i tìm cái tôi ã mt***

Nguyn Khi***

“… Tôi cng c gii thng vn chng cao nht cp quc gia, nhng tôi bit ch mi nm na,thi th i thay chc ch còn ai nh ti mình na. Tôi là nhà vn ca mt thi, thi ht thì vn phicht, tuyn tp, toàn tp thành giy ln cho con cháu bán cân. Bun nh!…”1.

Nm 70 tui tôi bt u chán vit, ngi rã ra, c sách cng nm, c c mi lm phút chngha ã loè nhoè, ch rõ mình ang c cái gì. Ri ng. Ng nh chim, mt chp mt ã tnh, tiptc c nt cái na trang c d vn c l m vì ch còn nh h vit cái gì trong cái na trang vac. Cng nm y tôi c trao gii thng H Chí Minh v vn hc ngh thut t 2. Mng thì rtmng nhng tôi ã nhn ra ngay ây là tm bia m sang trng cm lên mt i vn ã ti hi phikt thúc. Th là li bun, ra vào ngn ng c tháng. Ri quyt nh ra chi ngoài Bc, tr li quêngoi là ni tôi ng k! tòng quân nm 1946, cng là ni tôi tp tng vit nhng bài báo khángchin u tiên in litô vào nm 1949. Nó m u cho nhiu chc nm tip theo, va là anh b i valà nhà báo nhà vn.

Cái th xã qunh qu, ti tp, ti tm, toàn mt màu xanh và en nhng nm nào, gi ã bin hoáthành mt qun ca Hà Ni hay Sài Gòn hôm nay. Li nh ti nhng dãy ph ngn ngi, nhà thp,hè hp, rp bóng nhãn, mt ngi hin lành, dáng i thong th, th xã nh cái làng ln, i mt onng phi chào hi không bit bao nhiêu là ngi vì toàn ngi quen c. Nm chc nm sau, tr licái th xã ca tui mi trng thành, mà là tr v ln th ba (hai ln trc cách ây ã hn hai chcnm), cái mnh t thân thuc ã hoá ra xa l. p xe c ngày ch gp ngi quen nào, hoc có gpnhng ã là hai ông già tui by mi làm sao nh li gng mt ca nhau cái thi mi mi támôi mi. Ln v th hai vn còn ba ngi quen c, mt ngi là Thun, i tá v hu, mt ngi làTùng, trung i phó, mt ngi là M, tiu i trng là nhng cp ch huy u tiên ca tôi trongcuc sng quân ng. Ln này v gp anh Thun, cng là ông ch báo u tiên ca tôi, anh hn tôivài tui. Còn hai ngi kia u mi mt tui ngoài by mi c. ng ph không quen, mtngi không quen, còn li mt ông bn thân ti ngày i hp, các th hi hè ông n hp, vnlà cái khát khao ca ngi ã già, ã ngh hu có dp gp li bn c, trò chuyn là chính, nhc lichuyn ngày xa là chính, ri than th, th than th, chuyn nhà chuyn nc.

Cng bun nh ? Chuyn ngi già có vui bao gi, ngi ã xong mt vic có làm gì cng không thvui. Vì tôi là ngi có gc a phng nên tnh u có gp và mi n mt ln cho phi phép. Nhngnhìn nhng gng mt quan chc ca tnh hôm nay mà kinh ngc. Mt ngi nào cng y nhngmúi tht, sn sùi, nói nhiu, ci to, li l nht nho, dung tc, và không bao gi nhìn thng vào mtmình nói, c nh là ang nói vi mt ai khác ngi cnh mình hoc ngi sau mình. Ba sp v HàNi, bí th tnh u li mi gp, không phi là gp chính thc mà là cùng ngi n sáng vi ông vì ôngcng ang bn. Bui gp va hình thc va khó chu vì ch có ngi lãnh o ca tnh nói, nói nhngi rao hàng, mt nhìn âu âu, bng ngh âu âu. Tôi ch còn nh mt chuyn, có mt ông

tng, là danh tng, ngi a phng, có em mt ging hoa l t Hà Ni v, t tay ông trng vn hoa ca tnh u vì phi chn úng ngày, úng gi, c úng hng na mi em li thnhvng, hnh phúc cho dân trong tnh. Tht vy sao ?

Trong my ngày xung xã va vui va bun. Ai cng giàu có hn trc, nu cm bng ni cmin, ti xem tivi mu, gi rnh thì xem phim b. Mi xóm u có ca hàng cho thuê bng vidéo, cógái im cho ng chu n mùa tr bng thóc, có c bc, có hút thuc phin và chích heroin, thànhph có gì làng quê u có, c hay ln d, d nhiu hn hay.

Tôi v mt xã, xã cho tôi nhà mt anh bu tá, lúc rnh ri hi chuyn gì anh cng bo không bit. xã ba ngày, ng u, u ban không ai tip c. Có mt bui ti có mt anh chàng to béo n chivi gia ình, c v ln chng nhà ch n nói tha gi, b iu khúm núm. Anh ta ngi n ngitrên gh ta, hai chân xoc rng, hai bàn tay t lên bng, nói hi trng không, thnh thong a mtnhìn tôi nhng không hi gì, chào cng không, mt nhìn c l l, mà hn ch áng tui con tuicháu. Tôi c ngh tay này hn là dân buôn bán tnh có h hàng gì vi anh ch nhà, tt qua chc lácri i. Nhng anh bu tá li bo ó là ông ch tch xã. Li mt ngc nhiên na !

My ngày sau li v mt xã thuc phía bc tnh. Cách ây ã ba chc nm tôi ã i i v v xã ókhong mt nm vit v mt anh ch tch xã cha ti ba mi tui trong cái thi có cao trào lphp tác xã nông nghip. Ngi chi ph huyn k lin xã bt ng li gp ngi quen c ca mychc nm trc. Hin gi ông y ã ngoài sáu chc tui, có ca hiu chp nh ngay ph, to béo,rnh ràng, chuyn gì cng bit, li bit cách thut li v mi cái bit ca mình mt cách sng ng,ti rói, nghe chuyn mà tng nh chính mình cng c chng kin. Nhà vn mà gp c mtngi nh th là có th ngh ngay mt cun sách s vit, vit cng nhanh thôi, vì mi vt liu ã snsàng. Bao nhiêu chuyn xui xo, bun bã ca chuyn i bt thn c n bù quá hu h nhân mtln gp li ngi quen c. ang mng khp khi lin b my ông xã nhy vô phá ám, i mt bccó trng công an xã theo mt bc, va là ngi hng dn va là ngi bo v. Ch c tròchuyn vi ngi ã c xã gii thiu và n ng ti nhà ông bí th xã. Nhng tôi âu có chu thuahoàn toàn. Xung cái xã b gh lnh thì tôi chi vi dân, vit v mt ông nông dân b gii hành,c bn bè khen là rt khá. V cái xã c chiu chung quá mc tôi vit c cái bút k! “Mt toimt cun sách”.

Sang tui 70, mi hot ng ca con ngi u chm, u kém, riêng cái chuyn vit lách ca tôivn gi c phong gn nh xa, vn vit rt nhanh, riêng cái nhìn thì trào lng nhiu hn, ngmngùi nhiu hn. Nó là th hng v thm ngát cht ra t hn by mi nm c làm ngi.2.

Tôi là mt a tr khi bc vào i có nhiu iu thua thit nhng tôi ã bit níu cht ly thi thmà leo dn lên. Tôi nói th ch phi vì cái thói c hi, thi này có my ai thích nói mình thành tài lành cách mng. Nhng có nhiu ngi c cách mng ôm hn vào lòng nâng niu, v v mà vnkhông nên ngi thì sao ? Là vì h còn thiu mt yu t na, thiu cái ó du h có c bc trênthm , k nâng ngi dt mt i vn không ra con ngi t t. Mà tôi thì có, có d tha. y làcái tính hài hc bm sinh, trc ht là bit giu mình, theo dõi tng bc i, tng câu nói ca chínhmình bng cái nhìn ca ngi khác va nghiêm khc va bn ct. Sau mình n ngi, tôi cng hay

nhìn ra cái khía cnh bun ci ngi khác du h xut hin di cái v trang trng n th nào.Cái bun ci là cái trái nghch trong cùng mt ngi, k vô luân nói chuyn o c, tên n cpdy d phi bo v ca công, ngi hng hách li là tên nnh b bc nht. Nu tán rng ra thì còn vôvàn chuyn bun ci mà ta bt gp mi ni, trong mi thi gian ca cuc sng. Anh dt thnglàm ra v thông thái, thng nhát rt thích xut hin nh ngi anh hùng, mt chính khách u ócrng tuch luôn t ra uyên bác bng nhng li nói vô ngha. Nu nhng ngi ó có c mt chúthài hc, có kh nng t ngm mình trong khi din trò thì h s bit cách t kim ch trong mt giihn nào ó.

Mun có cái mình không th có không ch là chuyn bun ci mà còn là cn bnh không th cucha ca nhân loi. Các trit gia, giáo ch cng không thoát khi cái trò ci y. H mun cho nhânloi cái h không th có, mun cu nhân loi bng nhng phng tin nhiu lm ch em li mê sayt huyn hoc mà thôi. Hc thuyt xã hi hay tôn giáo khôn ngoan phi là hc thuyt m, có th làth này mà cng có th là th khác, luôn luôn bin hoá, ly s bin hoá ca thi th và con ngilàm mc tiêu ti thng t iu chnh. Hc thuyt là do con ngi làm ra, mt trí tu sáng lángnht vn c b ràng buc bi nhiu vòng t giác và không t giác ca thi th, ca cuc i. Bi vìh không th là Thng bit ht vô vàn nguyên nhân nhng tác ng qua li, un éo, bt ngca nó a y mi s vt ti nhng thay i rt nh, không my ai chú !, cui cùng là nhng binthiên cc ln. Ch có hc thuyt nào d oán úng nhng gì s xy ra trong tng lai và cng chngth d oán c cái kt cuc ca nhiu s vic ang xy ra trong hin ti. Mi li tiên tri u cótính mê sng, ng ct. Dành c mt thi thanh xuân tin vào nhng li tiên tri y, v già nhìn licái tài sn tinh thn thâu góp mt i ch là mt cái kho cha tp nham chng có mt chút giá trgì.3.

Tính hài hc là cái th mà ngi cng sn ghét nht vì nó có th bin mi chuyn thiêng liêngthành trò ci. Mt hc thuyt không th chng minh s úng n ca nó trong thc tin thì trcsau s bin thành tôn giáo. Vì tôn giáo là nim tin, là thói quen, là tp quán, là vâng phc, là thgii này ch có mt chân l!, ng vc nó, t quá nhiu câu hi v nó ch là k phn , phi b trcxut khi cng ng, phi b cách ly, b ngi tù tránh mi s truyn nhim có th.

