FRANKFURT OKULU VE ELEŞTİREL TEORİ

8/3/2019 FRANKFURT OKULU VE ELETREL TEOR

1/25

FRANKFURT OKULU VE ELETREL TEOR: SOSYOLOJK

POZTVZMN ELETRS

Bekir BALKIZ

ABSTRACT

In this article the basic arguments that critical social theory accompanied with

Frankfurt School has put forward for critique of sociological positivism will bediscussed. Having many variations in itself, critical theory can be read as a kind ofcriticism of positivism as well.

Being initially systematized by Comte, sociological positivism identifies theperception of social reality with the perception of physical reality. According to criticaltheory the identification of natural sciences with social sciences i.e. methodologicalmonism, leads to the inevitable reification of social events. Whereas positivist socialtheory aims to control and maintain society as it is, critical theory strives to go beyondgiven situation and to put forward that society has the potentiality of a different reality.

If a theory is "critical", this means that it is based on an opposing andquestioning way of analysis. Critical theory aims to reveal the ideological illusions

penetrated into social relations and to analyse the theories that expose "false"explanations of social reality. Critical theory is not only a criticism of social facts butalso a criticism of the theories that make "false" representations of these facts. But thisdoes not mean that critical theory is not a "scientific" theory. When social world isconsidered, critical theory asserts that through criticism scientific knowledge can be

produced. Consequently it also calls itself "critical social science".

Keywords: Critical Theory, Positivism, Ideology, Social Reality, Power andDomination, Emancipation, Appearance and Reality.

Yard. Do. Dr., Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm.


2/25

Bekir BALKIZ

1. Giri

Bu yazda sosyolojik pozitivizmin bir eletirisi olarak eletirel teorinindayand epistemolojik ve metodolojik nvarsaymlar (assumptions) zerindedurulacak ve ardndan bu teori hakknda kapsaml bir deerlendirme yaplacaktr.Buradaki amacmz, eletirel teorinin yntem anlay ve toplum teorisi bakmndanfarkl bir sosyolojik paradigmay temsil ettiini ortaya koymak ve bu paradigmannsosyolojik pozitivizme ynelttii eletirilerin ana noktalarn tespit etmektir. Budorultuda, kendi iinde farkl varyasyonlar olmakla birlikte eletirel teorinin,

pozitivizm eletirisinde bir i tutarlla sahip olduu gsterilecek ve bu eletirinintemel parametreleri formle edilecektir. Sosyolojik almalarda belli bir aratrmaynteminin kullanlmas, insan ve topluma ilikin belirli nvarsaymlarn kabul edilmesianlamna gelmektedir. Bu yazda yapacamz analiz ve deerlendirme erevesinde,eletirel teorinin yntemi ve toplum teorisi arasnda da isel bir balantnn mevcutolduu gsterilmeye allacaktr. Eletirel sosyal teori, konuyla ilgili literatrde bazenradikal sosyoloji, mdahaleci sosyoloji, eletirel (hermeneutik) yorumlaycsosyoloji, refleksif/dnmsel sosyal teori vb. kavramlarla da ifade edilmektedir.Ancak bu farkl adlandrmalara ramen, eletirel teorinin, pozitivist metodoloji vetoplum teorisine ynelik bir itiraz ve sorgulamay temsil ettii anlalmaktadr.

Eletirel sosyal teori paradigmas iinde yeralan dnr ve ekollerin nemli bir blmnn, pozitivizm eletirisinde temel esinlerini yeniden ina edilmi veyorumlanm bir Marksizmden aldklar grlmektedir. Bu eilim, zellikle FrankfurtOkuluna mensup teorisyenlerin almalarnda belirgin bir biimde ortaya kmaktadr.

Eletirel teorinin pozitivizm eletirisine zemin oluturan Marksizm, bu teorisyenlerinkatklaryla anti-pozitivist bir okumaya tbi tutulmakta, yeni kavram ve almlarlazenginletirilmektedir. Bu tutum, zellikle Habermasn almalarnda ak bir

biimde gze arpmaktadr. O, eletirel bir sosyal teori olarak Marksizmin pozitivistik unsurlar iinde barndrdn iddia eder ancak, ondan tmyle devazgemez. Bununla birlikte, eletirel teorisyenlerin Marksizme yaknlklar, onlarn

pozitivizmle yapc ve verimli bir diyaloga girmelerine engel tekil etmemektedir. Zira

Burada paradigma kavramn, ihtiyat koymak suretiyle Thomas Kuhnun tarif ettiianlamda kullanyoruz. Buna gre bir paradigma, belirli bir bilim sahas iindearatrmalara ilikin imajlar retir. Paradigma, neyin aratrlmaya deer olduunu,aratrma srasnda hangi sorularn ve nasl sorulmalar gerektiini; aratrma

sonucunda elde edilen bulgularn nasl deerlendirileceini ve bu deerlendirmeyeilikin kurallar nceden belirler. Paradigma bir bilim sahas iinde olumu olankonsenss birliidir ve o, bir bilim topluluunu dierinden ayrt eden snr izgisinioluturur. Paradigma, belirli bir bilim sahas iinde mevcut olan modelleri, teorileri,yntem ve aralar snflandrr, tanmlar ve onlar birbiriyle ilikilendirir. Bu konudadaha ayrntl bilgi iin bkz. Kuhn, Thomas, Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev.

Nilfer Kuya, Alan Yaynlar, stanbul, 1982


3/25

Frankfurt Okulu ve Eletirel Teori: SosyolojikPozitivizmin Eletirisi

onlar, pozitivizmin bilimsel bilgiye ynelik olumlayc tutumunu deil, onun bilimcilikideolojisisini eletirel bir sorgulamaya tbi tutmaktadrlar.

Frankfurt Okulunun eletirel teorisini, esas itibariyle bir ideoloji eletirisiolarak tanmlamak mmkndr. Okulun ideoloji eletirisi, Marxn ekonomi-politikeletirisinden tretilmitir. Doa zerinde tesis edilen bilimsel-teknik rasyonalitenintopluma uygulanmas sonucunda bilim, Adorno ve Horkheimera gre, ideoloji halinegelir (Dant, 1991:86). Eletirel teorinin kkeninde, Marxn ekonomi-politik eletirisiile Lukacsn Hegelci Marksizminin bulunduu ileri srlebilir. Eletirel teori,Lukacsn btnsellik (totalite) kavramndan hareketle, toplumsal yaamn hibirksmnn, tarihsel btnle yani, sosyal yap ile ilikilendirilmedike kavranamayacaniddia eder. Horkheimer ve Adorno, ekonomi-politik eletirisine arasal akln eletirisinide ilve etmi ve Marksizmi yeniden yorumlamlardr. Onlara gre kapitalizm, zerineoturduu arasal akl yani rasyonalite ilkesi gz nnde bulundurulmadan kavranamaz(Connerton, 1976:12-27).

Marxn ekonomi politik eletirisi, aslnda bilim maskesine brnm birideolojinin eletirisiydi ve bu eletiri Frankfurt Okulu dnrlerinin metodolojikonusundaki yaklamlarna temel oluturmaktayd. Bu dnrlerin yapt ey, bir

bakma, Marxn ekonomi politik eletirisini sosyolojik pozitivizmin eletirisineuyarlamaktan ibaretti. Onlara gre ekonomi politik, ekonomik kategorileri ve olgularnasl doal gereklikler olarak alyor idiyse, sosyolojik pozitivizm de toplumsal olgulardorudan gzleme ak olan ynleriyle, yani grndkleri halleriyle inceleme konusuyapyor ve bu olgularn tarihsel olarak kurulmu gereklikler olduunu gzard

ediyordu. Adorno, toplumun mekanik bir biimde iledii izlenimi veren metambadelesi ilikisini, tpk Marx gibi, kapitalizme zg ancak evrensel olmayan biriliki olarak nitelendirir. Pozitivist sosyoloji ve iktisat, bu deiim ilikisini kapitalizmin(sanayi toplumunun) nedensel yasalara dayal mekanik ileyiinin zorunlu bir sonucuolarak grr ve bu ilikiyi ebedletirir. Onlarn teorik kategorileri ise, bir gereklikolarak bu ilikiyi merulatrr. Adorno, pozitivist iktisat ve sosyolojinin, kendi toplumanalizinde k noktas yapt ncl, yani toplumsal olgularn ey benzeri doalolgular olduu eklindeki ncl, sorgulanmas ve eletirilmesi gereken bir nkabulolarak grr. Ona gre, meta mbadelesi ve deiim ilikisi; piyasa, cret, sermaye gibikategori ve olgularla birlikte analiz edildii taktirde, onlarn belirli toplumsal koullarnrn olarak ortaya km olduklar anlalr hale gelebilir. Eletirel teori, kendianalizini, mevcut toplumsal durumdaki elikilerin analizine dayandrr. Tpk Marxn,metalarn deiimi ve kullanm deerleri arasndaki elikiyi gzler nne sermesi gibi.Sosyal gerekliin elikili karakterini ortaya koymak, Adornoya gre, keyf bir hareketnoktas deil, aksine eletirel bir sosyolojiyi olanakl klan motivdir (Frisby, 1974:222).

Marx gibi, eletirel teorisyenler de, bireysel ve toplumsal zgrlngereklemesine katkda bulunacak bir eletirel toplum teorisi gelitirmeyealmlard. zgrleim amal bir teori, toplumun dntrlmesini mmkn klacakdoru bilgiyi de temin edecekti. Eletirel teorisyenler, pozitivist sosyolojiyi tam da bu


4/25

Bekir BALKIZ

noktada sorgulamlar ve onu statkocu olmakla sulamlard. Zira onlara gre, pozitivist sosyoloji verili gerekliin snrlar ierisinde kalmakta ve bu gerekliintarihsel olarak geici doasn gz ard etmekteydi. Marx da, ondokuzuncu yzyldnr ve iktisatlarna ynelttii eletirisinde, onlarn toplumsal dnya hakkndarettikleri bilimsel bilginin, statkoyu merulatran ideolojik bir bilgi olduunu ilerisrmt. Marxa gre klsik iktisatlar, rtk bir biimde ve bazen de ak olarak,insan yabanclamaya yol aan sosyo-ekonomik sreler ile politik yap ve pratiklerimerulatrmak suretiyle, toplumda tahakkm edici kurumlarn srp gitmesine katkda

bulunmulard. Marxn klsik iktisat eletirisini temel alan eletirel teorisyenler, aynsulamay pozitivist sosyolojiye kar yneltmilerdir. Onlara gre pozitivist sosyoloji,tm bilimsellik iddiasna ramen, aslnda sosyo-politik bir muhafazakrla angajedirve verili dzeni merulatran bir disiplin olarak almaktadr (Sabia&Wallulis,1983:4).

