FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

33

Click here to load reader

description

FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA

Transcript of FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

Page 1: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF

BHAISHAJYA KALPANA

Dr.Dimpal Zambare

1st Year P.G.

R &B Dept.

Page 2: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

CONTENTS Introduction Bhaishajya kalpana Importance of bhaishajya kalpana Importance of raw drug Qualities of bheshaja/dravya Collection of drug Samskaras Qualities of prepared drug Panchabhoutikata Tridosha siddhanta Paribhasha Mana Panchavidha kashaya kalpanas Rasa-guna –virya-vipaka etc.of dravyas Anukta & vishesokta visaya grahana

Page 3: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

INTRODUCTIONThe entire science of ayurveda has been

framed upon trisutras 1.Hetu 2.Linga 3.Aousadha

Page 4: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

BHAISHAJYA KALPANA Bheshaja + Kalpana

“pÉåwÉÇ UÉåaÉpÉrÉÇ eÉrÉÌiÉ CÌiÉ pÉåwÉeÉÇ |” zÉ.Mü.SìÓ.

“iÉSåuÉ rÉÑ£Çü pÉåwÉeÉÇ rÉSè AÉUÉåarÉÉrÉ MüsmÉiÉå |” cÉ.xÉÑ.1/134

Page 5: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

SYNONYMS OF BHESHAJA “ ÍcÉÌMüÎixÉiÉÇ urÉÉÍkÉWûUÇ mÉjrÉÇ

xÉÉkÉlÉÇ AÉæwÉkÉÇ | mÉëÉrÉͶÉiÉqÉç mÉëzÉqÉlÉqÉç

mÉëM×üÌiÉxjÉÉmÉlÉÇ ÌWûiÉÇ || ÌuɱÉiÉç pÉåwÉeÉ lÉÉqÉÉÌlÉ ...............

cÉ.ÍcÉ. 1/3

Page 6: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

KALPANA Kalpa shabda is originated from

“krup samarthe” dhatu & acha prataya

“ MüsmÉ: ÌuÉÍkÉ ÌuÉkÉÉlÉå xÉÇxMüÉUå

MüsmÉå ÌuÉÍkÉ ¢üqÉÉæ | ’’ AqÉUMüÉåzÉ

“ MüsmÉlÉÇ rÉÉåeÉlÉÍqÉirÉjÉï: | ’’ AÂhÉS¨É

“ MüsmÉlÉÇ EmÉrÉÉåaÉÉjÉï mÉëMüsmÉlÉÇ xÉÇxMüUhÉÍqÉÌiÉ | ’’

cÉ¢ümÉÉÍhÉ

Page 7: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

IMPORTANCE OF BHAISHAJYA KALPANA It increases potency of medicine by

samskaras It makes medicine durable It makes medicine palatable Removes toxic effect of medicine by

shodhana karma It makes medicine as per need of

patient & disease

Page 8: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

IMPORTANCE OF RAW DRUG Drug is like instrumental aid to

physician That is why it has been placed next to Physician amongst the quadruples of treatment

“ ÍpÉwÉMçü SìurÉ EmÉxjÉÉiÉÉ UÉåaÉÏ mÉÉScÉiÉѹrÉqÉç |

aÉÑhÉuÉiÉç MüÉUhÉÇ ¥ÉårÉÇ ÌuÉMüÉUurÉÑmÉzÉÉliÉrÉå || ’’

cÉ.xÉÑ. 9/3

Page 9: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

QUALITIES OF BHESAJA/DRAVYA “ oÉWÒûiÉÉ iÉ§É rÉÉåarÉiuÉqÉç

AlÉåMüÌuÉkÉMüsmÉlÉÉ | xÉÇmÉŠåÌiÉ cÉiÉÑçwMüÉårÉÇ

SìurÉÉhÉÉÇ aÉÑhÉ EcrÉiÉå || ’’

cÉ.xÉÔ. 9/7

“ oÉWÒûMüsmÉÇ oÉWÒûaÉÑhÉÇ xÉÇmɳÉÇ rÉÉåarÉqÉç AÉæwÉkÉqÉç | ’’

A.¾û.xÉÔ. 1/27

Page 10: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

COLLECTION OF DRUGMedicinal value of plant depends upon

season in which they are grown & collected.

