu Dhuyu Birrimbirrwuny ŋunhi walalnydja ŋuli ga djäma waŋganyŋuryan ga yoranhamirr walal ŋuli ga walalaŋguwuy walal beŋur bili ŋurruṉaŋgalŋur

    ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu bokmar dhuwal wäŋa munatha’ ga ŋunha djiwarr’ ga nhämalany bukmak ŋunhi walŋamirr mala ŋunhi ga ŋir’yun ḏiltjiŋur ga ŋoyŋur gapuŋur.

    Ga wiripuny ŋali dhu yuwalknha gal’ŋu dharaŋan ŋuyan’ ga mayalin' ŋunhandjinawan’ nhaltjan ŋayi ga Dhäruk nhanŋu waŋa limurruŋ ga bukmakkunhanukalaŋaw bokmanawuywu mala nhänhamirriw ga nhänhamiriwu.

    Djämany napurr ga malthundja dhiyak dhukarrwu gam’ ŋunhi dhuwal yäku ‘meaningbase translation’ ga dhuwandja mayali’ ŋunhi napurr ga djämany Dhäruktja bilmaram

    ŋunhi mirithirrnydja napurr ga ḻarrumany ŋuruk ŋunhi mayaliw’ ga ŋuyaw’buḻarryunmaram ga Dhäruknha ga dharaŋanamaram. Balanya nhakun dhuwal mala

    gam’.Greek text John 3:16 Οὕτως γὰρ ἠγάπησεν ὁ θεὸς τὸν κόσμον, ὥστε τὸν υἱὸν τὸν

    μονογενῆ ἔδωκεν, ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτὸν μὴ ἀπόληται ἀλλ᾽ ἔχῃ ζωὴν αἰώνιον.Yolŋukurr Djon 3: 16 ‘Yo. God-Waŋarrnydja ŋunhi märr-ŋamathin mirithin yanyolŋuwnydja walalaŋ bawalamirrilila wäŋalilnydja, bala yan ŋayi gurrupara

    nhanŋuwuynha ŋayi Gäthu'mirriŋunhany, ŋunhin bili yan waŋganynhan, märr dhuŋunhiny yolŋu ŋunhi ŋayi dhu ga märr-yuwalkthirrnydja nhanukal, yakan dhu

    dhiŋgam, nhinany ŋayi dhu ga walŋan yan bitjanna bili weyinŋumirra.’Ga wiripuny napurr ga maḻŋ’maram Dhäruk malany ḏäl mirithirr bilmaranharawyolŋu mathalil ŋuya’ malany ga rom malany walalaŋ Djuw bäpurruw märr ŋayi gagumurr-ḏälthirr ga yaka napurr ga bukmak mayali’ märram, yan ga nhakun gaŋga’

    bukuy-märram ŋuya’ malany ga mayali’. Balanya nhakun Djirrikaymirr mala ŋurukun‘Priest –guny ga High Priest-guny Ŋurruŋu Djirrikaymirr ga wiripuny mala balanya

    nhakun ‘talents’ ga ‘inheritance’ ga wiripu wiripu malany. Yurr yuwalktja ŋayi dhuwalidhäruk bilmaranhamirrnydja mayali’ balanya nhakun ŋunhi Djonŋur ga lakaram bitjan

    gam’,Djon 1:14 “Yo, Dhäruktja ŋunhi yolŋuthinan, ga yolŋun yan rumbalnydja ŋayi gannhinanany ŋanapurruŋgalnydja dhiyalnydja ŋunhi munatha'ŋurnydja wäŋaŋur, gaŋanapurrnydja nhäŋala gan nhanŋu ŋunhi djeŋarra'mirrnydja rom. Dharaŋanan yanŋayi ŋunhi yulŋuny balanyan bili yan nhakun God-Waŋarrnha Bäpan djeŋarra'mirra,

  • 2bili ŋayipiny ŋunhi Dhäruktja waŋgany warray God-Waŋarrwuny Gäthu'mirriŋu.Ŋanapurrnydja gan ŋanya ŋunhi nhäŋala, ga romdja nhanŋu gan ŋunhi marrtjin

    mirithirra buḻaŋgitjnha ga märr-ŋamathinyamirra, ga yuwalknha yan, gamärr-dhunupan.”

    Ga dharrwa mirithirr napurr ga guŋga’yunawuynydja märram nhakun djorra’ŋuryäkuŋur ‘translation helps’ ŋunhi Bible Society in Australia-y napurruny ŋuli gagurrupan, ga wiripu-wiripu malany djorra’ malany ga wiripuny gaḏaman dhärukdjämamirr mala yäku ‘Bible Translation Consultants’ ŋunhi walal mirithirr marŋgi

    gurraŋaywu God-Waŋarrwu Dhärukku beŋur bala ŋurruṉaŋgal dhäruk ‘Gurikkurr’. Gabäkiny napurr gan walalany dhuwaliyiny mala gaḏaman dhäruk djämamirrinhany

    mala ŋunhi B.T.C.-mala beŋur Bible Society in Australia ga beŋur Summer Institute ofLinguistics – Wycliffe Bible Translators mala.

    Yo! Dhuwanna ŋayi God-Waŋarrwuny Dhäruk Walŋamirrnydja Yolŋu Mathakurrnydja.Gatjuy märraŋun, bala yan maŋutji-ḻaw’maraŋun nhuŋuwuy nhe. Yurr ŋurruŋuny

    ŋathil nhe dhu bukumirriyam ga ŋäŋ’thun ŋanya Dhuyu-Birrimbirrnha, märr ŋayi dhuguŋga’yun nhuna maŋutji-ḻaw’maram dhuwal God-Waŋarrwu Walŋamirr Dhäruk, bala

    nhe dhu dharaŋanna yan yuwalkkuman.

  • MATHUYU (MATTHEW) 1:1 3 MATHUYU (MATTHEW) 1:6

    DJESUWALAŊUWUY DHÄWUMATHUYUWUŊWUKIRRIWUYDhuwal nhe dhu ŋurruŋuny nhäma

    Mathuyuynydja gan ŋunhi dhäwu wukirri bala walalaŋ Djuw bäpurruw. Ga gämur-ruwnydja ŋayi ŋunhi wukirriny dhuwal dhäwuny, märr ŋayi dhu maŋutji-wurrupanwalalaŋgal ŋunhi Djesuny dhuwal Maŋutji-dhunupayanhawuy, ga Walŋa-wiyinŋumirrBuŋgawa Ŋurru-warryunayŋu.

    Ga ŋurruyirr'yundja ŋayi dhuwal Manymaktja Dhäwu lakaram ŋunha ŋathil mala-ŋurrkanhayŋuny yolŋuny walalany, märr ŋayi ga ŋunhi dhiyaŋiyiny warraŋulku-man lakaram ŋunhi Djesuny dhuwal mala-bunhawuy Geŋ-Daybitkuŋ ga Yipuray-imguŋ ŋunhi ŋayi gan ŋäthil ŋunha Ŋäthiliŋuy Dhuyuy Djorray' lakaraŋal. Gayaka ŋayi ŋunhi Djesu maḻŋ'thuna dhiyal dhuḏi-dhäwumiriwnydja, bili walalnydjaŋunhi wäyin-djägamirrnydja mala ga gaḏamandja yolŋu walal marrtjin muka nhanŋubuku-ŋal'yunarawnydja. Ga walalawuynydja gan ŋunhi Djuw bäpurruny yolŋu walalgalkurr nhanŋun ŋunhi Maŋutji-dhunupayanhawuywun yolŋuw. Yurr ŋunhi ŋayi Dje-suny dhawal-guyaŋan, walalnydja ŋanya ŋunhi Djuw bäpurruynydja yakan dharaŋananhänha, bili walalnydja gan ŋunhi gatjpu'yurr wiripuŋuw warray Buŋgawaw Ŋurru-warryunayŋuw.

    Djesuny dhuwal yarraṯaŋur dhiyakuwurruŋgalThe Ancestors of JesusMathuyu 1.1-17(Luk 3.23-38)

    1 Dhuwandja yarraṯaŋur wäwa'mirriŋuwal, ga yan bili ga gäthu'mirriŋuwal, ga yanbili ga märi'mumirriŋuwal, ga yan bili ga yuṯawalnha bäpa'mirriŋuwal.

    Dhuwandja Djesuny yarraṯaŋur, ŋunhi ŋayi Maŋutji-dhunupayanhawuy God-Waŋarrwuŋ, ŋunhi ŋayi mala-bunhawuynydja Daybitkuŋ,* ga ŋayiny Daybittja mala-bunhawuy Yipurayimguŋun.*2 Ga ŋayiny Yipurayimdja bäpa'mirriŋu Yitjakkun,*

    ga ŋayiny Yitjaktja bäpa'mirriŋu Djaykupku,*ga Djaykuptja bäpa'mirriŋu Djudaw,* ga wäwa'mirriŋuw walalaŋ nhanukalaŋaw,

    3 ga Djudany bäpa'mirriŋu Beratjku* ga Djeraw* ŋunhi maṉḏaŋ ŋäṉḏi'mirriŋunyDayma,*

    ga Beratjtja* bäpa'mirriŋu Yitjurungu,*ga Yitjurundja bäpa'mirriŋu Rämgu,*

    4 ga Rämdja bäpa'mirriŋu Minadapku,*ga Minadaptja bäpa'mirriŋu Nätjungu,*ga Nätjundja bäpa'mirriŋu Djalmangun,*

    5 ga Djalmandja bäpa'mirriŋu Bawatjku* ga Rayap* nhanŋu Bawatjkuny ŋäṉḏi'mirriŋu,ga ŋayiny Bawatjtja bäpa'mirriŋu Wopitku* ga ŋäṉḏi'mirriŋuny nhanŋu Ruth,ga Wopittja bäpa'mirriŋu Djitjiw,*

    6 Djitjiny bäpa'mirriŋu Daybitkun,* ŋunhi ŋayi Ŋurruḏawalaŋu buŋgawa.Ga Daybittja ŋunhi bäpa'mirriŋu Djalamangun,* ga ŋäṉḏi'mirriŋuny nhanŋu Djala-* 1:1 David * 1:1 Abraham * 1:2 Isaac * 1:2 Jacob * 1:2 Judah * 1:3 Perez * 1:3 Zerah * 1:3Tamar * 1:3 Perez * 1:3 Hezron * 1:3 Ram * 1:4 Amminadab * 1:4 Nahshon * 1:4 Salmon* 1:5 Boaz * 1:5 Rahab * 1:5 Obed * 1:5 Jesse * 1:6 David * 1:6 Solomon

  • MATHUYU (MATTHEW) 1:7 4 MATHUYU (MATTHEW) 1:17mangu yäku Bätjiba* ŋunhi ŋäthilnydja ŋayi ŋunhiyinymiyalkḏirramuw yäkuwYuriyaw.*

    7 Ga Djalamandja bäpa'mirriŋu Riyapawamgu,*ga ŋayiny Riyapawamdja bäpa'mirriŋu Yabitjaw,*ga Yabitjany bäpa'mirriŋu Yätjaw,*

    8 ga Yätjany bäpa'mirriŋu Djutjapatku,*ga Djutjapattja bäpa'mirriŋu Djoramgu,*ga Djoramdja bäpa'mirriŋu Yutjayaw,*

    9 ga Yutjayany bäpa'mirriŋu Djothamgu,*ga Djothamdja bäpa'mirriŋu Yayatjku,*ga Yayatjtja bäpa'mirriŋu Yitjakayaw,*

    10 ga Yitjakayany bäpa'mirriŋu Manatjaw,*ga Manatjany bäpa'mirriŋu Yämungu,*ga Yämundja bäpa'mirriŋu Djawtjayaw,*

    11 ga Djawtjayany bäpa'mirriŋu Djiyawtjingu* ga wäwa'mirriŋuw mala nhanukalaŋaw,ga balanyamirriyyin ŋunhi Djotjiya ga nhanŋu gäthu'mirriŋu walal gan nhinanŋunhili Yitjural* bala yan miriŋun walalaŋ bunan, bala bumarnha Yitjuralnhanybäpurruny, yindin dhika mari malŋ'thurr, ga wiripuwurrunhany gan ŋunhiyolŋuny walalany djaw'-djawyurra balan bitjarra wäŋalil yäkulil Babilunlila.*

    12 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur, walalnydja ŋunhi Yitjuralpuynhany yolŋunywalalany gan ŋaŋ'ŋaŋ'thurra balan Babilunlila wäŋalil yäkulil. Dhiyaŋuwurruyinyga mala-ŋurrkanhayŋuy maŋutji-lakaram ŋanyanhan Djesu-Christnhan dhawal-guyaŋanhawuynha.Yo, manymak ŋayiny Djiyawtjiny* bäpa'mirriŋu Djiyalṯiyalwu,*

    ga ŋayiny Djiyalṯiyalnydja bäpa'mirriŋu Djirabaybulwu,*13 ga Djirabaybulnydja bäpa'mirriŋu Yabiyutku,*

    ga Yabiyuttja bäpa'mirriŋu Yiliyakimgu,*ga Yiliyakimdja bäpa'mirriŋu Yätjuw,*

    14 ga ŋayiny Yätjuny bäpa'mirriŋu Djädukku,*ga Djäduktja bäpa'mirriŋu Yaykimgu,*ga Yaykimdja bäpa'mirriŋu Yiliwutku,*

    15 ga Yiliwuttja bäpa'mirriŋu Yiliyatjaw,*ga ŋayiny Yiliyatjany bäpa'mirriŋu Mathan'ku,*ga Mathan'tja bäpa'mirriŋu Djaykupkun.*

    16 Ga ŋayiny Djaykuptja bäpa'mirriŋu Djawutjipkun,* ŋunhi ŋayi Meriwnha*dhuway'mirriŋu, ga Meriny ŋäṉḏi'mirriŋu nhanŋu Djesuwnha, ŋunhi ŋayiMaŋutji-dhunupayanhawuynha.

    17 Ga 14-mirr walal mala-ŋurrkanhamin nhanŋuny Yipurayimguny djamarrkuḻi',ga yan bili-i-i ga Daybitkal wapthurr, ga beŋur Daybitkalnydja walal bulu 14-mirryiyan mala-ŋurrkanhamin, yan bili-i-i ga ŋunhi walu ŋayathaŋal ŋunhi walalany Yitju-ralnhan bäpurruny miriŋuynha mala djaw'-djawyurr balan wäŋalil yäkulil Babilunlila.Ga bulu beŋuryiny muka walal dhurrwaraŋur 14-mirryi yan mala-ŋurrkanhamin, ga* 1:6 Bathsheba * 1:6 Uriah * 1:7 Rehoboam * 1:7 Abijah * 1:7 Asa * 1:8 Jehoshaphat * 1:8Jehoram * 1:8 Uzziah * 1:9 Jotham * 1:9 Ahaz * 1:9 Hezekiah * 1:10 Manasseh * 1:10 Amon* 1:10 Josiah * 1:11 Jehoiachin * 1:11 Israel * 1:11 Babylon * 1:12 Jehoiachin * 1:12 Shealtiel* 1:12 Zerubbabel * 1:13 Abiud * 1:13 Eliakim * 1:13 Azor * 1:14 Zadok * 1:14 Achim * 1:14Eliud * 1:15 Eleazar * 1:15 Matthan * 1:15 Jacob * 1:16 Joseph * 1:16 Mary

  • MATHUYU (MATTHEW) 1:18 5 MATHUYU (MATTHEW) 2:2yan bili ga ŋayin Garraynha dhawal-guyaŋan Djesu-Christnha ŋunhi ŋayi Maŋutji-dhunupayanhawuynha.

    Dhiyaŋuny ga dhukarryu lakaram Djesu-Christnhan dhawal-guyaŋanhawuyThe birth of JesusMathuyu 1.18-25(Luk 2.1-7)

    18 Ga ŋäṉḏi'mirriŋuny nhanŋu ŋunhi Djesuw Meriny,* miyalktja ŋayi ŋunhidhawu'mirrnydja ḏirramuw yäkuw Djawutjipku,* ga yurrnha maṉḏa ŋunhi märran-haminany, ŋayiny ŋunhi Meriny ŋäthil yan marŋgithinany ŋunhi ŋayi yothumir-riyinany Dhuyu-Birrimbirrwuŋ. 19 Ga ŋayiny ŋunhi Djawutjiptja dhuway'mirriŋunynhanŋuMeriw, dhuwurr-dhunupa balanya yolŋu ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi guyaŋananyŋayi dhu yaka gora gurrupanŋanyaMeriny bukmakkal nhakunyolŋuwalwalalaŋgal balaganarrthaman ŋanya, bala ŋayi balaŋ gayulnha ŋunhi djämany bitjanayiny.