Hc thuyt xã hi ã phi i lt tôn giáo tn ti thì mi th thuc v nó u là thiêng liêng. Lãnht thành thn thánh, li nói bài vit ca h thành kinh bn, cuc sng cá nhân và xã hi ca h yp nhng chuyn phi thng. Hình nh ca Lenin và Stalin, ca Mao Trch ông và Kim NhtThành và li nói ca các v y bao trùm lên toàn b cuc sng tinh thn ca các quc gia h cmquyn, làm gì, nói gì, ngh gì u không thoát ra khi cái bóng che y. Bài hát v lãnh t trangnghiêm nh thánh ca, ngi hát có dáng iu sùng bái nh tín . Cái th gii cá nhân ca các côngdân ã b t cháy, ã thành tro bi và tan bin trong hng khói ca n ài. Trong không khí ngùnngt la cháy cùng vi ting sóng hoan hô khi gn khi xa không lúc nào dt, vy nhng ngi làmvic bng trí tu s tìm âu ra mt khong tri yên tnh và t do suy ngh v nhng công trìnhmt i ca riêng mình. Ngi cng sn s không bao gi hiu c cách làm vic cá nhân, nc, xa ri qun chúng, xa ri các phong trào cách mng có tính a phng ca các nhà trí thcthm m “t tng t sn” y. Phi ci to h bng các chuyn i thc t, bng các lp hc chínhtr ngn hoc dài ngày, và bng c nhng ln c gp g thân mt vi lãnh t có thêm lòng tinvào nhng l! do phi t ph nh, khng nh s nghip v i ca qun chúng. Phi b hnnhng t tng trit hc và th gii quan phù hp vi cách ngh, cách nhìn, cách ánh giá ca riêng

mình, ã c chng minh qua nhng tri nghip ca bn thân nhp vào dòng t tng chínhthng, cái trit hc chính thng, cách nhìn nhn và ánh giá chính thng, xét cho cùng ch liên quanbao nhiêu ti cái tâm s ang p , ti nhng iu cn phi vit, và trên ht, máu tht hn ht lànhng phát hin c áo ca riêng mình trong lch s, trong vn hoá, trong nhân sinh. Mt nhng cáió thì còn sng tip làm gì, còn vit tip làm gì nên mt s ã phi i ngh, b ngh sáng to sangngh co giy, làm mt anh công chc hin lành, mu mc, va có quyn va có li.

Cái danh cái li cng có sc quyn r ngi ta lm, qua nhiu nm tháng nó ã tr thành ! nghaquan trng nht sng, sng vi v con, vi bn bè, vi xóm làng, vi xã hi. Còn mt s nh vìkhông làm ngh gì khác ngoài cái ngh vn chng nên ã u quân v các nhà xut bn, tun báo,tp chí tip tc làm ngh nhng phi vit trong khuôn phép ã quy nh, cng có ôi lúc ã t buôngth theo nhng cm xúc t nhiên hoc bt cht b mê hoc bi nhng hình tng ngh thut quá pã tr thành nhng nn nhân oan ung ca nhiu v án vn t, ngh li mà tic cho nhiu ngi,mng m nhiu thì tài nng cng nhiu u b thui cht ngay t nhng nm còn tr.4.

Trong sut ba chc nm chin tranh, mi ngi Vit Nam ã quên hn nhng nhu cu vt cht vàtinh thn ca riêng mình c cùng sng nh mi ngi, cùng cm ngh nh mi ngi, sngcùng sng cht cùng cht. Hc thuyt Mác và vai trò lãnh o ca ng Cng Sn c tôn vinhn tuyt i. Vì s phn cá nhân gn lin vi tp th vi dân tc, trùng hp khít khao vi các mctiêu chính tr ca ng cm quyn và nhng tham vng ca ngi lãnh o.

Nhng c my th h cùng tham gia chin tranh, sng trong mt môi trng xã hi, chính tr camt t nc ang có chin tranh cng là mt tai ho khôn lng. Trong chin tranh tp th gt phtcá th sang mt bên, có th gim p lên nó cng ch mt mát gì, vì chin tranh òi hi s nht trí,cn s ra lnh úng lúc ca nhiu cái u ch không có thi gian bàn lun, sai úng có s tham giaca nhiu cái u. V li nu ngi lãnh o tính toán sai lp tc s b i phng trng pht ngay,không sm tnh ng thì c s nghip có th b v. n thi hoà bình thì ch còn dân chúng imt vi chính quyn, quyn li khác nhau, nguyn vng khác nhau, có trm ngàn th khác nhautrong mt cng ng : dân tc, tôn giáo, vn hoá, iu kin sng… trong mt thi gian dài tm quêni, tm gác li lo vic ln, lúc này nht lot tri dy, òi hi và mi cá nhân u thy cái mình òilà quan trng nht, bc thit nht.

c lp có ri, t do có ri, vy cái hnh phúc ca mi chúng tôi nhà nc nh quên sao ? Nhngngi dân phi tìm ra c hi nào nói, n ch nào nói, dùng phng tin gì nói. Nói vi tchc, vi các oàn th mình là mt hi viên, không ai nghe c. Nói trên báo chí không báo nào dámng. Vit k sách, thnh nguyn gi lên các cp có thm quyn thì ch bao gi nhn c tr li.Vy phi làm gì nh ? Làm lon không dám, biu tình úng pháp lut cng cha có tin l. Nging n bc l s không bng lòng ca mình ti các cuc hp lp tc b nhng k c hi trn áptc thì, b c quan an ninh ghi vào s en, thng chc nên lng t nay không th, ch còn i ngàyv hu thôi. Nhng dân chúng vn có cách x ni bt bình ca h bng cách sáng to ra nhiuchuyn tiu lâm chính tr.

Trong c nc không âu có nhiu chuyn tiu lâm bng Hà Ni vì nó là th ô hành chính, mi

chuyn cung ình va tht va gi tràn gp các quán cà phê mi ngày. Không ra c báo vit thìlàm báo mm vy, li nói bay i ly âu làm bng, tng nh vô hi mà hi vô k. Vì nó s thành dlun, không ai bt giam c d lun, git c d lun, cái d lun hn tp, vô s c m rng mãira, bao trùm mi vic mi ngi tr thành mt bng mi t ra các tiêu chun sng cho mt thi.Cái tiêu chun mi có tên gi là “mc k nó ”. Nó là ngi khác, là nhà nc, là bt c ai, bt cvic gì không có quan h trc tip ti các li ích cá nhân mình. Cái cá th sau mt thi gian dài nhpvào cái tp th ã t tách ra khi nó tìm li mình. Nhng cách tìm li y thng thuc v phíatiêu cc ca con ngi, ly li ích bn thân làm mc tiêu nên không to ra c s thng hoa, s tdo chân chính, là môi trng cho mi sáng to c áo, va thm m tính cá nhân va thm mtính thi i yu t tin phong ca nó.

ây tôi mun nói thêm, t do c nuôi dng t nhiên trong môi trng dân ch là t do cacng hin, còn t do va thoát ách chuyên ch thng có tính phá hoi, tr thù, bù li nhng nmtháng b tc ot. C so sánh v t do ca mt xã hi dân ch nhiu trm nm nh Hoa K và tdo va giành c ca nc Nga Xô Vit là rõ. Vì nó không c chun b, không c giáodc, mi bn nng ca con ngi c xng ra nht lot s gây hn lon cho cng ng, nhiu hnlà xây dng. Dân ch và t do phi có thi gian làm quen, hc cách s dng và bo v, phânc ranh gii gia cá nhân và cng ng. thành pháp lut, thành tp quán mi có th m hoa kttrái c.5.

Mt t nc b xâm lc, ri b nô dch, dân chúng thành nô l không c pháp lut che ch, làmngi cng khó nói gì ti ! thc cá nhân trong mi con ngi. " thc cá nhân là ! thc v cái riêngbit ca mình, v cái có th cng hin ca mình cho cng ng không ging vi mt ai do có mtcách cm nhn riêng, mt cách suy ngh riêng, t ó…

Nhng cái giá tr cá nhân ch c nhìn nhn, c tôn vinh nhng xã hi tng i t do, cácmi quan h gia ngi vi ngi tng i tt p. xã hi t bn mà chúng ta vn có thành kinlà rt xu xa li thng hay cho nhng ting kêu cu, bo v nhng giá tr truyn thng ca cá nhân,vì ng tin ang làm mt phm giá ca con ngi, phá v nn tng o c, làm ri lon các miquan h xã hi. Con ngi c sng no , trong tin nghi mà vn i ch vi nó, mun thoát lykhi nó vì không c tho mãn nhng nhu cu v tinh thn. Ta hay ly nhng chuyn ó làmchng mt cách h hê cho s tha hoá ca con ngi sng di ch t bn. Vy các công dân cach xã hi ch ngha thì sao ? Ch có ai kêu ca gì. Nhà vn là ngi có trách nhim chm lo cucsng tinh thn ca ng loi cng không kêu. Có mt nhà vn Nga vit cun sách Ngi ta khôngch sng bng bánh mì b c gii vn ngh Liên Xô phê phán. Ông ã vit sai vì các nc xã hi chngha rt coi trng cuc sng tinh thn ca các công dân. H c sách rt nhiu, trên xe in, xebu!t, trong công viên, ng xp hàng tng dãy dài mua thc phm, mua vé xem v kch, nghe âmnhc h u m sách c rt chm chú, tng âu nh cuc sng ích thc ca h là các trangsách. Ch có nhng giây phút chìm m trong s c h mi có c hi ngm ngh v thân phn camình, ca ng loi, tìm li cái bn gc cá nhn ang lu lc mt góc khut nào ó ca riêngmình. Ri khi trang sách là ri ngay vào vòng quay ca trm ngàn công vic ch có ngha l! gìngoài s mu sinh tn ti. Nhng ngày ngh, nhng gi tm gi là rnh ri h cng không cngi mt mình, ngm ngh mt mình, có bao nhiêu bui l k nim ln nh, nhng phong trao camkt thi ua và vô vàn cuc hp ca ngành ca gii ã choán ht phn thi gian còn sót li…

Cuc sng tp th ã nhn chìm cuc sng cá nhân, cuc sng trong chin tranh ã xoá nhoà mithói quen ca cuc sng thi bình. Lúc nào cng có k thù rình rp âu ó tìm c lt ch dbng v trang, hay bng din bin hoà bình. Lúc nào cng c ng chí trong chi b, bàn bè cquan giám sát mi t tng và hành vi ngn chn mi biu hin ca ch ngha cá nhân ca mithành viên. Lúc nào cng phi phòng, phi cao cnh giác cách mng, không tin cy bt c ai,k c bn bè. Ch có mt iu l, là trong hoàn cnh sng không có mt tí t do nào cho cá nhân màchúng tôi vn sng c, li còn vit vn làm th c !6.