Eletirel teoriler, epistemolojik olarak, doabilimsel teorilerden farkldrlar.Doabilimsel teoriler nesnelletirici olduklar halde, eletirel teoriler dnmseldirler. Eletirel bir teori, insan aktrlere aydnlanma ve zgrleimin bilgisini teminetmek anlamnda dnmsel bir teoridir.

Frankfurt Okulunun eletirel teorisine gre pozitivizm, ontolojik,epistemolojik ve metodolojik olarak, sosyal bilimleri doa bilimleriyle zdeletiren biryaklamdr. Frankfurt Okulunun temel amalarndan birisi pozitivizm eletirisi iken,dier bir amac da dnmsellii geerli bir bilgi kategorisi olarak ne kartmaktr.Dnmsellik, yanl bilin olarak ideolojinin eletirisi iin vazgeilmez bir bilgi

retim yoludur. Eletirel teoriye gre ideoloji, toplumsal aktrlerin, kendi gerek durumve karlarn kavramalarna engel tekil eden yanl bir bilgi formudur. Aktrlerin,tahakkmden kurtulmak istiyorlarsa eer, kendilerini bu yanl bilinten arndrmalargerekir (Geuss,1981:3). Bir bilin formu, belirli trden kurum ve pratikleri destekleme,koruma ve merulatrma fonksiyonunu yerine getirdii lde ideoloji olaraknitelendirilebilir. Eletirel teorisyenler ideolojiden, ok sk olarak, tahakkm ilikilerinisrekliletiren veya merulatran bir dnya tasavvuru olarak sz ederler. Eletirelteori perspektifinden, toplumsal elikileri maskelemeye hizmet eden bilin formlarideoloji olarak adlandrlabilir. Eletirel teoride toplumsal analiz ile ideoloji eletirisi

birbiriyle i ie geer. Verili haliyle gereklii betimlemek ve analiz etmek yerine,eletirerek analiz etmek temel ama olarak kabul edilir. Pozitivist toplum teorisininamac toplumu verili haliyle kontrol etmek ve korumak olduu halde, eletirel teorininamac verili durumu amak ve onun farkl bir gerekliin potansiyelitesine sahip

olduunu ortaya koymaktr (Geuss, 1981:15-26).

Pozitivist toplum teorisi, dsal olduu kabul edilen toplumsal olgular arasndayasa benzeri ve dzenlilik arzeden nedensel ilikileri tespit etmeyi amalar. Eletireltoplum teorisi ise, insan aktrlere gizli bir basknn varln fark ettirerek, onlarn bu

baskdan kurtulmalarn ve kendi gerek karlarn kavrayabilmelerini salayacak birzgrleimci bilgi oluturmay amalar. Pozitivist ve eletirel teoriler mantksal veya

bilisel yaplar bakmndan da birbirinden farkldrlar. Pozitivist teoriler


5/25


nesneletiricidirler. Bu, teori ve teorinin iaret ettii objeler alan arasnda net birayrm yaplabilecei anlamna gelir. Teorinin kendisi, tanmlad obje alannn bir

paras deildir. Eletirel teori, aksine, nesnesiyle diyalektik bir diyalog iindedir. Buteori, tanmlad obje alannn (toplumsal dnyann) bir paras olduunun farkndadr.O, obje alan ile kendi arasna souk ve yabanc bir mesafe koymaz. Bir toplum teorisi,kendi sosyal balam hakknda apak bir kavray iinde barndryorsa, ancak ozaman bu teorinin dnmsel (self-refleksif) bir teori olduu ileri srlebilir. FrankfurtOkulunun eletirel toplum teorisine dayanak tekil eden Marksizm, bu anlamdadnmsel bir teoridir. Marksizm, hem toplumun objektif sosyo- ekonomik koullarhem de aktrlerin znel bilinleri hakknda bir aklama ortaya koymay amalar. O, kendi

varolu koullar hakknda da bir farkndalk bilincine sahiptir (Geuss, 1981:55,56).Frankfurt Okulunun eletirel teorisinin ayrt edici zellii, mevcut iblm

sistemi ile bu sistemin hizmet ettii, gizledii ya da maskeledii toplumsal karlarsorgulamaya tbi tutmasdr. Bir teorinin eletirel olmas, onun muhalif ve sorgulayc

bir analiz yntemine dayand anlamna gelir. Eletirel teori, sosyal ilikilere ikin olanideolojik yanlsamalar ortaya karmay ve sosyal gereklie ilikin yanlaklamalar ortaya koyan teorileri eletirel bir analize tbi tutmay amalar. Bu teorinindier bir zellii ise, kendi kendisi zerinde dnebilmesi (self-refleksivite) ve kendikendisinin farknda olmasdr. Baka bir syleyile o, hem toplumun tarihsel geliimiiindeki kklerinin hem de toplumsal dnmde oynad roln farkndadr(Morrow&Brown, 1994:5-7). Eletirel teori, akademik sosyal bilim disiplinleri arasndayer alan herhangi bir disiplin de deildir. Dolaysyla o, kendisini, akademik iblm

iine yerletirmekten ka

n

r. Bunun nedeni, eletirel teorinin, sosyal bilimlerdedisipliner uzmanlamaya kar kmas ve bu uzmanlamann bizatihi kendisini,kapitalist toplumun uzmanlamaya dayal i blm sistemiyle balantl grmesidir.Eletirel teori, toplumsal yaamn her bir alannn, bu alanlar zerinde uzmanlamdisiplinlerin konular haline getirilmesine de itiraz eder. Zira bilgide uzmanlama,toplumsal btnsellii kavramay olanaksz hale getirir. Dolaysyla, eletirel teorinindisiplinler aras ve btnsel bir toplum teorisi olduunu ileri srmek mmkndr.

2. Eletirel Teori Kavramnn Anlam

Eletirel teori, pozitivist teori anlayndan da farkldr. Pozitivizme gre teori,verili olgular ve onlar arasndaki ilikilerin yalnzca betimlenmesi anlamnagelmektedir. Ama, olgusal gereklii olduu haliyle yanstmaktr. Bir teorinindoruluu, pozitivizme gre, onun olgusal gereklie tekabl edip etmediine baklarak

tespit edilebilir. Baka bir syleyile, eer olgusal gereklik teoriye doru bir ekildeyanstlmsa, o teori dorudur. Eletirel toplum teorisine gre, bu teori anlayndanyola kld taktirde, olgusal gerekliin a priori olarak sabitlenmesi ve katlatrlmaskanlmaz hale gelir. Pozitivist teori, kendisini olgusal gerekliin grnylesnrlandrr ve onun tesine geemez. Olgularn orada olduu ve kendi kendilerinekonutuklar varsaylr. Eletirel teoriye gre, bu tekabliyeti teori anlaynnkaynanda, sosyal olgularn ey benzeri doal olgular olarak grlmesi yatmaktadr.


6/25

Bekir BALKIZ

Burada teori olgulara tekabliyeti, uyumu ifade eder. Sosyal olgular ya da onlararasndaki ilikilerin nasl deitii anlatlr; ancak bu olgularn neden mevcutolduklar bir tartma konusu haline getirilmez. Eletirel teori ise, sosyal olgularn,doadaki olgular gibi sabit deil, tarihsel rnler olduklarn ileri srer. Buna gre,ncelikle, toplumsal dnyadaki olgusal gerekliin ne trden bir gereklik olduuzerinde durulmaldr. Verili haliyle sosyal gereklik insanlar tarafndan oluturulmu,ancak onlarn yanl bir bilinin etkisi altnda olmalarndan dolay henz farknavarmadklar yanl bir gerekliktir. Zira bu gereklikteki g, tahakkm ve eitsizlikilikileri, insan yabanclamaya yol aan sreler, sosyal olgular olarak, doadakiolgular gibi nceden verilmi deildir. Baka bir syleyile, mevcut haliyle olgusalgereklik, insan toplumunun doal hali olamaz. Buradan bakldnda sosyalgereklik, gerek olmayan yanl bir gerekliktir. Pozitivist toplum teorisi, bu yanlgerekliki olduu haliyle doru bir biimde yanstyor olsa da, onun tesine gemeyi

baaramad iin son tahlilde yanl bir teoridir. Tam bu noktada, eletirel teoridekieletiri kavramnn, olgusal gerekliin bir eletirisini de ifade ettii ileri srlebilir.Eletiri kavram ayrca, teorinin, kendisini verili olgusallkla snrlandrmas vekapatmasna ynelik bir itiraz da dile getirmektedir. Bu, eletirel teorinin, ak ulu vesrekli ina halinde olan bir teori olduu anlamna gelir. Eletirel teori, yalnzca sosyalolgularn bir eletirisi deil, fakat ayn zamanda bu olgular yanl temsil edenteorilerin de bir eletirisidir. Ancak bu, eletirel teorinin bilimsel bir teori olmadanlamna gelmez. Eletirel teori, toplumsal dnya sz konusu olduunda, bilimsel

bilginin, ancak eletiri yoluyla retilebilecei iddiasndadr. Dolaysyla o, kendisinieletirel sosyal bilim olarak da adlandrr.