    20 Ga ŋunhi ŋayi gan bitjarryiny guyaŋan, God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydjabunanan nhanŋu Djawutjipkuny mäwa'wurra, ga bitjarr ŋayi ŋunhi nhanukalwaŋanany, “Djawutjip mala-bunhawuy Daybitkuŋ, yaka barrari märranharawMeriwnydja. Märranhamirra maṉḏa, märr nhuŋu ŋayi dhu miyalknha, bili ŋunhiyinyyothu ŋayi ga gäma beŋur Dhuyu-Birrimbirrwuŋ gurrupanawuy. 21 Ga Meriwuŋunydhu dhawal-guyaŋany yothuny ḏirramun, ga yäku-gurrupananawuynydja dhu ŋayiŋunhi Djesu. Ga ŋayin dhu ga ŋunhi Djesuynha walŋakumany yolŋunhany walalanynhanŋuwuy ŋayi beŋurnydja ŋunhi walalaŋgiyingal dhuwurr-yätjŋurnydja romŋur,”bitjarra ŋayi gan ŋunhi ŋuriŋiyiny dhäwumirriynydja lakaraŋal Djawutjipkuny.

    22 Ga bitjarrnydja dhuwal maḻŋ'thurr, märr walalnydja dhu yolŋuynydja walaldharaŋana dhuwali yuwalkkuman yan, ŋunhi ŋäthil gan God-Waŋarr waŋan ŋuliwitjarrdjawarrkmirriwal bitjarr, 23 “Ga yuṯa dhu ḻuni miyalk yothumirriyirr, ga ḏirramunnhanukuŋ dhu ŋunhi yothuny dhawal-guyaŋi, ga yäku-lakaramany walal ŋanya dhu gaYimannyuwal,* mayali' God-Waŋarrnydja dhuwanna limurruŋgal.”

    24 Ga ŋunhi ŋayi Djawutjip rur'yurrnydja yakurrŋurnydja, bala ŋayi märraŋal Mer-inhany wäŋalila nhanukiyingal ŋayi, bitjarr yan bili nhakun ŋunhi God-Waŋarrwaldhäwu-gänhamirriymirriy gan lakaraŋal nhanukal. 25 Yo, ŋunhi maṉḏa märranhami-nany, yurr ŋäthilnydja maṉḏa ŋunhi bäyŋu ŋula ŋorranha waŋganyŋurnydja ga ŋulagalŋa-ŋayathanhaminya, yan bili ga yothu nhanŋu ḏirramu dhawal-guyaŋan. BalaDjawutjipthuny ŋanya yäku-nhirrparnydja Djesun.

    2Gaḏamanmirriy yolŋuy walal gäŋal mundhurr yothuw DjesuwWise men bring gifts for baby JesusMathuyu 2.1-12

    1Yo, Djesuny ŋunhi dhawal-guyaŋanwäŋaŋur Bithiliyam,*makarrŋurnydja Djudiya,*balanyamirriy waluy ŋunhi ŋayi gan ŋurruḏawalaŋu nhinan yäku Yarit* ŋunhiŋunhiyiny wäŋa makarr nhanukal djägaŋur. Ga balanyamirriy bili yan, gali'-dhimurruŋurnydja barrkuŋurnydja wäŋaŋur, ḻiya-djambatjmirrnydja yolŋu walal mar-rtjindhi, yurr walal ŋunhi djambatjnha ḻiyany mala-djarr'yunarawnydja ganyuwny-dja malaŋuw. 2 Ga ŋunhi walal gan marrtjinany, ŋunhiwurryiny ḏirramuwurrgaḏamanmirrnydja, bala bunanan wäŋaŋur Djurutjalamnha,* ga ŋunhiliyi walaldhä-birrka'yurr bitjarr, “Wanha dhika yuṯany buŋgawa be ŋurruḏawalaŋuny Djuw-malawnydja? Ŋunhi ŋayi barpuru dhawal-guyaŋa, wanha wäŋaŋurnydja? Bili napurr* 1:18 Mary * 1:18 Joseph * 1:23 Immanuel * 2:1 Bethlehem * 2:1 Judea * 2:1 Herod * 2:2Jerusalem

  • MATHUYU (MATTHEW) 2:3 6 MATHUYU (MATTHEW) 2:12

    barpuru dhuwal nhäma nhanŋu ganyu garrwarthinyawuy ŋunhal gali'-dhimurruŋur,bala ŋanapurr dhuwal marrtjinan rälin, märr napurr dhu buku-ŋal'yun nhanŋu ŋurikiyiyuṯaw ŋurruḏawalaŋuw.”

    3 Ga ŋunhi ŋayi ŋurruḏawalaŋuynydja Geŋ-Yaritthuny* ŋäkulnydja walalaŋguŋdhäwuny, bala yan ŋayi mirithinan dhika ŋoy-dhärranany, ga walal ŋunhi yolŋuwalal wäŋa Djurutjalambuy* ga bitjarryi bili maḏakarritjthin. 4 Bala ŋayi Yarit-thuny* ḻuŋ'maraŋala walalany waŋganylila ŋunhiyiny ŋunhi ŋurruŋu djirrikaymir-rinhany walalany, ga Rom-marŋgikunhamirrinhany walalany ŋunhi walal ŋuli ganhamarŋgikunha Mawtjitjkalaŋawnha Romgu, bala ŋayi gan dhä-birrka'yurra walalanybitjarra, “Wanhal dhika ŋayi dhu beMaŋutji-dhunupayanhawuynydja dhawal-guyaŋa?”

    5 Ga walalnydja buku-bakmaraŋal balany nhanŋuny bitjarra, “God-Waŋarrwuŋunydhawu'mirriyanhawuy dhu dhawal-guyaŋa ŋunhal wäŋaŋur yäkuŋur Bithiliyam*makarrŋurnydja Djudiya.* Bili baman'tja God-Waŋarrwal djawarrkmirriy dhäwu rul-waŋdhurr bitjarr gam',6 ‘Dhuwaliyi Bithiliyamdja* wäŋa makarrŋur Djudiyany,*

    bäydhi ŋayi dhuwali nyumukuṉiny'tja wäŋa,yurr mirithirr dharrpal maŋutjiŋur Djudiyapuyŋuwalnydja buŋgawawal

    malaŋuwal;bili dhiyaliyin dhu ŋunhi wäŋaŋur ŋurru-warryunayŋuny maḻŋ'thun,ga mala-warryundja ŋayi dhu ga ŋarrakun yolŋunhany walalany Yitjuralnhan

    malany.’ ”*7 Bala ŋayi Yarittja* wäthurra gayulnha yan ŋurikiyiny gaḏamanmirriwnydja

    ḏirramuwurruŋ, ŋunhi walal gali'-dhimurruwuy wäŋapuy, ga dhä-birrka'yurra ŋayiwalalany bitjarra, “Nhätha ŋayi ŋunhi yuwalktja ŋunhiyiny ganyunymaḻŋ'thun? Nhaliywaluynydja.” 8Bala yan ŋayi djuy'yurrawalalany balan Bithiliyamlila.* “Gatjuymarrtjinwalal ŋini, ga ḻarruŋun ŋurikiyin yothuwnha, ga ŋuli nhuma dhu maḻŋ'maramanyŋanya, ga räliyi nhuma dhu roŋiyirr ga lakaram ŋarrakalnydja marŋgikum ŋarrany,märr ŋarrany muka dhu buku-ŋal'yun nhanŋu,” ga bitjarr ŋayi waŋanany walalaŋgal.

    9 Bala walal ŋuriŋiwurruyyiny gaḏamanmirriynydja ganarrthaŋala Djurutjalamdja*wäŋa, bala yan marrtjinan. Ga bulu nhakun ŋunhiyi bili ganyu maḻŋ'thurr, ŋunhiwalal ŋäthil nhäŋal garrwarthinyawuyŋunhal gali'-dhimurruŋur, ga ŋayipiny ganŋunhiganyuny marrtjin ŋurruŋun, ga walalnydja marrtjin ŋapa-munguyurra ŋanya ganyun-han, ga yan bili-i-i, ga gulyurrnydja ŋayi ŋunhi ganyuny ŋunhilin bili yanwäŋaŋurnydja,ŋunhi wanhal gan yothu Djesu ŋorran. 10 Ga mirithinan walal ŋunhi ŋoy-djulŋithinangoŋmirriyinan manapar ŋunhi walal nhäŋalnydja ŋunhiyi ganyunhany. 11 Bala yanwalal gulŋi'-gulŋiyinan ŋunhiwiliyin bala'lila, bala walal yan bun'kumu-djipthurra, gabuku-ŋal'yurra nhanŋuyothuwnha. Ga yurrnhawalal bathinymalawalalaŋguwuywalaldhäny-ḻapḻapmaraŋal, bala marrtjin gurruparnha ŋanya yothunhany mundhurrnhamala, mel-wiḏi'mirr bulay, ga wiripuny buŋgan bäw yäku biraygintjan',* ga wiripunymerr,* balanya nhakun wiyika' ŋäminminyawuy buŋgan bäwthi yan. 12 Ga ŋunhiwalal dhawar'yurrnydja mundhurrŋurnydja mala gurrupanaŋur, bala ŋayiny God-Waŋarrnydja waŋanan walalaŋgal mäwa'wurrnydja bitjarrnha, “Yakan nhuma dhubalayiny roŋiyirr Yaritkalnydja.” Bala yanwalal ŋunhi roŋiyinanywalalaŋgiyingalnydjawäŋalil wiripuŋuwurra dhukarrkurrnydja.

    Djawtjipthuny ga Meriynydja djaw'yurra yothunhany Djesunhany balan makarrlil wäŋalilYetjiplila* 2:3 King Herod * 2:3 Jerusalem * 2:4 Herod * 2:5 Bethlehem * 2:5 Judea * 2:6 Bethlehem* 2:6 Judea * 2:6 Israel * 2:7 Herod * 2:8 Bethlehem * 2:9 Jerusalem * 2:11 frankincense * 2:11myrrh

  • MATHUYU (MATTHEW) 2:13 7 MATHUYU (MATTHEW) 2:18Joseph and Mary took baby Jesus to EgyptMathuyu 2.13-15

    13 Ga ŋuliŋuryiny dhurrwaraŋur ŋunhi walal gaḏamanmirriynydja ganarrthaŋal-nydja ŋanya Merinhany* ga Djawutjipnhany,* bala God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja maḻŋ'thurra Djawutjipkuny mäwa'kurra, ga waŋan ŋayi gan nhanukalbitjarr, “Rur'yurra. Märraŋun dhuwali yothunhany ga ŋäṉḏi'mirriŋunhany, balamarrtjin. Yurr bondin nhuma dhu marrtjiny balan bitjanna wäŋalil makarrlil yäkulilYetjiplila,* ga ŋunhilin nhuma dhu ga nhinany galkundja, ga bäy ŋarra dhu boŋguŋdhäruk djuy'yurr nhumalaŋ, bili Yarittja* dhu ḻarruŋun dhiyakiyiny yothuwnydjabunharawnha.”

    14 Bala yan ŋayi Djawutjiptja* rur'yurra, ga gaḏaymar ŋayi ŋäṉḏi'mirriŋuny gayothunhany, ga ŋuriŋi bili yan munhay walal walalaŋguwuynydja wäŋa ganar-rthaŋal, bala ŋurruyirr'yurra marrtjinan balan makarrlil yäkulil Yetjiplila.* 15 Ganhinanany walal gan ŋunhiliyin Yetjipnha* makarrŋur wäŋaŋur, ga yan bili-i-i, gabäy ŋayi Yarit* dhiŋgaŋal. Bili be bala ŋäthil baman', God-Waŋarr dhäruk gurru-panmin nhanukalaŋuwal djawarrkmirriwal bitjarr gam', “Wäthurrnydja ŋarra ŋunhigäthu'mirriŋuwnydja ŋarrakalaŋaw dhawaṯmaraŋalnydja ŋanya beŋura Yetjipŋura*wäŋaŋur.”

    Geŋ-Yaritthu gan bumar rakunyguŋal djamarrkuḻiny' ḏirramuwurruny ŋunhalBithiliyam

    King Herod killed all the little boys in BethlehemMathuyu 2.16-18

    16 Ga ŋunhiliny Djurutjalamdja* ŋayiny Yarittja* gan galkurra dhäwuwnha buku-roŋanmaranharaw gaḏamanmirriwuŋun yolŋuwuŋ walalaŋguŋ, yurr walalnydjabäyŋun roŋiyinya nhanukal, bala yan ŋayiny ŋunhi Yarittja mirithinan dhikamaḏakarritjthinany. Bala ŋayi djuy'yurra djämamirrinhan mala nhanŋuwuy balayinBithiliyamlila,* ga wiripu wäŋa mala ŋunhi walal gan galkiwatj dhärran, ḻarruŋalnhawalal gan ḏirramuwurruŋgun djamarrkuḻiw' bunharawnha, dhuḏi-wapthunamirriwwalalaŋ, ga gaḻ'yunamirriw walalaŋ, ga djaṉ'tjaṉmirriw, bili ŋunhiyiny djamarrkuḻi'dhawal-guyaŋanhawuy balanyamirriwuy yan bili walupuynydja rrambaŋiwuy ŋunhiwalal gaḏamanmirriy ŋäthil nhäŋal ganyu.

    17 Ŋäthilnydja baman'tja God-Waŋarrwal djawarrkmirriy yäkuy Djirimayay* dhäruknhirrpar bitjarr gam',18 “Ŋunhal Rämaŋurnydja* wäŋaŋur gan dhawaṯthurr yindin mirithirra rirrakay

    nyä'yunminyawuynha milkarrin.Ga miyalk yäku Ratjul-nydja* gan ŋäthinan nhanukiyingalaŋawnydja ŋayi djamar-

    rkuḻiw' warwuyurra gan,ga yakan ŋayi gan ŋunhi djälthinany ŋanya dhu ŋayaŋu-mulka'kumany,ga ŋäthinany ŋayi gan ŋunhi bili nhanŋu ŋunhi djamarrkuḻiny' bukmaknha

    dhiŋga'-dhiŋgaŋala.”Walal roŋiyinan Yetjip-ŋur Djawutjip ga Meri ga yothuJoseph and Mary with baby Jesus returned from EgyptMathuyu 2.19-23

    * 2:13 Mary * 2:13 Joseph * 2:13 Egypt * 2:13 Herod * 2:14 Joseph * 2:14 Egypt * 2:15 Egypt* 2:15 Herod * 2:15 Egypt * 2:16 Jerusalem * 2:16 Herod * 2:16 Bethlehem * 2:17 Jeremiah* 2:18 Ramah * 2:18 Rachel

  • MATHUYU (MATTHEW) 2:19 8 MATHUYU (MATTHEW) 3:519 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi Geŋ-Yarittja* dhiŋgaŋal, ga maṉḏany gan ŋunhi

    Djawutjiptja* ga Meriny baḏak yan nhinan ŋunhili banydjin yan Yetjip* makarrŋurwäŋaŋur. Bala ŋayiny God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja bunanan nhanŋunyDjawutjipkuny mäwa'wurra, 20 ga waŋan ŋayi nhanukal bitjarr, “Djawutjip, rur'yurra.Märraŋun yothunhany ga ŋäṉḏi'mirriŋunhany, bala marrtjin roŋiyinan balan wäŋalilYitjuralilnha,* bili ŋunhiwurryiny yolŋu walal ŋunhi walal gan djälthin bunharawdhiyakiyi yothuw, bilin walal rakunydhinan.”

    21 Bala yan ŋayi Djawutjiptja rur'yurra, gamärraŋal ŋayi yothuny ga ŋäṉḏi'mirriŋuny,bala yan walal marrtjinan roŋiyinan balayin Yitjurallila. 22 Ga ŋunhi walal galki Yitju-ralnydja wäŋa ŋayathaŋal, bala ŋayi ŋäkula Djawutjipthuny Yätjilatj-nhany* yäkunyYaritkuny gäthu'mirriŋuny, ŋunhi ŋayin yuṯany ŋurruḏawalaŋu gan nhinan ŋurikiyinywäŋaw makarrwu Djudiyapuywuny,* ga ŋayiny ŋunhi Djawutjiptja märr barrarindhiŋurikiyiny wäŋaw nhinanharaw. Ga bulu beŋuryi dhurrwaraŋur Garraywal dhäwumir-riy lakaraŋal nhanŋu Djawutjipku mäwa'kurryi yan bitjarr, “Gatjuy marrtjin bala yan,ga nhininy ŋunhilin wäŋaŋur makarrŋur yäkuŋur Galalin.”* Bala walal marrtjinan yan,23 ga nhinanany walal wäŋayaŋalnydja ŋunhilin Nätjuritjnha wäŋaŋur makarrŋurnydjaGalalin. Bili ŋäthilnydja baman'tja God-Waŋarrwal djawarrkmirriy lakaraŋal bitjarrgam', “Walal ŋanya dhu ga lakaramany Nätjuritjpuynha* yolŋu.” Ga bitjarryiny ŋunhiyuwalknha yan maḻŋ'thurr.

