Guidestar 01-2012

H e t G R A T IS d ig ita le m a g a z in e v a n d e A s tr o E v e n t G ro u p v z w - R e d a c tie @ a e g v z w .b e - w w w .a e g v z w .b e - J a a rg a n g 7 - J a n u a ri 2 0 1 2
Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofd- redacteur van dit magazine ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group
vzw uit Oostende. Een door passie ge- dreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de diverse hemelse wonderen. . .
P a tr ic k J a e c q u e s
HHoommoo SSaappiieennss,, aallss vvrreeeemmddee eeeenndd iinn ddee bbii jj tt
EEddii ttoorriiaaaall
002
Deze digitale publicatie, beschikbaar als PDF, Flash en iPad bestand, is een non-profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij een zo breed mogelijk publiek.
De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofd- redacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke (redactie), Kris Christiaens (redactie) en Sander Vancanneyt (redactie). De vaste rubrie- ken worden onderhouden door Phil ip Corneil le, Dirk Devlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Fi l ip Feys en Danny Van Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven en / of rubriek te onderhouden. Contacteer ons dan via redactie @aegvzw.be.
De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt, is verant- woordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze
digitale publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wetteli jke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die bena- deeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.
Er is een samenwerkingsverband met diverse websites. Deze digitale publicatie kan genieten van de steun van volkssterrenwacht AstroLAB Iris en de Koninkl i jke Sterrenwacht. Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurl i jk de diverse sponsoren kunnen we deze digitale publicatie gratis verspreiden.
Deze digitale publicatie is vol ledig ontworpen met gratis open-source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.
Informatief
Inhoudelijk
04 - Compass Navigation Satel l ite System. 1 0 - Rubriek : Lancering in de kijker. 1 3 - Gaswolk op ramkoers voor zwart gat. 1 4 - Anno 2070 - Ecologie en economie in de toekomst. 1 5 - Rubriek : Ik heb een vraag . . . 1 6 - Rubriek : ESO. 1 8 - Het verband tussen wouden en zure regen. 1 9 - Rubriek : De boekbespreking. 22 - Nieuwe inzichten in massa uitstervingen. 24 - Rubriek : Observatoria wereldwijd. 28 - De temperatuur van de Aarde meten bli jkt lastig. 32 - Rubriek : Astrofoto van de maand. 34 - Pooluitl i jning met laserpointer. 36 - Sporadische meteoren hebben lange levensduur. 37 - Rubriek : Lanceeroverzicht van de maand. 38 - Rubriek : ESA. 42 - Rubriek : Space History - Columbia STS-1 (deel8). 49 - Vijf prangende vragen rond Kuipers' missie. 52 - Rubriek : Woord van de maand. 59 - Derde Sojoez trap stort zich te pletter. 60 - Rubriek : De AEG activiteitenkalender. 61 - Website rond 50 jaar Nederlands ruimteonderzoek. 64 - Serie : Roem en ondergang van de Space Shuttle. 68 - Even geduld ! De Higgs ontknoping nadert . . . 73 - Rubriek : Het AEG kortnieuws . . . 74 - Rubriek : Hemelkalender. 79 - Komeet overleeft dodemansrit langs de Zon. 80 - Rubriek : Sasteria onder de sterrenhemel. 84 - Baikonoer - Van glorie naar verval en terug.
Kris Christiaens Kris Christiaens Roel van der Heijden Patrick Jaecques Redactioneel Rodrigo Alvarez Tim Somers Redactioneel Prof. dr. A.J. Van Loon P. Corneil le MSc FBIS Elmar Veerman Maarten Vanleenhove Jac Brosens Redactioneel Kris Christiaens ESA Danny Van Hoecke Roel van der Heijden Dirk Devlies Redactioneel Redactioneel NOVA Herman Henderickx Barry van der Meer Redactioneel Marc van der Sluys Tim Kraaijvanger Fil ip Feys Bruno van Wayenburg
Volgens het KMI hebben we hier in België slechts zes procent kans op een witte kerst. Wat gelukkig, met wat creativiteit, niet weg neemt dat men ook zonder sneeuw een prachtig sfeerbeeld kan scheppen. Al zeggen we het zelf . . .
003
ESO’s Very Large Telescope heeft de snelst roterende ster opgespoord die tot nu toe is ontdekt. De zware, heldere, jonge ster bevindt zich in de Grote Magelhaense Wolk, een naburig sterrenstelsel op een afstand van 1 60.000 lichtjaar. Astronomen denken dat de ster een roerig verleden heeft gehad en door zijn ontploffende begeleider uit een dubbelstersysteem is geschopt. Bron: ESA.
De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voor volwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, kl imatologie en / of ruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappeli jke takken is er van harte welkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende, leerri jke en vooral gezell ige beleving van z'n hobby.
Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft er baat bij om lid te worden. Want de vereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites, tentoonstel l ingen, voordrachten, het jaarl i jkse prakti jkgerichte 'Starnights' evenement tot dit uitvoerige maandblad. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 1 5,00 euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermelding van "l idgeld" alsook uw naam, adres en e-mail . Wij danken u alvast voor uw steun !
Het global positioning system (gps) is de commerciële naam voor een wereldwijd satell ietplaatsbepalingssysteem dat vanaf 1 967 werd ontwikkeld voor gebruik door de stri jdkrachten van de Verenigde Staten. Officieel heet het systeem nog steeds NAVigation Satel l ite Time And Ranging of NAVSTAR. Met gps werd het voor het eerst mogeli jk om vri jwel overal continu te kunnen navigeren en ook nu nog is het het enige volledig opera- tionele satel l ietplaatsbepalingssysteem.
Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be
CCoommppaassss NNaavviiggaattiioonn SSaatteell ll ii ttee SSyysstteemm
K ri s C h ri s tia e n s
H o o fd a rt ik e l
004
005
Een relevant effect op de ti jdsbepaling van satel l ieten, is het fenomeen ti jdsdi latatie, een begrip uit de algemene relativiteitstheorie dat impliceert dat snel bewegende klokken langzamer tikken. Dit effect moet voor een goede ti jdsbepaling van satel l ieten in rekening gebracht worden.
006
007
Telescopen
Bresser Spica 1 30/650 EQ-2
Een uitstekende telescoop voor elke beginnende amateursterrenkundige. Deze Bresser Spica 1 30 / 650 is een Newton spiegelki jker die ideaal is voor het waarnemen van de meeste planeten en Messier deep-sky objecten. Inclusief 1 0 en 25 mm Plössl oculairs, 6x30 zoeker, EQ-2 montering en aluminium statief. Veel telescoop, voor weinig geld. Ook verkri jgbaar als Eureka starter kit (met bijkomende accessoires zoals boek, cd-rom, plani- sfeer, poster, zaklamp, . . . ).
239,50 euro Nu slechts 5,00 euro verzendkosten ongeacht het aantal producten !
Accessoires
SkySurfer III LED zoeker
Deze Baader 'red-dot' zoeker vervangt hoe langer hoe meer de klassieke 6x30 zoeker die vroeger de standaard was bij heel wat merken. En dat is ook best verstaanbaar gezien het gebruiksgemak waarmee je snel je favoriete object in beeld kan brengen. Het grote verschil tussen deze Baader 'red-dot' zoeker en deze van Celestron of Skywatcher is dat de diameter van deze zoeker beduidend groter is. Zo'n 3 cm ipv de gebruikel i jke 2 cm.
Boeken
Sterrengids 201 2
De Sterrengids 201 2 is een jaarboek over hemelverschijnselen die in 201 2 zichtbaar zijn vanuit Nederland en België, met het blote oog, met een verrekijker of met een kleine of grote telescoop. Hoogtepunten aan het firmament in 201 2 zijn de Venusovergang op 6 juni en de bedekking van Jupiter door de maan op 1 5 jul i . . .
Schaalmodellen
Apollo 1 0 CSM & LM (1 /72)
Uniek 1 /72 'die-cast' schaalmodel van de Apollo 1 0 CSM & LM. Waarvan de LM of Lunar Module zichtbaar is dankzij de doorzichtige wand van de laatste Saturnus V trap. De 'die-cast' modellen zijn reeds samengesteld en behoeven geen li jm of verf. Ideaal voor op uw bureau of zelfs in het museum. Ontdekt ook onze vele andere schaalmodellen. Exclusieve China import !
Telescopen
Skywatcher Evostar 80ED
De nieuwe SkyWatcher Evostar-80ED heeft dezelfde goede eigenschappen als de Equinox- serie, waardoor de Evostar een geweldig instrument is voor u observaties. De telescoop geeft u de mooiste en scherpste beelden. Het objectief is gemaakt van twee lenzen. De ene is gemaakt van Japanse Ohara FPL-53 Extra-Low Dispersion (ED) glas, dat chromatische aberratie tegengaat en ware kleuren toont. Het andere element is gemaakt van Schott-glas. . . .
DVD
Stephen Hawking's universe
Hoe denkt Stephen Hawking over buitenaards leven in de melkweg en wat denkt hi j over ti jdreizen. De combinatie van digitale animatie, l ive beelden, NASA beelden en speciale effecten alsook Hawking's uitzonderl i jke visie op het heelal maakt hem tot een pionier van de nieuwe generatie astronomen. Speelduur : 1 75 minuten. Engelstal ig met Nederlandstal ige ondertitels. Ook verkri jgbaar op DVD !
1 2,50 euro Nu slechts 5,00 euro verzendkosten ongeacht het aantal producten !
Boeken
Cursusboek sterrenkunde
Het recentel i jk vernieuwde cursusboek sterrenkunde van het Leuvense WEGA is, wat ons betreft, nog steeds de beste Nederlandstal ige gids voor iedereen die z'n eerste stappen in de sterrenkunde waagt. Vlot geschreven, bi jzonder uitge- breid, in een handig formaat en geschikt voor zowel jong en oud. Ontdek de oudste wetenschap op Aarde met dit uitstekende boek . . .
Globes
Stars and constellations globe
Gedetail leerde sterrenglobe met Nederlandse en Lati jnse tekst. Onverl icht zi jn al leen de sterrenbeelden met namen zichtbaar. Verl icht verschijnen ook alle vaste sterren. 1 3 cm diameter boldoor- snede - dit is de kleinste globe met verl ichting ! Zi lverkleurige metalen meridiaan en voet. Ideaal als geschenk !
1 9,50 euro Nu slechts 5,00 euro verzendkosten ongeacht het aantal producten !
PPrrii jjzzeenn ggeelldd iigg ttoott 3311 --0011 --220011 22 ooff zzoollaanngg ddee vvoooorrrraaaadd ssttrreekktt.. LLeevveerriinngg iinn ggaannss ddee BBeenneelluuxx ((++ bbuuuurrllaannddeenn)) !! RRaaaaddpplleeeegg ggeerreeggeelldd oonnzzee wweebbssii ttee vvoooorr ssppeecciiaallee pprroommoottiieess.. OOnnttddeekk oonnzzee nniieeuuwwssbbrriieeff !! ©© EEuurreekkaasshhoopp
TTii pp !! OOnn ttddeekk eevveenneeeennss oonnzzee bbooeeii eennddee wwoorrkksshhooppss,, kkaammppeenn eenn bbii nnnneenn -- eenn bbuu ii tteenn ll aannddssee ddaagguu ii ttssttaappppeenn !!
SScciieennccee aanndd ffuunn ffoorr eevveerryyoonnee !! wwwwww..eeuurreekkaasshhoopp..bbee EE--mmaaii ll :: ii nn ffoo@@eeuurreekkaasshhoopp.. bbee -- TTeell .. :: 005599//5511 .. 8833.. 8888
OOffffii ccii ëë ll ee vveerrddeell eerr vvaann ooaa::
Organiseert u, als vereniging, volkssterrenwacht of andere wetenschappeli jke instantie, een publieke voordracht of tentoonstel l ing rond sterrenkunde en / of ruimtevaart ? Laat het ons dan weten via . . .
