ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

58
ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS 253 Anuario Brigantino 2014, nº 37 Sumario Estudo e ubicación das antigas ermidas ou capelas desaparecidas na comarca das Mariñas. Abstract Study and location of ancient hermitages and chapels unaccounted for in the region of As Mariñas. Ermidas e capelas desaparecidas na comarca das Mariñas XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA* JUAN SOBRINO CEBALLOS** * Xosé María Veiga Ferreira é licenciado en Xeografía e Historia pola Universidade de Santiago de Compostela nas especialidades de Arquivos e Historia Contemporánea. Traballa no Arquivo Municipal de Betanzos e é subdirector do Anuario Brigantino e colaborador da revista A Xanela. ** Juan Sobrino Ceballos é autor de diversos traballos de investigación sobre a guerrilla antifranquista e colaborador da revista A Xanela sobre patrimonio das Mariñas. N o presente traballo tentamos complementar o mapa relixioso da nosa comarca en épocas pasadas, con edificios relixiosos desaparecidos ou mesmo trasladados de lugar. A maioría destes edificios foron pequenas ermidas ou capelas, tanto de fundacións particulares como de propiedade dos veciños, que co paso dos anos acabaron esmorecendo por moi diferentes motivos. Algunhas aínda na memoria da xente da comarca, e incluso con parte dos seus muros en pé. Outras xa desapareceron hai moitos anos das que soamente queda testemuña na documen- tación ou na toponimia. Tentamos situalas no lugar que ocupaban orixinalmente por medio de coordenadas ou mapas e tamén, na medida do posible, coñecer o paradeiro das imaxes ou santos alí venerados. Capela de San Bartolmeu e San Lucas (Churío, San Martiño) no ano 2000. As pinturas xa non existen.

Transcript of ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

Page 1: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

253Anuario Brigantino 2014, nº 37

SumarioEstudo e ubicación das antigas ermidas ou capelas desaparecidas na comarca das Mariñas.

AbstractStudy and location of ancient hermitages and chapels unaccounted for in the region of As Mariñas.

Ermidas e capelas desaparecidas nacomarca das MariñasXOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA*

JUAN SOBRINO CEBALLOS**

* Xosé María Veiga Ferreira é licenciado en Xeografía e Historia pola Universidade de Santiago deCompostela nas especialidades de Arquivos e Historia Contemporánea. Traballa no Arquivo Municipalde Betanzos e é subdirector do Anuario Brigantino e colaborador da revista A Xanela.** Juan Sobrino Ceballos é autor de diversos traballos de investigación sobre a guerrilla antifranquistae colaborador da revista A Xanela sobre patrimonio das Mariñas.

No presente traballo tentamoscomplementar o mapa relixioso danosa comarca en épocas pasadas,

con edificios relixiosos desaparecidos oumesmo trasladados de lugar. A maioríadestes edificios foron pequenas ermidas oucapelas, tanto de fundacións particularescomo de propiedade dos veciños, que copaso dos anos acabaron esmorecendo pormoi diferentes motivos. Algunhas aínda na

memoria da xente da comarca, e incluso conparte dos seus muros en pé. Outras xadesapareceron hai moitos anos das quesoamente queda testemuña na documen-tación ou na toponimia.

Tentamos situalas no lugar queocupaban orixinalmente por medio decoordenadas ou mapas e tamén, na medidado posible, coñecer o paradeiro das imaxesou santos alí venerados.

Capela de SanBartolmeu e San Lucas(Churío, San Martiño)

no ano 2000. Aspinturas xa non existen.

Page 2: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

254Anuario Brigantino 2014, nº 37

Utilizamos como fontes documentaisprincipais os arquivos diocesanos deSantiago e de Mondoñedo, así como osLibros de Visitas e Libros de Fábrica dasparroquias e os distintos tumbos nasreferencias medievais.

Finalmente, e non por iso menosimportante, contamos coas testemuñas dosveciños dos distintos lugares.

A estrutura do traballo está feita en basea unha división por concellos e dentro decada un deles polas parroquias nas que seatopaban estas ermidas.

CONCELLO DE ABEGONDO

NOSA SEÑORA DE CANCELADA(Abegondo, Santa Baia de)

Estaba situada no lugar de Cancelada,na parroquia de santa Baia de Abegondo(x:558018, y:4785506). Algún dos veciñosaínda recorda ter oído falar dela, así como olugar onde estaba:

-Era da Nosa Señora da Cancelada .

Hai abundantes referencias documentaisa esta ermida ou igrexa desde moi antigo,como un documento de 1219 en que AlfonsoIX acouta a igrexa en favor do arcediagodon Juan Creconiz. (A.C. Santiago, Tumbo B,fol. 27r) (González, 1944: T-II, 369).

…donno Johanni Cresconii illam suam ec-clesiam sancte Marie de Cancelada cum suafeligresía et cum totis suis directuris, sicuteam habere debet per totos términos suos…Nun extracto do Tumbo XIV de San

Martiño Pinario (Lucas Álvarez, 1999:

Extracto 105, p. 1064) un racioneiro deSantiago renuncia á «ermida de Santa Maríade Cancella» e recoñece que a metade delapertence ó mosteiro de Cis.

No século XV noméase o «mosteiro deCancelada» nun foro do mosteiro de Cis afavor de Diego Ares O Mozo, escudeiro deGarcía Díez da Mesta (Lucas Álvarez, 1999:Extracto 177, de AHD, San Martín, c.33(Tumbo XIV), M. 72/19, f. 248r-v).

No mesmo século XV aparece dentro doTumbo Vermello de Don Lope de Mendoza(Rodríguez, 1995) como propiedade daigrexa compostelán:

Iten e no arçiprestadgo de Avegondo:… Ametade da iglesia de Cançelada.A eglesia de Santa Aya de Avegondo...Iten a yrmida de Cançelada ha y o arçobis-po dous moyos de aveas e tres soldos deLeon. [Fol. 78]

Hai varias noticias na documentación doArquivo Diocesano, así nunha Visitaeclesiástica de 1604 (AHD. FondoParroquial. Abegondo, Santa Baia. Libro deFábrica 1) o Visitador alude a ela como antigaigrexa parroquial, pero facendo mención doescaso número de fregueses que tiña ó seu carón:

…no hai mas de dos feligreses en una sola casa.

Un século máis tarde, nunha Visita de1777, alúdese a ela xa non como igrexaparroquial, senón como ermida (AHD.Fondo Parroquial. Abegondo, Santa Baia.Libro de Fábrica 3):

Hermita de Santa Maria de Cancelada… su-primida se celebra alli misa el dia veinticinco demarzo y dos días de pascua de resurreción.Unha Visita realizada en 1819 ofrécenos

máis datos (AHD. Fondo Parroquial.Abegondo, Santa Baia. Libro de Fábrica 3):

Page 3: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

255Anuario Brigantino 2014, nº 37

Tambien se halla en los terminos de estaparroquial una capilla advocación de NraSeñora de Cancelada que antiguamente fueparroquial administrada por los monjes be-nedictinos que residian en el priorato de Ci-nes, poniendo su capellan con nombre decura a quien se le davan la metad de los diez-mos de cancelada, pero ocurriendo en el añode mil seiscientos y quatro la visita …nohallando en dicha igleisa sacramento, piabautismal…se suprimio y unió a la parro-quial con la condicion que el cura tuvieraobligacion de decir misa parroquial en ella eldia veinticinco de marzo de cada año y losdias lunes y martes de resurreccion…

A condición respectouse ata 1815 en quese arruinou definitivamente o edificio.

Segundo Rocha Carro (1996) un veciñoda zona aínda conserva unha pía de augabendita da antiga igrexa.

CAPELA DE SAN ANDRÉS(Crendes, San Pedro)

Edificación situada no lugar de Vilar,parroquia de San Pedro de Crendes, queperdurou ata os anos corenta do séculopasado (Rocha, 1996). Estaba situada fronteá casa da familia Veiga. Nas inmediaciónsestaba a casa reitoral, desde a que se tocabaa campá, que aínda conserva o crego daparroquia. Preto da capela celebrábase aromaría de San Andrés.

Estaba situada concretamente no lugarchamado «Soutiño» (x: 559300, y: 4789891),e aínda algunha xente do lugar recorda dever a ermida cos santos dentro, que despoisforon para a parroquial, entre eles o SanAndrés. A ermida e o campo que a rodeabaestaba cuberto de castaños e eucaliptos queeran da parroquia, e polo tanto dos veciños.A pesares disto algúns particulares tiñanservizo de «posta» que era o dereito aplantar no campo da capela un castaño ououtra arbore e recoller o seu froito. Algúnsdos beneficiarios eran os da casa de Silvaou os de Macenda. Actualmente non

quedan vestixios da capela e o lugar queocupaba é de propiedade particular.

Aparece mencionada por Jerónimo delHoyo en 1607 (1950:257).

SAN AMARO(Figueroa, San Miguel)

Na parroquia de San Miguel de Figueroa,a uns cincocentos metros da actual igrexaparroquial, no camiño antigo que ía ásparroquias de Montouto e Abegondo(Fernández, 2000), é onde aínda quedanrestos das paredes da antiga ermida(x:555311, y:4784785).

Celebrábase aquí unha romaría quedeixou de facerse polos anos sesenta ousetenta do século pasado, que foi cando sepechou a ermida e levouse o santo para aparroquial de San Miguel, onde estáactualmente. Tamén se levou o retablo, aíndaque a parte inferior trasladouse á veciñaparroquial de santa Cristina de Montouto.

A ermida existía xa no ano 1607 (Hoyo,1950) e nos libros de Visitas pastorais daparroquia tamén se fai mención dela, comoen 1742 (AHD. Fondo Parroquial. Libro deFábrica de San Miguel de Figueroa I)

Hermita de San Amaro necesita reparar-se… procurará se ejecute a costa de suslimosnas.

Imaxe de San Andrés naigrexa parroquial de San

Pedro de Crendes(Abegondo).

Page 4: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

256Anuario Brigantino 2014, nº 37

Dentro da ermida había unha capelaparticular como se nos di na Visita de 1819:

hai una capilla con esta advocación hecha adevoción de algunos cofrades en la que sedice misa en algunos dias del año sin rentaalguna. Dentro de esta otra capilla propiade Don Antonio Mosquera…Da romaría do San Amaro de Figueroa

fai mención Carré Aldao na xeografía doReino de Galicia (1980):

El lugar de San Amaro toma su nombre deeste santo, al parecer gallego, en honor delque se celebra una popular romería, vene-rándose la imagen del milagroso taumatur-go en la iglesia parroquial.Pode ser que a imaxe do santo por este

tempo xa se recollese ó longo do ano naparroquial, ou poida que Carré descoñecesea existencia da ermida.

SAN SALVADOR DE LIMIÑÓN(Igrexa parroquial)

Esta igrexa parroquial está mudada de lugar,antigamente estaba un pouco máis arriba, ondehoxe está o Campo de Fútbol, e que aínda secoñece como «O Igrexario», por ondeactualmente pasa o Camiño Inglés a Santiago.

VIRXE DA MADALENA(Meangos, Santiago)

No lugar do Souto, no cruce de camiñoshabía unha antiga ermida (x:560498, y:4786291) (dato facilitado polo párroco deMeangos, Evaristo Mallón).

Temos noticias da antiga confraría deSanta María Magdalena no 1721 cando seanotou no Libro da Confraría do SantísimoSacramento (Arquivo Parroquial deMeangos) referíndose a ela o seguinte:

la poca formalidad que tienen en sus quen-tas no haciendo en ellas cargo a los mayor-domos… mando que en adelante se formenlas quentas con cargo y descargo… y ansimismo por que la experiencia ha enseñadolos grandes inconvenientes que tiene el quelas Cofradias celebren con comida sus festi-vidades mando que en adelante cesase ente-ramente el gasto de comida, sin que a loscofrades se les de cosa alguna, ni cruda nicocida en su casa o fuera de ella .

No ano 1723 reúnense os veciños«acordaron dichos cofrades que seextinguiese en el todo dicha cofradía deSanta Maria Magdalena, y se erixanuevamente la del Santisimo Sacramento…»

SAN ANDRÉS(Meangos, Santiago)

Estaba esta ermida no lugar do Couto,xa no límite da parroquia de Meangos, Cose Mabegondo (x:559534, y:4786974) (dato

San Amaro na igrexa parroquialde S. Miguel de Figueroa (Abegondo).

Page 5: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

257Anuario Brigantino 2014, nº 37

facilitado polo párroco de Meangos,Evaristo Mallón). Fora fundada en 1717 pordon Andrés González Zapata, cura daparroquia de Meangos (Libro del BeneficioCurado de Santiago de Meangos (1720-1750, Fol 259r):

Don Juan de Brandariz Ponte y Andradevecino de la feligresia de Santirso de Mabe-gondo como cumplidor del licenciado DonAndres Gonçalez Çapata presvitero ahoradifunto becino que a sido de la felegresia deSantiago de Meangos delante Vuesa mercedcomo mas derecho…que el sobredicho hiçoy otorgó su testamento curado con cuia dis-posicion murio, por delante Bitorio Lopezescribano de su majestad vecino desta ciu-dad, que se rrequiere abinculo sus bienesraices con fundacion de algunas misas per-petuamente en una capilla que tenia adbo-cacion del apostol señor San Andres y parasaverlos dias en que se mandan dicir y quetengan cunplimiento…Copia do testamento:...en el año de mil setecientos y diez y sieteaños…Situo y fundo perpetuamente parasiempre jamas dos misas cantadas por mianima y la de dichos mi ermano dichas eldia del apostol señor San Andres vispera yal otro dia, y no se podiendo dicir entrarlasen un dia a de ser bista açerse efectivamentepor las quales se a de pagar al cura destadicha felegresia que las oficiare doce reales,por cada una seis y los mesmos dias por lossacerdotes que ayudaren a oficirlas se an dedicir otras quatro misas reçadas y se lespagara de limosna por cada una dellas atres reales, las quales dichas misas canta-

das y rreçadas se an de dicir en la dicha micapilla de San Andres los dias señalados ...»

Menciónaa Carré Aldao (1936, t-V: 835),aínda que di que en esa época xa non existía.

SAN BARTOLOMEU(Montouto, Santa Cristina)

Estaba no límite da parroquia de SantaCristina de Montouto coa de Beira, naproximidade das Travesas, nun dos pasoselevados do camiño inglés (x:553396,y:4781081). Os santuarios de San Bartolomeuadoitaban estar en lugares altos ou cumedos outeiros debido a que era avogoso anteas tronadas. Aquí ademais da ermida habíaun cruceiro, e moi próximas tres mámoas ouenterramentos prehistóricos.

Actualmente non quedan restos daermida nin tampouco do cruceiro, aínda quecon respecto a este último, e segundocomentarios, disque polo menos a base estána casa dun particular.

A ermida aparece documentada xa no1607 (Hoyo, 1950) e posteriormente en 1640,onde se di que pertencía na súa metade adona Teresa de Figueroa (AHD. VisitaPastoral de 1640. Fondo Xeral. Sig. 1264):

Ay una hermita de San Bartolomé en estafeligresia de la qual parece lleva la mitad delas limosnas dona Teresa Figueroa…A finais do século XVIII fálase da súa

importante devoción (AHD. Fondo Xeral.Libro de Visitas Pastorais sig. 1270):

Page 6: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

258Anuario Brigantino 2014, nº 37

Hermita: la de San Bar-tolomé es cofradía de de-voción…

O San Bartolomeué avogoso, ademais depara as tronadas, paraas mulleres parideirase para os quintos.Algo de milagreirodebe ser o santo, xa quefoi o único que sesalvou do santuario, eagora está naparroquial de santa

Cristina de Montouto (Fernández Cañás,Beatriz, 1999). Ata ficar na igrexa parroquialsufriu varias peripecias, como nos contanMercedes e Iria Paris, Blandino García eJesús Meizoso (Paris, et al.. 1998: 106):

No século pasado [s. XIX] aínda en pé unhapequena capela sita no rueiro de San Barto-lomé desta aldea. Co paso do tempo, dete-riorouse considerablemente, de xeito queSantiago ordenou a súa demolición. Concre-tamente, a imaxe de San Bartolomé foi leva-da para os graneiros de Santiago, onde per-maneceu ata que Domingo Presedo Bello eoutro veciño foron á cidade do apóstolo apagar a renda a finais do século pasado. Can-do estes chegaron ó almacen do gran díxolleso encargado:-Tedes aquí un veciño!Eles miraron para onde o encargado lles in-dicaba e viron a imaxe de madeira de SanBartolomé, eso si, desprovista dun brazo.Deixáronlles traer a imaxe e subírona ó carropara traela para a igrexa de Montouto, aíndaque ó chegar deixárona no lugar de Casablanca.Pasado algún tempo, o cura da parroquia, D.Manuel Orxeira Varela, enterouse de que aimaxe estaba naquela casa e deu en amañala etraela para a igrexa. Como lle faltaba un bra-zo e tiña falta dunha boa man de pintura, deci-diu levarlla a un zoqueiro a Herves (Veira).Aconteceu que estando alí a imaxe a parro-quia de Veira considerou que podía quedarna súa igrexa. Pero isto chegou a coñecemen-

to da xente de Montouto, a cal se opuxototalmente a tal feito. Así, unha vez amaña-da a imaxe, un fato de xente da nosa aldea foipor ela e tróuxoa cara a Montouto como sedunha procesión se tratase. Hoxe en día, a imaxesegue pertencendo á devandita parroquia.Un ano, celebrándose a festividade en honordo dito Santo o 24 de agosto, un gaiteiro deTorrente (Cabanas) dirixiuse ó Santo, acari-cioulle as barbas e díxolle con ton irónico:-¡Ai montañés! ¿Afaste nas Mariñas?O Santo debeullo tomar a mal pois, cando osacaron en procesión a imaxe desprendeusedas andas e caeulle encima ó gaiteiro. ¿Xen-reira ou casualidade?O certo é, que a pesar de todo, o Santo tenun carácter xusticeiro e paga coa mesmamoeda a todo aquel que lle fai mal. Pois anosatrás a parroquia non o sacou en procesión odía da súa festividade, e segundo di a xentefoi a consecuencia disto polo que, ó ano se-guinte, caeu en Montouto un trebón tal quearrasou colleitas, asulagou prados e trouxomoitas outras desgracias…

O santo está actualmente na igrexaparroquial e desde alí sigue prodigando osseus milagres e mesmo cando había tronadatíñase o costume de poñelo ó pé da portapara que esta parase.