    3Djon gan djawarrkthurr ŋäthilmirriyaŋal yolŋuny walalanyThe Preaching of John the BaptistMathuyu 3.1-12(Mäk 1.1-8; Luk 3.1-18; Djon 1.19-28)

    1 Ga ŋula nhämunha' dhuŋgarra djuḻkthurr, bala ŋayiny Djondhuny* ŋunhi ŋayiwalalany gan ḻiya-ḻupmaraŋal yolŋu'-yulŋuny ŋurruyirr'yurra marrtjin djawarrkthurraŋunhiliny gawarrka'ŋurnydja wäŋaŋur ḏiltjiŋurnydja yäkuŋur Djudiyany.* 2Ga bitjarraŋayi gan ŋunhi lakaraŋalnydja walalaŋ gam', “Way walal bilyurra walal, bala yan ganar-rthula nhumalaŋguwuynhumadhuwurr-yätjkurrnydja rommala, bili God-Waŋarrwunyŋunhi rom galki dhu maḻŋ'thunna.”

    3 Ŋäthilnydja baman'tja God-Waŋarrwal djawarrkmirriy yäkuy Yitjayay* ganlakaraŋal waŋganynha yolŋuny yäkuny Djonnha,* ŋunhi ŋayi dhu yalalaŋumirr marrtjidhuḏitj. Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi wukirriny gam',“Ŋunhalnydja nharaŋurnydja wäŋaŋur ḏiltjiŋurnydja

    yolŋu dhu boŋguŋ djawarrkthurr,yurr waŋiny ŋayi dhu gi ŋunhiliyi biyakun gam',

    ‘Walal, girri'-ŋamathin ga dhukarr-buŋun Garraywuny,ga dhukarrnydja nhanŋu marrtjinyarawnydja biyakun dhunupayaŋun!’ ”

    Yo, ga yuwalknha yan ŋayi gan ŋunhi Djondhuny bitjarryiny lakaraŋal ŋunhilinyŋayilpi'ŋurnydja wäŋaŋur. 4Ga dhaṯthunminany ŋayi gan ŋunhi girriyny'tja gamuḻwal*bulkay', ga biralyuny ŋayi gan ḏapmaranhamin ga barrwaṉ'thuyi yan, ga ḻukanhanyŋayi ŋuli ganha rumbal-ḏetjthinyan ga wiripuny guku.

    5 Ga dharrwan dhika yolŋuny walal marrtjin ŋänharawnydja nhanŋu beŋur Djurut-jalamŋur* ga beŋur bala Djudiyaŋur* makarrŋur wäŋaŋur, ga beŋur wäŋaŋur galkiDjodan*mayaŋ'ŋur, ga ḻika'-ḻikanŋurnydja yolŋu walal marrtjindhi nhänharaw nhanŋu* 2:19 King Herod * 2:19 Joseph * 2:19 Egypt * 2:20 Israel * 2:22 Archelaus * 2:22 Judea * 2:22Galilee * 2:23 Nazarene * 3:1 John * 3:1 Judea 3:3 Isaiah 40.3 * 3:3 Isaiah * 3:3 John * 3:4camel * 3:5 Jerusalem * 3:5 Judea * 3:5 Jordan

  • MATHUYU (MATTHEW) 3:6 9 MATHUYU (MATTHEW) 3:15Djongu.* 6Ga dharrwan gan ŋunhi yolŋuny walal waŋan bitjarr, “Yuwalk muka ŋarranydhuwal dhuwurr-yätjkurr yolŋu. Ŋarrany dhu dhuwal bilyunna, bala yan ganarrthamanŋarrakuwuy ŋarra dhuwurr-yätjkurrnydja mala.” Bala ŋayi gan Djondhuny buku-ḻupmaraŋala walalany ŋunhilin Djodannha mayaŋ'ŋurnydja.

    7 Ga bitjarryi bili walalnydja ŋunhi Baratjiny* mala marrtjin nhanukal Djongal,ga wiripuny yolŋu walal yäku Djatutji* mala balayi marrtjindhi nhanukal buku-ḻupmaranharaw. Ga ŋunhi ŋayi walalanhany Djondhu nhäŋal, bala yan ŋayi waŋananybitjarra walalaŋ gam', “Nhumany dhuwal bäpin mala, mayali'-ganhamirra mala. Yolthunhumalany dhuwal waŋanany balanyarawyiny, yanbi nhuma dhu waṉḏirr winya'yunGod-Waŋarrwalaŋaŋurnydja, ŋunhi ŋayiny dhu galki bunan, dhä-gir'yunarawnha nhu-malaŋ? 8-9 Ma'! nhumany bilyurra yuwalkkuŋun yan, bala djäman yan manymaknha.Yakan waŋi biyakuny, ‘God-Waŋarryuny ŋarranhany dhu bäyŋu warray dhä-gir'yurr,bili ŋarrakuny dhuwal mala-ŋurrkanhayŋu Yipurayim* warray.’ Yaka yan nhumadhu ga ŋunhi bitjandhiny lakaranhamirr ŋapatjkunhamirrnydja nhumalanhawuynhanhuma. Bili God-Waŋarryun ga ŋunha ganydjarrnydja ŋayatham, ŋayi balaŋ märraŋdhuwal guṉḏa mala, bala ŋayi balaŋ djäman bilmaraŋun yolŋukuŋun dhipuŋurnydjaŋunhi guṉḏaŋurnydja, bala walalnha balaŋ djamarrkuḻiny' nhanŋu Yipurayimguny.10 God-Waŋarrnydja ga dhärra girri'-ŋamathinyawuynha, bitjan nhakun yolŋu ŋuliga dhärra goŋ-ḏakulmirr djatthunarawnha, ŋayi dhu djatthunna dhä-mälkum yanyuṯuŋgurrwurr, dharpanhany malaŋuny. Ga ŋunhiyiny dharpa malany borummiriwn-hany, ŋayi dhu bitjandhi bili yan djatthun bala ŋayi dhu ŋurrkaman gurthalila.”

    11 Bala ŋayiny Djondhuny lakaraŋal balany walalaŋguny bitjarr, “Ŋarrany ŋuliga dhuwal nhumalany gapuy warray yan waŋganydhu buku-ḻupmaram, ŋunhi gamaŋutji-lakaram ŋunhi nhumany bilin gan bilyurra beŋurnydja ŋunhi dhuwurr-yätjŋurnydja romŋur nhumalaŋgiyingal nhuma. Ŋany ŋula yol dhu boŋguŋ yalalanydhurrwaraŋur ŋarrakalnydja buni mirithirra yindi, ganydjarr-ḏumurra djuḻkmaramanŋayi ga ŋarranhany. Ga yaka ŋarra dhuwal ganany' dhapathuŋ'kuny gänharawnhanukalaŋaw. Ŋayiny nhumalany dhu gi ḻiya-ḻupmaraŋ Dhuyu-Birrimbirryun gagurthaynha. 12 Ga ŋayin dhu ga ŋunhiyin yolŋu dhärriny girri'-ŋamathinyawuynydja,mala-djarr'yunarawnydja barrkuwatjkunharawnydja yolŋuwnydja walalaŋ. Bitjannaŋayi dhu ŋunhi marrtji rurr'rurryundja nhakun ŋuli marrtji yolŋuy djalk-djalkthunŋatha birrali maŋutji, ŋunhi ŋayi ŋuli ga gänaŋ'maraman barrkuwatjkuman beŋurnydjaŋunhi dhukunŋurnydja. Bala ŋayi dhu ŋathany ŋunhi ḏarrtjalktja rulwaŋdhunna balannhanukiyingala ŋayi wäŋalil, ga ŋunhi dhukundja ŋunhiŋuwuyyi ŋathapuynydja ŋayidhu djalkthunna gurthalila, ŋunhiwiliyin gurthalil ŋunhi ga nhäran bitjanna bili yanbulŋuyukthinyamiriwnha.” Ga bitjarryin ŋayi gan ŋunhi Djondhuny lakaraŋalnydjayolŋu'-yulŋuwalnydja.

    Djondhu ḻiya-ḻupmaraŋal DjesunyDjon baptises JesusMathuyu 3.13-17(Mäk 1.9-11; Luk 3.21-22)

    13 Yo, Djesuny gan ŋunhi baḏak nhinan ŋunhiliyi makarrŋur wäŋaŋur yäkuŋurGalali.* Ga beŋuryin wäŋaŋur ŋayi balany marrtjin Djodinlilnydja* mayaŋlil, märrŋayi dhu Djondhuny ŋanya Djesunhany ḻiya-ḻupmaraman ŋunhiliyin mayaŋurnydja.14Yurr ŋayiny nhanŋu Djondja bitjarr warray waŋan Djesuwnydja gam', “Nheny dhuwalŋarrakal warray marrtjin buku-ḻupmaranharaw? Nhe balaŋ dhuwal yuwalktja ŋarranymuka ḻiya-lupmaranhany.”

    15 Ga ŋayiny Djesuny waŋan nhanukal Djongalnydja bitjarra, “Nhen dhu ŋarranhanybuku-ḻupmaram dhiyaŋun bala, bili dhuwaliyin ŋunhi dhunupany dhukarr ŋunhi ŋayi* 3:5 John * 3:7 Pharisees * 3:7 Sadducees * 3:8-9 Abraham * 3:13 Galilee * 3:13 Jordan

  • MATHUYU (MATTHEW) 3:16 10 MATHUYU (MATTHEW) 4:9

    God-Waŋarryuny Bäpaynydja nhirrpar.” Bala ŋayiny yan Djondja yoraŋalnha nhanŋuDjesuwnydja, bala yan ḻiya-lupmaraŋalnha ŋanya ŋunhilin mayaŋ'ŋura.

    16 Ga ŋunhi ŋanya Djondhu buku-ḻupmaraŋalnydja, ga ŋunhi ŋayi Djesudhawaṯthurrnydja gapuŋurnydja, ga dhunupan yan ŋunhany garrwarnydja wäŋaḻapthurra, bala ŋayi Djesuynydja nhäŋal Birrimbirrnha God-Waŋarrwuny ŋayi marrtjinyarrupthurr räli beŋur ŋunhi God-Waŋarrwal yirralkaŋur, rumbalnydja ŋayi ŋunhibalanya nhakun murryil, dhuryurrnydja ŋayi marrtjin räli-i-i, bala yan nhinananDjesuwala. 17 Bala walal yan ŋäkula rirrakaynydja, ŋayi gan waŋanany beŋuraŋunhi djiwarr'ŋurnydja bitjarra gam', “Dhuwaliyin ŋarrakuwuynydja Gäthu'mirriŋumarrkapthunamirrnydja, mirithirra yan ŋarra ga dhuwal goŋmirriyirrnydja nhanukal.”Bitjarra ŋayi gan ŋunhi God-Waŋarryu Bäpaynydja ŋanya lakaraŋal Djesunhany.

    4Djesuny gan dharrwunuŋal MokuyyuJesus tempted by the devilMathuyu 4.1-11(Mäk 1.12-13; Luk 4.1-13)

    1 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋunhi ŋayi Djesu ḻiya-ḻupthurrnydja, bala ŋanya yan Dhuyu-Birrimbirryuny mel-warryurra balan bitjarra ḏiltjilila gapu-ranhdhaklila wäŋalil, märrŋanya dhu ŋunhiliyiny buŋgawaynydja Mokuyyu guwaḻ-ṉirr'maraman birrka'yunnamanapan.2 Ga nhinanany ŋayi gan ŋunhi Djesuny ŋunhiliyiny gapu-ranhdhakŋurnydjawäŋaŋur märr wiyinnha 40-walu ga munha, bala yan ŋayi Djesuny mirithinan dhikadjaṉŋarrthinany. 3 Bala ŋayiny ŋunhi Mokuynydja dhunupan yan bunanan nhanŋuDjesuwnydja, bala yan bitjarra nhanŋu waŋan gam', “Ŋuli nhe be God-WaŋarrwunyGäthu'mirriŋu, ma' bilmaraŋun dhuwal guṉḏanhany mala ŋathakuŋun, dhiyaŋiyidhärukthu yan nhokiyingal nhe.”

    4 Yurr ŋayiny Djesunywaŋan buku-bakmaraŋal nhanŋuny bitjarr warray gam', “Yaka.Bili ŋunha dhuyuynydja djorray' ga dhuwal lakaram bitjan,‘Yaka dhu ga dhuwal yolŋuny nhina walŋa ŋathaynydja yan waŋganydhuny.

    Ŋany bukmakthu yan God-Waŋarrwal dhärukthu ŋunhi ŋuli ga dhawaṯthunnhanukal dhurrwarakurr,

    ŋuriŋiyin dhu dhuwal ga yuwalktja yolŋuny nhina walŋany.’ ”5 Ga dhäŋur beŋuryiny ŋayi ŋanya ŋunhi buŋgawaynydja Mokuyyu garr'yurra Dje-

    sunhany, balan ŋunhi dharrpallilawäŋalil Djurutjalamlila,* ga nhirrparnydja ŋayi ŋanyaŋunhiwilin ŋunhi buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulilnydja, yurr garrwarlila dhika. 6 Balaŋayi gan waŋanan ŋunhiyiny Mokuynydja bitjarra gam', “Ŋuli nhe be God-WaŋarrwunyGäthu'mirriŋu, ma' mak wapthurr dhipuŋuryiny garrwarŋurnydja bala'ŋur balanŋoylila munatha'lila. Bili ga ŋunha Djorrayny'tja lakaram bitjan warray gam',‘Ŋayiny dhu God-Waŋarrnydja dhäruk-gurrupanmirra djiwarr'puywalnydja yolŋuwal

    walalaŋgal dharraykuman nhuŋu,märr nhe dhu yakan galkirriny,ga ḻukuny ŋula burakirr guṉḏaynydja.Ma' biyakun wapthurra balan ŋoylila munatha'lila.’ ”

    7 Ga ŋayiny Djesuny bitjarr warray nhanŋu buku-roŋanmaraŋal waŋan gam', “Yakanhe dhu dhuwal Garraynhany birrka'yun, ŋunhi ŋayiny nhuŋu God-Waŋarr.”

    8 Ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi ŋanya ŋuriŋiyi Mokuyyuny garr'yurra balan bitjarrabukulila wäŋalil djinmir'lila, ga ŋunhiliny ŋayi milkuŋal nhanukal Djesuwalnydja buk-maknhan bäpurrunymalaŋunywäŋalil ga wäŋalil, ŋunhi nhäthinya dhuwal wäŋa buku-ḻiw'maramga dhärramanymakmirithirr ga ganydjarrmalanywalalaŋ. 9Ga bitjarra ŋayi4:4 Deuteronomy 8.3 * 4:5 Jerusalem 4:6 Psalm 91.11-12 4:7 Deuteronomy 6.16

  • MATHUYU (MATTHEW) 4:10 11 MATHUYU (MATTHEW) 4:19nhanŋu ŋunhi mokuynydja waŋan, “Dhuwandja ŋarra dhu bukmaknha yan nhäny malanhokalnha goŋlil gurrupan, ŋuli nhe dhu ŋunhi ŋarrakuny buku-ŋal'yun.”

    10 Bala ŋayiny Djesuynydja waŋanan ŋaŋ'ŋaŋ'thurra ŋanya ŋunhi Djaytinnhany*bitjarra, “Gatjuy waṉḏin. Bili ŋunha ga God-Waŋarrwalnydja Djorray' lakaram bitjanwarray gam', ‘Nheny dhu nhanŋuwuynha yan waŋganygun bun'kumu-djipthundjaGarraywun, ŋunhi ŋayi nhuŋu God-Waŋarr, buku-ŋal'yundja nhe dhu nhanŋuwuynhayan waŋganygun ga dhäruktja märram.’ ”

    11 Bala ŋayi ŋanya ŋunhi ŋuriŋiyiny buŋgawaynydja Mokuyyu ganarrthaŋala Djesun-hany. Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur, bala walalnydja ŋunhi God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirrnydja yolŋuwalal bunanan nhanŋuDjesuwnydja, bala yan guŋga'yurra ŋanyaŋunhiliny ŋayilpi'ŋurnydja wäŋaŋur.