Eletirel teorisyenlerin bilim kart olduu iddia edilemez. Aksine onlar,bilimi, pozitivist indirgemecilie kar olduu kadar, neo-romantik, tinselci ve idealistsaldrlara da kar savunmulardr. Bu teorisyenlerin eletirileri, bilimin her trl

bilgiyle zdeletirilmesine ve sosyal hayatn bilimin mantna gre dzenlenmesineyneliktir. Dolaysyla onlara gre, Bilim ve onun yorumu iki farkleydir. Eletirelteorisyenler, toplumun, doa bilimlerine zg bir yntemle incelenmesi durumunda,nesneletirilmesi ve eyletirilmesinin kanlmaz olacan ileri srerler. Buteorisyenlere gre, doa bilimlerini model alan sosyal bilimler, verili gereklii doalgereklik olarak kabul ettikleri iin, kanlmaz olarak, teknokratik rasyonaliteyiamalayan sosyal mhendislik ideolojisine dnmlerdir. Deerden bamsz sosyal

bilim ideali de, aslnda kartezyen zne-nesne ayrmnn toplum dnyasna aktarlmasnifade eder. Burada, toplumsal olgularn her trl deerden bamsz doal olgularolduu varsaylr. Sosyal dnya iin olgu-deer ayrm yapmak, objektivist biryanlsamann kapsam alann geniletmekten baka bir anlama gelmez. Eletirelteorisyenlere gre, doay kontrol etmeye ynelik bilimsel mantn sosyal dnyayatanmasndaki ama, verili haliyle toplumu kontrol etmek ve srdrmektir. te tam bunoktada, doa bilimlerini temel alan sosyal bilimler statkocu bir ideolojiyednrler. Horkheimern mantksal pozitivizm eletirisi bu konuyla ilintilidir. Onagre, mantksal pozitivistler toplumun ileyiini fiziksel doann ileyiine, sosyal

bilimler dahil tm bilimleri de fizie indirgedikleri iin, verili haliyle toplumsal yaam


7/25


deitirilemez olarak gstermektedirler. Bu bilim anlayn Horkheimer, teknokratikideolojinin en radikal (u) versiyonu olarak nitelendirir (Horkheimer, 1986). Sosyalolgular fiziksel olgulara indirgeyen ve bylelikle onlar fetiletiren pozitivistler, buolgularn tarihsel sre iinde insanlar tarafndan retilmi kollektif rnler olduunuunuturlar. Oysa sosyal olgular, baskc bir gce sahip olsalar da, insanlarn bilinlieylemiyle bu zelliklerini kaybedebilirler. Onlar bilin dolaymyla vardrlar ve yine

bu dolaymla alabilirler. Tarihsel varlklar olarak insanlar tarafndan yaratlmrnler, tarihin stnde ya da tabii (doal) eyler olarak grlemez. Sosyal olgularn bukarakteri, yani doal (fiziksel) nesneler olmamalar, onlarn doabilimsel bir yntemleincelenemeyecei anlamna gelir. Eletirel teorisyenlere gre, sosyal olgular ile onlar

alglayan znelerin tarihsel rnler olmalar, bu tespiti dorulamaktadr (Gebhardt,1978:372-378).

3. Arasal Akla Kar Eletirel Akl

Eletirel teorisyenlere gre, arasal akl ve pozitivizm, ortaya klarnakaynak tekil eden sosyal balam hesaba katmaz ve kendi kendilerini bir sorgulamakonusu haline getirmezler. Arasal akl, kendisini mutlak akl, pozitivist bilim isekendisini nihai doru bilgi tr olarak takdim eder. Eletirel teorisyenler mutlak akl vemutlak doru bilgi kavramlarna itirazda bulunurlar. Onlara gre bilgi sistemleri ve akl(mantk) tarihsel ve toplumsal rnlerdir. Dolaysyla tarihsel zamann dnda vestnde yer alan mutlak ve akn (transandantal) bir akldan sz edilemez. Bu noktadaeletirel teorisyenler, mantn ve akl kategorilerinin toplumsal tecrbeler yoluylaolutuunu ileri sren Durkheim onaylarlar (Gebhardt, 1978:375). Kategorilerin

anlamlarnn toplumun yaps ile birlikte deitiini ileri sren Horkheimera gre de,tarihin hibir noktasnda tamamlanm bir akldan sz edilemez. Bu yzden o, diyalektikya da ak ulu akl kavramn kullanmay tercih eder (Horkheimer, 1978:437,438).

Pozitivizmin arasal akl verili olana tbidir ve onu aamaz. Eletirelteorisyenler ise, aksine, verili ve fiil olan aan bir akl kavramn kullanrlar. Arasalakl da bnyesinde tayan bu diyalektik akl, kendisini gzlemlenebilir olanlasnrlandrmaz. Diyalektik kavram, iinde bir eyin ayn anda hem muhafaza edildiihem de lvedildii ve dntrld bir devinimi (hareketi) ifade eder. Diyalektikakla bal eletirel teori de, eletirisini yapt teorileri hem bnyesinde muhafaza ederhem de dnme uratr. Habermasn bilgi oluturucu karlar teorisi buna rnektekil eder. Habermas, geleneksel pozitivizm ile hermeneutik gelenei btnylereddetmez, ancak onlarn snrllklarn ortaya koyar. Onun amac, iki farkl akl

anlayna sahip bu her iki gelenei, daha kuatc olan bir eletirel teori iineyerletirmek ve sentezlemektir. Habermasa gre pozitivizm, arasal bir karadayaldr. Bu karn kaynanda, zneden bamsz olduu varsaylan (doal vetoplumsal) gereklii kontrol etme arzusu bulunur. Doa zerinde tesis edilen bilimsel-teknik kontroln, toplumda da tesis edilebilecei dnlr. Pozitivizmin, metodolojikdzlemde, toplumu doa ile zdeletirmesi ve bilimlerin birlii ilkesine bal kalmas

bu karla ilintilidir. Pozitivizm eletirisi yapan tarihsel-hermeneutik bilimleri ise,


8/25

Bekir BALKIZ

insanlar arasnda karlkl anlama ve iletiimi salama kar, yani pratik bir karynlendirir. Habermasa gre bu gelenek, yer yer doru bir pozitivizm eletirisi yapyorolsa da, insanlar arasndaki yanl anlama ve arpk iletiim srelerini bir tartmakonusu haline getirmez. Eletirel teori, bu her iki gelenei iine alr ve kapsayarakaar. Bu teoriye yn veren kar ise zgrleim kardr. Teknik ve pratik karlariine alan eletirel teori, bu karlar gerek insan ihtiyalarnn hizmetine sokmak ister.Ama, insanlar olgularn tahakkmnden ve kendi kendilerini yanl anlamaktankurtarmaktr (Habermas, 1997:85-233).

Eletirel teori, toplumsal ve entelektel yaamn farkl vehelerini eletirel biranalize tbi tutar. Bu teori, temel esinini, balangta felsef dncelerin eletirel bir

analiziyle daha sonra ise kapitalist sistemin doasna ilikin eletiriyle biimlenmi olanMarxn eserlerinden alr. Eletirel okulun eletirel ilgi alanlar toplum ve bilgisistemleridir. Temel ama, toplumun doasn gzler nne sermektir. Marxngrlerine dayansa da bu okul, Marksizmin ekonomist ve mekanik yorumlarna karkar. Eletirel teorisyenler, ekonomi ile birlikte toplumsal yaamn teki alanlaryla dailgilenirler.

4. Geleneksel ve Eletirel Teori

Eletirel teorisyenlerin pozitivizm eletirisi, ksmen ekonomik determinizmeletirisiyle de ilintilidir. Zira ekonomik determinizmi savunanlarn en azndan belli birksm pozitivist bilgi teorisini onaylayan kimselerdir. Pozitivizm, tek bir bilimselyntemin btn aratrma alanlarna uygulanabilecei eklindeki gr savunur. Fizik

bilimler, tm disiplinler iin bir kesinlik ve doruluk standard olarak kabul edilir.

Pozitivistler, bilginin doas

itibariyle ntr olduuna inan

rlar. Onlara gre insan deerve normlar, bilimsel bilgi retim srecinin dnda tutulmaldr. Baka bir syleyile,deer ve olgular arasnda keskin bir ayrm yaplmal, deer ve olgular alan birbirinekartrlmamaldr.

Eletirel okul, pozitivizmi birka noktada eletirir. Eletirel teoriye gre pozitivizm, sosyal dnyay eyletirir ve bu dnyay doal bir sre gibi gsterir.Pozitivizm, sosyal aktrlerin dnyay dntrme kapasitelerini grmezlikten gelir veonlar doal glerin belirlenimi altnda olan pasif varlklar konumuna indirger.Aktrlerin dntrc kapasite ve eylemlerine zel bir vurguda bulunsalar da eletirelteorisyenler, doabilimsel yntemle insan-toplumsal yaamn analiz edilemeyeceineinanrlar. Pozitivizm, eletirel teoriye gre, verili gereklii doal bir gereklik olarakkabul ettii iin, onu radikal olarak deitirmeyi de talep etmez. Bu anlamda pozitivizm,

bir tr muhafazakrlktr. Pozitivizm, olgular mutlaklatrr ve verili olan dzeni

eyletirir. Pozitivist bilim anlaynn doal bir sonucu olarak hem aktr hem de sosyalbilimci pasif bir konumda kalr.

Eletirel okul, sosyolojiye de eletiriler yneltmitir. Burada esas olarak,sosyolojinin bilimsel yntemi kendi iinde bir ama haline getiren bilimciliieletirilir ve sosyolojinin statkoyu muhafaza etmekten yana olduu iddia edilir.Eletirel teoriye gre, pozitivist sosyoloji, ne topluma cidd bir eletiri yneltir ne deonu ama abas iine girer. Eletirel teorisyenler, sosyolojinin ada toplumda


9/25


tahakkm altnda olan insanlara yardmc olma gibi bir ykmlle sahip olmasgerektiini iddia ederler (Ritzer, 1992:281,282).