SANTA ANA (Orto, San Martiño)En Orto de Arriba á beira mesma do

embalse de Cecebre (x:557706, y:4791457)está en pé a capela de Santa Ana, aínda queleva moitos anos abandonada (Veiga,Sobrino, 2013:12-14). M. Fernández xa noano 1986 (Fernández, 1986, p. 10) salientabao seu estado de abandono e ruína, e poloque dicía, servía de almacén a un particular.

S. Bartolomeu.

Page 7: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

259Anuario Brigantino 2014, nº 37

Próximo á capela está o pazo coñecidocomo «O pazo de Santa Ana» fundado pordona Ana de Mirás arredor de 1676. Ómesmo tempo que se construíu o pazoedificouse a capela de Santa Ana no interiorda igrexa parroquial, que estaba naqueltempo a moi pouca distancia de onde estáactualmente a capela. Na Visita eclesiásticarealizada en 1730 á parroquia de San Martiñode Orto así o fai ver (AHD. Fondo Parroquial.Libro de Fábrica 1):

Capilla de santa Ana al lado de la epistola fun-dada por dª Ana de Mirás viuda de don Fran-cisco Freire de Andrade el 8 de julio de 1676ante Gregorio de Castro vecino de Betanzos…Tiña algúns bens da súa fundación

como os dous muíños en Pozo Negro,actualmente inundados polo encoro, comose recolle no catastro de Ensenada de 1751(pares.mcu.es):

Una casa de molino con cuatro ruedas, otracon tres; una y otra al sitio y río de Pozonegro muelen todo el año pertenecen a lacapilla de la Gloriosa Santa Ana inclusa enla parroquial de este término de que soncapellanes por iguales partes D Jacob deEyroa vecino de S. Julian de Osedo y D An-drés Tenrreyro de la de San Julián de Suñe-yro, las administra de orden de estos Gre-gorio Tavoada a quien consideran de utili-dad al año 350 reales a los dichos capellanesla que les resulta regulan en 3300 reales.A construción da capela actual

seguramente se realizou cando se fixo o

traslado da igrexa parroquial de San Martiñode Orto da Agra da Igrexa a onde estáactualmente a mediados do século XIX.

O pazo, cando se realizou o encoro nosanos setenta do século pasado, foiexpropiado polo Estado e posteriormentederrubado e asolagado. Salvouse a capelapor decisión dos veciños, aínda que nelanon misaba o cura da parroquia, senón osque nomeaban os da casa de Samoedo. Ácapela leváronlle os santos e todo o de dentroxa antes de facer o embalse. Segundo din,foron para a casa dun veciño de por alí, aíndaque algunha xente dicía que os levara o cura.

NOSA SEÑORA DE GUADALUPE(Orto, San Martiño)

Esta ermida foi erixida por Jacinto PérezMontoto en 1713 en Guexe, na parroquia deSan Martiño de Orto, nun lugar actualmenteocupado polo encoro de Cecebre (AHD.Fondo Parroquial. Orto, San Martiño. Librode Fábrica 1):

Hermita de Nuestra Señora de Guadalupe...sita dentro de la zerradura del lugar de GejeTerminos de esta feligresía la que hallo condecencia fundada con licencia del sr procu-rador por don Jacinto Perez Montoto en lostrece de henero de de 1713.No catastro de Ensenada aparece como

propietaria de dous muíños (pares.mcu.es):... casa de molino con su rueda al sitio deSeyjurra pertenece a la capilla de NuestraSeñora de Agua de Alupe sita en dicha feli-gresía de que es capellán D Joseph Seque-yro presbítero y vecino de ella y su utilidadregulan en 44 reales.Otra con una rueda al sitio de Amenedo per-tenece la mitad a la referida capilla de Nues-tra Señora de Agua de Alupe y la otra aÁngel Plazer vecino de Santa Mª de Oleyrosy consortes cuyo producto del todo de el re-gulan en 132 reales.Posteriormente aparece como patrono

no ano 1772 o veciño de Crendes, don

Page 8: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

260Anuario Brigantino 2014, nº 37

Melchor Calviño (AHD. Fondo Parroquial.Orto, San Martiño. Libro de Fábrica 1). Oestado da capela era bo ata principios doséculo XIX.

SAN MARTIÑO DE ORTO(Igrexa parroquial)

A igrexa parroquial de San Martiño deOrto é un edificio «novo», construído amediados do século XIX, despois dearruinarse o antigo. O vello edificioparroquial non estaba no mesmo sitio doactual, senón que estaba no lugar de Agrada Igrexa, onde está agora un lavadoiro.Despois de que fose trasladado o edificioparroquial houbo, no mesmo sitio durantemoitos anos, unha vella oliveira quedesapareceu aínda non hai moito (Veiga eSobrino, 2013).

O cambio de lugar do edificio realizousealegando o seu mal estado e que estaba nunconfín da parroquia e o novo era moito máiscéntrico. Noticias de como era a igrexatémolas nunha Visita eclesiástica realizadaen 1730 (AHD. Fondo Parroquial. Orto, SanMartiño. Libro de Fábrica 1):

Capilla de santa Ana al lado de laepistola…Capilla de Nuestra Señora de laNatividad del lado del evangelio patrono donPedro Freire de Andrade...No mesmo libro de Fábrica, pero nunha

Visita posterior de 2 de maio de 1754 dáseconta do mal estado do edificio:

Retablo maior imágenes caiendose a peda-zos con la carcoma…dos colaterales inde-centes tal que no se puede decir misa enellos…fuera de la iglesia en un paredón unasola campana, ronpida que no sirve sin re-fundirla…Case un século máis tarde, concretamente

na Visita realizada en 1843, a situación,parece ser, non mellorara moito:

..haberse arruinado la iglesia, abatido el te-cho de la capilla mayor, por cuyo motivo setrasladó el sagrario a una colateral…y queunos vecinos intentan la reedificación y otrosla traslación a sitio céntrico por estar en unconfín y aun fuera de la parroquia.Reuníronse os veciños e recoñeceron a

igrexa e acordaron trasladala:…la capilla mayor en sus paredes casi ente-ramente arruinadas. La frontera con pocadiferencia en igual estado. La Pared que diceal meridiano lo propio; su techo todo ame-nazando ruina…y unanimes convinieron ensu traslación designando en el mismo Ortoel punto al que se debe verificar, …

SAN ROMÁN(Orto, San Martiño)

Existe este topónimo na parroquia deSan Martiño de Orto, onde está a ermida deSanta Margarita. Aparece xa nun documentodo Tumbo A da catedral de Santiago noano 1020, en que Alfonso V acoutou oslímites do mosteiro de San Estevo de Piadela.Este documento, publicado por LucasÁlvarez (1999), foi estudado polo miúdo porMaxi Rey (2004: 194), no que aparece xa otopónimo «Santum Romanum»:

...inter Liminione infra ubi intrat in Mero etde Mero in prono usque ad illos saxeos questant in ripa Mero inter Santum Romanumet Sexurriam et inde ad covas latroniles etinde per illam carralem qui discurrit interVillarem et Lauretam...É curioso este topónimo «San Román»,

que alude a un dos santos máis antigos doculto hispánico, avogoso do raio, faísca etreboada. É máis que posible que houbeseunha antiga ermida con esa advocación.

Cebrián Franco (2006) fala do cambio deadvocación dalgúns santos como SantaComba, Santa Sabina, San Román quetiveron que elixir outro patrón.

Page 9: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

261Anuario Brigantino 2014, nº 37

SANTA CATALINA(Sarandós, Santa María)

Había unha capela con esta advocaciónno hospital do mesmo nome na ponte deSarandós (ARG, Protocolo de DomingoFernández, 1608).

No memorial realizado polo arcebispadoda igrexa de Santiago en 1570-1572 sobrehospitais faise mención desta capela(AHDS, Fondo Xeral, Sig. 1262, publicadoen «cronistadebetanzos.com»):

En la Puente Sarandos ay un hospital questatodo arruynado, tiene una capilla mal tratadacon su altar y su rexa a la calle, no se allafundaçion, no tiene renta por que la abia esta leti-giosa y con carga de dos misas cada semana…Na Visita pastoral de 1640 (AHDS,

Fondo Xeral. Visitas Pastorais. Sig. 1264)tamén se fai referencia a ela:

Visitose en la dha feligresia y lugar de lapuente Sarandon un hospital que [roto) fun-dado por Teresa de Villar que la dexo [roto]con obligación de ciertas misas …Por ha-ber venido mucha disminución la haciendase redujeron dichas misas a 16 cada año...En 1742 seguía existindo, aínda que en

mal estado (Fondo Parroquial. Libro deFábrica de Santa María de Sarandós I)«Hermita de santa Catalina (hospital)sumamente indecente».

SAN PEDRO(Sarandós, Santa María)

No lugar de Bordelle, na parroquia deSanta María de Sanrandóns, houbo nalgúntempo a capela de San Pedro (Rocha di queera de Santa Catalina ou San Pedro), situadaá beira dereita da estrada que vai de Bordellea Sarandós, á altura da casa da familia Palla(Rocha, 1996).

A ermida estaba situada no «Souto deSan Pedro» (x: 554060, y:4784589). Forafundada en tres de setembro de 1725 polo

presbítero, don Jacobo Crespo, ante oescribán Andrés Vázquez de Lago, e dotadacunha misa semanal (AHD. FondoParroquial. Libro de Fábrica de Santa Maríade Sarandós I (1722-1856).

Os veciños recordan oír falar das súasreducidas dimensións, parece ser que nelasolo cabían pouco máis de dúas persoasdentro, a pesares diso tiña o seu altar depedra e ademais do patrón San Pedro habíaoutra figura que podía ser a Santa Catalina,aínda que non recordan que santo ou santaera. As figuras dos santos disque foronrecollidas nunha casa dos arredores –queagora xa non existe- e comentouse que polomenos unha delas fora vendida.

Un pouco máis abaixo, a uns cen metros(x:554109, y:4784614), estaba a «Fonte deSan Pedro». Despois de desaparecida aermida os veciños coidaron e adornaron afonte ó longo de moito tempo, pero amediados dos anos noventa, do séculopasado secou e agora o lugar estátotalmente cuberto de maleza.

CONCELLO DE ARANGASAN BARTOLOMEU(Cambás, San Pedro)

Estaba no lugar que se coñece como «AErmida», na Mahía (x:583233, y:4789443). Osveciños recordan ter oído falar dela, e nosúltimos anos, segundo nos contaron, unhamoza do lugar atopou a imaxe do santo. Poreste motivo comezou de novo a celebrarse unha

Page 10: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

262Anuario Brigantino 2014, nº 37

festa nese día de finais de agosto, pero a mozafaleceu hai algúns anos e parou de celebrarse.

Neste mesmo lugar hai referenciastoponímicas a unha antiga granxa domosteiro de Sobrado, así un terreo próximoé coñecido como o «Adro de San Vicenzo»,que sería a antiga advocación.

Santiago Daviña, nun manuscritorealizado para o antigo alcalde de Aranga,sitúa aquí un antigo mosteiro:

En el sitio que aún hoy conocen los natura-les como adro de S. Vicente ó Vicenzo y en elcual se encuentran escasos, pero importan-tes restos de lo que pudo haber sido dichomonasterio.Varias entrevistas que realizamos no ano

2001 aludían á existencia dun posible sartegoantropomorfo:

-había nunha casa unha pía para a auga coaforma dun home.-Hai cinco anos aproximadamente venderona pía por 50.000 pesetas. A pía era de pedrae tiña un oco coa forma dunha persoa. Tíña-na na casa para beber o gando.

Na relación de documentación domosteiro de Monfero recollida por José LuisLópez Sangil (Sangil, 2002: p. 279-740, doc.23 e 36) constátase a existencia de dousdocumentos que poida que fagan alusión aeste San Vicente de Mahía:

Un do ano 1147 en que o conde FernandoPérez de Traba e seus irmáns doaron ó

mosteiro de Monfero a igrexa de San Pedrode Buriz e a de «San Vicente de A maya».

Outro documento datado en 1150, DonBermudo Pérez dona ó mosteiro de Monferoa metade de «San Vicente de Namaya»(AHN, carpeta 497, nº 4, 1-r).

SAN MIGUEL(Cambás, San Pedro)

Estaba situada entre o Vilar e a Graña doVilar, ó pé do regato (x:584826, y:4791921).Hai referencias a esta ermida nunha Visitarealizada pola autoridade eclesiástica amediados do século XVIII (AHD. FondoXeral. Visita Pastoral, Sig. 1266):

La de Santiago y San Miguel están sin puer-tas ponganlas los vecinos, y compongan lade San Bartolomé, que está indecente, y nolo haciendo dentro de seis meses la demuelael cura.

SANTIAGO(Cambás, San Pedro)

Hai referencias documentais, como vimosna cita anterior, desta ermida, pero descoñe-cemos o lugar onde estaba situada, aínda queposiblemente estivese próxima ou tiveserelación co camiño de peregrinación entreVilalba e Betanzos que cruzaba esta parroquia.

NOSA SEÑORA DE FLORES(Feás, San Pedro)

Aínda están en pé os restos da ermidade Flores, na parroquia de San Pedro de Feás(x:86410, y:4800361), a pesares de estar enruínas desde hai máis de cincuenta anos.

Page 11: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

263Anuario Brigantino 2014, nº 37

Ten unha situación emblemática nadivisoria dos concellos de Coirós e Aranga,ó pé do Castro de Flores. Este castro écoñecido polo achado dun torques de ouroa principios do século XX, que foi publicadopor Don Luís Monteagudo como «OTorques de Ois» (Monteagudo, 1952). A xoiacastrexa tivo unha historia un tantoaccidentada: foi atopado casualmente, equen o atopou levouno a vender a Betanzospero de volta para a casa roubáronlle oscartos, posiblemente os mesmos que llomercaran (González, 1994). O lugar conta conabundante folclore debido á existencia docastro (Veiga e Sobrino: 2001).

No 1607 o Cardeal Jerónimo del Hoyo(1950) fala da igrexa de San Pedro de Feás,

que era de presentación do Cabildo deSantiago e fai referencia á ermida de NosaSeñora de Flores.Actualmente o edificio está completa-mente abandonado, recuberto de vexetaciónpero aínda non hai moito podíanse ver partedos elementos arquitectónicos como aábsida rectangular ou arco triunfalapuntado. Desapareceron moitas outrascousas que foron levadas para outroslugares coma unha cruz antefixa, unha píade auga bendita, a campá así como outraspedras que estaban na sancristía, que aslevaron ó pouco tempo de caer o tellado.

O interior a ermida estaba decorada conpinturas, probablemente do s. XVI, comonoutras igrexas desta zona como Cuiña, SanPedro de Oza, Coirós, Cis, Pontellas ouSanta María de Ois. Nun dos seus ladosestaba unha decoración arquitectónica querepresentaba uns arcos e no outro unhafigura dunha anfisbena, ou santo quelevaba por unha cadea un animal quesemellaba unha pantera que no rabo tiñacomo unha cabeza de serpe.

Nas inmediacións da ermida facíase feiratodos os días oito de cada mes, era coñecidacomo «A feira do oito», que deixou de facersea mediados do século pasado. Foi taménneste tempo cando lle caeu o tellado á ermida.

As dúas imaxes existentes na ermida deFlores -A Virxe e o San Roque- consérvanseactualmente na sancristía da igrexaparroquial de Feás (Torres, 2005:32).

SANTA LUCÍA(Vilarraso, San Lourenzo)

A mediados do século XX aíndaquedaban restos desta ermida, situada naproximidade da ponte que hai sobre aautovía, no lugar da Ermida (x:578416,y:4783590).