    Djesuy ŋurruyirr'yurr djäma ŋunhili makarrŋur wäŋaŋur yäkuŋur GalaliJesus began his work in GalileeMathuyu 4.12-17(Mäk 1.14-15; Luk 4.14-15)

    12 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur, ŋunhi ŋayi Djesuy ŋäkulnydja Djongalaŋuwuynydja*dhäwu, ŋunhi walal ŋanya galkar dharruŋgulil, bala ŋayi roŋiyinan dhunupan balayinGalalililnha* makarrlila wäŋalil. 13 Bala ŋayi ganarrthaŋal Nätjuritjtja* wäŋa, balamarrtjinan balan bitjarra wäŋalil yäkulil Gapuniyamlila,* ŋunhi dhuwandja wäŋagan dhärran raŋiŋur ḻaypa ŋurikiyi yindiw gapuw guḻungu yäkuw Galaliw, ŋunhilimakarrŋurnydja wäŋaŋur Djapalan* ga Napalin,* ga ŋunhiliyin ŋayi gan ŋunhi Djesunynhinan. 14 Bili ŋäthilnydja baman'tja God-Waŋarrwal djawarrkmirriy yäkuy Yitjayay*wukirri bitjarr,15 “Nhuma yolŋu walal ŋunhi nhuma ga nhina Djapalan ga Napali wäŋaŋur,

    ŋunha gali'ŋur Djodan* mayaŋ'ŋur,ga ŋunhili dhukarrŋur ŋunhi marrtji ŋorra bala guḻunlil gapulil yäkulil Galalilil;*Nhuma Djan'tayilyuny* mala yolŋuy walal ŋäkun dhuwandja dhäruk gam'.

    16 Ga nhuma, ŋunhi nhuma ga buku-munha'ŋur romŋur nhina,nhumany dhu nhäman yindin mirithirra djarraṯawun'tja.Ga nhumalaŋgalnydja ŋunhi nhuma ga nhina dhuwali dhiŋganhamirriŋur

    wäŋaŋur.Yurr nhumalaŋgalnydja dhu ŋunhi yuṯan walu djaḏaw'yun dhiyaliyiny.”

    17 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur bala ŋayi Djesuny ŋurruyirr'yurra djawarrkthurramarrtjin, dhäwun lakaraŋal yolŋu'-yulŋuwnha bitjarra gam', “Bilyurra walal balaganarrthula nhumalaŋguwuy nhuma dhuwurr yätjtja mala, bili God-Waŋarrwuny Romdhuwal galkin.”

    Djesuy garr'yurr ḏämbumiriwnha guya-djämamirrinyJesus called four fishermenMathuyu 4.18-22(Mäk 1.16-20; Luk 5.1-11)

    18 Waŋganymirrnydja waluy ŋayi Djesuny gan marrtjin ḻäy-ŋupara bala raŋikurra,galki guḻunkurr yäkukurr Galali, ga ŋunhili ŋayi nhäŋal märrmany' wäwa'manydjinyyäkunyDjäymannha* ŋunhiwiripuny ŋayi yäku Beta* gawiripunyWanduruny,*maṉḏagan ganybu djalkthurr guyaw, bili maṉḏa ŋunhi marŋgi mirithirr guya djämamirrmaṉḏa. 19 Bala yan ŋayiny Djesuny waŋanan maṉḏaŋ bitjarrnha gam', “Way! Maṉḏa4:10 Deuteronomy 6.13 * 4:10 Satan * 4:12 John * 4:12 Galilee * 4:13 Nazareth * 4:13 Capernaum* 4:13 Zebulon * 4:13 Naphtali * 4:14 Isaiah 4:15 Isaiah 9.1-2 * 4:15 Jordan * 4:15 Galilee* 4:15 Gentiles * 4:18 Simon * 4:18 Peter * 4:18 Andrew

  • MATHUYU (MATTHEW) 4:20 12 MATHUYU (MATTHEW) 5:2go marrtjin maṉḏa ŋarrakun malthurr, märr ŋarrany dhu nhumalany marŋgikumannhaltjan nhuma dhu ga yolŋunhan walalany gaṯmaram.” 20 Ga dhunupan bala yanmaṉḏany ŋunhi wäwa'manydjiynydja ganarrthaŋala yan ŋunhiyi ganybuny, bala yanmalthurra nhanŋun Djesuwnha.

    21 Ga bulu ŋayi Djesu marrtjin waṉḏin bala raŋi-ŋupar, dharr'nha ŋayi nhäŋalwiripuŋunhany muka wäwa'manydjiny maṉḏany Djayimnhan* ga Djonnhan* ŋunhidhuwaliyinyinymaṉḏa gäthu'mirriŋuḏirramuwyäkuwDjibidiwnha.* Yurr bukmakthuyan walal gan ŋunhi bäpa'manydjikurruwurrnydja gärrin marthaŋayŋur djinawa',djetjiraŋal marrtjin ganybu, galki balaŋ walal ŋunhi marrtjinyan guyalila. Bala ŋayinyDjesunymaṉḏaŋgunymukawaŋanDjayimguny ga Djonguny, bitjarryi bilimalthunarawnhanŋu. 22 Bala dhunupan maṉḏany muka Djayimdja ga Djondja malthurra nhanŋunDjesuwnha, bala maṉḏa ganarrthaŋalnha maṉḏaŋguwuy maṉḏa bäpa'mirriŋunhanyŋunhiwilin banydji yan marthaŋaylila.

    Djesuy ḏukmaraŋal rerrimirriny malaJesus heals sick peopleMathuyu 4.23-25(Luk 6.17-19)

    23 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur, bala ŋayi yan Djesuny gan buku-ḻiw'maraŋalamarrtjin ŋulatjarryiny Galaliwurrnydja* makarrkurr wäŋakurr. Yo, dhäwun mar-rtjin lakaraŋal manymaknha nhanukalaŋawuynha God-Waŋarrwalaŋawuynha rombuy,marŋgi-gurrupara marrtjin manapar walalany ŋunhilin ŋunhi Djuw-malawal buku-ḻuŋ'maranhamirriŋur buṉbuŋur ŋunhi marrtjin dhärra'-dharran. Ga nhämunha ŋunhirerri malany nyumukuṉiny ga yindi, ŋayiny gan ŋunhi Djesuynydja warrpam'nha yanḏukmaraŋal. 24 Ga ŋunhiliny makarrŋur wäŋaŋur yäkuŋur Djiriyany,* dhäwuny ganŋunhi nhanukalaŋawuynydja Djesuwalaŋawuynydja ḻatjuwarr'yurra dhika mirithinan.Ga buluwalalnydjamuka gäŋal rerrimirrinhanymala nhanukal Djesuwal, wiripuny rerriyätjkurra mirithirra marrmarryunamirra rerri, ga wiripuny bundhurrmirra marrtjinnhanukal ḏukmaranharaw. Ga wiripuwurrnydja marrtjin Djesuwal ŋunhiwurrnhaŋunhi wakinŋumirra birrimbirrmirr mala, ḻiya-bawa'mirra mala. Yurr ŋayiny ganŋunhi Djesuynydja bukmaknhan yan walalany ḏukmaraŋal beŋuryiny rerriŋurnydjamalaŋuŋur. 25 Ga dharrwan mirithirra gan ŋunhi yolŋuny walal malthurr nhanŋuDjesuwnydja, beŋur Galaliŋur* wäŋaŋur ga wiripuny beŋura bala makarrŋur wäŋaŋuryäkuŋur Dikabulatjŋura* ga wiripuny Djurutjalamŋur* ga Djudiyaŋur,* ga ŋunhagali'puynha mayaŋbuy Djodinbuynha.*

    5Djesuy gan dhäwu lakaraŋal yolŋuwal walalaŋgal bukmakkal ŋunhiliyi bukuŋur wäŋaŋurJesus teaches the people on the mountMathuyu 5.1-2

    1 Ga waŋganydhuny waluy ŋayi Djesuy nhäŋalnha dharrwanhan yolŋuny walalany,walal marrtjin wäŋgaŋal guwatjmar ŋanya. Bala ŋayipiny Djesuny marrtjinan bukulila,bala ŋayi gan nhinanany ŋunhiliyin bukuŋura. Ga walalnydja ŋunhi malthunamirrny-dja mala nhanŋu yolŋu walal marrtjinan, bala nhinanany walal ŋunhi galkin yanannhanukal, ḻiw'maraŋala ŋanya. 2 Bala yan ŋayi ŋurruyirr'yurra marŋgikuŋala walalanybitjarra gam',

    Yuwalk ŋoy-djulŋithinyamirr rom* 4:21 James * 4:21 John * 4:21 Zebedee * 4:23 Galilee * 4:24 Syria * 4:25 Galilee * 4:25Decapolis * 4:25 Jerusalem * 4:25 Judea * 4:25 Jordan

  • MATHUYU (MATTHEW) 5:3 13 MATHUYU (MATTHEW) 5:15True happinessMathuyu 5.3-12(Luk 6.20-23)

    3 “Nheny dhu ga ŋunhi nhina yuwalkkuman yan ŋayaŋu-ŋamathirra. Ŋuli nhedhu ga ŋunhi yuwalkkumany lakaranhamirr nhunapinya nhe ŋayaŋu-waŋarany,dhäparŋ'tja, ŋula nhämiriwnydja, bili ŋunha djiwarr'puynydja rom God-Waŋarrwuny nhumalaŋgun!”

    4 “Ŋunhi nhe ŋuli ga nhina ŋayaŋu-ŋonuŋmirrnydja ŋäthinyaraynydja, yurr ŋayipinnhuna dhu marrtji ŋunhi God-Waŋarryun yan ŋayaŋu-marrparaŋgumany,dharraḏayamany, ga yuwalktja ŋayaŋu-ŋamatham!”

    5 “Ga ŋuli nhe dhuŋunhi nyilŋ'maranhamirrnydja nhunapinya nhe, nheny dhu ga ŋunhiyuwalknha nhinany ŋayaŋu-ŋamakurra, bili märramany nhe dhu ŋunhi buk-maktja ŋula nhäny malany ŋunhi manymaktja nhanukuŋun God-Waŋarrwuŋunwäwungunhawuynydja!”

    6 “Nheny dhu ga ŋunhi yuwalknha yan nhina ŋayaŋu-djulŋithirra ŋuli nhe dhu gaŋunhi mirithirrnydja nhakun djälthirr dhunupawnydja nhinanharaw, bili God-Waŋarryuny dhu ŋunhi dhaŋaŋguman nhuŋu ŋayaŋuny dhuwurr-dhunapaynharomdhuny!”

    7 “Ŋuli nhe mel-wuyunamirrnydja yolŋu wiripuwurruŋguny yolŋuw walalaŋ, ga ŋayinydhu God-Waŋarrnydja bitjandhi bili mel-wuyundhi nhuŋuny, bala nhe dhu gaŋunhi ŋayaŋu-ŋamathirra nhinany!”

    8 “Ga ŋuli nhe yolŋu ŋayaŋu-ḏarrtjalktja, ŋunhiyiny nhe yolŋu dhu ga ŋoy-djulŋithirra,bili nheny dhu nhäman ŋanya God-Waŋarrnhany!”

    9 “Ŋuli nhe ŋuli ga mägayayam yolŋuny walalany waŋgany-manapanarawnydja nhi-nanharaw, ŋunhiyiny nhe yolŋu yuwalknha ga ŋoy-ŋamathirr nhina, bili God-Waŋarryuny dhu lakaram nhuna ŋunhi nheny nhanŋun gäthu'mirriŋun!”

    10 “Ŋunhi nhe ŋuli ga djäma rommalany ŋunhi nhaku ŋayi ŋuli ga God-Waŋarr djälthirr,bala walalnydja ŋuli marrtji ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋu'-yulŋuy ŋayaŋu-yätjaman nhuna, yurr nheny gi mukthurra yan nhini ŋoy-ŋamathin, bili God-Waŋarrwuŋuny rom ŋunhi djiwarr'puynydja nhumalaŋgun!”

    11 “Ŋunhi nhumalany ŋuli yolŋuy walal waŋa ŋula nhaliynydja dhärukthu,warku'yundja, ga yan ŋoy-yätjamany nhumalany, ga nyäḻ'yundja dhäwu gänhamirrnhumalaŋgalaŋuwuy, ŋunhiŋuwuy ŋunhi nhumany ŋarraku warray malthunamirrmala, yurr nhumany dhu ga bitjanna bili yan mukthunna nhinany ŋoy-ŋamathirra.12 Yo, nhininy walal gi ŋoy-ŋamathin yan ga märr-yiŋgathin gi mirithin, bili ŋunhadjiwarr'ŋurnydja God-Waŋarryuny ga ŋayatham manymaknha mirithirra ga yindinnhumalaŋguny. Ga bitjarryi bili walal gan be ŋäthilnydja God-Waŋarrwuny dhäwu-gänhamirriny yolŋunywalalanywarku'yurryi wiripuwurruynydja yolŋuywalal, gamariwalalaŋ walal gan djäma.”

    Nhumany dhuwal balanya bili nhakun dje'la ga baḏayala'Salt and lightMathuyu 5.13-16(Mäk 9.50; Luk 14.34-35)

    Ga bulu ŋayi Djesuwaŋanwalalaŋ bitjarr, 13 “Nhumany dhuwal balanya nhakun dje'la,bukmakkun yan yolŋu'-yulŋuwnydja. Ga ŋunhi ŋuli dje'la dhäkaymiriwyirrnydja, gabäyŋun dhu buluny nhakun ŋunhiyiḏamurruŋgumany. Ga walalnydja ŋuli yolŋuynydjawalal ŋunhiyiny dje'lany ŋurrkaman, bala marrtji dhurrpa'-dhurrparaman ḻukuynha.”

    14 “Ga balanya nhuma dhuwal nhakun baḏayala' bukmakku yan yolŋuw walalaŋ.Balanya nhakun ŋunhi buṉbu mala dhuḻ'yunawuy bukuŋur marrtji dhärra'-dharra, gabukmakthun ŋuli ŋunhi yolŋuynydja walal nhämany ŋunhiyi buṉbuny mala. 15Ga ŋulidhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuy dhuŋgur'yun lanhdhirrany, ga yakan ŋayi dhu ŋunhi

  • MATHUYU (MATTHEW) 5:16 14 MATHUYU (MATTHEW) 5:22buluny nhakun ŋula banikin'thuny ŋapa-monygum, ŋany gaykarraŋlila ŋayi dhu ŋunhinhirrpandja, märr dhu ga ŋunhiyi bala'nhany djeŋarra'yaman, bukmakkun nhänharaw.16 Yo! Ga nhumany dhu ŋunhi bitjandhi bili yan walŋa baḏayala'mirriyirryi milmanhakun yolŋu'-yulŋuwala, märr walal dhu nhäman nhumalaŋgal ŋunhi manymaktjadjäma malany, bala yan walal dhu wokthunna Bäpa'mirriŋuwnydja nhumalaŋgalaŋaw,ŋunhi ŋayi ga nhina ŋunha djiwarr'ŋur.” Ga bitjarra ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋal-nydja walalaŋ.

    Djesuy lakaraŋalnha gan walalaŋgal Mawtjitjkalaŋawuynha rombuyJesus told them about the law of MosesMathuyu 5.17-20

    Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr, 17 “Yaka nhuma dhu dhuwal guyaŋa bitjandja gam',yanbi ŋarrany dhuwal räli marrtjinya beŋur romgu malaŋuw buwayakkunharawnha,ŋunhi Mawtjitjthu* rom rulwaŋdhurr, ga God-Waŋarrwal djawarrkmirriy malaŋuy ganmarŋgikuŋal yolŋuny walalany. Ŋany dhuwal ŋarrany bunan dhiyalnydja, märr dhuŋunhi marŋgikunhawuynydja walalaŋguŋ maḻŋ'thunna rumbalthirra. 18 Ga guyaŋanhuma dhu ga dhuwandja. Yakan dhu ŋunhi God-Waŋarrwuŋuny rom rulwaŋdhu-nawuy buwayakkum ŋula nhaliynydja mala, bäydhi ŋunhi dhu dhuwal djiwarrny'tjaga munathany' wäŋa dhä-dhawar'yun, yurr bäyŋun dhu ŋunhi ŋula nhä waŋganynyumukuṉiny rom buwayakthi ŋuliŋuryiny nhanukalaŋuŋurnydja Godkalaŋuŋurnydjaromŋur malaŋuŋur; bukmaknha dhu gi ŋunhi dhärrin yan, ga yan bili-i-i ga yalalaŋu-mirriynha dhu ŋunhiyi warrpam'nha maḻŋ'thurrnydja.”