Horkheimer, Adorno ve Marcuse, kendi zerine dnen (self-refleksif) birtarihsel materyalist teorinin yeniden inasyla ilgilenmekteydiler. Onlara gre bu teori,geleneksel teoriye kart olarak, Marxn ekonomi-politik eletirisinden tretileneletirel bir teori olacakt. Lukacsn burjuva ve proleter dnce arasnda yaptkarlatrmaya benzer biimde, Horkheimer da geleneksel ve eletirel teori arasnda

bir ayrm yapmaktayd. Horkheimer, geleneksel teorinin, statkonun toplumsal yenidenretimine katkda bulunan ve onu merulatran bir ideoloji olduunu iddia etmekteydi.Ona gre geleneksel teori, kapitalizmin kendisini merulatrma ihtiyacnn bir sonucu

olarak ortaya kmt (Hamilton, 1974:56).Horkheimer, geleneksel bir teori olarak pozitivizmi, doa bilimlerinde geerli

olan bilgi retim yntemini, sosyal dnyann incelenmesinde kulland iin eletirir.Pozitivizme gre, bir teori gereklii yanstyor ve ona tekabl ediyorsa dorudur.Horkheimer bu tmevarmc doruluk anlaynn sosyal dnya iin geerliolamayacan ileri srer. Ona gre pozitivizm, matematikte yaygn olarak kullanlankarm yntemini tm bilimlere uygular ve bylelikle dnyadaki dzen, tmevarmsal

bir akl yrtme zinciri erevesinde kavranr. Doa bilimleri model olarak alnd iin,sosyal teorinin matematiksel bir mantk iinde ina edilmesi amalanr. Horkheimer,ayrca, pozitivist gelenek iinde yer alan farkl sosyoloji ekollerinin benzeri bir teorianlay zerinde uzlatklarna dikkat eker (Horkheimer, 1976:206-224).

Horkheimer, eletirel teori kavramn, bilimsel ortodoks Marksizme kart bir

anlamda kullanr. Burada eletirel teori, ayn zamanda, eletirel ama dogmatikolmayan bir Marksizm anlamna da gelir. Eletirel teori, ada kapitalist toplumda

bugn fonksiyonel bir rol olan rasyonalitenin, ideolojik bir formda ilediini iddiaeder. Tm sosyal ilikilerin, bilimsel akln gereklerine uygun olarak dzenlenmesigerektiine iaret eden rasyonalite ilkesi, kamusal sorunlarn, katlmclar arasndademokratik bir biimde tartlmasna engel oluturur. nk bilimsel rasyonalite,toplumsal projeler oluturulmas grevini uzmanlar olan sosyal mhendislere brakr.Buna gre, sosyal problemler ancak bilimsel olarak tespit edilebilecei iin, onlarnzmnn de tartmaya yer brakmayacak ekilde bilimsel olmas gerekir.Dolaysyla burada iletiim, diyalog, tartma gibi demokratik mekanizmalar bilimselrasyonaliteye tbi klnr ve ikincilletirilir (Romm, 1991:161).

Politikann bilimselletirilmesi, teknolojik akln politik alana aktarlmasanlamna gelir. Weberin ok daha nce, modern Bat kltrndeki rasyonalizasyoneilimi zerinde dururken dikkat ektii gibi, insan varoluunun btn problemlerineancak teknik-bilimsel zmler getirilebilecei eklindeki inan, kamusal politikaalannda da etkili olmutur. Bu anlaya gre, doay nasl teknik olarak kontrol etmekmmkn ise, toplumu da teknik olarak kontrol etmek o kadar mmkndr. Toplumunda tpk doa gibi, insan iradesinden bamsz olarak ileyen yasalarnn olduunkabulnden yola kld iin, insan dnyas ile nesne dnyas arasnda bir ayrmyaplmaz; baka bir syleyile doa ve toplum birbiriyle zdeletirilir ve insan


10/25


11/25


tanmlayp dsallatrd iin, onun tarihsel karakterini gzard eder. Toplumsalgerekliin, Durkheimda olduu gibi, eyletirilmesinin sonucu olarak bu sosyoloji,verili gerekliin almasn amalamaz. Doa bilimlerinin doann incelenmesindetemel ald metodolojik bir kural, yani zne-nesne ayrm, pozitivist sosyolojininmetodolojik bir kural haline gelir. Durkheimn sosyal olgularn eyler gibiincelenmesi gerektii eklindeki metodolojik talimat, aslnda bu kural ifadeetmektedir. Adornoya gre, sosyal dnyann incelenmesi sz konusu olduunda zne-nesne ayrm, statkonun mutlaklatrlmas ve dolaysyla merulatrlmas sonucunudourur. O, buradan giderek, doa bilimlerinin yntem kurallaryla alan pozitivistsosyolojiyi politik bir ideoloji olarak nitelendirir (Adorno, 1976:237-257).

6. Toplumun ve Toplumsal Olgularn eyletirilmesine Ynelik Eletiri

Eletirel teoriye gre, Durkheimn sosyal dnyay eyletirmesi,muhafazakr bir bilim ideolojisine bal olmasndan kaynaklanmaktadr. Her ne kadarinsan aktrler, sosyal dnyann yaratcs olsalar da, bu dnya onlara dsal ve doal

bir dnya gibi grnr. nsanlar bu dnyann kendi rnleri olduunu unuturlar. Busosyal dnya, insanlarn dnda ve onlara yabanc olan baskc bir g haline gelir. Buerevede toplumsal olgularn fetiizasyonu ile meta fetiizasyonu arasnda bir

paralellik kurulabilir. Kapitalizm koullarnda emek rnleri yani metalar, emekidenbamszlar ve onun karsna sermaye formunda bir g olarak kar. Emekiler,kendi yaratmlarnn rnleri olan metalara tbi hale gelirler. Bu sre, bir yanlsamayayol aar ve bu dnya mevcut haliyle onlarn gznde ebedleir. Bu noktada eletirelteorisyenler, Durkheimn toplumsal olgular fetiize ederek tanrlatrmasn,

yabanclamay merulatran ideolojik bir tutum olarak nitelendirirler. Eletirelteorisyenler iin toplumsal dnyann dsallk ve baskcl doal ve ebed deil,tarihsel olarak olumu ve bilinli insan eylemiyle ortadan kaldrlabilecek geici birdurumdur. Tpk metalar gibi toplumsal olgularn bu zellikleri de, onlarn zntekil eden doal zellikler deildir. Durkheim sosyolojisi, sosyal olgular ey benzeridoal olgular haline getirdii iin, eletirel teorisyenler tarafndan statkocu sosyolojiolarak tanmlanr. Onlara gre, eletirel bir toplum teorisinin amac, toplumsal olgularntarihselliine ve geici doasna dikkat ekmek ve insan eyleminin dntrc birkapasiteye sahip olduunu ortaya koymak olmaldr. Toplumun doa olmadnvurgulayan eletirel teorisyenler iin, toplumsal nedensellik ve yasalar, g vetahakkm ilikilerinin doal bir sonucu olarak ortaya kmlardr ve dolaysyla ebeddeildirler. Durkheimn sosyolojisi, aksine, insanlar toplumsal yasalar karsnda pasifvarlklar konumuna indirger. Durkheim, toplumsal olgularn sz edilen karakterlerini

politik bir okumaya tbi tutmaz. Bu noktadan bakldnda onun sosyolojisi, toplumuntarihselliini hesaba katmaz ve insanlar baskc bir statko karsnda boyun emeyetevik eder. Sosyolojik Yntemin Kurallar adl kitabnda Durkheimn, aslnda zitibariyle ideolojik-muhafazakr olan kendi sosyolojisine epistemolojik bir temelhazrlad sylenebilir. Durkheimn metodolojisi, iddia edildii gibi ntr ve objektifdeil, aksine belirli bir politik ilgi/kara angaje olan bir metodolojidir (Benton,1977:93).


12/25

Bekir BALKIZ

Marcuseye gre pozitivizm, yalnzca bilime ilikin pozitif bir teori deildir.Pozitivizm, ayn zamanda, verili olgular olumlayan statkocu bir ideolojidir. Marcuse,eletirel teorinin ise, aksine verili dzeni korumay ya da merulatrmay deil, onudntrmeyi amaladn vurgular. Ona gre pozitivist toplum teorisi, toplumu doa

bilim yntemleriyle incelenebilecek doal bir organizma olarak grrken, eletirelsosyal teori, toplumu insan yaratmnn bir rn ve tarihsel olarak kurulmu birgereklik olarak kavrar. Marcuse, toplumu ve devleti insann tarihsel rn olarak grenve onlar zgrlk asndan yorumlayan Hegeli izler. Pozitivizm, sosyal gerekliidoayla zdeletirir ve onu tpk doa gibi nedensel yasalarla ileyen bir nesnelkategori olarak inceler. Marcuse, toplum yasalarnn mevcudiyetini kabul etse de, onagre bu yasalar doa yasalar formunda yasalar deildir. nsann kurduu ancaku andainsan denetleyen toplumun yasalar olarak onlar, insann bilinli tarihsel eylemiyleortadan kaldrlabilecek yasalardr. Marcuseye gre toplumun demir yasalar yoktur.Marxn kapitalist toplumun ileyi yasalar olarak nitelendirdii yasalar, rneinsermaye birikimi, artk-deer ve kriz yasalar, kapitalist toplumun son bulmasyla

birlikte ortadan kalkacaktr. Nitekim Marx da, kapitalist toplumu merulatraniktisatlara ynelik eletirisinde, onlarn evrenselletirdikleri yasalar, geici ve insantoplumunun belirli bir evresine ait tarihsel yasalar olarak nitelendirmiti (Kellner,1984:135-137). Pozitivizmin tarihsel kanlmazlk ve zorunluluk kavramlarnreddeden Marcuse, verili haliyle sosyal gerekliin iinde farkl bir gerekliin imknve unsurlarnn mevcut olduunu ileri srer. Ona gre eletirel teori, yalnzca grnnardndaki gereklii ortaya karmakla yetinmeyecek, fakat ayn zamanda yeni birgerekliin inasna da katkda bulunacaktr. Bu yzden eletirel teori, bilimsel bilgi ve

pratiin birliini ifade eder (Kellner, 1985:105).

