12

FRIEFET U BAHRIJIET

Joe Cilia

Fost il-fiafna filejjaq li niltaqgfiu magfihom fii -Buskett, insibu tipi ta ' friefet differenti li jittajru f'dan 1-ambjent. B'daqsxejn attenzjoni nistgfiu niltaqgfiu wkoll mal-bafirijiet, li jkunu reqdin matul il-gurnata, u nistgfiu nsibu wkoll xi xagfiat (dud) jew fosdqa ta' dawn id-diversi friefet u bafirijiet. 11-Buskett joffri ambjent tista ' tgfiid uniku fejn insibu daqstant sigar u vegetazzjoni s-sena kollha u gfialhekk xi speCi ta ' friefet u bafirijiet, kif ukoll filejjaq ofira, huma aktar komuni f'dan il-post.

Wiefied mill-isbafi friefet tai­Gzejjer tagfina bla dubju ta' xejn hu 1-FARFETI TAZ-Ziju (Mediterranean Brimstone) . 11-mara u r-ragel ta' dan il-farfett gfiandhom ku luri differenti. Filwaqt li 1-mara hi ta ' lewn isfar fiadrani car, ir-ragel hu isfar b'dabra kbira kulur il-laring fuq il-gw ienafi ta ' quddiem. Dan il-farfett narawh jittaj­jar gfiall-bidu tar-rebbiegfia. lr-ragel jidher jittajjar aktar spiss minfiabba li 1-friefett nisa jzommu 'I fuq fil -quccata tas-sigar u jinzlu ' I isfel hekk kif il-jum jisfion sewwa. 11-mara tbid il-bajd bajdani fuq iz-ziju (Buckthorn) bejn Marzu u Gunju. Dawn ifaqqsu wara xi gfiaxart ijiem. lx-xagfiat jew dudu hu fiadrani u jiekol mill-w eraq taz-ziju.

1 - Weraq taz-Ziju 2 - 11-bajd tai -Farfett taz-Ziju 3- lx-xagfiat 4- 11-fosdqa 5 - 11-farfett ragel

Meta jikber bizzejjed jagfimel fosdqa fi adra mofibija qalb il-weraq u z-zkuk. 11-farfett jofirog mill -fosdqa wara xi fimistax-il jum.

Jittajjar fuq il-ward tal -gfiollieq (Brambles) jew tal-liedna (Ivy) zgu r li nsibu farfett zgfiir ikfial. Dan il-farfett gie osservat gfiall-ewwel darba fii­Gzejjer tagfina fl-1961 u nsejfiulu FARFETT TAL-LIEDNA jew tai ­GHOLLIEQ (Holly Blue). Anke fil -kaz ta' dan il-farfett, il-mara u r-ragel jintgfiarfu minn xulxin permezz ta' kulu ri differenti fuq il-gwienafi. Filwaqt li r-ragel hu ta' lewn ikfial ileqq, minn fuq u lewn il-fidda bajdani b'tikek suwed minn tafit, il-mara hi simi li izda gfiandha faxxa sewdinija fit-t ruf tal -gwienafi . Dan il-farfett ibid il-bajd tiegliu fuq il-blanzuni tal ­liedna, tal-gliollieq jew tat-tuffieli (Apple). Wara ftit granet dan il -bajd isir kemmxejn kalilani. lx-xagfiat jiekol il-petali ta ' dawn il-blanzuni u jinlieba gewwa fihom . 11 -farfett jittaj­ja r minn Marzu sa Settembru jew Ottubru u matul dan iz-zmien ibid xi da rbtejn jew tliet darbiet.