[email protected]
009
Kortnieuws
Met de Amerikaanse Fermi-ruimtetelescoop, die energieri jke gammastral ing uit het heelal bestudeert, is een grote 'cocon' van kosmische stral ing ontdekt in het sterrenbeeld Zwaan. Op ca. 4500 lichtjaar afstand bevindt zich hier een kolossaal stervormingsgebied (Cygnus X geheten), waarin sterrenhopen van minder dan vijf mil joen jaar oud voorkomen die dertigduizend keer zo zwaar zijn als de zon en tiental len zware, hete en heldere reuzensterren bevatten. De sterrenwind van die reuzensterren heeft een holte gecreëerd in het omringende interstel laire gas, en dankzij verwrongen magnetische velden bli jven energieri jke kosmische-stral ingsdeeltjes in deze holte opgesloten. Kosmische stral ing bestaat in feite uit zeer energieri jke elektrisch geladen deeltjes - voornameli jk waterstofkernen en elektronen - die door interstel laire magnetische velden alle kanten op gestuurd kunnen worden. In het stervormingsgebied bli jven ze echter lange ti jd opgesloten zitten, en wanneer ze in botsing komen met interstel laire gasdeeltjes, wordt hoogenergetische gammastral ing gecreëerd, die wél in een rechte l i jn door het heelal beweegt, en door de Fermi-telescoop kan worden bestudeerd. De onderzoekers, die hun resultaten afgelopen week in Science publiceerden, weten niet zeker wat de bron van de kosmische-stral ingsdeeltjes is. Misschien zijn de atoomkernen en elektronen versneld door repeterende schokgolven in het stervormingsgebied zelf, maar de deeltjes kunnen ook afkomstig zi jn van de nabijgelegen Gamma Cygni Supernovarest - het uitdi jende overbl i jfsel van een zware ster die ca. 7000 jaar geleden explodeerde. Bron: NU / 01 -1 2-2011 .
De Europese ruimtevaartorganisatie ESA start begin 201 2 met een 'ruimteweerdienst', om onder andere satel l ietbeheerders, telecom- bedri jven en energieleveranciers ti jdig te waarschuwen voor mogeli jk schadeli jke zonne- stormen. De activiteit van de zon is de laatste ti jd weer sterk aan het toenemen; het maximum van de zonneactiviteit wordt voor halverwege 201 3 verwacht. Krachtige uitbarstingen op de zon kunnen verstoringen teweegbrengen in ruimte-elektronica, in radioverbindingen en in elektriciteitscentrales. Binnen het kader van ESA's Space Situational Awareness-programma wordt een waarschuwingsdienst in het leven geroepen voor 'ruimteweer' ( space weather ) - de term waarmee verschijnselen als de zonnewind, zonnevlammen, en hun wisselwerking met het aardse magnetisch veld worden aangeduid. Bij het ESA-grondstation in het Belgische Redu wordt bovendien een Space Weather Data Centre ingericht, om de waarnemingen te verzamelen en van waaruit eventuele waarschuwingen worden verspreid. De plannen voor 201 2 zijn deze week bekendgemaakt ti jdens de achtste European Space Weather Week, die van 28 november tot 2 december wordt gehouden in Namen, België. Bron: NU / 01 -1 2-2011 .
De Royal Astronomical Society of Canada (RASC) heeft de handgeschreven logboeken van de befaamde amateur-astronoom David
Levy online gezet. De pdf-bestanden omvatten het complete, meer dan 1 6.000 waarneem- sessies tel lende persoonli jke archief dat Levy in de loop van meer dan een halve eeuw heeft opgebouwd. David Levy, mede-ontdekker van komeet Shoemaker-Levy 9 die in 1 994 op de planeet Jupiter neerstortte, is een van de meest productieve amateur-astronomen van onze ti jd. Hij is (mede-)ontdekker van 22 kometen en 1 50 planetoïden en de eerste die kometen zowel visueel, fotografisch als elektronisch wist te ontdekken. Ook is hi j de schri jver van populair- wetenschappeli jke boeken over de sterrenhemel. Bron: NU / 01 -1 2-2011 .
Drie astronomen van de universiteit van Toronto hebben de grootse verzameling jonge, superzware sterren ontdekt die ooit in ons Melkwegstelsel is waargenomen. De sterren maken deel uit van een in 201 0 opgespoord stervormingsgebied, dat de Drakenvisnevel wordt genoemd. Het stervormingsgebied telt honderdduizenden sterren, waaronder enkele honderden van de zwaarste categorie - blauwe reuzensterren die tiental len keren zo zwaar zijn als onze zon. Het l icht dat deze jonge sterren uitzenden is zo intens, dat er een honderden lichtjaren grote holte is ontstaan in de gaswolk waaruit de sterren geboren zijn. Het is, voor zover bekend, het meest omvangri jke stervormingsgebied van ons Melkwegstelsel. Dat de ontdekking ervan zo lang op zich heeft laten wachten, komt doordat de verzameling sterren 30.000 lichtjaar van ons verwijderd is en bovendien door galactisch stof aan het zicht onttrokken wordt. Hierdoor zijn al leen de helderste sterren van de Drakenvisnevel enigszins waarneembaar. Bron: NU / 01 -1 2- 2011 .
Amerikaanse wetenschappers hebben, aan de hand van de oudste mineralen op aarde, de atmosferische omstandigheden gerecon- strueerd zoals die kort na het ontstaan van onze planeet bestonden. Hun bevindingen, die deze week in Nature zijn gepubliceerd, geven een compleet nieuw beeld van de oorspronkeli jke aardatmosfeer. Volgens de wetenschappers bestond de aardatmosfeer 500 mil joen jaar na het ontstaan ervan niet grotendeels uit methaan, koolmonoxide, waterstofsulfide en ammoniak, zoals tot nu toe werd aangenomen, maar leek zij veel meer op de huidige atmosfeer. Ze werd gedomineerd door vertrouwde zuurstofverbindingen als water- damp, kooldioxide en zwaveldioxide. De bevindingen kunnen van groot belang zijn voor het onderzoek naar het ontstaan van leven op onze planeet. Het l i jkt erop dat de wetenschappers die zich met dat onderzoek bezighouden uitgaan van een verkeerde atmosferische samenstel l ing. Bron: NU / 01 -1 2- 2011 .
Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be
TTii pp !! OOnn ttddeekk eevveenneeeennss oonnzzee bbooeeii eennddee wwoorrkksshhooppss,, kkaammppeenn eenn bbii nnnneenn -- eenn bbuu ii tteenn ll aannddssee ddaagguu ii ttssttaappppeenn !!
wwwwww..eeuurreekkaasshhoopp..bbee EE--mmaaii ll :: ii nn ffoo@@eeuurreekkaasshhoopp.. bbee -- TTeell .. :: 005599//5511 .. 8833.. 8888
Voordracht : Searching for ETI and life in the universe
De afgelopen 50 jaar vond de speurtocht naar buitenaardse intel l igentie (extraterrestrial intel l igence, ETI) vooral plaats in het radiospectrum. Omdat dit geen resultaat opleverde, is ongeveer tien jaar geleden een groep astronomen uit de VS, Austral ië en Japan begonnen met zoeken in zichtbaar l icht, waarbij ze zochten naar zeer snelle fl itsen laserl icht. Tot nog toe hebben geen van beide methoden signalen van buitenaardse beschavingen gevonden. Maar de zoektocht gaat door. Volgens de beroemde 1 9e-eeuwse natuur- en wiskundige Karl Gauss zou de detectie van een buitenaards signaal een grotere ontdekking zijn dan die van Amerika. Deze lezing bekijkt enkele aspecten van de zoektocht naar ETI en leven elders in het heelal en kijkt naar nieuwe ontwikkelingen in dit fascinerende wetenschapsgebied, dat ooit de meest intrigerende vraag van de mensheid hoopt te beantwoorden: 'Zi jn wij al leen in het heelal?' Deze lezing is in het Engels !
Datum: Maandag 9 januari - 1 9.30 uur tot . . . Toegang: 6 euro. Locatie: Terreplein van Sonnenborgh te Utrecht. Inschri jven verpl icht via [email protected] .
PPllééiiaaddeess--HHRR,, EELLIISSAA eenn SSSSOOTT
K ri s C h ri s tia e n s
R u b ri e k
LLaanncceerriinngg iinn ddee kkii jjkkeerr
Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofd- redacteur van dit magazine ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group
vzw uit Oostende. Een door passie ge- dreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de diverse hemelse wonderen. . .
01 0
01 2
Het Centre national d'études spatiales (CNES) is de Franse ruimtevaartorganisatie. De organisatie werd in 1 961 opgericht, op initiatief van Charles de Gaulle. CNES valt onder de verantwoor- ding van zowel het Franse ministerie voor wetenschappeli jk onderzoek alsook het Franse ministerie van defensie.
CNES speelt een belangri jke rol in de ESA en bij het Centre Spatial Guyanais in Kourou, de lanceerbasis voor de Ariane-raketten. CNES is betrokken geweest bij de ontwikkeling van de SPOT-observatiesatel l ieten. De beelden van deze satel l ieten worden op de commerciële markt verkocht door Spot Image, een gedeeltel i jke dochtermaat- schappij van CNES. CNES is verder betrokken bij wetenschappelijke projecten, zoals CoRoT.
De begroting van CNES bedraagt circa 1 ,7 mil jard Euro op jaarbasis. De belangri jkste vestiging van CNES is in Toulouse, het Centre Spatial de Toulouse. Het hoofdkantoor is gevestigd in Pari js.
01 3
A rtik e l
R o e lv a n d e r H e ijd e n
GGaasswwoollkk oopp rraammkkooeerrss vvoooorr zzwwaarrtt ggaatt
Artistieke weergave van de gaswolk die het zwarte gat nadert. De baan van de gaswolk is aangegeven met een rode li jn. Blauwe li jnen geven de banen van sterren rondom het zwarte gat weer. Bron: ESO / MPE / Marc Schartmann.
Beelden van het centrum van de Melkweg over de afgelopen tien jaar. Omcirkeld is de gaswolk. De overige l ichtpuntjes zijn sterren die om het zwarte gat heen bewegen. Bron: ESO / MPE.
AAnnnnoo 22007700 -- EEccoollooggiiee eenn eeccoonnoommiiee iinn ddee ttooeekkoommsstt
P a tr ic k J a e c q u e s
A rt ik e l
Er zijn maar weinig spelen die zo verslavend kunnen zijn als een goede citybuilder. Anno 2070 is daar geen uitzondering op. Hoewel al le opties soms overweldigend kunnen zijn, gaat het bouwen en onderhouden van je stad bijna als vanzelf. Natuurl i jk moet je constant opletten wat je doet en welke grondstoffen je produceert of verhandelt, maar uiteindel i jk voelt al les geheel intuïtief aan. Mocht je nog niks van citybuilders afweten, dan helpt de campagne je op perfecte wijze vooruit en kri jg je tot aan het einde toe een geniaal uitgebalanceerd spel voor- handen. En als je eenmaal al les in de campagne onder de knie hebt, dan kun je helemaal los in de sandbox-modus of een van de acht uitdagende losstaande missies. De kick die je kri jgt als je stad is uitgegroeid tot een welvarende metro- pool weegt ruimschoots op tegen de ontelbare uren slaap die je ongetwijfeld gaat missen na de aanschaf van deze game.
01 4
01 5
R e d a c tio n e e l
IIkk hheebb eeeenn vvrraaaagg.. .. ..