Sut 80 nm sng di ách ô h ca Pháp, chúng ta vn t c nhng viên gch u tiên cho nnvn xuôi Vit Nam. Nhng truyn ngn, tiu thuyt, phóng s, tu bút ca thi y c in trên cáctun báo hoc xut bn thành sách nay c li vn thích thú, vn làm ta cm ng. Nhiu truync c t tui niên thiu vn ám nh ta ti tn lúc tui già, và mt lot các nhà th, nhà phê bìnhvn hc ca cái thi gi là thuc a ã tr thành nhng tên tui ln tn ti mãi mãi trong lòng nhiuth h bn c. Làm thân nô l mà vn tri lên thành nhng tài nng ln là sao ?

Không ch trong vn chng mà còn c trong m thut, trong kch ngh. Không ch trong vn nghmà trong c khoa hc, giáo dc, trong kinh doanh theo kiu t bn và trong nhiu ngh truyn thng.Tt c u c bt u t nhng nm u th k, c phát sáng, c bc l mnh m các tàinng cá nhân và h ã tr thành ngi khai sáng, ngi m ng, thành t ngh, không ch có tàiln mà còn có c ln, là nhng nhân cách kiu mu cho con cháu, cho ging nòi, u là chuyn cótht c, không th bóp méo hoc bác b. Mà gii thích v nó cng rt n gin. Ch t bn caPháp và Châu Âu tin b hn, vn minh hn ch phong kin tp quyn ca Châu Á ti vài th k,là khong cách gia hai thi i, nói nh c Phan Chu Trinh. Thi Pháp thuc bn thc dân ch cm,b tù, x bn nhng ngi dám chng i nó, trc ht là nhng ngi cng sn. Cuc sng ca dânchúng vn lm than nh thi xa, nh thi phong kin, kh nht vn là nông dân, nhng xã hi cóthêm nhiu ngh mi do công cuc khai thác tài nguyên thuc a, hình thành dn nn kinh t tbn ch ngha, có ô th và các trung tâm buôn bán, có các ng ln xuyên quc gia và liên tnh, cócu cng và ng st, có báo hàng ngày, có tun báo và tp chí. Ting nói ca công chúng saunhiu th k câm bt ã c ct lên bày t thân phn và nguyn vng ca mình, du còn yu tnhng ã gây c ting vang trong c nc.

Du xã hi phát trin mt cách nhem nhuc, au n nhng vn hn cái thi tù mù, ti tm ca thiphong kin. Thi th là v t lnh ti cao, không có hc thuyt nào, mt thiên tài chính tr nào dámchng li nhng mnh lnh ca nó. Dám chng li nó hc thuyt s tiêu tan, các chính khách thì thânbi danh lit. Ch thc dân tuy tàn bo nhng nó là sn phm ca thi i này nên nó vn có khnng m cy nhiu nhân t tích cc, có giá tr bn vng cho nhng x s nó ô h. Còn nhngvng triu phong kin du c cai tr bi các bc minh quân thánh trí vn là nhng xã hi h luvà thuc v quá kh. Tài gii nh Khang Hy, Càn Long nu còn tr vì Trung Quc ti cui th k 19mà không chu thay i th ch ã quá c k thì vn c thua, có khi còn thm bi hn vì lòng kiêuhãnh bnh tt ca h. Cách t chc xã hi ca giai cp t sn du có xu xa ti tn âu cng vn toc nhng môi trng t do và dân ch hn, m ra nhng c hi mi cho s phát trin tài nng cami cá nhân và ca c cng ng.

Li ly thêm mt ví d v nc Nga trong non mt th k qua. Di ch Xô Vit, ngi dân Nga

c nhà nc chm lo hoàn toàn t khi sinh n khi cht, nhng h vn không thích, vn thy ngtngt vì ó là cuc sng không phi lo ngh ca mt tri tp trung, con ngi b ánh s, b xp theokhuôn, theo hàng, ch nhìn thy ám ông ch không th nhìn ra tng con ngi riêng bit, k ctrong trit hc và vn chng. Còn thi bây gi là mt xã hi mnh ai ny lo, ngi ngi ln chennhau, tranh cp nhau vì nhng tham vng không c kìm nén, k cng c b xoá b, k cngmi cha kp hình thành, mi s u phi làm li t u t quc k, quc ca, quân k… Nhng xemra ch có my ai than th v hin trang hn loi, h cm thy thoi mái, bng lòng vi cuc sng ybt trc ca hin ti vì ln u tiên h c la chn cách sng ca mình, thng thua t mình gánhchu, cng là ln u h bit nhn ra cái “ bn lai din mc” ca chính h.7.

Bt c nhà nc nào ly hc thuyt xã hi hoc tôn giáo thay cho hin pháp thì trc sau s chuyni thành nhà nc chuyên ch. Vì trong hàng triu công dân s có nhiu nhóm ngi không cùnglòng tin, không cùng tín ngng vi nhà cm quyn. H tr thành nhng cng ng áng ng, s bphân bit i x, trc ht là mt quyn t do t tng, t do ngôn lun, t do xut bn. ó là nói vtng lp trí thc. Còn nhng ngi làm các ngh khác, ch dính dáng gì n sách v cng s cmthy b tc ot nhiu quyn t do, nh quyn t do la chn cách sng ca riêng mình chng hn.

ã c quyn v t tng tt nhiên s c quyn c v cách sng, vì mi hc thuyt u có phno l! ca nó, nó cn tiêu chun làm ngi ã c l! tng hoá ca nó làm khuôn mu cho tu svà tín . Tôi có mt bà cô sng Hà Ni sut thi Pháp tm chim, là dân c ca Hà Ni, sau nàygii phóng c mt nm, bà than th vi tôi, ngh rng sng vi cách mng thì d mà hoá ra rtkhó. Bà bo chính ph gì vic ln không lo toàn lo vic vt, t cách n mc, cách yêu ng, cáchnuôi dy con cái là nhng vic ngi dân t bit cách lo, t bit cách hc, lo không ni thì ã có dlun xã hi lo giùm, t c ti nay vn th mà. Li nói v nhng tín trung thành ca ch nghaMác, nhng chin s theo cách mng t thu mi lp nc là ám vn ngh s chúng tôi cng “sngkhông d” trong s vit lách. Vit úng lut l thì ch có hai ch : cm thù và hy sinh. Cng ch cóba loi ngi c tôn vinh: công, nông, binh. Cái th gii mênh mông, nhiu mu sc ngày mt thuhp và ch có hai mu: là quân ta, en là quân ch.

Vn chng cách mng thot u cng l so vi vn chng thi trc nên c bn c tr hoannghênh. Nhng c phi c mãi mt vài tài quen thuc, mt vài loi ngi quen thuc và nhngtâm trng rt quen thuc ngay nhng bn c trung thành cng phi chán. Chính chúng tôi cng tchán mình. Tài ã kém li b bó cht t u ti chân, xoay ti xoay lui cng ch có mt vòng quay, ú mt cách nói, càng vit càng nhm cng là phi. Mt nn vn ngh phi phc v chính tr (màchính tr thì sm nng chiu ma) là ã mt mt na t do ri, li phi phc chính tr theo ngha cácch trng, chính sách ca tng thi k thì còn gì là t do na. y là cha nói mi cp cm quynli có nhng yêu cu riêng, nhng cách i x riêng, lúc nhu lúc cng, cái thng ngh s ch cònbit li nào mà ln. Vn chng ã n nông ni y mà vn có gii thng quc gia, nhng nhngtác phm c gii thng Lenin, Stalin liu có còn cun nào c ngi Nga hôm nay mun cli.

Tôi cng c gii thng vn chng cao nht cp quc gia, nhng tôi bit ch mi nm na, thith i thay chc ch còn ai nh ti mình na. Tôi là nhà vn ca mt thi, thi ht thì vn phi cht,tuyn tp, toàn tp thành giy ln cho con cháu bán cân. Bun nh! Ngh li cng ch có gì phibun, con ngi vn sng trong nhng chiu kích hu hn li m tng nhng gì do con ngi làmra s thuc v vnh vin, có ho r! Tt nhiên vn có nhiu công trình ca trí tu thuc v cõi bt t

nhng là ca các thiên tài. Vi b não con sâu cái kin, ngc nhìn nhng cái u khng l y làmgì cho thêm bun ra. Hãy vit nhng gì trong cái tm nhìn tm ngh ca con sâu cái kin vy. Mtcách ngh thiu “t hào dân tc” nhng chc chn là mt cách ngh úng. ã tng có nhng quc giatng ngh tng vit rt t hào, rt kiêu hãnh rng dân tc h ã si bc trc nhân loi c trmnm, sp chm tay vào cánh ca thiên àng ri! Mà ri sao nh? Là nh mi chúng (ta) u ã cchng kin trong sut my chc nm nay y!8

Nhà vn D Hoa, mt cây bút ang ni ca vn àn Trung Quc, trong li cui sách ca tiu thuytHuynh (NXB Công an Nhân dân, 2006), ông có vit i !, trong lch s th gii t thi Trung Cn thi hin i phi tri qua 400 nm. Còn Trung Quc t thi cách mng vn hoá, c t ncchìm sâu trong bóng êm trung c vi thi by gi vi bao nhiên thay i n chóng mt tnc Trung Hoa nhanh chóng bc vào i ng các i gia ca G8. Cái khong cách vi vi giahai thi i y ã c rút gn trong có 40 nm.

Rng hay thì tht là hay nn ch nhìn vào toàn cc, vào c dân tc. Nhng nu nhìn vào tng cánhân, nhng cá nhân không c chun b t cn c trong lch s, trong vn hoá, trong truyn thngvà nht là trong nhân cách làm ngi thì cái rút gn trong mi cá nhân s dn ti âu? Theo ! tôi làcác cá nhân y s rt d b GÃY khi gp phi sóng to gió ln. Vì cái lõi ca nó cha cng, cha bn, cha nhng t cht v di truyn, v giáo dc (rt cn có thi gian) ng phó hu hiuvi nhng thay i quá nhanh ca môi trng sng. Các nhà cách mng thng ch ngh ti mc tiêuvà nhng con ng ngn nht nhanh nht t c mc tiêu, bt chp các công dân ca h bnglòng hay không bng lòng. Và h li tin mt cách ngây th, mt cách t hi rng c ép là c, cy ti bng các phong trào cách mng ca qun chúng là c, trc l sau s quen dn. Nhng cáccá nhân cng là lòng ngi không thun thì mi ch trng du hay n my sm mun cng b àothi, ch li mt du vt tích cc nào. Và càng l hn là nhng t chc kinh t c xem là lchu, là phn ng ca mt thi vn có muôn vàn c hi tái sinh và xem ra còn tn ti rt lâu dài.

