fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] Plant Protection and Surveillance Unit, · fid laj{k.k o losZ{k.k...
Transcript of fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] Plant Protection and Surveillance Unit, · fid laj{k.k o losZ{k.k...
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
1
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz]
Plant Protection and Surveillance Unit,
fdVd’kkL= foHkkx]
Department of Entomology,
MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk&444 104
Dr. Panjabrao Deshmukh Krishi Vidyapeeth, Akola-444 104 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------
fonHkkZrhy fidkaojhy fdMhaph xq:fdYyh
Pest Guide on Crops of Vidarbha Region
fid / Crop v-
dz-
/
Sr.
No.
fdM /Pest izknqHkkZokph y{k.ks /
Damage symptoms
,dkfRed O;oLFkki.k /
Integrated Management
izknqHkkZo
dkyko/kh /
Incidence
period
egRre
izknqHkkZo
dkyko/kh /
Peak
incidence
period
fLFkrh / Status
1 2 3 4 5 6 7 9
1- dkiwl
Cotton
1
Ekkok] Aphid,
Aphis Gossypii Glover
ekok o R;kph fiYys
ikukaP;k [kkyP;k cktwus o
dksoG;k MgkGhoj leqgkus
jkgwu R;krhy jl 'kks"k.k
djrkr- v'kh ikus
dksdMrkr- >kMkph ok<
[kqaVrs- fMlsacj tkusokjh
efgU;kr ;k fdMhpk
izknwHkkZo ok<Y;kl cksaMs
pkaxyh meyr ukgh o
meyysyh cksaMs fpdV o
dkGlj gksrkr R;keqGs
mRiknuke/;s ?kV ;smu
dkilkP;k izfrojgh vfu"V
ifj.kke gksrkr
dik’khps fid gaxkekckgsj
?ks.;kps VkGkos-
dkiwl fidkph ;ksX; QsjikyV
djkoh-
ikukoj yo vlysY;k chVh
dik’khP;k ladjhr tkrhph
fuoM djkoh-
e`n ifj{k.kkP;k vk/kkjkoj [kr
ek=spk voyac d:u nksu
vksGhrhy o nksu >kMkrhy varj
;ksX; rsp Bsokos- tkLrhpk u=
[krkpk okij VkGkok
dik’khr poGhps vakrjfid
?;kos-
osGsoj vkarje’kkxr d:u fid
ru fojghr Bsokos-
cka/kkojhy i;kZ;h [kkn;
ouLirh osGksosGh u”V
djkO;kr-
‘kD;rksoj HksaMhps fid dik’kh
‘kstkjh ?ksÅ u;s-
5 VDds fuacksGh vdZ fdaok ,d
VDdk dPps fuacksGh rsykph
Qkokj.kh djkoh- nzko.kkr ,d
xzWe fMVtsZV ikoMj fdaok
lkcukpk pqjk izfr fyVj ik.kh ;k
izek.kkr ,dtho d:u
twyS
vkWxLV
u®Ogsacj
fMlsacj
twyS
vkWxLV u®Ogsacj
fMlsacj
eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
2
felGkok-
;k uarjgh fdMhaus vkFkhZd
uqdlku ladsr ikrGh ¼10
ekok izfr iku½ xkByhp rj
iq<hyiSdh dks.kR;kgh ,dk
f’kQkj’khr fdVduk’kdkaph 10
fyVj ik.;kr felGwu Qokj.kh
djkoh- vW>kfMjWDVhu 300
ihih,e 50 feyh fdaok
vWlhVkehizhM 20 VDds 1 xWze
fdaok bfeMkDyksizhM & 17-8
VDds 2-5 feyh] 70 VDds
nkusnkj 1 xzWe o 30-5 VDds 1-
5 feyh fdaok Fkk;kseFkksD>ke
25 VDds nkusnkj 2 xzWe fdaok
feFkhy MsesVkWu 25 VDds izokgh
24 feyh fdaok Mk;feFkks,V 13
VDds izokgh 33 feyh- fdaok
eksuksdksVksQkWl 36 VDds izokgh
8-75 fe-yh- vko’;drk
HkklY;kl ijr nqljh Qokj.kh
10&12 fnolkps varjkus djkoh-
2
rqMrqMs, Jassids,
Amrasca biguttula
biguttula
izkS< o fiYys ikukaP;k
[kkyP;k cktwus jkgwu
R;krhy jl 'ksk"k.k djrkr-
v'kh ikus yky&rkacMh
gksmu R;kaP;k dMk
eqjxGrkr- ifj.kkeh
>kMkph ok< [kqaVrs o v'kk
>kMkauk ikR;k] Qqys vkf.k
cksaMs Qkjp deh izek.kkr
ykxrkr-
dik’khps fid gaxkekckgsj
?ks.;kps VkGkos-
dkiwl fidkph ;ksX; QsjikyV
djkoh-
ikukoj yo vlysY;k chVh
dik’khP;k ladjhr tkrhph
fuoM djkoh-
e`n ifj{k.kkP;k vk/kkjkoj [kr
ek=spk voyac d:u nksu
vksGhrhy o nksu >kMkrhy varj
;ksX; rsp Bsokos- tkLrhpk u=
[krkpk okij VkGkok
osGsoj vkarje’kkxr d:u fid
ru fojghr Bsokos-
cka/kkojhy i;kZ;h [kkn;
ouLirh osGksosGh u”V
djkO;kr-
‘kD;rksoj HksaMhps fid dik’kh
‘kstkjh ?ksÅ u;s-
5 VDds fuacksGh vdZ fdaok ,d
VDdk dPps fuacksGh rsykph
Qkokj.kh djkoh- nzko.kkr ,d
xzWe fMVtsZV ikoMj fdaok
lkcukpk pqjk izfr fyVj ik.kh ;k
izek.kkr ,dtho d:u
felGkok-
;k uarjgh fdMhaus vkFkhZd
uqdlku ladsr ikrGh ¼2 rs 3
rqMrqMs izfr iku½ xkByhp rj
iq<hyiSdh dks.kR;kgh ,dk
f’kQkj’khr fdVduk’kdkaph 10
fyVj ik.;kr felGwu Qokj.kh
djkoh- vWlhVkehizhM 20 VDds
1 xWze fdaok Fkk;kseFkksD>ke 25
VDds nkusnkj 2 xzWe fdaok
vWlhQsV 75 VDds 7-8 xWze
bfeMkDyksizhM & 17-8 VDds 2-
5 feyh] 70 VDds nkusnkj 1
xzWe o 30-5 VDds 1-5 feyh
fdaok feFkhy MsesVkWu 25 VDds
izokgh 24 feyh fdaok
Mk;feFkks,V 13 VDds izokgh
33 feyh- fdaok eksuksdksVksQkWl
twyS rs fMlsacj
vkWxLV rs
lIVsacj eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
3
36 VDds izokgh 8-75 fe-yh-
vko’;drk HkklY;kl ijr
nqljh Qokj.kh 10&12 fnolkps
varjkus djkoh-
3
QqyfdMs, Thrips,
Thrips Tabaci L.
izkS< o fiYys ikus o fgjoh
cksaMs [kjMwu R;krwu
fu?k.kkjk jl 'kks"k.k djrkr
R;kewGs >kMs fuLrst
fnlrkr] ikukoj ika<wjds o
uarj rifdjh pVVs vk<Gwu
;srkr o >kMkaph ok< [kqaVrs-
,-fd-O; % oj izek.ks
;k uarjgh fdMhaus vkFkhZd
uqdlku ladsr ikrGh ¼10
QqyfdMs izfr iku½ xkByhp rj
iq<hyiSdh dks.kR;kgh ,dk
f’kQkj’khr fdVduk’kdkaph 10
fyVj ik.;kr felGwu Qokj.kh
djkoh- bfeMkDyksizhM & 17-8
VDds 2-5 feyh] 70 VDds
nkusnkj 1 xzWe o 30-5 VDds 1-
5 feyh fdaok Fkk;kseFkksD>ke
25 VDds nkusnkj 2 xzWe fdaok
feFkhy MsesVkWu 25 VDds izokgh
24 feyh fdaok Mk;feFkks,V 13
VDds izokgh 33 feyh- fdaok
eksuksdksVksQkWl 36 VDds izokgh
8-75 fe-yh- vko’;drk
HkklY;kl ijr nqljh Qokj.kh
10&12 fnolkps varjkus djkoh-
vkWxLV rs
lIVsacj lIVsacjPkk
ighyk
ia/kjokMk
eq[;
fdM
Major pest
4
Ikka<jh ek’kh, White fly
Bemisia tabacci
ika<&;k ek'khph
fiYysikukaP;k ekxP;k
cktwus ,dk fBdk.kh fLFkj
jkgwu R;krhy jl 'kks"k.k
djrkr- v'kh ikus
dksestrkr- rhoz Lo:ikpk
izknwHkkZo vlY;kl ikus
ykylj fBlqG gksmu
okGrkr- ;k f'kok; ika<&;k
ek'khph fiYys 'kjhjkrwu
fpdV nzo ckgsj Vkdrkr
dkykarjkus R;koj dkGh
cqj'kh ok<rs- vls
izknwHkkZoxzLr >kM fpdV o
dkGlj gksrs- >kMkph ok<
[kqaVrs vkf.k R;kpk
mRiknukoj vfu"V ifj.kke
gksrks-
1- dkiql fidkph ospuh osGsoj
djkoh-
2- dkiql fidkph QsjikyV ika<&;k
ek'khph [kkn;sfids ulYksY;k
fidkcjkscj djkoh-
3- u=;qDr [krkph vkf.k
vksyhrkpk vko';drsis{kk
tkLrhpk okij VkGkok- vkf.k
dik'khps fid nkV.kkj ukgh ;kph
dkGth ?;koh-
4- fioG;k i=;kps fpdV lkiGs
12 rs 15 lkiGs @gsDVjh
;kizek.ks dik'khP;k 'ksrkr v/kkZ
rs ,d QqV maphoj ykokos-
i=;kP;k fioG;k jaxkeqGs
ika<&;k ek'kk R;koj vkdf"kZr
gksrhy- vkf.k R;koj ykoYksY;k
rsykeqGs R;koj fpidrhy R;k
njjksr iqlqu ?ksoqu fioG;k
i=;kauk rsy ykokos-
5- OgVhZlhyh;e ysdWuh 1-15
VDds HkqdVh 50 xzWe izrh 10
yhVj ik.;kr ?ksowu Qokj.kh
djkoh ¼ldkGh@lak;dkGh½
6- flaFksfVd ikljsFkkbZMl ;k
oxkZrhy fdVduk'kdkapk okij
d# u;s R;keqGs ika<&;k
ek'khP;k mnzsd gks.;kph 'kD;rk
vlrs-
7- ojhy loZ mik; ;kstuk
d:ugh losZ{k.kkvarh ;jkljh
8&10 izkS< ek'kh fdaok 20
fiYys izrh iku vk<Gqu
vkY;kl fu;a=.kklkBh
vW>kfMjsfDVu 1500 ihih,e
50 fe-yh- fdaok vWlhVkfeizhM
20 VDds HkqdVh 2 xzWe
Fkk;ksEksFkksD>ke 25 VDds
HkqdVh 4 xzWe fdaok Vªk;>ksQkWl
40 b- lh 20 fe-yh- fdaok
MsYVkesFzkhu 1 VDds +
Vªk;>ksQkWl 35 VDds 20 fe-
yh- 10 yhVj ik.;kr felGwu
twyS rs fMlsacj
lIVsacj rs
u®Ogsacj eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
4
Qokj.kh djkoh-
5
ehyhcx, Mealy bug
phenacoccus solenopsis
Tinsley
g;k dhMhph izkS< o fiYya
ikukrhy] dksoG;k
'ksM;karhy] Qkanh e/kwu jl
'kks"k.k djrkr- jl 'kks"k.k
djrkauk ikukar fo"kkjh ykG
felGyh tkrs-R;keqGs ikus
pqjxGrkr- izknqHkkZoxzLr
>kMkps 'ksaMs >qiD;klkj[kh
fnlrkr- tkLr izknwHkkZo
>kY;kl izknwHkkZoxzLr
'ksaMk@ikus iw.kZr% okGrkr-
rlsp gh dhM vkiY;k
'kjhjkOnkjs lk[kjsP;k ikdk
lkj[kk xksM o fpdV inkFkZ
ckgsr Vkdrs R;koj dkGh
cqj'kh ok<rs o laiw.kZ >kM
fpdV o dkGs fnlrs-
ifj.kkeh ikukP;k vUu
r;kj dj.;kP;k izfdz;sr
ck/kk mRiUu gksrs- tkLr
izknqHkkZo vlY;kl >kMkph
ok< [kqaVrs] cksaMs vijhiDo
voLFksr meyrkr R;keqGs
dkilkph izr [kkykors
vkf.k mRiknukr ?kV ;srs-
1- ekxhy gaxkekrhy izknwHkkZoxzLr
ijkV;k Rojhr tkGwu u"V
djkO;kr
2- 'ksr cka/kkojhy o{kkpk NkV
dk<wu 'ksrkr o`{kkph dehr deh
lkoyh vlkoh
3- ekUlquP;k ikolkuarj
mxoysY;k i;kZ;h [kk?k
[email protected] ;kapk Rojhr
uk;ukV djkok
4- dik'khph izknqHkkZoxzLr
ikus@ikR;k cksaMs@Qka?kk @ 'ksMk bZ
rksMwu u"V djkosr
5- osGksosGh dik'kh fidkaph [kqji.kh
o Moj.kh d:u fid r.kfojghr
Bsokos
6- fiB;k<sd.kkoj miftohdk
dj.kkjs uSlfxZd fdVd mnk-
<kyfdMs] dzk;lksik] vWuWl;hl
iztkrhpk ijksithoh fdVd bZ
la[;k iwjs'kh vk<Gwu vkY;kl
jklk;fud fdVduk'kdkapk
okij VkGkok
7- ;k uarj lq/nk izknqHkkZo
vkVksD;kr u vkY;kl
izk/kkU;kus uqdR;kp tUeysY;k
fiykaP;k voLFksoj f’kQkjlhr
jklk;fud fdVdukÓkdkaph
Qokj.kh djkoh
laiw.kZ fid
gax«e
twyS u®Ogsacj
fMlsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
6
(Damage leaf)
dksGh Mites,
Tetranychus bioculatus
Woodmason
gh fdM vkdkjkus lq{e
vlqu dksGh ikukrhy jl
'kks"k.k djrkr- yky
dksGhaauh jl 'kks"k.k dsysyh
ikus ykylj rkacMh gksrkr
rj yksdjh dksGhuh jl
'kks"kysY;k ikukoj ika<qjds
dslkG pVVs iMrkr-
,-fd-O; dz- 2 izek.ks
;k uarjgh fidkps uqdlku gksr
vlY;kl iq<hyiSdh dks.kR;kgh
,dk f’kQkj’khr fdVduk’kdkaph
10 fyVj ik.;kr felGwu Qokj.kh
djkoh- Mk;dksQkWy 18-5 VDds
54 fe-yh- fdaok Lik;jkseslhQsu
22-9 VDds 12 fe-yh- fdaok
QkstsykWu 35 VDds 35 fe-yh-
vkWxLV u®Ogsacj
lIVsacj
vkWDV®cj fdjd®G
fdM
Minor
pest
7
fgjoh cksaM vGh
American boll worm,
Helicoverpa armigera
Hubner
ygku vG;k ikR;k]
dG;k o Qwykauk fNnz ikMwu
vkrhy Hkkx [kkmu
uqdlku iksgpforkr eksB;k
vG;k fgjO;k cksaMkauk fNnz
ikMwu vkrhy Hkkx iks[k:u
[kkrkr- ;k vGhuh dsysyh
fNnz vfu;fer xksy o brj
cksaM vG;kauh dsysY;k
fNnzkP;k ekukus eksBh
vlrkr- cjspnk vGhpk
leksjpk v/kkZ Hkkx cksaMkr
vkf.k ikVhekxpk v/kkZ Hkkx
ckgsj vlrks izknwHkkZoxzLr
ikR;k o ygku cksams xGwu
iMrkr- izknwHkkZoxzLr eksBh
cksaMs th >kMkoj jkgrkr rh
ikolkP;k ik.;kewGs
lMrkr o R;krhy :bZph
izr [kkykors-
‘ksrkph LoPNrk Eksghe o
ekpZ@,fizy e/ks tfeuhph [kksy
ukaxj.kh
dik’khP;k lkscr edk] poGh]
>saMw] o ,jaMh ;k feJ lkiGk
fidkph ,d vksG
fid mxo.kh uarj 105 fnolkauh
5 VDds fuacksGh vdkZph
Qokj.kh
fid mxo.kh uarj 115 fnolkauh
Vªk;dkxWekVkW;Mh;k CWkDVªh ;k
ijksithoh fdVdkph 1-5 y{k
vaMh ;kizek.kkr izlkj.k
fid mxo.kh uarj 125 fnolkauh
ika<&;k ek'kkP;k fu;a=.kklkBh
gsDVjh 10rs 12 fioG;k fpdV
lkiG;kapk okij
fid mxo.kh uarj 140 fnolkauh
Fkk;ksfMdkcZ 75 VDds 1 fdyks
500 fy- ik.kh ;kizek.kkr
Qokj.kh
cksaM vG;k o fdMxzLr Hkkxkpk
uk;ukV
fdMhauh vkfFkZd uqdlkuhph
ladsr ikrGh xkBrkap
twyS rs vkWDV®cj
lIVsacj rs
vkWDV®cj eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
5
f’kQkj’khizek.ks jklk;fud
fdVduk’kdkapk okij
8
fBiD;kph cksaM vGh
Spotted bollworm
Earias vitella Stoll. &
E. Insualna Boisd.
dik'khps fid lk/kkj.ki.ks
1 efgU;kps >kY;kuarj
Eg.kts R;kyk ikR;k
ykx.;kiwohZ gh vGh
dksoG;k 'ksM;kauk fNnz
ikMwu vkrhy Hkkx iks[k:u
[kkrs- vls izknwHkkZoxzLr 'ksaMs
eywy gksmu okGrkr-
uqdrsp lqdr vlysys 'ksaMs
fp:u ikfgY;kl vkr
fBiD;kph cksaM vGh fnlqu
;srs dik'khyk ikR;k
vkY;kuarj vkf.k
R;kuarjP;k dkGkr vGh
>kMkaojhy ikR;k dG;k
Qwys vkf.k fgjO;k cksaMkauk
fNnz ikMwu vkrhy Hkkx
[kkrs R;kewGs R;kph ykG
gksrs izknwHkkZoxzLr eksBh cksaMs
th >kMkoj jkgrkr rh
vijhiDo voLFksrp
QqVrkr R;keqGs dkilkph
izr [kkykors
oj izek.ks
twyS rs fMlsacj
twyS
vkWxLV u®Ogsacj
fMlsacj
eq[;
fdM
Major pest
9
xqykch cksaM vGh]
Pink boll worm
Pectinophora
gossypiella Saunders
dksjMokgw dkiwl fiadkoj
xqykch cksaM vGhpk izknwHkkZo
vkWDVksacjP;k 1 Y;k
vkBoM;kiklwu fgjO;k
cksaMke/;s vk<Gwu ;srks-
ijarw vyhdMs ekalquiwoZ
isj.kh dsysY;k dik'khoj ;k
vGhpk izknwHkkZo twySP;k
'ksoVP;k fdaok vkWxLVP;k
1 Y;k vkBoM;kiklqup
ikR;k vkf.k Qqys ;koj
fnlwu ;sr vkgs- izknwHkkZo
>kysyh Qwys v/kZoV
meyysY;k xqykckP;k
dkGhlkj[kh fnlrkr
;kykp MksedGh Eg.krkr
;k cksaMvGhpk izknwHkkZo
fgjO;k cksaMke/;s tkLr
izek.kkr vk<Gwu ;srks-
,dnk dk vGh cksaMke/;s
f'kjyh dh cksaMkojhy fNnz
can gksr vlY;kus cksaMkps
o:u fujh{k.k dsY;k ;k
vGhpk izknwHkkZo fnlwu ;sr
ukgh- ijarw fgjoh cksaMs
QksMwu ikfgY;kuarj
izknwHkkZoxzLr cksams ifjiDo
u gksrkp meyrkr- R;keqGs
dik'khph izr fc?kMrs-
cksaMkrhy vG;k :bZe/kqu
fNnz d:u ljdh [kkrkr-
R;keqGs :bZph izr
[kkykors- ljdhrhy rsykps
izek.k [kkykors vkf.k
fc;k.;kph mxo.k'kDrh
deh gksrs-
oj izek.ks
vkWxLV rs fMlsacj
vkWDV®cj rs fMlsacj
eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
6
10
rack[kqph ikus [kk.kkjh vGh,
Tobacco leaf eating
caterpillar, Spodoptera
litura
ygku vG;k leksgkus
ikukrhy gjhr nzO; QLr
djrkr R;kewGs ikukP;k
f'kjk f'kYyd jkgwu iku
tkMhnkj fnlrs o
dkykrajkus okGrs-eksB;k
>kysY;k vG;k ‘ksrkr
iljrkr o di’khph ikus
[kkrkr-
i{kkauk cl.;klkBh ‘ksrkr i{kh
Fkkacs ykokosr Eg.kts i{kh
‘ksrkrhy vG;k fViwu [kkrhy-
‘ksrke/;s ^dkexa/k lkiGs*
gsDVjh 10 lkiGs ;k izek.ks
ykokosr- R;ke/;s ;k fdMhps uj
irax vkd”khZr gksrhy] rs dk<qu
u”V djkosr-
Ikkuk[kkyh ?kkrysyh vaMhiqat o
ygku vG;kapk leqg ;kaps
fujh{k.k d#u rs ikuklg u”V
djkosr-
eksB;k vG;k gkrkus xksGk
d#u u”V djkO;kr-
rjh lq/nk fidkps uqdlku
gks.;kph laHkkouk vlY;kl
Dyksjksik;jhQkWl 50 VDds +
lk;ijesFzkhu 5 VDds 20 feyh
10 fyVj ik.;kr felGqu
Qokj.kh djkoh-
twyS rs vkWDV®cj
twyS rs
vkWxLV
fdjd®G
fdM
Minor
pest
11
maVvGh
Cotton semilooper,
Tarachae spp.
vGh dik’khps ikus dqjrMrs
R;keqGs ikukyk vfu;her
fNnzs iMrkr-
tkLr izknqZHkko vlY;kl
laiw.kZ >kM i.kZghu gksrs-
eksB;k vG;k ospwu u”V djkO;k-
f’kQkj’khr fdVduk’kdkph
Qokj.kh djkoh
twyS rs lIVsacj
twyS rs
vkWxLV
fdjd®G
fdM
Minor
pest
12
Hkwjds lksaMs] ek;y¨l¢jl l¨aMs
Grey weevils
Myllocerus maculosus
Desbr.
lksaMs fidkaph ikus dMsus
dqjrMwu [kkrkr R;kewGs
ikukyk ukxeksMh vkdkj
;smu ikus daxksjs;qDr
u{khnkj fnlrkr- izkS<
dik’khP;k ikR;k] Qqys o
dksoG;k cksaM;kauk lq/nk
uqdlku djrkr- rj
vG;k tfeuh e/ks jkgwu
[kkn; ouLirhP;k eqGkoj
gYyk d:u eqG;k [kkrkr-
,d vGh dik’khP;k 10
jksiV;kauk uqdlku d:
‘kdrs- dik’khe/ks vG;kapk
izknqHkkZo >kY;kl >kMs
okGrkr- vrh cGh
iM.kk&;k dik’khP;k tkrh
e/ks lk/kkj.k 40% >kMkauk
uqdlku gksÅ ‘kdrs- ijarw
vkiY;k Hkkxkr vG;kapk
izknwHkkZo Lkn;krjh nzq”Vhikr
ukgh-
1- izkS< xksGkd:u u”V djkos-
2- fu;fer izknqHkkZo {ks=kr
isj.khiwohZ dkcksZ¶;wjkWu 3 VDds
nk.ksnkj 33-30 fdyks @ gsDVj
tfeuhe/ks felGwu n;kos
3- fu;fer izknqHkkZo {ks=kr
jksikoLFksr fdVduk’kdkps
nzko.k Mªasphx djkos
4- [kkyhy fdVduk’kdkph
Qokj.kh djkoh
• Mk;esFkks,V 30 VDds izokgh
19-8 fe-yh @10 fyVj ik.kh
fdaok•eksuksdzksVksQkWl 36 VDds
izokgh 25 fe-yh @10 fyVj
ik.kh
twyS rs vkWDV®cj
¼jksivoLFks
iklwu rs
fid
Qwykoj ;bZ
i;Zr½
twyS rs
vkWxLV
fdjd®G
fdM
Minor
pest
13
[«®M fdMk ,Stem borer,
Sphenoptera gossypii
tfeuhP;koj [kksMkoj xkB
;srs- ufou >kMkphikus
dksestwu >kM ejrs-
twus >kMkph ok< [kqaVrs]
tkse deh gksrks] cjsp osGk
gosus >kMs [kkyh
dksyeMrkr
izknwHkkZoxzLr OkkGysY;k >kMkapk
vGhlghr uk’k djkok- f’kQkj’khr
fdVduk’kdkapk okij djkok
twyS rs vkWDV®cj
twyS rs lIVsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
7
Cotes
14
ikus i®[kj.k«jh vGh
Leaf Minor
vGh ikukpk Hkkx iks[k:u
ukxeksMh vkdkjkPkk cksxnk
r;kj d:u vkre/ks
miftfodk djrs- R;keqGs
ikukoj ukxeksMh ika<Ú;k
jaxkP;k js”kk fnlrkr-
f’kQkj’khr fdVduk’kdkph
Qokj.kh djkoh
twyS rs lIVsacj
twyS rs
vkWxLV
fdjd®G
fdM
Minor
pest
15
Òqjd¢ <sdw.k] Dusky cotton
bug, Oxycarenus laetus
Kby.
ikS< o fiYys cgqla[;sus
ijhiDo o v/kZoV
meyysY;k cksMkrhy dP;k
ljdhrhy jl firkr-v’kh
ljdh ijhiDo gksr ukgh
f’kok; ftuhx izdzh;se/;s
<sd.ks jxMys xsY;kus :bZoj
Mkd iMrkr o :bZph izr
[kkykors-
1-mUgkG;kr tfeuhph ukaxj.kh
dsY;kus ;k fdMhph vaMh oj ;sÅu
u”V gksbZy
2-fu;a=.klkBh f’kQkj’khr
fdVduk’kdkapk okij djkok-
vkWDV®cj
rs fMlsacj
u®Ogsacj rs fMlsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
16
yky <sdw.k] Red cotton
bug, Dysdercus
cingulatus F.
izkS< o fiYys ikus o
dksoG;k ‘ksaM;krhy jl
‘kks”ku djrkr rlsp rs
cksaMkuklq/kk uqdlku
iksgporkr- dP;k
ljdhrhy jl ‘kks”ku
dsY;keqGs v’kh cksMs cjkscj
meyr ukgh- R;keqGs
dkiklkph izr [kkykors o
R;krhy rsykps izek.klq/nk
?kVrs- f’kok; ftuhx
izdzh;se/;s <sd.ks jxMys
xsY;kus :bZoj Mkd iMrkr
o :bZph izr [kkykors-
1-fdMhph vaMh uk’k gks.;klkBh
tfeuhph ukaxj.kh djk-
2-f’kQkj’khr fdVduk’kdkaph
Qokj.kh djkoh-
vkWDV®cj
rs fMlsacj
u®Ogsacj rs fMlsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
17
ikus xaqMkG.k«jh vGh] Leaf
folder, Sylepta derogate
Fab.
vGh ikus xqaMkGrs-
vGh dMsus ikus [kkrs-
tkLr izknqZHkko >kY;kl
>kM i.kZfgu gksrs-
1-xGysyh izknqZHkkoxzLr ikus vGh
lghr u”V djkoh-
2-eksB;k vG;k ospwu u”V djkO;k-
3-vko’;Drk HkklY;kl
f’kQkj’khr fdVduk’kdkph
Qokj.kh djkoh-
4-dkckZjhy 50 VDds HkwdVh 40
xzWe izrh 10 fyVj ik.kh-
twyS rs lIVsacj
vkWxLV rs lIVsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
2-lks;kchu
Soybean
1
[kksM ek’kh, Stem fly
Melanagromyza sojae
;k fdMhph ek’kh pdkdhr
dkGh p 2 eheh vkdkjkph
vlrs- vGh ika<jV o ik;
ulysyh vlwu] ikukP;k
e/kY;k f’kjsrwu fdaok
nsBkrwu vkr f’kjrs o uarj
[kksMkr f’k:u [kksM
iks[kjrs-
isj.kh tqySps nqlÚ;k
vkBoM;ki;Zar laiokoh-
ihd r.keqDr Bsokos- cka/kkoj
vl.kkÚ;k fdMhP;k iqjd
ouLirhpk uk’k djkok-
[kksMek’khP;k izknqHkkZokeqGs
fdMxzLr ikus] Qka|k okGrkr-
v’kh fdMxzLr >kMs] ikus] Qka|k
;kapk vkrhy fdMhlg uk;ukV
djkok-
,o<s d:u lq/nk fdMhus
vkfFkZd uqdlku ikrGh
xk<Y;kl [kkyhy iSdh
dq<Y;kgh fdVduk’kdkph
[kkyhy izek.kkr fidkoj
Qokj.kh djkoh-
bfFkvkWu 50 bZlh30
feyh@10fy-
twu rs twyS vkWxLV fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
8
Vªk;>ksQkWl 40 bZlh12-5
feyh@10fy-
izksQsuksQkWl 50bZlh20
feyh@10fy-
2
pdzHkaqxk, Girdle beetle,
Obereopsis brevis
(Swed.)