Eletirel teoriye gre, toplum kavram, pozitivist sosyolojide olduu gibi soyutve ntr bir kavram olarak kullanlamaz. Daha nce, pozitivistlerin toplumu doa ilezdeletirdiklerini ve onu insan iradesinden bamsz varolua sahip dsal bir kategoriolarak aldklarn belirtmitik. Baz pozitivist sosyologlarn ise, szgelimi Spencerdaolduu gibi, toplumu canl bir organizma olarak kabul ettikleri de bilinmektedir. Bu trkullanmlarda toplumun gerilim ve elikilerle dolu ileyii doal bir sre olarakgsterilir. ou fonksiyonalist ve organizmac sosyal teorisyen iin toplumun salkl

bir biimde ileyiini salayan devlet, ekonomi (yani pazar ekonomisi!), aile vb.kurumlar, organizmann yaamasnda hayat rol oynayan biyolojik organlar gibifonksiyonlar yerine getirmektedirler. Eletirel teorisyenlere gre, bu toplumkavramlatrmasnda, tarihsel sre iinde g ilikilerinin ortaya kard kurumlar

ebedletirilmekte ve doallat

r

lmaktad

r. Pozitivist toplum anlay

na gre, toplumdasrekli olarak atma, gerilim ve eitsizlikler mevcudiyetini koruyacak, ancaksosyolojiye den temel grev, bu koullarda toplumsal btnl yani denge salaycmekanizmalar temin edecek yollar bulmak olacaktr. Eletirel teorisyenler, bu tr birtoplum kavramlatrmasnn, iddia edildii gibi hi de bilimsel ve ntr olmadn,aksine iinde ideolojik-politik bir perspektifi ve kar barndrdn iddiaetmektedirler. Nitekim onlara gre, ada toplumun sanayi ya da kapitalist toplumolarak nitelenii de, onun analizi asndan nemli sonular dourur. Adornonun da


13/25


ifade ettii gibi, ada toplum, sahip olduu retici gler sz konusu olduunda birsanayi toplumudur; te yandan retim ilikileri bakmndan kapitalisttir. Birinciye,ikincisi aleyhine vurguda bulunmak, Habermasa gre, teknokratik rasyonaliteyi nekartan pozitivist sosyolojiye zg bir tutumdur (Frisby, 1974:221).

7. Eletirel Teoriye Farkl Katklar

Faye gre sosyal bilimlerin amac, sosyal aktrlerin kendilerine ve iindebulunduklar sosyal koullara yeni bir biimde bakmalarn salayarak onlaraydnlatmak olmaldr. Bu yeni kavray temelinde onlar, verili sosyal dnyann geici

ve greli bir dnya olduunu grecekler ve onu ama teebbsnde bulunacaklardr. Buanlamda sosyal bilimci bilin oluturucu roln yerine getirmekle ykmldr.Dolaysyla Marksist teori, verili haliyle gereklii olduu gibi yanstan bir teoriolamaz. Aksine bu teori, objektif bir yanstmann, aslnda yanl olan bu gerekliintesine gemeyi engelleyen ideolojik bir tl perde fonksiyonu yerine getireceiiddiasndadr. Fay, szn ettii eitim srecinin, eiten ve eitilenler arasndakietkileimin bir eitimi olmas gerektii konusunda da uyarda bulunur. Ona greeitici bir uzman otorite deil, arabulucu olduunun farknda olmal ve greviniyerine getirdiinde kendi varlk nedeninin de ortadan kalkacan bilmelidir (Romm,1991:166).

Bleicher, The Hermeneutic Imagination [Hermeneutik mgelem, 1982] adlalmasnda Fayinkine benzer bir gr ortaya koyar. Ona gre pozitivist sosyolojinin

amac, verili dzeni korumak ve teknik olarak kontrol etmek iin, uzman teknisyenlereenformasyon temin etmektir. Bu sosyoloji, toplumdaki g ve tahakkm ilikileriniverili, doal ve deimez bir olgusal gereklik olarak kabul ettii iin, bu tr ilikilerinnasl alabilecei problemi zerinde durmaz. Bleicher, alternatif olarak, hermeneutik-diyalektik bir sosyoloji nerisinde bulunur. Ona gre bu sosyoloji, verili olan gerekliiama ve farkl bir gerekliin potansiyelini aka ortaya koyma amacyla karakterizeedildii iin, tabiat itibariyle eletirel bir sosyolojidir. Mevcut haliyle toplumsal yaam,insanlk tarihinin son ve kalc pozitif evresi olamaz. Toplum tarihsel bir kategoridir.O, yeniden ve farkl biimde kurulma potansiyelini kendi iinde tar. Hermeneutik-diyalektik sosyoloji, toplumda u anda hakim olan insan ilikilerinin tahakkme dayalyapsn bilince karmay amalar. Basky bilince getirmek suretiyle o, insanlara bu

basknn stesinden gelmeleri iin doru bilin temin eder. Ancak bu doru bilinoluturma sreci, insanlarn dnya tasavvurlarn dikkate almay gerektirir. Baka bir

syleyile, eletirel sosyolojinin ortaya koyaca eletirel bilgilerin, empirik olarak,toplumdaki insanlarn gndelik dnmleriyle bir diyalog iinde olmas gerekir. Busosyoloji, insanlara ramen insanlar aklama iddiasnda deildir. Zira, insanlarn kendiyaamlarna ilikin znel deerlendirmelerini dikkate almayan ve insan eylemlerinidoal nesnelermiesine inceleyen pozitivist sosyolojinin asl hatas da burada ortayakar. Dolaysyla eletirel sosyoloji, mutlak bir otorite olmay reddeder ve insandnyasndaki problemleri, deyim yerindeyse sosyal bir terapiye bavurmak suretiyle,


14/25

Bekir BALKIZ

insanlarla birlikte zmeye alr. O, kendi hakikatlerini topluma dardan empozeetmez. Aksine onun amac toplumu ieriden anlamak ve aklamaktr. Bu noktada,eletirel sosyolojinin, insanlarda yeni bir dnya kavraynn yolunu aan arabulucu

bir sosyoloji olduu sylenebilir (Bleicher, 1982:139-151).

Bleichera gre, sosyal dnyay ntr bir ekilde gzlemlemek ve aklamakmmkn deildir. nsanlar gereklii, ancak iine gml olduklar sosyalkonumlarndan hareketle alglayabilir ve anlamlandrabilirler. Bu noktada o, sosyalgerekliin insan eylemiyle ina edilmi bir gereklik olduunu ve bilinten bamszkendinde bir gerekliin mevcut olmadn iddia eden Adornoya katlr.

Bleicher, Habermas izleyerek, eletirel sosyoloji pratiinin daima ve ancakdeneysel olabileceini vurgular. Eletirel sosyolojinin deneyi, teorik hipotezleri verilihaliyle gereklie giderek snamak anlamna deil, verili gereklii bilinli insaneylemiyle amak ve bu yolla doru bilin oluturmak anlamna gelir. nsanlar ancakkendi sosyal tecrbelerinden hareket ederek bu dnyann kalc olmadn vealabileceini anlayabilirler. Bu sosyal tecrbeden elde edilecek bilgiyi sistematize veteorize etme grevi eletirel sosyolojiye aittir. Bu anlamyla deney, belirli bir kavraytemelinde topluma mdahale etme yntemidir. Ancak bu mdahalenin ortaya karacasonular, nceden asla ngrlemez. Sosyolojik mdahale yntemini Tourainedenaldn belirten Bleichere gre, mdahale ancak sosyologun sosyal aktrler ile diyalogkurmas sayesinde gerekletirilebilir. Dzeni sorgulayan toplumsal hareketlerin iinegirmek suretiyle sosyolog, aktrlerin kendi mcadelelerini analiz etmelerine yardmc

olacak ve tecrbeden elde edilen her bilgiyi sosyolojik mdahalenin bir unsuru halinegetirecektir (Bleicher, 1982:139-152).

Blackburn, pozitivist sosyolojiye eletiriler yneltse de, burjuva olmayan birsosyolojiyi tesis etmenin imkn dahilinde olduunu belirtir ve Marxn kapitalist toplumanalizinde temelleri atlan eletirel ynelimi benimser. Ona gre, pozitivist sosyolojiyeynelik Marksist eletiri, Marksist olmayan eletiriler ile uzlatrlabilir. Blackburn,

pozitivist sosyolojinin, eletirel kavramlar dlamak suretiyle, statkoyu merulatran bir sylem kullandn ileri srer. Bu sosyoloji syleminde kapitalizm, smr,eliki, yabanclama, snf vb. kavramlar yerine endstriyel toplum, denge,fonksiyon, toplumsal btnleme-zlme gibi kavramlar kullanlr. Geri busosyoloji literatrnde yabanclama ve snf kavramlarna zaman zaman bavurulsada, onlar, eletirel anlamlarndan uzaklatrlm ve empirik aratrmalar iin

operasyonel hale getirilmi bir biimde kullanlrlar. Blackburn, sosyolojide egementeorik ekoln fonksiyonalizm olduunu ve bu teorinin deime yerine sosyalbtnleme ve istikrar zerine odaklandn; toplumsal sistemin her bir esinin,sistemin korunmas ve devamna yapt katk bakmndan inceleme konusu yapldnileri srer. Ona gre, sosyolojide kart gibi gsterilen fonksiyonalist ve atmacteori ayrm da geerli bir ayrm deildir. Zira bu her iki teori de, ters istikametlerdenhareket ediyor olsalar da, sosyal btnleme problemi zerinde odaklanmlardr.


15/25


Fonksiyon kavram, atma literatrnde yerini sosyal atmann fonksiyonukavramna brakr. Blackburn, farkl teorik perspektifleri iinde barndrsa da, pozitivistsosyolojinin, verili sosyal dzeni merulatrma ve eyletirme noktasnda bir itutarllk sergilediini iddia eder. Ona gre pozitivist sosyoloji, burjuva toplumununsnrlar ierisinde kald ve analiz kategorilerini eletirel bir temele oturtmad iinbilimsel bir burjuva ideolojisidir. Nitekim bu sosyoloji, sosyal gerekliin sadecedsal grnmyle ilgilenir ve onu, kendisine, doabilimsel bir modelden hareketetmek suretiyle empirik bir aratrmann konusu yapar (Smart, 1976:21-25).