Trong nhng nm 90 ca th k 20 nhiu v lão thành cách mng Vit Nam ly làm kinh ngc và aun trc s tiêu vong quá nhanh ca mt siêu cng mà chân móng ca nó ã n sâu trong mnht Nga non mt th k. Tht ra toà lâu ài kiu mu ca tng lai y không h có chân móng. Nóc xây trên cát. Mi thay i ln u da vào phong trào qun chúng c hình thành, c vnng ch bng có tuyên truyn ch không t ngun lc t thân. Tt c u phi ép buc, u phidàn dng, và phi có các din viên chuyên nghip trình din theo mt kch bn c nht. Có hai nhàvn ln ca Châu Âu u c mi xem màn din v mt xã hi l! tng do ngi cng sn lãnho. Ông Romain Rolland thì khen không ht li, còn ông André Gide thì chê t u n cui. Vìmt ông ch nhìn có cái mt tin, cái tng th, n âu cng thy dân chúng ca hát, nhy múa và vyc, vy hoa. Còn mt ông li ch quan sát cái sân sau ca ch và thân phn ca nhiu cá nhân ôngcó dp tip xúc. ám ông thng cho ta cái cm giác sai vì h không th gi c tính c lptrong tình cm và phán xét. Còn cá nhân thì cái thân phn riêng t ca h bao gi cng thuc vnhân loi hôm nay và mai sau.

Mt xã hi mà công dân không c quyn sng tht, nói tht, nhà vn cng không c quyn bcbch tâm s riêng t ca mình trên trang giy là mt xã hi không có chân móng. Các quc gia cùngsng vi nhau trong mt liên bang, gi nhau là anh em là ng chí, nhìn ngoài thy h sng cng

yên m vui v. Vy mà khi h chia tay nhau cng dng dng. Và ngay lp tc h nhn ra nhiu mili trên t nc mình ã b ngi anh em rut tht chia s trong mt cuc i chác không côngbng. Th là bt u nhng cuc tranh chp các ng biên gii, ã có lúc phi dùng n xe tng,i bác nói chuyn. Ri tranh chp ng ng dn du và các m du, các cn c quân s và cácvùng bin có hm i. Khi M và NATO mun t cn c quân s trên t nc h, nhân danhchng khng b h gt u lin âu bit M là i th ca nc Nga anh em. Yêu M là tt nhiên vìM s rót tin vào nhng cái két rng ca h. Ghét Nga cng là l ng nhiên vì xa kia anh btnt tôi, ln át tôi, xem tôi nh ch hu, nh thuc a, bây gi chính là lúc tôi có quyn tr thù. Lúcgin nhau thì ngh nông cn th, còn bình tnh li thì gia các nc cng hoà trong liên bang Xô Vit(c) vn có s ràng buc t nhiên và máu tht trong lch s vì h ã là ngi mt nhà non mt thk, ã cùng nhau sng cht chng him ho phát xít bo v s tn ti ca Liên bang cng nh cacác nc cng hoà. Li ã cùng nhau sinh con cái, ã pha trn ngôn ng, vn hoá và k nim.Bây gi mi quc gia va c tr li là chính mình, va có phn óng góp thêm ca các nn vnhoá lân cn, bn bè, giàu có hn trc, vn minh hn trc. Ri h cng s sng vi nhau nh mtcng ng ca khu vc, nhng ln này là t nguyn, là do h t chn mt hình thc liên minh bìnhng, dân ch và hoàn toàn t do. Bt c mt thit k[ch?] xã hi nào nhm ti dân ch và t do,xây mt xã hi m, mt liên minh m s có may mn tn ti c lâu dài vi s ng thun ca mingi và s hài lòng ca mi cá nhân.9

Gn ây tôi có c c hai cun sách hay. Mt cun là Bàn V T Do ca Mill, mt trit gia ngiAnh vit t nm 1859, cách ta mt th k ri. Mt cun là T Duy T Do ca Phan Huy ng,mt nhà nghiên cu hc thuyt Mác có tên tui Pháp vit va mi ây.

Khong mi nm nay tôi c tiu thuyt không vào, c ca ta, ca Tàu ln Tây, c sách mi dch,mi xut bn, c sách ca các i gia ca nhng th k trc. Nm còn tr c thy hay, bây gi giàri nhìn trang sách c dng dng vì nó không chu n nhp vào nhng tri nghim cá nhân ca tôi,không m ra trong tôi mt cách tip cn mi vi hin thc, không làm bùng cháy mt iu gì angcòn n sâu trong áy tim thc khin tôi phi choàng thc cht nhn ra mt va sáng to mi vathoáng xut hin. Hai cun sách trên, mt cun do bn cho mn, mt cun tình c mua c nhàsách vì cái tên ca mt tác gi tôi vn quan tâm. Tôi c say mê c hai cun nh thi tr c cmt cun tiu thuyt hay, tt nhiên là khó c hn tiu thuyt nhng ã thích li có tri nghim bnthân hng dn, không hiu c y thì cng hiu c cái i th. Nhiu ! ca bài vit này làc cm hng t hai tác gi ó.

Nm tôi 60 tui, khi vit v mt bà cô ã ngoài tám chc mà còn rt minh mn trong cách i nhânx th, bà vn gi c tính cách riêng mà không làm mt lòng mt ai, t con cháu trong nhà ncác mi quan h ngoài xã hi. Tôi ã vit nu bà c c tri cho chng sng n trm tui mà vncòn sáng sut t hn bà s bit mi bí mt ca then máy to hoá. Tht ra là tôi nói v tôi y, có hibc ng nhng tôi tin là tôi s bit c con ngi nhiu hn nu tôi c sng lâu hn, không cntrm tui, ch cn 90 là , min là vn gi c mt cái u bén nhy nh bây gi, sn sàng tipnhn mi s khác l nh bây gi, k c s ph nh chính mình. Nm y tôi ã hiu ra mi s rútgn i u trái t nhiên, u dn n tht bi. Các cuc cách mng xã hi nc ta trong sut bachc nm u hng c, u phi làm li t u, tt nhiên là theo hng khác, mà kt qu vn vachm va dây da. Nguyên do là các nhà lãnh o mun rút gn nhng công vic ca trm nmthành chuyn ch làm trong my nm. Vì h cha hiu y con ngi Vit Nam trong cuc sng

i thng, cái cuc sng không có chin tranh, không có cách mng xen vô, cái cuc sng trôi ilng l ca muôn i. Ngh rng ngi Vit Nam ca hôm nay ã khác nhiu vi ngi Vit Namtrc nm 1945 là mt cách ngh rt thin cn, t gây cho mình nhiu o tng trong vic trù liunhng vic phi làm kin to mt xã hi dân ch và vn minh. Mi phong trào thi ua ch có íchli gì trong nhng vic cn nhiu chm sóc nhn ni, bn b, bt u t các cá nhân ch không phit các ám ông vi nhng khu hiu, c qut, kèn trng, din vn và áp t, v tay và tng hoa.ám ông không th ng mãi di nng nghe lãnh t din thuyt. H luôn mong i c giitán v nhà. Con ngi nhà vn c k nhng là ngi tht ch không phi là s nhp ng chclát khi ng trong ám ông.

Tôi tht lòng yêu mn, ngng m Phiden, mt nhà yêu nc kiên cng, mt nhân vt ã thuc vlch s ca Cuba. Ông là mt trí thc ln, bn tâm giao ca Máckét, nghe nói trong túi lúc nào cngcó mt cun tiu thuyt ang c d. Bi vy tôi mi ly làm l khi ông buc dân chúng phi nghàng na ngày di nng nghe ông cao àm khoát lun v d mi vn . Lúc cách mng mithành công nói dài th vì ngi dân còn ang háo hc vi cuc sng mi và các ngôn t cách mngcng rt mi. Nh mt cp tình nhân ang yêu nhau, ang cn nhau, nói vi nhau th chuyn vvn nhng ch ai thy thi gian là dài. Còn ã thành v thành chng thì ch cn nói ít thôi, ch nóinhng vic cn làm thôi, ch cn gì nhng thuyt l! dông dài. Mao Trch ông cng th, ông là mtnhà chính tr thông kim bác c, quanh ni ông làm vic và c ni ông ngh ngi sách ang c xptng chng, nhng xem ra cng ch hiu ng bào ông bao nhiêu. Ngi dân âu cng th, umun có mt cuc sng bình yên, c tính vic cá nhân và gia ình trong mt khong thi gian dài,mt trm nm chng hn, không có nhng thay i ln trong li sng, trong công n vic làm, trongcác giá tr, t bit là giá tr ca ng tin. Ch c phi sng mãi t nm này qua nm khác trong cácphong trào cách mng, lúc chng t lúc chng hu, nhng hi ngh toàn quc và a phng ninhau không dt, nhng hô hào la hét t trong nhà ra ngoài ng nh mt l hoá r, các quan h xãhi và các giá tr thay i soành soch thì còn bit ng nào mà sng. V li các cuc cách mng ych em li bt c li lc nào, cho bt c giai cp nào. Ch có nhng mt mát thôi, ngi giàu thìmt c nghip c kin to t nhiu i, ngi nghèo thì mt nhng ch da cy, có th mt ccông vic kim sng mi ngày c làm ch mt cái rng không. Có thc mi vc c o, ãói n thì ngay n cái t cách làm ngi cng không th có nói gì n o. Thành th cái chtrng rt quyn r, rt “vn ngh”, nht là vi gii tri thc, ca ch ngha Mác “ci to th gii, cito con ngi” hoá ra chuyn không âu, nói cho vui, bây gi ngi ta cng hay nhc n chgiu mt hc thuyt xã hi cha y nhng hoang tng.10

Do không hiu con ngi cá nhân, hoc ch hiu theo nhng phân tích máy móc, nông cn ca chngha duy vt c gii ca th k 19, nên các nc xã hi ch ngha mi dám t ra nhng mc tiêuhuyênh hoang nhm ci to con ngi trong vài thp k nu môi trng xã hi thay i. Nên migi nhà vn là “k s tâm hn” !