Temos referencias documentais noslibros de Visitas eclesiásticas realizadas áigrexa parroquial de santa Cruz de Arangano século XVIII. Nelas dáse conta do mal

Pinturas murais da ermida de Nosa Señora deFlores nos anos noventa do século XX eactualmente desaparecidas (Aranga). Imaxesrestauradas de Nosa Señora e San Roqueprocedentes da ermida de Flores e actualmente

na igrexa parroquial de SanPedro de Feás (Aranga).

Page 12: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

264Anuario Brigantino 2014, nº 37

estado de varias ermidas da parroquia,ordenándose demolelas, aínda que, como éevidente, varias delas libráronse e seguenen pé na actualidade (AHDS, Fondo Xeral.Libros de Visitas Pastorais, Sig. 1270):

Hermita: la de San Esteban de Vilares. SanCiprián de Pousadoiro. Sta. Lucía de Car-ballo Torto y San Justo de Orosa, se man-daron demoler como ya estaba prevenidopor las visitas anteriores.

A imaxe da santa foi trasladada á parroquialde San Lourenzo de Vilarraso, pero comoestaba vella e estragada pola humidade e acouza acabou podrecendo na casa reitoral.

CONCELLO DE BERGONDOSAN MARTIÑO DE DANS (DAENS

OU DÁS) (Bergondo, San Salvador)A igrexa de San Martiño de Dans é

posible que estivese nun sitio próximo ócruce de San Isidro, no lugar chamado,aínda agora, San Martiño, preto do mosteirode Bergondo.

Temos noticia desta igrexa nundocumento do século X, concretamente noano 910, publicado por López Ferreiro (1905:tomo II, apéndice nº 29). Trátase dunhaescritura de doazón de dous pumares: unen Mariñán e outro en Moruxo. O autor sitúaa igrexa en Santiago de Ois (Coirós).

No século XIII o rei Alfonso IX dona ómosteiro de San Salvador de Bergondo todo

o que lle pertencía nas freguesías de SanMartiño de Daens e San Vicente de Moruxo(Vaamonde Lores, 1909: p. 59) (González,1944, doc. 361):

...que ego habeo et habere debeo quocum-que modo in cauto dicti monasterii sanctisalvatoris videlicet in feligresiis Sancti mar-tini de daens, santi Vicentii de muruiu perterminos que sequntur stabiles atque fixossilices per fontem de outeyro et vadit ad ere-mit santi iohanis de herenio et inde redit adpetram nigram de monte froyle et postmodumvadit per dictum montem ad molindinus quodextat supra lamas. Et postea dicti termini di-mittunt aquas predictas et vadunt per termin-us Ville de lamas que est eiusdem monasteriicum omnibus hereditatibus ac iuribus...

SAN ADRIÁN(Guísamo, Santa María)

Era unha ermida que estaba no lugar deLoureda en Guísamo (x:559127, y:4793614),próximo a San Paio. O topónimo «San Paio»alude a outra ermida anterior da que nondispoñemos de referencias documentais.Temos, pola contra diversas noticias destaermida de San Adrián, así apareceinventariada por Jerónimo del Hoyo en 1607(1950), e posteriormente no século XVIIItamén aparece en varias Visitas parroquiais(AHD. Fondo Xeral. Libro de Visitas, Sig. 1265),como a de 1741 que nos dan datos dela:

Hai una capilla o hermita en el lugar dePaio …abocación de San Adrián solo tienelas paredes buenas, el techo está cayendoseel retablo carcomido y el santo está en laparroquia…se mando le compusiesen los

Page 13: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

265Anuario Brigantino 2014, nº 37

feligreses, o en su defecto la mude a susexpensas a la iglesia o a otra parte…ay unseñora que pretende componerla por tenercercana la misa. Mándase que aviendo per-sona que la quiera componer hagase escri-tura de ser por devoción, sin pretender ja-mas patronato, y que no se diga misa en lacapilla los dias festivos sin licencia del cura,porque de lo contrario se perjudica el derechoparroquial y bien de almas de los feligreses .

Noutra Visita eclesiástica, esta de 1770sigue dándose conta do seu mal estado(AHDS, Fondo Xeral, Libros de VisitasPastorais, Sig. 1270):

La de San Adrian en terminos de la parro-quia es de los vezinos exenpta depatronato…está del todo arruinada: mandóS.J. que los vecinos a 4 meses la reedifiquen,y pongan decente, y en defecto se demuela,conduzca la imagen del santo a la yglesia…Algún dos veciños aínda ten oído falar

desta ermida e tamén atopado na leira restosde tellas.

NOSA SEÑORA DO SOCORRO(Guísamo, Santa María)

Era unha capela particular dentro dopazo de Baldomir, que fora fundada en 1715(AHDS, Fondo Xeral, Libros de VisitasPastorais, Sig. 1270):

Hermitas: La del Socorro en el Pazo de Bal-domir, en la que fundo don Diego AntonioRivera una misa cantada el día de la pre-sentacion de nuestra Señora y otra rezadatodos los domingos, y dias festivos del año,por su escritura de 23 de noviembre de1715...la hermita esta decente…O pazo de Baldomir era un dos máis

fermosos da comarca tanto pola feitura doedificio -do século XVIII- como polosfermosos xardíns que o rodeaban. A fachadacon boa escalinata e dous escudos consímbolos das familias dos Soutomaior, dos

Torre, Caamaño e Ribera. Na capelaaparecen tamén as armas dos Figueroa,Bañales e Fontao que foron estudados pórMartínez Barbeito (1978: 71).

O edificio está hoxe completamentearruinado debido a que ardeu o día 13 deagosto de 1990. Este dato e outros máis daparroquia de Santa María de Guísamorecollémolos dun manuscrito de NatividadMartínez Pan (1998). Foi esta señora quencustodiou na súa casa, ata a súa morte, unhaVirxe da Asunción, procedente en orixe domascaron de proa dun barco, que foidepositada na capela do pazo a mediadosdo século XIX. Descoñecemos o seuparadeiro actual.

SAN PEDRO FIZ DE VIXOI(Igrexa parroquial)

O edificio parroquial estaba onde estáhoxe o cemiterio, abandonándose nosprimeiros anos do século XIX polo seu malestado. Concretamente foi no ano 1818, enque se decidiu por parte da autoridadeeclesiástica levar o sagrario para a capelade San Vitorio (Cuns Lousa, Fenández,Veiga, 1997: 91).

A primeira hora da mañá nun díachuvioso de maio iniciáronse os actosrelixiosos cos que se ía cumprir o traslado.Os veciños de San Fiz e Pontellas que nonestaban de acordo con esta decisióncomezaron a levantar voces en contra do

Capela do pazo de Baldomir.

Page 14: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

266Anuario Brigantino 2014, nº 37

crego no medio do acto relixioso atainterrompelo. A cousa foi pouco a poucotomando mal cariz e rematou cunha saída endesbandada do crego da igrexa levando osagrario entre as mans, que fixo o percorridoentre a igrexa e a capela baixo unha fortechoiva. No lugar de Sarra uníronselle seisveciños de Pontellas que armados conmachados acompañaron finalmente ósagrario e ó crego á ermida de San Vitorio.

A mediados do século XIX tentousefacer unha subscrición entre os veciños parafacer unha nova pero a colecta non tivo éxito.Ante isto en 1860 o Concello de Bergondodirixiuse á Raíña solicitando unhasubvención dos Presupostos do Estado xaque a igrexa antiga levaba cincuenta anosen ruínas «sirbiendo sus antiguas paredesde albergue a las aves». A raíña non sedignou en contestar, e dende logo nesaépoca os Presupostos do Estado nonestaban como para construír igrexas, máximecando se fixera había pouco adesamortización. Os veciños de San Fizseguiron sen igrexa ata hoxe.

Hai referencias antigas á igrexa de SanFiz, como un documento de 1094, publicadopor Antonio de la Iglesia (1886: T-III: 63) enque o conde Suario Monnizi e a súa mullerSancia Velaz donan varias propiedades ácatedral de Lugo:

…in terra Nemidos Sancto Felice de Boio,de Gisamo…Aparece tamén mencionada no Tumbo

Vermello de Don Lope de Mendoza do ano 1435(Rodriguez González, 1995: Fol. 48 páx. 64 e 114):

«Iten el coto de San Fiins, la quarta parte esdel arçobispo e la otra quarta parte del ca-bildo e la meytad de doña [blanco], mujerque fue de Roy Freyre, e vale de renta CLXmaravedís…Iten e no arçiprestadgo de Cerveiro, a meda-de do couto de San Fiis de Binox [San Fiz deVixoi], e a iglesia toda por presentaçon …»

CONCELLO DE BETANZOSCAPELA DA MAGDALENA

(Betanzos, Santa María do Azougue)A capela da Magdalena estaba

antigamente na metade da costa daCondomiña (x:563316, y:4792649), foi no1799 cando se trasladou para o sitio actual.

Son varios os traballos publicadosreferíndose á capela da Magdalena como ode Ares Faraldo (Ares, 1983, p. 39-42) oumáis especificamente o de José Carro Otero,Carlos Fernández Fernández e RosalíaGarcía Cortés (Carro…, 1987, páxs. 51-70) .

Dicíase, aínda que non hai documentoningún que o certifique, que o hospital delazarados fora feito por Fernán Pérez deAndrade no século XIV. A primeiradocumentación existente sobre oslazarados remóntase ó século XV (Pardo deGuevara, 1986, p. 26) nun testamento deLopo Núñez Pardo no 1452, conservado noArquivo Histórico Nacional:

…et mando a os lazarados da Madanela acada huna huna branca de pan et un mara-vedi de vino, e a toudos huna perna de baca …

Con seguridade pódese dicir que haberíatamén unha pequena capela para o culto.

O cambio de trazado do camiño noséculo XVIII, que despois de moitosproblemas optouse por facelo cun trazadomáis suave, eliminando do antigo camiño«unha penosa subida que estaba moideteriorada». Esta penosa subida era acosta da Condomiña, onde estaba situada acapela de San Lázaro.

A desviación do Camiño Real trouxoconsigo que os viaxeiros xa non pasasenpola Costa das Limosnas como se coñecíapopularmente, e mesmo a capela quedaba adesmán coa conseguinte merma económicapara os lazarados. Isto deu como consecuenciaque uns anos máis tarde, concretamente en

Page 15: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

267Anuario Brigantino 2014, nº 37

1798, se trasladase para máis abaixo, facéndoade novo (AMB, Sig. 454).

…se debe mudar para mejor comodida ysolidez según corresponde a todo e de oficioabajo a la plazuela salida del puente nuevonombrado la Reja, la que dicha plazuela seacomoda todo el edificio quedando bastantecapaz el camino entrando tan solo dos barasal parral de dicha obra pia quedando a favorel que ocupan las otras casetas y lagar.Segundo Juan Monterroso Montero

(Monterroso, 1997: 239-250), que estudou apintura do século XVII en Betanzos, o retabloactual sería con seguridade o que estaba naantiga capela e que con algunha reformapasaría aquí, así como tamén a figura de SanLázaro.

CAPELA DE SAN ROQUE(Betanzos, Santiago)

Na praza do Campo estaba a capela deSan Roque desde o século XVI, santo quepor outro lado é o patrón da cidade desdeesa época (Bachiller Hungarelo, 1916). Acapela foi destruída en 1983 e instalouse nositio una entidade bancaria. Os retablosforon desmontados e ignórase o seuparadeiro. A figura do San Roque está desdedaquela na veciña igrexa de Santo Domingo.A súa desaparición foi tratada polo miúdo econ documentos gráficos por Alfredo Eriasno Anuario Brigantino (Erias, 2005:415-426).

MOSTEIRO DESANTA MARÍA DE DONAS

Quedan escasos restos do antigomosteiro das Cascas que tivo a súa orixe naAlta Idade Media. Foron numerosos osautores que trataron sobre este mosteiro,desde o manuscrito de Mauricio Carbajo noséculo XVIII coa súa historia do mosteirode Sobrado, ata recentemente SantiagoDaviña, que publicou en sucesivosnúmeros do Anuario Brigantino o Tumbodo mosteiro (Daviña, 1998-2003).

Hermita de San Roque no «mapa» reealizadopor Antonio Vázquez con motivo do

incendio de 1616 (AHN).

Plano daCondomiña

(Betanzos) de1765 (AGS).

Page 16: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

268Anuario Brigantino 2014, nº 37

SAN XIAO(Bravío, San Martiño)

Estaba situada á beira do camiño quevai de Betanzos en dirección ós Caneiros,nun lugar alto preto do lavadoiro de SanXiao (x:565162, y:4791998). O lugar queocupaba a ermida aínda se coñecía haipouco como «a leira da Capilla» (AresFaraldo).

Temos constancia da ermida de San Xiaode Bravío xa en época medieval, así noséculo X, en que o rei Vermudo II e a súamuller dona Elvira, doan ó mosteiro de Cisas igrexas de San Martiño de Bravío, SanSalvador de Colantres, San Vicenzo deArmea e a ermida de San Xiao (Álvarez,1999: Ext. 3). Hai que dicir que nestedocumento transcríbese como «ermita deSan Cibrao», pero supoñemos que é un erro,xa que en posteriores confirmacións reaisdeste privilexio como a realizada por AlfonsoVI, en 1083 e Alfonso VII en 1133 (Álvarez,1999: Ext. 7, 10) aparece como a «ermida deSan Xiao».

Aparece novamente documentada en1288, en que Diego Gómez, merino de Galiciae a súa muller, doan ó mosteiro de Cis unhasherdades en San Pedro de Oza, Lesa, Coirós,Bravío, Armea, San Salvador de Colantres ea ermida de «San Xiao do Mar» (Álvarez,1999: Ext. 83).

Aparece, así mesmo, en varios forosrealizados no século XVII, dentro do Tumbodo mosteiro das Cascas, e en concreto nunde 1634 refírense á ermida como mosteiro(Daviña, 2003, doc. 436 r, p.178):

…aforaron a Miguel López y para sus here-deros, tres leiras de viñas en el monasterio deS. Giao de la feligresía de San Vicenzo de Ar-mea, que solía traer en fuero Juan Porca…En 1740 o Visitador eclesiástico aludía a

ela do seguinte xeito (AHD. Fondo Xeral.Libro de Visitas Pastorais, Sig. 1265):

San Martín de Bravio: Hermita de San Ju-lián, que se va componiendo a expensas dela devozión, que bien lo necesita.Noutra visita realizada en 1770 (AHDS,

Fondo Xeral. Libros de Visitas Pastorais Sig.1270):

Hermita de San Julian, sita extramuros deesta parroquia hallase entre unas viñas...

Quen nos da unha descrición máisexhaustiva e Verín (1811):

Esta capilla estaba sita en los términos de laparroquial de San Martín de Bravio; y San-tiago de la ciudad de Betanzos su principales la contigua al Norte, de suerte que estacapilla cae al mediodia de la dicha de San-tiago, y servia de demarcación para la feli-gresia de San Vicente de Armea, la que toca-ba con la misma pared de dicha capilla, quela tiene por el medio dia, y es su anexo, SanMartin de Bravio: este a su fin y a dicholado la dicha capilla de San Jiao en su terri-torio, y demarca a Bravio por el norte y aArmea por el Sur.Estaba esta capilla, segun el lenguaje galle-go San Jiao, dedicada a San Julián martiresposo de santa Basilisa. Se ignora su pri-mitiva fundación, solo que la piedra fina deque se componía, pudo dar a entender queno era moderna. Hallabase situada sobre elMandeo distante de ella como un tiro de fusil.Los de la ciudad iban en romería a dichacapilla el dia siete de enero en que la iglesiacelebra su festividad.Aun yo la acuerdo, y habrá unos 20 añosque se demolió por la ciudad, y su piedra se

Page 17: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

269Anuario Brigantino 2014, nº 37

refundó en una casa que se hizo nueva en laRua Traviesa, cuyo dueño la compró.Todo el viñedo y huertas de su contorno tie-nen el nombre de Sanjiao que se da a aque-lla montería, que parece ser del dominio delMonasterio de San Martín de Santiago, ypudo ser que en otro tiempo fuese algúnmonasterio, como dicen lo hubo en Espe-lunca, cuya Yglesia era la que oy existe en elalto del monte.»