Hebt u een vraag rond het thema sterrenkunde, kl imatologie of ruimtevaart ? Laat het ons dan weten ! Wij proberen deze dan zo goed mogeli jk te beantwoorden in deze rubriek. Hebt u een prakti jkgerichte vraag ? Stel deze dan op het forum op. . .
www.spacepage.be
PPrriinnss FFii ll iipp lleeiiddtt bbeezzooeekk aaaann EESSOO llooccaattiieess iinn CChhii ll ii
R o d ri g o A lv a re z
R u b ri e k
EEuurrooppeeaann SSoouutthheerrnn OObbsseerrvvaattoorryy
De Europese Zuidel i jke Ster- renwacht is een Europese organisatie die zich bezig- houdt met astronomisch onderzoek. Het hoofdkan-
toor is gevestigd in Garching, nabij München. De ESO beheert twee sterrenwachten in Chil i , een op La Sil la, ten oosten van La Serena, de ander op Paranal, ten zuiden van Antofagasta. Op Paranal bevindt zich de Very Large Telescope (VLT). Op dit moment wordt een derde facil iteit gebouwd op de hoogvlakte van Chajnantor, op 5000 m hoogte, in de buurt van San Pedro de Atacama, waar de Atacama Large Mil l imeter Array (ALMA) zal verri jzen.
Belgisch contact punt: Rodrigo Alvarez, Koninkl i jk Planetarium. E-mail : eson- [email protected].
01 6
Zijne Koninkl i jke Hoogheid prins Fil ip op bezoek bij ESO's Paranal sterrenwacht in noord Chil i met op de achtergrond één van de vier 1 ,8 meter telescopen gebouwd door de Belgische AMOS firma. Bron: ESO.
01 7
A rt ik e l
Het Belgisch Instituut voor Ruimte- Aeronomie (BIRA) is een Belgische Federale Wetenschappeli jke instel l ing. Sinds de oprichting in 1 964, doet het BIRA onderzoek en geeft het publieke dienstverlening op het vlak van de ruimte-aeronomie, d. i . de fysica en chemie van de atmosfeer van de Aarde en van andere planeten, en de kosmische ruimte. Onze wetenschappers maken gebruik van instrumenten op de grond, in de lucht, aan boord van ballonnen of in de ruimte en van computermodellen.
01 8
01 9
DDee bbooeekkbbeesspprreekkiinngg
Zin om een door ons aangeleverd gloed- nieuw sterrenkundig en / of ruimtevaart- gericht boek te lezen en kort te bespreken ? Neem dan contact op met de redactie via [email protected].
021
Kortnieuws
De NASA-ruimtesonde New Horizons heeft op 2 december een bijzondere mij lpaal bereikt: nog nooit is een ruimtesonde zo dicht bi j de dwergplaneet Pluto geweest. Erg dicht is hi j zi jn eindbestemming overigens nog niet genaderd, want zi jn afstand tot Pluto bedraagt nog alti jd anderhalf mil jard kilometer. Het heeft New Horizons, ondanks zijn kolossale snelheid van bijna een mil joen kilometer per dag, 21 43 dagen gekost om dichter bij de verre dwergplaneet te komen dan de Voyager 1 in januari 1 986. Zelf heeft de ruimtesonde daar trouwens niets van gemerkt, want hi j bevindt zich momenteel in winterslaap om energie te sparen voor zijn grote ontmoeting met Pluto medio 201 5. Volgende maand zal New Horizons even worden gewekt om zijn systemen te testen. Spectaculaire foto's van Pluto zal dat echter nog niet opleveren: daarvoor is zi jn afstand tot de dwergplaneet nog veel te groot. Pas vanaf 201 4 kunnen opnamen worden gemaakt die detai ls op de dwergplaneet laten zien. Bron: NU / 04-1 2- 2011 .
Het Marswagentje Opportunity heeft heldere aders van een mineraal - vermoedeli jk gips - ontdekt. Dat vormt opnieuw een aanwijzing dat er ooit water door het (vulkanische) gesteente van Mars is gesijpeld. Anders dan op andere vindplaatsen op Mars, betreft het een tameli jk zuivere afzetting van het mineraal. De ader die Opportunity het best bekeken heeft, is ongeveer duimbreed, een halve meter lang en steekt een klein stukje boven het omringende gesteente uit. Uit spectrometrisch onderzoek bli jkt dat het mineraal ri jk is aan calcium en zwavel, in een verhouding die overeenkomt met die van calciumsulfaat. Deze laatste verbinding kent al lerlei minerale verschijnings- vormen die zich onderscheiden door de hoeveelheid water die in de kristalstructuur van het mineraal is opgeslagen. Het mineraal dat Opportunity heeft ontdekt l i jkt nog het meest op gips. Bron: NU / 08-1 2-2011 .
Honderden stukjes maansteen en meteorieten zijn zoekgeraakt, nadat de NASA ze had uitgeleend aan onderzoekers. Dat bl i jkt uit een intern onderzoek dat donderdag is bekendgemaakt. Totaal zi jn 51 7 stukjes ruimte- materiaal kwijtgeraakt of gestolen tussen 1 970 en juni 201 0, meldde inspecteur-generaal Paul Martin van de Amerikaanse ruimteorganisatie NASA in zijn onderzoeksrapport. Naast stukjes maan gaat het daarbij ook om deeltjes van Mars, ionen van de buitenste lagen van de zon en stof van kometen. ''Deze materialen zijn zeldzame bronnen en belangri jk voor onderzoek'', aldus het rapport. Het beveelt aan om de registratie te verbeteren. De NASA had in maart nog 26.000 stuks materiaal uitgeleend. Bron: ANP / 08-1 2-2011 .
Het Russische ruimtevaartbureau Roscosmos heeft de oprichting aangekondigd van een commissie die moet nagaan waarom de Marssonde Phobos-Grunt in een lage baan rondom de Aarde is bl i jven steken. Een taskforce moet toezien op de terugval van het
ruimtetuig op onze planeet, zo heeft het gezaghebbende RussianSpaceWeb.com dit weekend gemeld. Volgens de krant Washington Post wijst dit erop dat Moskou de sonde klaarbl i jkel i jk heeft opgegeven. De 1 20 mil joen euro kostende Phobos-Grunt is ruim een maand geleden vanop Bajkonoer gelanceerd met een Zenith-raket. Doordat de motoren van de baaninjector Fregat niet startten, bleef de eerste Russische Marsverkenner sinds de mislukte Mars-96 in een lage baan rondom de Aarde steken. Na veel mislukte pogingen tot contact slaagde een satel l ietvolgstation van het Europese Ruimtevaartbureau ESA in het Austral ische Perth er drie weken geleden wel in met de satel l iet te communiceren. Na een drietal dagen bleken alle pogingen, ook door de Russen zelf, echter vruchteloos. Sinds vorige week zoekt ESA geen contact meer met het tuig. De aankondiging van de oprichting van de taskforce "bevestigt in essentie" dat Roscosmos alle hoop heeft laten varen om nog contact te kri jgen met de sonde en dat de ongecontroleerde terugkeer nu onvermijdel i jk is, meldt RussianSpaceWebsite. De Russische special isten beschikken over al le baan- paramaters. Zaterdag was dat een baan tussen 287 en 202 kilometer hoogte, met een incl inatie van 51 ,41 graden ten opzichte van de Evenaar. Volgens het Russische staatspersbureau Ria Novosti verwachten VS-deskundigen de terugval op 9 januari. Bron: Belga / TMA / 11 - 1 2-2011 .
Opnieuw zullen twee Belgen in de woesti jn van het Amerikaanse Utah een missie naar Mars simuleren. Dat staat te lezen op de website van de organiserende Mars Society. De simulatie in het "Mars Desert Research Station" bestaat erin dat zes mensen zich vri jwil l ig twee weken opsluiten in een habitat van twee verdiepingen, met een doorsnede van acht meter, vol ledig afgesneden van de buitenwereld. Uitstapjes in een omgeving die aan Mars doet denken, gebeuren enkel in ruimtepakken. Van 1 7 december tot 1 januari zul len Nicky De Munster (40) uit Waregem en en Aster Stein uit Leuven deel uitmaken van de 1 09de bemanning. Voor De Munster is het al d etweede keer: hi j maakte deel uit van de volledig Belgische bemanning die al eens naar de Marsmissie mocht. Stein vond dankzij het Euro Space Center in Redu de weg naar Utah. Eerder was er een volledig Belgische ploeg onder leiding van Nancy Vermeulen aan de slag was, net als kandidaat- astronaut Vladimir Pletser. Bron: Belga / EDP / 1 0-1 2-2011 .
[email protected]
Voordracht : Overzicht ruimtevaart 201 2
2011 zal voor eeuwig en alti jd de geschiedenis ingaan als het jaar waarin elke ruimtevaartl iefhebber afscheid nam van de Space Shuttle. Ondanks dit grote verl ies kent de ruimtevaart nog steeds spannende ti jden en wordt 201 2 ongetwijfeld een boeiend jaar. Zo zal men in 201 2 de Russische Multipurpose Laboratory Module aan het internationaal ruimtestation ISS vasthechten en zullen commerciële bedri jven steeds meer invloed kri jgen in de bevoorrading van het ISS. Europa plant in 201 2 ondermeer de lancering van de drie Swarm kunstmanen die het geomagnetisch veld moeten bestuderen en zal zi jn lanceerbasis in Frans-Guyana steeds meer gaan gebruiken voor het lanceren van ondermeer Russische Sojoez raketten, enz. . . Kortom: het wordt een boeiend ruimtevaart-jaar!
Datum: Zaterdag 21 januari - 1 4.30 uur tot 1 6.30 uur. Locatie: UGent Volkssterrenwacht Armand Pien - Rozier 44 te 9000 Gent.
NNiieeuuwwee iinnzziicchhtteenn iinn mmaassssaa uuii ttsstteerrvviinnggeenn
P ro f. d r. A .J . V a n L o o n
A rt ik e l
Bepaald geen klein oppervlak werd bedolven onder overstromingen van lava gedurende enkele mil joenen jaren rondom de Trias /Jura grens. Bron: Lawrence Tanner.
Onderzoeker Paul Olsen (Columbia Universiteit) denkt dat dinosauriërs veel minder competitie hadden als gevolg van de uitsterving en zo groter konden groeien. Bron: AP / Jim Ross.
022
023
Lepidopteris ottonis, een fossiele zaadvaren werd door Nina Bonis (Universiteit Utrecht) gebruikt om de CO2 concentratie op het einde van de Trias te schatten met behulp van huidmondjes. Minder huidmondjes bete- kent meer CO2. Het bladfossiel komt uit de Wuestenwelsberg groeve in Duits- land. Bron: Nina Bonis.
VVLLAA -- VVeerryy LLaarrggee AArrrraayy
P h ili p C o rn e ill e M S c F B IS
R u b ri e k
OObbsseerrvvaattoorriiaa wweerreellddwwii jjdd
Phil ip Corneil le is AEG lid en Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applica- ties. Als Fellow of the British
Interplanetary Society schri jft hi j regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vak- bladen.
024
De auteur aan de ingang van de VLA temidden de San Augustin vlakte van de Amerikaanse staat New Mexico. Bron: Phil ip Corneil le.
Eén van de zevenentwintig 25,0 m VLA antennes waar bezoekers heel dichtbi j kunnen komen. Elke antenne wordt op vaste locaties met betonnen sokkels geplaatst. Bron: Phil ip Corneil le.
025
De roodkleurige “High Plains Lifter” locomotief waarmee de 230 ton zware VLA antennes worden verplaatst of naar de onderhoudsloods worden gebracht. Bron: Phil ip Corneil le.
De reserve 28 ste VLA antenne wordt voor onderhoud of herstel l ing in de Antenna Assembly Building gereden door de rode locomotief. Bron: Phil ip Corneil le.