Vn chng do con ngi làm ra trao tng cho con ngi mt cách t do nht, ít b ép buc nht.Ch có vn chng mi tôn trng mi giá tr ca cá nhân, tôn trng mi la chn ca cá nhân k cnhng thành kin phi l! ca h. H có quyn yêu mình hoc ghét mình , tôn vinh mình hoc nguynra mình, ch sao c. Ngi vit c vit ngi ghét c ghét k c cái quyn ném sách vào la. Cáimc ích “ti o”, “giáo dc” ca vn chng không bao gi l liu, l liu là vn chng ti. Vli chính ngi vit cng không có ! nh y, h vit bng tâm s thành tht ca mình, nhng tri

nghim au n ca mình, h vit cho h trc ri cho c gi sau, có khi h cng ch ngh nnhng ngi s c h, vit mà chi thôi, vit gii su ri t mình ngm ngùi vi mình, a l viriêng mình. Ch trách ai c, ch gin ai c, cng ch lên án mt ai. Vì không có vt cn nào ny sinhtrong ta khi c nên ch ngha ca tác phm c mc nhiên trôi vào tn nhng k ngách trong cái tâms u un, nhng khát vng thm kín ca riêng ta, ng li trong y, ri c thm thu dn dn vào cáith gii tinh thn ca ta mt cách vô thc, giúp ta nhn ra mt vùng sáng mi l nào ó, gt ra mtvài thành kin, thay i mt vài quan nim, và ta vn ngh mt cách khoan khoái là chính t ta ãch ng thay i, tuyt nhiên không theo li ch bo ca mt ai c, ca mt hc thuyt nào c, hocnhp vào mt cách bt cht mt phong trào thi thng nào c.

Bt c cái gì xa l vi bn tính ca mình, vi thói quen ca mình, nói mt câu, vi nhng gì làm nênlai lch ca mình, ch sm thì mun u b ào thi mình li c tr v vi cái nguyên gc. Tôic bit có mt c linh mc yêu nc và cp tin c cách mng tín nhim mi lên khu làm viccho kháng chin thi ánh Pháp. Nhng khi ngi mt mình c vn rt bun vì trong rng không cónhà th c i l và làm l. C nh Chúa, nh bày chiên và nh c nhng li nói ca ng chnchiên vi bày chiên trong công vic ca mi ngày. Khi c sp mt c thit tha yêu cu c mt linhmc ang coi sóc mt x o nào ó ti ra ti và xc du Thánh cho c. Li mt chuyn khác, khitôi c tip xúc vi mt v lãnh o cp cao ca ng khi ông ang còn làm vic, qu tht tôi ãtng ngh ông là con ngi kiu mu ca mt xã hi tng lai, ch nói gì, ngh gì v mình, tt c chot quc, cho s nghip, cho nhân dân. Nhng ri ông b mt chc vì không c bu li vào u bantrung ng ca ng, mt chuyn rt bt ng vi nhiu ngi. Khi i hi công b kt qu bu c,nghe nói ông ã oà khóc, ri khóc thm lén ti my nm, không i âu c, không gp ai c vì t chomình ã b s nhc, ã mt ht danh d. Li là mt con ngi khác, tm thng hn cái lúc còn eotm bài ngà rt nhiu.

Con ngi mc nhiu lp áo là con ngi gi, con ngi ã b lt trung mi là con ngi tht. Conngi ã bong mt lp sn ph kín ch còn trn li cái lõi ca nó mi là tht. Cái v có th luôn luônthay i nhng cái lõi mun thay i phi mt có khi gn mt i ngi. y là ch dám nói là có ththay i ch không dám nói chc là s thay i. Ch vì con ngi ta không chu thay i theo nhngtiêu chun ã c quy nh hoc theo mc tng trng thu nhp tính theo u ngi. S phát trinca con ngi theo chiu hng tích cc ph thuc rt nhiu vào môi trng sng t do và dân ch t nó khng nh chính nó, t nó ánh thc mi tim nng sáng to ang nhen nhóm trong nó.V cái th gii tinh thn ca mi cá nhân hãy cho mi cá nhân t lo liu ly, nó không thíchngi khác can thip bng bt c cách nào. Nó s bit cách t iu chnh thích ng dn vi miquan h mi mt cách có li nht.11

Trong na th k sng di s lãnh o ca mt ng theo hc thuyt Mác Lê, tôi luôn luôn cnhc nh phi tôn trng qun chúng, sc mnh ca qun chúng có th thay i dòng chy ca lch svà s phn ca nhiu cá nhân. Nhng cng tht tr trêu, không có mt ch cng hoà nào th k20 li dám coi thng qun chúng nh ti các nc xã hi ch ngha. Sng trong th ch này sutmy mi nm không có mt cuc biu tình nào c t chc phn i mt chính sách nào óca nhà nc. Nh thi làm ci cách rung t hay thi huy ng nông dân vào các hp tác xã nôngnghip. Giám c xí nghip nhà nc tham ô, mc sng ca công nhân gim sút cng không có ìnhcông. Nông dân b k cng quyn àn áp, làm nhiu vic trái pháp lut, va mi nhen nhóm bày ts bt bình lin b gip tt ngay.

Vì ngi lãnh o ã nhn nh rt úng rng, nhân dân ta rt tt, rt r bo, bng dng h dám nóixc, dám òi hi này n là do có my thng cán b v hu bt mãn cm u. C nhm my thngó mà e, nu cn thì bt là âu vào y ngay. Qu nhiên th tht. Tc là ngi cm quyn ch coidân chúng vào âu. H ch s các cá nhân hiu nhiu bit rng, rt khó bt nt, là hay bày trò xúigic thôi. Ging ht cái thi còn vua còn Tây, k cai tr rt s ngi cng sn vì h là k hay gây ri.ã là ngi cm quyn vi nc ta thì xa là th nay vn là th, ngi dân vn sng di ch chuyên ch ch cha bao gi c bit ch dân ch là gì, âu là dân ch t sn. ã chuyên ch làchuyên ch làm gì có s phân bit chuyên ch t bn vi chuyên ch vô sn.

Ngi cng sn rt kiên quyt chng ch ngha cá nhân, nhng li chính t các nc xã hi chngha mà cái t sùng bái cá nhân ã ny sinh. Vì lãnh t ca hc thuyt cng là lãnh t ca quc gia.H lên cm quyn không do phiu bu mà do tín nhim sn có ca các tín vi giáo ch. Giáo chlà nhân vt ti linh, thuc v thiêng liêng nên nhng gì ca th gian không th ràng buc ông tac. Ông ta cm quyn không có niên hn vì ông phi phc v nhân dân cho ti lúc cht. Ôngkhông phi t phê bình và cng không ai dám phê bình ông vì ông là biu tng ca quc gia, cang cm quyn, ng trên hin pháp và mi lut pháp. Ông là ngi t do hoàn toàn so vi nguyênth các quc gia dân ch khác. Các cp di t trung ng ti a phng cng là nhng ngi cónhiu t do nht các ngành, các b và các a phng h cm quyn. Là các lãnh chúa trong cáclãnh a ca h. Ch ai dám xâm phm nu còn mun gi cho mình mt chút t do cn con.

Mt xã hi có hàng triu cá nhân không c m xa, không c tôn trng nhng mt nhúm cánhân li c tôn vinh ht mc và c c hoàn toàn tho mãn trong mi nhu cu là cái xã hi gìây, là xã hi kiu mu cho nhân loài tng lai ?! Nói ming my chuyn k cc này ã khó nghe,li còn vit thành vn mà các nhà vn không thy ngng sao? Ngng thì vn ngng nhng ch lli gác bút, gác bút thì nuôi v con bng gì? Ngh ti ming n li phi quên ht s bán mình choquyn lc c hoàn toàn. Nm t nc mi thng nht vào Sài Gòn c gp g các nhà vn nhàbáo, các ngh s ca ch c mà thèm. H sng thoi mái quá, nói nng hot bát, c ch khoángt, nh cha tng bit s ai. Còn mình thì th s, s gp ngi thân vì cha rõ h có liên quangì vi M ngu? Nói cng s vì nói th là úng hay sai? n v mt ca mình cng phi canhchng, vui quá s mt cnh giác, khen quá có th ã n phi b ca nn kinh t t bn. Ngi lúcnào cng cng cng, nói nng gióng mt nên b bà con trong này chê là quê, nhà vn nhà báo gì mà“quê mt cc”. Gii thích chuyn này cng ch khó, h là sn phm ca nn kinh t công nghip tbn, duu là thuc a cng vn thuc h thng t bn, vn là nhng ngi ã c gii phóng khinhiu ràng buc t quá kh trong cách ngh, trong cách làm. Còn mình là sn phm ca nn kinh tnông nghip phong kin, âu ã c làm ch nhân ông nhng cng cha tng c hng cái mùiv t do và dân ch là th nào!

Cái khong cách y có tính thi i không th b qua mà cng không th r tt. Mình cng ã i ttsut my chc nm, rt tic là lch s không công nhn cái li i y. Tôi còn s ri s có ngày lch ss trng pht mình vì cái ti mun khôn hn lch s, mun ánh la lch s!12

Các ng cng sn u coi phê bình và t phê bình là cách gii quyt mâu thun ni b hu hiu

nht. S vt vn ng s sinh mâu thun, gii quyt c mâu thun s vt mi có c hi phát trin,tin lên. Ph nh và ph nh ca ph nh, nghe va khoa hc va huyn bí, nh câu thn chú:“Vng i, m ca ra!”, c c to lên là cánh ca vào tng lai s m toang. Các nc xã hi chngha vn c to câu thn chú y trong na th k mà cánh ca vào tng lai vn óng cht. Mtthiêng ri chng?

Qu là ã mt thiêng vì ngi hô không h tin mt chút nào vào cái kh nng k diu ca nó. Nutin vào phê bình và t phê bình thì Stalin ã không ch ra các v án chính tr man r tiêu dit cáci th vn là tay trái tay phi ca mình trong nhng nm ó. Nu tin vào câu thn chú y thì MaoTrch ông ã không bày ra tn tung “cách mng vn hoá” tiêu dit mi k dám can ngnnhng ch trng y tính phiêu lu ca ông. y là nói v nhng ngi nm quyn lc cao nht,còn nhng ngi nm nhng c quan quyn lc thp hn cng ch bao gi h tin vào cái phngpháp lãng mn ó c. Trong các cp u h vn t phê bình và phê bình nhau mt cách st sng gidi. Và ai ny u t bng lòng hn sau nhng l xng ti gii ti ht sc vui v này. Và mi thóixu, k c ti ác na, vn nghim nhiên tn ti nh trc ây, vn là nhng vùng cm ch nhng kquá chán i mi dám n c xông vào. Bi vy khi ông tng bí th ca ng mi c bu, trongcn phn khích i mi sinh hot ng, ã phát ng mt phong trào t phê bình và phê bình rngkhp toàn ng, các ng b trong c nc u nhit lit hng ng, u nhc li vi lòng nhitthành him có trong các bài din vn có ng tính cao ca h. ó là mt màn din khng l, rt tnkém, ch em li bt c kt qu nào. Vì ch là din thôi, ngi c k mi u vào vai rt thành tho.Rút cuc k có ti vn ngày càng hung hãn, càng t tin, còn ngi t ti càng lúc càng dè dt, hãi s.K quái nh?