SAN PAIO(Tiobre, San Martiño)

A ermida de San Paio estaba situada noantigo castro de Tiobre (x:564739,y:4793970). Temos referencias documentaisdela nunha doazón feita polo conde SuarioMonnizi e a súa muller Sancia Velaz ácatedral de Lugo no ano 1094 (Iglesia 1886:T-III: 63) e (López Sangil e Vidan, 2011: 257):

…in terra de Pruzios Santo Pelagio de Teo-brio…A principios do século XVII fai mención

dela Jerónimo del Hoyo (Hoyo, 1950) nosseguintes termos:

En esta feligresia de San Martiño de Tiobrehay una hermita de San Payo de mucha de-voción y en un sitio muy llano y muy apaci-ble dende el qual se ve tierra y mar. Estáesta hermita muy conjunta al sitio dondeantiguamente solia estar la ciudad de Be-tanços o velloFoi publicado un traballo sobre esta

capela por Ares Faraldo (1992:251-254), quenrecolleu algúns datos do Libro de Visitas daparroquial de Tiobre, como en 1609 que sedicía o seguinte:

…halló que tiene sus puertas y está cubiertay decente y no tiene renta limosna…hallópor hermitaño…a Alonso de Vega el cualtiene una casa que se hizo para la dicha

hermita y los hermitaños della… mandó quela campanilla que está dentro de la Iglesiase saque y se ponga encima de la hermitacon dos palos como suelen estar en otrashermitas para que se taña y una cerraduraa la puerta de las rexas del coro.Estaba situada como dicía Verín (1811)distante un tiro de bala de la iglesia parro-quial (San Martin de Tiobre), por el extremodel campo de esta hermita aun hay una hile-ra de piedras puestas en orden, y por dondeiba la muralla de la antigua ciudad (Betan-zos el viejo), y abajo hay un sitio estrechoentre dos alturas, que va dando la vueltapor detrás de la capilla y hasta cerca de laiglesia parroquial al levante, y en el extre-mo, o último de este camino o sitio angostose nota una loma de tierra, que sería acasoalgún fuerte de esta ciudad (Betanzos el Vie-jo) y su vista corresponde al castro viejo.O Campo de San Paio pertence á

parroquia de San Martiño de Tiobre desde

Page 18: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

270Anuario Brigantino 2014, nº 37

1908, en que se escriturou ante o notarioLuis Sánchez, describíndose do seguintexeito (Ares, 1992: 251):

…campo de Sampayo… todo cerrado desobre si y muy conocida (la capilla) en elpaís por celebrarse en aquel santuario lasrenombradas festividades de sus Patronostitulares Santa Ana, San Bartolomé y Sam-payo.

Nos primeiros anos do século XX (Carré,1936:825) era coñecida tamén como de «SanBartolomé da Ribeira».

Nas paredes da igrexa había restos depinturas murais (Erias, 1984: 12).

Nestes últimos anos quedaban en péparte dos muros, que por seguridade foronderrubados. As imaxes xa hai bastantes anosque pasaron á igrexa parroquial.

CAPELA DAS ANGUSTIAS(Viñas, San Pedro)

O Santuario das Angustias é un edificiodo século XVIII, pero a capela antiga estabasituada nun lugar próximo a escasos metrosdo actual santuario (x:562616, y:4792914),non moi distante do lugar en que se aseguraque apareceu milagrosamente a Virxe depedra, nun punto onde se coñecía como a«Capilla» (Vales, 2006: 110).

Hai noticias dela nun documento atopadopor Manuel Ares Faraldo (Ares, 2005):

De la Capilla o Santuario de Nuestra Seño-ra de las Angustias de Illobre, extramurosde la ciudad de Betanzos, es patrono el po-seedor de los mayorazgos correspondien-tes a los Señores Roldán de Betanzos. Sitaen la feligresía de San Pedro das Viñas,anexa al curato de Santa María del Azogue.Tiene su origen desde don Alonso de Aguiar,Regidor perpetuo de Betanzos, quien segúntradición halló esta soberana imagen en unagranja de viñedo propia del mayorazgo desu casa de Illobre, en cuyo terreno y a susexpensas fabricó la primitiva capilla en don-de estuvo colocada hasta el año de 1740. Sunieta Juana María de Aguiar edificó, amplioy fundó en el mismo terreno suyo otra capi-lla y consiguió de Su Santidad algunas gra-cias e indulgencias. También erigió una co-fradía consistente en la expresada capilla,formándose para su gobierno Constitucio-nes con comisión del ordinario de este Ar-zobispado que establecieron los primeroscofrades en la junta de 1745 en la cual DªJuana fue tenida por fundadora y tanto ellacomo su hijo don Vicente Antonio RoldánAguiar y Seijas, y los más que le sucediesenen la Casa y Mayorazgo de Illobre, por Pa-tronos y hermanos mayores.El 20 de septiembre de 1740 se dio licenciapor parte del Sr. Provisor y Vicario Generalde Santiago al cura de Santa María del Azo-gue y San Pedro das Viñas en Betanzos parabendecir la Capilla de las Angustias inme-diata a la Casa de Illobre.

SAN PEDRO DAS VIÑAS(Viñas, San Pedro)

Estaba esta pequena ermida no lugar deAbelares (x:562914, y:4792563 ), lugar que

Page 19: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

271Anuario Brigantino 2014, nº 37

por outra parte a xente de idade coñece como«San Pedro». O edificio desapareceu xa haitempo pero a unha das leiras coñécese como«O Lugar da Ermida de San Pedro». É posibleque se debese a ela o nome da parroquia. Aconstrución da actual igrexa das Angustiaspoido levar a que fose considerada esta comoo lugar máis apropiado para ser a igrexaparroquial en detrimento do pequeño edificioanterior.

SAN SALVADOR DE ILLOBRE(Viñas, San Pedro)

Danos razón desta ermida ValesVillamarín (2006: 110), quen di que aparroquia de San Pedro das Viñas quizásfose sucesora da antiga de San Salvador deIllobre:

Hállase enclavado en la parroquia de SanPedro das Viñas -sucesora, seguramente,de San Salvador de Illobre, freguesía que yase cita en el testamento mayor de Odoario-,de cuya iglesia no queda en la actualidadvestigio alguno, cosa realmente inexplica-ble, puesto que en 1738 aún estaba en pie.O documento ó que se refire é de finais

do século IX, no Tumbo vello de Lugo, fol.28r-30v:

... s. Christophori in terra de Nendos eccle-siam s. Salvatoris de Ilioure, que genitorisnostri regis dñi. Ordonii fuit cum regia fa-milia.

CONCELLO DE COIRÓSSAN ROQUE

(Coirós, San Xiao)Aparece esta capela ou ermida nos

Libros Xerais de Visitas Pastorais (AHDS.Visitas Pastorais 1770-1777. Sig. 1270):

Hermita. La de San Roque, hallase en ellugar de Coiros de Abajo, ynmediata a la

casa de don Antonio Pardo según se dice es,esta sin uso e indecente, y respecto no hayrazon de su ereccion, ni que tenga fondos…sedestina a usos profanos: Mando S.J. se hagapresente el cura al don Antonio quite inme-diatamente retire el retablo, efigies y masque sirva para celebrar...Deducimos que era unha capela anexa ó

antigo pazo que a familia dos Pardo tiñanen Coirós de Abaixo (Martínez Barbeito,1978:141-142).

A antiga casa dos Pardo seguramentesexa a coñecida como «O Caserón», ondeteñen oído dicir os veciños que había unantigo mosteiro (x:567218, y:4789040).

ESPENUCA(Espenuca, Santa Aia)

Está en ruínas esta igrexa construída noséculo XIX no medio da poboación(x:568137, y:4789787), tentando substituír aermida do cumio por mandato do arcebispode Santiago. Faise alusión á súa construciónno ano de 1831 (AHDS. Libro de fábrica deSanta Aia de Espenuca):

Page 20: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

272Anuario Brigantino 2014, nº 37

...cuya cantidad.. la que yo el dicho curaemplee en la obra de la iglesia nueba quepor orden y mandato del Exmo. Señor Arzo-bispo de Santiago estoy edificando en estelugar de Espenuca.

SAN PEDRO(Lesa, Santa Mariña)

Estaba esta ermida no lugar da «Capilla»en Lesa (x:567976, y:4786931). Temosnoticias dela nunha escritura decompraventa da casa nº 14 realizada enBetanzos en 1972 ante o notario RamiroPrego (dato facilitado por Alfredo Espada)onde se di:

…unido a dicha casa la Capilla de San Pe-dro, hoy destinada a bodega con paredes demampostería, que por su exterior mide ochometros, siete decimetros de largo, por cincometros, dos centímetros de ancho…Carré Aldao (1980: T-V, 890) deixa

testemuña da existencia a principios doséculo XX de tres imaxes de castaño -posiblemente góticas- que se conservabanna sancristía da igrexa parroquial de Lesa, eque desapareceron nos anos vinte. Unhadelas era unha figura de San Pedro, quequizais procedese desta capela.

SANTA CATALINA(Ois, Santa María)

Descoñecemos a situación desta ermida,aínda que supoñemos que se trataba dacoñecida posteriormente como de SantoDomingo. Dela daba conta Jerónimo del

Hoyo na Visita eclesiástica realizada en 1607(1950: 296):

Hay una hermita de Sancta Cathalina conuna imagen muy devota de Nuestra Señora .

SANTO DOMINGO(Ois, santa María)

Estaba esta ermida no lugar de Xora(x: 571803, y: 4787508), actualmente estáformando parte dunha casa particular, e ospropietarios son coñecidos como «Os daCapela».

Aparece na documentación eclesiásticano último terzo do século XVIII (AHDS.Visitas Pastorais 1770-1777. Sig. 1270):

Capilla la de santo Domingo en terminos deesta parroquia es aniversario de legos conotra misa semanaria, y el dia del patrociniode Nuestra Señora una cantada… manda sehaga atrio alrededor.Antes de formar parte da casa a ermida

tiña un espazo de campo arredor. A imaxedo santo levouna un crego da parroquiaarredor de 1920 e descoñécese o seuparadeiro. É posible que esta ermida sexa ade Santa Catalina e cambiase de advocaciónó facerse de padroado particular, xa que nasdúas se celebraba o día de Nosa Señora.

CONCELLO DE IRIXOASAN XOSÉ E SAN ANTONIO

(Ambroa, San Tirso)No lugar de Lapido na parroquia de San

Tirso de Ambroa, está esta capela particular,

Page 21: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

273Anuario Brigantino 2014, nº 37

propiedade actual da familia Pena. A pesaresde estar aínda en pe decidimos incluíla pornon celebrarse ningún acto relixioso neladesde os anos vinte do século pasado.

Da noticia Carré Aldao (1980: T-V, 890) daexistencia da ermida de San Xosé e SanAntonio na parroquia de santa Eulalia da Viña:

Hubo en ella una ermita [en Santa Eulaliada Viña], la de San José y San Antonio, y lapresentación del curato es alterna entre laCorona y la familia Maldonado.Na Visita Eclesiástica realizada en 1770

dáse noticia do fundador Antonio García ea data, que corresponde ó ano de 1689(AHDS, Fondo Xeral. Libros de VisitasPastorais Sig. 1270):

Hermita: La de San Joseph y San Antonioque con licencia del ordinario hizo AntonioGarcía en 4 de marzo de 1689… está arrui-nada de paredes…As imaxes e a campá, segundo nos

comentaron, está en mans dos propietarios.A capela é usada pola familia como bodega,

pero no seu interior aínda se poden verunhas escaleiras de pedra de acceso ó altar,todo el de boa pedra de cantería. Arrimada aela unha casa que se edificou conposterioridade, e pertencente tamén ámesma familia dos fundadores.

SAN MAMEDE(Ambroa, San Tirso)

Actualmente na parroquia de San Tirsode Ambroa hai un topónimo que fai alusióna este santuario, como é «O Cal de SanMamede».

Jerónimo del Hoyo en 1607 sitúa estaermida á beira do río (Hoyo, 1950):

…Hay una hermita de San Mamed questájunto al rio.A non ser que se trasladase de lugar en

tempo antigo, a ermida aínda estaba algoarredada do río, concretamente en (x:572757,y:4797319), incluso o nome da leira secoñece como «o da ermida».

Segundo testemuñas dos veciños, aquícando se fixo a concentración parcelaria ese abriron as pistas, nos anos setenta doséculo pasado, apareceu una pía bautismal,que seguramente pertencería a esta ermida.

A uns cen metros (x:572604, y: 4797123)está a chamada «Fonte de San Mamede»,cunha estrutura de pedra e da que manaauga en abundancia.

O lugar de San Mamede foi tradicional-mente propiedade do mosteiro de Monfero,mesmo próxima está unha das penas quefacían de límite do mosteiro.

Page 22: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

274Anuario Brigantino 2014, nº 37

SAN BARTOLOMEU E SAN LUCAS(Churío, San Martiño)

No lugar de San Paio aínda se poden veras paredes desta capela que fundaron noséculo XVIII os irmáns don Bartolomeu edon Lucas Méndez.

Temos noticias dela nos libros daparroquia de San Martiño de Churío, así naVisita de 1772 (AHDS. Libro de Fábrica, nº 1):

Capilla de San Bartolomé y San Lucas, sita enel lugar de San Payo, terminos de legos quefabricó y fundó Don Bartolomé y don LucasMendez hermanos, con diez y ocho misas re-zadas y una cantada el día de San Bartolomé.Es su patrono don Nicolás Mendez vezino delmismo lugar quien asentó, y el cura certificóestar cumplidas dichas misas: La capilla estáhermosa fabricada de nuevo con su retablo eimágenes, todo pintado, y dorado, y bien sur-tida de hornatos y halaxas…A capela estaba comunicada coa casa

por medio dunha porta. Hai pouco tempo,concretamente no ano 2000, aínda se podíanver no seu interior pinturas na parede danave compostas de varias cruces de cor azul,zócalos de colores e restos dunharepresentación de cortinaxe onde estaba o altar.

Na capela, segundo nos contou unhadas últimas propietarias (Trinidad Méndez),había dúas figuras: unha Virxe e un SanBartolomeu, que foron para a igrexaparroquial de Churío. Seguramentedesapareceron nas queimas sucedidas nestaigrexa en 1934 e 1936, aínda din que sesalvou unha imaxe da Virxe.

SAN ANTONIO(Irixoa, San Lourenzo)

Estaba no monte no lugar de Carboeiro,parroquia de San Lourenzo de Irixoa, ó ladodo camiño que unía Irixoa e o Xestal(x:577464, y:4794196). Fora fundada por donAntonio González Noguerol, como se nosdi na Visita realizada en 1772 (AHDS, FondoXeral, Libros de Visitas Pastorais, sig. 1270):

Capilla de San Antonio en el lugar de Car-boeiro aniversario lego que fundó D. AntonioGonzalez Noguerol y doto a la hermita con 12ferrados de centeno… hallase decente.Máis noticias da ermida témolas na

época da desamortización, cando oarcebispo de Santiago para evitar o saqueoa que estaba sometido o mosteiro deMonfero, concedeu en préstamo a outrasigrexas e particulares algúns obxectos.Couceiro Freijomil (1971:101) da noticiadalgúns obxectos que foron para esta ermida:

D. Juan Fernández Pardo, capitán de na-cionales en la exclaustración se llevó parasu capilla de San Antonio de Carboeiro enFrijos (Irixoa) y procedentes del oratoriodel abad, un precioso ornamento de tisú flo-reado de oro y plata, con su cáliz, alba y

Page 23: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

275Anuario Brigantino 2014, nº 37

misal y demás anexos, también la «mariste-la» de plata del santuario de la Cela.No lugar de Carboeiro hai unha casa

particular que ten o marco de pedra dadesaparecida ermida, cunha inscrición moiesvaída no dintel:

ESTA CAPILLA LA IÇOD. ANTONIO GARCIA…

Segundo nos contaron os antigospropietarios da casa, estas pedras forontrasladadas arredor de 1930 para alí desde oalto do monte, onde estaba a situaciónorixinaria da ermida.

SANTA EUFEMIA(Irixoa, San Lourenzo)

Aparece en varios documentosmedievais do mosteiro de Monfero, aíndaque alude a unha igrexa parroquial, polo queé posible que sexa santa Aia da Viña ou SanLourenzo de Irixoa, e que posteriormentecambiase de advocación. Aparece en variosdocumentos medievais, entre eles:

En 1137 en que Gutierre Osorio dou ómosteiro de Monfero toda a parte que tiñana igrexa de Santa Eufemia, Irixoa e Gulfar.(López Sangil, 2002, doc. 7 ou en Códice259B de AHN, fol. 19-r).

En 1170 en que Vermudo Pérez dona ómosteiro de Monfero todas as herdades queten na parroquia de Santa Eufemia e nosvilares de Golfar. (López Sangil, 2002, doc. 88).

En 1277 o mosteiro de Monfero aforaunas partes na igrexa de Santa Eufemia deIrixoa (López Sangil, 2002, doc. 433).