026
027
E lm a r V e e rm a n
A rt ik e l
Het beste boek dat u dit jaar had kunnen lezen is van Marcel Crok, een van de weinige overgebleven wetenschaps- journalisten in Nederland. Het heet “De staat van het kl imaat” en is te vinden onder de afdeling non-fictie. En dat is misschien wel het meest verontrustende aan deze thri l ler; dat het niet uit de duim gezogen is. In het boek neemt Marcel Crok u mee langs de wetenschap van het kl imaat en hoe de verzameling ervan door het IPCC tot stand komt en kwam.
028
029
Het IPCC of het Intergovernmental Panel on Climate Change is een organisatie van de Verenigde Naties, opgericht in 1 988, om de risico's van klimaatverandering te evalueren. Het panel bestaat uit honderden experts uit de hele wereld, vanuit universiteiten, onderzoekscentra, ondernemingen, milieu- organisaties en andere organisaties. Het IPCC doet zelf geen onderzoek, maar evalueert onderzoek dat is gepubliceerd in aan collegiale toetsing onderworpen wetenschappeli jke ti jdschriften.
031
Kortnieuws
Het planetenstelsel van de dubbelster 55 Cancri wordt regelmatig op z'n kop gezet. Dat bl i jkt uit computersimulaties die Canadese en Franse astronomen hebben uitgevoerd. Het 55- Cancristelsel zit nogal ingewikkeld in elkaar. Het bestaat uit een zonachtige ster (A) en een rode dwergster (B) die in een wijde baan om elkaar heen draaien, terwij l ondertussen minstens vijf planeten in veel kleinere banen om 55 Cancri A cirkelen. De buitenste van deze planeten, die ruim drie keer zo zwaar is als de planeet Jupiter, wordt zodanig beïnvloed door de aantrekkingskracht van 55 Cancri B, dat zi jn rotatie-as ongeveer eens in de honderd mil joen jaar omkeert. En de overige, veel l ichtere planeten van het stelsel doen hem na. Onduidel i jk is nog wat er met de ster 55 Cancri A zelf gebeurt. In de modelberekeningen is ervan uitgegaan dat de ster volmaakt bolvormig is, maar dat is niet waarschijnl i jk. Als de ster, net als de meeste andere sterren, een beetje uitpui lt aan zijn evenaar, zou deze het voorbeeld van zijn planeten kunnen volgen. Bron: NU / 02-1 2-2011 .
Ver in het heelal, op bijna 1 3 mil jard l ichtjaar van de aarde, houdt zich een bijzonder soort sterrenstelsels schuil . Verzwakt door de grote afstand die hun licht heeft moeten afleggen, zi jn zi j zelfs niet waarneembaar met de Hubble- ruimtetelescoop. De infraroodsatel l iet Spitzer heeft er nu in één klap vier ontdekt. Dat komt doordat de verre sterrenstelsels voornameli jk infraroodstral ing uitzenden die buiten het golflengtebereik van Hubble valt. Sterren- stelsels kunnen er om allerlei redenen rood uitzien. Het kan zijn dat de stelsels veel stof bevatten, of veel oude, rode sterren. En soms zijn ze gewoon erg ver weg, waardoor hun lichtgolven door de uitdi j ing van het heelal sterk zijn uitgerekt. Het l i jkt erop dat bij dit viertal al deze factoren in het spel zi jn. In welk ontwikkelingsstadium de gevonden sterrenstelsels zich bevinden, zal uit vervolgwaar- nemingen met grotere instrumenten, zoals de Large Mil l imeter Telescope of de Atacama Large Mil l imeter Array, moeten bli jken. Ook zullen de gegevens van Spitzer op meer van zulke stelsels worden doorgespit. Bron: NU / 02-1 2-2011 .
NASA heeft een 3D-fi lmpje gemaakt van de planetoïde Vesta. Het fi lmpje is gebaseerd op de gedetail leerde beelden die de om Vesta cirkelende ruimtesonde Dawn in jul i en augustus heeft gemaakt. Om het 3D-effect te zien, moet een bri l letje met een rood en een blauw 'glas' worden opgezet. De beelden zijn verkregen toen Dawn nog bezig was om Vesta te naderen en ti jdens zijn eerste rondjes om de planetoïde. Het anderhalve minuut durende fi lmpje geeft een overzicht van het complete oppervlak, met als hoogtepunt de reusachtige, 25 kilometer hoge berg aan de zuidkant van Vesta. Bron: NU / 02-1 2-2011 .
Astronomen van de Yale-universiteit hebben een relatief nabij sterrenstelsel-in-wording ontdekt dat drie snel groeiende superzware zwarte gaten l i jkt te hebben. De ontdekking
roept twijfels op over de heersende gedachte dat al le superzware zwarte gaten kort na de oerknal zi jn ontstaan. Al geruime ti jd is bekend dat de meeste volgroeide sterrenstelsels een kolossaal zwart gat in hun kern hebben. Hoe en wanneer deze superzware zwarte gaten zijn ontstaan, is echter nog onduidel i jk. Het sterrenstelsel met de drie vermoedeli jke superzware zwarte gaten, dat de Yale- onderzoekers in gegevens van de Hubble- ruimtetelescoop hebben opgedoken, bevindt zich op een afstand van ongeveer negen mil jard l ichtjaar. De waarnemingen wijzen erop dat de drie zwarte gaten pas ongeveer honderd mil joen jaar oud zijn, en nog druk doende zijn om materie uit hun omgeving op te slokken. Dat zou dus betekenen dat er bijna vijf mil jard jaar na de oerknal nog nieuwe superzware zwarte gaten werden gevormd. Vervolgwaar- nemingen zullen moeten uitwijzen of het inderdaad drie superzware zwarte gaten betreft en of dit een uniek geval is of niet. Bron: NU / 02-1 2-2011 .
Een internationaal team van astronomen, onder wie Alex de Koter en Hugues Sana en Selma de Mink, heeft in de Grote Magelhaense Wolk een supersnel draaiende ster ontdekt. De equatoriale rotatiesnelheid van VFTS 1 02 wordt geschat op meer dan twee mil joen kilometer per uur, waarmee het de snelst draaiende ster is die astronomen ooit hebben waargenomen. Het onderzoeksresultaat is gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters. De Grote Magelhaense Wolk is een sterrenstelsel dat zich op een afstand van 1 60.000 lichtjaar van onze Melkweg bevindt. De ontdekking werd gedaan bij de FLAMES-survey met ESO’s Very Large Telescope in Chil i , die de zwaarste en helderste sterren van de Tarantulanevel in de Grote Magelhaense Wolk in kaart brengt. Het team heeft daarnaast nog een aantal andere, opvallend snel draaiende objecten gevonden. De equatoriale rotatiesnelheid van VFTS 1 02 is driehonderd keer zo groot als die van de zon, en nadert daarmee het punt waarop centrifugaalkrachten de ster uiteen zouden ri jten. De ster is vermoedeli jk een zogeheten ‘wegloopster’, omdat hi j veel snel ler door de ruimte beweegt dan naburige sterren. De astronomen denken dat hi j door zi jn als supernova ontploffende begeleider uit een dubbelstersysteem is gekegeld. In de buurt van VFTS 1 02 is de karakteristieke gaswolk van een supernovarest aangetroffen die dit scenario ondersteunt. Bron: NU / 02-1 2-2011 .
[email protected]
Voordracht : 3D Mars door Patrick Jaecques
Deze voordracht bestaat uit twee specifieke delen. Eerst doorlopen we kort de impact die de rode planeet op onze beschaving heeft. Vanaf de oude Grieken en Romeinen die de rode planeet als oorlogsgod aanschouwden, van het ontdekken van gigantische kanalen door astronoom Schiaperel l i in de 1 9e eeuw - en waardoor de mythe ontstond als zou er intel l igent leven aanwezig zi jn - tot de typische science fiction fi lms en verhalen in het begin van de 20e eeuw tot aan het heden. Daarna bekijken we de rode planeet in al z'n glorie. . . in 3D. Vanaf twee sondes vanuit de ruimte alsook door de kunstmatige ogen van de diverse robotsondes op het oppervlak.
Datum: Donderdag 1 9 januari - 20.00 uur tot 22.00 uur. Locatie: Volkssterrenwacht Urania - Jozef Mattheessensstraat 60 te 2540 Hove.
AAssttrrooffoottoo vvaann ddee mmaaaanndd
M . V a n le e n h o v e
R u b ri e k
032
033
J a c B ro s e n s
A rt ik e l
De theoretische basis van de laser werd reeds in 1 91 7 aangedragen door Albert Einstein. In het artikel "Zur Quanten- theorie der Strahlung" suggereert Einstein via een afleiding van Planks stral ings- wet, de mogeli jkheid van gestimuleerde emissie van elektromagnetische stral ing. Echter, men denkt dat het effect in de prakti jk te klein zal zi jn om waar te nemen.
034
035
Laserpointers zijn ook bijzonder handig voor het aanwijzen van sterrenbeelden ti jdens publieke waarnemingsacties. Groene laserpointers zijn hierbi j duidel i jk efficiënter dan de rode variant met het- zelfde vermogen. Voor het aanwijzen van hemelse objecten in groep is mini- maal een 50 mw variant noodzakeli jk.
SSppoorraaddiisscchhee mmeetteeoorreenn hheebbbbeenn llaannggee lleevveennssdduuuurr
A rt ik e l
Soms is een meteoroïde zo groot dat het niet vol ledig in de atmosfeer verdampt. Er valt dan een gedeelte (eventueel in stukken) op Aarde. Dit wordt dan een meteoriet genoemd. Dit gebeurt echter zeer zelden. De brokstukken van zulke meteoroïden zijn zeer waardevol voor het astronomisch onderzoek naar het ontstaan van ons zonnestelsel.
036
037
Datum
Pléiades-HR1 ELISA 1 ELISA 2 ELISA 3 ELISA 4 SSOT
NIGCOMSAT 1 R
Land
China
Japan
Frankri jk Frankri jk Frankri jk Frankri jk Frankri jk Chil i
Nigeria
Rusland
China
Rusland
Gewicht
?
970 Kg 1 20 Kg 1 20 Kg 1 20 Kg 1 20 Kg 11 7 Kg
5.1 50 Kg
7.1 50 Kg
2.1 00 Kg
2.000 Kg
700 Kg 700 Kg 700 Kg 700 Kg 700 Kg 700 Kg
Doel
Navigatie
Aardobservatie
Communicatie
LLaanncceeeerroovveerrzziicchhtt vvaann ddee mmaaaanndd
GEO
LEO
LEO
900 x 39.000 km
1 .41 0x1 .41 0 km 1 .41 0x1 .41 0 km 1 .41 0x1 .41 0 km 1 .41 0x1 .41 0 km 1 .41 0x1 .41 0 km 1 .41 0x1 .41 0 km
Verklarende woordenlijst
ELINT Electronic INTell igence GEO Geostationary Earth Orbit LEO Low Earth Orbit Mislukte lancering
K ris C h ris tia e n s
RReedduu rriicchhtt ggrroottee sscchhootteell oopp ddee GGaall ii lleeoo ssaatteell ll iieetteenn
R u b ri e k
EEuurrooppeeaann SSppaaccee AAggeennccyy
De Europese Ruimtevaart- organisatie ESA houdt zich in Europees verband bezig met projecten op het gebied van ruimtevaart, onderzoek
van de Aarde, ruimteonderzoek, ontwik- kel ing van op satel l ietsystemen geba- seerde technologieën en de bevordering van de Europese economie.
Door bundeling van financiële en intel lectuele bronnen is de ESA in staat projecten te realiseren die voor afzonderl i jke l idstaten onbereikbaar zijn. De ESA werkt ook nauw samen met Europese (DLR, NLR, CNES etc.) en internationale ruimtevaartorganisaties (waaronder de NASA, Japan Aerospace Exploration Agency (JAXA) en de Indian Space Research Organisation (ISRO)).