Ta' min isemmi li fii -Buskett in­sibu tip ta ' farfett li naqas sewwa fii ­Gzejjer taglina . Dan ma jfissirx li ma niltaqgliux miegliu f'inliawi olira ta' Malta, imma dan jinsab fi ftit postijiet biss, inkluz ii -Buskett. Dan il-farfett nistgliu nsejliulu 1-FARFETT TAS­SELQ (Small Copper) gfialiex il-pjanta favor ita tiegliu biex ibid fuqha hi dik tas-selq (Dock). Dan il-farfett hu 1-ewwel li jidher jittajjar fis-sena, xi minn daqqiet jidher ukoll fi granet xemxi n ta' Jannar. 11-gwienali tiegliu huma ta' lewn ir-ram illustrat, b'tikek suwed u burdura kannella . Hu jbid minn darbtejn sa tliet darbiet fis-sena . 11-bajd jitpogga walida wanda fuq il­pjanta tas-se lq . Din hi pjanta li tfiobb 1-umdita u liafna drabi tinsab f'qiegli

1-Weraq ta ' 1-Gliollieq 2-11-bajd li tbid il-balirija Vapourer 3- lx-xagliat tal -Vapourer 4-11 -fosdqa 5-11-farfett rage! d' u mara 9

xi wied minn fejn jgnaddi 1-ilma. lx­xagnat hu ta' lewn andar b' rigi nomor fuq daharu u matul genbejh. 11-fosqda titwannal mal-weraq b'narira madwarha.

11-banrijiet jixbnu nafna lill-friefet, bid-differenza li dawn jittajru general­ment bil-lejl. lzda hemm wanda minn dawn li tidher matul il-gurnata tittajjar bil-neffa fuq il--fjuri, specjalment dawk tal-lantana (Shrub Verbena), tixrob 1-ilma nelu b'ilsien twil waqt li tittajjar wieqfa: hi dik imsejna 1-HABBARA jew BAHRIJA TAL­HARXAJJA (Humming Bird Hawk Moth ). Din .nistgnu narawha s-sena kollha u hi komuni mhux nazin. Hi gnandha 1-gwienan ta' quddiem grizi jew kanella u ta' wara· lewn il-laring. Gisimha hu miksi bis-suf. 11-Banrija tai-Harxajja tbid fuq il-narxajja (Cleavers). lx-xagnat ikun andar jew kanella. 11-fosdqa tinstabtant il-weraq fuq il-namrija u 1-banrija tonrog tittaj­jar wara xi xahar.

Zewg banrijiet onra ta' 1-istess familja, li nistgnu niltaqgnu magnhom taflt xi lampa fii -Buskett huma 1-BAHRIJA TA' RAS IL-MEWT (Death's Head Hawk Moth) u 1-BAHRIJA TAT-TENGHUD (Spurge Hawk Moth) . Ta' 1-ewwel hi 1-akbar banrija li tgnix fii-Gzejjer tagnna. lx­xagnat tagnha hu kbir sewwa, ta' lewn isfar b'nafna tikek suwed, b'seba' rigi mxengla vjola rna' kull genb u qarn imgnawweg fuq wara. Dan jista' jkun ta' kulur kannella skur ukoll b'marka bajda wara rasu. 11-Banrija ta' Ras ii-Mewt tbid il-bajd taQfiha fost 1-onrain fuq il-pjanta tal­patata (Potatoes), 1-lstraminjum abjad (Garden Thorn Apple) u 1-gizimin (Jasmine). Dawn jiefidu xi tletin jum biex jikbru sewwa qabel jagnmlu 1-fosdqa taflt il-fiamrija. Nistgnu niltaqgnu mai-Banrija ta' Ras ii-Mewt minn tard f'Mejju sa Awissu u xi kultant anke f'Novembru.