SAN PEDRO(Mántaras, Santa María)

Estaba esta ermida no lugar de Baltar,parroquia de Mántaras, onde aínda existe otopónimo de San Pedro. Os veciños teñenoído falar dunha ermida no lugar e a súasituación sería (x:574412, y:4792442). NosLibros de Visitas Pastorais, concretamente nade 1770 (AHDS, Fondo Xeral. Libros de Visitas

Pastorais. Sig. 1270) dáse conta do mal estadoen que se atopaba naquel tempo a ermida:

Hermita de San Pedro en el lugar de Baltarestá arruinada y parte cahida la puerta vie-ja y sin cerradura no tiene adorno algunomas que la ymagen del santo, y otra de SanVitorio se asentó hiciera un cura que fue deesta parroquia… se mando demoler...Na Visita realizada en 1772 danos máis

datos da ermida e do seu mal estado (AHDS,Libro de Fábrica de Mántaras):

Hallase en terminos del lugar de Baltar deesta parroquia la hermita advocación delglorioso San Pedro; está arruinada de pa-redes y techo, la puerta vieja sin cerradura,la mesa de altar sin mas adorno que unacaja con la efigie del santo, y otra que sedice que es de San Vitorio, no tiene renta nipatronato, solo tradición que la fabricó uncura que fue de esta feligresia; atendiendo aello s.J. no haver quien concurra a su reedi-ficacion y que solo sirve de recojerse en ellalos ganados; manda que el cura dispongase demuela y arrase llebe a la iglesia lasefigies de los santos…y en el sitio de dichacapilla y su altar un crucero.Un pouco máis adiante da ermida, estaba

a «Fonte Santa de San Pedro», aínda quenon é máis que un manancial, a pesares doque dicía algún dos veciños de Baltar de quesi se cavase aparecerían as pedras da fonte.Que se saiba, a fonte nunca tivo pedras.

Page 24: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

276Anuario Brigantino 2014, nº 37

SAN SIMÓN(Mántaras, Santa María)

A ermida de San Simón estaba no lugarde Cela, no lugar que hoxe se coñece comoa «Costa de San Simón», nas proximidadesdo río Zarzo (x:573147, y:4790990). Algúnveciño recorda ter oído falar do seu trasladopara o lugar actual:

-Foi trasladada pedra a pedra para o lugarque ocupa actualmente que está máis próxi-ma ás casas.Hai noticias dela nos libros parroquiais,

así en 1720 (AHDS, Libro de Fábrica deMántaras):

Ermita de San Simón…está indecente asi enla fábrica como en los ornamentos …man-do que a costa de los ganados que tiene lacofradia se aderece la hermita y se haganornamentos…

A Visita pastoral de 1770 danos algúndato máis:

Hermita de San Simón en terminos de laparroquia es de cofradía de los vecinos…solo se dice misa en ella el dia del santo…está decente retablo e imágenes.

SAN BARTOLOMEU(Verís, Santa María)

Non sabemos o lugar exacto onde estabaesta ermida, aínda que os veciños recordanque era a pouca distancia da igrexa parroquial,creen recordar que no lugar de Adral.

Era propiedade dos veciños, en 1740 naVisita Pastoral estaba en mal estado, poloque o Visitador incídelles na necesidade dearranxala ou senón derrubala (AHD. FondoXeral. Visita Pastoral, Sig. 1266):

La de Santa Leocadia, Nuestra Señora deLousada y la de San Bartolome son libresno tienen renta, estan indecentes, compon-ganlas los vecinos de sus respectivos luga-res dentro de 6 meses y en su defetcto lasdemuelan.

SANTA LEOCADIA(Verís, Santa María)

Estaba situada a uns douscentos metrosmáis arriba da igrexa parroquial, onde agorahai un cruceiro (x:576695, y:4790457). Pordetrás do cruceiro pódese ver o lugar queocupaba a ermida que está pechado cunbalado de pedra. Os veciños recordan queno lugar había unhas campás no exterior, ámaneira das de Espenuca.

Na igrexa parroquial hai documentaciónda confraría de Santa Leocadia. Con

San Simón na capela de Cela (Irixoa).

Page 25: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

277Anuario Brigantino 2014, nº 37

respecto ás imaxes poida que se levasen paraa igrexa parroquial, pero hai algúns anosrenováronse e sacouse un pequeno altar,polo que desapareceron.

SAN SALVADOR DE REBÓN(Verís, Santa María)

Situada no lugar de Rebón, á beira docamiño que ía para «A Xesta» (x:577081,y:4791448). Tirouse a principios do séculoXX, e moitas das súas pedras foron usadasna rehabilitación da igrexa parroquial desanta María de Verís.

Os propietarios eran da casa dos Golpe,da familia de Matilde Golpe e do seu filloJosé Roque Naveira Golpe, coñecido como«el Niño de Oro». Temos noticia da súafundación como capelanía nun documentoparticular (xentileza de Manuel Fiaño) daépoca da desamortización:

D. Andrés Antonio de Leyes, escribano deS.M. número y colegio de esta ciudad de LaCoruña y de la Comisión de venta de bienesafectos a establecimientos piadososCertificoQue ante el señor D. Fernando de León Ber-nardez Correxidor por S.M: en ella, comoencargado de la misma Comisión se pre-sentaron los documentos de que hace méri-to la instancia siguiente:«Señor Correxidor: D. José Silvestre GolpeGonzález [clerigo] de menores en la vene-ración de vida hace presente a Vd. que porel Comisario D. Pedro Golpe en el año pa-sado de 1651 se fundó una capellanía ecle-siástica sita en el lugar de Rebón, parroquiade Santa María de Verines en la ciudad deBetanzos, llamando a su goce a los parien-

tes más inmediatos de las líneas que […]previniendo que el capellán se había de or-denar a título de ella para desempeño de lasmisas que ha señalado, todo bajo la apro-bación del Ordinario Eclesiástico. Este en elaño 1654 la aprobó, declaró por bastante[…] y sustentación para ordenarse los ca-pellanes de ella y a este fin hizo título de ellay […] institución en favor del capellán D.Francisco Vázquez Golpe, según todo re-sulta del testimonio dado por el NotarioMayor del Tribunal Eclesiástico de la ciu-dad de Santiago que exhibo. Vacante estacapellanía por muerte del último capellánD. Juan Roque Golpe se siguió pleito entreel exponente y otros sobre el suceder en aque-lla que por sentencia dada en el Tribunal dela Nunciatura Apostólica se declaró corres-ponder al que expone como pariente másinmediato y concurrir en el las cualidadesque quiso el fundador a virtud de que se leexpidió el conducente título que con los au-tos de posesión también exhibe en el día sie-te hizo saber por un comisionado presenta-se los documentos de esta capilla que sonlos[…] que la capilla es eclesiástica, quesus […] están espiritualizados y que es dederecho de sangre su sucesión, cualidadesque […] una de […] enajenación apostólicaa Vs.[…] haber por exhibidos dichos docu-mentos, mandar que el[…] no le moleste ydeclarar por exentos de la enajenación losbienes de esta Capellanía devolviendo losdocumentos con testimonio de la decisión enque espera […] de la justificación de V.S.por el suplicante Pedro González».Mandose sobreseer al […] y que se diesecuenta con la correspondiente Instruccióncomo tuvo efecto y ha proveído .

Aparece mencionada na Visita Eclesiásticade 1740 (AHDS. Fondo Xeral, Sig. 1266):

Hermitas la de San Salvador de Rebon ..está faiada… le mandaron al patrono pu-siese en ella retablo … tiene el patrono 6ferrados de centeno para su composición,ahora tambien le faltan las puertas…Nunha posterior Visita, en 1770,

dánsenos máis detalles ademais de incidir

Page 26: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

278Anuario Brigantino 2014, nº 37

de novo na necesidade de poñer retablo(AHDS, Fondo Xeral. Sig. 1270):

Hay una capilla de San Salvador de Rebonen terminos de la parroquia, fundada por elcomisario Pedro Golpe…no está muy de-cente la capilla… mande se haga un retablonuevo…

SAN XEO(Verís, Santa María)

Nesta parroquia está o lugar coñecidocomo «San Xeo». Non temos ningunhanoticia, nin alusión a unha hipotética ermidaou capela, unicamente o topónimo nos levaa pensar na súa existencia en temposremotos coa advocación de San Uxío.

ERMIDA DE SAN PAIO(Viña, Santa Aia)

Esta ermida nun primeiro momentoestaba no lugar da Granxa, no Xestal (SanFiz de Monfero) á beira da Ponte de SanPaio e no traxecto do antigo Camiño Real.

Elisa Ferreira Priegue (Ferreira, 1988) noseu estudio dos camiños medievais deGalicia, alude á «Ponte de San Paio» comoparte dun camiño antigo, aínda que a autoracalificao como «dudoso»:

del puente viejo en Cal de Samed parte uncamino por el «porto» da Viña que se comu-nicaba con otro camino que iba por Donín,Airoa, Pereiro y Chao da Viña a cruzar elLambre por el puente de S. Payo.Son numerosas as referencias documen-

tais á ermida de San Paio nesta época medieval,sobre todo na documentación do mosteiro deMonfero:

En 1135 no privilexio de fundación domosteiro de Monfero por parte de AlfonsoVII (AHN Tumbo Monfero, 4-4 Vº).

En 1147 na doazón realizada polacondesa dona Loba Pérez, ó mosteiro de

Monfero da metade da igrexa de «San Paiode Eigón», documento que está no FondoMurguía da RAG (López Sangil, 2002, doc. 24).

En 1158 Suero Menéndez vende ómosteiro de Monfero unha herdade en«Pelayo de Eigón», a cal di estar xunto ó ríoLambre. (López Sangil, 2002: nº 49. RAG,Fondo Martínez Salazar).

Na historia feita por un frade do mosteirode Monfero e publicada no periódico ElMendo dáse algún dato máis (Fundacióndel Imperial Monasterio de Monfero,Biblioteca El Mendo de 27-IX-1890 nº 113):

Beneficio de San Pelayo de Cigón la mitad ladió doña Loba de Trava y la otra mitad elEmperador don Alonso. Estaba esta Iglesiaen el lugar de la Heive y por ser corta seagregó a S. Félix.

A día de hoxe, no Xestal, algún dosveciños ten oído falar dela:

Pedra con inscrición procedente da ermida deSan Paio e actualmente na finca dun

particular (Irixoa).

Page 27: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

279Anuario Brigantino 2014, nº 37

-Teño oído decir que arredor de 1800 mer-cou esta capilla un home de cartos e decíanos vellos que a levara pedra a pedra para olugar de San Paio, xa na Viña.Así era en efecto. Actualmente o lugar

de San Paio está composto por tres casasrestauradas e unha en ruínas, esta últimaera dos Valeiro, que eran os propietarios daermida. Nunha das casas restauradasconservase unha pedra da ermida no xardín,cunha inscrición na que aparece a data de1779, aludindo a cando se levantou a ermidano novo lugar:

ESTA CAPILLAEDIFICO A...EN SAS...CONSAGRADA 1779Esta pedra antes de vir para aquí, hai

poucos anos, estivera moito tempo dianteda farmacia do Xestal.

Aínda se conservan as bases dos murosda edificación do século XVIII (x: 576711,y:4795032), a pesares de que se colleu moitapedra para o muíño, e tamén para o antigocamiño que subía desde a ponte ata aermida, cando este foi arranxado.

As imaxes din que foron levadas para aparroquia de San Xulián de Vigo ou para acapela de San Mamede da mesma parroquia,xa que unha das últimas descendentes eradesa parroquia, da casa coñecida como das«Cechas». En ningunha das dúas vimos aimaxe de San Paio, aínda que é posible queardesen cando foi queimada esta igrexaparroquial en 1936.

CONCELLO DE MIÑOSAN ISIDRO

(Callobre, San Xoán)En Callobre, no actual lugar da Graña

(x:568332, y:4796865), fundouse o mosteirode San Isidro, un dos primeiros mosteirosbeneditinos de Galicia, no ano 1088 polo

clérigo Sentario. Foron varios os autoresque trataron sobre este mosteiro comoLópez Ferreiro (1905:III: 179), AndradeCernadas (1997: 42) ou recentemente LópezSangil (2005:87-100) quen atopou unhacopia antiga do documento fundacional,pola que coñecemos a delimitación e adotación:

Por esta donación va demarcando la juris-dicción y coto redondo de San Ysidoro deCallobre, según en ella se ve, y en esta for-ma la llebaba el Monasterio antiguamente;pero ahora es toda la propiedad nuestra yla jurisdicción se demarca así: Comienzaen la entrada de la Corredoira que biene dePosadoira para las Vigas Vellas en la Bichay Cruz de Palo, y va por el rego abago cir-cundando la huerta por el muro, de allí cir-cunda la vodega y la hermita y sale por de-trás a la esquina del palacio, y toda la here-dad que hará un ferrado de pan de sembra-dura y por aguas vertientes de la casa y erasale a la corredoira de la fonte de la Bicha yCruz, en donde se empeçó a demarcar.O mosteiro durou pouco tempo, sendo

abandonado pola morte de varios frades enépoca anterior a 1163. Neste ano o condedon Fernando González de Traba dou ómosteiro de Monfero a ermida de San Isidrode Callobre (AHN, carpeta 497, nº 8 e RAGFondo Murguía en López Sangil, 2002: doc.nº 65), pasando a ser granxa do mosteiro deMonfero. De aquí procede o topónimo dolugar «Graña». Esta explotación durou ólongo de varios séculos, e mesmo no s. XVIIItemos noticias do seu funcionamento.Actualmente podemos ver no lugar o edificioprioral restaurado (Veiga e Sobrino, 2011).

SAN NICOLÁS(Carantoña, San Xulián)

Actualmente a capela de San Nicolásestá nunha finca particular da familiaEtcheverría, que era coñecida antigamentecomo «A Granxa». Fai mención dela

Page 28: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

280Anuario Brigantino 2014, nº 37

Jerónimo del Hoyo na Visita Eclesiástica de1607 (1950: 311), segundo o cal pertencía ómosteiro de Monfero:

Hay una hermita de Sant Nicolás de quegoça Monfero la renta.A capela é posible que fose trasladada

do lugar coñecido como de «San Nicolás»nos montes de Lavandeira (X:567052,Y:4802094). O lugar primitivo sería xusto nocruce de dous camiños antigos, un deles éa ruta do «Camiño inglés» a Santiago deCompostela.

O lugar orixinal da ermida coñecémolopola relación da documentación medievaldo mosteiro de Monfero realizada en 1833,así nun documento de 1142 (López Sangil,2002: doc. 12):

[Regesta]: Rodrigo Muñiz y su esposa Urra-ca Froylaz donan al abad D. Munio y almonasterio de Santa María de Monfero laporción integra que tenían en el casal deFroyla Teúlfiz, junto con sus bienes de La-vandeira, que es territorio donde ahora estála ermita de San Nicolás de Carantoña, ysus montes...Pode ser que a este santo se refira unha

copla recollida por Núñez Lendoiro(1990:73):

Tras de Leiro, ViadeiroTrasdoroña, Carantoña,Hai un santiño no medio,Que non sei que nome lle poña.

SANTA ANA(Castro, Santa María)

Estaba esta capela no lugar de Bañobre,ó pe do pazo dos Varela, a quen pertencía(x:564888, y:4800831). Actualmente podemosver parte dos seus elementos, aínda queintegrados dentro dunha casa particularconstruída no século XX. Os muros daantiga capela serven na actualidade paradelimitar o salón-comedor da casa.Conserva a fachada exterior, onde destacao escudo da familia e a antiga porta deentrada, agora tapiada.

A capela foi fundada por Dona MaríaFigueroa en escritura feita ante Juan Pardoen 1509, dotándoa de varios bens para a súaconservación. Algúns destes datosofrécensenos nos libros parroquiais (AHDS,Libro de Visitas de Santa María de Castro)como nas Visitas realizadas en 1588 e1592:

…fue a visitar la ermita de Santa Ana que estadentro desta feligresia la qual fundo y erigioMaria de Figueroa en cuyos bienes subcedioJuan Pardo mando el visitador que el tenedory poseedor de los bienes anejados la dichacapilla y que dejo la fundadora haga la paredque se cae, adereze las vigas y maderaminetoy la teje y la tenga limpia y aseada…Hermita de Santa Ana…que doto Maria Aresde Figueroa en esta dicha feligresia y dexo

Fachada da antiga capela de Santa Ana deBañobre actualmente incluída nunha casa

particular (Miño).

Page 29: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

281Anuario Brigantino 2014, nº 37

para su rreparo un tarreo de los candoreosque lleva renta ferrados de pan de senbra-dura para que de su rrenta se rrepare lahermita según consto a su merced de unascriptura de donacion que paso ante JuanPardo escribano su fecha en el año de mill equinientos e nueve anos…Hai anos que o pazo foi foi abandonado

e a imaxe da santa levouna un dosdescendentes da familia para a súa casa enMéxico.