;k fdMhapk eknh ikukP;k
nsBkoj]Qkanhoj fdaok eq[;
[kksMkoj lk/kkj.kr%
,desdkaiklwu 1 rs 1-5 ls-
eh- varjkoj ,desdkl
lekarj nksu xksy ¼pdz½
dki r;kj d:u R;ke/;s
vaMh Vkdrs- R;kewGs
pdzdkikpk ojpk Hkkx
lqdrks- vaM;krwu fu?kkysyh
vGh ikukps nsV vf.k
Qkanhrwu vkr tkrs] eq[;
[kksMkpk Hkkx iks[kjrs- fdM
xzLr >kMkl deh ‘ksaxk
ykxrkr ifj.kkeh
mRiknukr ?kV ;srs-
ihd r.keqDr Bsokos- cka/kkoj
vl.kkÚ;k fdMhP;k iqjd
ouLirhpk uk’k djkok-
pØhHkqaxk P;k izknqHkkZokeqGs
fdMxzLr ikus] Qka|k okGrkr-
v’kh fdMxzLr >kMs] ikus] Qka|k
;kapk vkrhy fdMhlg uk;ukV
djkok-
fidkaph QsjikyV djkoh-
T;k Hkkxke/ks pØhHkqaX;kpk
izknqHkkZo fu;fer eksB;k
izek.kkr fnlwu ;srks rsFks isj.kh
twu v[ksj i;Zar laiokoh-
,o<s d:u lq/nk fdMhus
vkfFkZd uqdlku ikrGh
xk<Y;kl [kkyhy iSdh
dq<Y;kgh fdVduk’kdkph
[kkyhy izek.kkr fidkoj
Qokj.kh djkoh-
bfFkvkWu 50 bZlh30
feyh@10fy-
Vªk;>ksQkWl 40 bZlh12-5
feyh@10fy-
izksQsuksQkWl 50bZlh20
feyh@10fy-
twyS rs lIVsacj
vkWxLV rs lIVsacj
eq[;
fdM
Major pest
3
maVvGh, Semilooper,
Thysanoplusia
orichalcea
vaM;karwu fu?kkysY;k maV
vG;k izFke ikukpk fgjok
Hkkx [kjMwu [kkrkr rj
eksB;k vG;k ikus dqjrMwu
[kkrkr o ikuakuk fNnzs
ikMrkr- izknqHkkZo eksB;k
izek.kkoj vlY;kl ikus
t«Ghnkj g«Åu okGr«r-
isj.kh tqySps nqlÚ;k
vkBoM;ki;Zar laiokoh-
ihd r.keqDr Bsokos- cka/kkoj
vl.kkÚ;k fdMhP;k iqjd
ouLirhpk uk’k djkok-
fidkaph QsjikyV djkoh-
,o<s d:u lq/nk fdMhus
vkfFkZd uqdlku ikrGh
xk<Y;kl [kkyhy iSdh
dq<Y;kgh fdVduk’kdkph
[kkyhy izek.kkr fidkoj
Qokj.kh djkoh-
jk;uksD>hikj3feyh@10 fy-
izksQsuksQkWl 50bZlh20
feyh@10fy-
twyS rs lIVsacj
vkWxLV rs lIVsacj
eq[;
fdM
Major pest
4
rack[kqph ikus [kk.kkjh vGh,
Tobacco eating
caterpillar, Spodoptera
litura(Farb.) & S
exigua (Hb.)
vGh lks;kchuph ikus
[kkrs] izknqHkkZo eksB;k
izek.kkoj vlY;kl
ikukP;k QDr f’kjkp
f’kYyd jkgrkr
eq[; fidkHkksorh ,jaMh vkf.k
lq;ZQqy ;k lkiGk fidkph ,d
vksG ykokoh vkf.k R;koj
rack[kqojhy ikus [kk.kkjh vGh
;kaph izknqHkkZoxzLr ikus
vG;klghr u”V djkohr-
ihd r.keqDr Bsokos- cka/kkoj
vl.kkÚ;k fdMhP;k iqjd
ouLirhpk uk’k djkok-
rack[kqph ikus [kk.kkjh vGh]
,dkp ikukoj iqatD;kus vaMh
?kkyrkr o v’kh vaMh o
vGhxzLr ikus vyxn rksMwu
fdMhlg u”V djkohr-
LiksMksIVsjk ;k fdMhaps izknqHkkZokps
losZ{k.kkdjhrk izR;sdh gsDVjh 5
dkexa/k lkiGs ‘ksrkr ykokosr-
twyS rs lIVsacj
vkWxLV rs lIVsacj
eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
9
,o<s d:u lq/nk fdMhus
vkfFkZd uqdlku ikrGh
xk<Y;kl [kkyhy iSdh
dq<Y;kgh fdVduk’kdkph
[kkyhy izek.kkr fidkoj
Qokj.kh djkoh-
5
dslkG vGh, Hairy
caterpillar Spilosoma
obliqua(Wlk.)
vaM;krqu ygku vG;k
ckgsj iMwu lq:okrhl
iqatD;krp vk<Gwu ;srkr-
;k vG;k ygku vlrkauk
fgjok Hkkx [kkrkr- R;keqGs
ikus tkGhnkj fnlrkr-
eksB;k vG;k >ikV;kus
ikus dqjrMwu [kkrkr-
eq[; fidkHkksorh ,jaMh vkf.k
lq;ZQqy ;k lkiGk fidkph ,d
vksG ykokoh vkf.k R;koj
dslkG vGh ;kaph izknqHkkZoxzLr
ikus vG;klghr u”V djkohr-
ihd r.keqDr Bsokos- cka/kkoj
vl.kkÚ;k fdMhP;k iqjd
ouLirhpk uk’k djkok-
dslkG vGh ,dkp ikukoj
iqatD;kus vaMh ?kkyrkr o v’kh
vaMh o vGhxzLr ikus vyxn
rksMwu fdMhlg u”V djkohr-
,o<s d:u lq/nk fdMhus
vkfFkZd uqdlku ikrGh
xk<Y;kl [kkyhy iSdh
dq<Y;kgh fdVduk’kdkph
[kkyhy izek.kkr fidkoj
Qokj.kh djkoh-
laiw.kZ fid
gax«e fdjd®G
fdM
Minor
pest
6
'®ax¢ vGh American
bollworm
Helicoverpa armigera
Hubner
lq#okrhl vaMhrqu ckgsj
iMysyh ygku vGh
lks;kchuph dksoGh ikus
[kkrs- ihd Qqyksjkoj
vkY;kuarj dG;k] Qqys
;kapk QTtk mMfors- uarj
‘ksaxkauk vfu;ehr
vkdkjkps eksBs fNnz ikMwu
‘ksaxsrhy vifjiDo rlsp
ifjiDo >kysys nk.ks [kkÅu
Vkdrs-
ihd r.keqDr Bsokos- cka/kkoj
vl.kkÚ;k fdMhP;k iqjd
ouLirhpk uk’k djkok-
fidkaph QsjikyV djkoh-
fgjoh ?kkVs vGh ;k fdMhaps
izknqHkkZokps losZ{k.kkdjhrk
izR;sdh gsDVjh 5 dkexa/k
lkiGs ‘ksrkr ykokosr-
,o<s d:u lq/nk fdMhus
vkfFkZd uqdlku ikrGh
xk<Y;kl [kkyhy iSdh
dq<Y;kgh fdVduk’kdkph
[kkyhy izek.kkr fidkoj
Qokj.kh djkoh-
,p,,uihOgh500&750
,ybZ@gs-
eksuksØksVksQkWl 36
,l,y20&25 feyh@ 10fy
vkWxLV rs lIVsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
7
ikus i®[kj.k«jh vGh ] Leaf
Miner, Bilobata
subsecivella Zell
izkS< irax fioGlj jaxkpk
o ygku vlwu vGh 6 rs 8
eheh ykac o eGdV
ika<Ú;k jaxkph vlrs- vGh
ikukauk fNnz d:u vkr
iks[k:u [kkrs R;keqGs
ikukoj ukxeksMh ika<js iês
fnlrkr-
Vªk;>ksQkWl 40 bZlh 12-5
feyh@10fy-
twyS&vkWx
”V fdjd®G
fdM
Minor
pest
8 ;k fdMhph izkS< ek’kh 1&2
eheh ykac gyD;k fioG;k
jaxkph o ika<js ia[k
vlysyh vlrs- fiYys
vaMkd`rh] piVs o eGdV
ika<js vlwu ikukP;k
[kkyP;k cktwyk jkgwu
ikukojhy jl ‘kks”ku
f’kQkjl dsysY;k varjkizek.ksp
ykokosr nkV ykxoM d: u;s-
u=kpk larqfyr okij djkok- iksVW’k
tkLr okijY;kl Qk;nk gksrks-
fioG;k fpdV lkiG;kpk okij
djkok-
vkWx”V rs
lIVsacj fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
10
Ikka<jh ek’kh White fly,
Bemisia tabasi Genn.
djrkr R;keqGs ikus
dksdMrkr o fioGh iMwu
okGrkr-
9
rqMrqM¢] Jassids,
Empoasca terminalis
Dist.
lks;kchuoj rwMrwM;kapk
izknqHkkZo ux.; vlrks- izkS<
fgjok o ikpjhP;k
vkdkjkpk vlwu ikukrhy
jl ‘kks”ku djrks- R;keqGs
ikus fioGh iMwu tkLr
izknqHkkZo vlY;kl
okGrkr-
behMkDyksizhM 48 VDds ,Qlh 1-
2 xWe izfr fdyks fc;k.ks
fctizfdz;k
twyS rs lIVsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
10
(Damage leaf)
dksGh Mites,
Tetranychus sp.
lks;kchuoj dksGh ;k
fdMhpk izknqHkkZo uxU;
vlrks- fg dhM vxnh
ygku] yky jaxkph vlwu]
ikukP;k [kkyh jkgwu
ikukrhy jl ‘kks”ku
djrkr- tkLr izknqHkkZo
vlY;kl >kMkph ok<
[kqaVrs-
f’Qkjlhr fdVduk’kdkpk okij
djkok
vkWxLV rs vkWDV®cj
lIVsacj rs vkWDV®cj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
3- Tokjh
Sorghum
1
[kksM ek’kh, Stem fly
Atherigona soccata
Rondani
vaM;krqu fu?kkysyh vGh
[kksMkr ‘kh:u vkrhy Hkkx
iks[kjrs R;keqGs ok<.kkjk
iksaxk ejrks- R;kyk xkHksej
vls Eg.krkr-vls iksaxs
lgt i.ks milqu ;srkr-
iksaX;kpk [kkyhy Hkkx
lMysyk vlrks o R;kpk
?kk.k okl ;srks- R;keqGs
izknqHkkZoxzLr >kMakuk QqVos
;srkr o R;kojgh ;k
fdMhpk izknqHkkZo gksrks
[kksM ek’kh pk izknqZHkko
VkG.;klkBh Tokjhph ykxoM 7
tqySP;k vxksnj djkoh-
Tokjhph ykxoMhyk m’khj
>kY;kl fc;k.;kps izek.k
isj.khyk tkLr okijkos
Fkk;ksfeFkksD>ke 30 ,Q,l @
3 xzWe izrh fdyks fc;k.;kl
ykokos-
isj.khP;k osGsl QksjsV 10 VDds
nk.ksnkj @ 15 fdyks izrh gsDVj
tfeuhrwu |kos-
DohukWyQkWl 25 VDds bZlh @
20 feyh 10 fyVj ik.;kr
felGwu Qokj.kh djkoh-
twyS rs
vkWxLV
twyS eq[;
fdM
Major pest
2
[kksM fdMk, Stem borer,
Chilo
partellus, Swinhoe
vaM;krqu fu?kkysY;k
vG;k izFke ikus
dqjrGrkr o uarj
iksaX;ke/khy lqjGhyk
fNnzsikMwu vkr f’kjrkr-
lqjGhrhy ikus meyY;koj
R;koj ,dk ljG js”ksr
ckjhd xksy fNnzs fnlrkr-
vGh [kksMkr f’k:u vkrhy
xkHkk [kkrs-fid ygku
vlrkauk izknqHkkZo >kY;kl
iksaxs ejrkr- ;kykp
xkHksej Eg.krkr-;k
fdMhpk izknqHkkZo d.kls
ckgsj iMY;koj
nk.ksHkj.;kP;k voLFksr
lq/nk vk<Gqu ;srks-v’;k
d.klkP;k nsVkoj fNanzs
fnlrkr-o dful lqdq
[kksM fdMk izknqZHkko jks[k.;klkBh
tfeuhrhy dkMh dpjk tkGwu
u”V djkok-
ijksithoh fdMh Vªk;dksxzkek
fpyksuhl nksu osGk TokjhP;k
‘ksrkr 30 vkf.k 40 fnolkauh
fid vlrkuk lksMkos-
dkckZjhy 10 VDds @ 20 fdyks
izrh gsDVj okijkos-
dkckZjhy 50 MCY;qih @ 20 xzWe
izrh 10 fyVj ik.;kr Vkdwu
Qokj.kh djkoh-
twyS rs lIVsacj
vkWx”V eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
11
ykxrs-vkf.k dkgh osGk nsB
eksGrs
3
ekok, Aphids,
Rhophalosiphum maidis
Fith
izkS< o fiYys ikukrhy jl
‘kks”k.k djrkr rlsp
vkiY;k ‘kjhjke/kqu
e/kklkj[kk xksM inkFkZ ckgsj
Vkdrkr-R;koj dkG;k
cqj’khph ok< gksrs-R;keqGs
vUu r;kj dj.;kP;k
izdzh;sr ck/kk fuekZ.k gksrs-
R;keqGs >kMkP;k ok<hoj
foijhr ifj.kke gksmu
mRiknuke/;s ?kV ;srs-;k
fdMhpk izknqHkkZo ikukoj o
iksaX;ke/;s tkLr izek.kke/ks
vk<Gwu ;srs-
ysMh cMZ fcVy] Øk;lksik]
fljfQM ek’kk bR;knh ijHk{kh
fdVdkaps laj{k.k djkos-
dkckZjhy 50 VDds MCY;qih 20
xzWe @ izrh 10 fyVj ik.;kr
Vkdwu Qokj.kh djkoh-
laiw.kZ fid
gax«e j®i voLF««
rs nk.®
Òj.;«p«
d«y«oË«h
eq[;
fdM
Major pest
4
rqMrqM¢] Jassids,
Perigrinus maidis
Ashmed.
izkS< o fiYys >kMkP;k
iksaX;kr rlsp ikukoj
leqgkus jkgqu jl ‘kks”k.k
djrkr- rlsp vkiY;k
‘kkjhjkrqu xksMfpdV nzo
ckgsj Vkdrkr o uarj
R;koj dkG;k cqj’khph ok<
gksrs-izknqHkkZokeqGs >kMkph
ok< [kaqVrs o mRiknukoj
vuh”V ifj.kke gksrks-
rqqMrqM;keqGs fyVy fyQ
;k fo”kk.kw jksxkpk
izlkj@izknqZHkko eksB;k
izek.kkoj gksrks-
1jksxV>kMs miVwu tkGwu Vkdkoh-
2-jklk;fud Qokj.kh-
fDoukWyQkWl 25 bZlh @ 1000
feyh izrh gsDVj fdaok
MsYVkesfFkzu 1 VDds $ Vªk;>ksQkWl
35 bZlh @ 1000 feyh izrh gsDVj
fdaok
Mk;esFkks,V 30 bZlh @ 1980 feyh
izrh gsDVj
laiw.kZ fid
gax«e fdjd®G
fdM
Minor
pest
5
ukdrksMs, Grass hopper,
Hieroglyphus
nigrorepletus
fiYys o izkS< ukdrksMs
Tokjhps ikus dqjrMwu
[kkrkr vkf.k QDr eq[;
[kksMp f’kYyd Bsorkr
vkf.k >kMkph ok< [kqaVrs-
laiw.kZ fid
gax«e fdjd®G
fdM
Minor
pest
6
eqjek'kh , Earhead midge
fly
Contarinia sorghicola
conquillette
eknh Qqyks&;kr vaMh
?kkyrs-vaM;krqu ckgsj
iMysyh vGh
chtkaMdks”kkoj miftohdk
djrs-R;keqGs d.klkr nk.ks
Hkjr ukgh-ifj.kkeh
mRiknukr ?kV ;srs-
Tokjhph isj.kh foHkkxkr ,dkp
osGsl djkoh o teY;kl ,dkp
ok.kkph djkoh-
oSj.khph Tokjh u”V djkoh-
fdM izrhdkj {kersph Tokjhps
ok.k isjkos-
Mk;feFkks,V 30 VDds bZlh @
30 feyh izrh 10 fyVj ik.;kr
Vkdwu Qokj.kh djkoh-
vkWxLV rs
u¨Og¢acj
v«DV®cj &
u¨Og¢acj eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
12
7
tfeuhojhy ukdr®M¢ ¼[kqjiMh½
Surface grasshopper,
Crotogonus sp.
[kqjiMh ¼ukdrksMs½ jksikapk
tfeuhyxrpk Hkkx
dqjrMwu [kkrs- R;keqGs jksis
ejrkr- jksis vxnh
tfefuP;k i`”B Hkkxkiklwu
djiyh xsY;keqGs izknqHkkZo
lgt y{kkr ;sr ukgh-
rlsp [kqjiMh jksikaph ikus
dqjrMwu [kkrs- R;keqGs
jksikaph la[;k deh gksrs-
laiw.kZ fid
gax«e fdjd®G
fdM
Minor
pest
8
o«.kh] Millipede,
Ktenostreptus sp.
gh fdM tfeuhrhy fc;k.ks]
R;kps vadwj] eqGs o
tfeuhyxr jksis
dqjrGrkr o v’kh jksis
dksyeMrkr o tfefuP;k
i`”B Hkkxkiklwu djiyh
xsY;keqGs izknqHkkZo lgt
y{kkr ;sr ukgh- ;keqGs
,djh >kM la[;k deh
gksÅu mRiknuke/ks ?kV ;srs-
twyS rs
vkWxLV
fdjd®G
fdM
Minor
pest
9
d.«lkrhy t«Gs dj.k«jh vGh
Web
worm,Cryptoblabes
gridiella Milliere
;k fdMhP;k vG;k
d.klkrhy nk.ks [kkÅu
uqdlku djrkr- rlsp
d.klkr tkGs d:u
jkgrkr-
Li’kZ tU; fdVduk’kdkpk okij
djkok
vkWxLV rs
u¨Og¢acj
v«DV®cj &
u¨Og¢acj eq[;
fdM
Major pest
10
d.klkrhy dslkG vGh] Euproctis subnotata Walker
dslkG vG;k TokjhP;k
d.klke/;s jkgwu Hkjr
vlysyh nq/kkG nk.ks
dqjrMwu [kkrkr- izknqHkkZOk
tkLr vlY;kl d.kls nk.ks
fojghr gksrkr-
izknqHkkZoxzLr >kMk[kkyh
nk.;kps ika<wjds ckjhd d.k
o vG;kaph fo”Vk fnlwu
;srs
vaMhiqat o tkGhnkj ikus
vG;klghr dk<wu u”V
djkohr-
lk;ijesFkzhu 10 bZlh] 10
feyh izrh 10 fyVj ik.kh-
vkWxLV rs
u¨Og¢acj
v«DV®cj &
u¨Og¢acj eq[;
fdM
Major pest
11
d.klkrhy ?kkVs vGh] Helicoverpa armigera Hubner
?kkVs vGh TokjhP;k
d.klke/;s jkgwu Hkjr
vlysyh nq/kkG nk.ks
dqjrMwu [kkrkr- izknqHkkZOk
tkLr vlY;kl d.kls nk.ks
fojghr gksrkr-
izknqHkkZoxzLr >kMk[kkyh
nk.;kps ika<wjds ckjhd d.k
o vG;kaph fo”Vk fnlwu
;srs
ijftoh o ijHk{kh fdMhps
laj{k.k djkos-
i{kh Fkkacs 25 izrh gsDVj
ykokosr-
vG;k xksGk d:u uk’k djkok
vkWxLV rs
u¨Og¢acj
v«DV®cj &
u¨Og¢acj eq[;
fdM
Major pest
12
;k fdMhaP;k vG;k fnolk
iksaX;ke/;s fdaok tfeuhr
<sdGk[kkyh vFkok
tehuhP;k Hksxkae/ks yiwu
clrkr vkf.k jk=h ckgsj
iMwu R;k ikus [kkrkr-
izknqHkkZo tkLr izek.kkr
vlY;kl ikukP;k
e/;f’kjkp f’kYyd
jkgrkr-
;k fdMhP;k vGhoj
uSlfxZdfjR;k vWisUVsyhl
:fQdl] ,DLkksfj”Bk IyWDl]
bQsflV;k Lisflt]
gk;kesiksckW>uhu bR;knh fdVd
miftfodk djrkauk vk<Gwu
vkysr-
vkWxLV rs
u¨Og¢acj
v«DV®cj &
u¨Og¢acj eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
13
y”djh vGh] Army
worm, Mythimna
separata Walker
13
dksGh Mite,
dksGh fQDdV fioGlj
fgjO;k jaxkps vlrkr o rs
ikukrhy [kkyhy cktwus
jl ‘kks”kwu djrkr- dksGh
ikukPks [kkyhy cktql tkGs
r;kj djrkr- ;k
tkG;k[kkyh yky
dksG;kaph vaMh o fiys
vlrkr- yky dksG;kaP;k
izknqHkkZokeqGs lqjokrhl
ikukpk Hkkx pV;kiV;kus
yky gksÅu dkgh
dkGkuarj laiw.kZ iku yky
gksrs-
;k fdMhpk izknqHkkZo vk<Grkp
xa/kd 300 es’k HkqdVh izrh
gsDVjh 20 fdyks izek.ks
/kqjGkoh-
vkWxLV rs
v«DV®cj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
4 edk
Maize
1
[kksM fdMk Stem borer, Chilo partellus
vGh e/kyh f’kjk
iks[k:u dk<rs vkf.k
ikuke/kys nzO; [kkrs-
e/; [kksM lqdwu tkrs o
[kksM ej gksrs-
izFke vGh voLFkk
ikukoj ckjhd fNnzs
djrs-
[kksMkP;k vkre/khy
Hkkx iks[kjysyk fnlrks-
cjcVhps vkarj fid eD;k e/;s
ykokos
esysys iksax miVwu u”V djkos-
Vªk;dksxzkek fpyksuhl 1 yk[k
vaMh izrh gsDVjh lksMkos-
Mk;feFkks,V 30 VDds bZlh @
12 feyh 10 fyVj ik.;kr
Vkdwu Qokjkos-
twyS rs lIVsacj
vkWx”V eq[;
fdM
Major pest
2
xqykch [kksM fdMk Pink stem borer, Sesamia inferens
vGh voLFkk ikuke/ks
fNnz d:u ikukrhy
ojph ikrGh [kkrs-
uarj vGh [kksMke/ks fNnz
d:u eq[; [kksM
iks[k:u ok<>kysyh
fidkr [kksM ej gksrs-
uarj vGh ,dk
>kMko:u nqlÚ;k
>kMkdMs oGrs-
cjcVhps vkarj fid eD;k e/;s
ykokos
esysys iksax miVwu u”V djkos-
Vªk;dksxzkek fpyksuhl 1 yk[k
vaMh izrh gsDVjh lksMkos-
Mk;feFkks,V 30 VDds bZlh @
12 feyh 10 fyVj ik.;kr
Vkdwu Qokjkos-
twyS rs lIVsacj
vkWx”V eq[;
fdM
Major pest
3
[kksMek’kh Stem fly, Aherigona orientalis
[kksMek’kh eD;kP;k
ygku jksikoj izknqHkkZo
djrs-
[kksMek’kh eq[; [kksMoj
miftohdk djrs R;keqGs
>kMkph ok< [kaqVrs o
[kksM ej gksrs-
>kM tj eksBs vlsy rj
T;kyk QqVos QqVrkr
[kksMek’kh pk izknqZHkko deh
dj.;klkBh isj.kh 7 tqySP;k
ifgys djkoh-
eklGhps lkiGs [kksMek’khP;k
izkS< idM.;kdjhrk okijkos-
cka/kkr ik.kh u lkpw ns.ks-
QksjsV 10 VDds th @ 15 fdyks
izrh gsDVjh isj.kh vxksnj
okijkos-
Mk;esFkks,V 30 VDds bZlh @ 12
feyh izrh 10 fyVj ik.;kr
Vkdwu Qokjkos-
twyS rs lIVsacj
twyS eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
14
5- /kku
Paddy
1
[kksM fdMk, Stem borer,
Scirpophaga incertulas
Waker
vGh [kksM iks[kjrs R;keqGs
jksikpk xkHkk ejrks o QqVok
lqdrks- ;kykp fdMxzLr
QqVok@xkHksej@MsMgkVZ
Eg.krkr- gk QqVok
vks<Y;kl lgt fu?kwu
;srks-v’kk QqVO;kl nk.ks u
HkjysY;k ika<&;k vksaC;k
vlrkr-
1- ihd dki.khuarj ukaxj.kh d:u
/kLdVs vG;klghr xksGk djkoh
u”V djkoh ‘kD; vlY;kl fidkph
QsjikyV djkoh
2-[kksM fdMk izfrdkjd Hkkr
fidkP;k tkrh mnk- lkdksyh&8]
jRuk] lL;Jh] fodkl bR;knh-
3-jkso.khiwohZ jksikaph ‘ksaMs rksMwu
ckacwP;k Vksiyhr ?ksmu Vksiyh oj
Vkaxkoh Eg.kts ‘ksaM;koj vl.kkjh
[kksM fdMhph vaMh u”V gksÅu
R;ke/kwu ijftoh fe= fdVd
;Fkkodk’k ckgsj iMrhy-
4-Vªk;dksxzkek tkiksuhde ;k
ijthoh fdMhP;k 50]000 vaMh
izrh gsDVjh 10&10 fnolkP;k
varjkus ‘ksrkr lksMkohr gs ijthoh
[kksM fdMhP;k vaM;kaoj vkiyh
miftfodk djrkr ifj.kkeh [kksM
fdMhapk izknqZHkko dehrdeh
jk[k.;kr enr gksbZy-
5- QksjsV 10 VDds nk.ksnkj 10
fdyks fdaok fQizksuhy 0-3 VDds
nkusnkj 25 fdyks izrh gsDVjh
Ckka/khe/ks iqjslk vksykok vlrkauk
tfeuhr felGkos-
6-Dyksjik;kjhQkWl 20 VDds
izokghP;k nzko.kkr jksikph eqGs 12
rkl fHktr Bsokohr ¼500
feyh@500 fyVj ik.;kr
7- fu;a=.kklkBh vW>kfMjsfDVu
1500 ihih,e 30 fe-yh- fdaok
Vªk;>ksQkWl 40@20 VDds 12-5 &
25 fe-yh- fdaok bFkksQsuizkWDl 10
VDds izokghs 15 feyh fdaok
fQizksuhy 5 VDds izokgh 30 feyh
fdaok fQizksuhy 80 VDds nkusnkj
1-25 xzWe fdaok ¶Y;wcsaMkekbM 20
VDds nkusnkj 2-5 xzWe fdaok
DyksjWaVWªfuyhizksy 18-50 VDds @ 3
feyh fdaok ¶Y;wcsaMkekbM 39-35
VDds izokgh 1-0 fe-yh- 10 fyVj
ik.;kr felGwu Qokj.kh djkoh-
twyS rs lIVsacj
lIVsacjPkk
frljk
vkBoMk
rs
vkWDVksacj
pk nqljk
vkBoM«
eq[;
fdM
Major pest
2
Xkknek’kh, Gall midge,
Orseolia oryzae Wood-
Mason
vaM;krqu ckgsj iMysyh
ygku vGh /kkukP;k eq[;
[kksMkr f’k:u cqa/;ktoG
fLFkjkors o R;kP;koj
miftfodk djhr vlrs-
R;keqGs eq[; [kksMkph ok<
u gksrk uGh vFkok pansjh
iksaxk r;kj gksrks v’kk
iksaX;kuk yksach /kjhr ukgh-
rlsp caq/;kP;k cktqyk
vusd QqVos QqVysys
fnlrkr-
1-cka/kkojhy nso/kku u”V djkos-
2-dki.kh uarj ‘ksrkr ukaxj.kh
d:u /kLdVs u”V djkohr-
3-xkn izfrca/kd tkrhpk okij
djkok-
4- jkso.kh djrkauk xknek’kh eqDr
jksikaph yko.kh djkoh-
5-fu;a=.kklkBh QksjsV 10 VDds
nkusnkj 10 fdyks fdaok dkcksZQqjkWu
3 VDds nk.ksnkj 25-00 fdyks fdaok
fQizksuhy 0-3 VDds nkusnkj 25
fdyks izfr gsDVj Ckka/khe/ks felGwu
n;kos- Dyksjik;jhQkWl 20 VDds
izokgh 25-00 feyh fdaok
bFkksQsuizkWDl 10 VDds izokghs 15
feyh fdaok fQizksuhy 5 VDds
izokgh 30 feyh fdaok yWaCMk
lk;gWyksFkzhu 5 VDds izokghs 5
feyh fdaok Fkk;kseFkksD>ke 25
VDds nkusnkj 1 xzWe 10 fyVj
ik.;kr felGwu Qokj.kh djkoh
twyS rs lIVsacj
vkWxLV rs lIVsacj
eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
15
3
fgjos rqMrqMs ] Green leaf
hoper(GLH),
Nephotettix virescens
Distant and N.