8. Sosyolojik Pozitivizmin Eletirisi Olarak Eletirel Teori: Bir

Deerlendirme

Eletirel sosyoloji, sosyal gerekliin, zne ve nesnenin birliini temsil ettiivarsaymndan yola kar. Pozitivist sosyoloji geleneinde, sahte somutluk dnyas,yani fenomenal gereklik, gerek dnya olarak kabul edilir. Toplum dnyas ikincidoa haline getirilir. Bu dnyann insanlar tarafndan tarihsel olarak ina edilmi birdnya olduu hesaba katlmaz. nsanlar, aktif zneler olarak deil, doal toplumsaldnyann kanlmaz yasalarna boyun een varlklar olarak resmedilir (Smart,1976:169). Pozitivist sosyolojiyi ynlendiren karn, esas olarak kontrole ynelikteknik kar olduu anlalmaktadr. znellii grmezlikten gelme ve sosyal gerekliidoalatrmak suretiyle pozitivist sosyologlar, sradan insanlarn sosyal dnyaya ilikinsaduyusal anlaylarn yeniden retmekte ve merulatrmaktadrlar. Bu yzden verilisosyal dzen doal dzen olarak sunulur. Statkoyu gereklikle zdeletiren pozitivist

sosyolojinin aksine eletirel sosyoloji, dntrc praksis yoluyla, toplumun tarihselolarak ina edilmi bir gereklik olduunu kantlamaya alr. Bu sosyolojiyiynlendiren kar, yeniden ina ve kendi zerine dnm yoluyla zgrleimisalamaktr (Smart,1976:183).

Pozitivist sosyoloji geleneinde, sosyal gerekliin btnselliini bir dalizmeindirgeme eilimi ok gldr. Bu eilim, gerekliin makro ve mikro ya da objektifve sbjektif gereklik olarak blmlenmesi eklinde karmza kmaktadr.Sosyologlar, insan ya salt bir inceleme objesi olarak kabul etmi ve onu dsalgerekliin belirlenimi altnda olan bir nesne konumuna sokmulardr ya da aksi

biimde gereklii insan znelliinin bir rn olarak grm ve tamamen znel alg veperspektife bal grme biimleri zerinde odaklanmlardr. kinci sosyoloji geleneisz konusu olduunda, rnein Weber, Colletinin de iaret ettii gibi, sosyolojinin

inceleme konusunu yani tarihi, nihai olarak salt kltrel olgulara indirgemi, ekonomiksreleri de kltrden hareket ederek aklamaya almtr (Smart, 1976:163).

Daha nce de belirttiimiz gibi eletirel teori, bir hedef olarak kendisine pozitivist sosyolojiyi seer ve onun bilimciliine saldrr. Bu sosyolojinin bilimselyntemi kendi iinde bir ama haline getirmesi eletirilir. Eletirel gelenek, pozitivistsosyolojiyi toplumu cidd bir biimde eletiriye tbi tutmad ve onu amaya


16/25

Bekir BALKIZ

almad iin statkoculukla sular. Eletirel sosyologlara gre pozitivist sosyolojibir eletiri arac olmak yerine, varolan toplumun btnleyici bir paras yani sisteminkendini ideolojik olarak yeniden retmesini salayan bilgi teknolojisi haline gelir(Ritzer, 1983:121,122).

Kapitalizmin yabanclamaya dayanan sosyal ilikilerini doallatran pozitivizm, gemi, bugn ve gelecei tek boyutlu bir zaman erevesine indirger.Eletirel toplum teorisinin metodolojik temeli, Hegelin diyalektiine dayanr.Diyalektik manta gre, olan gerek olmayandr. Baka bir syleyile, toplumunmevcut tahakkm ilikileri insan varoluunun hakikati olamaz. Hakikat, veriligerekliin olgusallnda deil, baka yerde, olgularn olumsuzlanmas ve almasndayatar. Hakikat, daha iyi bir dnya iin, verili gerekliin tesine gitme teebbsyleortaya karlabilir. Dolaysyla hakikat, dnyay deitirme ve mevcut gerekliieletirmeyle ilintilidir. Eletirel bir sosyolojik analiz dnyay deitirmeye yardmcolduu ve bu dnyay yaanabilir bir dnya haline getirmeye alt lde dorudur.Bu yzden hakikat, dorudan insan kavraynn tesinde yer ald ve hibir zamankavramlara indirgenemeyecei iin, bir potansiyalite olarak insan yaamnn her anndamevcuttur. Eletirel analize gre, pozitivist sosyoloji, byk lde verili olgusallkdzeyinde kalr. Grnd haliyle gereklik ile onun zsel nitelikleri arasnda ayrmyaplmaz. Bu trden bir yaklam, ister bilinli ister bilinsiz olsun, statkoyumerulatran bir ideoloji formudur. Eletirel analiz, epistemolojinin metodolojiyeindirgenmesini reddeder. ou sosyologun bu olguyu kantlamak nasl mmkndr?diye sorduu yerde, eletirel teori olgu nedir? diye sorar. Olgusallk, pozitivist

sosyolojide, btnsellikten soyutlanarak tikelletirilirken, eletirel sosyolojide o, tamtersine btnsellikle irtibatlandrlr. Pozitivizmin verili olgusall temel alandorulama kriterini reddeden eletirel teori, bir teorinin dorulanma kriterinin ancak veancak praksis olabilecei iddiasndadr. Praksis, bilinli pratik eylem idealine, yani teorive pratiin birliine iaret eder. Sosyal olgularn, tarihsel olarak ve insan eylemiyle inaedilmi gereklikler olduunu kantlamak ancak praksis ile mmkndr. Olgular,kendi kendilerine konumazlar. Bir konuturan olmadka olgular suskundurlar.Olgularn, Durkheimn pozitivizminde sz edilen dsal ve baskc karakterleri de,insanlar arasndaki tahakkm ilikilerinin ortaya kard bir durumdur. Baka birsyleyile olgularn gc, insann insan zerindeki gcn simgeler. Olgularn gc,

baskc bir gtr (Marcuse, 1978:451). Dolaysyla pozitivist sosyolojinin kendisiniyalnzca verili olgusallkla snrlandrmas, sz edilen tahakkm ilikilerini doal birgereklik olarak sunmasna yol aar. Durkheim, toplumu o kadar dsallatrp

kendinde bir gereklik haline getirmekteydi ki, vard

nokta, nihayetinde uolmaktayd: Toplum Tanrdr. Sosyal eyler (olgular) bamszdrlar ve kendileri iinvardrlar. Pozitivist sosyoloji, insann yabanclam bilincini yani, toplumun kontroledilemez bamsz bir g olduu yanlsamasn sosyolojik bir kural haline getirir(Friedrichs, 1972:281,282). Bu anlamda, pozitivist sosyoloji, insann kendi yaratmnnrn olan topluma bamlln merulatran ve telkin eden bir ideolojiye dnr(Agger, 1989:305-311).


17/25


Eletirel toplum teorisi, ezilenlerin bak asndan hareketle bir kapitalizmeletirisi ortaya koyar. Kendi mistifikasyon sistemini yaratan kapitalizmde tahakkmilikileri doal ve ebed ilikiler olarak grnrler. Horkheimera gre,

pozitivistlerin sosyoloji olgulara uymaldr iddias, ortaan teoriler dinsel dogmalarauymaldr talimatna benzemektedir. Horkheimer, kapitalizmde, tahakkm ilikilerinindinsel merulatrlmasnn yerini, bilimsel merulatrmann aldn belirtir(Horkheimer, 1986). Dinsel metafiziin k, yeni bir tanrnn -bilim ve teknolojinin-ykseliinde zorunlu bir admdr. Yeni toplumun rahiplerinin sosyologlar olacan

belirten Comteun, sekler bir din olarak sosyolojiye, bilimlerin kraliesi payesinivermesi bu adan ok anlamldr

Eletirel teorinin iki amac vardr: G ve tahakkm ilikilerini bilin dzeyinekarmak ve zgrleimin yolunu amak. Bu teori mevcut yapy deitirmek iinhayatn eletirisini talep eder. Eletirel teori devrimci bir praksisi iinde barndrr. Teorieylem halinde olan bir teoridir. Sosyal varoluun kategorilerini olduu gibi almakyerine eletirel teori, bu varoluta henz gereklememi bir zgrln olanan ve

potansiyelini saptar. Eletirel toplum teorisi kapsamnda yaplan aratrmalarn byk bir blm ada sosyal bilimlerin ideolojik karakterini ortaya koymaya yneliktir.Hem pozitivist sosyoloji hem de klsik ekonomi politik, bilimsel yntem inancna yani,

bat rasyonalizminin epistemesine dayanrlar. Eletirel teori, ayn zamandaAydnlanmac akl ve rasyonalite eletirisidir. Eletirel teorisyenler, modern akln verasyonalitenin kendi kendisinin amac haline gelmesini, bilimin statkoyu merulatran

bir ideolojiye dnmesinin balangc olarak grrler.

lk defa Comte tarafndan sistematize edilen sosyolojik pozitivizm, sosyalgerekliin kavrann fiziksel gerekliin kavranyla eitler (Comte, 1970). Eletirelteoriye gre, doa ve sosyal bilimlerin zdeletirilmesi yani metodolojik monizm,sosyal olgularn kanlmaz olarak eyletirilmesi sonucunu dourur. Sosyal ve doalgereklik, pozitivistler tarafndan objektif olarak snflandrlabilir ve llebilirgereklikler olarak alglanr. Buna gre, bilim yoluyla doay kontrol etmek ne kadarmmkn ise, sosyoloji yoluyla toplumu kontrol etmek de o kadar mmkndr.Comteun ngr ve kontrol arasnda kurduu iliki, sosyolojinin aslnda bir sosyalmhendislik projesi olarak dnldn aka ortaya koymaktadr. Eletirel teoriyegre, doa ve tarih arasnda temel bir farkllk vardr: nsanlar tarihi yaratrlar, doaydeil. nsanlarn yapma/eyleme gcne sahip olmalar, deitirme gcne de sahipolduklar anlamna gelir. Dolaysyla sosyoloji brokratik idare ve kapitalist denetimiin teknik bir kaynak olmak yerine sosyal dnyay yeniden kurma teebbsnde itici

bir rol oynayabilir. Comte gibi erken dnem pozitivistler toplumun incelenmesinidoann incelenmesiyle zdeletirmiler ve biyolojideki insan anatomisinin yapsalilkelerinden giderek, toplumsal gelimenin yasalarn kefetmeye almlardr. Comtedevlet, aile, sosyal snf ve politik yaplar insan bedeninin hcreleri ve organlar ilekarlatracak kadar ileri gider. Bu trden basitletirici organizmac analojiler,zihinlerde, mevcut toplumsal yaamn doal bir yaam olduu ynnde imgelerolumasna yol aarlar.