SAN SALVADOR DE LEIRO(Igrexa parroquial)

Estaba situada onde está agora ocemiterio de Leiro, nun lugar intermedioentre Leiro e Trasdoroña, que eran os queasistían á igrexa parroquial e usaban ocemiterio. Na documentación da parroquia(AHDS, Libro de Visitas), na Visita realizadaen 1771 fálase da posibilidade de trasladar aigrexa parroquial para Leiro, aludindo que eranecesario situala nun sitio máis céntrico, xa queestaba medio ruinosa e separada das casas:

una total reedificación ..que cuando hayaefectos se haga de nuevo mudandola al lugarde Leiro, y cortiña que llaman de entre lascasas por ser del iglesario…por el mal tran-sito que hay para vajar a la actual iglesia…Nun artigo do ano 1913 (La Voz de Galicia,

6-6-1913) alúdese á inauguración do novoedificio:

El próximo dia 15 del actual se inaugurarácon toda solemnidad la nueva iglesia pa-rroquial de San Salvador de Leiro, en elayuntamiento de Castro. El edificio es muyhermoso, y se ha construido en un solarpróximo a la carretera de Betanzos a Puen-tedeume.Uns días máis tarde outro solto do

periódico relataba o acontecemento (ElCorreo Gallego, 17-6-1913):

Se verificó la inauguración del nuevo tem-plo parroquial de San Salvador de Leiro.El acto fue muy solemne. El párroco D.Manuel Capela Fernández por delegacióndel prelado, bendijo la iglesia en cuya cons-trucción se emplearon cuatro años, pero hayque tener en cuenta pues solo trabajaron enella dos canteros, dos carpinteros y dos al-bañiles.El edificio es muy hermoso y se halla empla-zado cerca de la carretera de Betanzos aFerrol. Ha sido presupuestado en 27.000pesetas. Fue construido por D. LorenzoRuano…

NOSA SEÑORA DAS DORES(Leiro, San Salvador)

Estaba contigua á casa reitoral, onde estáactualmente o marco de pedra. Foi fundadaen 1780 por un crego da parroquia coobxecto de custodiar o SantísimoSacramento, xa que a igrexa parroquialquedaba un pouco lonxe ó estar onde estáactualmente o cemiterio. Da súa fundacióntemos noticia no Libro de Visitas daparroquia (AHDS), concretamente narealizada en 1791:

Visitó la ermita su advocación de NuestraSeñora de los Dolores que se halla contiguaa la casa rectoral: es de los curas de estaparroquia erigida por don Joseph RamónLegaspi que lo fue de ella…año pasado deochenta, tienen el privilegio de custodiar enella dichos parrocos el Santisimo Sacramen-to para administrar con mas prontitud elviatico a los enfermos, respecto la distanciay pantanos que de dicha casa a la iglesiaparroquial se encuentran…

SANTA CATALINA(Miño, Santa María)

Estaba situada na horta da Pumariega,no que hoxe é a Praza da Fonte. A ermida foinalgún tempo propiedade do mosteiro deMontefaro.

Page 30: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

282Anuario Brigantino 2014, nº 37

Na documentación parroquial hai variasreferencias a ela (AHDS, Libro de Fábricade Santa María de Miño), concretamente nasVisitas Eclesiásticas seguintes:

Visita de 1704… estar muy viexa la puerta habierta dedicha hermita de santa Catalina...Visita de 1712:Habiendose visitado la capila de Santa Ca-tarina se hallo muy indezente sin ornato demodo que no puede celebrarse en ella, portanto se manda que el cura de aviso concopia deste auto al Primero ministro y reli-giosos del convento de Montefaro de la ter-cera orden de nro señor Francisco que sedize son patronos de dicha ermita…Visita de 1786Visitada la capilla de santa Cathalina, y vis-to el estado en que se halla, que necesitarepararse el fallado, blanquarse, y ponercon el correspondiente aseo el Altar, e yma-genes, y atendiendo a que los reparos deesta Capilla corren al cuidado de los RmosPs de Montefaro, espera su Mrd, que noti-ciosos de los que necesita los executarancon la posible brevedad…Visita de 1817Hallando la capilla de santa Catalina perte-neciente al convento de Montefaro inmundapor las aguas que filtran del camino Real enella la suspende desde ahora hasta que sehaga bien firme la calzada que pasa prosi-ma a ella, y se ponga corriente el desague delas aguas que recoge don Benito Mendez;ejecutado lo que la referida comunidad lapondrá limpia y blanca y renovada paraque SSY la habilite para celebrar.O lugar que ocupaba a ermida estaba á

beira do Camiño Real, pero había diferentesregatos de auga que hoxe en día a maioríaestán canalizados, aínda que nalgunha dashortas queda algún que discorre ó aire libre.

SANTA MARÍA DE MIÑO(Igrexa parroquial)

A antiga igrexa estaba situada napenínsula do Castro de Loios, onde agoraestá o cemiterio (x:563463, y:4800364).Segundo Carré Aldao (Carré, 1936:871)grandemente poético era o antigo templodentro da súa humildade, co seu cruceiro, oseu cobertizo ou alpendre, o seu campanile, a pouca distancia, o seu adro era comoun miradoiro á ría. O campanario foiderrubado e da igrexa solo queda algúnresto xa que o cemiterio abarcou todo oespazo. O camiño que vai cara ó cemiterioaínda se coñece como «O camiño da igrexa».

O campanario era independente daigrexa (Núñez Lendoiro, 1990:30) e próximoa ela estaba a coñecida como «Fonte Santa»entre rocas nos ribazos da «Robaleira».

A principios do século XX quérese facerunha nova nun sitio máis céntrico senimportar o valor artístico e patrimonial dovello templo, así no lo fai notar un artigo deprensa (La Voz de Galicia, agosto 1901)aludindo ó seu mal estado:

…Posee Miño una iglesia parroquial quedata nada menos que del siglo XI, que fuedestruida dos veces por el fuego, y cuyo malmenor no sería que el incendio abreviase denuevo el derrumbamiento que amenaza. Talcomo está hoy es una ruina, y ni altares nisantos tiene, todo lo cual unido a su aparta-miento del centro del pueblo trae a mal traera sus feligreses…A igrexa nova construíuse en 1906 con

donativos dos veciños, sendo contratada aobra a D. Jacobo Tejada e Ramón Santos, esteúltimo veciño de santa María de Ois, contratistade cantería (AHDS: Fondo Parroquial SantaMaría de Miño, Serie: Varia nº 1).

Con motivo das obras fíxose uninventario no que se da unha relación dastallas existentes:

Page 31: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

283Anuario Brigantino 2014, nº 37

La de Nuestra Señora de la Asuncion, pa-trona de esta parroquia hecha de nuevo y dela cintura para arriba de madera de caoba,de cinco cuartas de alto, con su nube y ange-litos sobre su peana. San Pedro, San Anto-nio, San Roque y San Andres, hay otro SanRoque perteneciente a la iglesia que desde elcolera estubo y esta en la capilla de SanJuan, la Virgen de la purificacion, asi comoun grande crucifijo en el altar de animas.

SAN XOÁN DA AREA(Miño, Santa María)

Esta ermida está en Sombreu, o motivode incluíla no presente traballo, é que atradición oral dos veciños di que de antigoestaba noutro lugar, concretamente nasinmediacións da Praia da Ponte do Porco.

-La trasladaron unos «Padres Finidores».-Cando a cambiaron din que trouxeron cousasen burros e que as deixaron na casa de Quiroga,frente á capilla. Din que algunas destas cousasmetéronas debaixo das lousas da capilla.Non dispoñemos de ningunha base

documental que nos sirva de testemuñadeste cambio, xa que a pesares da inscricióngravada na porta principal: «D. JACOBOGARCIA LA HIZO AÑO 1833», a realidadeé que temos noticias dela no lugar deSombreu a principios do século XVIII, comonos mostra o Libro de Fábrica da parroquiade Santa María de Miño (AHDS):

Visita de 1704Haviendose visitado la hermita de San Juan,la de Sancto Tome y Santa Catalina, se hallo

la de San Juan no tener Ara, ni paños delaltar, y llover en ella por los lados de dichoaltar, y no tener llave la puerta…Visita 1712:Habiendose visitado la capilla de San Juande Sombreu sita en la dicha parroquia halloen ella un hornato muy indecente y no tenerfrontal alguno y el altar está por pintar, paracuio remedio manda que Andres daRiveira…que la dejo por su testamento JuanAntonio Vazquez Patrono que fue della …ypinte el retablo.

SAN AGUSTIÑO(Perbes, San Pedro)

No «Camiño da Granxa» que vai dePerbes ó lugar de Bolo, na antiga granxados Agostiños de Pontedeume (x:564093,y:4803504), na parroquia de San Pedro dePerbes, estaba a capela de San Agostiño.No Libro de Visitas faise mención dela(AHD. Libro de Visitas (1791)Sig. 1273):

Capillas: En el lugar de Bollo feligrasia deSan Pedro de Perbes…capilla su advoca-ción San Agustin, que es de los padres aguti-

Capela de San Xoán da Area na situaciónactual en Sombreu (Miño).

Page 32: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

284Anuario Brigantino 2014, nº 37

nos de la villa de Puente deume está decentetiene hornato, y caliz para los santos sacri-ficios, y este por dorar por lo que mando sumerced lo dorasen quanto mas antes parapasado dos meses privada su merced sepudiese celebrar con el.

ROSARIO(Perbes, San Pedro)

Hai referencia a unha capela no lugar doRío, pertencente ós Agostiños da Coruña,hoxe coñecido como Torre-Bermaño, situadaó pé da casa reitoral de Perbes (x:564256y:4802240). Tamén era coñecida como deNosa Señora do Carme, e aínda podemos veros seus restos á beira da antiga torre deBermaño, reconstruída no século XVIII (NúñezLendoiro, 1990:63), actualmente ruinosa.

Hai aproximadamente cincuenta anosaínda se facía romaría neste lugar, e ía aprocesión arredor dun vello castaño quedesapareceu.

Non dispoñemos de momento de máisnoticias debido a que os libros parroquiaisde Perbes conservados no ArquivoDiocesano de Santiago están en malascondicións.

SAN ESTEVO(Vilanova, San Xoán)

Estaba situada non moi lonxe da igrexade San Xoán de Vilanova, no antigo campode fútbol do Perbes, no terraplén da vía dotren, que era coñecido como «O campo daErmida» (x:564873 y:4803512). Cando serealizou o desmonte do campo de fútbolatopáronse restos que poderían pertencer áantiga ermida de San Estevo (Datos facilitadospor Lucía Costas e os informantes foronLeonardo Esteiro e José Carlos Infante).

Está documentada esta ermida xa en 1172segundo se contén nunha copia de 1737 doTumbo do mosteiro cisterciense de Meira(AHN, Códices, Legaxo 114):

S. Esteban de Pruços era de 1210. El Rey D.Fernando hiço donación (….) y a D. VidalAbbad de la iglesia de San Esteban de Pruçios,ques un buen coto que lleva el dicho monaste-rio con sus rentas y medios diezmos y perdióla jurisdicción por haver aforado por muchotiempo. Después el Rey Don Alfonso hijo deldicho Rey Don Fernando confirmó este pri-vilegio.- era de 1265 pag. 390.Noutro lugar da mesma copia do Tumbo

do dito mosteiro de Meira (AHN. Legaxo144), ofrécensenos máis noticias da granxade Pruzos e da ermida de San Estevo, e dáseconta da celebración dunha romaría osegundo día de Nadal, que oficiabanormalmente un monxe de Monfero:

Page 33: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

285Anuario Brigantino 2014, nº 37

GRANJA DE PRUÇOS. PervesEn el Arzobispado de Santiago junto a lasPuentes deume tiene este monasterio unagranja que se diçe Pruços, feligresía de Per-bes, y en ella ay una hermita de la vocaciónde San Esteban, y aquel día que es el segun-do de navidad Ay Romaje, y suele yr un reli-giosso de esta casa a decir la missa, o loencomienda esta casa o el abbad della al-gun Religiosso de Monfero para que coja laofrenda que es toda deste Monasterio, aun-que el clérigo de aquella feligresía se entro-mete en quererla llevar y se le ha ympedidoy en esto se tenga mucho cuydado: Solíatener esta granja jurisdicción cibil y crimi-nal y por Averla aforado el monasterio porespacio de mas de ciento y cincuenta años apersonas poderossas y que tenian jurisdi-ción allí cerca se lebantaron con ella y seperdió y el último foro se hiço de la granjacon su jurisdicción cibil y criminal con lahermita, y con todas sus Rentas y lo mas aella anejo conforme va demarcandose todala granja en contorno en el dicho foro el añode 1509. a Juana Diaz de Lemos vzª (veci-na) de Vetanzos y otras tres voces por ciertarenta. Como se vera en el libro 1º fol. 32. yfol. 393 del libro 4º Año de 1513 Xpobal deAndrade hijo de la dicha Juana Diaz pre-sento el foro y se nombro por 2ª voz y seobligó de pagar 700 maravedíes de renta =Año de 1521. Pº (Pedro) Fernández? Escri-bano vzº (vecino) de la villa de Billalva pre-sento el foro. Y un poder del conde Don Fer-nando de Andrade tutor y curador de JuanaDiaz hija de Cristobal de Andrade para nom-brarla por voz y virtud del dicho PedroFernandez escribano nombro por tercera voza la dicha Juana Diaz. Fol. 395. 396 = Año de1555 a 1556. se apeo fol. 323 del libro 1º deapeos y libro 3. de apeos fol 336= Año de 1564.Outra documentación desta granxa alude

a unha imaxe de San Estevo (AHN. FondoClero Secular. Legaxo: 6452, de 1657):

...para que en nombre de dicho Padre Abadfuese a la iglesia de San Juan de Villanuevade esta Jurisdicción de Perbes donde estabadepositada la  imagen del glorioso San Es-

teban y lo colocase a su ermita de su mismonombre que está en esta feligresía que es dedicho convento de Meira y lo más contenidoen dicha orden y comisión, que volví a supoder, al que me refiero en virtud  de lo cualdicho Padre Fray Atilano Sánchez fue a di-cha iglesia de San Juan e hizo notoria dichaorden al Licenciado Antonio de Villacova,Vicerrector que al presente es de dicha igle-sia, el cual, después de haber dicho misa asus feligreses, se quitó dicha imagen de SanEsteban de la capilla mayor donde estaba yse trajo en procesión...Finalmente, a finais do século XVIII,

nunha Visita Eclesiástica de 1770mencionase esta ermida e sinálase que nonestá en moi bo estado (AHDS, Fondo Xeral,Libros de Visitas Pastorais, Sig. 1270):

Hermita: la de San Esteban… no está muydecente…

CONCELLO DE MONFERO

SAN ANTONIO(Monfero, San Fiz)

Esta ermida estaría onde está agora aigrexa parroquial de San Fiz de Monfero.Dise nun documento que a igrexa de SanFiz estaba onde está o mosteiro e levouse apía bautismal á ermida de San Antonio en1171 (López Sangil, 2002: doc. 94). Nun preitosobre «diezmos» (ARG, Fondo VaamondeLores, sig. 455) de 1811 cítase estedocumento:

El 1 de junio de 1171 pidió el abad D. JuanMuñiz a su santidad licencia para sacar lapila y feligresía de San Felix del monasterio,porque fuese mayor el retiro y soledad delos monjes para orar y, así con ella la saca-ron a una ermita de San Antonio, en dondeestá ahora…

Page 34: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

286Anuario Brigantino 2014, nº 37

ERMIDA DAS MADANELAS (Monfero, San Fiz)

Na parroquia de San Fiz de Monfero,preto do Penedo do Boi (x: 578272,y:4797046), dicían que houbo unha ermida:

-aquí houbo unha capela, fai anos aínda sevían algunhas pedras da ermida e habíatamén un foso que decían que o fixeran osmouros.Non nos apareceu documentación

referida a ela.

SAN MAMEDE(Monfero, San Fiz)

A ermida de San Mamede estaba situadano lugar de Cotillón, relativamente próximoó mosteiro (x:576256, y:4799958).

Aparece nun documento de 1175, en queDon Oveco Peláez fai doazón ó mosteiro deMonfero da súa herdade en San Mamedede «Cotelón». (López Sangil, 2002: doc. 108,orixinal en AHN, carpeta 497, nº 4, 2v)

Nun documento de 1237, Pedro Pérez deLeiro renuncia á ermida de San Mamede e áherdade de Cotillón, sitas no coutomonástico (López Sangil, 2002: nº 266).

En 1238, Pedro Pérez dona ó mosteiro ametade do lugar de Cotillón e a metade daermida de San Mamede, que fora doconvento de monxas bieitas, excepto uncuarto que tiña Aldara Hernández, con quenpartiu o mosteiro e deulle por elas unscasares vellos en Vilachá. As outras dúasmetades do lugar e da ermida foran doadasó mosteiro por Obequio Peláez en 1170(López Sangil, 2002, nº 269. doc. en sig. 256do ARG, antigo nº 50 do arquivo domosteiro).

A ermida seguía existindo cando serealizou a Visita Eclesiástica de 1720, aíndaque en moi mal estado polo que se ordenatirala e o Visitador doulle o santo a unparticular (AHDS. Libro de Fábrica de SanFiz de Monfero):

…pasó a hacerla de la hermita de San Ma-med, sita en terminos de esta feligresia deSan Felix de Monfero y la halló sin puerta ysin ornamentos y hecha una caballeriza, eltejado y paredes maltratadas y solo sobreun foyo que debiera de querer fuese mesa dealtar una imagen de un santo vieja y carco-mida, por lo cual su Ilustrisima dio la refe-rida imagen a un hombre que la quiso ymando que el cura haga dentro de quincedias demoler dicha hermita, bajando susparedes hasta el estado de un hombre y ze-rrando de piedra las puertas, y poniendouna cruz en el sitio donde estuvo el altar ypor ningún medio ni titulo se vuelva a reedi-ficar dicha hermita, pues se excusan gran-des irreberencias demoliendola…

VIRXE DA CELA(Monfero, San Fiz)

Estaba situada no lugar da Cela, naVisura, onde conta a lenda que se apareceua Virxe e tivo a súa orixe o santuario marianodo mosteiro de Monfero.