De ESA is onder andere verantwoor- del i jk voor de ontwikkeling van de Arianeraketten waarmee kunstmanen in de ruimte worden gebracht.
De ESA is in 1 975 ontstaan uit de European Space Research Organization (ESRO) en de European Launcher Development Organisation (ELDO). De ESRO leverde aanvankeli jk raketten en satel l ieten voor deelnemende landen en had haar eerste lanceringen op 6 en 9 jul i 1 964.
038
Voorstel l ing van de op 21 oktober 2011 gelanceerde eerste twee Gali leo satel- l ieten in een baan om de Aarde. Bron: ESA.
039
041
Kortnieuws
Aardbevingen, zoals die van vorig jaar in Haïti , worden mogeli jk veroorzaakt door tropische cyclonen. Dit zi jn stormen met snelheden boven windkracht 1 2 die ontstaan in de tropen. Dat zei Shimon Wdowinski van de Universiteit van Miami ti jdens het jaarl i jkse congres van de American Geophysical Union dat van 5 tot 9 december in San Francisco plaatsvindt. ''Zware regen is de trigger'', zegt de onderzoeker, ''want dit zorgt voor duizenden aardverschuivingen en zware erosie. Hierdoor wordt grond van de aardschol verwijderd, waardoor deze minder gaat wegen. Dit stimuleert beweging langs de breukli jnen. '' Wdowinski en een collega van de Florida International University analyseerden data van aardbevingen met een kracht van 6 of hoger op de schaal van Richter, die in Taiwan of Haïti plaatsvonden. Ze vonden dat grote aardbevingen in bergachtige gebieden binnen vier jaar na een tropisch cycloonseizoen plaatsvonden.Zo ontstond de zware aardbeving in Haïti , op 1 2 januari 201 0, 2,5 jaar na twee orkanen en twee tropische stormen, die gedurende 25 dagen over het ei land woedden. Volgens de onderzoekers geldt de invloed van tropische cyclonen alleen voor breukli jnen die over elkaar heen schuiven – en dus niet langs elkaar heen. In de toekomst wil len ze ook onderzoek doen in de Fil ippi jnen en Japan, gebieden die ook gevoelig zi jn voor tropische cyclonen en aardbevingen. Aardbevingen ontstaan doordat aardschollen onafhankeli jk van elkaar langzaam over het aardoppervlak bewegen. Soms schuren ze langs elkaar, soms over elkaar. Waar de schollen elkaar raken, kan zich spanning opbouwen. Als die spanning hoog genoeg is, ontlaadt die zich in de vorm van een aardbeving. Bron: NU / 08-1 2-2011 .
Vlaams minister van Leefmil ieu Joke Schauvliege (CD&V) heeft de mil ieu- vergunningen toegekend voor de realisatie van elf windturbines langs de E1 9 ter hoogte van Wuustwezel, Brecht en Hoogstraten. Het windturbinepark is al les samen goed voor de productie van 27,2 megawatt, hetgeen overeenkomt met de energievoorziening van ongeveer 1 5.000 gezinnen. Van de elf turbines werden er zeven vergund aan Aspiravi en vier aan Electrabel-Suez. De inplanting kan meteen van start gaan, aangezien de gewestel i jk stedenbouwkundig ambtenaar van Antwerpen de noodzakeli jke stedenbouwkundige vergunningen eerder al heeft verleend. De minister verwacht dat de mogeli jke hinder op het vlak van geluid, slagschaduw en veil igheid tot een aanvaardbaar minimum kan worden beperkt. "Het hele project langs de E1 9 is een nieuwe bijdrage om tegen 2020 onze groenestroom- doelstel l ing van 1 3 procent hernieuwbare energie te halen. Het is bovendien weer een concrete stap van Vlaanderen in onze stri jd tegen de klimaatverandering", aldus Schauvliege. Bron: Belga / SG / 1 2-1 2-2011 .
De Europese ruimtevaartorganisatie ESA heeft een nieuwe app gelanceerd waarmee recente beelden en waarnemingsgegevens van de mil ieusatel l iet Envisat zi jn te bekijken. De ESA App V2, zoals hi j officieel heet, maakt het
mogeli jk om foto's van de aarde te bekijken die gemaakt zi jn met het radarinstrument ASAR (dat door de wolken heen kan kijken) of met de MERIS-spectrometer. De tien meest recente beelden van Envisat worden automatisch gedownload en getoond, en de app is nauw geïntegreerd met Twitter en Facebook. Met de app is het onder andere mogeli jk om het verloop van grote bosbranden of vulkaanuitbarstingen te volgen, of om even te checken of er al sneeuw ligt in je favoriete wintersportgebied. ESA App V2 is gratis te downloaden in de Apple AppStore. Bron: ESA / 1 3-1 2-2011 .
Canada heeft officieel meegedeeld dat het zich terugtrekt uit het Kyoto-protocol, het kl imaatakkoord dat als doel heeft de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen. Dat heeft de Canadese minister van Leefmil ieu Peter Kent gezegd in Ottawa. Volgens de minister werkt het Kyoto-protocol niet en riskeerde Canada mil jarden dollars boete te moeten betalen als het het akkoord zou bli jven onderschri jven. Het land had zich geëngageerd om tegen 201 2 zijn uitstoot van broeikasgassen met 6 procent te laten dalen tegenover 1 990, maar de uitstoot is integendeel nog toegenomen. Canada is het eerste land dat zich officieel terugtrekt uit het akkoord dat ondertekend werd in 1 997 en in voege trad in 2005. Ook Rusland en Japan hebben al laten bli jken dat ze zich niet zouden inschri jven in een verlenging van het Kyoto-protocol, dat afloopt in december 201 2. "Het protocol omvat niet de twee grootste uitstoters van broeikasgassen, de Verenigde Staten en China, en kan dus niet werken", zei de Canadese minister nog. "Het Kyoto-protocol is niet de weg naar een wereldwijde oplossing voor de klimaatverandering; het vormt veeleer een obstakel", aldus Kent. Ti jdens een klimaattop in het Zuid-Afrikaanse Durban hebben de vertegenwoordigers van een 1 90-tal landen vorig weekend een akkoord bereikt om het Kyoto-protocol voort te zetten na 201 2. Ze raakten het ook eens om tegen 201 5 tot een voor al le landen van de planeet bindend akkoord te komen over een verlaging van de broeikasgasemissies. Dat akkoord zou dan tegen 2020 moeten in werking treden. Bron: Belga / SPS / 1 3-1 2-2011 .
[email protected]
Voordracht : Astronomische terugblik op 2011 door Frank Deboosere
Zoals elk jaar bl ikt Frank Deboosere ti jdens de eerste Astroclub van het jaar even terug, en overloopt wat er zoal te zien en te beleven viel op het vlak van sterrenkunde en ruimtevaart ti jdens de afgelopen twaalf maanden. In 2011 vlogen de Space Shuttles voor het laatst, begon de zonnevlekkencyclus eindeli jk terug op dreef te komen en vierde planeet Neptunus een speciale verjaardag. De ruimtemissie Dawn bereikte planetoïde Vesta en toonde gedetail leerde beelden van dat bijzondere hemell ichaam. De NASA lanceerde het ruimteschip Juno naar reuzenplaneet Jupiter en terwij l leerde de sonde Messenger ons weer veel bi j over de planeet die het dichtst bi j de Zon staat, Mercurius. Het Solar Dynamics Observatory stuurde schitterende fi lmpjes over de werking van de Zon terug naar de Aarde. En terwij l ontdekte satel l iet Kepler weer vele nieuwe planeten bij andere sterren, de jacht op een tweede Aarde woedt in al le hevigheidY
Datum: Vri jdag 27 januari - 1 9.30 uur tot 22.00 uur. Locatie: Volkssterrenwacht Mira - Abdijstraat 22 te 1 850 Grimbergen. Toegang : 6,00 euro.
049
A rtik e l
R o e lv a n d e r H e ijd e n
VVii jj ff pprraannggeennddee vvrraaggeenn rroonndd KKuuiippeerrss'' mmiissssiiee
André Kuipers (Amsterdam, 5 oktober 1 958) is een Nederlands ruimtevaarder van de Europese Ruimtevaartorganisatie ESA. Hij is na Lodewijk van den Berg en Wubbo Ockels de derde in Nederland geboren ruimtevaarder, en na Wubbo Ockels de tweede ruimtevaarder met de Nederlandse nationaliteit die de ruimte in ging. Kuipers' eerste ruimtevlucht vond plaats in het kader van de DELTA missie.
051
Kortnieuws
De ruimtetelescoop Kepler heeft maandag bevestigd dat hi j een planeet heeft ontdekt op een 'bewoonbare' plek buiten ons zonnestelsel. Dat meldde de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA maandag. Franse wetenschappers bevestigden dit jaar dat ze de allereerste 'exoplaneet' hadden gevonden die zich op een plek bevindt die voldoet aan de belangri jkste eisen voor leven. Kepler 22b, die voor het eerst in 2009 werd gezien, is echter de eerste planeet die de Amerikaanse organisatie kan bevestigen. Kepler 22b staat op de 'juiste' afstand van de ster waar hij omheen draait. Daardoor is op de planeet mogeli jk water aanwezig en zijn atmosfeer en temperatuur well icht geschikt voor leven. Of de planeet ook echt die voorwaarden voor leven herbergt, bl i jft echter de vraag. Het hemell ichaam is zo'n 600 lichtjaar verwijderd van de aarde en is ruim 2 keer zo groot als onze planeet. In zi jn zoektocht ki jkt de Kepler-ruimtetelescoop naar ongeveer een kwart procent van de sterrenhemel. In dat minieme gebied heeft de Kepler sinds 2009 al meer dan 1 200 planeten gezien. Bron: ANP / 06-1 2-2011 .
De zwarte gaten in de kernen van de grote el l iptische sterrenstelsels NGC 3842 en NGC 4889 hebben een massa van ongeveer tien mil jard zonsmassa's. Dat bl i jkt uit metingen met de telescopen Gemini North en Keck 2 op Hawaï, waarvan de resultaten komende donderdag in het ti jdschrift Nature worden gepubliceerd. De twee superzware zwarte gaten zijn daarmee ongeveer anderhalf keer zo zwaar als die in de kern van het sterrenstelsel M87 - de vorige recordhouder. In het hart van veel, zo niet ál le volgroeide sterrenstelsels gaat De kleinste 'wegen' enkele honderdduizenden zonsmassa's, de grootste meer dan een mil jard zonsmassa's - vandaar de aanduiding 'superzwaar'. Hoe deze kolossale zwarte gaten zijn ontstaan, is nog onduidel i jk. Wel is uit onderzoek van zeer verre sterrenstelsels gebleken dat ze al bestonden toen het heelal nog maar 700 mil joen jaar oud was. Dat ook in de kernen van NGC 3842 en NGC 4889 een superzwaar zwart gat huist, komt dus niet echt als een verrassing.Wél verrassend is de massa van de beide zwarte gaten, die beduidend groter is dan voor deze sterrenstelsels werd verwacht. Volgens de astronomen die de record-zware zwarte gaten hebben opgespoord, kan dat erop wijzen dat de groei van superzware zwarte gaten in de grootste sterrenstelsels anders verloopt dan die in kleinere stelsels. Bron: NU / 06-1 2-2011 .