18/25

Bekir BALKIZ

Pozitivistler sosyolojik teoriler oluturmak ve onlar test etmek iin olgularagidilmesi gerektiini ileri srerler. Olgularn insandan bamsz olarak oradaolduunu varsaymak suretiyle sosyolojik pozitivizm, bu olgularn insanlarn tarihseleylemlerinin rn olduklarn kavramada baarsz kalr. Pozitivizm dorudan/dolayszgrnler dnyasnn olgusalln a priori bir verilmilik olarak kabul eder. zneninyaratc, aktif rol reddedilir. Pozitivizm, bilgiyi reten insan aktr devreden kararakdolaysyla bilgi znesini eletirel incelemeden muaf tutmaya alarak daha ok bilgiobjesi zerine younlar. Buna bilgi retim srecinin insanszlatrlmas da diyebiliriz.Dolaysyla pozitivist bilgi hem sosyal bilimciden hem de inceleme konusu yaplantoplumdan yabanclam bilgidir. Pozitivistler ile onlarn inceledikleri sosyal dnyaarasndaki iliki, ounlukla mesafeli duru olarak adlandrlmtr. Buna gre bilenzne ancak nesne ile arasna mesafe koyarak onu inceleyebilir. Sosyologun rol, sadeceve sadece gerekliin deerden bamsz olarak gzlemini yapmaktr. Pozitivistdncenin bu zelliini Marcuse tek boyutluluk olarak adlandrr (Marcuse, 1964).Pozitivist sosyoloji, sosyal dnyada olup bitenlerin mesafeli gzlemini yapmayaindirgenir. Durkheimn, sosyal olgularn eyler gibi incelenmesi gerektii eklindekimetodolojik talimat pozitivist sosyolojinin bir aments olarak kabul edilir. Bunerme, pozitivizmin sosyal gereklii eyletirme eilimini ifade eder. Sosyolojik

pozitivizm, en sofistike haliyle, sosyal olgular eyletiren objektivist bir idealizmednr. Pozitivizm, incelediini iddia ettii sosyal dnyadan aslnda firar eder.Kendisine toplum st bir paye atfeden pozitivizmin analiz kategorileri, gerekliin hernaslsa yle olduu, olmas gerektii gibi olmad varsaymndan hareketle oluturulur.Bu analiz modeli, sosyal olgular deikenlere indirgemek suretiyle, deikenler

aras

nda dzenlilik arz eden ilikileri yasa formunda kavramlat

r

r. Sosyolojikaratrma, deikenler aras ilikilerin incelenmesiyle zdeletirilir. Verili sosyalilikilerin olduu haliyle incelenmesinden elde edilen bilgi, gereklii yanstan doru

bilgi olarak sunulur. Pozitivist bak asndan sosyoloji, yalnzca test edilebilecek velm yoluyla gzlemlenebilecek doru nermeleri temel alabilir.

Etik kavramlar kullanmaktan kanan ve deerden bamsz aratrmay birfeti haline getiren pozitivist sosyoloji, deerden bamsz bilimin aslnda deer bamlolduunu gizler. Sosyolojik pozitivizm, eyletirilmi bir olgu tanmndan yola kmakzorundadr. Ancak belirtmek gerekir ki, sosyal olgular doal gereklikler deil, PeterBergerin de iaret ettii gibi sosyal olarak ina edilmi gerekliklerdir (Berger, 1967).Dolaysyla, g ilikilerini ieren ve yanstan sosyal olgular, insan varoluunun doalhali olamaz. Deerden bamsz sosyoloji iddias, olgularn objektif bir karaktere sahip

olduklar

eklindeki dogmatik bir inanca dayan

r. Hem sosyal bilimlerde hem de doa bilimlerinde farkl pozitivizm trlerini birletiren nokta, gerekliin olgusal doaszerine olduu gibi kabul edilen uzlamadr. Oysa sosyal olgularn znel insaneylemiyle oluturulmu gereklikler olduunu dikkate almak gerekir. Dolaysyla insantoplumsal dnya dardan yani objektif bir konumdan incelenebilecek bir dnyadeildir. Sosyal bilimcinin kendisi de inceleme konusu yapt toplumun birmensubudur. Sosyal bilimci hibir zaman tanr bak asndan topluma bakamaz.Pozitivist programn aratrmacya tledii ey, sosyal dnyaya kar mesafeli ve


19/25


souk durmaktr. Oysa sadece gerekliin kendisi deil, ayn zamanda gerekliialglama tarzmz da tarihsel olarak koullandrlmtr. Bu balamda, alglamafonksiyonlarn yerine getiren organlarmzn dahi tarihsel ve toplumsal olarak

biimlendiklerini belirtmek gerekir. Dolaysyla, rnein ntr/objektif bir grme biimiasla sz konusu olamaz. n kabul ve kategorilerimizi devreye sokmadan basit birtanmlama dahi yapamayz. Sosyal bilimci dahil, her insan tarihsel etkiye maruz kalmsonsuz sayda sosyal ilikinin kesime noktasnda biimlenir. Pozitivist sosyoloji,sosyolog gzlemcinin, kendisini tarihsel etkiden arndrabilecei ve hereyi yukardangren Tanr bak asna sahip olabilecei varsaymndan hareket eder.

Pozitivizm, toplumun tarihsel olarak ina edilmi olma karakterinigrmezlikten geldii iin, insanlarn toplumun yeniden inasna politik katlmnnemsizletirir. Toplumsal yaamn doal ileyi mekanizmalar yani toplumsalyasalar bir kez tespit edildikten sonra geriye, toplumu mhendislik kurallarna uygun bir

biimde dzenlemek kalr. Buna gre, topluma ilikin doru bilgiye sahip olanteknokratlar, bilimin sunduu verilere gre plnlar oluturabilir ve uygulayabilirler. Bunoktadan bakldnda pozitivist sosyolojinin aslnda bir sosyal mhendislik projesiolduu hemen ortaya kar. Katlm bu anlayta yalnzca teknik bir problem halinegelir. Bilim ve teknolojinin dorular politikaya empoze edilir. Habermasn davurgulad gibi, hereyin rasyonalite ilkesine tbi klnd kapitalist toplumda politika

bilimselletirilir. Bilim politikaya deil, politika bilime tbi olur (Habermas,1970).

Pozitivist sosyologlar arasnda metodolojik prosedrler konusunda pek ok

anlamazlk mevcuttur. Olgularn incelenmesinde, kalitatif ya da kantitatif tekniklerdenhangisinin ne kartlmas gerektii konusunda yaplan tartma buna bir rnekoluturur. Kendilerini empiristler ve teorisyenler olarak gren pozitivistler arasndada baz temel anlamazlklar mevcuttur. Ayrca grand teorisyenler ile orta boyteorisyenler arasnda da bir atmadan sz edilebilir. Bu anlamazlklar tmevarm-tmdengelim ve mikro-makro ayrmlarnda da karmza kar. Ancak btn buanlamazlk ve atmalara ramen, taraflar arasnda sosyal olgularn eyler gibiincelenmesi ve teorinin olgulara gidilerek dorulanmas gerektii konusunda zmn biruzlama vardr. Dolaysyla bu tartmalar pozitivizm ii tartmalar olaraknitelendirilebilir.

Daha nce pozitivizmin sosyal olgularn deerden bamsz olarakincelenebilecei eklindeki bir postladan hareket ettiini belirtmitik. Oysa olgular, ilgi

ve deerlerimiz olmadan asla tanmlanamazlar. Olgular, kendinde gereklikler olarakkarmza kmazlar. Sosyal srelerin olgusallamas kendi kendine meydana gelmez.Bir tanmlayan olmadka sosyal olgudan sz edilemez. Olgular konuturan veolgusallatran sosyal bilimcinin kendisidir.

Pozitivizm eletirisi, eletirel teorinin en temel ve belirgin zelliidir.Sosyolojinin, doa yasalarna benzeyen sosyal yasalar betimleyen sosyal fizik olduu


20/25

Bekir BALKIZ

eklindeki Comte gr, kapitalizm, rklk, cinsiyetilik ve tahakkm ilikileriniolgusallatrarak, bugn ontolojik olarak dondurur. Bu eilimin ideolojik karakterinedikkat eken eletirel teorinin, toplumun insan eylemiyle ina edilmi bir gereklikolduunu ifade etmek iin kulland bir dier kavram tarihsellik kavramdr. Sosyalrntlerin akkanlna iaret eden bu kavram, toplumun doallatrlmasna ve sosyalyasalarn ebedletirilmesine kar eletirel imlar iinde barndrr. Marx izleyeneletirel teorisyenler tarihi bir olanaklar/potansiyeller alan olarak resmederler. Birideoloji eletirisi olarak eletirel teori, doru bir bilince sahip olmadan insanlarn,gndelik aktiviteleriyle ancak statkoyu yeniden retebileceklerini ileri srer. Eletirelteoriye gre zorunluluk zgr insan eylemiyle alabilir. Eer bilin gerekliin basit

bir yansmas olmu olsayd, insanlarn aslnda yanl olan gereklie ebediyenmahkm kalmalar gerekirdi. Oysa insanlar yanl bir dnya iinde doru bir bilinoluturabilirler. Gereklii, soyut bir dzlemde zihinde kavramsal olarak yenidenkurmak mmkndr. Mevcut g ilikileri matriksi iinde eletirel bir bilincinoluturulabilmesi bu iddiaya kant tekil etmektedir. Ancak doru bir bilin, taycsolan znenin tarihsel eylemiyle gerekletirilmedike hibir deere sahip olmayacaktr.Doruluk/hakikat sorununun teorik olmaktan ziyade pratik bir sorun olduunu belirtenMarxn kastettii ey de aslnda budur.

Bu uzun deerlendirmeden sonra, eletirel teoriyi karakterize eden temelkabulleri ana balklar halinde yle zetleyebiliriz:

Eletirel sosyal teori esas olarak bir pozitivizm eletirisidir. Buna gre, bilgisomut gerekliin dorudan bir yans

mas

deil, aksine sosyal bir inad

r. Dolay

s

ylabilgi, doas gerei balam bamldr. Deer ve kardan bamsz bilgi iddias ancakbir fiksiyon olabilir. Eletirel sosyal teori, toplumun insan iradesinden bamsz doayasalarna sahip olduu eklindeki pozitivist kabule itiraz eder ve toplumuntarihselliine vurgu yapar.