Page 35: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

287Anuario Brigantino 2014, nº 37

No lugar que ocuparía a ermida(x:578531, y:4799405) colocou un particularun cruceiro nunha peneda, que segundounha inscrición do fuste realizouse en 1886:

IZOSE ESTE EN ERADE Xº NTROSR A 1886A escasos metros do cruceiro existía xa un

monumento en forma de fonte adicado á Virxeda Cela, cunha imaxe en pedra da Virxe dentrodo seu tímpano. Unha inscrición no seu fronteda conta do ano de realización en 1751.

Un vello libro conservado no ArquivoHistórico Nacional (Sección Códices,sig.259B) da autoría do Frade Bernardo deCardillo de Villalpando a principios doséculo XVII, publicado e transcrito por JoséLuis López Sangil (1999), titulado «Tumbo,donación y fundación de este ImperialMonasterio de Monfero y sus cotos yjurisdicciones con las grandezas de dichomonasterio». Conta o frade Bernardoreferente ó antigo santuario:

Entre las cosas de perpetua memoria quetiene este monasterio y de quien hemos tra-tado y trataremos en el progreso de estahistoria, es también una fuente milagrosa,llamada la Fuente de Nuestra Señora de laCela, la cual está donde estaba su santa er-mita antiguamente, de quien adelante trata-remos, explicando el puesto en que estabaentre los riscos de los montes. A esta fuente,

pues, acuden como a piscina de toda santi-dad por salud de todos los vasallos y veci-nos de este coto, cuando se hallan aflixidosde varias y diversas enfermedades, y be-biendo de sus aguas, quedan libres y sanosde toda lepra, como si fuesen aguas del Jor-dán: pero que mucho que si estas estuvo elArca del Testamento detenida cuando la sir-vieron de muralla sus corrientes, encima delas de esta fuente milagrosa estuvo la ermi-ta y altar de esta santa imagen desde tiempoinmemorial y bastó para apagar en una oca-sión todo el incendio del monte que casual-mente se abrasó todo, hasta que llegando elfuego a esta fuente, se apagó como si hubie-ra acudido con un mar de agua para apa-gar el fuego.

O mal estado da ermida foi un dosmotivos polos que en 1564 se trasladou aimaxe ó mosteiro, segundo se nos di, sobreos ombreiros dun dos monxes, instalándosenunha capela da igrexa.

Cruceiro e monumento na Cela onde estaba aantiga ermida (Monfero).

Page 36: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

288Anuario Brigantino 2014, nº 37

O frade Bernardo relata o seu traslado ómosteiro e a numerosa asistencia deromeiros (López Sangil, Amigos do mosteirode Monfero, nº 1):

…esta santa imagen estuvo de muy antigüoen una ermita (de quien al presente se venlos fundamentos) en la quiebra que hace unamuy grande y empinada montaña, por lacual se despeña un pequeño riachuelo queviene a dar en la cerca del Monasterio de laparte de oriente. Intitulábase la imagen (yhoy día conserva el mismo título) NuestraSeñora de la Cela, por ventura por tener sucelda junto a ella un monje de este monaste-rio, del cual está seis tiros de alcabuz, entiempos antigüos haciendo allí vida anaco-reta. Lo que sabe de cierto es (porque nohay en el archivo papeles ningunos que lodeclaren) que la trasladó de la dicha ermitaa este monasterio, por ver la poca decenciacon que en ella estaba, el muy reverendoPadre Fray Eugenio Guerrero, siendo abadde este monasterio, el año de Cristo de milquinientos y sesenta y cuatro, trayéndolasobre sus ombros en unas andas con unreligioso de este monasterio, llamado FrayLope Hernández, el cual vive hoy en estemonasterio, día de Nuestro Padre Sant Ber-nardo, en que esribe esto, año de mil seis-cientos y diez y ocho, y tiene sesenta años dehábito cumplidos. Pusieron a la santa ima-gen en una capilla, estofándola y vistiéndolacon ricos vestidos que le ofrecieron muchaspersonas devotas, al lado de la epístola, juntoun pilar, cerca del altar mayor…

SAN XIAO DE ARCA(Monfero, San Fiz)

Estaba dentro da parroquia de San Fizde Monfero, e o sitio onde estaba aínda secoñece hoxe como A Capela (x:579398,y:4803069). Moi próxima a ela hai unha fonteá que lle chama «A Fonte da Capela».

Aparece nomeada nun documento de1135 (ou 1151), cando Alfonso VII acouta omosteiro de San Xoán de Caaveiro(Fernández de Viana… 1990: 313 e Fernándezde Viana e González Balasch, 1999:107),

documento que se conserva no ArquivoHistórico Nacional (Cód. 1.439B, fol. 3, col. 1):

… et per lombum de villa Iohanni, et superlumbum das Corveiras, et inde ad pontemVelosam, et per armadam Sancti Iuliani deArcha, et inde ad Couze de Monte Longo…Sánchez Belda (1953) opina que este

documento é unha falsificación feita sobre

Page 37: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

289Anuario Brigantino 2014, nº 37

un documento real. En todo caso, pódeseasegurar que en plena Idade Media xa existíaesta ermida.

En época medieval pasaba por aquí unhavía que ía desde o cruce da Visura, Xestosoe cruzaba pola «Ponte Velosa», seguindopor San Andrés e San Xiao de Arca, ataenlazar co camiño que ía de Pontedeume aViveiro (Ferreira Priegue, 1988: 202)

Na Visita Pastoral de 1770 a ermidaestaba en mal estado:

Las de San Julian de Lagares, y San Juliande Arca, estan del todo indecentes…Cando se desfixo a ermida as imaxes

quedaron nunha casa particular –segundonos contan - e parece ser que se desfixerontodas porque estaban moi atacadas polacouza. Soamente quedou a imaxe do patrónSan Xiao, que foi para a ermida de San Xiaode Lagares, e alí segue actualmentepresidindo a ermida do santo veciño. Houbopor alí quen dixo, que os de Arca trocaran aimaxe por unha besta.

SANTA MARÍA DA AZOREIRA(Queixeiro, San Xurxo)

Estaba esta ermida en Cortizas, naparroquia de San Xurxo de Queixeiro(x:576993, y:4803352). A xente aínda arecorda:

-Chamábanlle Santa Mª da Azoreira, taménhabía máis santos nela como eran o San

Xurxo e a Virxe do Rosario. Fai tempo ato-paron moedas antigas no chan da capelaque era todo de laxes.-Miña nai acordábase de ter bailado conzocas no lugar da ermida, daquela aínda sevían cachos de muros, despois arrampla-ron con todo e colocáronos de firme nuncamiño. Os santos leváronos para a iglesiade Queixeiro (Veiga e Sobrino, 2002).

Enriba da ermida da Azoreira, e moipróxima a ela, estaba a chamada «PenaCruzada», que aparece en varias dasdemarcacións do Mosteiro de Monfero.Aparece tamén citada por Ferro Couselo (1952)no seu estudo dos petroglifos de termo:

En la demarcación de S. Fiz de Monfero sehallan dos penas cruzadas, una sobre S.Bartolomé y otra junto a la ermita de la Azo-reira, antes del Porto das mestas dos Picos,en el que se juntaban las feligresías de S.Fiz, S. Lorenzo de Grixoa y Santa Juliana.As imaxes foron para a igrexa parroquial,

na que se conservan, concretamente: unhaVirxe do Rosario, un San Xurxo e unha santaAmalia.

Imaxe sen restaurar e restaurada de SantaAmalia, procedente da ermida da Azoreira e

actualmente na igrexa parroquial de SanXurxo de Queixeiro (Monfero).

Page 38: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

290Anuario Brigantino 2014, nº 37

SANTA BAIA(Xestoso, Santa María)

Esta ermida é agora un edificio moderno,propiedade dos veciños, que está na parroquiade santa María de Xestoso. O motivo deincluílo aquí é debido a que se cambiou a súasituación en dúas ocasións antes de serconstruído en 1972-1974 no lugar actual.

O lugar de asentamento orixinal daermida ata a primeira metade do século XIXfoi no lugar de «Porto Lago», á beira docoñecido como «Camiño dos franceses»(x:586325, y:4797532).

Hai alusións á ermida en documentosdo século XII publicados por López Sangil(2002: doc. 8, 18, 56 e 107) e conservados noArquivo Histórico Nacional: un deles de1145 en que Menendo Peláez e os seusirmáns doan ó mosteiro de Monfero a súaherdade en Santa Baia de Durexa. Outro en1160 que é nomeada como «Santa Balla enValdureya», e finalmente outro de 1175 enque Don Bermudo Fortúnez dona ó mosteiroos seus dereitos na igrexa de santa Eulaliade Durexa, co establecemento dunha misadiaria durante un ano.

En documentación máis moderna,conservada no Arquivo Diocesano deMondoñedo, contamos con datos que nospermiten coñecer a súa antiga situación(AHDM, «Libro sobre la iglesia, capillas,cofradías, etc. de la Parroquia de Santa Maríade Xestoso (Siglo XIX)»:

Hallase otra hermida en el lugar de SantaBalla a la inmediación de Portolago sin ren-tas, sin patrono al parecer, sin misas de fun-dación. La casa de D. Ramón Castelo a cuyainmediación se halla es la depositaria de suAra, caliz y hornatos y ha sido hasta aquíquien la reparó con motivo de haber sacer-dote en casa que misaba en ella, mas en laactualidad se halla en estado deabandono…basta decir que se halla sin ce-rradura, y que entra por consiguiente quienquiere en ella sin obstaculo. No hay dentroalaja alguna, ni tiene campana, y solo hayun retablo con tres imágenes, Santa Eulaliay otras dos desconocidas por las muchasprimaveras que cuentan…

Imaxe de Santa Baia (Monfero).

Page 39: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

291Anuario Brigantino 2014, nº 37

Foi a mediados do século XIX candodon Romualdo Vila, da familia dos Casteloscon vinculación á familia de Porto Lago,solicítalle ó bispo de Mondoñedo podertrasladar a ermida:

D. Romualdo Vila vecino de Santa Maria deGestoso del arziprestazgo de su digno man-do a V.Y. con la mas reberente submisiónespongo que hallandome quieto y pacificoposeedor de muchos años a esta parte povirtud de la vinculación que formó D. Fran-cisco Castelo religioso que fue Franciscanode una capilla llamada de Santa Eulalia ter-minos de la parroquia de Santa Maria deGestoso y que pertenece a la casa llamadade Porto Lago de quien deriba hoy el espo-nente todo derecho, por ser reducida y estara alguna distancia de dicha casa, el espo-nente con el fin de conserbarla y darle elrealce que sea debido a la mejor ostentaciónde ella me conbenia fuese por usted permiti-

do poder mudarla al punto de la casa avin-culada, y como en ello se recibe un beneficiopor dar mejor culto y ostentación a la fun-dación, aunque la misma no posee ningunarenta sino que procede el cuidado y aseo deella como hasta aquí se usó, le suplica loque con miramiento a lo espuesto se sirbaconcederme la facultad indicada con el finde proceder a su ensanche, y dar mejor cul-to una bez lo reducida que es la que existepues ademas de ser fabor lo recibiria porgracia de su notoria justificación. GestosoMarzo de mil ochocientos cincuenta y nuebe.O informe do párroco de Xestoso era

favorable a este traslado:Una vez la gran devoción y miramiento conque el solicitante D. Romualdo Vila y la fa-milia de los Castelos con que está enlazadoeste Sr. han continuado hasta aquí reparan-do y sosteniendo la Capilla de Santa Eulalia

Virxe do Leite, sen restaurar e restaurada, procedente do mosteiro de Monfero na ermida deSanta Baia de Xestoso (Monfero).

Page 40: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

292Anuario Brigantino 2014, nº 37

en Santaballa terminos de esta parroquiason acreedores a la autorización para sutraslado…A nova ermida realizaríase fronte de

onde está actualmente, con maiorostentación que a primitiva, e así na épocada desamortización de Monfero trasládasepara ela a imaxe da Virxe do Leite (en 13 denovembro de 1869), como nos indicaCouceiro Freijomil (1971: 99):

Capilla de Santa Eulalia de Porto Lago, enGestoso, propiedad de doña Carmen Caste-lo, viuda de don Romualdo Vila, quedó de-positada, una imagen de Nuestra Señora dan-do el pecho a su Divino Hijo.

A imaxe da que se fala está actualmentepresidindo os cultos na ermida, aínda que oseu aspecto variou.

Recentemente atopouse pegada á ermidaunha ara romana que está depositada noMuseo das Mariñas de Betanzos, e foipublicada por Antonio RodríguezColmenero (2013:75-78).

SAN MARTIÑO(Xestoso, Santa María)

Estaba no lugar da Ermida (x:588626,y:4802219), arriba do Ferro, e cando searruinou a imaxe do San Martiño -a cabalo-foi parar á igrexa de San Martiño de Piñeiro,en Xermade (Lugo), onde está actualmente.

SAN PEDRO DE VAL DUREIXA(Val, San Pedro)

Estaba situada esta ermida entre Dureixae Canedo (x:584711, y:4795520). Temosnoticias dela no Arquivo Diocesano deMondoñedo (ADHM, «Libro sobre laiglesia, capillas, cofradías, etc. de laParroquia de Santa María de Xestoso(Siglo XIX)»:

Imaxe de San Martiño de Xestoso queactualmente está na igrexa de San Martiño dePiñeiro en Xermade (Lugo) (Foto sacada de

www.amigosdeaspontes.org).

Page 41: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

293Anuario Brigantino 2014, nº 37

Capilla de Canedo.Según relación de D. Antonio Amago y Cas-trillon tomada del Libro de Aniversarios ydada en 1698 no se conocia ya entonces elfundador o Patrono de la Capilla de SanPedro do Canedo, ni tenia ni en la actuali-dad tiene misas de fundacion ni renta parasus reparos; de modo que ahora como en-tonces subsiste y subsistió de la caridad delos fieles del valle de Dureija. Debe ser muyantigua y a regular se hayan enterrado allilos cadaveres en sus primeros años comolos dan a entender varios nichos subterra-neos que se hallaron en sus escabaciones.Tiene en la actualidad en su retablo antiguocinco efigies: la de S. Pedro su patrono, NtraSra. Del Carmen, Ntra. Señora de los Re-medios, S. Antonio y S. Jose…D. Tomas Couto Patrimonista de la parro-quia celebra Misa en esta hermita a los ve-cinos del valle de Dureija todas las domini-cas y dias festivos del año, su estipendiopende de un contrato echo con aquellos fie-les. Hubo ya varios reparos sobre la dichaMisa y usurpación de derechos parroquia-les con su motivo; pero la necesidad acon-seja tolerancia, y que el cura cierre los ojosen atención a la grande distancia de la pa-rroquial, y a los servicios que prestan áaquellos fieles los Presbiteros que la ofre-cen, que de algunos lugares no hay menosde dos leguas.Algunos años hay en la referida hermita tresfestividades que consisten en misa cantadasin terno alguno, voladores, gaita gallega ytamboril, y se celebran en 29 de junio, 16 dejulio y 15 de setiembre en honor de San Pe-dro, la Virgen del Carmen y de los Reme-dios, todo a expensas de algun deboto quehace este sacrificio voluntario que le inspirasu devoción hacia alguna de las tres imáge-nes referidas. La hermita es de muy pocacapacidad para la familia que oie misa enella a pesar de que ya fue añadida en otrotiempo, y de poco a esta parte hicieron uncoro en ella en que se acomodan cinquentapersonas; pero la estrechez del terreno nopermite ensancharla por estar rodeada detierras de cultivo. El dia de Corpus de Resu-rreción, y ocho de setiembre no se permitealli misa para que los fieles concurran a la

parroquial pero la inclinacion que tienen aponerse independientes de los vecinos delalto les hace mirar esta privacion por unvidrio de aumento.Entre 1850 e 1851 construíuse o edificio

actual da igrexa realizado a instancias dopresbítero, natural do lugar de Canedo, DonTomas Domingo Couto, que contou coaaxuda de seu irmán que cedeu o terreo.Fíxose coa colaboración dos veciños, aíndaque parece ser que non co entusiasmodesexado. Parte dos fregueses nonestiveron de acordo con esta obra, nonsabemos se por realizarse nun momento degrave crise agrícola -como di a autoridadeeclesiástica- ou por ser trasladada de lugar:

Capilla nueba de San Pedro de CanedoPara que pudieran los vecinos del Valle oirmisa con comodidad fomenté la idea de ha-cer nueba capilla decente, y con la estensiónnecesaria para admitir la gente que se re-une en ella, al efecto solicité del Gobernadoreclesiastidco licencia para demoler la anti-gua y aprovechando sus materiales edifi-carla más capaz en el sitio en que se halla,cuyo terreno cedió Manuel Couto de Canedo,y con su fecha 7 de junio de 1850 se espidióen Mondoñedo el decreto siguiente…… cabalmente ocurrió esta obra en un añomuy escaso, a que se agregó por parte dealgunos su dosis de mala fe. Sin embargopudo ponerse decente para que se bendijeseen veinte y ocho de junio de 1851, y se cele-brase la Sta misa en ella el 29 del mismo enque caia la festividad de su patron…[nota do bispo ou delegado Juan María dePiñeiroa: bendicion] …se hallaba en estadode decencia regular procedí a bendecirla enla tarde del sábado 28 de junio del corrienteaño con asistencia de don Tomas DomingoCouto Presbitero natural del lugar do Ca-nedo, y Patrimonial de esta parroquia di-rector, plenipotenciario, y benemerito de di-cha capilla, su hermano Manuel que cedióel terreno para hacerla, Juan hijo de este yun gran numero de vecinos… y al dia si-guiente el mismo don Tomas Domingo Couto

Page 42: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

294Anuario Brigantino 2014, nº 37

celebró en ella la santa misa solemne enhonor de San Pedro su patron con regocijode los mismos que habían promovido el cis-ma que habia demorado su conclusión, te-nemos por una capilla decente y capaz cons-truída a espensas de los vecinos del Valle deGestoso, que aunque no tiene fondos parasus reparos es de esperar que no dejen arrui-narla los descendientes de los mismos quela hicieron en 1850 a 1851 que fueron dosaños de hambre en esta parroquia por fal-tar no solo el pan sino hasta las patatas yverzas en las huertas, de donde emanó al-guna oposición que sufrió la obra (JuanMaría de Piñeiroa).Moitas das funcións relixiosas pasaron

a realizarse na nova capela a partir da súaconstrución, aínda que habería que esperarata 1897 para a definitiva división dasparroquias do Alto e do Val de Xestoso.