nigropictus Stal
izkS< o fiYys ikukrhy jl
‘kks”k.k djrkr R;keqGs ikus
fioGh iGrkr-jksikaph ok<
[kqVrs-fg fdM ?kkrd ylh
eqGs Vqaxzks ;k fo”k.kqtU;
jksxkpk izlkj djrs -
1- izrhdkjd tkrhapk okij djkok-
2-jksis f’kQkjl dsysY;k
varjkizek.ksp ykokosr nkV ykxoM
d: u;s-
3-u=kpk larqfyr okij djkok-
ik sVW’k tkLr okijY;kl Qk;nk
gksrks-
[kkyhy fdVduk’kdkpk okij
djkok
fQizksuhy 0-3 VDds nkusnkj 16 rs
25 fdyks izfr gsDVj cka/khr
felG.ks fdaok Vªk;>ksQkWl 20 bZlh
25 feyh fdaok ¶yksdWfeM 50
VDds nkusnkj 3 feyh fdaok
dkcksZlYQku 25 VDds 16 feyh
izrh 10 fyVj ik.kh ?ksmu Qokj.kh
djkoh
twyS rs fMlsacj
vkWxLV rs lIVsacj
eq[;
fdM
Major pest
4
ridhjh rqMrqMs (BPH),
Brown plant hopper
Nilaparvasta lugens
Stal
izkS< o fiYys /kkukP;k
Cakq/;krqu o [kksMkrqu lrr
jl ‘kks”k.k djrkr- R;keqGs
ikus fioGh iMqu >kM
fuLrst gksmu] lqdwu
okGrs- izknqHkkZo ‘ksrkP;k
e/; Hkkxkrqu xksykdkj
[kG;kizekus lq: gkmu
‘ksr tGkY;klkj[ks fnlrs-
1- izrhdkjd tkrhapk okij djkok-
2-jksis f’kQkjl dsysY;k
varjkizek.ksp ykokosr nkV ykxoM
d: u;s-
3-u=kpk larqfyr okij djkok-
iksVW’k tkLr okijY;kl Qk;nk
gksrks-
[kkyhy fdVduk’kdkpk okij
djkok
fQizksuhy 0-3 VDds nkusnkj 16 rs
25 fdyks izfr gsDVj cka/khr
felG.ks fdaok Vªk;>ksQkWl 20 bZlh
25 feyh fdaok ¶yksdWfeM 50
VDds nkusnkj 3 feyh fdaok
dkcksZlYQku 25 VDds 16 feyh
izrh 10 fyVj ik.kh ?ksmu Qokj.kh
djkoh
twyS rs fMlsacj
vkWxLV rs lIVsacj
eq[;
fdM
Major pest
5
ika<Ú;k i«Bhps rqMrqMs
White backed plant
hopper (WBPH),
Cnaphalocrocis
medinalis Guenee
izkS< o fiYys /kkukP;k
Cakq/;krqu o [kksMkrqu lrr
jl ‘kks”k.k djrkr- R;keqGs
ikus fioGh iMqu >kM
fuLrst gksmu] lqdwu
okGrs- izknqHkkZo ‘ksrkP;k
e/; Hkkxkrqu xksykdkj
[kG;kizekus lq: gkmu
‘ksr tGkY;klkj[ks fnlrs-
1- izrhdkjd tkrhapk okij djkok-
2-jksis f’kQkjl dsysY;k
varjkizek.ksp ykokosr nkV ykxoM
d: u;s-
3-u=kpk larqfyr okij djkok-
iksVW’k tkLr okijY;kl Qk;nk
gksrks-
[kkyhy fdVduk’kdkpk okij
djkok
fQizksuhy 0-3 VDds nkusnkj 16 rs
25 fdyks izfr gsDVj cka/khr
felG.ks fdaok Vªk;>ksQkWl 20 bZlh
25 feyh fdaok ¶yksdWfeM 50
VDds nkusnkj 3 feyh fdaok
dkcksZlYQku 25 VDds 16 feyh
izrh 10 fyVj ik.kh ?ksmu Qokj.kh
djkoh
twyS rs fMlsacj
vkWxLV rs lIVsacj
eq[;
fdM
Major pest
6
Ykksachojhy <sdw.k] Gundhi
bug, Leptocorisa acuta
Thunberg,
L. varicournis Fabricius
& L. chinensis Dallas
gh dhMs ‘kkjhjkrqu
Lolaj{k.kklkVh fof’k”V
izdkjpk ?kk.kokl lksMrkr
Eg.kqu ;kauk xa/khcx
Eg.krkr-izkS< o fiYys
ikukrqu jl ‘kks”k.k djrkr
o R;kuarj nq/kkG
voLFksrhy yksC;krhy nq/k
‘kks”k.k djrkr-R;keqGs nk.ks
Hkjr ukgh-/kku ikspV
jkgrkr- otukr ?kV ;srs-
ykasch ridhjh dkGlj
iMrs-
/kkukph isj.kh v’kki/nrhus
djkoh ts.ksd:u fidkph nk.ks
Hkj.;kpk vo/kh ,dkp osGh
vlkok-
osGksosGh fid r.k fojfgr BsÅu
cka/kkojhy iwjd ouLirhpk
uk;ukV djkok-
‘ksrke/ks /kwj djkok o izknqHkkZo
tkLr vlY;kl izkS< o fiYys
ospwu u”V djkos-
f'kQkjlhr fdVduk’kdkapk
okij djkok-
vkWxLV rs
uksOgsacj
UkksOgascj
¼y®aC;k
iDo
g¨.;«ph
voLF«k½
fdjd®G
fdM
Minor
pest
7 ik.kh ulsy rj jk=hps osGh
ck/khr fQjrkr o >kMkP;k
eqGkauk dkirkr o btk
okGohps ok:GktoG /kwj
djkok-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
16
o«Goh@mË«Gh] Termites,
Odentoermes obesus
Rambur
iksgporkr R;keqGs >kMs
ejrkr-
miyC/k vlY;kl izfrdkjd
tkrhpk okij djkok-
f’kQkj’khr fdVduk’kdkapk
okij djkok-
pest
8
fiBÓ« <sdw.k] Mealy bug,
Brevennia rehi
Lindinger
izkS< fiYys ikukrhy
ikukrhy @ dksoG;k
’ksaM;krhy jl ’kks”k.k
djrkr R;keqGs ikus fioGh
iMrkr- >kMkph ok< [kqaVrs-
IzkknwHkkZoxzLr Hkkx okGrks-
fdMhus lksMysY;k fpdV o
xksM nzokoj dkGh cqj’khph
ok< gksrs-R;keqGs ikukrhy
vUu r;kj dj.;kP;k
izdzh;sr ck/kk ;srs-
mRiknukr ?kV ;srs-
ijs.khiwohZ cka/kkojhy ouLirhapk
uk;ukV djkok
fdMxzLr fdVdukdkapk okij
djkok-
f’kQkj’khr fdVduk’kdkapk
okij djkok-
cka/khr fu;fer ik.kh Hkjkos-
fe= fdVd ysMh chVy o brj
ijksithoh fdVdkaps lao/kZu
djkos-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
9
i®axs vGh] Case worm,
Nymphula depunctalis
Stagnalis
vGh ikusps ygku rqdMs
d:u lqjGh r;kj d:u
R;kr jkgrs o jk=hps osGh
ikus [kkrs lqjGhrhy
vGhpk izknqHkkZo eksV;k
izek.kkoj >kY;kl
ck/khrhy ik.;koj
lqjG;k@iqaxG;k rjaxrkauk
fnlrkr- ikus dSphus
dkiY;klkj[ks fnlr vlqu
ika<&;k rqVd js”kk ikukoj
fnlrkr-
cka/khr ik.kh Hk:u fidko:u
nksj fQjokok
cka/khrhy ik.kh dk<wu Vkdkos-
f’kQkj’khr fdVduk’kdkapk
okij djkok-
10 dkckZjhy 10 VDds HwkdVh
25 fdyks izfr gsDVj /kqjG.kh
djkoh fdaok QsaFkks,V 50 VDds
izokgh 10 feyh 10 fyVj
ik.;kr felGwu Qokj.kh
djkoh-
twyS rs lIVsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
10
fgLik] Rice hispa,
Dicladispa armigera
Oliver
izkS< Hkaqxs ikukrhy gjhr
nzO; [kkrkr R;keqGs ikukoj
ika<js lekarj pês iMrkr-
1- /kkukps fid nkVw nsÅ u;s-
2- cka/khojhy i;kZ;h xoroxhZ;
r.kkapk osGksosGh uk;uk;V
djkok-
3- [krkapk fo”ks’kr% u= [krkpk
vokLro okij VkGkok-
4- izknqHkkZokr fidkyk uqdlkuhph
laHkkouk vlY;kl
fu;a=.kklkBh eWyWfFh;kWu 5
VDds HwkdVh 25 fdyks izfr
gsDVj /kqjG.kh djkoh fdaok
eWyWfFh;kWu 50 VDds izokgh 23
feyh 10 fyVj ik.;kr felGwu
Qokj.kh djkoh-
vkWxLV rs v«DV¨cj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
17
11
QqyfdMs] Thrips,
Stenchaetothrips
biformis Bagnall
ik.kkP;k [kkyh jkgwu izkS< o
fiYys fgjok ikiwnzk [kjMrkr
R;krwu jl ‘kk”krkr-
R;keqGs ika<wjds pês iMrkr-
ikus ‘ksaM;kdMwu xaMkgY;k
tkrkr dkykarjkus fioGh
iMwu okGrkr-
f’kQkj’khr fdVduk’kdkapk okij
djkok-
v>kfMjsDVhu 0-15 VDds 30
feyh fdaok ykacMk lk;gsyksFkzhu 5
bZlh 5 feyh izrh 10 fyVj ik.kh
/ksmu Qokj.kh djkoh
vkWxLV rs v«DV¨cj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
12
y{djh vGh, Armyworm
Spodoptera mauritia
g;k vG;k y”dkjkizek.ks
gYyk djrkr o ‘ksr QLr
djrkr- vG;k jk=h
dk;Z{ke vlqu fnolk
/kkukP;k cspD;kr o
cka/kkojhy xorkr yiwu
clrkr- vG;k ikus
dMsdMwu dqjrMrkr
R;keqGs /kkukps fid fu”i.kZ
gksrs- rlsp ihd yksach
voLFksr vlrkauk ;k
fdMhpk izknqHkkZo >kY;kl
/kkukP;k yksaC;k
dqjrMY;keqGs ‘ksrkr
yksaC;kapk lMk iMysyk
vk<Grks-
y”djh vGhP;k losZ{k.kklkBh
Izkdk’k lkiG;kapk okij djkok-
y”djh vGhpk izknwHkkZo >kY;kl
cka/khr ik.kh Hkjkos- fidko:u nksj
fdaok >kMkP;k Qkan;k vkMO;k
fQjowu ikus xqaMkG.kk&;k o y”djh
vG;k ikMkO;kr- csMdkaps lao/kZu
djkos- dkj.k csMwd vG;k [kkrkr-
/kkukojhy y”djh vGhps
fu;a=.kklkBh Mk;DYkkjsOgkl 76
VDds izokgh 13-0 fe-yh- 10
fyVj ik.;kr felGwu Qokj.kh
djkoh-
laiw.kZ fid
gaxke laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
13
Ikkus xaqMG.kkjh vGh] Leaf
folder / roller
Cnaphalocerocis
mainsails
vGh ikukph xqMkaGh d:u
vkr jkgrs o ikus
[kkrs@iks[kjrs-
vGhpk izknqHkkZo vk<Gqu ;srkp
¼,d izknqHkkZo xzLr iku izfr pqMk ½
fu;a=.kklkBh dkjVWi
gk;MªksDyksjkbZM 4 th 18 fdyks
izrh gsDVj cka/khe/ks Vkdkos fdaok
v>kfMjsDVhu 0-15 VDds 30
feyh fdaok DyksjWuVªfuyhizksy 18-
5 ,llh 3 feyh fdaok
Dyksjik;kjhQkWl 50 bZlh 15
feyh fdaok Vªk;>ksQkWl 40 bZlh
13 feyh ;k iSdh dks.krsgh ,d
fdVuk’kd izfr 10 fyVj ik.;kr
felGqu Qokj.kh djkoh
laiw.kZ fid
g axke
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
14
fuGs Hkaqxs ] Blue beetle
izkS< Hkaqxs ikukrhy gjhr
nzO; [kkrkr R;keqGs ikukoj
ika<js lekarj pês iMrkr-
vko’;Drk HkklY;kl f’kQkj’khr
fdVduk’kdkph Qokj.kh djkoh-
6- Ål
Sugarcane
1
[kksM fdMk, Sugarcane
stem borer
Chilo infuscatllus
lqjokrhyk vGh ikukoj
Qh:u lqjGhrqu fdaok
tehuhyxr [kksMkr f’kjrs-
vkrhy Hkkxkoj miftfodk
djrs R;keqGs mlkps iksaxs
okGrkr o eqG ml ejrks-
mlkyk QqVos vkY;kuarjgh
vGh QqVO;koj miftohdk
djrs-
mxo.khuarj Ål nksu efgU;kpk
>kY;koj ckGcka/k.kh djkoh-
2-okGysY;k lqjG;k@iksaxs
vk<GY;kl tfeuhyxr dkiwu
vGhlg tkGwu VkdkO;kr-
3-[kksMfdMpk izknqHkkZo fnlwu
vkY;kl vaM;kojhy ijksithoh
fdVd ¼Vªk;dksxzek fpyksful½
gsDVjh 50]000 izek.ks nj 10
fnolkaps varjkus 4 rs 6 osGk
lksMkosr-
4-jklk;fud Qokjk-&
eksuksØksVksQkWl 36 ,l,y @
1875 feyh izrh gsDVj-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
18
Snellen
2
'¨aMk i®[«j.k«j vGh] Top
shoot borer,
Scirpophaga nivella F.
vaM;krqu ckgsjiMysyh
vGh e/;f’kjsrqu mlkP;k
iksaX;kr f’kjrs-ikukoj
ygku ygku fNnzs iMysyh
fnlrkr- mlkph ok< [kqaVrs-
ygku voLFskr izknqHkkZo
>kY;kl mRiknukr [kqip
?kV ;srs-rlsp izknqHkkZo xzLr
mlkl MksGs QqVrkr R;keqGs
ml [kjkV;k lkj[kk fnlrks-
-‘kasMs iks[kj.kkÚ;k vGh ;k fdMhph
vaMh o irax xksGk d:u u”V
djkosr-
2-okGysY;k lqjG;k dk<wu vGhpk
uk’k djkok-
3-jk=h fotsjh jkiG;kpk mi;ksx
d:u iraxkpk uk’k djkok-
4- jklk;fud fdVduk’kd Qokjk-
eksuksØksVksQkWl 36 ,l,y @
1500 feyh izrh gsDVj fdaok
fDoukWyQkWl 25 bZlh @ 2000
feyh izrh gsDVj fdaok
DyksjWuVªfuyhizksy 18-5 ,llh @
375 feyh izrh gsDVj fdaok
lk;ijesfFkzu 10 bZlh @ 650
feyh izrh gsDVj-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
3
dkaM¢ i®[«j.k«j vGh
Internode borer,
Sesamia inferens Wlk.
dkaMk ¼baVjuksM½ NksVk gksrks
o R;koj fdMhus dsysys fNnzs
vk<Gwu ;srkr- izknqHkkZo
xzLr Hkkx ykylj gksrks o
MsM gVZ ph y{k.ks
vk<Grkr-
Vªk;dksxzkek fpyksuhl gk ijksithoh
fdVd @ 2-5 lhlh izrh gsDVj
lksMkok-
;k ijksithoh fdVdkps ,dwu lgk
osGk ia/kjk fnolkP;k varjkus Ål
ykxoMhuarj pkSF;k ekfg.;kiklwu
lksM.;kl lq:okr dkjkoh-
Ål ykxoMhuarj 150 o 210
fnolkauh Ålkph fMVª;k’k djkos
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
4
ik;jhy«] Sugarcane
pyrilla , Pyrilla
perpusilla Wlk.
fiYys o izkS< ikukrhy jl
’kks”ku djrkr R;keqGs ikus
fuLrst o fioGh iMrkr-
rlsp gh fdM ikukoj fpdV
xksM inkFkZ lksMrs- R;koj
dkG;k cqj’khpk izknqHkkZo
gksmu ikus fpdV o dkGh
iMrkr- R;keqGs ikukrhy
vUur;kj dj.;kP;k
izdzh;sr ck/kk ;srs v’kh
ikus uarj ok<rkr-
ikus vaM;klg dk<wu u”V djkoh-
2-izdk’k lkiG;kapk mi;ksx
djkok-
3-^bfijhdWuh;k esyWuksY;qdk* g;k
ckg; ijksithoh fdVdkps ,d yk[k
maMh izrh gsDVj ÅlkP;k ikukP;k
rqdM;klg mH;k Ålkr LVsiy
djkoh-
4- fdaok 1000 Hkjho dks”k izrh
gsDVjh tqyS o lIVsacj efgU;kr
ÅlkP;k ikukP;k ekxs
10 fBdk.kh LVsiy djkosr-
5- jklk;fud Qokj.kh-
Dyksjik;kjhQkWl 20 bZlh @ 1500
feyh izrh gsDVj fdaok
eksuksØksVksQkWl 36 ,l,y @ 500
feyh izrh gsDVj fdaok
Mk;DyksjOgkl 76 bZlh @ 376
feyh izrh gsDVj-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
5
ukdr®Ms] Sugarcane
grasshopper,
Hieriglyphus banian Fb.
Var.elongata
izkS< o fiYys ?kksGD;kus
jkgqu eksB;k izek.kkr
mlkph ikus dqjrGrkr
R;keqGs ikukP;k f’kjkp
QDr f’kYyd jkgrkr
R;keqGs mRiknukr ?kV gksrs-
ukdrksM;kpk izknqHkkZo >kysY;k
‘ksrkr cka/kktoG ukaxjV djkoh-
‘kD; vlY;kl cka/kgh 10 lseh
i;Zar HkqlHkqlhr djkok- R;keqGs
ukdrksM;kph vaMh u”V gksrhy-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
6 ika<jh ek’khph fiYys
ikukP;k [kkyP;k cktqus
,dk fBdk.kh fLFkjkmu jl
’kks”k.k djrkr R;keqGs ikus
fioGh iMrkr-
[krkaph ek=k f’kQkj’kh izek.ksp
|kO;kr-
2-Ålkph ikus vaMh o dks”kklg
tfeuhr iqjkohr-
3-fdMxzLr ‘ksrkr fioGk jax
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
19
Ikka<jh ek’kh, White fly,
Aleurolobus barodensis
Mask.
mRiknuke/;s ?kV ;srs fnysys i«;kps fdaok dkVZcksMZps xzhl
ykoysys fpdV lkiGs okÚ;kP;k
fn’ksus ykokosr-
4-Ål rqVY;kuarj ikpj tkGkos-
7
fiBÓ« <sdw.k] Mealy bug , Saccharicoccus
sacchari
izkS< fiYys ikukrhy
ikukrhy @ dksoG;k
’ksaM;krhy jl ’kks”k.k
djrkr R;keqGs ikus fioGh
iMrkr-mlkph ok< [kqaVrs-
fdMhus lksMysY;k fpdV o
xksM nzokoj dkGh cqj’khph
ok< gksrs-R;keqGs ikukrhy
vUu r;kj dj.;kP;k
izdzh;sr ck/kk ;srs-
mRiknukr ?kV ;srs-
Ålkps fMVª;k’k djkos-
‘ksrkr tek >kysys ik.kh ckgsj
dk<kos
eksuksØksVksQkWl 36 VDds ,llh @
1500 feyh izrh 500 fyVj ik.kh
Qokj.kh djkoh-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
8
[koy¢fdMs] Scale insects,
Melanaspis glomerata
Green
izkS< o fiYys dkaaM;krhy
jl ’kks”k.k djrkr R;keqGs
fid fulLrst gksrs]ok<
[kqaVrs ] izknqHkkZo tkLr
vlY;kl ml okGrks-
izknqZHkkoxzLr cs.;kph ykxoMhlkBh
mi;ksx d: u;s-
2-mUgkG;kr Ålkyk ik.;kpk rk.k
iMw nsÅ u;s-
3-izknqZHkkoxzLr mlkph yodj
rksM.kh d:u ikpV tkGwu ukaxj.kh
d:u [kksMD;k tek d:u tkGwu
VkdkO;kr-
4- jklk;fud Qokjk
&eksuksØksVksQkWl 36 ,l,y @
1500 feyh izrh gsDVj-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
9
o«Goh@mË«Gh] Termites,
Odontotermes sp.
ikolkG;kr okGoh mlkP;k
okGysY;k fVijhyk
uqdlku iksgpors- okGoh
fVijhP;k MksG;koj gYyk
djrs R;keqGs mxo.khoj
vfu”V ifjuke gksrks- QqVos
o mlkojgh ;k fdMhpk
minzo fnlqu ;srks- mxo.kh
uarj yxsp izknqHkkZo
>kY;kl ml ejrks- eksB;k
>kysY;k mlkr okGoh
dkM;koj [kkrs R;keqGs
mlkph ikus fioGh iMrkr
o ml ejrks-
Tkfeuhr ok:Gkoj e/;Hkkxh ,d
fNnz ikMkos o R;kr fo”kkjh /kqjhtU;
fdVduk’kd ik.;kr nzko.k d:u
ok:Gkr Vkdkos- R;keqGs
ok:Gkrhy jk.kh o brj okGoh u”V
gksrhy-
DyksjWUVª;kfuyhizksy 18-5 VDds
,l lh @ 500 feyh izrh 1000
fyVj ik.kh
DyksfFk;kfuMhu 50 VDds
MCY;qMhth @ 250 xzWe izrh 1000
fyVj ik.kh ekrhr felG.ks-
laiw.kZ fid
gaxke vkDVkscj rs
tkusokjh fdjd®G
fdM
Minor
pest
10 eqGs i®[«j.k«jh vGh
Root borer,
Emmalocera depresella
Swin.
vG;k tfeuhr jkgwu Ål
fidkP;k eqGk [kkrkr
R;keqGs Ålkph ok< [kqaVrs-
2-ikus fuLrst o fioGh
iMrkr o uarj okGw
ykxrkr-
3-tkLr izknqZHkko vlY;kl
Ålkph csVs okGrkr-
ysMh cMZ fcVy]
Øk;lksik] fljfQM
ek’kk bR;knh ijHk{kh
fdVdkaps laj{k.k
djkos-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
20
11
Ekkok] Aphids, Aphis
sacchari Z.
;k fdMhps fiYys o izkS<
ikukrwu jl ‘kks”ku djrkr
R;keqGs ikus fioGh iMrkr
u= [krkpk okij f’kQkj’kh uqlkjp
djkok-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
12
manhj] Rat, Rattus rattus
Linn. And R.norvegicus
Berk.
manhaj mlkP;k dkaM;k
dqjrqMqu uqdlku djrkr
Ålke/ks manhj gksÅ u;sr Eg.kwu
Ålk ‘kstkjps cka/k LoPN djkosr-
fiatÚ;kpk okij djkok-
ftoar fcGke/ks FkksMs xksMs rsy
ykoysyk 49 Hkkx /kkU;kpk HkjMk o
,d Hkkx czkseWfMvkWykWu 0-25
VDds ?kkywu vkfe”k dkxnkP;k
iqMhr cka/kwu izR;sd fcGkr vankts
20 xzWe ?kkykos o fcG can djkos-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
13
y®djh Ekkok] Wooly aphids
izkS< o fiYys lksaMsOnkjs
ikukP;k [kkyh jkgqu jl
’kks”k.k djrkr o rs
lk[kjsP;k ikdklkj[kk
inkFkZ ckgsj lksMrkr- gk
inkFkZ >kMkoj lOkZ=
iljY;keqGs R;koj dkGh
cqj’kh ok<rs] laiw.kZ >kM
dkGs iMr rlsp ikukph
vUu r;kj dj.;kph fdz;k
eankors] ikukP;k eq[;
f’kjsP;k nksUgh cktwyk
fioGlj fBids fnlrkr]
ikus fBlwG gksrkr] ikukP;k
dMk djM;k gksrkr o uarj
laiw.kZ ikus djMh iMwu
okGrkr- jl ’kks”kY;keqGs
Ål dedwor gksrks]
>kMkph ok< [kqaMrs] Ål
mRiknu o lk[kj mrk&;kr
?kV ;srs-
Ålkph iêzk vFkok :an ljh i/nrhus
ykx.k djkoh R;keqGs fu;a=.kkps
mik; ;kstus lksbZps gksbZy-
2-fdMxzLr cs.ks oki: u;s-
3-Ål ykxoMhiwohZ cs.ks izfØ;k
djkoh-
4-jklk;fud [krkapk larqyhr okij
djkok-
5-fMQk vWfQMhOgksjk ;k ijHk{kh
fe= fdVdkP;k 1000
vG;k@dks”k izrh gsDVjh
izknqZHkkoxzLr ‘ksrkr lksMkO;kr-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
14
gqe.kh ]White
grub,Holotrichia
serrata
vG;k tehuhr jkgqu ml
fidkP;k eqG;k [kkrkr
R;keqGs mlkph ok< [kqVrs-
lqjokrhyk mlkph ikus
fuLrst o fioGh iMrkr-
uarj okGq ykxrkr izknqHkkZo
tkLr vlY;kl laiq.kZ
mlkph csVs okGqu tkrkr
vlh csVs gkrkus lgt
miVyh tkrkr ]tehuhoj
yksGrkr o dkykrajkus lqdq
ykxrkr
[kjhi gaxkekP;k Lkqjokrhyk ikÅl
iMY;koj jk=h dMwfuac] cksj]
ckHkqG g;k >kMkoj teysys Hkqaxsjs
xksGk d:u uk’k djkok-
2-mlkph rksMuh >kY;kcjkscj
tfeuhph [kksy ukxj.kh djkoh-
3-jklk;fud Qokj.kh
QksjsV 10 VDds lhth @ 25 fdyks
izrh gsDVj fdaok
fQizksuhy 40 VDds $
bfeMkDyksizhM 40 VDds MCY;qth @
500 xzWe izrh gsDVj-
laiw.kZ fid
gaxke
fdjd®G
fdM
Minor
pest
7- rqj
Pigeonpea
1
‘ksaxk iks[kj.kkjh vGh,
Pod Borer,
lqjokrhyk vG;k rqjhP;k
dG;k vkf.k Qqys [kkÅu
uqdlku djrkr- R;keqGs
Qy/kkj.ksps izek.k deh
gksrs- rlsp eksB;k vG;k
‘ksaxkauk fNnz d:u vkrhy
nk.ks iks[k:u [kkrkr-
R;keqGs rqj fidkps eksB;k
izek.kkr uqdlku gksrs-
mUgkG;kr tfeuhph [kksy
ukaxjV djkoh-
f’kQkjl dsysY;k ok.khphp ;ksX;
varjkoj isj.kh djkoh-
lyx ijs.khlkBh rqjhP;k
fc;k.;kr 1 VDdk Tokjh vFkok
cktjhps ch felGwu isj.kh
djkoh- rqjhcjkscj Tokjh]
cktjh] edk vFkok lks;kchu gh
vkarjfids ?;kohr-
vkWDV®cj
rs fMlsacj
vkWDV®cj rs fMlsacj
eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
21
Helicoverpa armigera
Hubner. cka/kkojhy rqjhP;k ‘kasxk
iks[kj.kkÚ;k vGhph i;kZ;h
[kk|r.ks mnk- dksG’kh] jkuHksaMh]
isVkjh gh r.ks osGksosGh dk<wu
u”V djkohr-
iw.kZ ok< >kysY;k vG;k ospwu
R;kapk uk’k djkok-
i{kkauk cl.;klkBh gsDVjh 50
rs 60 i{kh Fkakcs ‘ksrkr ykokosr-
‘ksaxk iks[kj.kkÚ;k fgjO;k
vGhlkBh ihd dGh voLFksr
vkY;kiklwu gsDVjh 5 dkexa/k
lkiGs ykokosr-
ihd dGh voLFksr vlrkuk
fuacksGh vdZ 5 VDds ph Qokj.kh
djkoh-
‘ksaxk iks[kj.kkjh fgjOkh vGhlkBh
ygku voLFksr vlrkuk ,p-,-
,u-ih-Ogh- fo”kk.kqph 500 ,y-
bZ- izrh gsDVj izek.ks Qokj.kh
lk;adkGh djkoh-
rqjhP;k >kMk[kkyh iksrs Vkdwu
>kM gyokos vkf.k iksR;koj
iMysY;k vG;k osGksosGh xksGk
d:u u”V djkO;kr-
,o<s d:u lq/nk fdMhus
vkfFkZd uqdlku ikrGh
xk<Y;kl [kkyhy iSdh
dqBY;kgh fdVduk’kdkph
[kkyhy izek.kkr fidkoj
Qokj.kh djkoh-
v>kfMjsDVhau ¼300ihih,e½
50 feyh@10 fy-
bekesDVhu csaU>ks,V 5 ,lth
4-4 feyh@10 fy-
jk;ukfDlik;j
¼DyksjkuVªfuyhizksys½ 18-5
,llh 2&3feyh@10 fy-
2
filkjh irax] Tur plume
moth, Exelastis atomosa
W.
vGh ‘ksaxkojhy lky
[kjMwu fNnz djrs- o ckgsj
jkgwu nkus iks[kjrs-
mUgkG;kr tfeuhph [kksy
ukaxjV djkoh-
f’kQkjl dsysY;k ok.khphp ;ksX;
varjkoj isj.kh djkoh-
lyx ijs.khlkBh rqjhP;k
fc;k.;kr 1 VDdk Tokjh vFkok
cktjhps ch felGwu isj.kh
djkoh- rqjhcjkscj Tokjh]
cktjh] edk vFkok lks;kchu gh
vkarjfids ?;kohr-
cka/kkojhy rqjhP;k ‘kasxk
iks[kj.kkÚ;k vGhph i;kZ;h
[kk|r.ks mnk- dksG’kh] jkuHksaMh]
isVkjh gh r.ks osGksosGh dk<wu
u”V djkohr-
iw.kZ ok< >kysY;k vG;k ospwu
R;kapk uk’k djkok-
i{kkauk cl.;klkBh gsDVjh 50
rs 60 i{kh Fkakcs ‘ksrkr ykokosr-
ihd dGh voLFksr vlrkuk
fuacksGh vdZ 5 VDds ph Qokj.kh
djkoh-
rqjhP;k >kMk[kkyh iksrs Vkdwu
>kM gyokos vkf.k iksR;koj
vkWDV®cj
rs fMlsacj
vkWDV®cj rs fMlsacj
eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
22
iMysY;k vG;k osGksosGh xksGk
d:u u”V djkO;kr-
,o<s d:u lq/nk fdMhus
vkfFkZd uqdlku ikrGh
xk<Y;kl [kkyhy iSdh
dqBY;kgh fdVduk’kdkph
[kkyhy izek.kkr fidkoj
Qokj.kh djkoh-
v>kfMjsDVhau ¼300ihih,e½
50 feyh@10 fy-
bekesDVhu csaU>ks,V 5 ,lth
4-4 feyh@10 fy-
jk;ukfDlik;j
¼DyksjkuVªfuyhizksys½ 18-5
,llh 2&3feyh@10 fy-
3
'¨ax¢ e«'«h] Tur pod fly,
Melanagromyza obtusa
gh vGh ‘ksaxkrhy nkus
v/kZoV dqjrMwu [kkrs o
R;keqGs nk.;kph eqduh
gksrs- vGhpk ckgs:u
ikznqHkkZo fnlr ukgh-
f’kQkjl dsysY;k ok.khphp ;ksX;
varjkoj isj.kh djkoh-
cka/kkojhy ‘kasxk iks[kj.kkÚ;k
vGhph i;kZ;h [kk|r.ks r.ks
osGksosGh dk<wu u”V djkohr-
,o<s d:u lq/nk fdMhus
vkfFkZd uqdlku ikrGh
xk<Y;kl [kkyhy iSdh
dqBY;kgh fdVduk’kdkph
[kkyhy izek.kkr fidkoj
Qokj.kh djkoh-
v>kfMjsDVhau ¼300ihih,e½
50 feyh@10 fy-
bekesDVhu csaU>ks,V 5 ,lth
4-4 feyh@10 fy-
jk;ukfDlik;j
¼DyksjkuVªfuyhizksys½ 18-5
,llh 2&3feyh@10 fy-
vkWDV®cj
rs fMlsacj
vkWDV®cj rs fMlsacj
eq[;
fdM
Major pest
4
‘kasxsojhy <sd.;k]
Podbug,Clavigralla
gibbosa Spinola.