Plants being panchabhoutik are solely dependant on soil for their abode & nutrients.Their properties are based upon nature of soil.

Page 11: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

QUALITIES OF IDEAL LAND TO COLLECT RAW DRUG “ iÉ§É SåzÉå xÉÉkÉÉUhÉå eÉÉÇaÉsÉå uÉÉ

rÉjÉÉMüÉsÉÇ ÍzÉÍzÉU AÉiÉmÉ mÉuÉlÉ xÉÍsÉsÉ xÉåÌuÉiÉå xÉqÉå zÉÑcÉÉæ mÉëSͤÉhÉÉåSMåü zqÉzÉÉlÉ-cÉæirÉ-SåuÉrÉeÉlÉÉaÉÉU xÉpÉɵÉpÉëÉUÉqÉuÉsqÉÏMüÉåwÉUÌuÉUÌWûiÉå MÑüzÉUÉåÌWûwÉÉxiÉÏhÉåï ÎxlÉakÉ M×üwhÉ qÉkÉÑU qÉ×̨ÉMåü xÉÑuÉhÉïuÉhÉï qÉkÉÑUqÉ×̨ÉMåü uÉÉ qÉ×SÉuÉTüÉsÉM×ü¹å AlÉÑmÉWûiÉå AlrÉæ: oÉsÉuɨÉUæ: SìÓqÉæUÉæwÉkÉÉÌlÉ eÉÉiÉÉÌlÉ mÉëzÉxrÉiÉå || ’’

cÉ.Mü. 1/9

Page 12: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

According to acharya sushruta Soil:

for virechana dravyas- Prithvi & apa

for vamana dravyas -Agni,Akash & Vayu for samshamana dravyas-Akash (su.sutra 36/6)

Page 13: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

METHOD OF COLLECTION • One should collect the plants facing

towards: East or north direction • Naksatras: Pushya Mrigasira Hastha & Ashwini

Page 14: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

parts Season as per charak (c.kal.1/10)

Season as per sushruta (sutra 36/5)

Season as per Raj nighantu

Shakha Varsha & vasant - -

Patra Varsha & vasant Varsha Grishma

Mula Shishira & Grishma

Pravrit Shishira

Twak Sharad Sharad -

Kanda Sharad - Hemant

Kshira Sharad Hemant -

Sara Hemant Vasant -

Pushapa As per season - Vasant

Phala As per season Grishma -

Panchang - - Sharad

Page 15: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

“ zÉU±ÎZÉsÉMüÉrÉÉïjÉïÇ aÉëÉ½Ç xÉUxÉqÉÉæwÉkÉqÉç |

ÌuÉUåMüuÉqÉlÉÉjÉïŠ uÉxÉliÉÉliÉå xÉqÉÉWûUåiÉç || ’’

zÉÉ.xÉÇ.mÉë. 1/59For all types of preparations-Sharad rtuFor vamana & virechana -end of Vasant rtu

Page 16: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

COLLECTION OF DRUG AS PER VIRYA (POTENCY)

“ xÉÉæqrÉÉlrÉÉæwÉkÉÉÌlÉ xÉÉæqrÉåwÉÑ GiÉÑÑwuÉÉSSÏiÉ,AÉalÉårÉ AÉalÉårÉåwÉÑ: LuÉqÉç AurÉÉmÉ³É aÉÑhÉÉÌlÉ pÉuÉÎliÉ | ” xÉÑ.xÉÔ.36/5

Usna virya dravya – in usna kala & from agneya bhumiShita virya dravya – in shita kala & from soumya bhumi