Các tín ca hc thuyt Mác u rt tin môi trng xã hi và hoàn cnh cá nhân có ! ngha quytnh ti s hình thành tính cách con ngi. Mt a phng có nhiu phong trào cách mng tích cct phi sn sinh ra nhiu tp th tt, mt tp th tt s sinh ra nhiu cá nhân tt. Con ngi là mtthc th vt cht nên không th thoát ly nhng iu kin vt cht ã cho phép nó tn ti. Nhng nócòn là mt thc th sinh hc, mt thc th tinh thn, tâm linh, vn hoá bao gm lch s cá nhân vàdòng h trong nó. Nó cng không th bit ht nó, không th bit ht nhng phn ng bt thntrong chính nó khi vp phi nhng i nghch trong cuc sng. Nên cái th gii tinh thn, tâm l! cacon ngi là rt a dng, phc tp, có muôn vàn li i ngot ngoéo. T thi con ngi có ngôn ng giao tip, có ch vit lu li, có vn chng bày t nhng bí mt ca riêng rình, nó vnkhông ngt than th là ch bit c bao nhiêu v mình và ng loi. Con ngi vn nguyên vn làmt bí mt mênh mông, sâu thm nh t tha nguyên s vy. Ngi cng sn phi kiêu ngo lmmi dám bày cái trò chnh hun phê bình lãnh o mt cách chun xác cái phn khó nm bt nhttrong con ngi. Vì nó bin hoá, nó phù du nh mây nh gió vy.

13.

Con ngi có 2 mt u hng ra cái th gii vt cht bên ngoài, không có con mt nào hng vàotrong ngm nghía, kim soát cái th gii tinh thn ca nó nên nó b mù mt na, cng nh nó

không có cái tai bên trong nên không th nghe c nhng ting thì thm rt nh mi êm trongchính mình.

Hai cái khuyt tt bm sinh y ã làm con ngi thiu hoàn chnh, là nguyên do mi v ca nhiudanh nhân dng tng vào nhng nm cui i. Nhng cng có mt s ít ngi có kh nng nhìnc s vn ng c trong ln ngoài, nghe c nhng ting ng rt nh c ngoài ln trong. Hkhông có cu to vt cht c bit nào mà ch bng cái nng lc tinh thn rt mnh ã bù p cnhng khim khuyt bm sinh. Nhiu tp hi k! ca các danh nhân c chính tr ln vn hoá uthiu cái phn còn nhày nha ca h, cái phn thú vt ca con ngi ni sn sinh ra nhng ti áccha hình thành, cái què qut, cái bun ci ã c kim ch úng lúc, ã c giu nhm, cáiphn h mun quên i và rt d tr thành lang sói vi ng loi nu trong ng chí, ng nghip còncó ngi bit n và nh ti.

Cuc chin u ln, có tính bi kch gia mình vi mình bao gi cng hoành tráng, cng p, rc rnhng màu sc i nghch vì nó ã bc l y nht cái phm cht LÀM NGI trong mi CONNGI. Không phi bt c ai cng to ra c trn chin thn thánh y, vì chin trng ngaytrong lòng mình, mình va là k thách u va là k dám nhn u, du thua cng là cái thua cathn thánh. Mt công vic trang trng n th, hùng tráng n th mà li dám ngh là công vic cas ông, ca nhng ngi cha h chun b mt cái nhìn bên trong, mt cái nghe bên trong choriêng mình, c i h sng trong t mãn, trong u mê, bt thn mi gi hãy nhìn li mình, hãy nhìnli ngi có c nhng phán xét và iu chnh chun xác ! Ông tng bí th ã m mt cucchin o nên ông cng ch nhn c nhng kt qu o.

Mt ng, mt th ch chính tr ly phê bình và t phê bình làm v khí sc bén gii quyt mimâu thun ni b, gi th nó li không còn dùng c na thì các mâu thun s c hoá gii bngcách nào ? ng i lp không có, d lun i lp qua báo chí và các cuc biu tình qun chúngcng không có, vy làm cách nào bit và iu chnh mi s rc ri, thm chí c bo lon na nunó xy ra ? Vn có cách, là phi to ra mt tình hình chính tr luôn cng thng (mt cuc chin tranhcó th xy ra, mt cuc bo lon có th xy ra) buc các công dân phi sng trong nhng quy chnghiêm ngt ca thi chin, các ch toàn tr ch có hai c quan mà quyn uy bao trùm c xã hi.ó là c quan t tng, tuyên truyn và c quan công an. Mt chn, mt chng. Còn khi ã cóchuyn bt thng xy ra thì ch có mt bin pháp: àn áp, bt gi, lp toà án xét x nhng k cmu. Cách gii quyt va nhanh gn li mau n nh, không dây da, phin toái vì có quá nhiu lutl, quá nhiu l! l nh các nc t bn. Nhng ri lon vt vãnh tht ra là nc là không khí cacác nhà cm quyn c tài. H âu có s lon! H còn bày ra nhng cuc chin cung ình nh Liên Xô và các nc ông Âu, hay mt cuc chin gia nhân dân vi nhau nh ã làm TrungQuc. Không có mùi v ca thuc súng, ca máu ngi và nhng ting la hét cung n ca ámông thì ngi cm quyn bit th bng gì ?14.

Tp th không làm ra vn chng vì nó không có cm ngh riêng, tâm s riêng, tính cách riêng. Nólà vô danh. Mt tâm s mãn nguyn, nhng ting ci hoan lc, mt kip ngi quá y cngkhông th có ch ng trong vn chng. Vì vn chng bao gi cng thuc v nhng tiêng kêu cacon ngi òi li nhng gì còn thiu : thiu t do, thiu công bng, thiu hnh phúc…

i ngi là b kh, nhng khao khát v tinh thn ca con ngi là vô cùng nên mi cn có vnchng và ngh thut bù li. Còn mi th u c bit, u y , u mãn nguyn thì tôn giáokhông còn, trit hc không còn, và tt nhiên vn chng cng không th còn. Nó s cht vì b ngt,vì không còn nhng khong trng huyn bí suy ngh, m mng và th. Nhng gì mà chngha cng sn ha s thành hin thc trong tng lai thì cái hin thc y s git cht c loài ngi.Vì thng âu cn nhng con dòi béo quay lúc nhúc di chân Ngài. Cng may ó ch là nhngli nói di, t di mình và di ngi ca nhng con ngi ã phi sng nhiu trm nm trong cùngkh, trong tuyt vng. Còn hng ti thiên àng ? Là thiên àng trn gian hay thiên àng thnggii cng không mt ai có th sng ni. Sng không lo ngh, không mong mun, không u tranh làkip sng con dòi ri. Ch l nhng con dòi cng có th ct cao nhng cái u múp míp ca chúng làm ra trit hc và th ca !

Nhng iu vit trên ây không do tôi tng tng ra mà do nhng tri nghim bn thân mà có.Nhng nm còn tr c v ln chng u n lng quân i, li phi nuôi dng nhng bn a con,nhà ven bãi sông nm nào cng phi chy lt, li quá cht, có 15 mét vuông. n thì mì hai phngo mt phn, go phi nht sn c bui mi dám nu thành cm. Còn thc n ? Ch nói na, aicng n nh th, n da n mm sut my chc nm ã hoá quen. C nhà ch có hai cái ging, mtcái bàn, hai cái gh, tip khách y, mi cm khách y, con hc bài cng y, và ông b vitvn cng ch có cái bàn y. êm êm nm cnh hai thng con trai ln p ngang, quy dc, rmánh thi um, va qut cho hai thng con ng tôi va m mng n mt ngày nào ó, các con ãtrng thành, tôi có c mt phòng riêng vit và tip bn, mi ba cm u có cá hoc tht, cóc chút ru na càng hay. Tôi không phi lo nuôi con, không phi lo c trm th vt vãnh tnti, ch có c sách, ngm ngh, i chi ây ó vi bn bè và vit, t hn tôi s vit c mt haicun sách i. Bây gi tôi ã ngoài by chc tui, ã có y nhng gì tôi khao khát, có th nóicòn hn c khao khát. Tôi ã sng y , sang trng na, hn nhiu nhà vn tôi c bit cácnc ông Âu. Và tôi ã ngh nu ch ngha cng sn thành công Vit Nam thì cng ch cho ctôi n th. Khn ni, lúc này tôi âu còn nng lc làm vic bng trí tu na mà cng ch có nhu cunào phi òi hi.

Cuc sng c v béo ca mt k n không ngi ri ã git cht mi t tng trong tôi, ri gitluôn n i quân ch ngha, chúng ã hoá ra rng tuch, vô hn. Nhà vn mà ht ch thì ch là cáixác cht. Xác cht con ngi vi xác cht con dòi có gì là khác mà phi phân bit !15.

Tôi có mt tui th rt bun, li sng vi nhng ngi có s phn bun nên mi 14, 15 tui ã nhìni nh mt ông già. Tc là mt cái nhìn không my lc quan. Cái xã hi tôi ang sng không myhoàn ho, nhng ngi tôi gp cng không c hoàn ho. Tôi quen thuc vi nhng gì không hoànho ti mc gp nhng gì quá p, quá chu toàn tôi u ng, u s.

Ngi truyn cho tôi cái ni s bm sinh y là m tôi. Bà ã qua mt i chng ri mi gp c btôi. i chng trc mi s u tt p, ông y còn tr, có a v trong xã hi, nhà giàu, ly nhauc mt nm li sinh con trai. Mà ri ch vi nhau c ba nm phi b. i chng sau thì d,d c mi ng. B tôi cng còn tr, làm tham bin ph thng s, nhng ông ã có v và hai connên phi làm l và ly giu. M tôi bo th là úng s, là ã an phn, nhng li lo b tôi s b khi

cuc n chi này gây thêm phin phc cho cái gia ình chính thc ca ông. Hai anh em tôi là bnsao nguyên mu ca bà. Nhng gì nhn c t tui th mãi mãi hn du lên cho n ht cuc ichúng tôi. Nhìn bên ngoài tôi có tng con nhà phong lu nhng cái rut ca tôi li thuc v con cáica nhng gia ình nghèo, li ch có th thân gì nên rt bit phn, cho thì nhn, không cho cngkhông òi, ch cu không có ai quy nhiu là mng. Em trai kém tôi nm tui, ly v mun, v husm, lúc tr thì thay anh hu h m, v già thì i ch nu cm, git qun áo thay v chm sóc cáccon. C i ch bit ci, cái ci nhn nhc, bng lòng vi nhng gì mình có. Tôi thì khác, mtcuc sng bên ngoài ai cng bit là khiêm tn, nhn ni, ít làm phin ngi khác và ch dám gây svi mt ai. Nhng cuc sng bên trong cng có nhiu tham vng, làm quan hay làm anh nhà giàu thìkhông dám vì tôi không có bn lnh tin thân bng hon l hay kinh doanh. Tôi ch có mt ao cduy nht là c vit vn cho n già. Vi cái tài tôi t bit, tôi phi sng rt lâu và vit rt nhiumay ra mi c mt hai cun sách hay, mà cng ch hay trong cái thi ca nó ch không th hay mi thi.