11-BAI#liJA TAT-TENGHUD ukoll kienet aktar komuni xi zmien ilu, izda minfiabba li t -tengnud (Spurge) nafna drabi jikber mal-genb tat-toroq fil -

14

kampanja, dawn saru velenuzi u ma baqgnux jikbru fil-kwantita li kienu jikbru qabel minnabba t-traffiku li hawn. lx-xagnat li jiekol minn din il­pjanta hu wiened mill-isban li gfiandna: bil-kuluri afidar, afimar, is­wed, abjad, orangjo, krema u isfar, kollha mfialltin f'disinn sabifi. 11-bafirija wkoll hi mill-isban u tittajjar minn April sa' Ottubru. 11-fosdqa ssir fil-fiamrija u 1-bafirija tonrog wara xi seba' jew disa' xhur.

ls-sigar tal-fraxxnu (Ash), ballut (Oak) u xi ofirajn li jikbru matul il-wied fii-Buskett, ukoll joffru ambjent adat­tat fejn wafida mill-banrijiet li gfiandna jibnu xibka ckejkna tal-fiarir miksija b'fiafna suf kannella. Go dawn wiefied jista' jsib gfiadd ta' bajd ta' bafirija kurjuza li bl-lngliz tissejjan ( Vapourer). lr-ragel ta' din il-banrija, li jittajjar f'Gunju u Lulju, gnandu 1-g wienafi kannella b'marki bojod. Min-nafia 1-ofira il-rnara m ·gfiandiex g wienafi u tibqa ' fil -fosdqa mkebba fix-xibka tal-fiarir (Cocoon) . lr-ragel ifittex lill-mara billi jagfiraf ir-rifia li 1-mara tfialli fl-arja u anke minn distanzi twal din twassal lir- ragel sa ndejha biex igfiammarha. Wara, li 1-mara tbid fil -fosdqa stess, tmut hemm. 11-bajd ifaqqas f'April u x-xagfiat, gfialkemm zgnir, hu w iefied mil l-isbafl. Hu sufi b'gfiadd ta' trofof suf qishom pniezel fuq daharu u tnejn aktar twal fit-truf. lx-xagfiat jiekol il-weraq taz-ziju (Buckthorn) u tal-gnoll iq (Brambles) u x i kultant ukoll tal-nawn (Peaches) gfiajnbaqar (Plums) jew tuff i efi (Ap-

1 a- Farfett tai-Liedna- mara 1 b- Farfett tai-Liedna- rage I 1 c- Farfett tai -Liedna- minn taht 2a - Farfett tas-Selq minn fuq 2b- Farfett tas-Selq minn talit. 3 - 11 -Werqa 4 - 11-Habbara jew ii -Balirija tai -Harxajja 5 - Balirija tai -Luq 6 - Balirija tai -Langas 7 - Balirija ta' Ras ii-Mewt. 8 - Baflrija tat-Tengflud.

15

pies). Meta jikber biiiejjed jitla' maz­zkuk tas-sigar u jagnmel xibka tal-narir u suf u jinbidel f'fosdqa.

Ftit huma dawk li jafu b'banrija li m'hix komuni nafna u li nsibuha vicin is-sigar tal-luq (Poplar). Din ii­Banrija kbira, li nistghu nsejjnula BAftRIJA TAL-LUO (Red Underwing) gnandha gwennajha ta' quddiem lewn grii li waqt li tkun tistrien monbija fuq xi zokk ignattu par onra nomor b'marki suwed . Xejn ma hu facli li tara x-xagnat ta' din ii-Banrija tai-Luq, gnax hu ta' lewn iz-zkuk tas-sigar u meta jlioss il-periklu jingnafas aktar maz-zokk u b'hekk jinneba aktar anjar. Dan jiekol mill-weraq tal-luq. 11-fosdqa jagnmilha tant xibka tal-narir fix-xquq tal-qoxra taz-zokk tas~sigra jew qalb il-weraq. 11-bajd ifaqqsu glial April jew Menu meta 1-weraq godda tal-luq jibdew jinbtu. Ma' 1-annar gimgna ta' Gunju jagnmel il-fosdqa u xi tletin jum wara tonrog il-banrija, li tibda t ittanar sa Settembru.