    19 “Ga ŋuli ŋayi dhu ŋula yolthu yolŋuy märr-yuḻkthundja ŋunhiyinyGod-Waŋarrwuŋuny dhäruk-nhirrpanawuy rom malany, bäydhi ŋunhi ŋulanyumukuṉiny'tja rom, ga ŋuli ŋayi dhu ŋunhi wiripuwurrunhany yolŋu'-yulŋunymarŋgikum djarrpi'kumany ŋunhiyiny rom malany God-Waŋarrwuny, märr dhuwalalnydja ŋunhi yolŋuynydja walal bitjandhi bili ga guyaŋa bala märr-yuḻkthuna,ḏaḏawyunna manapan dhipuŋuryiny romŋur, ga ŋayiny dhu ŋunhiyiny yolŋudhuḏiŋun ŋunhalnydja God-Waŋarrwalnydja romŋur, yalalany ŋunhalnydjadjiwarr'ŋurnydja. Ga ŋuli dhu ŋayi ŋula yolthu yolŋuy dhäruktja märram nhanŋuGod-Waŋarrwuny, bala ŋayi dhu ga ŋayathamany baṯ-bitjanna yan, ga ŋuli ŋayidhu marŋgikum walalany wiripuwurrunhany yolŋu'-yulŋuny balanyarawyi romguŋayathanharaw, ŋayiny dhu ŋunhiyiny yolŋu ŋurruŋun God-Waŋarrwalnydja romŋur,yalalany ŋunhalnydja djiwarr'ŋurnydja. 20 Guyaŋi ŋathil walal dhuwal gam'; Rom-marŋgikunhamirriy malaŋuy ga Baratjiy* malaŋuy ŋuli ga dhuwal God-Waŋarrwunyrom baṯ-bitjan yan ŋayatham. Yurr nhumany walalany dhu ŋunhi djuḻkmaramannhäthinya ŋunhi walalaŋguŋ rom ŋayathanhawuy, ŋuli nhuma djäl gärrinyaraw balanyŋunhi God-Waŋarrwalnydja romlil.” Ga bitjarr ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydjawalalaŋgal.

    Djesuy gan lakaraŋal walalaŋgal, marŋgikuŋal ŋaramurrthinyawuynha romTeaching about angerMathuyu 5.21-26(Luk 12.57-59)

    21 Ga bulu ŋayi Djesuy lakaraŋal walalaŋgal bitjarr gam', “Bili muka nhuma dhuwalmarŋgi, ŋunhi ŋurruḏawalaŋuy malaŋuy rom-rulwaŋdhurr raypirri'yunawuy ŋäthilbitjarr gam', ‘Yaka nhe dhu yolŋuny buma murrkay'kum. Ga ŋuli nhe dhu ŋunhiŋula yolthu yolŋuy buma wiripuŋuny yolŋuny murrkay'kumany, ŋunhiny nhe dhugumurrŋura dhärri mala-djarr'yunarawnha.’ 22 Yurr dhiyaŋuny bala ŋarra nhumalaŋdhu dhuwal lakaram bitjanna gam', Ŋuli nhe dhu ga ŋula yol yolŋu ŋoy-murryundjawiripuŋuwnydja yolŋuw Garraywalaŋumirriw, ŋunhiny nhe bilin waṉa-waŋanan* 5:17 Moses * 5:20 Pharisees

  • MATHUYU (MATTHEW) 5:23 15 MATHUYU (MATTHEW) 5:30

    nhuŋuwuy nhe, marilila galkanmin. Ga ŋuli nhe dhu nhuŋuwuy wäwa'mirriŋuny bit-jandja lakaramgam', ‘Nheny dhuwandja bäyŋun, bawa'mirra balanyan,’ bitjandja, walal-nydja dhu ŋunhiyiny yolŋuny gäman balan ŋurikalnha rom-djägamirriwala malaŋuwalmala-djarr'yunarawnha. Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi wiripuŋuny yolŋuny waŋa bitjandja,‘Nheny dhuwandja nyalmiri yolŋu,’ bitjandja ŋanyanhany dhu ŋunhiyiny yolŋunywaŋgapunuŋun yan gurthaynha, ŋunhala ŋunhi dhä-gir'yunamirriŋura wäŋaŋur.”

    23 “Yo. Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi mundhurrnydja gäma God-Waŋarrwalnydjabuṉbulil nhakun gurrupanarawnydja nhanŋu, ga ŋunhiliyiny nhe dhu guyaŋan ŋunhiwiripuŋunhan yolŋuny ŋunhi ŋayi ga ŋula nhä ŋayatham nhuŋu dhaŋariny, ga nhenyyaka yänayiny gurrupul dhuwaliyiny mundhurr God-Waŋarrwuny; 24ŋany rulwaŋdhunnhe dhu ŋunhiwiliyi banydji yan djimuku'lil bulaymirrilil, ga guwatjmul ŋathil ŋunhiyiyolŋuny ga gumurrkunhamirr ŋathil maṉḏa, ga dhäruk maṉḏa rulwaŋdhurr dhunupayan, ga dhäŋur beŋuryin nhe dhu roŋiyirrnydja balany God-Waŋarrwalnydja buṉbulil,ga yurrnha gurrupulnydja mundhurrnydja nhanŋuny God-Waŋarrwuny.”

    25 “Ga ŋuli nhuna ŋayi dhu ŋula yolthu yolŋuy marilil galkan romgurr, ga ŋuli ŋayidhu nhuna djarrma-gäma bitjandja gam', ‘Dhiyaŋuny bala ŋarra dhu nhuna gämanbalan ŋärra'lila, märr walal dhu nhuna dhä-gir'yunna,’ nheny bondi ŋanya galki-ŋayathul ga waŋanhamirr maṉḏa dhunupan yan dhärukthuny ḏälyun, ga ŋuli bäyŋunyga ŋayiny dhu ŋunhi ŋuriŋiyiny yolŋuy goŋ-gurrupanna nhuna ḏilakkala ŋunhi ŋayiromgu mala-djarr'yunamirr, ga dhäŋur beŋuryiny bala ŋayi nhuna dhu ŋunhi goŋ-gurrupanna ŋamakuli'ŋuwalnha, märr ŋayi dhu nhuna galkanna dharruŋgulila. 26 Gayuwalk ŋarra ga dhuwal nhuŋu lakaramany, ga nhinany nhe dhu ga ŋunhilin biliyan djinawan' dharruŋguŋura ga yan warray, ga bäy nhe dhu bukmak doy' malagurrupan buku-roŋanmaram ŋunhiŋuwuyyi dhä-gir'yunawuy.” Ga bitjarra ŋayi ganDjesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal.

    Djesuy lakaraŋal walalaŋgal marramba'wuynha romJesus teaches on adulteryMathuyu 5.27-30

    27 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr gam', “Bili muka nhuma dhuwal marŋgi, ŋunhiwalal gan ŋurruḏawalaŋuy mala rom-rulwaŋdhurr ŋäthil bitjarr gam', Yaka nhumadhu ga ŋunhi marrambany' djäma. 28 Yurr ŋarrany dhu dhuwal nhumalaŋ lakarambalanyan gam', Ŋuli nhe dhu ŋunhi ŋula yolthuḏirramuy nhämawiripuŋunymiyalknhanhokiyingal nhe maŋutjiy, ga ŋuli nhe ŋoynydja waŋan bitjarra gam', ‘Ye-e-e djäl ŋarradhuwal ŋuruk miyalkku yindi bay, märr linyu dhu rom djäma,’ yurr ŋunhiyiny nhedhuḏitjnha bitjarryiny guyaŋan; nheny ŋunhi ŋäthil warray ŋoy-ŋorranany nhanŋunhokiyingal nhe ŋayaŋuynydja, ga ŋunhiyiny nhakun nhe bitjarryiny marramban'djäma. 29 Ga ŋuli ŋayi dhu nhuna dhunupaŋuynydja maŋutjiy nhokal mel-warryunnhuna bala yätjkurrulilnydja romlil, nheny ḏulŋurr'yurrmirra nhunapinya nhe ŋun-hiyiny maŋutjiny bala yan ŋurrkuŋun, bäydhi nhe dhu ga ŋunhi melyu waŋganydhunynhina, bili ŋunhiyiny nhuŋu manymaknha mirithirra. Yurr ŋuli nhe dhu ŋunhiyakany ŋurrkam ŋunhiyi maŋutji, ŋunhiny ŋayiny dhu God-Waŋarryuny nhuna rumbalmanapula ŋurrkuŋ balayin ŋunhi dhiŋganhamirrilila wäŋalil. 30 Ga ŋuli nhokal dhuŋunhi dhunupa'ŋuy goŋdhu mel-warryun nhuna bala dhuwurr-yätjlil romlil, ga nhenybiyakiyi bili gulkmaranhamirr nhunapinya ŋunhiyiny goŋ, bala yan ŋurrkuŋun, bäydhinhe dhu ga ŋunhi marrtji'-marrtji goŋ waŋganymirrnydja, bili ŋunhiyiny nhuŋumanymaknha mirithirra. Yurr ŋuli nhe dhu ŋunhi yakany nhakun ŋurrkam nhuŋuwuynhe dhunupa'ŋuny goŋ, ŋunhiny ŋayi nhuna dhu God-Waŋarryuny rumbal manapulaŋurrkuŋ balayin ŋunhi dhiŋganhamirrilila wäŋalil.”

    Djesuy lakaraŋal walalaŋgal gananminyawuy rom

  • MATHUYU (MATTHEW) 5:31 16 MATHUYU (MATTHEW) 5:39Jesus teaches on divorceMathuyu 5.31-32(Mathuyu 19.9; Mäk 10.11-12; Luk 16.18)

    31 Ga bulu ŋayi Djesuy lakaraŋal walalaŋ bitjarr gam', “Bili muka nhumalaŋ ganŋunhi ŋurruḏawalaŋuynydja mala God-Waŋarrwuny maḏayin' lakaraŋal nhumalaŋgalbitjarr gam', Ŋuli nhe dhu ŋunhi ŋula yolthu ḏirramuy ganarrthamany nhuŋuwuynhe miyalknhany, nheny ŋathil dhu goŋ-nhirrpanmirr djorra'lil nhunapinya nhe,ganarrthanharawnydja nhanŋu ŋurikiyiny miyalkku. 32 Yurr ŋarrany ga dhuwallakaram nhumalaŋ bitjanna gam', yaka yan nhe dhu ḏirramuy ganarrtham nhuŋuwuynhe miyalknha. Yurr ŋuli ŋayi ŋunhi marramba'-ḏumurrnydja miyalk ŋayiny dhuḏirramuynydja nhanukal mak ganarrthaman ŋanya djorra'kurra. Ga ŋuli nhe dhuganandja nhuŋuwuy nhe miyalknhany ŋunhiyiny nhe dhu ŋanya ŋuriŋiyiny romdhubarrkukuman, ŋayi dhu marramban' ga djäma. Ga ŋuli ŋayi dhu ŋanya ŋunhiwiripuŋuynydjaḏirramuymärram, ŋayinyŋunhi ŋunhiyinyḏirramuga balanya bili yanmarramba' djämamirryi.”

    Djesuy lakaraŋal dhäwu rom-wäwungunhaminyawuyJesus teaches about vowsMathuyu 5.33-37

    33 Ga bulu ŋayi Djesuy marŋgi-wurrupar walalany, ga bitjarra ŋayi waŋanany gam',“Ga wiripuny nhuma bili marŋgi romgu ŋunhi God-Waŋarryu gan lakaraŋal limurruŋ-galaŋuwal mala-ŋurrkanhawuywal walalaŋgal bitjarr gam', ‘Ŋuli nhe dhu ŋunhi ŋulayolthu yolŋuy wäwun'kumany wiripuŋunhany yolŋuny God-Waŋarrwalnydja yäkuy, gaguyaŋan yan nhe dhu ga dhuwali wäwun'tja, yakan moŋuny.’ 34 Yurr ŋarrany dhudhuwal lakaraman nhumalaŋgal balanyan gam', Ŋuli nhe dhu wäwun'kumany ŋulayolnhany, yaka bäki ŋula yolnha yäku. Ga yakayi yan nhe dhu yäku-lakaram djiwar-rny'tja wäŋa, bili ŋunhiyiny nhanŋuGod-Waŋarrwu nhinanharawnhawäŋa; 35ga yakayiyan yäku-lakaraŋ dhuwal munathany' wäŋa, bili dhuwandja wäŋa munathany' ḻuku-ŋal'yunarawmuka nhanŋu God-Waŋarrwu. Ga yaka yan nhe dhuwäwun'kumŋuruŋunyDjurutjalamdhuny* yäkuy, bili ŋunhiyiny wäŋa Djurutjalamdja God-Waŋarrwu warray,ŋuriki ŋurruḏawalaŋuw ga ḏumurruw. 36 Ga yakayi nhe dhu wäwun'kum ŋula yolnhayolŋuny nhokiyingal nhe ḻiyaynydja, bili nhepiny dhuwal ganydjarrmiriw warray,bäyŋu nhe gi dhuwal ŋula ganydjarr ŋayathul balanyarawyi bilmaranharaw miny'tjiwwaŋganygumarwatku nhokiyingalaŋaw nhe, molkunharaw nhämakwatharrkunharaw.37Ga ŋuli nhe dhu wäwun'kumany ŋula yolnhany, ga ŋula nhuŋu ga ŋayaŋuny yoraman,nheny yanan yoraŋun, ga ŋuli nhuŋu ga ŋayaŋu waŋa yaka'yundja, nheny yaka'yurrayan. Ga ŋuli nhe dhuŋunhiwiripuŋuynha dhärukthumalaŋuy yäku-lakaram, ŋunhiyinyyakan dhunupa nhuŋu waŋanharaw; ŋunhiyiny ŋuli ga balanyayiny guyaŋanhawuymala dhawaṯthun beŋura nhanukuŋun mokuywuŋun.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuylakaraŋalnydja walalaŋgal.

    Djesuy lakaraŋal rom yaŋara'-bakmaranhawuyJesus teaches on revengeMathuyu 5.38-42(Luk 6.29-30)

    38 Ga bulu ŋayi Djesuy marŋgi-wurrupar walalany, bitjarr gam', “Yo bili mukanhuma dhuwal ŋurikiyiny romgu marŋgi ŋunhi ŋayi God-Waŋarryu gan lakaraŋallimurruŋgalaŋuwal mala-ŋurrkanhawuywal walalaŋgal bitjarr gam', ‘Ŋuli nhuna dhuŋunhi ŋula yolthu yolŋuy waŋgany maŋutji dharpum, ga nheny ŋanyanhany biyakiyibili maŋutji dharpuŋdhi yan. Ga ŋuli ŋayi dhu nhuna waŋgany ḻirra bakmaram, ganheny ŋanyanhany biyakiyi bili yan bakmaraŋdhi ḻirra.’ 39 Yurr ŋarrany dhu dhuwal* 5:35 Jerusalem

  • MATHUYU (MATTHEW) 5:40 17 MATHUYU (MATTHEW) 5:48

    lakaram nhumalaŋgal bitjanna gam', bäydhi nhuna ŋayi dhu ŋunhi ŋula yolthu yolŋuygalŋa-yätjamany, ga nheny dhu nhanŋuny balany yakan buku-roŋanmaram. Ga ŋuliŋayi dhu nhuna ŋula yolthu yolŋuy dhunupa'ŋuny dhakal bartjunmaram, ga nhenybulu nhanukal wiṉ'kuŋuny muka dhakal gurrupanmirr. 40 Ga ŋuli dhu nhuna ŋulayolthu yolŋuy gäma ŋurruḏawalaŋuwalnydja walalaŋgal dhä-birrka'yunarawnydja, gaŋunhiliyiny ŋayi dhu romŋurnydja ŋuriŋiyiny yolŋuy gombuman nhuna ŋunhi gumur-rpuynydja girri', bala nheny dhu yanan dhayuŋanna nhanukal märryu dhapinyaynha,ga bulu wiripuny muka mala girri' nhuŋuwuy nhe dhu gurrupandhi nhanukal. 41 Gaŋuli dhunhuna ŋula yolthuwaŋganydhumiriŋuy gorrwumanynhanukiyingalaŋawŋayigirri'mirriwnydja bathiwnydja gänharaw märr gurririŋuwnydja yan gurrukanharaw,yurr nhepinywiyin-märraŋun gäŋu bathiny nhanŋu girri'mirrnydja. 42Ga ŋuli ŋayi dhuŋula yolthu nhuna ŋäŋ'thun ŋula nhakuny, nheny dhu yanan gurrupanna nhanŋu. Gaŋunhi ŋayi dhu waŋa nhuŋu bitjandja, ‘Way, nhawi ŋarra nhuŋu dhu girri' dhuwal gämayan wärriku,’ nheny yanan dhayuŋulnha nhanukal ŋayaŋuynydja dhapinyaynha.” Gabitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja.