Page 17: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

“ AÉalÉårÉÉ ÌuÉlkrÉzÉæsÉɱÉ: xÉÉæqrÉÉå ÌWûqÉÌaÉËUqÉïiÉ: |

AiÉxiÉSÉæwÉkÉÉÌlÉ xrÉÑUlÉÑÂmÉÉÍhÉ WåûiÉÑÍpÉ: || ”

zÉÉ.xÉÇ.mÉë. 1/55

Agneya dravya – Vindhay pradeshaSoumya dravya – Himachal pradesha

Page 18: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

SAMSKARAS

“ xÉÇxMüÉUÉå ÌWû aÉÑhÉÉliÉUÉkÉÉlÉqÉç EcrÉiÉå ,rÉå iÉå aÉÑhÉÉ: iÉÉårÉÉÎalÉ xÉͳÉMüwÉï, zÉÉæcÉ, qÉljÉlÉ , SåzÉ, MüÉsÉ, uÉÉxÉlÉ ,pÉÉuÉlÉÉÌSÍpÉ: MüÉsÉmÉëMüwÉï pÉÉeÉlÉÉÌSÍpÉ: kÉÏrÉliÉå | ”

cÉ.ÌuÉ.1/22

Page 19: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

QUALITIES OF PREPARED DRUGS “ AsmÉqÉɧÉÇ qÉWûÉuÉåaÉÇ

oÉWÒûSÉåwÉWûUÇ xÉÑZÉqÉç | sÉbÉÑmÉÉMÇü xÉÑZÉÉxuÉÉSÇ

mÉëÏhÉlÉÇ urÉÉÍkÉlÉÉzÉlÉqÉç || AÌuÉMüÉUÏ cÉ urÉÉmɨÉÉæ

lÉÉÌiÉasÉÉÌlÉMüUÇ cÉ rÉiÉç | aÉlkÉuÉhÉïUxÉÉåmÉåiÉÇ

ÌuɱÉlqÉɧÉÉuÉSÉæwÉkÉqÉç || ” cÉ.ÍxÉ.6/15,16

Page 20: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

PANCHABHOUTIKATA

“ mÉÇcÉpÉÔiÉÉiqÉMåü SåWåû ÌWû AÉWûÉU: mÉÉÇcÉpÉÉæÌiÉMü: |

ÌuÉmÉYuÉ: mÉgcÉkÉÉ xÉqrÉaaÉÑhÉÉlÉç xuÉÉlÉÍpÉuÉkÉïrÉåiÉ || ”

xÉÑ.xÉÔ.46/526Generally body is nourished by aahara & Disease is treated by aoushada.The dietetic & medicinal substances are composed of panchamahabhutas.

Page 21: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

TRIDOSHA SIDDHANTA

“ SÉåwÉkÉÉiÉÑqÉsÉÉqÉÔsÉÇ ÌWû zÉUÏUqÉç | ’’

xÉÑ.xÉÔ.15/3

“ SÉåwÉkÉÉiÉÑqÉsÉÉqÉÔsÉÇ xÉSÉ SåWûxrÉ | ’’

A.¾û.xÉÔ.11/1

Page 22: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

PARIBHASA “ AurÉ£ü AlÉÑ£ü sÉåzÉÉå£ü

xÉÎlSakÉÉjÉï mÉëMüÉÍzÉMü: | mÉËUpÉÉwÉÉ: mÉëMüjrÉliÉå

ÌSmÉÏpÉÔiÉÉ: xÉÑÌlÉͶÉiÉÉ: || ’’ uÉæ.mÉ.mÉë.

Page 23: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

MANA Nirukti : “ qÉÏrÉiÉå AlÉålÉ CÌiÉ qÉÉlÉqÉç | ’’ AqÉUMüÉåzÉ Necessity of knowledge of mana

“ lÉ qÉÉlÉålÉ ÌuÉlÉÉ rÉÑÌ£ü: SìurÉÉhÉÉÇ eÉÉrÉiÉå YuÉÍcÉiÉç |

AiÉ: mÉërÉÉåaÉ MüÉrÉÉïjÉïÇ qÉÉlÉqÉç A§ÉÉåcrÉiÉå qÉrÉÉ || ’’