;k fdMhpk izknqHkkZo
izkeq[;kus ‘ksaxkoj
vlykrjh izkS< o fiYys
ikus]dG;k]Qqys o uktqd
[kksMkrhy jl ‘kks”ku
djrkr- ‘ksaxkrhy jl
‘kks”ku dsY;keqGs ‘ksaxk
lqjokrhyk fQDdV fioGs
pês iMrkr o uarj vls
‘ksaxk vkdlrkr o
okGrkr-
‘ksaxk iks[kj.kkÚ;k vG;akP;k
fu;a=.kklkBh dj.;kr ;s.kkÚ;k
mik; ;kstuseqGs ;k fdMhps
O;oLFkkiu gksÅ ‘kdr
twyS rs fMlsacj
‘ksaxsr nk.ks
HkjY;kiklw
u-
fdjd®G
fdM
Minor
pest
5
Ekkok] Aphids,
Aphis medicaginis
Green.
izkS< o fiYys Qka|k] Qqy]
‘ksaxkoj leqgkus jl ’kks”k.k
djrkr- ekO;kpk izknqHkkZo
jksikoLFksr >kY;kl ikus
vkdlrkr- v’kk osGh
ik.;kpk rk.k ikMY;kl jksis
okGrkr-
;k fdMhoj tx.kkjs ysMhcMZ fcVy]
Øk;lksik] fljfQM ek’khph vGh
;k fe= fdVdkaps laxksiu o lao/kZu
djkos-
tqyS&
vkWx”V fdjd®G
fdM
Minor
pest
6
e¨B¢ rqMrqMs] Membracid,
;k fdMhpk izkS< okGysY;k
xorkP;k jaxkpk] ikpjhP;k
vkdkjkpk o MksD;koj nksu
tkM dkVs vlysyk vlrks-
izkS< o fiYys rqjhP;k
Qkan;krhy o [kksMkrhy jl
‘kks”ku djrkr- R;keqGs
>kMkph ok< [kqaVrs]
ifj.kkeh mRiknukr ?kV ;srs-
‘ksaxk iks[kj.kkÚ;k vG;akP;k
fu;a=.kklkBh dj.;kr ;s.kkÚ;k
mik; ;kstuseqGs ;k fdMhps
O;oLFkkiu gksÅ ‘kdr
lIVsacj rs
vkWDVksacj-
fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
23
Otinotus oneratus W.
7
fuGs Qqyik[k:] Blue
butterfly, Lampides
boeticus L.
;k fdMhps Qqyik[k:
fuG;k jaxkps vlwu] vGh
fgjoh o [kkyP;k cktwus
piVh vlrs- vGhph ykach
12 eheh vlwu etcwr
cka/kk vlrks- vGh rqjhph
ikus] Qqys] dG;k o ‘ksaxk
dqjrMwu [kkrs R;keqGs
fidkps mRiknukr ?kV ;srs
‘ksaxk iks[kj.kkÚ;k vG;akP;k
fu;a=.kklkBh dj.;kr ;s.kkÚ;k
mik; ;kstuseqGs ;k fdMhps
O;oLFkkiu gksÅ ‘kdr
vkWDV®cj
rs fMlsacj
¼dG;k
vkY;kuar
j nk.ks
ifjiDo
gksbZi;Zar½
fdjd®G
fdM
Minor
pest
8 ikusi¨[«j.k«jh vGh] Leaf
minor, Liriomyza Sp.
izkS< irax fioGlj jaxkpk
o ygku vlwu vGh 6 rs 8
eheh ykac o eGdV
ika<Ú;k jaxkph vlrs- vGh
ikukauk fNnz d:u vkr
iks[k:u [kkrs R;keqGs
ikukoj ukxeksMh ika<js iês
fnlrkr
fdjd®G fdM Minor pest twyS&vkW
x”V
fdjd®G
fdM
Minor
pest
9
Ikkus xaqMG.kkjh vGh] Leaf
roller, Eucosma critica
Conayr.
vGh ikukaph xaqMkGh d:u
jkgrs o ikus iks[kjrss-
R;keqGs ikukaph vUu
fuekZ.k dj.;kph ‘kDrh
deh gksrs o >kM tksenkj
ok<r ukgh- fid Qqyksjkoj
vkY;kuarj vGh dG;k]
Qqys o ‘ksaxke/khy
vifjiDo nk.ks QLr djrs-
‘ksaxk iks[kj.kkÚ;k vG;akP;k
fu;a=.kklkBh dj.;kr ;s.kkÚ;k
mik; ;kstuseqGs ;k fdMhps
O;oLFkkiu gksÅ ‘kdr
twyS rs fMlsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
10
fgjO;« l¨aM¢ p¢ <¢dw.«] Green
sting bug, Nezara
viridula
gk f’kYMP;k vkdkjkpk o
fgjO;k jaxkpk vlwu R;kph
fiYys o izkS< ikukrhy jl
‘kks”ku djrkr- R;keqGs
>kMkps ok<hoj ifj.kke
gksÅu i;kZ;kus mRiknukr
?kV ;srs-
‘ksaxk iks[kj.kkÚ;k vG;akP;k
fu;a=.kklkBh dj.;kr ;s.kkÚ;k
mik; ;kstuseqGs ;k fdMhps
O;oLFkkiu gksÅ ‘kdr
tqyS rs
vkWDVksacj fdjd®G
fdM
Minor
pest
11
Òaqx¢js] Blister beetle,
Mylabris phalerata
izkS< Hkqaxsjs QqydGh o Qqys
v/kk’khi.ks [kkrkr- ,dk
fnolkr ,d Hkqaxk 20 rs 30
Qqykauk gkuh iksgkspforks-
ikolkG;kr gh fdM mxz
Lo#i /kkj.k djrs-
1- mUgkG;ke/ks tfeuhph [kksy
ukaxjV djkoh dkj.k ;k
fdMhps vaMh o vGh voLFkk
tfeuhe/ksp vlrs-
2- fidkoj fdMhpk izknqHkkZo
fnlrkp gkrkus fdaok fdM
idM.;kP;k tkGh}kjs izkS<
idMwu jkWdsy fefJr ik.;kr
Vkdwu u”V djkos-
Qqys
vkY;kuar
j ‘ksaxk
Hkjsi;Zar-
fdjd®G
fdM
Minor
pest
12
QqyfdMs] Thrips,
izkS< vkf.k fiYys ikukP;k
[kkyP;k vFkok ojP;k
cktql jkgwu ikus [kjMrkr
o R;krqu L=o.kk&;k jlkoj
miftohdk djrkr-
izknqHkkZohr ikus fuLrst
gksÅu pansjh ika<&;k jaxkps
fBids ikukoj iMrkr vkf.k
ikus vkrhy cktql oGrkr-
dksjM;k gokekukr R;kaph
ok< >ikV;kus gksrs-
Mk;eksFkks,V 30 bZlh 600feyh $
500 fy ¼13&14 feyh@10fy½
vkWxLV rs lIVsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
13 ‘kasxsrhy vGh ;k fdMhph vGh fQDdV
fioGlj jaxkph o vaxkoj
dkGs fBids vlysyh vlwu
rh rqjhP;k >kMkps
1- fidkaoj dGh voLFksrp fuacksGh
vdZ 5 VDds ;kph Qokj.kh
djkoh Eg.ktsp fdM vaMh
dG;k
ykxY;k
iklwu
fu;fe
r i.k
fdjd®G
fdM
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
24
QqyksjktoGhy ikus
Qqyksjklg ,d= xqaMkG.ks o
vkr jkgwu dG;k] Qqys]
ckjhd ‘ksaxk ;koj txrs-
?kky.;kiklwu ijko`Rr gksbZy-
vGhus xqaMkGysys ‘ksaMs
vGhldV rksMwu u”V djkosr
‘ksaxk
Hkjsi;Zar
Minor
pest
8-gjHkjk
Chickpea
1
?kkVsvGh, Pod borer
Helicoverpa armigera
Hubner
vGh lqjokrhyk iku
[kjpVwu fgjook inkFkZ
[kkrs- tkLr izknqHkkZo
>kY;kl] laiw.kZ ikus
dqjrMwu [kkYY;keqGs
>kMkoj QDr Qka|kp
f’kYyd jkgY;kps fnlrs-
gjHk&;kl ?kkVs
ykxY;kuarj ;k fdMhP;k
vG;k ?kkV;kauk fNnz ikMwu
vkrhy nkus [krkr-
-[kksy ukaxj.kh djkoh-
2-1 rs 15 vkWDVksacj i;Zar ijs.kh
djkoh-
3-;ksX; varjkoj isj.kh-
4-xgw] eksgjh] tol] fidkaph
gjHkÚ;klkscr vkarjfid Eg.kwu
isj.kh djkoh-
5-fe= fdVdkaP;k lao/kZuklkBh
gjHkÚ;klkscr dksFkhachj isjkoh-
6-i{kh Fkkacs mHkkjkos-
7-eksB;k vG;k ospwu u”V
djkO;kr-
8-Qsjkseksu lkiG;kapk okij
djkok-
9-ouLirhtU; fdVduk’kdkapk
okij djkok-
10-tSfod fdVduk’kdkapk okij
mnk-
v-,p , ,u ih Ogh 2-0 VDds
¼Strain GBS/HaNPV-01½
o ¼ch,y@,pOgh & 9½
250&500 feyh ¼500&750
yh- ik.kh izrh gsDVjh½
c-C;qOgsjh;k cWlh;kuk 1VDds
MCY; ih 3000 xzWe ¼500
yhVj ik.kh izrh gsDVjh½-
11-jklk;fud fdVduk’kdkapk
okij djkok-
DyksjWuVªfuyhizksy 18-5 ,llh
125 feyh ¼500 yhVj ik.kh
izrh gsDVjh ½ fdaok
bZekesDVhu cas>ks,V 5 VDds
,lth 220 feyh ¼500 yhVj
ik.kh izrh gsDVjh ½ fdaok
bZFkhvkWu 50 VDds bZlh
1000&1500 feyh ¼500
&1000yhVj ik.kh izrh gsDVjh ½
fdaok
eksuksØksVksQkWl 36 VDds
,l,y 1250 feyh ¼500
&1000yhVj ik.kh izrh gsDVjh ½
fdaok
uksOgkyqjkWu 10 bZlh 750 feyh
¼500 yhVj ik.kh izrh gsDVjh½
fdaok
DohukWyQkWl 25 bZlh 1000
feyh ¼500 &1000yhVj ik.kh
izrh gsDVjh ½ fdaok
MsYVkesFkzhu 2-5 bZlh
400&500 feyh ¼400
&600yhVj ik.kh izrh gsDVjh ½-
lIVsacj rs fMlsacj
vkWDV®cj eq[;
fdM
Major pest
2
Ekkok] Aphid,
Macrosiphum pisi Kalt.
izkS< o fiYys ikukP;k
ekxhy cktql jkgqu jl
‘kks”ku djrkr R;keqGs ikus
vkdlrkr- >kMkpk tkse
deh gksmu ok< [kqaVrs-
lIVsacj rs fMlsacj
lIVsacj fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
25
3
ikusi¨[«j.k«jh vGh] Leaf
Minor, liriomyza spp.
vGh ikus iks[k:u [kkrs
R;keqGs ikukoj ukxeksMh
ika<js iês fnlrkr-
lIVsacj rs fMlsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
4
x®u®l¢Qsye Òaqx¢]
Gonocephalum spp.
ygku vG;k nq/kkojhy
lkbZP;k jaxkP;k vlrkr-
eksB;k vG;k pednkj
fioG;k vlrkr- vG;k
nk.ks iks[kjrkr- R;keqGs
nk.;kph mxo.k gksr ukgh o
uqdlku gksrs- izknqHkkZo
tkLr vlY;kl nqckjk
isj.kh djko;kph ikGh ;srs-
vWkDVksacj eghU;kr tksjkr
ikÅl vkY;kl gh fdM
tfeuhr ncwu u”V gksrs-
[kksy ukaxj.kh-
iw.kZ dqtysys lasnzh; [krkpk
‘ksrke/ks okij-
fid QsjikyV
yodj isj.kh ¼vkWDVkscjpk
‘ksoVpk vkBoMk½-
mxo.kh rs
j®Ikk
voLF«k
mxo.kh rs
j®Ikk
voLF«k
eq[;
fdM
Major pest
5
maV vGh
Semilooper
vGh ikukojhy gfjr
ikiwnzk [kkÅu ikukph
pkG.kh gksrs R;keqGs ikus
ika<wjdh fnlrkr-
rlsp vGh dG;k]
Qwys] dPps o Hkj.kkjs
?kkV;koj miftfodk
djrs-
izknqZHkkoxzLr ?kkV;kauk
vfu;her vkdkjkph
vkscM/kkscM fNnzs
fnlrkr-
fdMhaP;k dks”kkP;k fueqZyuklkBh
2 rs 3 o”kkZrwu ,dnk [kksy
ukaxj.kh djkoh-
nkV ijs.kh VkGkoh
yodj ijs.kh o deh dkyko/khps
ok.k ?;kos-
eksB;k vG;k ospwu u”V djkO;k
i{kh Fkkacs mHkkjkos-
izdk’k lkiG;kapk okij djkok-
fe= fdVdkaps lao/kZu djkos-
f’kQkj’khr fdVduk’kdkapk
okij djkok
twyS rs lIVsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
6
jksis dqjrM.kkjh vGh ]
Agrotis ipsilon Cut worm
vG;k 2 rs 4 bZap
tfeuhr [kksy jkgwu
dksoGh jksis] Qkan;k o
[kksM tfeuhyxr
dkirkr- vG;k
dkiysyk Hkkx tfeuhr
usÅu [kkrkr- v’kh
y{k.ks tfeuhr fnlsy
v’kk fBdk.kh ge[kkl
vG;k yiysY;k
vk<Grkr-
mUgkG;kr [kksy ukaxj.kh
djkoh-
2-iw.kZ dqtysY;k lsanzh; [krkapk
okij djkok-
3-fidph QsjikyV djkoh-
4-yodj ijs.kh ¼vkWDVkscjpk
‘ksoVpk vkBoMk½-
5-xgw] tol] eksgjh ;kapk vkarj
fid Eg.kwu okij djkok-
6-lq:okrhP;k voLFksr vG;k
ospwu u”V djkO;k-
7-;k fidklkscr yxrP;k
‘ksrke/ks VekVj fdaok HksaMh
ykxoM VkGkoh-
8-/kwÚ;koj >saMwph ykxoM
djkoh-
9-izdk’k lkiG;kapk okij
djkok-
10-jklk;fud fdVduk’kdkaph
Qokj.kh djkoh-
Dyksjik;jhQkWl 20 bZlh] 2-5
fyVj izrh gsDVj
twyS rs
vkWx”V
fdjd®G
fdM
Minor
pest
9-eqax @ mMhn
Green gram
/ black
gram
1
Ekkok] Aphid,
izkS< o fiYys ikukP;k
ekxhy cktql jkgqu jl
‘kks”ku djrkr R;keqGs ikus
vkdlrkr- >kMkpk tkse
deh gksmu ok< [kqaVrs-rlsp
gh dhM ‘kjhjk}kjs fpdV
xksM inkFkZ ckgsj lksMrs-rks
>kMkoj il:u R;koj
dkG;k cqj’khph ok< gksrs-
vktwcktwP;k cka/kkojhy
f}nyoxhZ; r.kkapk uk’k djkok-
f’kQkjl dsysY;k varjkojp
ykxoM djkoh-
fdMhus vkfFkZd uqdlku ikrGh
xkBY;kl [kkyhy iSdh
dqBY;kgh fdVduk’kdkph
[kkyhy izek.kkr fidkoj
Qokj.kh djkoh-
twyS rs
v«WxLV twyS rs
v«WxLV eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
26
Aphis craccivora Koch. ikukph izdk’kla’ys”k.kkph
fdz;k eankors-gk xksM L=ko
[kk.;kl ekdksGs cgqla[;sus
izknqHkkZoxzLr >kMkoj
vk<Grkr-
2
fCyLVj Òaqx¢] Blister bettle,
Mylabris phalerata
izkS< Hkqaxsjs QqydGh o Qqys
v/kk’khi.ks [kkrkr- ,dk
fnolkr ,d Hkqaxk 20 rs 30
Qqykauk gkuh iksgkspforks-
ikolkG;kr gh fdM mxz
Lo#i /kkj.k djrs-
mUgkG;ke/ks tfeuhph [kksy
ukaxjV djkoh dkj.k ;k fdMhps
vaMh o vGh voLFkk
tfeuhe/ksp vlrs-
fidkoj fdMhpk izknqHkkZo
fnlrkp gkrkus fdaok fdM
idM.;kP;k tkGh}kjs izkS<
idMwu jkWdsy fefJr ik.;kr
Vkdwu u”V djkos-
Qqys
vkY;kuar
j ‘ksaxk
Hkjsi;Zar-
v«DV¨cj fdjd®G
fdM
Minor
pest
3
rqMrqMs] Leaf hopper,
Empoasca kerri
izkS< o fiYys ikukrqu jl
‘kks”k.k djrkr R;kosGh
fo”kkjh ykG ikukP;k is’khr
lksMrkr-R;keqGs ikus
fQDdV fioGh iMqu
lqdrkr o rkacMh iMrkr-
fdMxzLr ikus [kkyP;k
cktqus vkdlrkr- d/kh
d/kh okGqu xGrkr-
>kMkph ok< [akqVwu
mRiknuke/;s ?kV ;srs-
vktwcktwP;k cka/kkojhy
f}nyoxhZ; r.kkapk uk’k djkok-
f’kQkjl dsysY;k varjkojp
ykxoM djkoh-
uqdlku ikrGh xkBY;kl
[kkyhy iSdh dqBY;kgh
fdVduk’kdkph [kkyhy
izek.kkr fidkoj Qokj.kh
djkoh-
twyS rs
v«WxLV fdjd®G
fdM
Minor
pest
4
ikus [kk.kkjh fLiathM vGh ]
Spingid larva,
Acherontia styx
Weotwood.
vG;k v/kklh i.ks ikus
dqjrGqu [kkrkr R;keqGs
>kM i.kZfgu gksmu fidkph
vrksukar uklkGh gksrs-
eksuksØksVksQkWl 36 ,l-,y-13
feyh@10 fy-
twyS rs
v«DV¨cj fdjd®G
fdM
Minor
pest
5
fBiD;kph '¨ax vGh
Maruca testuadis
irax e/;e vkdkjkpk o
xnZ rkacM;k jaxkpk vlwu
vGh dkGiV jaxkph o
dkGs pês vlysyh vlrs-
vGh ikus tkGs d:u
xaMkGrs o R;ke/ks Qqykaps
rwjs lq/nk xaqMkGrs o vkr
jkgwu R;koj [kkrs R;keqGs
mRiUukr ?kV ;srs-
dG;k
vkY;k
iklwu
iq<s-
fdjd®G
fdM
Minor
pest
6
'¨axs vGh] American
bollworm,
Helicoverpa armigera
Hubner
‘ksaxk ykxY;kuarj vG;k
‘ksaxkauk fNnz ikMwu vkrhy
nkus [krkr-
Ikhd dk<.khuarj [kksy ukaxjV
djkoh-
Ikhdkaps vo’ks”k@/kldVs xksGk
d:Uk u”V djkohr-
vktwcktwP;k cka/kkojhy
f}nyoxhZ; r.kkapk uk’k djkok-
f’kQkjl dsysY;k varjkojp
ykxoM djkoh-
eqx mMhnkP;k pkj vksGhuarj
,d vksG Tokjhph isj.kh djkoh-
ts.ks d:u R;kapk i{kh Fkkacs
Eg.kwu mi;ksx gksbZy-
fdMhus vkfFkZd uqdlku ikrGh
xkBY;kl [kkyhy iSdh
vkWxLV rs v«DV¨cj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
27
dqBY;kgh fdVduk’kdkph
[kkyhy izek.kkr fidkoj
Qokj.kh djkoh-
dYkksjWUVªkWfyizky 18-5 ,l-lh-
2 feyh@10
fy-¶Y;qcsaMWekbZM 39-35 ,l-
lh-2 feyh@10 fy-
eksuksØksVksQkWl 36 ,l-,y-13
feyh@10 fy-
7
fgjoh maV vGh] Green
semilooper,
Thysanoplusia
orichalcea
vG;k ikukpk fgjok Hkkx
[kkmu QLr djrkr
R;keqGs ikukyk vfu;her
xksy vkdkjkps fNnzs iMrkr-
eksB;k izek.kkoj izknqHkkZo
vlY;kl ikukP;k f’kjk
QDr f’kYyd jkgrkr-
Ikhd dk<.khuarj [kksy ukaxjV
djkoh-
vktwcktwP;k cka/kkojhy
f}nyoxhZ; r.kkapk uk’k djkok-
f’kQkjl dsysY;k varjkojp
ykxoM djkoh-
eqx mMhnkP;k pkj vksGhuarj
,d vksG Tokjhph isj.kh djkoh-
ts.ks d:u R;kapk i{kh Fkkacs
Eg.kwu mi;ksx gksbZy-
fdMhus vkfFkZd uqdlku ikrGh
xkBY;kl [kkyhy iSdh
dqBY;kgh fdVduk’kdkph
[kkyhy izek.kkr fidkoj
Qokj.kh djkoh-
twyS rs
v«DV¨cj twyS rs
v«Wx”V fdjd®G
fdM
Minor
pest
8
Ikak<jh ek’kh] White fly,
Bemisia tabaci G.
izkS< o fiYys ikukrhy jl
‘kks”k.k djhr vlY;keqGs
>kMkpk tkse deh gksrks-
rlsp vkiY;k ‘kjhjkokVs
ikukoj xksM fpdV inkFkZ
lksMrs R;koj dkGh cqj’khph
ok< gksmu
izdk’kla’ys”k.kkph fdz;k
eankors- >kMkph ok< [kqaVrs-
eqaxke/;s fg fdM fioG;k
pê;kps fo”kk.kq ¼YMV ½ ;k
jksxkpk izlkj djrs-R;keqGs
eqxkph ikus fioGh iMqu
okGrkr o mRiknuk e/ks ?kV
;srs-
QksjsV 10 th 10 fdyks@gs- vkWx”V&l
”Vsacj-
fdjd®G
fdM
Minor
pest
9
QqyfdMs] Thrips,
QqyfdMs Qqyke/ks jkgqu
i`”VHkkx [kjMrkr o R;krqu
fu?k.kkjk jl ‘kks”k.k djrks
R;keqGs Qqys xGqu iMrkr-
izknqHkkZoxzLr Qqykoj ‘k saxk
/kjY;krjh R;krhy nk.ks
vkdlysys o ygku
vkdkjkps vlrkr->kMkph
ok< [kqaVrs o mRiknuke/;s
?kV ;srs-
twyS&vkWx
”V&laIVsac
j
fdjd®G
fdM
Minor
pest
10
[kksM ek’kh] Stemfly,
Melanagromyza phaeoli
Tryor
vGh ikus iks[k:u nsVkokVs
[kksMkr ‘khjrs-jksikoLFksr
fidkps [kqi uqdlku gksrs-
lqjokrhl ikus fioGh iMqu
>qdrkr o okGqu xGqu
iMrkr-nsBkr vFkok [kksMkr
tsFks vGh vlrs rks Hkkx
Qqxhj fnlrks o lMrks-
>kMkph ok< [kqVqu
mRiknukr ?kV ;srs-
1- fdVduk’kdkaph fct izfØ;k
djkoh-
2- egkjk”Vªke/ks deh
uqdlkudkjd-
3- QksjsV 10 th 10 fdyks@gs-
twyS rs vkWx”V
fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
28
11
dksGh] Mite,
Polyphagotarsonemus
latus (Banks)
izkS< o fiYys ikukrhy jl
‘kks”k.k djrkr ikus [kkyhy
cktql vkdlrkr gh ikus
lqjokrhyk fQDdV ridhjh
o ‘ksoVh ykylj rifdjh
gksmu okGrkr-
vkWxLV rs lIVsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
12
fcgkj dslkG vGh ] Bihar
hairy caterpillar,
Spilosoma (Diacrisia)
obliqua (Walker)
vG;k ikukP;k [kkyP;k
cktqus leqgkus jkgqu
ikukpk fgjok Hkkx QLr
djrkr R;keqGs ikukP;k
f’kjk o nsB f’kYyd jkgrs-
eksB;k vG;k ‘ksrkr
iljrkr o v/kkL;k lkj[ks
ikus [kkrkr-
QsaUFkks,V & 50 bZlh 15 feyh@10
fy-
laiw.kZ fid
gaxke
fdjd®G
fdM
Minor
pest
13
yky dslkG vGh ] Red
hairy caterpillar,
Amsacta moorei Bulter
ygku vG;k >kMkph
dksoGh ‘ksaMs [kkrkr- rlsp
ygku vG;k leqgkus jkgqu
ikus [kkrkr R;keqGs ikukph
pkG.kh gksrs- rj iq.kZ
ok<ysY;k vG;k laiw.kZ
>kMkph ikus [kkmu QLr
djrkr-gh fdM ‘ksrk ekxqu
‘ksr QLr djhr fQjr
vlrs-
QsaUFkks,V & 50 bZlh 15 feyh@10
fy-
laiw.kZ fid
gaxke
fdjd®G
fdM
Minor
pest
10-la=k
Citurs
1
Ikkus [kk.kkjh vGh, Papilio
demoleus Linn.
vGh jksiakph ikus [kkrkr
v’kh jksiVs ok< [kqaVY;keqGs
MksGs ck/k.;kl osGsoj
r;kj gksr ukgh rlsp
dyekph ok< [kqaVY;keqGs
r ykxoGhl r;kj gksr
ukgh- ;k vGhpk izknqHkkZo
eksB;kizek.kkr vlY;kl
eksBh >kMs rlsp laiq.kZ
jksiVs i.kZfgu gksrkr-
lk/kkj.k i.ks jksiokVhdk o
ygku >kMakoj ;k vGhpk
tkLr izknqHkkZo vlrks-
Hkkjh tfeuhoj la=kph ykxoM
d: u;s] izknqZHkko ok<rks-
vksfyr o jklk;fud [krkapk
ekQd okij-
ikus [kk.kkÚ;k vG;k
jksiokfVdsr dke djrkauk
ekjkO;kr-
‘ksrkrhy o cka/kkojhy ^ckoph*
r.kkpk uk’k djkok-
jksiokVhdsr i{kh FkkaC;kapk okij
djkok-
mUgkG;kr ifjljkyxrP;k
MksaxjkG Hkkxkr ^Hksjk* >kMkaps
fujh{k.k}kjs izknqZHkkokpk laHkkO;
vankt ?ksrk ;srks-
Vªk;dksxzkek fpyksuhl 500 izkS<
izfr >kM lksMkosr-
fDoukWyQkWl 25 bZlh] 20
feyh izrh 10 fyVj ik.kh-
vach;«@gL
r cgkj
Ok”kZHkj eq[;
fdM
Major pest
2
Ikkus iks[kj.kkjh vGh, Leaf
vaM;krwu fu?kkysY;k ygku
vG;k ljG ikukP;k vkr
f’k:u] ojhy ikiqnzk lyx
Bsowu vkrhy gjhrnzO; [kkr
ukxeksMh ekxkZus iq<s
ljdrkr- izknqHkkZoxzLr
ikus nq:u pedrkr- ikus
okdMh frdMh gksrkr vkf.k
jksi okfVdsr ok¶;koj ch
isj.khiwohZ QksjsV 10 lhth] 15
fdyks@gsDVj fdaok dkcksZ¶;qjkWu
3 lhth] 50 fdyks izrh gsDVj
ekrhr felGwu ch isjkos-
Qsczqokjh o vkWxLVe/ks
jksiokVhdkps o eksB;k >kMkaps
fujh{k.k djkos- ekpZ o lIVsacj
e/ks tkLr izknqZHkko vlrks-
vach;«@gL
r cgkj
eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
29
minor, Phyllocnstis
citrella S.
okGrkr- ifj.kkeh vUu
r;kj dj.;kP;k izdzh;sr
vMFkGk fuekZ.k gksrks o
R;keqGs >kMkph ok<hoj
QGkaP;k izrhoj foijhr
ifj.kke gksrks- jksiokVhdsr
;k dhMhps uwdlku froz
Lo:ikps vlrs- ;k
dhMhP;k jksiokVhdsrhy
izknqHkkZokeqGs jksis MksGs
cka/k.khl r;kj gksr ukghr]
rlsp dyek ykxoMhl
osGsoj r;kj gksr ukghr-
cjsposGk jksis lq/nk
okGrkr-
rhoz izknqHkkZo vlY;kl
izknqZHkkoxzLr Hkkx fgokG;kr
dk<wu Vkdkok-
fuacksGh rsy 100 feyh $ 10
xzWe fMVtZaV ikoMj izrh 10 fy
ik.kh-
fdaok bfeMWDykssfizM 17-8
,l,y 1 feyh izrh 10 fy-
fdaok ijesfFkzu 25 bZlh] 4
feyh izrh 10 fy-
3
Lkk;yk, Citrus psylla,
Diaphorina citri
Kuwayama.