    Nheny dhu ga märr-ŋamathirra yan nhokiyingalaŋawnha nhe miriŋuwnydja malaŋuwLove for enemiesMathuyu 5.43-48(Luk 6.27-28,32-36)

    43 Ga bulu ŋayi Djesu waŋan bitjarr, “Yo bili muka nhuma gan ŋunhi ŋäkulnydjaŋäthil yan ŋunhi walal ŋurruḏawalaŋuy malaŋuy gan bitjarr lakaraŋal gam', ‘Märr-ŋamathirrnydja nhuma dhu ŋunhi ŋurikiwurruŋgun bili yan yolŋuwnydja walalaŋḻundu'mirriŋuwnha walalaŋ nhumalaŋgalaŋaw, ga ŋuyulkthirrnydja nhuma dhu gamiriŋuwnha mala nhumalaŋgalaŋaw.’ 44 Yurr ŋarrany dhu dhuwal lakaram nhumalaŋbitjanna gam', ‘Nhumany dhu gamärr-ŋamathirryi nhumalaŋgiyingalaŋawmiriŋuwny-dja malaŋuw, ga bukumirriyaman nhuma dhu ga ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋŋunhi walal nhumalany gan ŋoy-yätjaŋal.’ ”

    45 “Ga ŋuli nhuma ŋuli ga ŋunhi märr-ŋamathirrnydja nhumalaŋgiyingalaŋaw mir-iŋuwnydjamalaŋuw, ga bukumirriyamnhumaŋuli gawalalaŋ, nhumanŋunhi yuwalktjadjamarrkuḻi' nhanŋuny Djiwarr'puywuny Bäpaw. Bili God-Waŋarryuny ŋunhi djämawalunhany baḏayala'kunharawnydja bukmakku yan yolŋuwnydja walalaŋ dhuwurr-manymakmirriw ga dhuwurr-yätjmirriw. Ga bitjarryi bili ŋayi djäma waltjaṉdja buk-makku yan, manymakmirriw yolŋuw walalaŋ ga ŋurikiwurruŋ yolŋuw walalaŋ ŋunhiwalal ŋuli marrtji yätjkurr bala djäma. 46 Ga wiripuny mak nhe ŋuli ga dhuwal märr-ŋamathirr ḻundu'mirriŋuw yan nhokiyingalaŋaw nhe, ŋurikiwurruŋgun yan ŋunhiwalal ŋuli ga märr-ŋamathirr nhuŋu; bala nhe ŋuli ga guyaŋany bitjanna gam', yanbiŋayi nhuŋu dhu God-Waŋarrnydja wokthuna ŋunhiŋuwuyyiny. Yakan ŋayi nhuŋu dhuŋunhiwokthun balanyarawyinymärr-ŋamathinyawuywu, bili dhuwaliny rombalanyayibili nhakun ŋunhi walal ŋuli ga rrupiya-märranhamirr gapmangu yolŋu walal märr-ŋamathirr walalaŋgiyingalaŋaw ḻundu'mirriŋuw walalaŋ. 47 Ga wiripuny mak nheŋuli ga guwatjman ŋunhin bili yan nhuŋuwuynha yan nhe gurruṯumirriny mala, gabilin. Ga nhaltjanna nhe ga guyaŋany, yanbi nheny mirithirra dhuwurr-manymaknhayolŋu, djuḻkmaraman ga wiripuwurrunhany yolŋuny walalany? Bäyŋu warray. Biliŋunha walalnydja Djan'tayilnydja yolŋu mala, ŋuli ga guwatjmanmirr warray. 48 Ganhumany dhu rom-ŋamathirra ga dhuwurr-dhunupayirra bitjandhi bili yan nhakunnhumalaŋ Bäpa'mirriŋu ŋunha djiwarr'ŋur ga nhina.” Ga bitjarrnha ŋayi gan Djesuylakaraŋalnydja.

    6Djesuy gan lakaraŋal walalaŋgal guŋga'yunawuynha rom

  • MATHUYU (MATTHEW) 6:1 18 MATHUYU (MATTHEW) 6:9Teaching about charityMathuyu 6.1-4

    1 Ga wiripuny ŋayi Djesuy bitjarr lakaraŋal walalaŋ gam', “Djäga nhumalaŋguwuynhuma: Yaka nhuma dhu ga ŋunhi milkunhaminyawurrnydja romgurr djäma dhuwurr-manymaktja rom milmany nhakun yolŋuwalnydja walalaŋgal, bili ŋayiny dhu ŋunhiBäpa'mirriŋuynydja nhumalaŋgal ŋunhi djiwarr'wuyyuny dhu bäyŋun nhumalaŋgunyyaŋara'-bakmaram balanyawuyyiny djämapuy.”

    2 “Ga ŋuli nhuma dhu ŋunhi gurrupan rrupiyany nhä mak ŋathany ŋunha ŋur-ruwuykmirrnhany, yakan nhuma dhu ŋunhi milkunhamirrnydja nhumalanhawuynhanhuma wetjtja gurrupanawuynydja, milmany nhakun wiripuwurruŋgalnydja yolŋuwalwalalaŋgal, bitjandja nhakun ŋunhiwurrnydja yolŋu mala ŋunhi walal ŋuli ga gurrupangali'-märrmay' romdhu ŋunhal ŋunhi Djuwskal buku-ḻuŋ'maranhamirriŋur buṉbuŋur,ga wiripuny ŋulawitjan dhukarrkurr, märr dhu ga ŋunhi bukmaktja yolŋu'-yulŋuwokthunna walalaŋ. Yurr ŋarrany nhumalaŋ ga lakaram, ŋunhiyiny wokthunawuyyolŋuwuŋuny, ŋunhiyiny ŋunhin bili yan walalaŋ, bili bäyŋun walalany dhu ŋunhiŋayiny God-Waŋarryuny yaŋara'-bakmaramaŋ ŋunhiŋuwuyyiny djämapuy.”

    3 “Ga ŋunhin nhe dhu ga guŋga'yundja yolŋunhany gam', ŋunhi ŋayi ga yuwalknhadhäparŋ' nhina, ŋanyanhan guŋga'yurrnydja, yurr gayulnha, märr ŋayi dhu ŋunhigalkipuynydja nhuŋu gurruṯumirr yakayi yan marŋgithirr. 4 Bala walal dhu ŋunhiyolŋu'-yulŋuny bäyŋun marŋgithirr ŋurikiyi wetjkuny nhokalaŋaw. Yurr nhokaldjiwarr'puyyuny Bäpa'mirriŋuy ŋuli ga nhuna nhäma warray ŋunhiwiliyi gayullilnydjawetjlil, bala ŋayi dhu ŋunhi God-Waŋarryuny yaŋara'-bakmaraman nhuŋuny.”

    Djesuy marŋgikuŋalnha walalany bukumirriyanharawnhaTeaching about prayerMathuyu 6.5-15(Luk 11.2-4)

    5 “Ga ŋuli nhuma dhu ga ŋunhi bukumirriyamany, yaka bukumirriyaŋ biyakunynhakun ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi gali'-märrmany' mala. Walalnydja ŋuliga ŋunhi dhuwalawurryiny dhärra gumurrŋur warray, ŋunhalnydja ŋunhi Djuwmalawalnydja buku-ḻuŋ'maranhamirriŋur buṉbuŋur, ga ḻikanŋur dhukarrŋur, märrdhu ga bukmakthuny yolŋuy walal nhäman walalany. Bili ŋarrany nhumalaŋ ganŋunhi lakaraŋal, ŋunhi ŋunhiyiny wokthunawuy yolŋuwuŋuny, ŋunhiyiny ŋunhin biliwalalaŋ, bili bäyŋunwalalany dhu ŋunhi ŋayiny God-Waŋarryuny yaŋara'-bakmaramaŋŋunhiŋuwuyyiny djämapuy.”

    6 “Ga ŋuli nhe dhu ŋunhi bukumirriyamany, nheny dhu marrtji bala gärrin nhokiyin-gal nhe wäŋalila, bala dhurrwarany dhaḻ'maraŋun, bala bukumirriyaŋun nhokalaŋuwalBäpa'mirriŋuwalnydja, ŋurikalnydja ŋunhi nheŋuli gi bäyŋunŋanyanhäŋunhokiyingalnhe melyu. Yurr ŋayipiny ŋuli ga nhäma nhuna ŋunhi nhaltjan nhe ŋuli ga gayulbukumirriyam, ga märr-yuwalk yan ŋayi nhuŋu dhu ŋunhi yaŋara'-bakmaramanyŋunhiŋuwuyyiny.”

    7 “Ga ŋunhi nhe dhu bukumirriyamanyGod-Waŋarrwalnydja, yaka giwaŋi dharrwanydhäruk mayali'miriwnydja, biyakuny nhakun ŋunhiwurr ŋunhi Djan'tayil yolŋu malaŋunhi walal ŋuli ga wiyin waŋa wiripuŋuwal waŋarrwal, yanbi walalany ŋayi dhu ŋämaŋuriŋiyiny wiripuŋuynydja waŋarryu balanyawuyyiny wiyinbuynydja bukumirriyan-hawuy. 8 Yaka bukumirriyaŋ biyakuny nhakun walalnydja. Biyak bukumirriyaŋunygurririy dhärukthuny ga mayali'mirriyaŋ. Bili ŋayiny ŋunha nhuŋuny Bäpa'mirriŋuŋäthil warray marŋgi ŋunhi nhaku nhe ŋuli ga ŋunhi djälthirr, yorrnha nhe dhu ŋanyaŋäŋ'thundja.”

    9 “Ga bitjan yanbi nhuma dhu ga ŋunhi bukumirriyamany gam',‘Bäpa ŋanapurruŋ, ŋunhi nhe ga nhina dhuwaliyi djiwarr'ŋur,

    Nheny yäku yindi warray, ga wokthunamirr.

  • MATHUYU (MATTHEW) 6:10 19 MATHUYU (MATTHEW) 6:1910 Napurr nhuna ga dhuwal ŋäŋ'thundja nhe dhu dhanuŋdhunna nhuŋuwuy nhe God-

    Waŋarrwuny rom ŋayaŋulila ŋanapurruŋgal,märr ŋanapurr dhu ga djämany dhiyalnydjamunatha'ŋurnydjawäŋaŋur nhokiyin-

    galaŋuwurra yan djälkurrnydja, bitjan yan bili nhakun walal ŋuli ga djämadhiyaliyi djiwarr'ŋur nhokiyingalaŋuwurr yan djälkurr.

    11 Ŋatha ŋanapurruny maranhu-gurrupul dhiyak bala waluw.12 Bäy-lakaraŋun ŋanapurruŋ yätjkurruwuynydja djämapuy,

    biyak yan bili nhakun napurr ŋuli ga bäy-lakaram ŋurikiwurruŋ ŋunhi wiripuwur-ruŋ yolŋu'-yulŋuw ŋunhi walal ŋuli ŋanapurruny ŋayaŋu-yätjam.

    13 Yaka ŋanapurruny gäŋu gumurr-ḏälkurrnydja romgurr birrka'yunarawnydja.Gunguŋ ŋanapurruny, märr ŋanapurruny dhu bäyŋun yätjkurruynydja birrimbir-

    ryu djuḻkmaram, ŋunhi napurruny ŋayi ŋuli marrtji guwaḻ-ṉirr'maramany.’Ga bitjanna nhuma dhu ga ŋunhi bukumirriyamany nhanukalnydja God-

    Waŋarrwalnydja.”14 “Ga ŋuli nhuma dhu ŋunhi bäy-lakaramany wiripuwurruŋguny yolŋu'-yulŋuw,

    ŋurikiwurruŋguny ŋunhi walal ŋuli nhumalany ŋoy-yätjam, ga nhumalaŋgalnydjadhu Bäpa'mirriŋuy djiwarr'puyyuny bitjandhi bili bäy-lakaramdhi nhumalaŋguny.15 Ga ŋuli nhuma dhu yakany walalaŋ bäy-lakaram ŋurukuwurruŋdhi ŋunhi nhu-malany walal ŋoy-yätjaŋal, ga bitjandhi bili yan nhumalaŋgalnydja dhu Bäpa'mirriŋuydjiwarr'puyyuny yakayi nhumalaŋguny bäy-lakaram, ŋunhiŋuwuyyiny dhuwurrpuyyätjkurruwuynydja mala.”

    Djesuy rom-lakaraŋal walalaŋgal ŋathapuy gananawuyTeaching about fastingMathuyu 6.16-18

    16 “Ga ŋunhi nhuma ŋuli ga ŋoy-ŋathamiriwnydja nhina, yaka gi dhakatjurrnydjanhini, biyak nhakun ŋunhiwurrnydja yolŋu walal ŋunhi rom gali'-märrmany' mala.Walalnydja ŋuli ga ŋunhi nhina nhakun ŋula nhän, yakan walal ŋuli gi djäganywalalaŋguwuy walal marwatkuny, bukuwnydja, ga rumbalwuny, ŋunhiyiny nhakunwalal ŋuli ga milkunhamirra wiripuwurruŋgala yolŋuwal walalaŋgal ŋunhiŋuwuynhaŋathapuynha gananawuy, märr ŋuli ŋunhi wiripuwurruynydja yolŋuy walal nhämanywalalany dharaŋana yan ŋunhiwiliyiny. Yurr ŋarrany nhumalaŋ ga dhuwal lakaram,ŋunhiyiny wokthunawuy yolŋuwuŋuny, ŋunhiyiny ŋunhin bili yan walalaŋ, bili bäyŋunwalalany dhu ŋunhi ŋayiny God-Waŋarryuny yaŋara'-bakmaraŋ ŋunhiŋuwuyyinydjämapuy. 17 Ga nhumany dhu walal yaka bitjandhi milkunhamirr, bitjan nhakunŋunhiwurryi yolŋu walal, ŋuli nhumany dhu ga ŋunhi nhina ŋoy-ŋathamiriw. Biyakyan bukuny rurrwuyunmirra gi, ga marwattja gi dhunupayaŋun nhunapinya nhe,18märr nhuna dhu yolŋu'-yulŋuynydja yakan ga dharaŋan ŋunhiŋuwuynydja ŋunhi nheŋuli ga nhina ŋoy-ŋathamiriw. Yurr ŋayipin dhu nhuŋu waŋganynha Bäpa'mirriŋundjiwarr'puynhamarŋginy, ŋunhiyin ŋunhi nhe ŋuli gi bäyŋun ŋanya nhäŋu nhokiyingalnhe maŋutjiy. Yo! Bala ŋayi dhu nhokal Bäpa'mirriŋuynydja buku-roŋanmaramannhuŋuny ŋunhiŋuwnydja ŋunhi gayulpuynydja djämapuy.”

    Yaka nhe dhu ga ḻukunydja'kunhamirr nhunapinya nhe dhuwalaŋuwuyyu mu-natha'wuyyu

    Do not become rich with earthly thingsMathuyu 6.19-21(Luk 12.33-34)

    19 Ga bulu ŋayi Djesuy lakaraŋal walalaŋgal bitjarr: “Yaka nhe dhu gaḻukunydja'kunhamirr nhunapinya nhe ŋula nhaliy malaŋuy dhuwalaŋuwuyyu, biliŋayi ŋuli wiripuny mala nhuŋu girri' bäynha gi ŋula gälkalyun ḻuki, ga wiripuny malagirri' ŋuli dhulwirmirriyin, ga wiripunymala ŋuli bäynha gi ŋula manaŋa-ḏilkurruynha

  • MATHUYU (MATTHEW) 6:20 20 MATHUYU (MATTHEW) 6:30yolŋuy mala djaw'-djawyurr. 20 Ŋany ḻukunydja'kunhamirrnydja gi ŋuriŋiyin malaŋuyŋunhi Djiwarr'puyyun ŋula nhaliynydja malaŋuy manymakthun. Bili ŋunhiyiny malaŋamakurr God-Waŋarrwuŋuny dhu yakan dhawar'yurr ga dhulwirmirriyi, ga gälkalyudhu gi bäyŋun ḻuki, ga bäyŋun dhu gi manaŋa-ḏilkurruy nhuŋu djaw'-djawyurr.”

    21 “Bili ŋayaŋuny nhuŋu dhu ga ŋunhi bitjanna bili ŋunhilin ŋorra, ŋunhi nhe ŋuli gamirithirr mulwaṯkum nhuŋuwuy nhe ŋula nhä malany mel-wiḏimirr dhuwalaŋuwuymunatha'wuy.”