zÉÉ.mÉë.ZÉ. 1/14

Page 24: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

TYPES OF MANA

“ qÉÉlÉÇ Ì²ÌuÉkÉÇ mÉëÉWÒû: MüÉÍsÉÇaÉ qÉÉaÉkÉÇ iÉjÉÉ |

MüÉÍsÉÇaÉÉiÉ qÉÉaÉkÉÇ ´Éå¸Ç LuÉÇ qÉÉlÉÌuÉSÉå ÌuÉSÒ: || ’’

cÉ.Mü. 12/105Mainly two types of mana : 1. Magadha 2.Kalinga

Page 25: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

“ mÉÉæiÉuÉÇ SìÓuÉrÉÇ mÉÉrrÉqÉç CÌiÉ qÉÉlÉÉjÉïMÇü §ÉrÉqÉç | ’’

AqÉUMüÉåzÉ 219/85

In western system of medicine also there are two systems of weights & measures

1. Imperial system 2. Metric system

Page 26: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

SUSKARDRA DRAVYA GRAHANA NIYAMAS“ zÉÑwMü SìurÉåwÉÑ rÉlqÉÉlÉÇ AÉSìåïwÉÑ

̲aÉÑhÉÇ ÌWûiÉqÉç | zÉÑwMüxrÉ aÉÑ iÉϤhÉiuÉÇ iÉxqÉÉSkÉïÇ

mÉërÉÉåeÉrÉåiÉç || ’’ xÉÑ.ÌuÉ.

“ zÉÑwMÇü lÉuÉÏlÉÇ rÉSìurÉÇ rÉÉåerÉÇ xÉMüsÉMüqÉïxÉÑ |

AÉSìïÇ cÉ Ì²aÉÑhÉÇ rÉÑleÉÉSåzÉ xÉuÉï§É ÌlɶÉrÉ: || ’’ zÉÉ.mÉë.ZÉ.1/47

“ aÉÑQÕûÍcÉ MÑüOûeÉ uÉÉxÉÉ MÑüwqÉÉhQû cÉ zÉiÉÉuÉËU |

AµÉaÉÇkÉÉ xÉWûcÉUÏ zÉiÉmÉÑwmÉÉ mÉëxÉÉËUhÉÏ ||

mÉërÉÉå£üurÉÉ xÉSæuÉÉSìÉï̲aÉÑhÉÉ lÉæuÉ rÉÉåeÉrÉåiÉç | ’’ zÉÉ.mÉë.ZÉ. 1/45,46

Page 27: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

“ aÉÑgeÉÉÌS qÉÉlÉqÉÉUåprÉ rÉÉuÉxrÉÉiÉç MÑüQûuÉÎxjÉÌiÉ : |

SìuÉÉSìï zÉÑwMü SìurÉÉhÉÉqÉç iÉÉuÉlqÉÉlÉqÉç xÉqÉÇ qÉiÉqÉç ||

mÉëxjÉÉÌSqÉÉlÉqÉÉUprÉ Ì²aÉÑhÉÇ iÉSè SìuÉÉSìïrÉÉå: |

qÉÉlÉÇ iÉjÉÉ iÉÑsÉÉrÉÉxiÉÑ Ì²aÉÑhÉÇ lÉ YuÉÍcÉlqÉiÉqÉç || ’’

zÉÉ.mÉë.ZÉ. 1/33

Page 28: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

PANCHAVIDHA KASAYA KALPANAS Kasaya yonayaha

“ mÉgcÉ MüwÉÉrÉrÉÉålÉrÉ CÌiÉ qÉkÉÑUMüwÉÉrÉÉå AqsÉMüwÉÉrÉ:

MüOÒûMüwÉÉrÉ: ÌiÉ£ü MüwÉÉrÉ: MüwÉÉrÉMüwÉÉrɶÉåÌiÉ iÉl§Éå xÉÇ¥ÉÉ | ”

cÉ.xÉÔ.4/6

“MüwÉÉrÉrÉÉålÉrÉ: mÉgcÉ UxÉÉ sÉuÉhÉuÉÎeÉïiÉÉ: | ’’ A.¾û.Mü.6/9

Page 29: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

NATURE OF KASAYA KALPANA “ AjÉÉiÉ: xuÉUxÉ: MüsMü: YuÉÉjÉ¶É ÌWûqÉ

TüÉhOûMæü: | ¥ÉårÉÉ: MüwÉÉrÉÉ: mÉgcÉæiÉå sÉbÉuÉ:

xrÉÑ: rÉjÉÉå¨ÉUÇ || ’’ zÉÉ.qÉ.ZÉ.