;k fdMhaph fiYys rlsp izkS<
dksoGh ikus] dG;k vkf.k
dksoG;k Qkan;k vkfn
Hkkxkrhy jl ‘kks”k.k
djrkr] R;keqGs dksoGh
uorh djiwu tkrs- dG;kaps
QGkar :ikarj u gksrk R;k
xGwu iMrkr- ifj.kkeh
>kMkoj QG/kkj.kk deh
gksrs- izknqHkkZo xzLr >kMkaph
ok< [kqaVrs- fdMhapk izknqHkkZo
rhoz Lo:ikpk vlY;kl
laiw.kZ ihd gkrkps tk.;kph
‘kD;rk vlrs-
fxzfuax jksxkpk izlkj gksr
vlY;keqGs fujksxh o pkaxys
jksi ykxoMhdfjrk okijkos-
uorh vkY;kuarj izknqZHkkokoj
y{k Bsokos-
vkarjfid vkf.k tkLrhps vksyhr
rlsp vfrfjDr u= [krkpk
okij VkGkok
d<hiRrk ;k i;kZ;h [kk|
ouLirhpk uk’k djkok-
ijHk{kh ysMh cMZ Hkaqxsjs]
Øk;lksik vkf.k fljfQM
lkj[;k fdMhps laj{k.k djkos-
Qscqzokjh vkf.k
vkWDVkascj&uksOgsacj efg.;kr
eWykMk ijHk{kh ;kstkosr-
fuacksGh rsy 100 feyh $ 10
xzWe fMVtZaV ikoMj fdaok
bfeMkWDyksfizM 17-8 ,l,y 1
feyh izrh 10 fyVj ik.kh fdaok
Fkk;ksfeFkksD>ke 25 MCY;qth
izrh 1 xzWe izrh 10 fyVj-
vach;«@gL
r cgkj
eq[;
fdM
Major pest
4
dkGh e«'«h] Citrus black
fly, Aleucanthus
woglumi Ashm.
izkS< ek’;k ikukrqu jl
‘kks”ku djrkr- rj uqdrsp
vaM;krqu fu?kkysyhs fiYys
ikukP;k [kkyhy cktql
,dk fBdk.kh fFkjkorkr o
leqgkus lrr jl ‘kks”k.k
djhr vlrkr- fiYys
vkiY;k ‘kjhjkrqu fpdV
xksM inkFkZ lksMrkr-R;koj
dkG;kcqj’khph ok< gksmu
ikus]QGs o Qkn;k lghr
loZ >kM dkGs iMrs-;kykp
dksG’kh vls Eg.krkr-
dksG’kh eqGs ikukP;k vUu
r;kj dj.;kP;k izfdz;sr
ck/kk ;srs-R;keqGs >kMs
fuLrst fnlrkr] ok<
[kaqVrs]la=kpk mRiknukoj o
xq.koRrsoj foijhr ifj.kke
gksrks-
fdMxzLr dyek@jksis brj
Hkkxkr ykxoMhlkBh oki: u;s-
dkGh ek’kh vaMh ?kky.;kP;k
visf{kr osGsiwohZ lky dk<.;kps
VkGkos-
dkGh ek’kh] ikus [kk.kkjh vGh]
fiBs <sdwu fdMhpk izknqZHkko
VkG.;klkBh QGs ;sr vlysY;k
ckxsr vkarjfids ?ks.;kps VkGkos-
f’kQkj’khr varjkojp la«;kph
ykxoM djkoh-
vfrfjDr u= [krkpk okij o
ik.kh lap; VkGkok-
gLr cgkjkps osGh vksyhr mf’kjk
lq: djkos ¼ekslach@fyacw½-
vaMh ?kky.;kP;k njE;ku
¼uorhP;k osGh½fuacksGh fdaok
djat rsykph 100 feyh izrh
10 fyVj $ 10 xzWe fMVtZaV
ikoMj ¼1%10 izek.kkr½
felGwu Qokj.kh dsY;kl
dkG;k ek’khph vaMh deh
?kkryh tkrkr-
¼ekslach@fyacw½ vkf.k 50 VDds
fiYys fu?kkY;kojp
vach;«@gL
r cgkj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
30
fdVduk’kdkph Qokj.kh djkoh-
‘kD; vlsy rsFks gh izfØ;k brj
cgkjkps osGh lq/nk djkoh-
vfr’k; izknqZHkkoxzLr ckxse/khy
tkLr izknqZHkkoxzLr Qkan;k
dk<wu u”V djkO;kr-
dkG;k@ ika<Ú;k ek’khP;k
O;oLFkkiuklkBh fdMhPkh
izFkekoLFkk fuoMkoh-
dkG;k ek’khps izkS< dks”kkrwu
ckgsj fu?k.;kP;k voLFksr
cxhp;kr v/kwu&e/kwu ,jaMh
rsy fdaok xzhl ykoysys fioGs
fpdV lkiGs mHkkjkosr-
dkG;k@ika<Ú;k ek’khps
O;oLFkkiuklkBh eWykMk
cksfuusUlhlP;k 4 & 6
vG;k@dksoGh Qkanh nksu osGk
gLr cgkjkps osGh lksMkO;kr-
izFke fiYykoLFksr Qokj.kh
lk/k.;klkBh 50 VDds fiYys
ckgsj iM.;kps osGh ifgyh
Qokj.kh [kkyh fnysY;k osGh
djkoh-
e`x cgkj & tqyS ‘ksoVP;k rs
vkWxLV ifgyk vkBoMk-
gLr cgkj & fMlsacj nqljk rs
frljk vkBoMk-
vafc;k cgkj & ekpZ ‘ksoVpk rs
,fizy ifgyk vkBoMk-
e`x cgkjkps Qokj.khr dkWij
vkWDlhDyksjkbZM 30 xzWe fdaok
dkcZsUMkf>e 10 xzWe
cqj’khuk’kd izrh 10 fyVj
ik.;kr felGkoh-
ifgyh Qokj.kh ifgY;k
fiYykoLFksrhy dkGh@ika<jh
ek’kh ¼ex cgkjkoj 30&35
fnolkauh½ gLr cgkjkuarj
55&60 fnolkuh o vkach;k
cgkjkuarj 40&45 fnolkauh
djkoh-
eWykMk cksuhusUlhl] Øk;lksik]
ysMh cMZ fcVy] dWVu fcVy ;k
ijHk{kh o ,udkflZ;k ;k
ijksithoh fdMhps laj{k.k o
lao/kZu djkos-
ifgyh Qokj.kh fuacksGh rsy
100 feyh fdaok djat rsy o
nqljh Qokj.kh QDr fuacksGh rsy
125 feyh $ 12-5 xzWe
fMVtZaV ikoMj fadaok 12-5
feyh fVikWy felGkos-
fuacksGh vdZ 5 VDds fdaok
fuersy 1 VDdk fdaok djat
rsy 1 VDdkph Qokj.kh djkoh-
izFke o f}rh; voLFksrhy
fiYykojhy Qokjk VkGY;kl
iq<hy ;s.kkÚ;k voLFksoj ghp
fdVduk’kds nqIiV izek.kkr
okijkoh-
vkWfDlfMesVkWu feFkkbZy 25
bZlh] 10 feyh izrh 10 fyVj
ik.kh-
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
31
5
Ikka<jh ek’kh] Citrus white
fly,
Dialeurodes citri
(Ashmead)
izkS< ek’;k ikukrqu jl
‘kks”ku djrkr- rj uqdrsp
vaM;krqu fu?kkysyhs fiYys
ikukP;k [kkyhy cktql
,dk fBdk.kh fFkjkorkr o
leqgkus lrr jl ‘kks”k.k
djhr vlrkr- fiYys
vkiY;k ‘kjhjkrqu fpdV
xksM inkFkZ lksMrkr-R;koj
dkG;kcqj’khph ok< gksmu
ikus]QGs o Qkn;k lghr
loZ >kM dkGs iMrs-;kykp
dksG’kh vls Eg.krkr-
dksG’kh eqGs ikukP;k vUu
r;kj dj.;kP;k izfdz;sr
ck/kk ;srs-R;keqGs >kMs
fuLrst fnlrkr] ok<
[kaqVrs]la=kpk mRiknukoj o
xq.koRrsoj foijhr ifj.kke
gksrks-
oj izek.ks vach;«@gL
r cgkj fdjd®G
fdM
Minor
pest
6
QGkrhy jl ‘kks”k.k dj.kkjk
irax
Fruit sucking moth,
Othreis fullonica C. &
O. materna L
irax vkiyh lksaM QGkr
[kqilqu QGkrwu jl ‘kks”k.k
djrkr- R;k fBdk.kh lwbZP;k
tkMhps fNnz r;kj gksrs-
R;krqu QGkr jksx tarq
izos’k djrkr R;keqGs QGs
lMrkr- 3 rs 4 fnolkkr
QGkaph xG gksrs- [kkyh
iMysys QG gGwp
nkcY;koj fNnzkrqu jl
ckgsj ;srks- v’kk QGkauk
?kk.k okl ;srks-
la=kckxsHkksorh vlysY;k
xqGosy] okluosy o pkanosy
bR;knh r.kkapk uk’k djkok-
la«;kP;k >kMk[kkyhy xGkysyh
QGs tek d:u u”V djkohr-
izdk’k lkiG;kpk okij ¼lka; 7
rs 11-00½-
jk= gksrkauk lq;kZLrkps 30
fefuVs iwohZiklwu rhu rklki;Zar
ckxsr vksylj dpjk tkGwu
fdaok brj lk/kukauh /kwj djkok-
ckxsr lMysyh QGs ospwu
[kM;kr iq:u ckx LoPN Bsokoh-
fuacksGh 5VDds fdaok fue rsy
1 VDdk fdaok djat rsy 1
VDdkph Qokj.kh djkoh-
fo”kkjh vkfe”ks 10 feyh
vkWfDlfMesVkWu fefFky $100
xzWe xqG $100 feyh la=k@
ekslach jl ,d fyVj ik.;kr
felGwu r;kj d:u :an
rksMkP;k HkkaM;kr nzko.k Vkdwu
nj ngk >kMkekxs ,dk >kMkoj
Vkaxkosr-
v«DV¨cj
rs u¨Ogscaj
]Qsczqokjh rs
ekpZ
eq[;
fdM
Major pest
7
lky [«k.k«jh vGh
Bark eating caterpillar,
Inderbella quadrinotata
W.
lqjokrhyk Qaknh][kksM o
fo’ks”krk [kksMkiklqu Qkanh
fu?k.;kP;k tksMkoj ;k
vGhpk izknqHkkZo fnlqu ;srks-
izknqHkkZo xzLr Hkkxkoj
dqjrMysyh lky o fo”Bsps
tkGss fnlrs-vGh lkyhpk
Hkqxk]fo”Bk o ykG ;kiklqu
tkGs r;kj djrs-gh >kMs
vkrqu Hkq;kjh vlqu R;kr
jkgqu vGh lky [kkrs o
[kksMkr fNnz djrs- fnolk
vGh fNnzkps vkr rj jk=h
vGh fNnzkckgsj ;smu iajrq
tkG;kP;k vkr jkgqu lky
[kkmu iq<s ljdrs- vGhus
Qkanhph lky [kkY;kl
vUujl ogu dj.;kph
izfdz;k Fkkcqu Qaknh okGrs-
izknqHkkZo tkLr vlY;kl
vusd Qkn;k okGq
izFke fdMxzLr Qkan;kojhy
vGhP;k fo”Bsph tkGh dk<wu
lky iks[kj.kkÚ;k vGhps fNnz
eksdGs djkos-
Vksdnkj rkj fNnzkr [kqilwu 4 &
5 osGk oj[kkyh djkok- R;keqGs
vkrhy vGh ejsy-
uarj R;ke/ks isVªksypk cksGk ¼7
feyh isVªksy½fipdkjhP;k
lgk¸;kus fNnzke/ks Vkdwu vksY;k
ekrhus can djkos- gh
mik;;kstuk lIVascj & vkWDVksacj
efgU;ke/;s o tkusokjh &
Qscqzokjhe/;s djkoh-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
32
’kdrkr-rlsp [kksMke/;s
fNnz vlY;k >kM ok<.;kph
izfdz;k yodj gksrs-
8
Ekkok] Aphids, Toxoptera
citricidus(vector of
tristeza)
izkS< o fiYys leqgkus jkgqu
ikukrqu lrr jl ‘kks”ku
djrkr-R;keqGs ikus
dksdMrkr-rlsp gh fdM
‘kjhjkokVs fpdV o xksM
inkFkZ ckgsj Vkdrkr R;koj
dkG;k cqj’khph ok< gksmu
ikukph vUu r;kj
dj.;kP;k izfdz;se/;s ck/kk
;srs-R;keqGs >kMkP;k
ok<hoj o mRiknukoj
foijhr ifj.kke gksrs-;k
f’kok; fg iztkrh fVªLVs>k
;k fo”kk.kqP;k jksxkpk Qsyko
djrs-
Øk;lksik ysMhcMZ fcVy]
fljfdM ¶yk; ;k ijHk{kh fdMh
Qkj eksB;k izek.kkoj
vk<GY;kl fdVduk’kdkaph
Qokj.kh VkGkoh
fpyksfeust lsDleWD;qYW;kVk
¼ijHk{kh fdMh½ uSlfxZd
fdMhP;k xSjgtsjhr 50 izrh
>kM ;kizek.ks lksMkosr-
Mk;esFkks,V 30 bZlh] 10 feyh
izrh 10 fyVj fdaok
vkWDlhfMesVkWu feFkkbZy 25
bZlh] 8 feyh izrh 10 fy fdaok
Dyksjik;jhQkWl 20 bZlh] 10
feyh izrh 10 fy ik.kh-
vkach;«@gL
r cgkj fdjd®G
fdM
Minor
pest
9
dksGh, Mites
Schizotetranychus
hindustanicus H.
izkS< o ihYys ikukP;k
[kkyP;k Hkkxkyk jkgwu
ikukrhy o QGkrhy
is’khae/kqu jl ’kks"k.k
djrkr- R;keqGs ikukaP;k @
QGkaP;k is’kh er gksmu rsFks
Vkp.khP;k Vksdk,o<s
QhDdV@ ika<qjds fBids
iMrkr- gh y{k.ks vf/kd
izknqHkkZo vlysY;k ikukP;k
i`"BHkkxkaoj vk<Gwu
;srkr- dksGhpk eksB;k
izek.kkoj izknqHkkZo
vklY;kl ikuxG gksrs]
QGkaoj eksBs pansjh djM;k
jaxkps pVVss iMrkr R;keqGs
QGkaph izr fc?kMrs
ifj.kkeh QGkauk cktkjkr
;ksX; Hkko feGr ukgh- ;k
dhMhpk izknqHkkZo izFke
>kMkP;k [kkyP;k Hkkxkrhy
ikukaoj o QGkaoj fnlwu
;srks-
fdMhP;k ok<hlkBh dksjMs
okrkoj.k iks”kd vlY;keqGs
ckxsyk iqjsls vksyhr djkos-
ijHk{kh ;qflvl fgfcLdh fg
lokZr egRokph uSlfxZd ‘k=w
fdM vkgs-
fuacksGh vdZ 5 VDds fdaok
Mk;dksQkWy 18-5 bZlh] 2-7
feyh izrh 10fy fdaok
eksuksØksVksQkWl 7 feyh izrh 10
fy ik.kh-
vach;«@gL
r cgkj fdjd®G
fdM
Minor
pest
10
[koy¢fdMs] Scale insets,
Red scale Aonidiella
aurantii M.
gh fdM fiB;k <sd.kkis{kk
vkdkjus eksBh vlwu
,d,dVh fnlwu ;srs-
ikukps [kkyhy cktwl jkgwu
jl ‘kks”k.k djrkr- ikus
fioGh iMwu xGrkr- rlsp
fdMh QGs o [kksMkrwu jl
‘kks”k.k djrkr R;keqGs QGs
vdkyh xGrkr
fDoukWyQkWl 25 bZlh 2-8 & 5-6
feyh izrh 10 fyVj ik.kh-
vkach;«@gL
r cgkj fdjd®G
fdM
Minor
pest
11
fiBÓ« <sdw.k] Mealy bug,
Planociccus citri.
Qkan;kP;k tksMkoj rlsp
QGkP;k nsBkoj ika<js
dkilk lkj[ks fBids
vk<Gqu vkY;kl fiB;k
<sd.kkpk izknqHkkZo letkok -
dkilklkj[kk Hkkx gGqokj
cktqyk dsY;kl fQDdV
dF;k jaxkph <sd.ks fLFkj
>kysys vk<Gqu ;srs-izzkS< o
fiYys leqgkus dksoG;k
Qkan;krqu] ikukrqu lrr
jl ‘kks”ku djhr vlrkr-
fg fdM ‘kjhjkrqu ika<jk
inkFkZ ckgsj Vkdqu vkiY;k
lk/kkj.kr% QscqzokjhP;k
‘ksoVh@ekpZP;k lq:okrhl
[kksMkauk fxzlpk iêk ykokok-
eksB;k >kMkoj QGktoG
izknqZHkko lq: gksr vlY;kps
fnlrkp lacaf/kr Hkkx dkiwu
u”V djkok-
fØIVksfyel ekWaVªksmf>jh o
eWykMk cksfuusfUll lkj[ks
ijHk{kh fdVd eksB;k izek.kkoj
vlY;kl fdVduk’kdkph
Qokj.kh VkGkoh-
miyC/k vlY;kl
vakch;«@gL
r cgkj fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
33
Hkksorh laj{kd vkoj.k
fuekZ.k djrs-jksi okVhdsr
izknqHkkZo >kY;kl ikus o
Qkan;k osGsokdM;k o fiG
clY;k lkj[;k gksrkr-
R;keqGs jksiVs ykxoMhl
fdaok MksGs ck/k.khl r;kj
gksr ukghr-gk izknqHkkZo
eksB;k >kMkoj >kyk
vlY;kl QGkph ok<
Fkkcrs o dkykrajkus R;kph
xG gksrs-i;kZb >kMkP;k
ok<hoj o mRiknukoj
foifjr ifj.kke gksrks-
fØIVksfyelP;k 5 vG;k fdaok
Hkqaxsjs izrh >kM fdaok
OgVhZflfy;e ysdWuh 40 xzWe
izrh 10 fy ik.kh pk okij
djkok-
12
QqyfdMs]Thrips,
Scirtothrips spp
izkS< o fiYys dG;k] Qqys o
ikus rlsp QGkpk i`”BHkkx
[kjMqu jl ‘kks”k.k djrkr-
dG;k o Qqykrqu jl
‘kks”k.k dsY;keqGs
QG/kkj.ksoj foijhr
ifj.kke gksrsk- izknqHkkZoxzLr
ikus ojP;k cktwyk
vkdlrkr rj eq[;
‘khjsP;k nksUgh cktqyk
ika<qjD;k tkMlj js”kk
iMrkr- okVk.;kP;k
vkdkjkP;k QGkaoj
[kjMY;keqGs R;koj
ika<qjD;k fdaok fQDdV
ridhjh [kjcMhr pês
iMrkr- rlsp nsBkP;k
Hkksorkyh orqZGkdkj
ika<qjdh [kjcMhr js”kk
iMrs- R;keqGs QGkP;k
ok<hoj o xq.koRrsoj
vfu”V ifj.kke gksrs-
ijHk{kh dksGh]dkr.kh]yslfoax]
fijsV <sdw.k ;klkj[;k uSlfxZd ‘k=w
fdMhps lao/kZu djkos- f’kQkj’khr
fdVduk’kdkaph Qokj.kh djkoh-
vakch;«@gL
r cgkj fdjd®G
fdM
Minor
pest
13
‘ka[kh o ‘ksacMh
‘ka[kh FkaM jDrkps izk.kh
vlwu rs foijhr gokekukr
>ksiysY;k voLFkke/;s
‘ka[kkP;k vkar iw.kZ ‘kjhj
vkdqafpr d: jkgrkr
vkf.k gokeku vuqdwy
>kY;kcjkscj >ksisrwu ijr
lpsru voLFkse/;s
ijrrkr- iq”dG ‘ka[kh
fnolk dsGhP;k ikuk[kkyh
xGwu iMysY;k ikuk[kkyh
eÅ HkqlHkqlhr tfeuhe/ks
fdaok >qMwike/ks yiysY;k
fnlrkr- la=kP;k >kMkoj
p<wu ikus [kkrkr o
uqdlku djrkr-
gkrkus xksGk d:u dsjkslhu
fefJr ik.;kr cwMowu
ekjkO;kr-
2-5 VDds esVkYMhgkbZM
HkqdVhph /kqjG.kh djkoh-
esVWMsDl 5 VDds ikoMjph
jksikoj@>kMkoj /kqjG.kh dsY;kus
‘ka[khps fu;a=.k gksrs-
NksV;k vkdkjkP;k ‘ka[khlkBh
feBkph Qokj.kh fdaok dWY’kh;e
DyksjkbZMpk lq/nk okij djrk
;srks-
‘ka[kh izd”kkZus iibZph jksis rlsp
>saMwP;k >kMkdMs vkdf”kZr
gksrkr Eg.kwu esVkYMhgkbZMP;k
xksG;k iibZP;k fioG;k
ikuktoG Bsorkr T;keqGs R;k
eksB;k izek.kkr ejrkr-
vaMh ¼[kksMktoG@xork[kkyh½
xksGk d:u u”V djkoh-
xks.kikV xqGkP;k nzko.kkr
fHktowu ‘ksrkr vkaFkj.ks] ;kdMs
‘ka[kh vkdf”kZr gksrkr rs xksGk
d:u u”V djkohr-
rack[kqph HkqdVh fdaok pqU;kph
HkqdVh ;kapk pkj bap :anhpk iêk
cka/kkps ‘kstkjh Vkdkok-
vakch;«@gL
r cgkj fdjd®G
fdM
Minor
pest
14
;k lq=d`ehpk izknqZHkko
fMlsacj] tkusokjh o
la=h] ekslach vkf.k fyacw ;kph
ykxoM djrkauk lq=d`ehpk
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
34
lq=d`eh] Nematode
Qscqzokjh efgU;kr tkLr
fnlwu ;srks uj vkf.k eknh
vG;kaph ok< pkj
voLFkke/ks iw.kZ gksrs- nqlÚ;k
voLFksrhy eknh vGh
fidkauk minzoh vlrs gh
vGh vaM;kiklwu ckgsj
vkY;kuarj rksaMkrhy
lqbZlkj[;k rh{.k vo;okus
eqGkojhy lkyhauk t[ke
djrs vkf.k eqGkaP;k vkarj
Hkkxkr vkiY;k iksVkrhy
fof’k”V izdkjpk fo”kkjh jl
lksMrs- R;keqGs eqGkrhy
is’kh ekjY;k tkÅu uarj
;k eqGkaps {ks= rifdjh
dkGlj iMrkr R;keqGs
vUu ‘kks”k.k dk;kZr
vMFkGk fuekZ.k gksowu
ifj.kkeh >kMkaph ok< [kqaVrs
o ikus fioGh iMwu
xGrkr-
;k lq=d`ehus
eqGkoj t[ke dsY;kaurj
R;kpsoj cqj’kh vkf.k fo”kk.kw
gYyk djrkr vkf.k Eg.kwu
fyacw oxhZ; ouLirh
‘ksaM;kdMwu [kksMkdMs lqdr
tkrkr ifj.kkeh ikus
xGrkr ;kykp vkjksV
¼flV~l Mk;cWd½ vls
Eg.krkr-
izknqHkkZo ulysY;k jksiokfVdsrwu
jksis vk.kkohr-
jksis ykorkauk ch lq=d`ehyk
izrhdkjd vlysY;k
¼Vªk;Qksyh,V la=h½ >kMkiklwu
r;kj dsysyh vkgsr ;kph [kk=h
d:u |koh-
ykxoMhP;k vxksnj jksikph eqGs
xje ik.;kr ¼450 lsa½ lqekus
25 fefuVs cqMokohr
>saMwlkj[kh fids ok¶;kr
ykoY;kl lq=d`ehP;k
fu;a=.kkps nf”Vus Qk;n;kps
Bjrs-
lq=d`ehP;k fu;a=.kkcjkscjp
mRre izrhps [kr Eg.kwu fuacksGh
fdaok djathP;k isaMhpk pkaxyk
mi;ksx gksrks-
lq=d`ehps izek.k tkusokjh &
Qscqzokjh efgU;kr tfeuhr
[kqip vlrs v’kkosGh 3 VDds
nk.ksnkj dkckZs¶;qjkWu 120 fdyks
izrh gsDVjh >kMkP;k ok¶;kr
15 lseh [kksyhoj Vkdkos o uarj
ekrhus >kdwu ?;kos o uarj
fidkyk ik.kh |kos-
Minor
pest
11- fephZ
Chilli
1
QqyfdMs] Thrips,
Scirtothrips dorsalis
Hood & Thrips tabaci
Lind
izkS< o fiYys ikukpk
i`”BHkkx [kjMqu R;krqu
fu?k.kkjk j”k ’kks”k.k djrkr
R;keqGs ikukoj fo’ks”krk
f’kjsP;k vktq cktqyk
ika<qjds pês iMrkr-ikus
nzks.kklkj[ks fnlrkr-rlsp
izknqHkkZo eksB;k izek.kkoj
vlY;kl ikus o >kMkph
’ksaMs pqjMrkr-v’kk >kMkph
ok< [kqaVrs-
behMkDyksizhM 70 VDds
MCY;q,l @ 7 xzWke izrh fdyks
fc;k.;kl isj.khP;k osGsl
ykokos-
vflVkfeizhM 20 VDds ,lih @
2 rs 4 xzWke izrh 10 fyVj
bekesDVhu csaU>ks,V 5 VDds
,lth @ 4 xzkWe izrh 10 fyVj
laiw.kZ fid
gaxke laIVscj rs
vkWDVkscj eq[;
fdM
Major pest
2
dksGh] Mites
Tetarnychus spp. &
Polyphagotarsonemus
latus Banks
dksGh v”Vinh vlqu
vaR;r lq{e vkgs-rs
ikukP;k ekxP;k cktql
jkgqu is’khrhy jl ’kks”k.k
djrkr-v’kk ikukP;k dMk
[kkyP;k cktql eqMiY;k
tkrkr >kMkP;k [kkyP;k
cktqph ikus vkdkjkus
eksBh] xnZ fgjoh] jB o
dksdMysyh vlrkr-loZ
lk/kkj.k ikukps nsB ykcysys
vk<Grs->kMkph ok< [kqaVrs-
Qqys eksB;k izek.kkoj xGqu
iMrkr-QGkpk vkdkj
ygku o fonzzqi gksrks o
mRiknuke/;s y{k.kh; ?kV
;srs-
DyksjksQsuikj 10 VDds ,llh @
15 feyh 10 fyVj
bekesDVhu csU>ks,V 5 VDds
,lth @ 4 xzkWe 10 fyVj
ik.;kr Vkdwu Qokjkos-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
35
3
Ekkok] Aphids,
Aphis gossypii Glover.