Volgens onderzoekers van de Ohio State University zouden er in het heelal grote, zware planeten kunnen voorkomen die voor meer dan de helft uit koolstof bestaan, in de vorm van diamant. Dat concluderen Wendy Panero en Jason Kabbes op basis van laboratorium- experimenten waarbij mengsels van ijzer, koolstof en zuurstof onder extreem hoge druk werden gebracht (65 gigapascal, vergeli jkbaar met de druk in de kern van de aarde). De resultaten van die experimenten werden vervolgens verwerkt in modelberekeningen van
planeten. Uit de nieuwe analyse, die morgen gepresenteerd wordt op de najaarsbijeenkomst van de American Geophysical Union in San Francisco, bl i jkt dat er 'super-aardes' kunnen bestaan (ca. 1 5 keer zo zwaar als de aarde) met een kern van ijzer en koolstof zo hard als staal, en een mantel die voornameli jk uit diamant bestaat, als gevolg van de hoge druk. Zo'n planeet zou kunnen ontstaan in een omgeving die ri jk is aan koolstof. Koolstof is na waterstof en helium het meest voorkomende element in het heelal. Een diamanten planeet is echter vri jwel zeker onbewoonbaar, aldus de onderzoekers. Koolstof is een uitstekende warmtegeleider. De planeet zal daardoor zeer snel afkoelen, waardoor er geen energie meer beschikbaar is voor het opwekken van een magnetisch veld om schadeli jke kosmische stral ing buiten de deur te houden. Overigens bli jkt uit de modelberekeningen van Panero en Kabbes dat er ook in het binnenste van de aarde, net buiten de kern, in het diepste deel van de aardmantel, waarschijnl i jk een diamantri jke laag voorkomt. Eerder dit jaar werd de ontdekking van een 'diamanten planeet' bekend gemaakt, maar in dat geval ging het om het afgekoelde, gecondenseerde overbl i jfsel van een ster. Bron: NU / 06-1 2- 2011 .
Amsterdamse astronomen hebben aangetoond dat zware sterren-in-wording veel groter zi jn dan volwassen zware sterren. Zij bevestigen de theorie dat zware sterren aan het eind van hun vormingsproces nog verder samentrekken, totdat zi j een stabiel evenwicht hebben bereikt. De bevindingen zijn gepubliceerd in het ti jdschrift Astronomy & Astrophysics. Al jarenlang is geprobeerd een duidel i jk spectrum van zo'n jonge, zware ster op te nemen. Dat wordt ernstig bemoeil i jkt door de ondoor- dringbare moederwolk van gas en stof van de ster. Maar met de nieuwe, zeer gevoelige spectrograaf X-shooter van ESO's Very Large Telescope in Chil i is het nu voor het eerst gelukt. De astronomen verkregen het spectrum van de jonge ster B275 in de Omeganevel, een stervormingsgebied in het sterrenbeeld Boogschutter. Het spectrum laat zien dat de ster ongeveer driemaal zo groot is als een normale ster van zeven zonsmassa's. Dat komt goed overeen met recente stervormings- modellen. Eerder in het vormingsproces zijn zulke sterren omringd door een schijf waarin het gas ronddraait en langzaam op de ster-in- wording terecht komt. Als de ster bijna 'klaar' is, verdwijnt de schijf en wordt het oppervlak van de ster zichtbaar. In deze laatste vormingsfase bevindt B275 zich. De ster is in de kern inmiddels zo heet geworden dat de fusie van waterstof van start gaat. De ster trekt verder samen, totdat de energieproductie in de kern de stral ingsverl iezen aan het oppervlak van de ster precies compenseert en een stabiel evenwicht is bereikt. Bron: NU / 06-1 2-2011 .
[email protected]
Reis : I jsland Aurora borealis tour door Volkssterrenwacht Urania
In 201 2 reizen we opnieuw richting IJsland, op zoek naar het pooll icht. De kansen om er pooll icht te zien, zi jn immers even groot als in Alaska, Canada of het noorden van Scandinavië. Hierbi j komt nog dat de temperaturen er veel milder zi jn dan in het hoge noorden, wat het waarnemen een heel stuk comfortabeler maakt. Wie ooit ’s nachts het noorderl icht heeft bekeken vanuit een warm zwembad, zal dat immers niet snel vergeten. De kans om het pooll icht te zien in de periode dat we daar zijn, bedraagt meer dan 75%. Urania zorgt voor de nodige begeleiding: een syllabus met theoretische en praktische informatie over het pooll icht, een voorreisvergadering, dageli jkse briefings over het weer en de kans op pooll icht, en begeleiding ti jdens de waarnemingen.
Datum: Zondag 1 9 t/m Zondag 26 februari. Locatie: Volkssterrenwacht Urania - J. Mattheessensstraat 60 te 2540 Hove. Toegang : 3.295,00 euro.
VVrroouuwweenn ((iinn // eenn sstteerrrreennkkuunnddee))
R u b ri e k
WWoooorrdd vvaann ddee mmaaaanndd
Dirk Devlies is, naast l id van de Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van beheer.
Zowat elk vri j moment steekt hi j in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimte- vaartgericht woordenboek. Een buiten- gewoon omvangri jk werk dat al enkele duizenden pagina's telt.
052
Annie Jump Cannon was een Amerikaans astronome, werkzaam bij de Harvard-sterrenwacht. Zi j werd vooral bekend door haar onvermoeibare werk aan de catalogisering van sterren aan de hand van hun spectra, aan het begin van de 20e eeuw. Uit haar jarenlange arbeid kwam de Henry Draper Catalog voort, waarin zo'n 225.000 sterren gecate- goriseerd worden naar hun spectraal- klasse.
053
Een pulsar in de astronomie is een snel ronddraaiende neutronenster die elektromagnetische stral ing uitzendt. Deze stral ing wordt op de aarde waargenomen in de vorm van snelle pulsen. De naam stond origineel voor pulserende radiobron (pulsating radio-source). Pulsars behoren tot dezelfde soort hemell ichamen als magnetars; het belangri jkste verschil is de sterkte van het magnetisch veld.
054
055
Planetoïden, ook wel asteroïden, kleine planeten of mindere planeten[1 ] genoemd, zi jn stukken materie in ons zonnestelsel die zich evenals planeten in een baan om de zon bewegen. Er zi jn er inmiddels ruim 300 000 bekend. Verreweg de meeste hebben banen tussen de planeten Mars en Jupiter. De grootste zijn bi jna 1 000 km groot, maar de overgrote meerderheid is zo klein als stof. Die laatsten zijn met een telescoop niet waarneembaar, maar ze komen veelvuldig als val lende sterren op aarde. Het materiaal schijnt vaak steenachtig te zijn, maar soms is het i jzer- of nikkelhoudend en op grote afstand van de zon zijn er ook ijsplanetoïden.
Veranderl i jke sterren of variabele sterren zijn sterren waarvan de helderheid aan variaties onderhevig is. Het verschil in helderheid tussen het maximum, wanneer de ster op zijn helderst is, en het minimum wordt de amplitude genoemd. Veranderl i jke sterren worden globaal verdeeld in twee groepen: intrinsieke veranderl i jken, dat wil zeggen sterren waarvan de helderheid werkeli jk verandert, bi jvoorbeeld doordat de ster periodiek opzwelt en weer inkrimpt; en bedekkings- en rotatieveranderl i jken, waarbij de verandering in helderheid een perspectivisch effect is.
056
057
Radioastronomie is het deelgebied van de astronomie dat met radiogolven het heelal bestudeert. De Nederlandse astronoom Jan Hendrik Oort heeft belangri jke bijdragen geleverd aan de ontwikkeling van de radioastronomie.
Doordat radiogolven een relatief lange golflengte hebben (centimeters tot vele meters) moeten radiotelescopen een veel grotere diameter hebben dan lichttelescopen om een zelfde oplossend vermogen te kunnen bereiken. In de radioastronomie werd daarom al snel gebruikgemaakt van interferometrie; een techniek waarbij een aantal telescopen op een ri j of zelfs op verschil lende locaties (VLBI) wordt gebruikt om samen een hoogopgelost beeld te vormen. Voorbeeld zi jn de Nederlandse radiotelescoop bij Westerbork en in de Verenigde Staten de VLBA-telescoop (Very Long Baseline Array) die vanaf Hawaï tot de oostkust van het Amerikaanse continent een totale lengte van duizenden kilometers heeft.
Een dubbelster is een tweetal sterren die om een gemeenschappeli jk middelpunt heen bewegen. Een groep van drie of meer sterren wordt vaak ook een dubbelster genoemd, al zou het beter zi jn dan te spreken van een meervoudige ster. Van de circa 5000 sterren die men met het blote oog kan waarnemen bli jken er zo'n 2000 eigenl i jk dubbelsterren of meervoudige sterren te zijn. Men denkt dat globaal geldt dat ongeveer 60% van alle sterren zich in een dubbelster bevindt. De ster die het dichtst bi j de Zon staat, Proxima Centauri, maakt deel uit van een 'drievoudige ster', als begeleider van het veel nauwere paar Alpha Centauri, dat met het blote oog kan worden waargenomen.
058
059
DDeerrddee SSoojjooeezz ttrraapp ssttoorrtt zziicchh ttee pplleetttteerr
De Sojoezraket (Russisch: , unie) is een Russische draagraket die sinds de jaren 1 960 wordt gebruikt voor onder meer het lanceren van Sojoez- ruimtecapsules. Later werd de raket ook gebruikt voor andere toepassingen, zoals het lanceren van Progress ruimtevaartuigen en het bevoorraden van het Internationaal ruimtestation ISS. Ook werd op 28 december 2005 met behulp van een Sojoez de eerste satel l iet uit het GIOVE-programma (Gali leo In-Orbit Validation Element) in een baan rond de aarde gebracht.
DDee AAEEGG aaccttiivviitteeiitteennkkaalleennddeerr
R u b ri e k
In deze rubriek kan u een selectie van onze uitgebreide activiteitenkalender terugvinden. De gehele kalender, die steeds loopt tot op het einde van het jaar, kan u terugvinden op de wel- bekende website zi jnde . . .
www.aegvzw.be
060
061
SRON - Netherlands Institute for Space Research is het Nederlands expertise- instituut voor ruimteonderzoek. Het instituut ontwikkelt en gebruikt inno- vatieve technologie voor grensverleg- gend onderzoek vanuit de ruimte en legt zich daarbij toe op astrofysisch onderzoek, aardgericht onderzoek en planeetonderzoek. Daarnaast heeft SRON een onderzoeksli jn naar nieuwe en gevoeligere sensoren voor röntgen- en infraroodstral ing, die nu tot de gevoeligste ter wereld behoren.
063
Kortnieuws
De ruimtetelescoop Kepler heeft maandag bevestigd dat hi j een planeet heeft ontdekt op een 'bewoonbare' plek buiten ons zonnestelsel. Dat meldde de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA maandag. Franse wetenschappers bevestigden dit jaar dat ze de allereerste 'exoplaneet' hadden gevonden die zich op een plek bevindt die voldoet aan de belangri jkste eisen voor leven. Kepler 22b, die voor het eerst in 2009 werd gezien, is echter de eerste planeet die de Amerikaanse organisatie kan bevestigen. Kepler 22b staat op de 'juiste' afstand van de ster waar hij omheen draait. Daardoor is op de planeet mogeli jk water aanwezig en zijn atmosfeer en temperatuur well icht geschikt voor leven. Of de planeet ook echt die voorwaarden voor leven herbergt, bl i jft echter de vraag. Het hemell ichaam is zo'n 600 lichtjaar verwijderd van de aarde en is ruim 2 keer zo groot als onze planeet. In zi jn zoektocht ki jkt de Kepler-ruimtetelescoop naar ongeveer een kwart procent van de sterrenhemel. In dat minieme gebied heeft de Kepler sinds 2009 al meer dan 1 200 planeten gezien. Bron: ANP / 06-1 2-2011 .