    Maŋutjiny maṉḏany dhuwal balanya nhakun baḏayala' rumbalwuThe eyes are like the light of the bodyMathuyu 6.22-23(Luk 11.34-36)

    22 “Melnydja maṉḏany dhuwali nhuŋu balanya nhakun baḏayala' rumbalwunhokalaŋaw. Ga ŋunhi nhe ŋula mel-ḏarrtjalktja, ga ŋunhiyiny nhakun nhuŋu walŋanybaḏayala'mirra. 23 Ga ŋunhi nhuŋu maŋutji yätjkurrnydja, ga ŋunhiyiny nhakunnhuŋu walŋany buku-munhan warrpam'nha. Ŋuli balaŋ nhe dhu ga guyaŋanhamirrnhunapinya nhe bitjanmirrnydja, yanbi nheny ŋayaŋu baḏayala'mirr, yurr yuwalktjanhuŋu ŋayaŋuny dhuwali buku-munhan', ŋunhiyiny nhakun nhuŋu bukmaknha yanŋayaŋuny bilin buku-munha'yinan.”

    Yaka warwuyurr girriwny'tja ga rrupiyawnydjaDo not get worried for clothes and moneyMathuyu 6.24-34(Luk 16.13; 12.22-31)

    24 “Yo. Bäyŋun nhe dhu ŋunhi djämamirr märrmawny'tja buŋgawaw, bili ŋunhinhe dhu ga waŋganyguny märr-ŋamathirr, ga wiripuŋuwnydja nhe dhu buŋgawawŋuyulkthirra. Ga wiripuny nhe dhu ga ŋunhi dhäruk-märram ŋanyanhan yan ŋunhiwaŋganynhan buŋgawany, ga wiripuŋunhany nhe dhu ga märr-yuḻkthunna. Gabitjandhi bili nhumany dhu ga yakayi ŋunhi buku-ŋal'yun märrmawny'tja maṉḏaŋ,God-Waŋarrwuny ga rrupiyawnydja.”

    25 “Ga balanyan dhuwal dhäwuny' gam' ŋarra dhu lakaraman nhumalaŋ. Yakanhuma dhu ga warwuyun mirithirr ŋathawnydja ḻukanharaw ga gapuwnydja ŋunhinhä nhumalaŋgal ŋayaŋuŋur manymak walŋaw nhinanharaw. Ga yaka warwuyurrgirriwny'tja nhä malany nhe dhu ga gäma nhokiyingal nhe rumbalyu. Yaka dhuwalŋayi nhuna God-Waŋarryu djäma ŋathawnydja yan ḻukanharaw ga girriwny'tja yangänharaw. 26 Nhäŋu ŋunha warrakan'nha malaŋuny buṯthunawuy. Yaka walal ŋuligi ŋunhi warrakan'thuny malaŋuy ŋula nhä djäma ŋatha malany lämu-nhirrpul, gabäyŋuyi yan walal ŋuli gi ŋunhi ŋathany mala maŋutjiny gulkthurr ga rarr'yurr ŋulimarrtji buṉbulilnydja. Yurr nhumalaŋguny Bäpa'mirriŋu ŋunha djiwarr'puynydja ŋuliga djäga yan walalaŋ ŋurikiyiny warrakan'kuny malaŋuw. Ga nhumany ga dhuwalyolŋuynydja walal djuḻkmaraman ŋunhiyi warrakan'nhany malaŋuny.”

    27 “Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi mirithirrnydja nhakun warwuyun ŋula nhakuny malaŋuw,ga nhaltjanna ŋayi dhu ŋuriŋiyiny djambin God-Waŋarrwuny ŋayaŋu nhuŋuny, märrnheny dhu ga baḏaknha yan walŋan marrtji? 28 Ga nhaku nhuma ŋuli ga dhuwalwarwuyun girriwny'tja malaŋuw gurrukanharaw? Nhäŋu ŋunha wurrkiny' malaŋuny,ya ŋunha, dhamany'tjunalil; yaka walal ŋuli gi girri' mala walalaŋguwuy djäma bar-rtjurr. 29 Ga be ŋäthil buŋgawa yäku Djalaman* gan nhinan, ŋunhi ŋayi gan nhinanmirithirr ḻukunydja ga guŋgurrkuŋgurr girriy' mala ga ŋula nhaliy malaŋuy. Yurrŋunha wurrkiny' mala bulun dhika latjun' mirithirra, djuḻkmaraman ga girriny' malanhanŋuny Djalamanguny. 30Yo. God-Waŋarryu ŋayipi ŋuli ga ŋunhi mulmunhany malaŋuthanmaram manymakkumany, bäydhi ŋuli ga ŋunhi gurririny ŋayi walŋa dhärra.* 6:29 Solomon

  • MATHUYU (MATTHEW) 6:31 21 MATHUYU (MATTHEW) 7:6Nhakun dhiyaŋ bala ga dhuwal mala mulmu dhärra walŋa, ga bulu nhakun ŋayi ŋuliräwakthirryi, bala ŋuli yolŋu'-yulŋuynydja dhuŋgur'yunna ŋunhiyi mulmunhany. Yurryolŋuny dhuwal mirithirr ŋurruŋu God-Waŋarrwalnydja ŋayaŋuŋur, djuḻkmaraman gaŋunha mulmunhany; ga yuwalk ŋayi dhu ga djäga nhumalaŋ manymakkumany. Ga nhänhumalaŋguny dhuwal yolŋuwnydja walalaŋ, märr-nhirrpanminyawuy nhanukalnydjaGod-Waŋarrwalnydja mirithirr nyumukuṉiny muka?”

    31 “Ga yaka walal gi warwuyurrnydja nhumalaŋguwuy nhuma, ga yaka nhuma dhu gaŋunhi waŋa bitjandja, ‘Way, wanhaŋur ŋarra dhu dhuwal ŋathany märram, ga gapuny,ga girriny' malany?’ 32 Bitjandhiny ŋuli ga ŋunhi mirithirrnydja warwuyun ŋunhiwur-rnha yolŋu walal ŋunhi Djan'tayilnhamala. Nhumany dhu ga yaka bitjandhi warwuyun,bili ŋunhan ŋayipin Bäpa'mirriŋun nhumalaŋ djiwarr'puynha mirithirrnydja marŋgi,nhaku nhuma ŋuli ga ŋunhi djälmirriyirr. 33 Yo. Yaka nhuma dhu ga warwuyundhiyakiyiny malaŋuw. Ŋurrulilnydja nhirrpul God-Waŋarrwu yan rom, ga biyak biligi djämany nhanŋuwuynha yan ŋamakurrnha romdja malany, bala ŋayiny dhu nhuŋugurrupan bukmaknha yan nhä malany manymaknha.”

    34 “Ga yaka warwuyurr ŋurikiny ŋunhi dhu nhä malany maḻŋ'thurr goḏarr' wiripuywaluy, bili ŋunhiyiny warwu malany yaka nhokal goŋŋur. Ga yaka marrtji mana'-manapulnydja bukulil ŋal'-ŋalmaraŋ warwuny mala nhuŋuwuy nhe, ŋunhi ga ŋuriŋiyiwaluy gäma, balanya nhakun mari ga ŋula nhä malany. Yakan biyakiyiny guyaŋi.” Gabitjarrnha ŋayi gan ŋunhi Djesuy lakaraŋalnydja walalaŋgal.

    7Yaka nhe dhu rom-nyamir'yun wiripuŋunhany yolŋunyJudging othersMathuyu 7.1-6(Luk 6.37-38,41-42)

    1 Ga balanya wiripuny Djesuw dhäruk, lakaraŋal ŋayi walalaŋgal bitjarr gam', “Yakarom-nyamir'yurr wiripuŋuny yolŋuny, märr ŋayi dhu God-Waŋarryuny yakayi nhunan-hany boŋguŋ rom-nyamir'yurr. 2 Bili ŋayiny dhu ŋunhi God-Waŋarryuny nhunanhanymala-djarr'yurr biyakiyi muka bili, nhakun nhe ŋuli ga ŋunhi mala-djarr'yun ŋunhawiripuwurruny yolŋu'-yulŋuny. Ga ŋuli nhe dhu nhirrpan rom ḏäl mirithirr ŋunhawiripuwurruŋ yolŋu'-yulŋuw, ŋayiny dhu God-Waŋarryuny ŋunhi nhuŋuny bitjandhibili yan nhirrpandhi ḏäl mirithirr rom.”

    3 “Nhaku nhe ŋuli ga ŋunhi nhäma ŋunha wiripuŋuwalnydja yolŋuwal nyumukuṉinydhukun ŋunhi ŋuli ga gärri nhanukal maŋutjiŋur? Nhe ŋathil dhu nhänhamirr nhu-napinya nhe maŋutji; dhuwali nhokalnydja ga gärri maŋutjiŋur yindi warray dharpa.4 Yol nheny dhuwal, ŋuli nhe dhu ga ŋunhi bitjandja waŋa ŋunha wiripuŋuwnydjayolŋuw gam', ‘Go! Marrtjin … ŋarra dhu wilaŋ'thunna dhuwali nyumukuṉiny'tjadharpa maŋutjiŋurnydja nhokal dhawaṯmaraman bitjanna,’ ŋunhi nhokiyingalnydjaga maŋutjiŋur gärri yindi warray dharpa. 5 Nhä nhe dhuwal yolŋuny, dhuwurrdharrwa? Ŋurruŋuny ŋathil ŋurrkuŋ dhuwali yindi dharpa dhipuŋuryi nhokiyingalnhe maŋutjiŋur, märr nhe ŋathil dhu nhäma ŋamathamany, ga yurrnha nhe dhunhäma nhaltjan nhe dhu dhawaṯmaram ŋunha wiripuŋuwal yolŋuwal maŋutjiŋurnyumukuṉiny dhukun.”

    6 Ga bitjarryi bili ŋayi wiripuny dhäwu Djesuy lakaraŋal, yurrmayali'kurra ŋayi ŋunhidhawar'maraŋalnydja lakaraŋal bitjarrnha gam', “Nhämala ŋunhi God-Waŋarrwu dhar-rpal rommala, ŋunhiyiny nhe dhu bäyŋun yan gurrupan ŋurukuny ŋunhi wuŋgangunymalaŋuw. Walal balaŋ bäynha bilyurr bala ḻäwuŋun nhuna. Ga yakayi ŋurrkuŋ ŋunhimirithirrnydja mel-wiḏi'mirr ŋula nhä malany bikibikiwalnydja malaŋuwal gumurrlil,walal dhu ŋunhiyiny marrtji yanan bala wawun dhurrpa'-dhurrparaman.”

    Dhurrwara wutthu'-wutthurr, bala ŋäŋ'thurra ḻarruŋun

  • MATHUYU (MATTHEW) 7:7 22 MATHUYU (MATTHEW) 7:15Ask, seek, knockMathuyu 7.7-12(Luk 11.9-13)

    7 “Ŋäŋ'thurra God-Waŋarrnhany ŋula nhakuny malaŋuw, märr ŋayi dhu nhunagurrupanna. Ga ḻarruŋun, märr nhe dhu maḻŋ'maraman. Ga dhurrwarany wutthu'-wutthurra, märr dhu God-Waŋarryuny nhuŋu dhurrwarany ḻapmaraman, gumurr-ŋamathirra manapan nhuŋu. 8 Bili ŋuli ŋayi dhu ŋula yolthu ŋanya ŋäŋ'thun God-Waŋarrnha, bala walal dhu yan nhanukuŋuny märraman, ga ŋunhi yolŋu ŋunhi ŋayiŋuli ga yuwalkkum yan ḻarrum, ŋayiny dhu God-Waŋarrwuŋuny maḻŋ'maraman. Gaŋunhi yolŋu ŋunhi ŋayi ŋuli ga bitjan bili dhurrwara wutthu'-wutthun bala ŋayiny dhuGod-Wäŋarryuny nhanŋu ḻapmaraman, galkikumanmanapan ŋanya nhanukiyingalnhaŋayi. 9 Nhuma ŋunhi bäpa'mirriŋu walal, ŋunhi nhumalany ŋuli gäthu'mirriŋuy walalnhumalaŋgal ŋäŋ'thun ŋathaw, ga nhä nhumany ŋuli gurrupan walalaŋguny … guṉḏa?Ŋany nhä?”

    10 “Ga ŋuli ŋayi dhu nhuna nhokal yothuy ŋäŋ'thun guyawnydja, ga nheny dhu nhännhanŋuny gurrupan … bäpin? 11 Yurr bäydhi nhuma ŋunhi djäga-yätjkurrmirrnydjamala bäpa'mirriŋu walal, yurr nhuma ŋuli ga ŋunhi gurrupandja nhumalaŋgalaŋawgäthu'mirriŋuwnydja walalaŋmanymak yan ŋula nhänymala. Ga nhumalaŋguny ŋunhiBäpa'mirriŋu djiwarr'puynydja bulu warray wetj-ḏumurr; djuḻkmaram warray ŋuliga nhumalanhany, nhanukiyingalnydja ŋayi wetjthu, ŋunhi limurr ŋuli ŋäŋ'thundjaŋanya.”

    12 “Ŋuli nhe dhu ga ŋunhi ŋula nhaku malaŋuw djälmirriyirr walal dhu ga ŋunhawiripuwurruy yolŋuy walal djäma nhuŋu, ga nheny dhu ga ŋunhi bitjandhi bili yanwalalaŋguny djämayi ŋula nhä malany. Ga balanya ŋunhi mayaliny' Mawtjitjkuŋuny*rom nhirrpanawuy ga Djawarrkmirriwuŋuny walalaŋguŋ marŋgi-wurrupanawuy.”

    Dhuwandja ga lakaram nyumukuṉiny'nhan dhurrwaranyThe narrow gateMathuyu 7.13-14(Luk 13.24)

    Ga dhuwandja ŋayi Djesuy lakaraŋal wiripun dhäwu mayali'kurr bitjarrnha gam',13 “Märrma' yan ga dhuwal dhurrwarany dhärra gärrinyarawnydja nhumalaŋ. Yo waŋ-ganydja ŋunhiyi dhurrwara yindi mirithirr, yurr ŋunhiyiny dhurrwara gumurr-yalŋgigärrinyaraw, ga dhukarrnydja ŋunhiyi yindin marrtji ŋorra balan bitjanna wäŋalil dhä-gir'yunamirrilila. Ga dharrwan ŋuli ga ŋunhi yolŋuny walal wäŋgam ŋuliwitjandhinydhukarrkurr. 14 Ga wiripuny dhurrwara nyumukuṉiny'nha mirithirra, yurr mirithirraŋunhi gumurr-ḏälnha ŋunhiyi dhukarr ŋurikiwurruŋguny yolŋuw walalaŋ ŋunhi walalŋuli ga djälthirr marrtjinyaraw balayiny wäŋalil walŋamirrililnydja. Yurr ḻurrkun'thunyan yolŋuynydja walal ŋuli ŋunhi maḻŋ'maramany ŋunhiyiny dhukarr.”

    Goŋmirr dharpa ga wakinŋu dharpaA tree and its fruitMathuyu 7.15-20(Luk 6.43-44)

    Ga wiripuny ŋayi Djesu dhäruk waŋan bitjarr gam', 15 “Way walal, djäga walal ginyäḻmirriwnydja djawarrkmirriw walalaŋ. Ŋayiny dhu ŋunhiyi yolŋu maŋutjiŋurnydjanhumalaŋgal yanbi ŋayi dhuwurr-dhunupan, yanbi ŋayimanymaknha yolŋu, yal'yunan,balanya nhakun bimbin. Yurr yuwalktja nhanŋu ŋunhi ŋayaŋuny balanya nhakunwärraŋnha.”* 7:12 Moses

  • MATHUYU (MATTHEW) 7:16 23 MATHUYU (MATTHEW) 7:2516 “Nhuma dhu nhämany dharaŋana ŋanya nhäthinya nhanukuŋ djämapuy gakal'.