&
Myzus persicae Suzler
fg fdM ikukP;k [kkyP;k
cktql]dG;k o Qqykoj
rlsp >kMkP;k dksoG;k
Hkkxkoj leqgkus jkgqu
lrr jl ’kks”k.k djrs
R;keqGs ikus dksdMrkr-
rlsp gh dhM ’kjkhjk ckgsj
e/kk lkj[kk fpDdV inkFkZ
lksMrs R;koj dkG;k
cqj’khph ok< gksmu ikukP;k
vUu r;kj dj.;kP;k
izfdz;sr ck/kk ;srs-ijh.kkeh
>kMkph ok< [kqaVrs o
mRiknukr ?kV ;srs-
ekO;k dfjrk fc;k.;kl
behMkDyksizhM 70 VDds
MCY;q,l @ 7 xzkWe izrh 10
fyVj ik.;kr Vkdwu ykokos-
Qokj.khlkBh fQ¶jksuhy 5
VDds ,llh @ 16 feyh 10
fyVj ik.;kr Vkdwu Qokj.kh
djkoh-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
4
QG¢ iks[kj.kkjh vGh, Fruit
borer, Helicoverpa
armigera Hubner
lqjokrhyk ygku vG;k
ikus VkdoY;k izek.ks
dqjrMqu [kkrkr o laiq.kZ
ikus [kkrkr-QGs ykxrkp
R;kl fNnz ikMwu R;krhy
vijhiDo ch [kkrkr
rlsp QGs iks[kjrkr-
QY;wcsuMkekbZM 39-35 VDds
,llh @ 2 feyh izrh 10 fyVj
ik.;kr Vkdwu Qokjkos fdaok
baMkvkWDlhdkcZ 14-5 VDds
,llh @ 10 feyh 10fyVj
ik.;kr Vkdwu Qokjkos fdaok
uksokyqjkWu 10 VDds bZlh @ 7-5
feyh 10 fyVj ik.;kr Vkdwu
Qokjkos-
QG Ëk«j.k
voLF«k
Fruiting
stage
fdjd®G
fdM
Minor
pest
5
Ikka<jh ek’kh] White fly,
Bemisia tabaci G.
izkS< o fiYys ikukrhy jl
’kks”k.k djrkr R;keqGs ikus
pqjMyh tkrkr o
mRiknuke/;s ?kV ;srs- ;k
ek’kh eqGs fejph e/;s
fo”kk.kq jksxkpk izlkj gksrks-
QsuiksisFkzhu 30 VDds bZlh @ 3-3
feyh 10 fyVj ik.;kr Vkdwu
Qokjkos-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
6
dV oeZ] Cut worm,
Agrotis ipsilon Rott
vG;k 2 rs 4 bZap tfeuhr
[kksy jkgwu dksoGh jksis]
Qkan;k o [kksM tfeuhyxr
dkirkr- vG;k dkiysyk
Hkkx tfeuhr usÅu
[kkrkr- v’kh y{k.ks
tfeuhr fnlsy v’kk
fBdk.kh ge[kkl vG;k
yiysY;k vk<Grkr
fidkl osGksosGh [kqji.kh djkoh
Eg.kts tfeuhr nMwu clysY;k
vG;k ckgsj ;srhy rlsp ‘ksrkr
iljV vksyhr fnY;kus lq/nk
vG;k ckgsj ;sÅu i{kkaps Hk{k
cuwu u”V gksrhy-
izknqHkkZo xzLr ‘ksrkr lk;adkGh
xorkps iqatds Bsokos o nqljs
fno’kh ldkGh iqatD;k[kkyh
nMysY;k vG;kalg uk’k djkok-
1-mUgkG;kr [kksy ukaxj.kh djkoh-
2-iw.kZ dqtysY;k lsanzh; [krkapk
okij djkok-
3-fidph QsjikyV djkoh-
4-lq:okrhP;k voLFksr vG;k
ospwu u”V djkO;k-
5-;k fidklkscr yxrP;k ‘ksrke/ks
VekVj fdaok HksaMh ykxoM VkGkoh-
6-/kwÚ;koj>saMwph ykxoM djkoh-
7-izdk’k lkiG;kapk okij djkok-
8-jklk;fud fdVduk’kdkaph
Qokj.kh djkoh- Dyksjik;jhQkWl
20 bZlh] 25 feyh izrh 10 fyVj
ik.kh-
j®ikoLFk«
j®ikoLFk«
fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
36
7
o«Goh@mË«Gh] Termites,
Odontotermes obesus R.
okGoh fg dhM tfeuhr
jkgwu fejphP;k eq[;
eqGk o [kksM [kkrkr
T;keqGs jksi o >kM
eqGk iklqu u”V gksrs
vkf.k okGwu tkrs-
okGysys >kM vyxr
i.ks miVwu ;srs vkf.k
[kksMklkscr ekrh lq/nk
ykxwu ;srs-
fid jksowu >kY;kcjkscj
rs fid fu?ks i;Zar
okGohpk izknqHkkZo
tk.korks-
okGoh pk izknqHkkZo
>kY;kl >kM lksdwu
tkrs o ej.k ikors-
uarjP;k dkGkr >kMs
ika<js gksÅu okGwu
tkrkr-
Tkfeuhr ok:Gkoj e/;Hkkxh ,d
fNnz ikMkos o R;kr fo”kkjh /kqjhtU;
fdVduk’kd ik.;kr nzko.k d:u
ok:Gkr Vkdkos- R;keqGs
ok:Gkrhy jk.kh o brj okGoh u”V
gksrhy-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
8
rack[kqph ikus [kk.kkjh vGh
Tobacco leaf eating
caterpillar, Spodoptera
litura
rack[kqph ikus [kk.kkjh vGh
fejph fidkps dksoGh ikus]
‘ksaMs [kkÅu uqdlku djrs-
;k fdMhaph vGh fejphP;k
dG;k]Qqys [kkrkr o
QGkauk iks[kjrkr R;keqGs
fidkps uqdlku gksrs-
;k vGhps fdMhps ikukoj nsBkoj
;s.kkjh vaMhiqat tek d:u rlsp
vk<G.kkÚ;k vG;k ‘kD;rksoj
ospwu R;kapk uk’k djkok
twyS rs lIVsacj
fdjd®G
fdM
Minor
pest
9 dG;k o Qqys iks[kj.kkjh fdM]
Bud borer
fid Qqykoj vkY;kuarj
g;k fdMhP;k izknqHkkZokph
lq:okr gksrs- izknqHkkZoxzLr
QqydG;k o Qqys Qqxhj
vkdkjkph fnlrkr o
dksoG;k o ygku Qqykaoj
xkBh vkY;klkj[ks o QGs
vfu;fer vkdkjkph
fnlrkr-;k fdMhph vGh
QqydGhP;k fadaok QqykP;k
xHkkZ’k;krhy Hkkx ik s[kjrs
o dksoGs QG iks[k:u
vkrhy is’kh [kkrs R;keqGs
QGkaph fdaok Qqykaph ok<
[kqaVrs o rs xGwu iMrkr-
izknqHkkZoxzLr dG;k] Qqys
rkcMrksc xksGk d:u u”V
djkos-
dG;k o
QqykoLFkk
fdjd®G
fdM
Minor
pest
12- okaxh
Brinjal
1
'®aMk o QG¢ iks[kj.kkjh vGh,
shoot borer and fruit,
Leucinodes orbanalis
Guen.
vGh >kMkP;k dksoG;k
‘ksaM;kr f’kjrs o vkrhy
Hkkx iks[kjrs R;keqGs ‘ksaMk
eywy gksÅu lqdrks-
2- vG;k Qqys o QGs
iks[kjrkr-
eywwy lqdysys ‘ksaMs [kqMwu vGh
ldV u”V djkohr-
2-rksM.khP;k osGh fdMxzLr QGs]
vGh ldV u”V djkohr-
3- Vªk;dksxzkek fpyksuhl g;k
ijksithoh fdVdkaph gsDVjh
50]000 vaMh nj vkBoM;kP;k
varjkus 5 osGk ‘ksrkr lksMkohr-
4- jklk;fud Qokj.kh
Dyksjik;fjQkWl 20 bZlh @ 1000
feyh izrh gsDVj fdaok
fDoukWyQkWl 25 bZlh @ 1500
feyh izrh gsDVj fdaok
DyksjWfVªuhyhizkWy 18-5 ,llh @
200 feyh izrh gsDVj fdaok
Lkk;ijesfFkzu 10 VDds bZlh @
550 feyh izrh gsDVj fdaok
j®i voLFk«
rs
QG Ëk«j.k
voLF«k
j®i voLFk«
rs
QG Ëk«j.k
voLF«k
eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
37
bekesDVhu csa>ks,V 5 ,lth @
200 xzWe izrh gsDVj-
2
rqMrqMs] Jassids ,
Amrasca biguttula
biguttula Ishida.
jl ‘kks”ku djrkr R;keqGs
ikukP;k dMk ykylj
rifdjh jaxkP;k gksrkr o
dkykarjkus lqdrkr-
2-rqqMrqM;keqGs fyVy fyQ
;k fo”kk.kw jksxkpk
izlkj@izknqZHkko eksB;k
izek.kkoj gksrks-
jksxV >kMs miVwu tkGwu Vkdkoh-
2-jklk;fud Qokj.kh-
fDoukWyQkWl 25 bZlh @ 1000
feyh izrh gsDVj fdaok
MsYVkesfFkzu 1 VDds $ Vªk;>ksQkWl
35 bZlh @ 1000 feyh izrh gsDVj
fdaok
Mk;esFkks,V 30 bZlh @ 1980 feyh
izrh gsDVj
laiw.kZ fid
gaxke vkWxLV rs lIVsacj
eq[;
fdM
Major pest
3
ekok] Aphids,
Myzus persicae Sub.
g;k fdMhph fiYys rlsp
izkS< dksoGh ikus o >kMkP;k
dksoG;k HkkxkP;k xzaFkhr
vkiyh lksaM [kqilqu cjsp
fnol i;Zr iMqu jkgrs o
R;krhy jl ‘kks”k.k djrs-
ijh.kker ikus vkdlrkr-
ckjhd gksrkr o fioGh
iMrkr- ;k fdMhaP;k
ikBhojhy ‘khaxklkj[;k
nksu uyhdke/kqu xksM
e/kklkj[kk inkFkZ ckgsj
;srks-R;keqGs ikukoj
dkG;k cqj’khph ok< gksmu
rh dkGh iMrkr-
ysMh cMZ fcVy] Øk;lksik]
fljfQM ek’kk bR;knh ijHk{kh
fdVdkaps laj{k.k djkos-
gs fe= dk;Z{ke vlY;kl
jklk;fud fdVduk’kdkpk
okij VkGkok-
laiw.kZ fid
gaxke twyS rs vkWxLV
eq[;
fdM
Major pest
4
Ikka<jh ek’kh] White fly,
Bemisia tabaci Gell.
fiYys o izkS< ek’kk ikukrhy
jl ‘kks”kqu ?ksrkr- R;keqGs
ikus fioGh iMqu okGrkr-
rlsp ek’kk ‘kjhjkrqu xksM
nzo inkFkZ lksMrkr- ;keqGs
ikukoj dkG;k cqj’khph
ok< gksrs- o ikus dkGh
iMrkr
g;k fdMhpk izknqZHkko fnlrkp
fidkr fioG;k jaxkps fpdV lkiGs
ykokosr- vko’;drk vlY;kl
Mk;QsaFkwWjkWu 50VDds HkwdVh 12
xWe fdaok QsuizksiWFkzhu 30 VDds
3-4 feyh fdaok Fkk;ksesFkksD>ke
25 VDds MCY;qth 4 xzWe izfr 10
yh ik.kh
laiw.kZ fid
gaxke vkWx”V rs
vkDVksacj
eq[;
fdM
Major pest
5
Ikkus xaqMG.kkjh vGh] Leaf
roller, Antoba olivaceea
M.
1-vG;k ikukP;k
Vksdkojhy Hkkx xqaMkGrkr
o i`”VHkkxkps gfjrnzO;
[kjMwu [kkrkr-
2-xaqMkGysyh ikus dksetwu
okGwu tkrkr-
3-vG;k dksoGh ‘ksaMs
iks[kjrkr-
4-laiw.kZ >kM dksetrs o
lqdrs-
xqaMkGysyh ikus vGh vkf.k dks”k
;kaps lghr u”V djkohr-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
6 ÃihysaDuk Òqaxk] Epilachna
beetle Epilachna spp.
gh fdM >kMkP;k ikukrhy
gfjrnzO; [kkrkr vkf.k
ikukph pkG.kh djrkr-
2-mRiknukr ?kV ;srs-
g;k fdMhP;k fu;a=.kklkBh izFke
vaMh gkrkus ospwu u”V djkohr-
2- Hkqaxs dsjkslhu ;qDr ik.;kr
Vkdwu R;kpk uk’k djkok-
3- jklk;fud Qokj.kh &
lk;ijesfFkzu 25 VDds bZlh @
150 feyh izrh gsDVj-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
7 1-ikukrwu jl ‘kks”ku
djrkr-
2-ikus gGw gGw okGwu
tkrkr-
QsaU;k>kfDou 10 VDds bZlh @
1250 feyh izrh gsDVj fdaok
Lik;jksesflQsu 22-9 VDds ,llh
@ 400 feyh izrh gsDVj- ;k
fdVduk’kdkpk okij djkok
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
38
dksGh] Mites
Tetranychus telariaus
L.
13- ÒsaMh
Okra
1
'®aMk o QG¢ iks[kj.kkjh vGh
Shoot and fruit borer,
Earias vitella Fab.
E.Insulana Boised.
vGh vaM;krwu ckgsj
fu?kkY;kuarj dksoG;k
’ksaM;ke/;s iks[kjrs vkf.k
vkr Hkq;kj r;kj djrs-
izknqHkkZoxzLr iksaxk eywy
gksrks- [kkyP;k fn’ksus
yksacrks o uarj okGrks-
>kMkyk dG;k ;s.;kl
lq:okr >kY;kuarj ghp
vGh iq<s dG;k]Qqys o
QGs g;ke/ks f’k:u
R;krhy is’kh [kkrs-rs ,dk
dGho:u nql&;k dGhoj
o ,dk QGko:u nql&;k
QGkoj tkrkr vkf.k R;kaps
uqdlku djrkr-,d vGh
vusd dGh]Qqys o QGkaps
uqdlku d: ’kdrs-
iks[kjysY;k dG;k o Qqy
okGrkr vkf.k [kkyh
iMrkr rj izknqHkkZo xzLr
QGs fod`r vkdkjkph
gksrkr-QGkaph ok< gksr
ukgh vkf.k v’kh QGs
fod.;kP;k n`”Vhus vi;ksxh
ulrkr-
Ekkxhy fidkps vo’ks”k u”V
djkos-
dkexa/k lkiGs ikp izrh ,sdjh
ykokos-
ijksithoh fdM Vªk;dksxzkek
fpyksuhl 1 yk[k izrh gsDVj
lksMkos-
fuacksGh vdZ 5 VDdsph Qokj.kh
djkoh-
v>kfMjsDVhu 0-03 VDds
¼300 ihih,e½ @ 50 feyh
10 fyVj ik.;kr Vkdwu
Qokj.kh djkoh fdaok
DykjsuVsªuhIyksj 18-5 VDds
,llh @ 2-5 feyh 10 fyVj
ik.;kr Vkdwu Qokjkos fdaok
bekesDVhu csU>ks,V 5 VDds
,lth @ 4 xzkWe izrh 10 fyVj
ik.;kr Vkdwu Qokjkos-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
2
rqMrqMs] Jassids ,
Amrasca biguttula
biguttula Ishida.
izkS< o ihYys ikukarhy jl
'kks"k.k djrs ifj.kkeh >kM
eyqy gksrs ikus pqjxGrkr-
tj izknqHkkZ eksB;k izek.kkr
vlsy rj ikus foVdjh
yky jaxkps dMd vkf.k
pqjMY;k lkj[ks fnlrkr-
>kMkph ok< [kqaVrs o
mRiUUkkr ?kV ;srs-
rwMrwMs o ika<jh ek’khP;k
fu;a=.kklkBh fioGs fpdV
lkiGs 100 lkiGs izrh gsDVjh
15 lseh fidkaP;k maphoj
ykokos-
tSfod fu;a=.kklkBh
OgVhZflyhy;e ysdkWuh 4 xzkWe
izrh fyVj ik.;kr Vkdwu
Qokjkos
fuacksGh vdkZph 5 VDdsph
Qokj.kh djkoh-
cht izfØ;k behMkDyksizhM 3
xzkWe izrh fdyks fc;k.;kl
ykokos-
Fkk;ksesDFkksD>ke 25 VDds
MCY;qth @ 2 xzkWe 10 fyVj
ik.;kr Vkdwu Qokjkos-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
3 gh dhM HkasMhP;k ikukrwu
rlsp dksoG;k Hkkxkrwu
jl ’kks”k.k djrs- ;k f’kok;
gh dhM vkiY;k ’kjhjkrwu
e/kklkj[kk xksM o fpdV
inkFkZ ikukoj lksMr
vlY;keqGs R;koj dkG;k
cqj’khph ok< gksrs o
>kMkP;k vUu r;kj
dj.;kP;k izfdz;soj foijhr
ifj.kke gksrks-R;keqGs
>kMkph ok< [kaqVrs o
ojizek.ks laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
39
ekok] Aphids,
Aphis gossypii Glover.
mRiUukoj xaHkhj ijh.kke
gksrks-gh dhM fo”kk.kq jksxkpk
izlkj djrs-
4
dksGh] Mites
Tetranychus telariaus L
;k fdMhph fiYys o izkS<
ikukP;k ekxP;k cktql
jkgqu jl ’kks”k.k djrkr-
R;kaP;k vaxkoj ckjhd
js’keh /kkX;kps tkGs vlrs-
R;kaP;k jl ’kks”k.kkeqGs
ikukP;k ojP;k i`”BHkkxkoj
vla[; fioGs fBids
iMrkr-izknqHkkZoxzLr ikus
gGqgGq pqjxGrkr-
vkdlrkr o ’ksoVh
okGrkr- (Crumple)
ijh.kkeh >kMkph ok< [kqaVrs
o QGkps mRiUukr ?kV ;srs-
Ekxhy fidkaps vo’ks”k u”V
djkos-
OgVhZflyh;e ysdkWuh 4 xzWke
izrh yhVj ik.;kr Vkdwu
Qokjkos-
5 VDds fuacksGh vdkZph Qokj.kh
djkoh-
QsuIjksisFkjhu 30 VDds bZlh @
3-33 feyh 10 fyVj ik.;kr
Vkdwu Qokjkos-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
5
QqyfdMs] Thrips,
Thrips tabaci Lind.
Caliothrips indicus B.
;k fdMhps fiYys vkf.k izkS<
vkiY;k rkasMkus >kMkP;k
dksoG;k is’kh fo’ks”kr Qqys
[kjpVrkr- o R;krqu ;s.kkjs
nzo ‘kks”kqqu ?ksrkr- ijh.kkeh
Qqys okGqu tkrkr o xGqu
tkrkr R;keqGs
QG/kkj.ksoj foijhr
ijh.kke gksrks- o mRiknukr
y{k.kh; ?kV ;srs-
behMkDyksizhM 1 7-8 VDds
,l,y @ 2 feyh izrh 10 fyVj
ik.;kr Vkdwu Qokjkos-
lIVsacj rs vkDVksacj
eq[;
fdM
Major pest
6
Ikka<jh ek’kh] White fly,
Bemisia tabaci Gell.
;k fdMhps izkS< ika<Ú;k
jaxkps o ygku vlrkr o
ikukP;k [kkyP;k cktqus
vaMh ?kkyrkr- vaMhrwu
fu?kkysyh fiYys izFke
voLFksr fQjrkr o ;ksX;
tfeuhoj fLFkjkorkr ;kyk
^ØkÅyj* vls Eg.krkr-
;kuarj gh fdM ,dkp
tkxsoj jkgwu ikukrhy jl
‘kks”ku djrs ;k f’kok; gh
fdM ^fioGk eks>kbZd* jksx
ijlfo.;kps dke djrs
R;keqGs fidkps cjsp
uqdlku laHkors-
rwMrwMs o ika<jh ek’khP;k
fu;a=.kklkBh fioGs fpdV
lkiGs 100 lkiGs izrh gsDVjh
15 lseh fidkaP;k maphoj
ykokos-
tSfod fu;a=.kklkBh
OgVhZflyhy;e ysdkWuh 4 xzkWe
izrh fyVj ik.;kr Vkdwu
Qokjkos
fuacksGh vdkZph 5 VDdsph
Qokj.kh djkoh-
cht izfØ;k behMkDyksizhM 3
xzkWe izrh fdyks fc;k.;kl
ykokos-
Fkk;ksesDFkksD>ke 25 VDds
MCY;qth @ 2 xzkWe 10 fyVj
ik.;kr Vkdwu Qokjkos-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
7
vaM;krwu fu?kkysyh vGh 2
fnolkuarj ikukph xqaMkGh
djrs vkf.k R;ke/ks vkr
jkgwu ikukph is’kh [kkrs-
,dk xqaMkGhe/ks ,d fdaok
R;kis{kk vf/kd vG;k
vk<Grkr- ijarq
dkykarjkus g;k vG;k
,dk ikuko:u nql&;k
;k fdMhP;k O;oLFkkiuklkBh
‘ksrkr LoPNrk eksghe jkcfo.ks
vko’;d vkgs R;klkBh
xqaMkGysyh ikus vG;kalghr
u”V djkohr-
izknqHkkZoxzLr ‘ksrkr vksyhr
n;kos fidkP;k gaxkekuarj fid
ukxjkos-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
40
Ikkus xaqMG.kkjh vGh] Leaf
roller, Sylepta derogata
Fb.
ikukoj tkmu ikus [kkrkr-
8
fiBÓ« <sdw.k] Mealy bug ,
Ferrisia virgata Ckll.
gh dhM cjspnk leqgke/ks
dksoGh ‘ksaMs o dksoGh ikus
;koj vk<Grs o R;ke/kqu
>kMkrhy jl ‘kks”k.k djrs-
>kMkpk izknqHkkZo xzLr Hkkx
fioGlj fuLrst gksrks o
uarj okGwu tkrks-
izknqHkkZo tj dkgh izek.kkr
vlsyrj vls izknqHkkZoxzLr ikus
‘kD; vlsy rj rksMwu Vkdohr
o R;kapk uk’k djkok-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
14- V¨eWV¨
Tomato
1
QG¢ iks[kj.kkjh vGh
Fruit borer,Helicoverpa
armigera Hubner
;k fdMhP;k ygku vG;k
dksoGh ikus v/kk’kkizek.ks
[kkrkr- R;kuarj rs
QqydG;k-Qqys vkf.k QGs
iks[kjrkr o vkrhy Hkkx
[kkrkr-vGh ,dkekxqu
,d vls vusd QGkaps
uqdlku djrs- uqdlku
djrkauk lglk QGkP;k
nsBkdMhy Hkkxkoj jkgwu
QGkP;k iq”BHkkxkoj xksy
fNnz djrs vkf.k ‘kfjjkpk
rksaMkdMhy v/kkZ Hkkx ckgsj
vlrks- v’kk iks[kjysY;k
QGkar ftotarwpk f’kjdko
gksrks vkf.k v’kkh QGs
lMrkr- tkLr izknqHkkZo
vlY;kl QGs
iks[kj.;keqGs rlsp
ftotarq vkr xsY;keqGs
QGs [kkyh iMrkr vkf.k
mRiknukr Hkkjh izek.kkar ?kV
;srs-
g;k fdMhP;k O;oLFkkiuklkBh
fidkoj vG;kapk izknqZHkko vk<Gwu
;srkp ?kkVs vGh fo”kk.kw ¼,p-,u-
ih-Ogh-½ 250 vdkZph ¼,y-bZ-½
Qokj.kh djkoh-
[kkyhy fdVduk’kdkpk okij
djkok-v>WMhjsDVhu 1 VDdk 20 rs
30 feyh fdaok DyksjWaaVªyhuhizksy
18-8 3 feyh fdaok ¶ywcsaMkekbM
20 VDds 2 feyh izrh 10 yhVj
ik.kh
Qqys o
QGkoLFkk
eq[;
fdM
Major pest
2
dV oeZ] Cut worm,
Agritis ipsilon Rott.
g;k fdMhP;k vG;k fnolk
tfeuhr yirkr o jk=hP;k
osGsl ckgsj ;smu fidkps
lqjokrhps dkGkr ygku
jksiVs tehuhyxr
cqMkiklqu dkirkr rlsp
dksoGh ikus [kkrkr vkf.k
,dk >kMko:u nql&;k
>kMkdMs tkmu R;kps
uqdlku djrkr- g;k
vG;k izR;{kkr ikus
[kk.;kis{kk >kMs dkiwu
R;kps eksB;k izek.kkr
uqdlku djrkr
fidkl osGksosGh [kqji.kh djkoh
ts.ksd:u tfeuhr nMwu clysY;k
vG;k ckgsj ;srhy-
2-‘ksrkr vksyhr djkos-
3-izknqZHkkoxzLr ‘ksrkr lka;dkGh
xorkps iqatds Bsokosr o nqljs fno’kh
ldkGh iqatD;k[kkyh nMysY;k
vG;kalg u”V djkos-
j®ikoLFk« j®ikoLFk« fdjd®G
fdM
Minor
pest
3
ikuss [kk.kkjh vGh
Leaf eating caterpillar,
Spodoptera litura Fabb.
vGh vGh fnolk
>kMk[kkyh ;smu ekrhr
yiqu jkgrs o jk=hP;k osGsl
fidkoj vkdze.k djrs-
izknqHkkZo tkLr vlY;kl
laiw.kZ >kM i.kZgh gksm ‘kdrs-
gh vGh jksiokVhdsrhy
jksikoj rlsp ‘ksrkrhy
fidkps dksoGhikus rlsp
‘ksaMs [kkmu QLr djrs-
vaM;krwu vfr’k; ygku
dkGiV jaxkP;k vG;k
ckgsj iMrkr- R;k jk=h
leqgkr ;smu ok¶;krhy
rlsp ykxoM dsysY;k
‘ksrkrhy dksoG;k jkikpk
;k fdMhP;k vaM;kaph iqatds
vlysyh ikus o >kMkpk Hkkx rksMwu
u”V djkos- rlsp vG;kapk lewg
vlysyh ¼izFke voLFkk½ ikus
rksMwu rh vG;kalghr u”V
djkohr- fdMhP;k vG;k tfeuhr
yiwu clr vlY;keqGs ‘ksrkyk
Hkjiwj ik.kh fnY;kl vG;k oj
;srkr o i{kk}kjs R;akpk uk;ukV
gksrks-
fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
41
QM’kk ikMrkr-tlt’kh
vG;kaph ok< gksrs rlr’kk
g;k vG;k ,desdkiklqu
vyx gksrkr o fnolk
tfeuhrhy Hksxke/ks vFkok
ikykikpksG;k [kkyhy
,d,dV;k yiqu clrkr
jk= gksrkp ijr rs >kMkoj
vkdze.k djrkr-
4
Ikka<jh ek’kh] White fly,
Bemisia tabaci Gell.
fiYys o izkS< ek’kk ikukrhy
jl ‘kks”kqu ?ksrkr- R;keqGs
ikus fioGh iMqu okGrkr-
rlsp ek’kk ‘kjhjkrqu xksM
nzo inkFkZ lksMrkr- ;keqGs
ikukoj dkG;k cqj’khph
ok< gksrs- o ikus dkGh
iMrkr ;kf’kok; gh fdM
ikus pqjG.kk&;k fo”kk.kq
jksxkpk izlkj djrs R;keqGs
VkseWVksP;k mRiknukr ?kV
;srs-
g;k fdMhpk izknqZHkko fnlrkp
fidkr fioG;k jaxkps fpdV lkiGs
ykokosr vko’;drk vlY;kl
v>WMhjsDVhu 5 VDds 5 feyh fdaok
Mk;esFkks,V 30 VDds izokgh 20
feyh izrh 10 fyVj ik.;kr
felGwu Qokjkos -
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
5
fiBÓ« <sdw.k] Mealy bug ,
Ferrisia virgata Ckll.
ika<qjD;k jaxkps fiB;k
<sdw.k ikukaoj o Qkan;koj
rlsp cspD;ke/ks
vk<Grkr o jl ‘kks”k.k
djrkr ifj.kkeh >kMkph
ok< [kqqaVrs-
OgVhZflyh;e 5 xzWe izrh fyVj
ik.;kr felGwu Qokjkos -
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
6
ikuss iks[kj.kkjh vGh] Leaf
Minor, Liriomyza trifoli
Burg.
;k fdMhph vGh ikukP;k
vkrhy Hkkx ukxeksMh
vkdkjkpk ekxZ iks[k:u
[kkrs-R;keqGs ikukpk ojhy
Hkkx rlkp jkgqu R;koj
ukxeksMh ln`”; vkdR;k
fnlrkr R;keqGs [kkYysyk
Hkkx okGqu tkrks-fdMhP;k
eksB;k izek.kkr minzo
>kY;kl ikus okGrkr-
fdMxzLr vlysyh ikus xksGk
d:u vGhldV R;kpk uk’k
djkok-
2-fidkyk O;ofLFkr vksyhr
dsY;kl tfeuhr vl.kkjs dks”k
tfeuhoj m?kMs iMrkr o R;kuarj
R;akpk uk’k djrk ;srks-
j®ikoLFk« eq[;
fdM
Major pest
7
ekok] Aphids,
Aphis gossypii, G.
M. persicae S.
g;k fdMhph fiYys rlsp
izkS< dksoGh ikus o >kMkP;k
dksoG;k HkkxkP;k xzaFkhr
vkiyh lksaM [kqilqu cjsp
fnol i;Zr iMqu jkgrs o
R;krhy jl ‘kks”k.k djrs-
ijh.kker ikus vkdlrkr-
ckjhd gksrkr o fioGh
iMrkr- ;k fdMhaP;k
ikBhojhy ‘khaxklkj[;k
nksu uyhdke/kqu xksM
e/kklkj[kk inkFkZ ckgsj
;srks-R;keqGs ikukoj
dkG;k cqj’khph ok< gksmu
rh dkGh iMrkr-
ysMh cMZ fcVy] Øk;lksik] fljfQM
ek’kk bR;knh ijHk{kh fdVdkaps
laj{k.k djkos-
vko’;drk vlY;kl
v>WMhjsDVhu 5 VDds 5 feyh fdaok
Mk;esFkks,V 30 VDds izokgh 20
feyh fdaok lk;UVªWuhyhizksy 10-
26 VDds vksMh 18 feyh izrh 10
fyVj ik.;kr felGwu Qokjkos
laiw.kZ fid
gaxke
eq[;
fdM
Major pest
8
rqMrqMs] Leaf hopper,
rqMrqM;kaph fiYys o izkS<
ikukP;k is’khe/khy jl
‘kks”kqu ?ksrkr- R;keqGs ikus
fioGh iMrkr o lqdrkr
R;kp izek.ks >kMkph ok<
[kaqVrs- tkLr izknwHkkZo vlsy
rj >kMkph ikus djM;k
jaxkph gksmu okGrkr o
laiw.kZ >kM lqdY;k lkj[ks
Mk;esFkks,V 30 bZlh 20 feyh izrh
10 fyVj ik.kh
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
42
Amrasca biguttula
biguttula Ishida.
fnlrs-
9
QqyfdMs] Thrips,
Thrips tabaci Lind.
Caliothrips indicus B.