De zwarte gaten in de kernen van de grote el l iptische sterrenstelsels NGC 3842 en NGC 4889 hebben een massa van ongeveer tien mil jard zonsmassa's. Dat bl i jkt uit metingen met de telescopen Gemini North en Keck 2 op Hawaï, waarvan de resultaten komende donderdag in het ti jdschrift Nature worden gepubliceerd. De twee superzware zwarte gaten zijn daarmee ongeveer anderhalf keer zo zwaar als die in de kern van het sterrenstelsel M87 - de vorige recordhouder. In het hart van veel, zo niet ál le volgroeide sterrenstelsels gaat De kleinste 'wegen' enkele honderdduizenden zonsmassa's, de grootste meer dan een mil jard zonsmassa's - vandaar de aanduiding 'superzwaar'. Hoe deze kolossale zwarte gaten zijn ontstaan, is nog onduidel i jk. Wel is uit onderzoek van zeer verre sterrenstelsels gebleken dat ze al bestonden toen het heelal nog maar 700 mil joen jaar oud was. Dat ook in de kernen van NGC 3842 en NGC 4889 een superzwaar zwart gat huist, komt dus niet echt als een verrassing.Wél verrassend is de massa van de beide zwarte gaten, die beduidend groter is dan voor deze sterrenstelsels werd verwacht. Volgens de astronomen die de record-zware zwarte gaten hebben opgespoord, kan dat erop wijzen dat de groei van superzware zwarte gaten in de grootste sterrenstelsels anders verloopt dan die in kleinere stelsels. Bron: NU / 06-1 2-2011 .
Volgens onderzoekers van de Ohio State University zouden er in het heelal grote, zware planeten kunnen voorkomen die voor meer dan de helft uit koolstof bestaan, in de vorm van diamant. Dat concluderen Wendy Panero en Jason Kabbes op basis van laboratorium- experimenten waarbij mengsels van ijzer, koolstof en zuurstof onder extreem hoge druk werden gebracht (65 gigapascal, vergeli jkbaar met de druk in de kern van de aarde). De resultaten van die experimenten werden vervolgens verwerkt in modelberekeningen van
planeten. Uit de nieuwe analyse, die morgen gepresenteerd wordt op de najaarsbijeenkomst van de American Geophysical Union in San Francisco, bl i jkt dat er 'super-aardes' kunnen bestaan (ca. 1 5 keer zo zwaar als de aarde) met een kern van ijzer en koolstof zo hard als staal, en een mantel die voornameli jk uit diamant bestaat, als gevolg van de hoge druk. Zo'n planeet zou kunnen ontstaan in een omgeving die ri jk is aan koolstof. Koolstof is na waterstof en helium het meest voorkomende element in het heelal. Een diamanten planeet is echter vri jwel zeker onbewoonbaar, aldus de onderzoekers. Koolstof is een uitstekende warmtegeleider. De planeet zal daardoor zeer snel afkoelen, waardoor er geen energie meer beschikbaar is voor het opwekken van een magnetisch veld om schadeli jke kosmische stral ing buiten de deur te houden. Overigens bli jkt uit de modelberekeningen van Panero en Kabbes dat er ook in het binnenste van de aarde, net buiten de kern, in het diepste deel van de aardmantel, waarschijnl i jk een diamantri jke lechter onzeker. Eigenl i jk bevinden de beide stelsels zich daarvoor te ver naar buiten. Naar alternatieve verklaringen wordt nog gezocht. De beide gasstaarten, die met een netwerk van radiotelescopen zijn ontdekt, zi jn ongeveer tien keer zo lang als de spiraalstelsels waaruit ze zijn voortgekomen. De astronomen schatten dat de stelsels al de helft van hun waterstofgas zijn kwijtgeraakt. Bron: NU / 07-1 2-2011 .
Japanse theoretisch fysicis van het Japanse KEK (High Energy Accelerator Research Organization) hebben supercomputersimulaties uitgevoerd waarmee ze laten zien hoe het heelal zes ruimtel i jke dimensies 'verloren' kan hebben. De resultaten worden gepubliceerd in Physical Review Letters. Ons heelal heeft drie ruimtel i jke dimensies (en één ti jd-dimensie). Volgens sommige natuurkundige theorieën, zoals de supersnaartheorie, zouden dat er echter oorspronkeli jk negen geweest moeten zijn. De supersnaartheorie is een van de kandidaten voor de 'theory of everything' - een theoretische beschri jving van de eigenschappen van de natuur waarin de kwantum- fysica en de relativiteitstheorie met elkaar verenigd worden. Uit de nieuwe computersimulaties bl i jkt hoe een negen-dimensionaal heelal heel kort na de oerknal kan overgaan in een ogenschijnl i jk driedimensionaal heelal, doordat slechts drie van de negen ruimtel i jke dimensies deelnemen aan de grootschalige expansie. De andere dimensies zouden 'opgerold' zi jn gebleven op een schaal die enorm veel kleiner is dan ooit waargenomen zal kunnen worden. Bron: NU / 24-1 2-2011 .
[email protected]
Reis : Astronomische reis naar de Amerikaanse westkust door Volkssterrenwacht Urania
Met amper drie weken tussenpoze zijn er vanuit de Verenigde Staten twee hemelverschijnselen goed waarneembaar: een ringvormige zonsverduistering op zondag 20 mei 201 2 en een overgang van Venus over de zon op dinsdag 5 juni 201 2. Dit is de laatste Venusovergang die we kunnen waarnemen, want de volgende vindt pas plaats in 211 7. Naar aanleiding van deze verschijnselen begeleidt Urania een drieweekse reis naar de Amerikaanse westkust. Het is ook mogeli jk te kiezen voor een tweeweekse formule waarin slechts een van beide verschijnselen is opgenomen . . .
Datum: Vri jdag 1 8 t/m donderdag 31 mei (deel 1 /2). Locatie: Volkssterrenwacht Urania - J. Mattheessensstraat 60 te 2540 Hove. Toegang : 3.990,00 euro.
RRooeemm eenn oonnddeerrggaanngg vvaann ddee SSppaaccee SShhuuttttllee
H e rm a n H e n d e ri c k x
S e ri e (2 /3 )
Herman Henderickx versloeg 40 jaar lang de ruimtevaart voor de BRT, dan BRTN, tenslotte VRT, eerst als freelance correspondent in
Houston en New York, dan als personeelsl id van de radioredactie van de openbare omroep. Sinds 1 september 2007 is hi j met pensioen, maar volgt de buitenaardse activiteiten van de mens nog alti jd op de voet. Hij publ iceerde ”Mens op de Maan” en met zijn col lega’s Boudewijn Van Spilbeeck en Tijs Mauroo “Het Ruimtedag-boek van Frank De Winne”
064
Spacelab is een gecombineerd ruimtevaartprogramma van de ESA en de NASA voor wetenschappeli jk onderzoek in de ruimte. Spacelab 1 (LM1 ) werd gebouwd in opdracht van de ESA en op 28 november 1 983 aan boord van de Spaceshuttle Columbia van de NASA voor het eerst in een baan om de aarde gebracht. Het 'laboratorium' heeft een buitendiameter van 4,06 meter. Elk segment heeft een lengte van 2,7 meter. Meestal werden twee segmenten gekoppeld met een totale lengte van 5,4 meter.
De Challenger desintegreerde 73 seconden na de lancering van zijn tiende vlucht STS-51 -L. Op 28 januari 1 986 werd onder geringe publieke belangstel l ing de Challenger gelanceerd. De beelden werden later als 'l ive' herhaald, vlak na het ongeval, waardoor velen dachten de lancering op televisie l ive te zien gebeuren. Al ti jdens de eerste seconden van de vlucht lekten er hete gassen uit de rechterstuwraket, door een defecte rubberen O-ring die de buitenste afdichting vormde tussen het onderste deel en de rest van de stuwraket. Deze O-ring was niet bestand tegen de lage temperatuur van 2 graden Celsius op het moment van de lancering.
065
Op 24 maart 1 992 werd Dirk Frimout de eerste Belgische astronaut in de ruimte ti jdens Spaceshuttlemissie STS-45. Van 24 maart tot 2 apri l cirkelde hij als een van de zeven astronauten met de Spaceshuttle Atlantis 1 43 keer om de aarde. Datzelfde jaar werd hij aan de universiteit van Gent met een eredoctoraat onderscheiden.
066
067
De Hubble Space Telescope bestaat uit een aantal precisie-instrumenten voor astronomische waarnemingen. Hij is genoemd naar de Amerikaanse astronoom Edwin Hubble, en draait sinds de lancering door de NASA op 24 apri l 1 990 als een kunstmaan rond de aarde. De Hubble wordt gebruikt voor optische waarnemingen. De telescoop bezit ook een infraroodcamera. Voor observaties in het röntgengolflengtegebied wordt gebruikgemaakt van het Chandra X-Ray Observatory. Door het ontbreken van een atmosfeer in de ruimte is een ongekend scherpe afbeelding van verre astronomische objecten mogeli jk.
EEvveenn ggeedduulldd !! DDee HHiiggggss oonnttkknnooppiinngg nnaaddeerrtt .. .. ..
B a rr y v a n d e r M e e r
A rt ik e l
Een voorbeeld van een botsing die plaatsvindt in de ring van de LHC. Hier zie je twee protonen (met rode li jnen) op elkaar klappen. De gele l i jnen stel len de deeltjes voor die bij de botsing ontstaan. Bron: CERN.
068
069
Fabiola Gianotti voert dinsdag ti jdens de presentatie in CERN het woord namens ATLAS. Ze had duidel i jke aanwijzingen voor Higgs om te laten zien. Bron: CERN.
071
Kortnieuws
Amerikanen die hun asse in de ruimte willen laten verstrooien, kunnen binnenkort mogelijk op een belastingvoordeel gaande tot 8.000 dollar rekenen. Dat is althans de teneur van een wetsontwerp in het Amerikaanse Virginia. Het ontwerp moet volgend jaar door het parlement in Richmond besproken worden.Doel van het initiatief: het toerisme stimuleren naar de regio, waar de Nasa-lanceerbasis van Wallops Island gelegen is. Dat is een van de pionierssites van het Amerikaanse ruimtevaartprogramma. Op het eerste gezicht li jkt het ontwerp lachwekkend, zei J. Jack Kennedy, een functionaris van het orgaan dat commerciële ruimtevluchten regelt, maar dat is het niet: "Het gaat om zaken en jobs". De nabestaanden van de kosmische gecremeerden die zich naar Virginia begeven om de lancering bij te wonen, zullen met hun restaurantbezoek, hotelverbli jf en bezoekjes aan plaatseli jke attracties voor een toeristische boom zorgen, meent directrice Donna Bozza van de plaatseli jke toeristische dienst. De kosmische begrafenissector wordt momenteel gedomineerd door het Texaanse bedrijf Celestis, die tot dusver "tien herdenkings-vluchten in de ruimte" heeft ondernomen. Een reisje Aarde-ruimte kost zo'n 1 .000 dollar, een urnenvlucht naar de Maan komt op 1 0.000 dollar (terugreis uiteraard niet inbegrepen). Voor het jaar 201 4 voorziet het bedrijf het sturen van een geliefde in asvorm naar een ander sterrenstelsel, a rato van 1 5.000 dollar per gram stoffeli jke rest. Bron: Belga / ODBS / 1 2-1 2-2011 .