“ UxÉ: MüsMü: ´É×iÉ: zÉÏiÉ: TüÉhOû¶ÉåÌiÉ mÉëMüsmÉlÉÉ |

mÉgcÉkÉæ LuÉÇ MüwÉÉrÉÉhÉÉÇ mÉÔuÉïÇ mÉÔuÉïÇ oÉsÉÉÍkÉMüÉ || ’’ A.¾û.Mü.6/8

“ mÉgcÉÌuÉkÉÇ MüwÉÉrÉMüsmÉlÉÍqÉÌiÉ | iɱjÉÉ xuÉUxÉ: MüsMü: ´É×iÉ: zÉÏiÉ: TüÉhOû¶ÉåÌiÉ | iÉåwÉÉÇ rÉjÉÉmÉÔuÉïÇ oÉsÉÉÍkÉYrÉÇ AiÉ: MüwÉÉrÉMüsmÉlÉÉ urÉÉkrÉÉiÉÑUoÉsÉÉmÉåͤÉhÉÏ | lÉ iuÉrÉÇ ZÉsÉÑ xÉuÉÉïÍhÉ xÉuÉï§ÉÉåmÉrÉÉåaÉÏÌlÉ pÉuÉÎliÉ | ’’ cÉ.xÉÔ.4/4

Page 30: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

SELECTION OF DRUGS FOR KASAYA KALPANAS Depending upon panchabhoutik

constitution of drug type of kasaya kalpana will be decided

Pruthavi : KalkaJala : SwarasaAgni : KwathaVayu & : Hima /PhantaAkasha

Page 31: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

RASA-GUNA-VIRYA-VIPAKA ETC. OF DRAVYAS

“ SìurÉå UxÉÉå aÉÑhÉÉå uÉÏrÉï ÌuÉmÉÉMüÉ: zÉÌ£üUåuÉ cÉ | mÉSÉjÉÉï: mÉlcÉ ÌiɸÎliÉ xuÉÇ xuÉÇ MÑüuÉïÎliÉ MüqÉï cÉ || ’’

pÉÉ. mÉë. mÉë.6/169

Page 32: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

ANUKTA VISHESOKTA VISAYA GRAHANA

“ MüÉsÉå AlÉÑ£åü mÉëpÉÉiÉÇ xrÉÉiÉ AÇaÉå AlÉÑ£åü eÉOûÉ pÉuÉåiÉ | pÉÉaÉå AlÉÑ£åü xÉÉqrÉÇ xrÉÉiÉç mÉɧÉå AlÉÑ£åü cÉ qÉ×lqÉrÉqÉç ||

SìuÉå AlÉÑ£åü eÉsÉÇ aÉëÉ½Ç iÉæsÉå AlÉÑ£åü ÌiÉsÉÉåSèpÉuÉqÉ |

LMüqÉmrÉÉæwÉkÉÇ rÉÉåaÉÉå rÉÎxqÉlrÉimÉÑlÉÂcrÉiÉå ||

qÉÉlÉiÉÉå ̲aÉÑhÉÇ MüÉrÉïÇ iÉSè SìurÉÇ

iÉiuÉSÉzÉïÍpÉ:| cÉÔhÉï xlÉåWûÉxÉuÉÉ sÉåWûÉ: mÉëÉrÉzÉ:

µÉåiÉ cÉlSlÉÉÎluÉiÉÉ: || MüwÉÉrÉ sÉåmÉrÉÉå: mÉëÉrÉÉå rÉÑerÉiÉå

U£ücÉÇSlÉqÉç | ’’ zÉÉ.mÉë. ZÉ. 1/47-50

Page 33: FUNDAMENTAL PRINCIPLES OF BHAISHAJYA KALPANA.ppsx

THANK YOU