Ikkus [kjMqu R;krqu
L=o.kk&;k jlkoj fg fdM
txrs-tsFks gh fdM
vksj[kMrs rks Hkkx ika<qjdk
gksrks o uarj rifdjh gksrks
g;k fdMhP;k [kk.;keqGs
ikus vkdlrkr->kMkph
ok< [kaqVrs-
g;k fdMhpk izknqZHkko fnlrkp
fidkoj Mk;esFkks,V 30 VDds
izokgh 13 feyh izrh 10 fyVj
ik.;kr felGwu Qokjkos-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
10
dksGh] Mites,
Tetranychus
uriticae(Red
spider),Aceria
spp.(Eriophied mite)
dksGh vkiY;k lqbZlkj[kk
eq[ki`”BHkkx ikukP;k
is’khe/;s [kqilqu ikukrhy
is’khnzo ‘kks”k.k djrkr-
R;keqGs ikukoj ika<qjds pês
iMrkr- iq<s gs pês ika<qjlj
gksrkr- dksoG;k ygku
>kMkoj g;k fdMhph izek.k
vlsy rj jksi
pqjMY;klkj[ks fnlrs-
VkseWVksph izknqZHkkoxzLr ikus rksMwu
tek d:u tkGwu Vkdkos fdaok
tfefur [kksy iqjkos- izknqZHkko tkLr
vlY;kl 300 es’k xa/kdkph
HkqdVh gsDVjh 20 fdyks ;k izek.kkr
/kqjGkoh fdaok Qsuk>WDohu 10
VDds 25 feyh fdaok
Lik;jkeslhQsu 22-9 VDds 12-5
feyh izrh 10 fyVj ik.;kr
felGwu Qokj.kh djkoh-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
15- Dksch] Cauliflower/cabbage
1
pkSdksuh fBiD;kpk iarx]
Diamond back moth, Plutella xylostella
fg dhM vkdkjkus ygku
vlwu iq<hy ia[kkP;k
[kkyP;k Vksdkyk ika<jk
pkSdksuh fBidk vlrks-
g;k fdMhph vGh ikukps
[kkyps cktwl jkgwu ikukauk
fNnzs ikMwu R;krhy
gfjrnzO; [kkrkr
g;k fdMhP;k O;oLFkkiuklkBh fid
dk<.khuarj ‘ksrkr vlysys fidkps
vo’ks”k tek d:u tkGwu
Vkdkosr-
DyksjWUVª;kfuyhizksy 18-5 ,llh @
50 feyh izrh 500fyVj ik.kh
fdaok
¶Y;qcsUMkekbZM 39-35 ,llh @
50 feyh izrh 500 fyVj ik.kh
Qokj.kh djkoh
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
2
dkschojhy Qqyik[k:]
Cabbage butterfly,
Pieris rapae
eknh Qqyik[kjkps iq<hy
ia[kkps e/;Hkkxh dkGs Mkx
vlrkr- vGh ikukps
[kkyps cktwl jkgwu ikus
dqjrMwu dqjrMwu [kkrs-
tkLr izknqHkkZo >kY;kl
vG;k iq.kZ ikus [kkÅu
Vkdrkr
;k fdMhP;k O;oLFkkiuklkBh vaMh
o vG;k gkrkus tek d:u ek:u
Vkdkosr-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
3
ekok] Aphids, Brevicoryne brassicae
fg dhM ikukrwu rlsp
>kMkP;k dksoG;k Hkkxkrwu
jl ‘kks”ku djrs- dhM
eksB;k izek.kkr
vk<GY;kl ikus fioGh
gksowu okGrkr- jksikaph ok<
[kqaVrs-
ekok fdMhus fioGh >kysyh
ekokxzLr ikus rksMwu R;kapk uk’k
djkok-
vWlhVWfeizhM 20 VDds ,lih @ 75
feyh izrh 500 fyVj ik.kh Qokj.kh
djkoh-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
43
16- dkan«
Onion
1
QqyfdMs Thrips,
T.tabaci Lind
ikukpk ckgsjhy i`”VHkkx
[kjMwu ckgsj iMukjk L=ko
‘kks”kwu ?ksrkr- ikukoj pansjh
ika<js pVV~s fnlrkr-
2- dkykarjkus ikus rifdjh
iMrkr o R;kauk osMkokdMk
vkdkj ;srks-
3-mRiknukr ?kV ;srs-
4-dkan;kph izr [kkykors-
jksiokVhdsiklwu dkGth ?ks.ks
vko’;d vkgs-
jklk;fud Qokj.kh&
fDoukWyQkWl 25 bZlh @ 1200
feyh izrh gsDVj fdaok
Mk;esFkks,V 30 VDds bZlh @ 660
feyh izrh gsDVj fdaok
vkWDlhfMesVkWu feFkkbZy 25 VDds
bZlh @ 1200 feyh izrh gsDVj
fdaok
Y;kacMk lk;gsyksfFkzu 5 VDds bZlh
@ 300 feyh izrh gsDVj
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
2
dV oeZ] Cut worm
(Leaf eating caterpillar)
Agritis ipsilon Rodd.
;k fdMhaP;k vG;k
dkan;kph jksiokfVdsrhy
rlsp ‘ksrkrhy jksiVs
tfeuhiklwu dqjrMrkr
rlsp jksikojhy ikus [kkrkr
;k fdMhP;k O;oLFkkiuklkBh
jksiokVhdk rlsp eq[; ‘ksrkr
LoPNrk jk[kus vko’;d vkgs-
‘ksrkr fu;fer Moj.kh vkf.k iljV
vksyhr fnY;kl fdMhpk izknqHkkZo
deh gks.;kl enr gksrs-
j®ikoLFk« fdjd®G
fdM
Minor
pest
3
ikuss [kk.kkjh vGh
Tobacco caterpillar,
S. litura Fabb.
;k fdMhP;k vG;k jk=hP;k
osGsl ckgsj ;sÅu
v/kk’;klkj[kh ikus [kkmu
fidkps uqdlku djrkr
;k fdMhP;k O;oLFkkiuklkBh
jksiokfVdk rlsp eq[; ‘ksrkr
LoPNrk jk[kus vko’;d vkgs-
;k fdMhps vaMh iaqt fdaok ygku
vG;kapk lewg vlysyh ikus tek
d:u u”V djkohr-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
4
Y;qluZ vGh] Lucern
caterpillar S. exigne
Hub.
;k fdMhP;k vG;k
dkan;kph jksiokfVdsrhy
rlsp ‘skrkrrhy jksiVs
tfeuhiklwu dqjrMrkr
rlsp jksikojhy ikus
[kkrkr-
jksiokfVdsr rlsp eq[; ‘ksrkr
LoPNrk jk[k.ks vko’;d vkgs-
2-‘k srkr fu;fer Moj.kh vkf.k
iljV vksyhr fnY;kl fdMhpk
izknqHkkZo deh gks.;kl enr gksrs-
3-rack[kqojhy ikus [kk.kkÚ;k vGhps
vaMh iaqt vkf.k ygku vG;kapk
lewg vlysyh ikus tek d:u
u”V djkosr-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®G
fdM
Minor
pest
5
dkank ek'kh Onion fly,
Delia Antigua
vaM;krwu fu?kkysY;k
vG;k dka|kP;k cqMk’kh
iks[k:u vkr f’kjrkr-
ok<hP;k loZ voLFksr
dksoG;k jksikiklwu rs iDo
dka|koj rqVwu iMrkr-
vG;kauh dakns iks[kjysY;k
t[kesrwu jksxtarq dka|kr
f’kjrkr-ifj.kkeh dkans
lMrkr- o dka|kps vfr’k;
uqdlku gksrs- ;kf’kok;
dkank fc;kps vadwj [kk.kkjh
ek’kh (seed-cornmaggot) mxor
vlysY;k dka|kps fc;kps
vadwj [kkrs rlsp ufou
jksikaps uqdlku djrs-dksGh
lasnzh; [krkpk okij VkGkok-
2-fdMxzLr ‘ksrkrhy dkans
fctksRiknuklkBh oki: u;sr-
3-vGhus dqjrMysys dkans u”V
djkohr-
4-vGhus iks[kjysys dkans fuoMwu rs
tfeuhr [kM;kr [kksy iqjokosr-
5-mUgkG;kr ‘ksrkr ukaxj.kh
djkoh-
6-fidakps vo’ks”k tek d:u
tkGwu Vdkosr-
j®ikoLFk« rs
Qqyksjk
voLFk«
fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
44
ikukP;k i`”BHkkxkrhy
vUujl ‘kks”k.k djrkr o
jksis fioGlj jksxV
fnlrkr- dkgh izdkjP;k
dk sGh fo”kk.kq jksxkpk lq/nk
izlkj djrkr- dka|kph
ikukaph ok< deh gksrs vkf.k
dkans vkdlrkr okBfoysys
dkans lMrkr o lkjBo.khr
dkasc QqV.;kps izek.k ok<rs-
;k fdMhP;k vG;k dka|kph
jksiokfVdsrhy rlsp
‘ksrkrhy jksiVs
tfeuhiklqu dqjrMrkr
rlsp jksikojhy ikus [kkrkr
6
ekok] Aphids,
Aphis gossypii, G.
M. persicae S.
g;k fdMhph fiYys rlsp
izkS< dksoGh ikus o >kMkP;k
dksoG;k HkkxkP;k xzaFkhr
vkiyh lksaM [kqilqu cjsp
fnol i;Zr iMqu jkgrs o
R;krhy jl ‘kks”k.k djrs-
ijh.kker ikus vkdlrkr-
ckjhd gksrkr o fioGh
iMrkr- ;k fdMhaP;k
ikBhojhy ‘khaxklkj[;k
nksu uyhdke/kqu xksM
e/kklkj[kk inkFkZ ckgsj
;srks-R;keqGs ikukoj
dkG;k cqj’khph ok< gksmu
rh dkGh iMrkr-
ysMh cMZ fcVy] Øk;lksik]
fljfQM ek’kk bR;knh ijHk{kh
fdVdkaps laj{k.k djkos-
u= ;qDr [krkpk okij f’kQkj’kh
uqlkjp djkok
jksikoLFkk eq[;
fdM
Major pest
7
dksGh] Mites,
dksGh ikukP;k [kkyP;k
i`”BHkkxkrhy vUujl
‘kks”k.k djrkr o jksis
fioGlj jksxV fnlrkr-
dkgh izdkjP;k dksGh
fo”kk.kq jksxkpk lq/nk izlkj
djrkr- dka|kph ikukaph
ok< deh gksrs vkf.k dkns
vkdlrkr lkBfoysys dkans
lZMrkr o lkBo.khr dkaasc
QqV.;kps izek.ks ok<rs-
twyS rs lIVsacj
eq[;
fdM
Major pest
8 lq=dzqeh Nematode dka|kP;k jksikph ok< [kqaVrs]
jksis fioGh iMrkr o
osMhokdMh >kysyh fnlrkr-
jksikP;k Qqxhj [kksMkps
i`”BHkkx nqHkxY;k lkj[kh
fnlrkr-cs.;kiklqu r;kj
dsysyh jksiVs fuLrst ok<
[kaqVrs- >kMkph ckgsjhy ikus
yqlyqlhr fpdV]R;kaph
Vksds okGysyh vkf.k
>qdysyh fnlrkr-
T;kosGsl dan Qqxrkr rsOgk
d`eh ikukrwu dankP;k
ckgsjP;k vkoj.kkr
f’kjrkr- ifj.kkeh dkans
iksdG curkr-
fidkaph QsjikyV Laiw.kZ fid
gaaxke
fdjd®G
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
45
17- lq;ZQwy
Sunflower
1
QqyfdMs Thrips
Scitothrips dorsalis
(Hood)
izkS< o fiYys dksoGh ikus
vkf.k dG;kpk i`”VHkkx
[kjMwu fu?k.kkjk jl ‘kks”k.k
djrkr- R;keqGs
i`”BHkkxkoj pês fnlrkr- gs
QqyfdMs dG;k vkf.k
Qqykaps cjsp uqdlku
djrkr- ;kf’kok; rs
^usØkfll* jksxkpk izlkj
djrkr-
fidkaps lHkksorky eD;kps fdaok
Tokjhps pkj vksGh nkV isjkO;kr
isj.khuarj 15 rs 30 fnolkauh
Qokjkoh-
Hk{kd o ijthoh fdVdkaP;k
laj{k.kklkBh &bfeMWDyksizhM
200 ,l,y 2 feyh izrh 10
fyVj ik.;kr felGwu Qokjkos-
laiw.kZ fid
gaxke j®ikoLFk« rs
Qqyksjk
voLFk«
eq[;
fdM
Major pest
2
Ikka<jh ek’kh] Whitefly
Bemisia tabaci Gemn.
izkS< o fiYys ikukps ekxhy
cktwl jkgwu ikukrwu jl
‘kks”k.k djrkr ifj.kkeh
fidkph ok< [kqaVrs- ikus
fioGh iMwu xGrkr- jl
‘kks”k.kkf’kok; lk[kjs lkj[kk
fpdV inkFkZ ckgsj Vkdrs-
R;koj cqj’kh ok<Y;keqGs
>kMkaps vUu r;kj dj.;kps
izfØ;sr ck/kk ;srs-
fioG;k fpdV lkiG;kpk okij
djkok-
bfeMWDyksizhM 70 MCY;q,l 7
xzWe fdaok bfeMkDyksfizM 48
,Q,l 5&9 feyh izrh 1 fdyks
fc;k.;kl chtizfØ;k fdaok
eWykWfFkvkWu 50 VDds bZlh 10
& 20 feyh izrh 10 fy- fdaok
bfeMWDyksfizM 17-8 bZlh] 2
feyh izrh 10 fyVj-
laiw.kZ fid
gaxke j®ikoLFk« rs
Qqyksjk
voLFk«
eq[;
fdM
Major pest
3
rqMrqMs Leaf hopper,
Amrasca biguttula
bigutulta
rqMrqMs ikukps ekxhy
cktqoj f’kjkaP;k osfpr
vk<Grkr- izkS< rlsp fiYys
ikukrhy jl ‘kks”k.k
djrkr-rs ikuis’khe/;s
R;kaP;k ykGsrhy fo”kkjh
inkFkZ lksMrkr- R;keqGs
ikukP;k dMk fioG;k
iMrkr-tkLr izknqHkkZo
vlY;kl ikus dksdGrkr
vkf.k okGrkr- Qqy vkf.k
ikdG;kojgh fdMhpk
izknqZHkko gksrks- mxo.khiklwu
fdMhpk minzo lq: gksm rs
fid dk<.kh i;Zr jkgrks-
fioG;k fpdV lkiG;kpk okij
djkok-
u=kph ek=k f’kQkj’khizek.ks
|koh-
3 fiYys izrh iku vkfFkZd
uqdlkuhph ikrGh vk<GY;kl
bfeMWDyksfizM 70 MCY;q,l] 7
xzkWe izfr fdyks fc;k.;kl
chtizfØ;k
bfeMWDyksfizM 48 VDds
,Q,l] 5&9 feyh izrh fdyks
fc;k.;kl fctizfØ;k-
bfeMWDyksfizM 17-8 ,l,y] 2
feyh izfr 10 fyVj ik.kh-
laiw.kZ fid
gaxke j®ikoLFk« rs
Qqyksjk
voLFk«
eq[;
fdM
Major pest
4
fiBÓ« <sdw.k] Mealy bug,
Phenacoccus solenopsis
Tinsley
izkS< fiYys ikukrhy
ikukrhy @ dksoG;k
’ksaM;krhy@Qqykrhy
leqgkus jl ’kks”k.k djrkr
R;keqGs ikus fioGh iMrkr-
>kMkph ok< [kqaVrs-fdMhus
lksMys
Y;k fpdV o xksM nzokoj
dkGh cqj’khph ok< gksrs-
R;keqGs ikukrhy vUu
r;kj dj.;kP;k izdzh;sr
ck/kk ;srs- mRiknukr ?kV
;srs-
cak/kkojhy rlsp ‘ksrkP;k
lHkksorky i;kZ;h [kk|
ouLirhojhy fiB;k <sdw.k
fdMhpk osGhp cankscLr djkok-
osGksosGh vkarj e’kkxr d:u
fid r.k fojfgr Bsokos-
ysMhcMZ chVy] Øk;lksik]
fØIVksfyel rslp czqel
lVyWjhl Hkaqxk o ijksithoh
fdVd vWuWf’k;l iztkrh fdMhps
lao/kZu djkos-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®M
fdM
Minor
pest
5
rack[«qph ikuss [kk.kkjh vGh
Tobacco leaf eating
caterpillar, Spodoptera
litura
vaM;krwu fu?kkysY;k
vG;k lkeqfgdfjR;k
ikukrhy fgjok Hkkx
dqjrMwu [kkrkr-R;keqGs
v’kh ikus tkGhnkj gksrkr
vkf.k ykacwup n`”Vhl
iMrkr- eksB;k >kysY;k
vG;k Lora=i.ks fQjrkr
vkf.k ikus [kkm QDr
f’kjkp f’kYyd Bsorkr- R;k
Qqykapsgh uqdlku djrkr-
g;k fdMhP;k froz
izknqHkkZokeqGs ihdkps eksB;k
izek.kkr uqdlku gksrs-
dkexa/k lkiGs 5 rs 6 izfr
gsDVjh ykokosr-
‘ksrkrhy vaMhiwat vlysyh ikus
rlsp tkGhnkj ikus R;kojhy
vla[; vG;kldV xksGk
d:u R;k apkgh uk’k djkok-
Ikzdk’k lkiG;kpk jk=h 7 rs 11
ps njE;ku okij djkok-
Mk;DyksjOgkWl 76 bZlh] 10
feyh izrh 10 fyVj ik.kh-
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
46
6
gsM cksvjj@vesjhdu cksaM vGh
Head borer,
Helicoverpa armigera
vG;k Qqys ;s.;kvk/kh
lq;ZQqykph dksoGh ikus
[kkrkr- Qqys /kjY;koj
vG;k Qqykrhy
chtakMdks”k [kkrkr- R;k
nq/kkG ch [kkÅugh uqdlku
djrkr R;keqGs Lrcdkoj
iksdG;k vk<Gwu ;srkr o
mRiknukr y{k.kh; ?kV
gksrs-
fyaxkd”kZd lkiG;kpk mi;ksx
djkok ¼10 rs 12 izrh gsDVj-½
fidkph ;ksX; QsjikyV djkoh-
Qqy®jk
voLF«k rs
n«us
iDog®.;k
ph voLF«k
fdjd®M
fdM
Minor
pest
7
fgjoh maV vGh] Semilooper,
Thysanoplusia
orichalcea Hubner
lqjokrhyk ckjhd vG;k
leqgkus ,dkp ikukaoj
[kkrkr R;keqGs ikukph
pkG.kh gksrs- eksB;k vG;k
lOkZ= iljrkr o ikus
[kkrkr R;keqGs ikukoj
vfu;her fNnzs iMrkr-
vG;kpk eksB;k izek.kkr
izknwHkkZo vlY;kl laiw.kZ
>kM i.kZfgu gksrs- R;keqGs
>kMkph ok< [kqVrsa o
mRiknukoj vfu”V ifj.kke
gksrks-
deh rkieku o tkLr ikÅl ;k
fdMhP;k ok<hl vuqdwy vlrks-
dkr.;k] ysMh cMZ fcVy] i{kh
;kaps lao/kZu djkos-
Mk;DyksjOgkl 76 bZlh 10
feyh izrh 10 fy- ik.kh
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
8
dslkG vGh] Bihar hairy caterpillar
ygku vG;k lq:okrhyk
ikukpk i`”BHkkx dqjrMrkr
o tkGhnkj djrkr-eksB;k
vG;k ikus [kkmu QDr
f’kjkp f’kYyd Bsorkr-
rhoz izknqHkkZo vlY;kl >kMs
i.kZfgu gksmu mRiknukr 90
rs 100 VDds ?kV gksrs-
vaMhiqat o tkGhnkj ikus
vG;klghr dk<wu u”V
djkohr-
lk;ijesFkzhu 10 bZlh] 10
feyh izrh 10 fyVj ik.kh-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®M
fdM
Minor
pest
18- ÒqÃeqax
Groundnut
1
ekok] Aphids,
Aphis craccivora Koch.
izkS< o fiYys >kMkP;k
dksoG;k ‘ksaM;koj vkf.k
ikukaoj leqgke/;s jkgwu
dksoG;k Hkxkrwu jl
‘kks”k.k djrkr- R;keqGs ikus
eqMiY;k tkrkr o >kMkaph
ok< [kqaVrs- ;k fdMhaiklwu
fo”kk.kw jksxkpk lq/nk izlkj
gksrks-
Tkksjkpk ikolkP;k ljhuh fdMhph
la[;k deh gksrs-
ysMh cMZ fcVy] Øk;lksik]
fljfQM ek’kk bR;knh ijHk{kh
fdVdkaps laj{k.k djkos-
fuacksGh vdZ 5 VDds fdaok
Dyksjik;jhQkWl 20 bZlh]
10&20 feyh izrh 10 fy-
fdaok bfeMkDyksizhM 17-8
,l,y] 2&2-5 xzkWe izrh 10
fy-
fdaok fefFky iWjkfFkvkWu 2 VDds
HkqdVh] 15 fdyks izrh gs-
fdaok vkWDlhfMesVkWu feFkkbZy
25 bZlh] 10&20 feyh izrh 10
fy-
laiw.kZ fid
gaxke j®ikoLFk«
eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
47
2
ç«nqZÒkoxzLr iku (damage
leaf)
QqyfdMs] Thrips,
Scirtothrips dorsalis
QqyfdMs gs fioGlj fdaok
dkGiV jaxkps lq{e
vkdkjkps o ykacksGds
‘kjhjkps vlrkr- R;kph
fiYys o izkS< ikukaP;k
iq”BHkkxkoj [kjpVwu
R;ke/kwu L=o.kkjk nzo
‘kks”k.k djrkr- R;keqGs ikus
fioGh iMrkr vkf.k
ikukP;k dMk ojP;k Hkkxkus
eqMiY;k tkrkr- ikukoj
fgjoV jaxkps pV~Vs iMrkr-
izknqHkkZokph frozrk tkLr
vlY;kl >kMkph ok<
[kqaVrs vkf.k ikus okGwu
tkrkr-
tkLr rkieku o tkLr
lq;Zizdk’k vlYlkl
QyfdM;kaph la[;k ok<rs-
vksfj;l eWX>hMsjsX> vkf.k
vksfj;l VWafVyl fFkIlP;k
vG;kaoj ijHk{kd vkgsr-
yk;l ,X>VsuksusVyl o
flEul uqchyhl o Øk;lksik
QqyfdM;kaps Hk{kd vkgsr-
R;kps lao/kZu djkos-
eD;kps vkarjfid ?ksrY;kl
QqyfdM;kapk izknqZHkko deh
gksrks-
isj.kh iklwu 40 fnolki;Zar ‘ksr
r.k fojfgr Bsokos-
5 QqyfdMs@’ksaMk@VfeZuy gh
vkfFkZd uqdlku ladsr ikrGh
vk<GY;kl &
fuacksGh vdZ 5 VDds fdaok
fDoukWyQkWl 25 bZlh 20 feyh
izrh 10 fyVj fdaok
yWEcMk lk;gWyksfFkzu 5 bZlh] 5
rs 6 feyh izrh 10 fyVj fdaok
fdoukWyQkWl 1-5 VDds HkqdVh]
23-3 fdyks izrh gsDVj-
laiw.kZ fid
gaxke j®ikoLFk«
eq[;
fdM
Major pest
2
rqMrqMs] Leaf hoppers,
Amrasca biguttula
biguttula
fgjoV jaxkps rqMrqMs
ikukP;k iq”BHkkxkoj jkgwu
is’khrhy jl ‘kks”k.k
djrkr- R;keqGs ikukP;k
f’kjk ika<qjD;k o
pdkd.kk&;k gksrkr-
izknqHkko xzLr >kMs fioGlj
jaxkps fnlrkr-
dkr.kh o yk;tklhM <sdw.kkaps
laj{k.k djkos-
poGh] lks;kchu vkf.k ,jaMh gh
lkiG;kph fids HkqbZeqxkP;k
‘ksrkP;k dkBkus ykokoh-
izR;sd >kMkoj15 rs 20 rwMrwMs
fdaok 20 ikukoj 3 rwMrwMs gh
vkfFkZd uqdlku ikrGh
xkBY;kl jklk;fud fu;a=.k
djkos-
bfeMkDyksizhM 17-8 ,l,y]
2&2-5 feyh izrh 10 fyVj
fdaok yWEcMk lk;gWyksfFkzu 5
bZlh] 5&6 feyh izrh 10 fyVj
fdaok fDoukWyQkWl 25 bZlh]
14&28 feyh izrh 10 fyVj
fdaok fDoukWyQkWl 1-5 VDds
HkqdVh 23-3 fdyks@gs-
Qqyksjk
voLFk« rs
iDo
g¨.;kpk
dkykoËkh
fdjd®M
fdM
Minor
pest
3
gqeuh vGh] White grub
Holotrichia serrata
g;k cgqHk{kh fdMhph vGh
voLFkk tkLr
uqdlkudkjd vkgs rh
fofo/k fidkP;k eqGkaps
Hk{k.k djrs- eqGs
[kkYY;keqGs rkVs ,dk
ikBksikB ,d v’kh m/kGwu
tfeuhoj iMrkr- eqGkaps
Hk{k.k dsysyh rkVs
lgtfjR;k vk<Y;kl oj
;srkr- vaM;krwu ckgsj
iMysyh ckjhd fioGlj
vGh tfeuhrhy xorkaph
dqtysyh eqGs [kkÅu
txrs- vGhph izFkekoLFkk
toGikl 25 rs
40fnolkph jkgrs- dkr
Vkdwu f}rh; voLFksr
xsysyh vGh R;k voLFksr
toGikl 25 rs 35 fnol
jkgrs- ;k voLFksrhy
vG;kauk ftoar >kMkaph
;k fdMhP;k cankscLrklkBh lkaf?kd
iz;Rukph xjt vkgs- oGaokpk
vFkok e`xkpk ifgyk ikÅl
iMY;kuarj ‘ksrdÚ;kauh lka;dkGps
osGh ‘ksrkrhy dMwfyac] cksj vkf.k
ckHkqG ;k >kMkaps fujh{k.k djkos-
gqe.khps Hkqaxs ;k >kMkoj
vk<GY;kl R;kaph lqpuk df”k
[kkR;kP;k vf/kdkÚ;kauk n;koh-
Hkqaxs vk<GY;kl rs xksGk d:u
ekjk;ps dke Rojhr gkrh ?;kos-
R;klkBh xkoikrGhoj lHkk
?ksowu lkaf?kdfjR;k ‘ksrdÚ;kauh
dke dj.ks vko’;d Bjrs-
R;klkBh >kMk[kkyh 4 rs5
danhy vFkok ,d xWl cRrh
Bsokoh-
uarj R;k >kMkP;k Qkan;k
gyoY;kl Hkqaxs [kkyh iMrhy rs
,d= xksGk d:u R;kapk yxsp
uk’k djkok-
j®ikoLFk« fdjd®M
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
48
eqGs [kk| Eg.kwu ykxrkr-
rh u feGkY;kl gh voLFkk
tkLr dkG fVdrs- r`rh;
voLFkk 80 rs 100 fnol
vlrs iw.kZ ok< >kysyh
vGh 3 rs 5 lseh ykac 1
lseh :an]ekaly] ika<qjdh
vFkok eGdV ika<jh vlqu
frps ‘kjhj baxzth ^c* izek.ks
okdnkj vlrs- frps Mkds
eksBs] [kkyh >qdysys]
V.kd] fioGs vFkok
rkacM;k jaxkps vlwu frpk
etcwr tcMk lgt fnlwu
;srks- vGhps ik; etcwr
vlrkr ijarq pky.;klkBh
R;kpk Qkjlk mi;ksx gksr
ukgh- vGh voLFkk 6 rs 8
efg.;kph vlrs-
,d eknh Hkqaxk ekjY;kl
R;kiklwu r;kj gks.kkÚ;k 40 rs
50 vG;akpk uk’k vki.k djrks
vls letkos-
lkrR;kus fdM ;s.kkÚ;k
Hkkxkdfjrk ifgY;k ikolkuarj
tsOgk Hkqaxs ckgsj ;srkr rsOgk
dMqfyac ckHkqG fdaok cksj ;k
>kMkoj Dyksjik;jhQkWlph
Qokj.kh djkoh-
,fizy&es efgU;kr mHkh mkMoh
ukxj.kh djkoh-
iwoZ e’kkxrhP;k osGh
fdVduk’kd tfeuhe/ks Vkdkos
fdaok daiksLV cjkscj |kos- Tokjh]
cktjh] HkqbZeqax] eqx gh fids
?ks.;k ,soth dkiwl vFkok
lq;ZQqy gh fids ?;koh-
izknqZHkkoxzLr ifjljkrhy
‘ksoVph o[kj.kh vkf.k moj.kh
djrkauk gqe.khP;k vG;k xksGk
d:u R;akpk osGhp uk’k djkok-
gqe.khP;k vG;k [krkP;k
[kM;kr jkgrkr- ‘ks.k[kr ‘ksrkr
us.;kvk/kh R;krhy vG;k ospwu
R;kapk uk’k djkok-
izknqZHkkoxzLr ‘ksrkrhy vG;kaP;k
fu;a=.kklkBh dkcksZ¶;qjkWu
3VDds lhth] 33 fdYkks izrh
gsDVj fdaok Dyksjik;kjhQkWl
22 feyh izrh 10 fy- ik.kh
fdaok QksjsV 10VDds lhth] 25
fdyks izrh gsDVj-
izR;sd >kMkoj ljkljh 20
fdaok R;kis{kk tkLr Hkqaxs
vk<GY;kl fdVduk’kd
tfeuhe/ks pkaxY;k fjrhus
feLkGkos fdaok HkqdVh tfeuhr
isjkoh-
4
ikus i¨[«j.k«jh vGh]
Groundnut leaf Minor,
Stomopteryx subcivella
Z.