Co-stichter Paul Allen van softwaregigant Microsoft heeft plannen onthuld voor een vliegtuig dat een meertrapsraket kan meevoeren en die op negen kilometer van de aarde kan loslaten. De 36 meter lange raket zou dan naar een lage baan vliegen, met tot 6,1 ton vracht of zelfs met mensen aan boord. Het vliegtuig zou zes motoren van een Boeing 747 gebruiken, nieuwe composietmaterialen omvatten, een vleugelwijdte van 11 6 meter hebben en meer dan 500 ton stuwkracht ontwikkelen. De startbaan zou 3,65 km lang moeten zijn. Een eerste vlucht zou al binnen vijf jaar mogelijk zijn. Het vliegtuig wordt gebouwd in een speciale hangar op de Mojave Air and Space Port in Californië waar ook het SpaceShipOne is vervaardigd."Dit kan Amerika aan de top houden van de exploratie van de ruimte", zei Allen op een persconferentie. Het systeem zou kostenvriendelijk zijn, meer veil igheid bieden en meer flexibil iteit en hergebruik dan de huidige lanceringen van op de grond. Momenteel voert het Amerikaanse ruimtevaartbedrijd Orbital Sciences al dergelijke lanceringen uit met zijn door een vliegtuig los te laten Pegasus-raket. Allen werkte reeds met Bert Rutan van SpaceShipOne, dat in 2004 de eerste volledig door de privésector betaalde raket werd die een mens in de ruimte bracht. Bron: AFP / DPA / Belga / ADB / 1 3-1 25-2011 .
De Russische ruimtevaartpionier Boris Tsjertok is op 99-jarige leefti jd overleden. Dat werd woensdag bekendgemaakt door het Russische staatsbedri jf RKK Energija. Tsjertok overleed aan een longontsteking. Jarenlang was Tsjertok
de rechterhand van de vader van het Russische ruimtevaartprogramma, Sergej Korol jov. Hij was nauw betrokken bij de lancering van de eerste satel l iet in een baan om de aarde op 4 oktober 1 957. Ook speelde hij een belangri jke rol bi j de eerste bemande ruimtevlucht door Joeri Gagarin op 1 2 apri l 1 961 . Tsjertok werd geboren in het Poolse Lodz, toen dat land nog onderdeel uitmaakte van het toenmalige Russische Tsarenri jk. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak verhuisde hij met zi jn gezin naar Moskou. Nadat hi j in 1 940 was afgestudeerd begon Tjsertok zijn loopbaan als luchtvaarttechnicus. Kort daarna werd hij gekozen als leider van een groep deskundigen die naar Duitsland afreisde om de rakettech- nologie van de nazi's af te kijken. Daar ontmoette hij Korol jov. Vanaf dat moment werkten de twee samen tot de dood van Koroljov in 1 966. Tsjertok was gespecial iseerd in controlesystemen voor raketten en ruimteschepen. Zijn memoires over zijn werk aan het ruimteprogramma van de Sovjet-Unie verschenen pas na de val van de Sovjet-Unie. Voor die ti jd werd zijn naam angstval l ig geheim gehouden. De afgelopen jaren verscheen Tsjertok regelmatig op televisie en hij nam geregeld deel aan de viering van historische gebeurtenissen. Hij leverde scherpe kritiek op de Russische regering die de voorsprong op ruimtevaartgebied volgens hem uit handen heeft gegeven. "De nieuwe elite bestaat uit superri jken en corrupte ambtenaren die zich verri jken met de meevallende energie- opbrengsten en niets geven om het nationale ruimtevaartprogramma", zei hi j in een interview eerder dit jaar. Bron: Novum / 1 5-1 2-2011 .
Een enorme metalen bal met een cirkelomtrek van 1 ,1 meter is pardoes uit de lucht gevallen in Namibië. De holle spacebol weegt zo'n zes kilogram. De autoriteiten waren zo verbouwe- reerd dat ze de NASA en de ESA inschakelden. Het bijzondere voorwerp werd gevonden op een afgelegen grasveld in een dorpje in het noorden van Namibië op 750 km van hoofdstad Windhoek. De lokale bevolking had enkele dagen eerder verscheidene explosies gehoord. De bol heeft een diameter van 35 centimeter, een ruwe oppervlakte en li jkt uit twee helften te bestaan die aan elkaar werden gelast. Het gaat om een metaalmengsel dat de mens welbekend is. De ruimtebol werd gespot op 1 8 meter van de plaats waar hij insloeg en een hol van 33 centimeter diep en 3,8 meter breed achterl iet. Een klein onderzoek op het net leerde de autoriteiten dat zulke bollen de laatste twintig jaar al herhaaldel i jk gedropt werden in Zuid-Afrika, Austral ië en Lati jns- Amerika. Het voorwerp werd half november al ontdekt, maar de overheden deden eerst een paar testen alvorens de vondst wereldkundig te maken. Zo moest eerst uitgesloten worden of het ding geen explosief was. De bol bleek hol en er bleek geen gevaar te zijn. Bron: JV / 22- 1 2-2011 .
[email protected]
Voordracht : De donkere kantjes van het universum door Bastiaan Maertens
Wat zijn donkere materie en donkere energie? Zijn het twee kanten van eenzelfde medail le, of zi jn het twee heel verschil lende dingen, ondanks wat hun namen doen vermoeden? De wetten van Einstein, gelden die ook in de buitenste regionen van onze Melkweg, of moeten we ze aanpassen, net zoals Einstein met Newton's ideeën deed? In deze lezing kri jgen de aanwezigen op deze vragen antwoorden van de hedendaagse wetenschap. Bastiaan Maertens is master in de sterrenkunde aan de Universiteit Gent. Zi jn verhandeling “Eddington-Born-Infeld theorie en de donkere kant van het universum” werd bekroond.
Datum: Zaterdag 4 februari - 1 5.00 uur. Locatie: Volkssterrenwacht Mira - Abdijstraat 22 te 1 850 Grimbergen. Toegang : 3,00 euro.
073
HHeett AAEEGG kkoorrttnniieeuuwwss.. .. ..
Ontdek de vele honderden foto's van onze voorbije activiteiten op onze Flickr pagina via . . .
www.aegvzw.be
Deze maand te zien aan de sterrenhemel...
M a rc v a n d e r S lu y s
R u b ri e k
Marc van der Sluys is postdoctoraal onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Zijn werk richt zich op de evolutie van
compacte dubbelsterren en het waarnemen van gravitatiegolven van witte dwergen, neutro-nensterren en zwarte gaten met LIGO / Virgo en LISA. Hij geeft regelmatig populaire lezingen en maakt daarnaast de populair wetenschappeli jke website . . .
http: //hemel.waarnemen.com
074
De meteorenzwerm Boötiden verschijnt aan de hemel van 1 tot 6 januari. De radiant l igt in het sterrenbeeld Ossenhoeder (Boötes). Deze zwerm wordt ook wel Quadrantiden genoemd naar het niet langer bestaande sterrenbeeld Quadrans Muralis of Muurkwadrant De oorsprong van de Boötiden is nog onbekend. Het maximum van de zwerm is zeer scherp en valt op 3 januari. De ZHR van de zwerm kan zeer hoog zijn en l igt rond de 1 00.
Hemelkalender
075
Io is de binnenste van de vier grote manen van de planeet Jupiter en is naar de mythologische figuur Io genoemd. De maan werd op 8 januari 1 61 0 door Gali leo Gali lei ontdekt. Simon Marius, die ook de ontdekking opeiste, noemde de maan naar Io, de mythologische dochter van de riviergod Inachus. Deze maan wordt vanwege haar uiterl i jk ook wel de pizzamaan genoemd.
De Gali leïsche manen zijn de vier belangri jkste manen van Jupiter. Ze zijn ontdekt door Gali leo Gali lei op 7 januari 1 61 0. Ze zijn de grootste manen van Jupiter. Ze zijn zelfs zichtbaar zonder een krachtige telescoop. Onder perfecte omstandigheden is het zelfs mogeli jk om Call isto met het blote oog te zien.
076
077
Wanneer men een meteorenzwerm waarneemt l i jken alle meteoren uit één punt te komen, dit punt wordt de radiant genoemd. In feite bewegen alle meteoren paral lel aan elkaar, de radiant is een gevolg van het perspectief, net zoals spoorrai l in de verte elkaar l i jken te naderen. De plaats van de radiant wordt bepaald door de richting waaronder de meteoroiden de aardatmosfeer raken. Veel meteorenzwermen zijn genoemd naar het sterrenbeeld waarin hun radiant l igt.
Een occultatie of bedekking is een astronomische gebeurtenis die men kan waarnemen wanneer een niet-l ichtend hemell ichaam tussen de waarnemer en een verdergelegen lichaam – lichtend door ofwel stral ing ofwel weerkaatsing van licht – passeert. Als dit verder gelegen lichaam slechts gedeeltel i jk of periodiek wordt verborgen, noemt men dit rakelingse of scherende occultatie. Men spreekt van het verschijnsel (immersie) bi j het verdwijnen van een ster bij bedekking door de maan, of van een satel l iet bi j bedekking door de planeet.
078
079
A rtik e l
T im K ra a ijv a n g e r
KKoommeeeett oovveerrlleeeefftt ddooddeemmaannssrrii tt llaannggss ddee ZZoonn
Kometen zijn kleine hemell ichamen die in vaak erg ell iptische banen rond een ster draaien en uit i js, gas en stof bestaan ("vuile sneeuwballen"). Wanneer een komeet dicht genoeg bij een ster komt en warmer wordt sublimeert een deel van de materie waaruit ze bestaat om een zogenaamde coma (een atmosfeer) en/of een komeetstaart te vormen. Het vaste deel van de komeet wordt dan de komeetkern genoemd.
KKoommeeeett CC//22000099 PP11 GGaarrrraadddd iinn hheett vviizziieerr
F ili p F e y s
R u b ri e k
Geboren in het jaar 1 961 te Tielt en opgegroeid in Meulebeke ben ik een West Vlamink in hart en ziel. Mijn schoolperiode heb ik dan
ook doorgebracht in omstreken en later ook mi jn beroep als hooggeschoold houtbewerker en later als leerkracht aan het VTI te Izegem. Ik ben getrouwdin 1 981 met Chantal en samen hebben we een dochter. Sharon is afgestudeerd als Bachelor in Elektro-Mechanica en Chantal is professioneel kunstenares. Reeds meer dan 30 jaar is astronomie een ver doorgedreven hobby voor mij . Gestart met een 50 mm kijkertje en l id van de VVS en later van de werkgroep Deep-Sky en zonwaarneming is mijn hobby veranderd in dageli jkse bezigheid. Bepaalde dromen om iets op te starten en mensen een kans te geven om de sterrenhemel te bewonderen heb ik al ti jd in mij gehad. Griekenland lag ons beiden nauw aan het hart en de keuze was vlug gemaakt voor een locatie waar sterren kijken vele nachten verzekerd was. Nu voel ik mi j thuis hier op Kreta en ben ik één van de gelukkigen die van mijn hobby een beroep heb kunnen maken.
www.sasteria.com
080
SSaasstteerriiaa
Op de sfeerfoto kan men de net opge- komen planeet Venus herkennen. Vast- gelegd met een Canon D40 op een paral lactische montering.
081
082
BBaaiikkoonnooeerr -- vvaann gglloorriiee nnaaaarr vveerrvvaall eenn tteerruugg
B ru n o v a n W a y e n b u rg
A rt ik e l
Het Kosmodroom van Bajkonoer is de oudste en grootste raketlanceerplaats ter wereld. Het l igt op ongeveer 200 kilometer ten oosten van het Aralmeer, niet ver van de rivier Syr Darja.
084
085
Koroljov groeide op in Rusland in de roerige ti jden van de opstanden tegen tsaar Nicolaas I I . In de jaren 20 studeerde hij luchtvaarttechniek aan het Polytechnisch Instituut te Kiev -- een vri j nieuw vakgebied, daar het vl iegtuig net twee jaar ouder was dan hij . Zi jn fascinatie lag echter niet bi j het vl iegen door de lucht, maar bij het vl iegen boven de lucht: in navolging van Konstantin Tsiolkovski lag zijn hart bi j de sterr

Guidestar 01-2012

Documents

Transcript of Guidestar 01-2012