11-kwantita ta' liedna li tikber fii­Buskett hi r-raguni 1-gnala 1-BAftRIJA TAL-BALLUT (Oak Eggar) tinstab biss fii-Buskett u 1-innawi ta' madwar. Din ii-Banrija, gnalkemm imsejna " Tai-Ballut", m'gnandha x'taqsam xejn mas-sigar tal-ballut (Oak) . 11-Banrija tai-Ballut tbid il-bajd kannella tagnha fuq il-weraq u zkuk tal-liedna u dawn wara xi tnax il-gurnata jfaqqsu. lx-xagnat jiekol il-weraq tal-liedna. lx­xagnat li hu sufi, kannella, jaqa' mill­ewwel fl-art meta jnoss il-periklu, fejn jitkebbeb tond . Huwa jiekol tul ix­xitwa u gnar-rebbiegna jagnmel fosdqa, mkebba gewwa qoxra iebsa magnmula mill-narir u s-suf t iegnu. 11-Banrija tittanar bejn Awissu u Settembru. 11-Banrija tai-Ballut ragel gnandu par anteni kbar qishom imxat li jgninuh biex isib il-mara. B'dawn 1-antenni r-ragel jista' jsib il-mara minn mili bognod meta jaqbad ir-rina li 1-mara tarmi mai-iiffa.

Bidwi darba qalli li fii-Buskett hemm banrija li huma jsejnulha 1-WEROA (Lappet). Din il-banrija hi mill-aktar kurjuia li wiened jista'

16

jiltaqa' magnha fii-Buskett. Fil-fatt meta tkun tistrien bil-gwienan magnluqin din il-banrija tixban lill­werqa niexfa tal-ballut. Nistgnu niltaqgnu mai-Werqa tittanar bejn Menu u Ottubru u matul dan ii-imien hi tbid darbtejn. 11-mara tbid numru kbir ta' bajd kanlani fuq 1-gnajnbaqar (Plums) u t-tuffien (Apple) , gnalhekk xi kultant tagnmel il-nsara. 11-bajd ifaqqas wara xi nmistax-il jum. lx­xagnat hu ferm difficli biex tarah gnax ikun qisu bicca miz-zokk. Meta din tasal biex tagnmel il-fosdqa, din tagnmilha mgeiwra f'narir grii skur qalb il-weraq.

Banrija onra li wkoll sfortunatment tagnmel il-nsara lis-sigar tal-frott hi 1-BAftRIJA TAL-LANGAS (Leopard Moth). F'din 1-ispeci, il-mara hi nafna ikbar mir-ragel u gnandha 1-gwienan bajdanin kwaii trasparenti b'nafna tikek suwed. 11-bajd safrani tagnha tpoggihom fix-xquq taz-zkuk tas-sigar tal-frott bnal tan-naspli, langas, tuffien u rummien . Malli x-xagnat ifaqqas jibda jnaffer fiz-zkuk u 1-friegni u jiekoll-artab taz-zokk u jarmi 1-iebes. lx-xagnat idum ix-xhur fiz-zokk u xi daqqiet idum anki xi sentejn qabel ma jagnmel il-fosdqa fl-istess zokk. 11-

. banrija tittajjar minn Menu sa Awissu . Gnalkemm semmejna gnadd

gmielu ta' friefet u banrijiet li nistgnu niltaqgnu magnhom fii-Buskett hemm gnadd kbir mhux naiin ta ' onrajn li jidhru f'dan il-post. Fl-annar mill-annar ta' min ignid li jekk anna mmorru 1-Buskett jew xi post ienor fii­Giejjer tagnna biex nosservaw dawn il-nlenaq m'gnandniex gnalfejn naqbudhom jew noqtluhom. Jekk hemm bionn narawhom aktar mill­qrib biex nitgnallmu 1-nana tagnhom gnandna nkunu iguri li anna kapaci niommuhom fi stat tajjeb u mhux in­nalluhom imutu b'nuqqas ta' attenz­joni. Osservazzjonijiet u studju li jsiru fl-ambjent naturali huma aktar ta ' gid kemm gnalina kif ukoll aktar u aktar gnall-nlejjaq li nkunu qed nistudjaw u napprezzaw. e