ygku vG;k ljG
ikukP;k vkr f’k:u] ojhy
ikiqnzk lyx Bsowu vkrhy
gjhrnzO; [kkr ukxeksMh
ekxkZus iq<s ljdrkr-
izknqHkkZoxzLr ikus nq:u
pedrkr- ikus okdMh
frdMh gksrkr vkf.k
okGrkr-
Tkksjkpk lrr ikÅl o
okrkoj.kkrhy tkLr vknzrseqGs
fdMhaph la[;k deh gksrs
‘ksr 40 fnolki;Zar r.kfojghr
Bsokos-
fidkph ;ksX; QsjikyV djkoh-
‘ksrkr vFkok cka/kkoj ckophph
>kMs vlY;kl rh miVwu R;kpk
uk’k djkok
nksu ftoar vG;k izrh >kM
fdaok ,d vGh izrh feVj vksG
v’kh vkfFkZd uqdlkuhph ladsr
ikrGh vk<Y;kl
Mk;¶Y;qcsU>qjkWu 25 MCY;qih]
izrh 6&8 feyh izrh 10 fyVj
fdaok
yWEcMk lk;gWyksfFkzu 5 bZlh]
izrh 5 rs 6 feyh 10 fyVj
fdaok
vkWDlhfMesVkWu feFkkbZy 25
bZlh] 20 feyh izrh 10 fyVj
fdaok
QksjsV 10 VDds lhth] 15
fdyks izrh gsDVjh fdaok
fDoukWyQkWl 25 bZlh] 20
laiw.kZ fid
gaxke j®ikoLFk« eq[;
fdM
Major pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
49
feyh izrh 10 fyVj
5
ikus xqaMkG.kkjh vFkok
i¨[«j.k«jh vGh] Leaf folder
or miner Aproaerema
modicella, Deventer
ygku vG;k ikus
iks[kjrkr- iq<s R;k
toGiklph ikus ,d=
d:u fdaok ,dkp ikukP;k
nksu dMk ,d= d:u
xaqMkGh r;kj djrkr- v’kk
xaqMkGhr jkgqu R;k ikus
[kkrkr froz izknqHkkZokus fid
tGkY;klkj[s fnlrs-
fidkps mRiknukr 24 rs 92
VDds ?kV >kY;kph uksan
>kysyh vkgs-gh dhM
lks;kchu]eqx vkf.k yqluZ
g;k fidkpsgh uqdlku
djrs
Tkksjkpk lrr ikÅl o
okrkoj.kkrhy tkLr vknzrseqGs
fdMhaph la[;k deh gksrs
‘ksr 40 fnolki;Zar r.kfojghr
Bsokos-
fidkph ;ksX; QsjikyV djkoh-
‘ksrkr vFkok cka/kkoj ckophph
>kMs vlY;kl rh miVwu R;kpk
uk’k djkok
nksu ftoar vG;k izrh >kM
fdaok ,d vGh izrh feVj vksG
v’kh vkfFkZd uqdlkuhph ladsr
ikrGh vk<Y;kl
Mk;¶Y;qcsU>qjkWu 25 MCY;qih]
izrh 6&8 feyh izrh 10 fyVj
fdaok
yWEcMk lk;gWyksfFkzu 5 bZlh]
izrh 5 rs 6 feyh 10 fyVj
fdaok
eWyWfFkvkWu 50 bZlh] 12-5 rs
25 feyh izrh 10 fyVj fdaok
fefFky iWjkfFkvkWu 2 VDds
HkqdVh] 25 fdyks izrh gsDVjh
fdaok
vkWDlhfMesVkWu feFkkbZy 25
bZlh] 20 feyh izrh 10 fyVj
fdaok
QksjsV 10 VDds lhth] 15
fdyks izrh gsDVjh fdaok
Qks>Wyksu 35 VDds bZlh] 28
feyh izrh 10 fyVj fdaok
Qks>Wyksu 4 VDds HkqdVh] 20
fdyks izrh gsDVjh fdaok
fDoukWyQkWl 25 bZlh] 20
feyh izrh 10 fyVj
laiw.kZ fid
gaxke eq[;
fdM
Major pest
6
ika<jh ek’kh] white fly , Bemisia tabaci
izkS< o fiYys ikukps ekxhy
cktwl jkgwu ikukrwu jl
‘kks”k.k djrkr- ifj.kkeh
fidkph ok< [kqaVrs] ikus
fioGh] eywy gksÅu
xGrkr- izknqZHkko vf/kd
>kY;kl Qqys o ‘ksaxk
xGrkr-
fioG;k fpdV lkiG;kapk okij
djkok-
fid 40 fnolk i;Zar r.k
fojghr Bsokos-
ijHk{kd o ijksithoh fdVdkaps
laj{k.k djkos-
Mk;esFkks,V 30 bZlh] 16 feyh
izrh 10 fyVj-
Qqyksjk
voLFk« rs
iDo
g¨.;kpk
dkykoËkh
fdjd®M
fdM
Minor
pest
7
yky dslkG vGh] vWelWDVk
vYchLVªk;xk o vWeDVk ewjh Amsacta spp.
g;k vGhP;k nksu iztkrh
vWelWDVk vYchLVªk;xk
¼nf{k.k Hkkjrkr½ o vWeDVk
ewjh ¼mRrj Hkkjrkr½
vk<Grkr- vGh
lq:okrhyk fQDdV
rifdjh ijarq ok<hcjkscj rh
ykylj jaxkph gksrs- R;kaP;k
dslkeqGs 5 lsaeh i;Zar ykac
vlY;keqGs rh nq:u
vksG[krk ;srs- R;k ,d=
jkgrkr vkf.k ,dk ‘ksrkrwu
nqlÚ;k ‘skrkr vGh iw.kZ ikus
/oLr dsY;kuarj vUukP;k
‘kks/kkFkZ LFkykarj djrkr-
mUgkG;kr tfeuhph [kksy
ukaxjV djkoh ikolkP;k
vkxeukcjkscj izdk’k lkiGs
lk;a 7 rs 11 ps njE;ku
clokos-
frGkP;k fidkpk lkiGk fid
Eg.kwu mi;ksx djrk ;sbZy-
vaMhiqat vlysyh ikus rlsp
tkGhnkj ikus vla[;
vG;kaldV xksGk d:u R;akpk
dsjkslhu feJhr ik.;kr Vkdwu
uk’k djkok-
eksB;k vG;k etwjkdjoh ospwu
dk<kO;kr o R;kapk uk’k djkok-
eksB;k vG;k ,d ‘ksrkrwu
nqlÚ;k ‘ksrkr tk.;kdjhrk
izfrca/k dj.;klkBh fidkP;k
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®M
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
50
pkjgh cktwuh ukyh [kksnkoh-
‘ksr vkf.k cak/k LoPN Bsokosr-
Xkorkps f<xkjs ykow u;s-
Mk;DyksjOgkWl 76 VDds] 9
feyh izrh 10 fyVj fdaok
fDoukWyQkWl 1-5 VDds HkqdVh]
25 fdyks izrh gsDVj okijkos-
19- djMh
Safflower
1
ekOkk, Aphids
Dactynotus compositae
Theb
ekok djMbZP;k ‘ksaM;kojhy
Qka|k rlsp ikukP;k
[kkyP;k cktwoj tkLr
izek.kkr fnlwu ;srks- ikS< o
fiYys dksoG;k Qka|k]
ikus] Qqys ;krwu jl ‘kks”k.k
djrkr- rlsp gh dhM
vkiY;k ‘kjhjkrwu
lk[kjslkj[kk fpdV xksM
inkFkZ ikukoj lksMrs] ;koj
dkG;k cqj’khph ok< gksrs-
ifj.kkeh >kMkP;k vUu
r;kj dj.;kP;k izfdz;sr
ck/kk ;srs R;keqGs >kMkP;k
ok<hoj] Qy/kkj.ksoj vkf.k
mRiknukoj vfu”V ifj.kke
gksrks-
yodj isj.kh ¼lIVascj ‘ksoVpk rs
vkWDVksacj ifgyk vkBoMk½-
djMhP;k 30 VDds >kMkoj
ekO;kP;k leqgkpk izknqZHkko fdaok
izR;sd >kMkoj 15 rs 20 ekok
fdVd-
i;kZ;h [kk| r.kkpk ¼xkatj
xor½ nq/kh] Msfy;k ] ‘ksoarh]
yg;kGh o /kks=k ;kapk uk’k
djkok-
‘ksr o cka/k LoPN Bsokosr-
fDoukWyQkWl 1-5 VDds HkqdVh
izrh 20 fdyks izrh gsDVjh fdaok
QsaUFkks,V 2 VDds HkqdVh] izrh
20 fdyks@gsDVjh fdaok
Mk;esFkks,V 30 bZlh] 10 feyh
izrh 10 fy- ik.kh fdaok vWflQsV
75 VDds ,lih] 8 xzkWe izrh
10 fy- ik.kh
laiw.kZ fid
gaxke
j¨Ikk
voLF«k rs
Qkanh
voLF«k
eq[;
fdM
Major pest
2
xqth;k lksaMs,
Guzia weevil
xqf>;k lksaMs Tkfeuhr
vlrkr- lksaMs djMbZ jksikaps
tfeuhyxrpk Hkkx
dqjrMrkr- R;keqGs
fdMxzLr jksis okGrkr-
ifj.kker% rkVkaph la[;k
deh gksowu mRiknukr ?kV
gksrs- iq<s lksaMs ikus lq/nk
dqjrMwu [kkrkr-
la/;kdkGh rlsp ldkGh
lksaMs fidkoj vk<Grkr-
‘ksr o cka/k LoPN Bsokosr-
‘ksrkrhy iwoZ fidkps vo’ks”k u”V
djkos-
j¨Ikk
voLF«k rs
Qkanh
voLF«k
j¨Ikk
voLF«k eq[;
fdM
Major pest
3
?kkVs vGh] Capsule borer,
H. armigera
fIkd ygku vlrkauk
vG;k ikus o ‘kssaMs [kkrkr-
cksasMs ykxY;koj R;k cksaMkps
uqdlku djrkr vG;kaph
dkGh fo”Vk >kMkoj fnlwu
;srs- vG;k ikukauk rlsp
cksaMkP;k fgjO;k ikdG;kauk
fNnz ikMrkr-R;k dG;k
v/kZoV vFkok iw.kZi.ks
[kkrkr vkf.k eksB;k
cksaMkauk fNnz ikMwu nk.ks
[kkrkr- tkLr izknqHkkZo
vlY;kl eksB;k izek.kkr
uqdlku gksrs-
ijftoh o ijHk{kh fdMhps
laj{k.k djkos-
i{kh Fkkacs 25 izrh gsDVj
ykokosr-
gjHkÚ;kps vkarjfid VkGkos-
vG;k xksGk d:u uk’k djkok
Qqyksjk
voLFk« rs
iDo
g¨.;kpk
dkykoËkh
fdjd®M
fdM
Minor
pest
4 maVvGh vG;k djM;k vFkok
jk[kkMh jaxkP;k vlrkr-
vG;k lq:okrhyk ikus o
iq<s dG;k vkf.k ygku cksaMs
[kkÅu uqdlku djrkr
vG;k gkrkus xksGk d:u uk’k
djkok-
fid dk<Y;kuarj [kksy ukaxj.kh
djkoh-
i{kh Fkkacs 25 izrh gsDVj
mHkkjkosr-
laiw.kZ fid
gaxke
fdjd®M
fdM
Minor
pest
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
51
5 ikus [kk.kkjh vGh vGh fgjoV jaxkph vlwu
iw.kZ ok< >kysyh vGh xnZ
ridhjh jaxkph vlwu 25
eheh ykac vlrs o frP;k
vaxkoj jaxhr iês vlrkr-
vG;k lq:okrhyk fidkph
ikus dqjrMwu [kkrkr-
R;keqGs ihd ikus fojghr
gksrs Eg.kwu fidkpk tkse
deh gksrks gh fdM dksoG;k
cksaMkps ns[khy uqdlku
djrs ihd ikslY;k uarj ;k
fdMhps izek.k deh gksrs-
xqPNkr vk<GY;k xksGk d:u
R;kapk uk’k djkok-
‘ksr r.k fojghr Bsokos
i{kh Fkkacs 25 izrh gsDVjh
mHkkjkosr-
laiw.kZ fid
gaxke
fdjd®M
fdM
Minor
pest
20- rhG
Sesamum
1
xknek'kh] Gall fly,
Aspondylia sesame Fell
vGh Qqykr xkB r;kj
djrs vkf.k R;kr jgkrs-
vGh dksoG;k QqykaP;k
dG;ke/;s vlrs- frP;k
[kk.;keqGs xkBh r;kj
gksrkr- R;keqGs cksaMs r;kj
gks.;kl vMFkGk gksrks o
dG;k xGqu iMrkr- rhoz
izknqHkkZo vlY;kl fidkps
iw.kZr uqdlku gksrs- ihd
Hkj QqyksjkoLFskr vlrkauk
fdMhpk egRre izknqHkkZo
vk<Grks- tkLr ikml
vlY;kl ;k fdMhpk
eksB;k izek.kkr izknqHkkZo
gksrks-
Qqy®jk rs
iDo
g¨.;kpk
dkykoËkh
Qqyksjk
voLFkk
eq[;
fdM
Major pest
2
Ikkus xqaMkG.kkjh vFkok cksaM vGh
Capsule borer,
Antigastra catalaunalis
Duphonchel
vG;k ‘ksaM;krhy ikus
,d= d:u uqdlku
djrkr- v’kk osGsl jksis
ejrkr- m’khjk izknqHkkZo
>kY;kl vG;k ikus
xaqMkGrkr R;keqGs
minzoxzLr ‘ksaM;kph ok<
[kaqVrs- QqyksjkoLFksrhy
izknqZHkkokeqGs Qqys /kj.ks
Fkkacrs- vG;k cksaMhuk fNnzs
ikMwu vkrhy ch [kkrr-
,d vGh 2rs 3 jksikaps
vkf.k 4 rs 5 Qqykaps
uqdlku djrss-
dkckZjhy 10 VDds 50 xzWe izrh
10 fyVj ik.kh-
fDoukWyQkWl 25 bZlh 40 feyh
izrh 10 fyVj ik.kh-
mxo.k rs
iDo
g¨.;kpk
dkykoËkh
es o
laIVscj rs
vkWDVkscj
eq[;
fdM
Major pest
3
fLiathM vGh] Sphinjid
caterpillar,
Acherontia styx
Westwood
vG;k v/kklh i.ks ikus
dqjrGqu [kkrkr R;keqGs
>kM i.kZfgu gksmu fidkph
vrksukar uklkGh gksrs-
fid dki.khuarj ‘ksrkph [kksy
ukaxj.kh djkoh R;keqGs tfeuhrhy
dks”k u”V
gksrhy-
2- ‘ksrkrhy ikykikpksGk] fidkaps
vo’ks”k xksGk d:u u”V djkosr-
3-fidkojhy vG;k xksGk d:u
u”V djkO;kr-
laiw.kZ fid
gaxke fdjd®M
fdM
Minor
pest
4
gh dhM jl ‘kks”k.kkf’kok;
i.kZxqPN jksxkpk izlkj
djrs- g;k jksxkph ykx.k
ihdkP;k Qqys ykx.;kl
QksjsV 10 VDds th 10 fdyks xzWe
izrh gsDVj
fDoukWyQkWl 25 bZlh 40 feyh
izrh 10 fyVj ik.kh-
jksikoLFkk rs
‘ksaxkoLFkk
fdjd®M
fdM
Minor
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
52
rqMrwMs] Orosius albicintus
Distant
lq:okr gksrs osGh
isj.khiklwu 30 rs 35
fnolkauh gksrs- ,dnk tarqpk
ek;dksIykbek lkj[kzs tarw
izos’k >kY;koj rks
>kikV;kus >kMkr iljrks-
g;k jksxkeqGs Qqykaps
ikukP;k xqPNkr :ikarj
gksrs- v’kk >kMkauk cksaMs
ykxr ulY;kewGs mRiUu
feGr ukgh-
pest
21- Tkol
Linseed
1
xkn ek’kh] bud fly
Dasyneura lini Barnes
vG;k QqydG;karhy
iqdslj o fL=dslj [kkmu
Vkdrkr- R;keqGs
QG/kkj.kk gksr ukgh-
fdMxzLr dG;k iksdG
gksrkr- mRiUukrhy ?kV gh
dhMhP;k izknqHkkZokP;k
rhozrsoj voyacwu vlrs-
egkjk”Vªkr g;k fdMhaeqGs
mRiUukr ?kV gksrs- gh dhM
QDr tolkojp vk<Grs-
g;k fdMhP;k ,dhd`r
O;oLFkkiuklkBh tolkph isj.kh
vkWDVksacjP;k ifgY;k vkBoM;kr
djkoh-
dGh rs
QGs iDo
g¨.;kpk
dkykoËkh
dGh
voLFkk
eq[;
fdM
Major pest
22. Polyphagus pests cgwHk{kh
fdM
1
lq=d`eh ] Nematode
gk izk.kh lq{e o
/kkX;klkj[kk ykac vlwu rks
MksG;kus fnlr ukgh- rks
tfeuhr fdaok >kMkP;k
varxZr Hkkxkr jkgwu
fidkps uqdlku djrks-
fidkoj fnl.kkÚ;k
y{k.kko:u R;kaP;k
izknqZHkkokph vksG[k djrk
;srs R;keqGs g;k fdMheqGs
gks.kkÚ;k fidkps
uqdlkukeqGs loZlk/kkj.k
nqyZ{k dsY;k tkrs-
lq=d`ehP;k minzokeqGs
eqGkaoj ygku rs eksB;k
xkBh r;kj gksrkr- izknqZHkko
eksB;k izek.kkr vlY;kl
>kMkph ikus fioGlj
fnlrkr] ok< [kqaVrs] tkse
deh gksrks- izlaxh >kM lqdw
‘kdrs- eqGkoj eksB;k
xkBhph y{k.ks loZlk/kkj.k
dkiwl o Ål fidke/ks
fnlrkr- VkseWVks] HksaMh]
okaxh] fejph] xktj]
okVk.kk] cVkVk] HkwbZeqax]
iibZ] bR;knh fids ;k
fdMhyk cGh iMrkr-
mUgkG;kr [kksy ukaxj.kh djkoh
,dny fidkis{kk f}ny fids ;k
fdMhyk deh cGh iMrkr-
fid QsjikyV djkoh-
>saMwps vkarj fid ?;kos ;kps
eqGke/ks VihZukbZy jlk;u
lq=d`ehauk ekjd vlY;keqGs
R;kaps fu;a=.k gksrs-
jksiokVhdsr f’kQkj’khr nk.ksnkj
fdMuk’kds rlsp fuacksGh <si
tfeuhr felGwu n;koh- Eg.kts
fu;a=.k lksis tkrs-
izfrdkjd tkrhph fuoM djkoh-
laiw.kZ fid
gaxke fu;fer
u ;s.kkjh
fdM
2
‘ksacMh] slug%
;k fdMhyk ik; ulwu
tfeuhoj ljiVr pkyrs o
ekxs ‘ksacMklkj[kk o
pdkd.kkjk fpdVinkFkZ
lksMrs- v’kk pdkd.kkÚ;k
js”kk vkiY;k n`”Vhl
iMrkr- rh vkykO;kP;k
fBdk.kh jkgrs- fnolk
lkoyhr ikuk[kkyh fdaok
tfeuhP;k Hksxke/ks yiwu
clrs o jk=h HkkthikY;kph
ospwu u”V djkO;k-
esVkYMhgkbZM 2-5 VDds HkwdVh
;k fdVduk’kdkph xOgkP;k
dksaM;ke/ks xqGkps ik.kh Vkdwu
vkfe”k r;kj djkos o R;kps
xksGs izknqZHkkoxzLr Hkkxkr
FkksM;k FkksM;k varjkoj Vkdkos
R;keqGs ;k fdMhps izHkkoh
fu;a=.k gksrs fdaok ;kp
fdMuk’kdkP;k HkwdVhph
/kwjG.kh djkoh-
laiw.kZ fid
gaxke fu;fer
u ;s.kkjh
fdM
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
53
o bZrj fidkph ikus [kkrs-
R;ke/ks cVkVk] ikyd]
eqGk chV] ‘ksoarh] la=k]
/kku] xgw bR;knhpk lekosr
gksrks- gh fdM mxoysyh jksis
cjsp osGk tfeuhyxr
dkiwu [kkyh ikMrs o
[kkÅu Vkdrs-
3
gqe.kh ] White grub Holotrichia spp.
gqe.kh fdMhP;k fofo/k
iztkrh fidkaoj miftfodk
d:u fidkps uqdlku
djrkr- gqe.kh vGh
eq[;r% tfeuhe/ks jkgwu
fidkaph eqG;k Hk{k.k djrs-
R;keqGs fidkaps vUunzO;
‘kks”k.;kps dkekr fc?kkM
gksÅu R;kph y{k.ks fidkoj
fnlrkr- R;keqGs fidkph
ok< Fkkacrs] tkse deh
gksrks] ikus fioGlj gksrkr
o dksetrkr- v’kh >kMs
lgti.ks miVwu ;srkr o
tksjkph gok vlY;kl
dksyeMwu iMrkr- ;k
fdMheqGs fidkps 30 rs 80
VDds uqdlku gksÅ ‘kdrs-
fg fdM cgwHk{kh vlwu rh
Tokjh] edk] Hkkr] xgw]
Ål] fejph] dkank
lks;kchu] eqax] HkwbZeqax]
lq;ZQqy] dkiwl] cktjh]
rwj bR;knh fidkae/ks
vk<Grs-
1-dkckZs¶;qjkWu 3 VDds nk.ksnkj
HkwbZeqax & 33-30 fdyks@gsDVj
Qzasp chu & 23-30 fdyks@gsDVj
2-QksjsV 10 VDds nk.ksnkj
Ål & 25 fdyks@gsDVj
HkwbZeqax & 25 fdyks@ gsDVj
3-fQizksuhy 40 VDds $
behMkDyksizhM 40 VDds nk.ksnkj
Ål % 4 rs 5 xzWe izfr 10 fyVj
ik.kh gs nzko.k d:u [kksMkP;k
cqMk’kh Mªsaphx dj.ks-
4-Dyksjik;jhQkWl 20 VDds
izokgh &
dkank & 50 feyh izrh 10 fyVj
ik.kh-
laiw.kZ fid
gaxke fu;fer
u ;s.kkjh
fdM
4
okGoh] Termite
okGoh gh
cgwHk{kh fdM vlwu rh
QGfids tls vkack] fpdw]
MkGhac] is:] fuacw] rlsp
dkiwl] Ål] xgw] fejph]
okaxh] HkwbZeqax] lq;ZQqy
bR;knh fidkaps uqdlku
djrs- okf”kZd @ gaxkeh
fidkauk g;k fdMhps
izkFkfed uqdlku gksr
ulwu gh fids izkFkfedr%
cqj’kheqGs gks.kkÚ;k jksxkauk
cGh iMrkr vkf.k R;kuarj
R;kps okGoh ykx.;kus
uqdlku gksrs- okGoh
fgjO;k fidkl ykxr ukgh
ik.;kP;k vHkkokeqGs >kMs
lqdY;kl vFkok vU;
dkj.kkeqGs >kMkph ok<
[kqaVY;kl R;kl okGoh
uqdlku dj.;kl lq:okr
djrs-
Tkfeuhr ok:Gkoj e/;Hkkxh
,d fNnz ikMkos o R;kr fo”kkjh
/kqjhtU; fdVduk’kd ik.;kr
nzko.k d:u ok:Gkr Vkdkos-
R;keqGs ok:Gkrhy jk.kh o brj
okGoh u”V gksrhy-
laiw.kZ fid
gaxke fu;fer
u ;s.kkjh
fdM
5
fg cgwHk{kh fdM vlwu
lq;ZQqy] okaxh] rwj]
VkseWVks] Tokjh] cktjh]
Ål] frG] dkiwl
lks;kchu] HkwbZeqax] cVkVs]
edk] mMhn] Hkqaxk] poGh]
jrkGh okVk.kk] tol]
eksgjh] ,jaMh] iRrkdksch]
Qqydksch bR;knh fidkps
uqdlku djrs- fg fu;fer
izdk’k lkiG;kapk okij djok-
lkiGk fid Eg.wku rhG fidkaoj
gh fdM iqatD;kr vaMh ?kkysy-
R;kaurj R;kapk uk’k djkok-
tkGhnkj ikus ‘kks/kwu R;akpk
vG;klghr uk’k djkok-
/kwjs LoPN BsÅu i;kZ;h
ouLirhpk osGksosgh uk’k djkok-
fu;a=.kklkBh fidkoj
laiw.kZ fid
gaxke fu;fer
u ;s.kkjh
fdM
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
54
dslkG vGh] Hairy caterpillar, Spilosoma oblique walker
fdM ulwu] mnszfd; fdM
vkgs- ;k fdMheqGs fidkph
d/kh d/kh 100 VDds
uqdlku gksÅ ‘kdrss- gh 96
[kkn; ouLirhoj txw
‘kdrs- ghykp fgykp
fcgkjph dslkG vGh vls
Eg.krkr-
y{k.ks% vaM;krwu ckgsj
iMysY;k vG;k lkeqfgd
jhR;k vk/kk’khi.ks ,dkp
ikukP;k [kkyhy cktwoj
jkgwu ikukojhy gjhrnzO;
[kkrkr- R;keqGs v’kh ikus
tkGhnkj gksrkr o nq:up
v’kh ika<qjdh ikus utjsl
iMrkr-
eksB;k >kysY;k vG;k
gGwgGw ‘ksrHkj iljrkr o
ikus [kkÅu uqdlku
djrkr- froz izknqZHkko
>kY;kl >kMkps [kksMp
f’kYyd jkgrs- R;kuarj
nqlÚ;k ‘ksrkdMs R;kiz;ku
djrkr-
gh vGh fidkoj ekps rs
,izhy o twyS rs uksOgsacj
i;Zar fØ;’khy vlrs-
f’kQkj’khr fdVduk’kdkapk
okij djkok-
6
Okk.kh Millipede,
Tfeuhojhy ukdrksMs] Crotogonus spp, birds etc
ok;joeZ ¼dkGh EgSl½]
Gonosephalum spp
[kqjiMh%
[kwjiMh Eg.kts fofo/k
izk.;kaP;k ,d=hr izknqZHkko
R;kl [kwjiMh vls
Eg.krkr- ;ke/ks i{kh] [kkj]
ok.kh] ukdrksMs] fØdsV]
ok;joeZ ¼dkGh EgSl½
bR;knhpk lekos’k gksrks-
g;k fdMh cgwHk{kh vlwu
,dny] f}ny] nkGoxhZ;]
rsy ofxZ; fidkauk ;k
fdMhapk izknqZHkko fnlwu
;srks-
isj.kh
>kY;kuarj ;kapk izknqZHkko
vkiY;k
fc;k.;kl@jksiV;kl gksrks-
i{kh fo’ks”kr% dcwrj deh
vksykO;kr] fc;kus
O;ofLFkr [kksyhr u iMrk
oj iMY;kl fdaok
O;ofLFkr u >kdY;k
xsY;kl rs nkus ospwu
[kkrkr- rj [kkj nk.ks
md:u [kkrs- ikolkG;kr
lq:okrhyk ok.khps leqg
‘skrkr fnlrkr- ok.kh
jksiV;kP;k cqa/;k’kh Mksds
[kqilwu vkr f’kYyd
vlysyk nk.kk [kkrkr-
dkyakrjkus v’kh jksis
lqdrkr- ok.kh Tokjhps
eksB;k izek.kkr uqdlku
djrs- tfeuhojhy
ukdrksMs jaxkus dkGs vlwu
rs deh varjkP;k mM;k
i{kkiklwu fid okpo.;klkBh
‘ksrkph jk[k.kh djkoh-
[kkjhP;k fu;a=.klkBh
f’kQkjlhr fdVduk’kdkapk
vfe”kke/ks okij djkok-
ok.khps leqg u”V djkos tkLr
izknqZHkko vlY;kl
fdVduk’kdkph
Qokj.kh@/kqjG.kh djkoh-
ukdrksM;kaP;k fu;a=.kklkBh /kwjs
osGksosGh LoPN Bsokos o rhoz
izknqZHkko vlY;kl
fdVduk’kdkph /kwjG.kh
@Qokj.kh djkoh-
ok;joeZpk izknqZHkko VkG.;klkBh
‘ksrkr u dwtysys
‘ks.k[krkps@fidkps vo’ks”kkaph
gaxkekiwohZ foYgsokV ykokoh o u
dqqtysys ‘ks.k[kr ‘ksrkr oki:
u;s- rhoz izknqZHkko@fu;her
izknqZHkko {ks=kr isj.khiwohZ
tfeuhr nk.ksnkj
fdVduk’kdkapk okij djkok o
jksikvoLFksr fdVduk’kdkps
nzko.k jksiV;kP;k cqMk’kh vksGhus
Vkdkos-
jksikoLFkk fu;fer
u ;s.kkjh
fdM
fid laj{k.k o losZ{k.k dsanz] fdVd’kkL= foHkkx]MkW-iatkcjko ns’keq[k Ñf”k fon;kihB] vdksyk] 2014&15-
55
ekjrkr o rs tfeuhrhy
nk.ks [kkÅu uqdlku
djrkr- ok;joeZ gh fdM
dksyhvksIVsjk oxkZrhy
vlwu ghP;k vusd iztkrh
vkgsr- ;kaps izkS< ¼dkGh
EgSl½ HkwjdV rs dkG;k
jaxkps vlrkr gh fdM
eq[;r% vG;k ¼ok;joeZ½
vadwjysyh nk.ks [kkrkr rj
izkS< Eg’kh jksiV;kps [kksM
tfeuhyxr dqjrMrkr
R;keqGs fidkps eksBs
uqdlku gksrs-
This Pest Guide is prepared for the benefit of Farmers and Agril. Extension worker in Vidarbha gh fdMhaph xq:fdYyh fonHkkZrhy ‘ksrdjh o d`f”k foLrkj dk;ZdR;kalkBh r;kj dsysyh vkgs-
Prepared by
Dr. A.V. Kolhe Chief Plant Protection Officer Department of Entomology,
Dr. PDKV., Akola
EkksckÃy/Cell : 9922 922 294 Ãesy%[email protected]
Dr. D. B. Undirwade Prof and Head,
Department of Entomology, Dr. PDKV., Akola
EkksckÃy/Cell : 9850 819 992
Ãesy%[email protected]
Under the Guidance of
Dr. R.G. Dani Hon’ble Vice-Chancellor,
Dr. PDKV., Akola
With the esteem help of
1. Dr. S.M. Thakare , Associate Prof. 2. Dr. S.M. Dadmal, Associate Prof.
3. Dr. A.Y. Thakare, Associate Prof. 4. Dr. S.K. Bhalkare, Assistant Prof.
5. Dr. G. K. Lande, Assistant Prof. 6. Dr. P.N. Rakhonde, Res. Associate, CROPSAP
7. Mr. U.H. Borkar, Res. Associate, CROPSAP 8. Mr. K. A. Jamatkar,Computer Operator, CROPSAP
fo|kfiBkrhy loZ fdVd 'k«L=Kkaps R;kaP;k enrhcíy vkÒ«j @We highly acknowledged to all Entomologists in the
university for their help