Tôi t nhn tôi là ngi có mt con mt bên trong và mt cái tai bên trong t nh. quan sát, nghengóng nhng ngi khác h yêu mình hay ghét mình. Càng ln tui cái kh nng t xét mình ca tôicàng sc nhn. Và tôi ã nhn ra cái li ca phép giu mình. Trang T ã nói: Con chim bay cao thìtránh c tên, c by, con chut ào hang sâu thì tránh c cái ho b khói hun.16.

Khi tôi nói, tôi sng và vit cng thoái mi, vui v trong mt ch chuyên ch v t tng c nhlà ngi nói di, li nói di mt cách tr tráo, sng sng. Nhng ó là li nói tht, không tht vinhiu ngi nhng vi tôi là tht.

Tôi c thay i s phn t cuc cách mng Tháng Tám nm 1945. Chín nm ánh Pháp vi nhiungi là rt dài, vi tôi li rt ngn vì tôi c sng trong nim vui, trong nhng cái khác thng vàc trong nhiu hi vng. Nhiu anh trong c quan tuyên hun ca quân khu u xut thân t các giaình viên chc nh, a ch nh, c n hc àng hoàng n ht bc cao ng tiu hc ã có nhngthói quen, nhng nn np ca cuc sng th dân t nh. H rt thích quan sát nhng phn ng catôi khi phi i mt vi mi thiu thn ca cuc sng kháng chin. Vì nhìn ngoài tôi nh mt thsinh con nhà qu! tc cha tng bit cái thiu cái kh là gì. Nhng vic làm rt t nhiên ca tôi uc ánh giá phi có nhiu ngh lc, nhiu quyt tâm mi làm c th. Tôi vn sng nh xa kia,ngày xa thì b chê b chi, bây gi li c khen, c tuyên dng, ngi c lâng lâng nh nhpng, còn bit cái thiu là gì cái kh là gì!

Nu so sánh thì trc kia tôi ch là con s không, còn bây gi tôi ã có mt cái tên k! di các bàibáo, ã c nhiu ông anh trong c quan nh v, òi hi, bc tc hoc khen ngi. Tôi ã c táchra khi ám ông t bng lòng mình và có c chút ít “k hoch riêng” cho mình na. Còn các anhhn tôi dm by tui thì ã có nhiu th so sánh nhng cái “ã có” trc kia và cái “ang có” bâygi. Cái “ang có” ca dân tc thì nhiu, còn cái “ang có” ca cá nhân nh ch còn c bao nhiêu.Nhng kin thc lch s và xã hi, trit hc và vn chng xem ra phi b i quá na. Các quan hgiao tip xã hi c dy bo t thu còn th nu dùng li c vênh váo, bun ci th nào tronghoàn cnh kháng chin. Sng tinh t, tôn trng ngi khác là cách sng ca anh tiu t sn. Lòngthng ngi không úng ch cng c xem nh biu hin ca mt tính cách nhu nhc, khôngáng tin cy. Còn nhng câu ùa thông minh, kín áo ánh lên nh mt vt sáng vui trong cuc sng

n iu, t nht ca mi ngày li d b ng i hiu lm là mt cách ch diu ca ngi có hc vinhng anh em ít hc.

Qua mi cuc chnh hun tm vóc ca my anh càng nh nh li, m nht hn, mt dn nhng vriêng, cái phn c áo riêng nhp vào cái dòng chy chung, vào cách ngh cách sng ca mt tpth bao bc quanh mình. i cái riêng ca mi chúng tôi ã b cái chung nut dn nh th. Tôi thìsao ?

Tôi ã có mt may mn ln vì tôi thuc v s ông, mt qun th vô danh tn ti âm thm trongnhiu th k di ch phong kin. Cách mng Tháng Tám ã nht lot gii phóng h ra khi thânphn nô l, to c hi cho h phát trin nhng tài nng riêng ca mình, ch yu trong lnh vc quâns kp thi phc v nhng nhu cu ca kháng chin. S ông trong h ch mi bit c bit vitt ngày vào quân i nhng hc rt nhanh cách xây dng mt quân i hin i vi nhng c quanphc v cho công vic tham mu, tác chin, hu cn vì h ã có c mt ông thy l! tng là quâni hin i ca i phng vi ông tng lng danh trong th chin 2 ca nó. Trong chín nm ánhPháp quân i ã tr thành cái nôi ào to, nuôi dng nhiu nhân tài quân s ca thi hin i, cnhng tài nng vn ngh phc v trong quân i, nó là t chc tiên tin nht ca xã hi Vit Namtrong na u th k 20. Trong chin tranh ngi ch huy quân s là hình tng p nht, lãng mnnht vì h là con ngi ca hành ng, ca m bo chin thng, luôn v trí th nht, còn conngi ca hc thuyt ch v trí ng sau, trong nhiu trng hp ch là cái anh bàn thêm, nói góp.Còn nhng nm xây dng ch ngha xã hi thì con ngi l! lun có nhim v bo v s trong sángca hc thuyt chính thng hàng u c tôn trng và có quyn quyt nh s sng cht canhiu ngi. Chính là trong nhng nm này mi sinh ra nhiu v án chính tr và vn chng, nayngh li va vô ngha va bun ci nhng thi y nó ã chôn sng nhiu tài nng thc s milnh vc vì h ã t ra ng vc s úng n ca t tng chính thng.

Mt na nc ã c c lp nhng lòng ngi tan nát vì tài sn mt i cht chiu ca h ã bnhà nc tch thu hoc trng thu khin h tr thành nhng ngi vô sn bt c d. Tng lp trí thcch có tài sn gì ngoài cái u c t duy t do, thì cái u cng b nhà nc trng thu luôn, vì tnay h ch c ngh c vit theo s ch dn ca mt hc thuyt, ca mt ng li nu h khôngmun gim vào vt chân ca nhóm “Nhân Vn Giai Phm”. Mt dân tc ã làm nên chin thngin Biên Ph mà mt ngi dân nám en, mt nhìn ng ngác, i ng long rom nh mt k bitrn. Qu tht dân tc Vit Nam ã thng ln trong phong trào chin tranh gii phóng nhng li thuam trong công cuc xây dng mt xã hi t do và dân ch. Thoát ách nô l ca thc dân li tnguyn tròng vào c cái ách ca mt hc thuyt ã mt ht sc sng. Dân mình sao li phi chu mts phn nghit ngã n vy !

Mt xã hi tan nát, lòng ngi chu nng nhng phin mun u t, mà là nhng ngi ã ht lònght sc vi kháng chin bng cách này hay cách khác. Vy nhà vn phi vit nh th nào, phi vitcái gì to c mt hin thc tràn y hy vng nh các nhà lãnh o cách mng yêu cu?17.

Nhng nm 50, 60 ca th k 20, vi tôi là nhng nm tràn y nim vui. Nhìn vào âu tôi cngthy tôi c, dân tc tôi c. Nhng cng nhng nm y vi hàng triu ngi dân thng li là

nhng nm y lo lng, hãi s và tuyt vng. Tôi vui là chuyn có tht, nhng trang vit ca tôi vàonhng nm y là rt thành tht. Nhng nc mt ca ngi khác cng là chuyn có tht, tôi có bit,có c chng kin. Tôi nên nghiêng ngòi bút ca tôi v phía nào?

V già tôi mi nhn ra nhà vn phi nghe theo ting gi ca tình cm, ca trái tim, ca cái phn thinlng trong con ngi mình. Nó ã bo sai là sai, không có th l! lun nào chng ni. V li vnchng bao gi cng ng cm vi ni au ca con ngi, nhng bt hnh ca con ngi. Cha baogi vì s mãn nguyn, s thành công ca con ngi mà ct lên ting hát ca ngi c. các th loingh thut ngôn t con ngi phi chng chi vi mi cnh ng trái ngc chim gn ht các trangvit, các màn din, còn khi ngi nghèo ã thành giàu, ngi hèn c bc vào th gii phú qu!,trai gái phi chu nhiu nm chia lìa ti lúc tái hp là cun sách, v din phi chm ht ngay. Nó ãkt thúc cái phn ngh thut bt u sang phn tng ca là cái th gii ca mãn nguyn ca bunchán, là cái phn phi ngh thut. Nhng ngi lãnh o li ch thích cái phn không phi là nghthut, tng gii thng, trao huân chng cho các tác gi ch tng thng cái phn nht nho vôv y mà thôi.

Cái cách cm nhn hin thc y tính lãng mn y ã làm lch lc cách xem xét, cách ng x canhiu th h bn c, nht là bn c tui mi trng thành, trc nhng bin hoá muôn mt cacuc sng. H ch có mi kh nng làm ngi phê bình vn hc theo ng li chính tr chínhthng, ti sao cuc sng p nh th mà nhà vn li miêu t nó xu n th. Làm sao dám cãi, hãy cho nhng tri nghim ca chính h qua nm tháng s âm thm bin h giúp mình thôi.18.

Mt xã hi không t hiu mình, mi cá nhân cng không t hiu mình, vàng thau, phi trái, cao qu!ti tin ln ln, các giá tr ln ln bt u t s không chun xác ca ngôn t. Câu m u KinhThánh Cu c “Thot tiên là ngôn ng…” (Au conmmencement était le Verbe). Ngôn ng làm nênvn minh này, vì nó có th lu gi và truyn li toàn b kinh nghim ca nhiu i trc cho nhiui sau, càng ngày cái kh nng nhn thc càng gn úng nh nó có, khin s la chn ca conngi khách quan hn, có hiu qu tích cc trong quá trình ch ng thích ng vi mi i thay camôi trng sng và môi trng xã hi.