Eletirel sosyal teorinin fonksiyonu, mevcut tahakkm ilikilerini aakarmak ve bugnknden niteliksel olarak farkl bir toplumun kurulabileceinikantlamaktr. Bu teori, yabanclam sosyal ilikilerin yol at krlemeye kardoru bir bilin oluturmann imkn dahilinde olduu iddiasndadr.

Eletirel sosyal teori, tahakkm ilikilerinin yapsal olduunu ileri srer.Buna gre, insanlarn gndelik yaamlar politika, ekonomi, kltr, sylem, cinsiyet verk gibi sosyal iliki, sre ve kurumlardan etkilenir. Ancak insanlarn sosyalyaamlarn koullandran yap, iinden klmaz bir demir kafes deildir. Eletirelsosyal teori, yapnn praksis yoluyla krlgan bir doaya sahip olduunu ortaya koymakamacndadr.

Eletirel sosyal teori, tahakkm ilikilerinin, ideolojilerin, eylemenin,hegemonyann ve tek boyutluluun yanl bilin yoluyla yeniden retildiini ileri


21/25


srer. Gnmzde bu yanl bilin, toplumun deimez yasalarla ynetildiini iddiaeden ve sosyal olgular eyletirerek fetiletiren iktisat ve sosyoloji gibi pozitivistsosyal bilim disiplinleri tarafndan bilimsel olarak yeniden retilmekte ve

pekitirilmektedir. Pozitivist sosyal bilimler, insanlara, verili sosyal olgulara riayetetmeleri gerektiini telkin etmektedirler. Pozitivist sosyoloji, mevcut g ilikilerinikanlmaz bir ontolojik yazgya dntrr. Bu yzden pozitivist yntem itaati provokeeden politik bir emir haline gelir.

Eletirel sosyal teori, zel hayatn politik olduu kabulnden hareketledaha bugnden gndelik hayatn her alannda dnmler gerekletirilebilecei

iddiasndadr. Bu anlamda eletirel teorinin, mutlaklatrlm bir sosyal determinizmeletirisi olduunu sylemek mmkndr.

Marx izlemek suretiyle eletirel sosyal teori, yap ve aktr arasndadiyalektik bir iliki kurmaya alr. Eletirel teoriye gre, yap, insanlarn toplumsalyaamlarn koullandrsa da, yapnn ileyi mekanizmasna ilikin bilgi, insanlarntoplumsal koullar deitirmelerine yardmc olabilir. Eletirel teori zneye aktif birrol ykler. znellik ve irade kavramlar, praksis kavram gibi, eletirel teorininanahtar kavramlar haline gelirler.

Eletirel teori bir sosyal epistemoloji tr olarak tanmlanabilir. Eletirelteori, hem tarihsel olarak objektif hem de otonom olan yani kendi kendini amayamuktedir bir akl anlayndan yola kar. Bu anlayta akl, ne ontolojik bir kategoridir

ne de zaman st bir insan yetisidir. Baka bir syleyile ak ulu materyalist birdiyalektii temel alan eletirel teori iin, tarihin herhangi bir noktasnda tamamlanm

bir aklsallk sz konusu olamaz. Akln yalnzca amalara ulamak iin kullanlanaralarla tanmlanr olmas yeni bir egemenlik biimi yaratmtr. Pozitivist sosyoloji,arasal akl akln kendisiyle zdeletirir. Tarihsel pratik iindeki kendi eletirelsoyutlama uraklarndan uzaklaarak arasal ve faydac bir fonksiyon yerine getirenakl, toplumsal istikrar ve verimliliin bir aracna dnr. Akln verili olan olumlayc

bu dnmnn ideolojik ifadesi pozitivizmdir.


22/25

Bekir BALKIZ

KAYNAKA

Adorno, T.W.(1976), Sociological and Empirical Research; Connerton, P.(Ed.),Critical Sociology: Selected Readings iinde, Penguin Books.

Agger, B. (1989), Socio(onto)logy, Urbana and Chicago: University of IllnoisPress.

Benton, T. (1977), Philosophical Foundations of the Tree Sociologies, London:Routledge and Kegan Paul.

Berger, P.; Luckmann, T. (1967), The Social Construction of Reality, Garden City:Anchor Books.

Bleicher, J. (1982), The Hermeneutic Imagination/Outline of a Positive Critique ofScientism and Sociology, London: Routledge and Kegan Paul.

Bryant, C.G.A. (1985), Positivism in Social Theory and Research, London:Macmillan.

Connerton, P. (1976), Introduction, Connerton, P. (Ed.), Critical Sociology:Selected Readings iinde, Penguin Books.

Dant, T. (1991), Knowledge, Ideology and Discourse: A Sociological Perspective,London: Routledge.

Durkheim, E. (1995), Toplumbilimsel Yntemin Kurallar, ev. Cemal Bali Akal,stanbul: Engin Yaynclk.

Friedrichs, R.W. (1972), A Sociology of Sociology, New York: The Free Press. Frisby, D. (1974), The Frankfurt School: Critical Theory and Positivism, Rex,

J.(Ed.), Approaches to Sociology: An Introduction to Major Trends in BritishSociology iinde, London: Routledge and Kegan Paul.

Geuss, R. (1981), The Idea of a Critical Theory: Habermas and the FrankfurtSchool, Cambridge: Cambridge Uni. Press.

Gebhardt, E. (1978), A Critique of Methodology: Introduction, Arato, A.;Gebhardt, E. (Ed.), Esssential Frankfurt School Reader iinde, Oxford: BasilBlackwell.

Habermas, J. (1970), Toward a Rational Society, Boston: Beacon Press. Habermas, J. (1997), Bilgi ve nsansal lgiler, ev. Celal A. Kanat, stanbul:

Kyerel Yaynlar.


23/25


Hamilton, P.(1974), Knowledge and Social Structure, London: Routledge andKegan Paul.

Horkheimer, M.(1986), Akl Tutulmas, ev. Orhan Koak, stanbul: MetisYaynlar.

Horkheimer, M. (1978), On the Problem of Truth, Arato, A.; Gebhardt, E. (Ed.),Essential Frankfurt School Reader iinde, Oxford: Basil Blackwell.

Horkheimer, M. (1976), Traditional and Critical Theory, Connerton, P. (Ed.),Critical Sociology: Selected Readings iinde, Penguin Books.

Kellner, D.(1984), Herbert Marcuse and the Crises of Marxism, Berkeley:University of California Press.

Kellner, D.(1985), Critical Theory, Max Weber and Dialectics of Domination,Antonio, R.J.; Glassman, R.M.(Ed.), A Weber-Marx Dialogue iinde, UniversityPress of Kansas.

Kuhn, T.(1982), Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev. Nilfer Kuya, stanbul: AlanYaynlar.

Marcuse, H.(1978), A Note on Dialectic, Arato, A.; Gebhardt, E.(Ed.), EssentialFrankfurt School Reader iinde, Oxford: Basil Blacwell.

Marcuse, H.(1964), One Dimensional Man: Studies in Ideology of AdvancedIndustrial Society, Boston: Beacon Press. Morrow, R.; Brown D.(1994), Critical Theory and Methodology, London: Sage. Pollock, F.(1976), Empirical Research into Public Opinion, Connerton, P.(Ed.),

Critical Sociology: Selected Readings iinde, Penguin Books.

Ritzer, G.(1983), Contemporary Sociological Theory, New York:Alfred A. Knopf,Inc.

Ritzer, G.(1992), Sociological Theory, New York:Mc Graw- Hill. Romm, N.R.A.(1991), The Methodologies of Positivism and Marxism/A

Sociological Debate, London: Macmillan.

Sabia, D.R.Jr.; Wallulis, J.(1983), The Idea of a Critical Social Science, Sabia,D.R.Jr.; Wallulis, J.(Ed.), Changing Social Science: Critical Theory and OtherCritical Perspectives, Albany: State Uni. Of New York Press.

Smart, B.(1976), Sociology, Phenomenology and Marxian Analysis, London:Routledge and Kegan Paul.


24/25

Bekir BALKIZ

ZET

Bu yazda, daha ok Frankfurt Okuluyla birlikte anlan eletirel sosyal

teorinin sosyolojik pozitivizm eletirisinde ne kartt temel argmanlar zerinde

durulacaktr. Kendi iinde eitli varyasyonlar olan eletirel teori, bir tr pozitivizmeletirisi olarak da okunabilir.

lk defa Comte tarafndan sistematize edilen sosyolojik pozitivizm, sosyal

gerekliin kavrann fiziksel gerekliin kavranyla eitler. Eletirel teoriye gre

doa ve sosyal bilimlerin zdeletirilmesi, yani metodolojik monizm, sosyal olgularn

kanlmaz olarakeyletirilmesi sonucunu dourur. Pozitivist toplum teorisinin amac

toplumu verili haliyle kontrol etmek ve korumak olduu halde, eletirel teorinin amac

verili durumu amak ve onun farkl bir gerekliin potansiyelitesine sahip olduunu

ortaya koymaktr.

Bir teorinin eletirel olmas, onun muhalif ve sorgulayc bir analiz yntemine

dayand anlamna gelir. Eletirel teori, sosyal ilikilere ikin olan ideolojik

yanlsamalar ortaya karmay ve sosyal gereklie ilikin yanl aklamalar ortaya

koyan teorileri eletirel bir analize tbi tutmay amalar. Eletirel teori yalnzca sosyal

olgularn bir eletirisi deil, fakat ayn zamanda bu olgular yanl temsil eden

teorilerin de bir eletirisidir. Ancak bu, eletirel teorinin bilimsel bir teori olmad

anlamna gelmez. Eletirel teori, toplumsal dnya szkonusu olduunda, bilimsel

bilginin, eletiri yoluyla retilebilecei iddiasndadr. Dolaysyla o, kendisini eletirel

sosyal bilim olarak da adlandrr.


25/25

FRANKFURT OKULU VE ELEŞTİREL TEORİ

Documents

Transcript of FRANKFURT OKULU VE ELEŞTİREL TEORİ