    Bili djämapuynydja walalaŋguŋ ŋunhi mirithirra yätjkurra. Balanya nhakun bo-rum yalman ŋuli dhakal ŋuthan yalmanŋur yan dharpaŋur; bäyŋun nhuma dhumaḻŋ'maram yalmannha dhakal ŋula wiripuŋuwalnydja dharpawal ḏirriṯirriwalnydja.Ga muthirny'tja borum ŋuli yaka ŋuthul guḻumunyu'ŋurnydja dharpaŋur; ŋanymuthirny'tja ŋuli ŋuthan nhanukiyingal muthir'ŋur yan yaŋara'ŋur. 17Ŋuli ŋayi dharpamanymaktja, ga dhakalnydja nhanŋu borumdja dhu ŋunhiŋuwuyyi ga manymakthiyan. Ga ŋuli ŋayi dharpa yätjkurrnydja, ga dhakalnydja dhu borumdja balanyayi biliyätjkurryi yan. 18 Bili manymakŋurnydja dharpaŋur nhe dhu bäyŋun ŋula yätjkur-rnydja borum maḻŋ'maram, ga yätjkurrŋurnydja dharpaŋur nhe dhu bäyŋun ŋulamaḻŋ'maram manymaktja borum. 19 Ga ŋuli ŋayi borumdja ŋunhiŋuwuy dharpapuyyakany manymak, bala ŋayi dhu djämamirrnydja marrtjin, bala walal dhu djatthunnaŋunhiyi dharpany, bala yan ŋurrkaman gurthalila. 20 Yo. Ga ŋunhiwurrunhany ŋunhinyäḻ'mirrinhany djawarrkmirriny mala, nhumany dhu ŋunhi dharaŋana walalany,ŋuruŋun ŋunhi nhäthinya walalaŋguŋ djämapuy mala.” Ga bitjarra ŋayi gan Djesuymarŋgikuŋalnydja walalany.

    Yaka warray ŋarrany nhumalaŋ marŋgiI never knew youMathuyu 7.21-23(Luk 13.25-27)

    Wiripuny ŋayi Djesu dhäruk nhirrpanmin bitjarrnha gam', 21 “Dharrwaynha ŋuli gadhuwal yolŋu'-yulŋuynydja ŋarranhany yäku-lakaram bitjandja gam', ‘Garray! Garray!’bitjandja. Yurr bäyŋun walal dhu ŋunhi gärriny boŋguŋ ŋunhawalnydja ŋunhi God-Waŋarrwalnydja yirralkalil. Ŋunhiwurrnha bili dhu ŋunhi yolŋuny walal gärri ŋunhiwalal dhäruk-märranhamirra mala ŋarrakalaŋawnha Bäpa'mirriŋuw djiwarr'puywun.22 Yo. Ŋuriŋiyiny waluy dhä-dhawar'yunamirriynydja, dharrwaynha dhu ŋunhiyolŋuynydja walal waŋiny ŋarranhany biyakun, ‘Garray, ḻapmaraŋ ŋarraku dhurrwara.Ŋarrany ŋuli ganha ŋunhi dhäwu lakaranha nhokiyingalaŋuwurr yan yäkukurr, ga bulunhokal yäkuynydja ŋarra ŋuli ganha wakinŋunhany mala birrimbirr dhawaṯmaranhayolŋuwalaŋaŋurnydja. Ga nhokiyingalaŋuwurryi yan yäkukurr ŋarra ŋuli ganha djämayindiny rom ŋunhi ŋoy-ganyim'thunamirrnydja mala.’ Ga biyakiyin dhu boŋguŋ ŋunhiwiripuwurrnydja yolŋu walal lakaranhamirr.”

    23 “Bala ŋarrany dhu waŋin walalaŋ biyakun gam', ‘Gatjuy gundupuŋun walal, nhumarom-djarrpi'mirrnydja yolŋu mala. Yaka ŋarra dhuwal nhumalaŋ marŋgi.’ ”

    Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja.Märrma' yolŋu bala'-dhuḻ'yunamirr maṉḏaThe two house buildersMathuyu 7.24-29(Luk 6.47-49)

    Ga bulu ŋayi Djesuy dhawurrpunuŋalnydja dhäwu lakaraŋal walalaŋ bitjarra gam',24 “Yo. Bilin dhuwal. Bili muka nhuma ŋarrany gan ŋula ŋäkulnydja dhäruktjamalany, nhaltjarr ŋarra gan lakaraŋal nhumalaŋgal. Ŋuli nhe dhu ga dhärukku malthunŋarrakuny, ga nheny dhu ŋunhiyiny balanyan nhakun gaḏamannha yolŋu, ŋunhi ŋayidhuḻ'yurr balany' nhanŋuwuy ŋayi wäŋalil guṉḏamirrilil. 25 Bala waltjaṉdja yindinmarrtjin dharyurr, ga gapuny mayaŋdja marrtjin yindithinan, ga yan warray bili-i-iga wäŋa ŋunhi warrpam' buku-ḻupmaraŋal, ga watany yindin gan biw'yurr mirithinandhika, yurr bäyŋun ŋunhiyi balany' ŋula galkirrinya; ḏälnha gan yan dhärran, bili ŋayiŋuriŋiyi yolŋuy dhuḻ'yurrnydja nhanŋuwuy balany' guṉḏamirrilila wäŋalil.”

  • MATHUYU (MATTHEW) 7:26 24 MATHUYU (MATTHEW) 8:6

    26 “Ga ŋuli nhe dhu ŋula yolthu yolŋuy ŋämany ŋarrany dhäruk bäykarraramany,märr-yuḻkthundja manapan, ga nheny dhu ŋunhiyiny balanyan nhakun ŋunhi ḻiya-dhumuknha yolŋu, ŋunhi ŋayi dhuḻ'yurr nhanŋuwuy ŋayi bala' munatha'lil wäŋalil,27bala waltjaṉdjamarrtjin yindin dharyurr, ga gapumayaŋmarrtjin yindithinan, ga yanwarray bili ga wäŋa ŋunhi warrpam' ŋurruthin, bala wäŋiny yindin biw'yurra mirithi-nan dhika, bala ŋunhiyi bala'nhanyḏaw'maraŋala, bala ŋayi galkirrinan, buḻ'waŋdhurrawarrpam'nha.” Ga bitjarr ŋayi gan Djesuy lakaraŋalnydja yolŋu'-yulŋuwalnydja.

    28 Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhawar'yurrnydja lakaranhaŋurnydja, bala dharrwaynhayolŋuynydja walal ŋäkula ŋanya, nhakun walal ganyim'thurra manapar nhanŋu,ŋurikiyin ŋunhi nhaltjarr ŋayi gan marŋgi-wurrupar walalany. 29 Bili dhuwandja yolŋuyaka warray balanya nhakun wiripuwurr rom-marŋgikunhamirr walal. Ŋayiny dhuwalDjesuny gäna warray, ga dhäruktja nhanŋu bulu dhika ganydjarrmirr.

    8Waŋgany ḏirramu burrunhdhiya'mirrOne man with leprosyMathuyu 8.1-4(Mäk 1.40-45; Luk 5.12-16)

    1 Ga ŋunhi ŋayimarrtjin Djesu yarrupthurrnydja beŋurnydja ŋunhi bukuŋurnydja, gayolŋuny walal nhanŋu marrtjin malthurrnydja dharrwan dhika mirithirra. 2 Ga bondiyan muka waŋganydja yolŋu ŋunhi ŋayi gan burrunhdhiya' rerri ŋayathaŋal bunanannhanŋu Djesuwnydja, marrtjinany ŋayi ŋunhi yolŋuny, bala yan bun'kumu-djipthurragumurrŋura nhanukal Djesuwalnydja, bala yanwaŋanany bitjarra, “Yolŋumarrkapmirr,dhuwal nhe ga ŋayatham ganydjarr nhe dhu ḏukmaram ŋarrany, yurr nhokiyingal yandjällilnydja ŋarra dhu ganarrtham,” bitjarr.

    3 Bala ŋayi yan Djesuny goŋ-djarryurra bala ŋayathaŋala ŋanya ŋunhiyi yolŋun-hany, bala yan bitjarra waŋan nhanukal gam', “Yo! Djäl ŋarra, dhiyaŋuny balanhe dhu ḏukthunna dhipuŋuryiny rerriŋur.” Ga dhunupan bala yan nhanŋu ŋunhiḏirramuwnydja burrunhdhiyany rerri winya'yurra dhika! 4 Bala ŋayi Djesuny waŋannhanŋu bitjarra gam', “Yaka nhe dhu dhuwalaŋuwuynydja ŋula yolkal lakaram ŋini,balan yan nhe dhu dhunupan marrtjiny djirrikaymirriwalnha yolŋuwalnydja, ga ŋayinnhuna dhu nhämany rumbalnydja ŋunhi nheny dhuwal ḏäwalan. Bala beŋuryinynhe dhu mundhurrnha gäma balan buku-ŋal'yunamirrilila buṉbulil, bitjan yan bilinhakun ga ŋunhaMawtjitjku* rombarraŋga'yun, ŋurikiyin bili yan nhe dhumalthundja.Ga ŋunhi nhe dhu mundhurr-gurrupandja, bala walalnydja dhu ŋunhi yolŋuny walalmarŋgithirra ŋunhi nheny dhuwal bilin ḏukthurra burrunhdhiyaŋurnydja rerriŋur.”

    Djesuy ḏukmaraŋal ŋurruḏawalaŋuw Miriŋuw DjämamirrinyJesus heals an Army Officer's ServantMathuyu 8.5-13(Luk 7.1-10)

    5 Ga beŋuryiny ŋayi ŋunhi Djesuny marrtjin balan bitjarra wäŋalil yäkulil Ga-puniyamlila,* ga ŋunhi ŋayi bunanany ŋunhiliyiny wäŋaŋur, bala ŋayiny ŋunhi waŋ-ganydja ḏirramu dhunupan bunanan nhanŋu, yurr ŋayi ŋunhi ŋurru-warryunayŋumiriŋuw balanya. Bala yan ŋayi ŋunhi bitjarra nhanŋu Djesuwnydja waŋan gam',6 “Garray! Ŋunha ŋarraku djämamirr ga rerrikthun mirithirr, yurr ŋunha banydji ŋayiwäŋaŋur yulŋuny, balayi ŋarra ŋanya ganarrthaŋalnydja, ga dhaŋga-ḏirryundja ŋayi gaŋunha mirithirra ŋuriŋiyi rerriynydja, yakan ŋayi ga ŋunha bilyu'-bilyundja, yan ŋayiga ŋunha dharraḏan ŋorrany.”* 8:4 Moses * 8:5 Capernaum

  • MATHUYU (MATTHEW) 8:7 25 MATHUYU (MATTHEW) 8:15

    7 “Yo! Ŋarra dhu marrtji ga ḏukmaram ŋanya,” bitjarr ŋayiny Djesuny buku-bakmaraŋal nhanŋu.

    8 Yurr ŋayiny ŋunhiḏirramuny nhanŋu bitjarr warray waŋan gam', “Garray, nhämirrbalaŋ nhe dhu dhäruknha yan gurrupanmirr, bala ŋayiny dhu ŋunha djämamirrnydjaŋarraku ḏukthuna, ŋuriŋin bili yan dhärukthun nhokal. Bili yaka ŋarra dhuwal gana'nhuŋu, ŋuli balaŋ nhe dhu ŋarrakalnydja wäŋalil marrtji. 9 Ŋunha ŋarraku buŋgawamala ga nhina'-nhina, ŋunhi walal ŋuli djäma gurrupandja ŋarrany, ŋarrany ŋuli yandhunupan djäman, ŋunhi nhaku walal ŋuli dhäruk-gurrupanmirr. Ga wiripuny ŋunhayimiriŋu mala, ŋunhi walalnydja ŋarrakalnha goŋŋur, ŋarran walalaŋ buŋgawany, ŋunhiŋarra ŋuli gorrwumany walalany ŋula nhakuny djämaw, walalnydja ŋuli dhunupan djä-man yan. Ga ŋunhi ŋarra dhu waŋa bitjan gam', ‘Go, räli marrtji,’ ŋayiny dhu dhunupanmarrtjin yan. Ga wiripuŋuwnydja ŋarra ŋuli waŋa bitjan, ‘Gatjuy marrtjin,’ ŋayiny dhuŋunhi marrtjin yan. Ga djämamirriwnydja ŋarra ŋuli waŋa bitjan, ‘Ŋay' dhuwal djäma,’ŋayiny dhu ŋunhi djäman yan, yakan ŋayi ŋarrany dhu märr-yuḻkthundja.”

    10 Ga ŋunhi ŋayi Djesuy ŋäkulnydja ŋanya ŋunhiyi ḏirramunhany, balanyawuyyinywaŋanhawuy, bala yan ŋayi mirithinan ṉirr'yurrnydja, nhanŋu ŋurikiyiŋurruḏawalaŋuwnydja miriŋuw ḏirramuw. Bala ŋayi dhunupan bala yan Djesunybilyurrnydja, bala yan waŋanan ŋurikiwurruŋguny yolŋuwnydja walalaŋ, ŋunhi walalgan malthurr nhanŋu, bitjarra gam', “Bäyŋu ŋarra dhuwal maḻŋ'maranha märr-yuwalkthinyawuy ŋunhi yindi mirithirr, ŋula waŋganygu yolŋuw dhiyalnydja wäŋaŋurŋarakaŋur Yitjuralnydja,* balanyany nhakun dhiyakuny gay'yi yolŋuw ḏirramuwmiriŋuw! 11Dhuwandja yuwalk nhumalaŋ dhäwu ŋarra ga lakaram. Yo, ŋunhawalnydjaŋunhi God-Waŋarrwalnydja yirralkalil yalalaŋumirriynydja dhu dharrwan mirithirrayolŋuny walal marrtji buku-ḻuŋ'thurrnydja beŋur dhimurruŋur gali'ŋur ga bärra'ŋurga ḻuŋgurrmaŋur ga djalathaŋŋur. Bala walal dhu gi ŋunhi ŋathan ḻukiny yindinmirithirra, rrambaŋin walal Yipurayimdhu,* Yitjakthu* ga Djaykupthun.* 12 Yurrŋarrakuwuynydja mala ŋunhi Djuw malany, ŋunhi walal balaŋ muka ŋunhi yuwalktjagulŋiyi balayiny God-Waŋarrwalnydja romlil. Walalnydja dhu gi ŋunhi warraŋulnhanhini, ŋunhala buku-munha'ŋura, dhawa-dhawaṯmaraŋun walalany dhu, beŋuryinyŋunhi ŋathamirriŋurnydja wäŋaŋur. Bala walal dhu gi ŋunhi ḻirra-ḻäwunhamirraŋunhilinywäŋaŋur, dhäkay-ŋäkunywalal dhu gi ŋunhi dhaŋga-ḏirrnha gamur'murnharumbalyuny walalaŋgiyingal walal.”

    13 Ga beŋuryiny dhurrwaraŋur, bala yan ŋayi Djesuny bitjanna nhanŋu waŋagam' ŋurikiyi ŋurru-warryunayŋuwnydja miriŋuw, “Gatjuy marrtjin roŋiyin wäŋalilanhokiyingal nhe, bili nhokalmärr-nhirrpanminyarayŋarrakal, ŋarranydhudjämanbalayan nhuŋuny ŋayaŋuw, nhaku nhe ga dhuwali djälthirr.” Ga ŋunhi ŋayi Djesu dhäruk-gurrupanmirrnydja bitjandhiny, bala dhunupan bala yan ŋayiny ŋunhi djämamirrnydjanhanŋu yolŋu, ḏukthurra ŋuriŋi bili yan waluynydja.

    Djesuy ḏukmaraŋal dharrwany yolŋu'-yulŋunyJesus heals many peopleMathuyu 8.14-17(Mäk 1.29-34; Luk 4.38-41)

    14 Ga dhäŋur beŋuryiny, bala ŋayi Djesuny balan marrtjin Betawala* wäŋalil. Gaŋunhilin wäŋaŋur ŋayi Djesuy nhäŋal waŋganynha rerrimirriny miyalknha, yurr ŋayiŋunhi miyalktja mukul'mirriŋu nhanŋuny Betawnydja yurr rumaru'. Rirrikthurrnydjaŋayi gan ŋunhi miyalktja, mirithin dhika ḏälyu yan gorrmur'yu, yurr ŋayi gan ŋunhiḻäy-ŋorranan yan ŋunhili miṉdhalaŋurnydja. 15 Bala ŋayiny ŋunhi Djesuny marrtjinanbala yan goŋnha ŋanya ŋayathaŋal ŋunhiyi miyalknhany, ga dhunupan bala yan ŋayiny* 8:10 Israel * 8:11 Abraham * 8:11 Isaac * 8:11 Jacob * 8:14 Peter

  • MATHUYU (MATTHEW) 8:16 26 MATHUYU (MATTHEW) 8:25ŋunhi rerriynydja gorrmur'yuny ŋanya ganarrthaŋala yan, bala yan ŋayi dhunupanrur'yurra bala dhärranan, bala ŋathan marrtjin djäma nhanŋun Djesuwnha.

    16 Ga ŋunhi ŋayi marrtji waluny gärrin, walalnydja marrtjin ŋunhi yolŋu'-yulŋuynydja gäŋa'-gäŋala yolŋunhan mala ŋunhi walalaŋgal gan wakinŋu birrimbirrmala gärrin, dharrwan dhika mirithirra yolŋu'-yulŋu. Yurr �