Vy mà ngôn t li là cái mt yu nht trong các lãnh vc thuc thng tng kin trúc các nc xãhi ch ngha. Công dân ca các nc y dùng ngôn t che y ch không nhm giao tip, hocgiao tip bng cách che y, “nói vy mà không phi vy” ! Nó là cái v cng bo v mi s bttrc, chng li thói quen hay xét nét li n ting nói ca công dân ca mi chính quyn chuyên ch.Cái cách t bo v y li càng rõ rt cp lãnh o và các viên chc nhà nc làm vic các cquan quyn lc. H nói bng th ngôn ng khô cng ã mt ht sinh khí, mt th ngôn ng cht,ngôn ng “g”, nói c bui mà ngi nghe vn không th nht ra mt chút thông tin mi nào. Cácbui tr li phng vn báo chí, din vn ti các bui l k nim, báo cáo ca ng, ca chính ph,ca quc hi, tt c u dùng các t rt m h, ít cá tính và ít trách nhim nht. Ngi cm quyncp cao nht và cp thp nht u bit cách nói m h, càng nói m h càng c ánh giá là chínchn. Và nói di, nói di hin nhiên, không cn che y. Vn bit rng nói di nh th s không thayi c gì vì không mt ai tin nhng vn c nói. Nói th chuyn, nói v dân ch và t do, v tptrung và dân ch, v nhân dân là ngi ch ca t nc còn ngi cm quyn ch là nô bc canhân dân. Ri nói v cn kin liêm chính, v chí công vô t, v l! tng và c quyt tâm a t

nc tin lên ch ngha cng sn. Nói di lem lém, nói di lì lm, nói không bit xu h, không bitrun s vì ngi nghe không có thói quen hi li, không có thói quen lu gi các li gii thích và liha kim tra. Hoc gi hi li và kim tra là không c phép, là ti k, d gp tai ho nên khônghi gì cng là mt phép gi mình. Ngi nói nói trong cái trng không, ngi nghe tuy có mt ynhng cng ch nghe có nhng ting vang ca cái trng không. Nói giao tip ã tr thành nói không giao tip gì ht, nói mà nói, ch l làm ngi li không nói.

Tht ra nói th mà vn hiu nhau c. Ngi cm quyn thì bit là nhân dân ang rt bt bình vnhiu chuyn, nhân dân thì bit ngi cm quyn ang nói di, nhìn vào thc tin là bit ngay hang nói di. Nhng hãy mc h vi nhng li l di trá ca h, còn mình là dân ch nên hi li nóith là tht hay không tht. Mình c làm theo ! mình và mình cng s nói di, nói che y nu nh códp c ngi cm quyn hi.

Trong hàng trm cun hi k! ca các nhà vn hoá, ca nhng ngi hot ng chính tr, ca nhiutng lnh, ta ch bit c bao nhiêu cái th gii riêng ca h, cái th gii cá nhân ca h. Cái phnóng góp ca h càng nh thì cái ! ngha quyt nh ca tp th càng ln, cái có tên thì bé tí xíu, vôngha, cái không tên thì bao trùm rng khp nhng cng không có hình thù rõ rt, c m m mt mt,có y mà cng không có y, cái chung y ch phi chu trách nhim vi mt ai, có bit nó là ai màtruy cu.19.

Trong cái bi cnh xã hi, chính tr nh th, mi ngi u ít nhiu ánh mt cái cá nhân ca mìnhcng là l ng nhiên. Nhà vn là chuyên viên nghiên cu mi chuyn ca cá nhân, nhng sc tháitâm l! cùng vi nhng bin hoá vô tn ca nó trong nhng hoàn cnh khác nhau, nhng thi thkhác nhau.

Nhng c hi k! ca các nhà vn cng nht nho lm, h ch phô din cái tôi trong các cuc gpnhng bc àn anh và bn bè trong ngh, nói toàn chuyn tào lao, vn vt, chuyn sinh hot và ch ng chút nào ti thi th, ti nhng bc xúc v thi th và cái ngh ca mình trong thi th.Tính hin thc và tính lch s ca mt thi rt m nht, n gin, thành th cái ! ngha truyn tnhng giá tr ích thc ca mt thi ti các th h n sau hu nh không có. ó là iu rt ángtic, vì nu các chng nhân không nói gì c thì lch s cng không th ct lên ting nói chân thcca nó, thi gian qua i, bóng ti ph lên, quên lãng ph lên, cái thi m nc, gi nc ch còn luli nhng ct mc ca các chin công, còn cuc chin thm lng ã làm tan nát nhiu con ngi con ngi c là chính mình, c là mt thc th thiêng liêng, n ài lu gi muôn thu cái tàisn tinh thn ca mt dân tc, mt dòng h mãi mãi c vun xi, c phát trin tng ng vi sphát trin ca dân tc, ca thi i thì cha c vn th nói n, trit hc nói n, các ngành khoahc nhân vn nói n.

Du không nói n, không c phép nói n thì cái dòng chy vnh cu y vn c nhiu triungi âm thm khai thông, bi p các nhân tài Vit Nam không ngng xut hin lúc lãnh vcnày, lúc lãnh vc khác. Mt t nc không có nhng cá nhân kit xut, tài ba làm chân dung idin trong cng ng nhân loi thì ó là mt bt hnh cho dân tc, to ra mt khong trng tip nitrong lch s sinh tn ca mi cá nhân. Ri các th h n sau phi ni li bng cách nào vì vn phi

bt u t môi trng chính tr, xã hi, t mt xã hi va truyn thng va vn minh, nhng mctiêu nhm ti va là phát trin cái riêng bit, va là s hòa nhp vào nn vn minh ca khu vc vàth gii. Mt nn vn minh riêng l, vi nhng mc tiêu hoang tng, mt môi trng xã hi ngtngt vì cái bóng quyn lc ph lên tt c, quyt nh tt c thì s phn nhng cá nhân s ra sao ?

Hãy nhìn vào nc Nga nhng nm 90 ca th k 20 là s rõ. H va thoát khi cái bóng che cach ngha chuyên ch c nhìn cái ánh sáng tht ca dân ch và t do. Ai ch ngh h ã có chi si nhng bc chân dài khi ã bung phá mi s trói buc. Nc Nga mãi mãi là mt siêu cngvì nhng th thách ln nht ca mt dân tc là chin tranh và cách mng nc Nga u ã tri quamà vn tn ti vì t ai mênh mông ca mình và nhng tim lc vô hn n giu trong ó c vt chtln tinh thn. Phi vài chc nm na nc Nga s là nh th nhng trc mt thì không th. L! dort n gin, kinh t có th phc hi nhanh nhng con ngi phi có thi gian dài hn nhiu nó micó th ly li nhng gì ã mt. Tm vóc cá nhân ca ngi Nga trong non mt th k di ch Xô Vit ã b co hp li rt nhiu du h vn c sng, c hc tp và lao ng trong nhng iukin ca mt xã hi vn minh. Ch áng tic cái vn minh ca h là mt nn vn minh t to táchkhi nn vn minh nhân loi, da trên nhng tiêu chun mà tâm hn Nga không th chp nhn,không th tin hoá. Li thêm trong non mt th k ngi Nga ã mt dn thói quen suy ngh c lp,quyt nh c lp, mt dn c tính cách phn kháng và bo v chân l!, con ngi quen sng trongám ông, trong tp th, trong by àn, không có c hi và s khích l ca xã hi to ra nhngchân dung riêng vi nhng t tng khác nhau, nhng trit l! khác nhau nhng cách sng khácnhau. Mi cái khác vi chính thng u b lên án, mi cái ging nhau u c tuyên dng. Vìnhng cái khác nhau rt khó to ra s nht trí, còn nhng cái ging nhau s d nghe theo, làm theomi mnh lnh.

Ngi cai tr s rt d chu, rt nhàn nhã nu quc gia mình cm quyn c t chc ging nh trilính, ông ta s có d thi gian làm th hoc vit tiu thuyt, va có cái bây gi li có c cái saunày. Còn phi lãnh o mt xã hi dân s ca các công dân t do thì có hàng trm công vic òi hiphi c gii quyt mi ngày, mà cách thc gii quyt cng rt phc tp, nó yêu cu phi i thoi,phi c tranh lun bình ng, phi thng lng, phi luôn luôn thay i nhng ch trng màdân chúng không bng lòng. Và mi vic làm u phi tuân theo hin pháp và c xã hi kim trathông qua h thng thông tn báo chí. Chng nhng ngi lãnh o phi b kim tra nhng côngvic thuc v chc nng ca h mà còn b theo dõi rt nghiêm ngt mi sinh hot thuc v i t cah ngn chn kp thi nhng vi phm thuc v o c.

nhng xã hi vn minh thì ngi cm quyn b rt nhiu lut l câu thúc, trói buc, là ngi mtt do nhiu nht, còn dân chúng thì c pháp lut bo v mi àng, càng ít b trói buc càng tt,càng có nhiu t do càng tt. Ch mt xã hi c t chc nh th thì v trí cá nhân mi c tôntrng, ngi có giá tr là ngi có cái TÔI mnh m, y sc sng, y sáng to. Nên mi ngi ucó ! thc vun trng nhng nét c sc ca riêng mình, cái v p ca riêng mình và con ca cháuthành nhng gia ình ni ting, nhng dòng h ni ting làm ct chng cho mt quc gia.

Mt ch c tài khi phi i mt vi nhng bin ng ln thng r b nt rn, t nt rn ntiêu vong, thi gian din ra rt nhanh vì nó ch có tr là quyn lc ca mt phe ng, không có tr v tinh thn ca c dân tc. Mt ch chính tr tn ti ti non mt th k hay mt na th kcng là lâu lm, ã to ra my th h n chung chung vi nó, sinh con cái vi nó mà khi nó chtkhông ai nh c mt git nc mt, có ngi còn nhn tâm p lên cái va cht ó ri mi tip

tc bc i, bit ngi ta ã xem nó nh vt bt thng, là quái thai, là tai ho, thi th ã btthn xoá b nó mt cách êm du, không phi tn n máu cng là mt may mn phi thng.

Có th kt lun, mt ch chính tr c xem là vn minh hay lc hu, là s tn ti lâu dài hay chcó mt trong khong khc ca lch s là tu thuc vào cng lnh chính tr ca ng cm quyn cótht s tôn trng nhng quyn ca con ngi hay không, các cá nhân vi nhng khác bit, nhngphn ng, nhng bt tuân ca nó có c t v trí trang trng trong hin pháp hay không. Vì timlc tinh thn ca mi cá nhân c vun xi, c phát trin trong t do là nn tng vng chc nhtca mi thit ch chính tr. Vì còn nó ta có th vng tin s vt qua mi sóng gió bt thn ca thith mãi mãi tin v phía trc.

Vit xong ti qun Bn Thành ph H Chí Minh ngày 27/5/2006.

Nguyn Khi