CONCELLO DE OZA-CESURAS

SAN SALVADOR DE BAROSA(Bandoxa, San Martiño)

No lugar de Barosa atópanse restos dosmuros da antiga ermida de San Salvador(x:570130.14, y:4784416.60), mesmo os pradosque alí hai levan o nome de «prados da capilla».

Foi fundada en 1629 por don Pedro deMoscoso, cura da parroquia de Bandoxa,como se nos di nunha Visita Eclesiástica de1770 (AHDS. Fondo Xeral. Sig. 1270):

La de San Salvador de Barosa hallase bieny decente en sitio yermo y despoblado, fun-dola don Pedro Moscoso cura que fue de

esta parroquia en 15 diciembre 1629…»asen-tó el cura que el dia de la Ascensión delSeñor ba la procesión desde la iglesia deesta hermita… que los vecinos tienen conella mucha devocion.Celebrábase nela a romaría da

presentación de María o 21 de novembro. Odomingo seguinte ó da romaría era outrodía de festa e había moita xente que levabaofrendas: castañas, mel, queixos e galiñas.Posiblemente debido a que fixeran as poxasou posturas coas ofrendas, era coñecidocomo Domingo das Posturas (Veiga eSobrino, 2003).

A imaxe da Virxe está na igrexa parroquialde San Martiño de Bandoxa, e mesmo unveciño conserva a campá da antiga ermida.

Imaxe da Nosa Señora da Barosa actualmentena igrexa parroquial de San Martiño de

Bandoxa (Oza-Cesuras).

Page 43: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

295Anuario Brigantino 2014, nº 37

SANTA EUFEMIA(Borrifáns, San Pedro)

Estaba situada no límite entre Borrifánse Cabrui, na liña divisoria entre a xurisdiciónda cidade de Betanzos e o mosteiro deSobrado, ó pé dunha das casas, nasseguintes coordenadas (x:564976,y:4775724).

Unha das referencias documentais queatopamos é precisamente a demarcación doCoto de San Martiño de Cabrui na doazónque fixo del o rei Fernando no 1173 ó mosteirode Sobrado: (Loscertales, 1976: 50-51):

...Stroueos et per uillar de Toheio propterdirectum de Uillanoua, et quomodo se diui-dit villar Ensar et Sancta Eugenia de Borri-fanes...Aparece tamén inventariada nas

Memorias do arcebispado de Santiago deJerónimo del Hoyo en 1607 (Hoyo, 1950),onde se di:

...Hay una hermita de Santa Eugenia de pormedio entre esta iglesia y la de San Martiñode Cabroy, en un sitio de fuero de los frailesde Sobrado que tiene un labrador y está de-rrivada. Llevose la imagen el retor de Ca-broy a su iglesia donde está.A pesares de estar en tan malas

condicións, un século e medio máis tarde,no 1750, aparece a capela nomeada de novono Catastro de Ensenada como punto dedivisión entre Borrifáns e Cabrui:

... de este al marco do franzes de este al desanta eufemia que se halla contiguo al for-mal de una capilla de este nombre deslin-dandose por esta parte de la feligresía deSan Pedro de Burrifas...Era costume estendida na comarca ir á

Fonte da Santa, que estaba situada a unscen metros da ermida, para coller a auga ebotala nas leiras. Segundo dicían, era boapara acabar cos vermes e as pragas dascolleitas.

Actualmente na igrexa de San Martiñode Cabrui hai unha imaxe desta santa.

Imaxe de Santa Eufemia de Borrifáns (Oza-Cesuras) actualmente na parroquial de San

Martiño de Cabrui (Mesía).

Page 44: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

296Anuario Brigantino 2014, nº 37

SAN ROQUE(Cuiña, Santa María)

En Callobre había unha capela particularcoa advocación de San Roque, fundada pordon Antonio Barros e a súa muller donaJosefa González en 1776. No Libro de Fábricada parroquia de Santa María de Cuiña(Arquivo da parroquia), na Visita eclesiásticarealizada en 1792 alúdese a esta capela:

Capilla advocacion del Glorioso San RoqueHállase esta capilla particular situada enterminos de esta parroquia, al sitio nom-brado de Callobre, fundacion de Don Anto-nio Barros Procurador del numero de lareal Audiencia de este Reyno, y de Dª Jose-pha Vicenta Gonzalez de Evia y Ludeiro,vecinos de la ciudad de la Coruña, y resi-dentes al presente en esta espresada parro-quia, quienes por instrumento publico quepasó por fee de Joseph Alfeiran Villar deFrancos en los siete dias del mes de marzodel año pasado de mil setecientos setenta yseis, cedieron para la decencia y manuten-cion de la citada capilla particular…variaspartidas de tierras labradias, y chousas, querentan lo suficiente para la manutencion dela espresada capilla, que visitó su merced yhalló muy decente, limpia, y aseada, con todolo necesario para la celebracion del santoSacrificio de la misa…Esta capela particular estaba na coñecidacomo «Casa da Portería». A capela chegouata os anos corenta do século pasado, e aín-da hai pouco tempo había na casa dous ca-dros que eran dela. Tamén desapareceu unhacruz de cantería, e os da casa dicían que adesaparición da cruz trouxera mala sorte.

SAN ANTONIO OU NOSA SEÑORA(Filgueira de Traba, San Miguel)

Fai mención dela Jerónimo del Hoyo naVisita Eclesiástica de 1607 (1950:389):

Hay una hermita de Nuestra Señora de Tra-ba; dizen está decente.O lugar orixinario desta ermida non é o

que coñecemos actualmente, senón que

estaba situada á beira da fonte que hai aescasos cen metros do Pazo dos Rapela poronde ía o camiño antigo (x:560214,y:4776645). O lugar aínda é coñecido comode San Antón de Arriba e ás leiras dosarredores como as Leiras de Santa María.Nas inmediacións da fonte cando se fixeronos traballos de achandado do terreoapareceron cantidades de pedra e tella daantiga ermida.

Temos noticias dela nas Visitaspastorais de 1770 a 1777 (AHDS. Sig. 1270):

HermitaLa de Nuestra Señora (vulgo das Leiras) enterminos de la parroquia es de los vecinosexenta de otro patronato, está decente, tienecaliz, hornatos y lo mas necesario para cele-brar, y libro de fabrica donde consta su visita.En 13 de febrero de 1725, Gregorio SuarezMosquera dejo a esta hermita sus bienescon la pensión de 24 misas rezadas cada

Inscrición do dintel da ermida de San Antoniode Filgueira de Traba (Oza-Cesuras).

Page 45: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

297Anuario Brigantino 2014, nº 37

año en dias señalados de que se lleba razonen dicho libro, producen de renta al presen-te 44 ferrados de centeno, y hay de caudalexistente 2691 rs, manda se lastre la hermi-ta hasta el medio, haga atrio cerrado y efec-tuado lo referido ayude con el sobrante a laparroquial…No Libro Xeral de Visitas de 1792 hai

noticias da intención dos veciños destetraslado (AHDS. Visitas Pastorais, sig. 1271):

Hermita de Nuestra Señora de las Leiras.En terminos de esta parroquia hai una her-mita y Santuario con el titulo de Nª Señorade las Leiras que se halla en un agro cerra-do, subterranea y en malisima situacion, sinotro adorno que un retablo viejo y mesa deAltar, mal aderezadas sus paredes aunquefayada de nuevo tiene de renta al presente16 ferrados de centeno…es libre de patro-

nato y propia de los vecinos; y habiendopedido estos licencia para mudarla a mejorsitio que señalaron, se les concedió y mandocomprar ornamentos y lo mas necesariopara celebrar en ella las misas que hay defundación de su renta.No dintel da porta de entrada da ermida

está a inscrición da data do seu traslado:HIZOSE SIENDO CURA DON SIMONMOSQUERA Y PARFIA ANO DE 1808

Existe unha lenda no lugar segundo acal a ermida trasladouse nunha noite, porqueó santo parecíalle mal se o vía facer de día.

Non sabemos se ó final lle pareceu maló santo, pero o caso é que ó ano seguintesufriu a parroquia un dos seus episodiosmáis crueis na historia da comarca dosúltimos séculos como foi a represión doexército francés en 1809 (Veiga, Sobrino, 2015).

NOSA SEÑORA DO ENXERTADO(Parada, San Estevo)

Esta ermida está agora no Enxertado, nolugar coñecido popularmente como «AsCapillas», debido a que hai dúas prac-ticamente pegadas: unha a da Natividade eoutra da Virxe do Carme (Veiga, Sobrino,2013).

O motivo de incluír a ermida daNatividade é que o seu lugar primitivoestaba nos antigos montes comúns ó outrolado da estrada actual, aínda que nonpuidemos situala exactamente.

Cando Jerónimo del Hoyo en 1607 fixo avisita pastoral, na parroquia de San Estevode Parada había solo unha ermida:

…Hay una hermita de Nuestra Señora delEngertado sin dotación ninguna.Na Visita Eclesiástica de 1770

ofrécesenos máis datos (AHDS. FondoXeral. Sig. 1270):

Detalle da imaxe de Nosa Señora da ermidade San Antonio de Filgueira de Traba

(Oza-Cesuras).

Page 46: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

298Anuario Brigantino 2014, nº 37

Hermitas: La de la Natividad de NuestraSeñora llamada del Engertado libre de todopatronato, hallase fabricada de nuevo… porhaverse mudado del sitio en que se hallabaa otro con licencia de ordinario…censo delos montes del Engertado… se ponga pe-queño retablo ymagenes y hornatos, refor-me atrio cerrado.

O motivo deste cambio de situaciónquizais fose debido a terse variado naquelmomento o trazado do Camiño Real.

SANTA CATALINA E SANTACRISTINA (Porzomillos, San Pedro)Seguramente estaba situada nas

inmediacións da ponte existente entrePorzomillos e Colantres sobre o río Mendo(x:566178, y:4788507), de feito coñécesecomo a «Ponte da Ermida».

Danos referencias dela Jerónimo delHoyo en 1607, aínda que a sitúa na parroquiade santa Cruz de Mondoi (Hoyo:1950):

Santa Cruz de Mondoi.…Hay una hermitade Santa Catherina y Santa Cristina.Ninguén da xente de idade consultada

recorda a existencia de esta ermida.ERMIDA DA REGUEIRA(Regueira, Santa María)

No dicionario de Pascual Madoz (1845:V,p. 1123) recollese unha alusión a esta ermida,seguramente baseada na tradición oral dolugar:

…hubo una ermita en donde se dice existióun convento de templarios.

Xoán Carlos Pereira (1995: 18) faise ecodeste apunte.

SAN CIPRIÁN(Rodeiro, Santa María)

Estaba esta ermida no lugar de Corte doMato. Dannos referencias dela Carré Aldao(1980: T-V, p. 900), e tamén Madoz (1845: T-V, p. 1156), quen a sitúa «en el lugar deRodeiro de Arriba y en despoblado». Hainoticias anteriores dela nos libros de VisitasPastorais de 1770-1777 (AHDS. Sig. 1270):

El de San Ciprian cuia cofradia se celebraen ella ey el primero dia de Letanias mayo-res, que ba alli la procesion desde la liglesiay para todo ello sirven hornatos de esta por

Foto aérea de 1956.

Imaxe de San Ciprián da Corte do Matoqueimado en parte e actualmente na ermida de

Belén na parroquia de Santa María deRodeiro (Oza-Cesuras).

Page 47: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

299Anuario Brigantino 2014, nº 37

no tener algunos la hermita. Necesita mesade altar…Nun lugar próximo apareceu xa hai

algúns anos a estela funeraria romana deMazarelas.

O San Ciprián era tido por milagreiro nacomarca (Veiga e Sobrino, 2008):

-unha vez o lume ía cara ó lugar de Martín,entón colocaron o santo nos prados diantedo lume é este apagouse. O San Cipriánquedou queimado por un lado, aínda hoxepode ollarse así».-O Santiño era bo para todo, pero máis paraos animais. Na romaría traíanlle exvotos decera, dábanlle limosnas, cartos, queixos, po-ñíanse velas e tamén traíanse as sedas (ra-bos de vacas e bestas). Despois puxábasetodo, aínda recordo que Manoliño compra-ba as sedas pois con elas facíanse colchóns .

Actualmente o San Ciprián está naermida de Belén, onde hai dúas imaxes dosanto: unha antiga de madeira que se sacaen procesión coa da Virxe de Belén e SanAndrés, e outra máis pequena, de poñer osanto, que está na parte alta do retablo. Estaúltima é á que se refire o episodio do lume,xa que un dos seus lados está queimado.

SAN VICENTE(Salto, Santo Tomé)

No cumio do monte da parroquia de SanTomé de Salto aínda quedan os restos dasparedes da ermida de San Vicente, na beira

do antigo camiño que ía de Betanzos aCurtis (x:565223, y:4785042).

Temos noticias da ermida nunha VisitaEclesiástica de 1640, onde aparece aConfraría do Señor San Vicente, e noutrarealizada en 1770 alúdese á ermida (AHDS.Fondo Xeral. Sig. 1264 e 1270):

...está con bastante decencia, pintado denuevo el retablo…Celebrábase aquí a romaría do santo o

vintetrés de xaneiro, que tiña algunha cousacuriosa como era a procesión: como o santoestaba na parroquial cando era o día da súacelebración levábase ata a ermida e o traxectofacíase polo medio dunha casa particular –

Imaxe de San Vicente actualmente na igrexaparroquial de Santo Tomé de Salto (Oza-

Cesuras).

Page 48: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

300Anuario Brigantino 2014, nº 37

Os da Fraga- e pola Fonte do Santo, queestá ao pé do monte.

A fonte, que antigamente era só unhasinxela canaleta, ten agora un antiestéticodepósito cunha billa que, por certo, candoestivemos a visitala non tiña auga.

Non se sabe porque pasaba a procesiónpola casa, deixou de pasar no 1920 ou 1921.O cura daquel tempo dixo que era o mesmoque pasase pola casa coma pola eira. Candopasaba por dentro os da casa poñían unha velanunha mesa na cociña (Veiga e Sobrino, 2007).

-Os da casa non vían con bos ollos que pasa-se por alí a procesión e privaronlles o paso,dándose a casualidade que ese ano morre-ron dúas persoas da casa: o tío Farruco e atía Estrella.

A figura de San Vicente conservase naigrexa parroquial de Santo Tomé.

CONCELLO DE PADERNE

SAN PEDRO(Obre, San Andrés)

Esta ermida estaba situada no lugar de«San Pedro», fronte das actuais casas, e ábeira dun carreiro que unía o lugar de SanPedro e a Gurita (x:566659, y:4793189), noantigo camiño que ía de Vilalba a Betanzos.

Faise mención dela en 1411, nundocumento en que Elvira Fernández, mullerque foi de Juan Fernández, veciño deBetanzos, traspasa a Elvira Eanes, o casal e

herdades de Vilar de San Pedro, nasfreguesías de San Xiao de Cela e San Andrésde Obre, que pertencen ó mosteiro de Cis(Lucas Álvarez, 1999: Extracto 167 domosteiro de Cis).

Hai tamén noticias dela na VisitaEclesiástica de Jerónimo del Hoyo en 1607onde se di que era do mosteiro de SanMartiño de Santiago (Hoyo, 1950):

…Hay una hermita de San Pedro, es delmonasterio de San Martín de Santiago: tie-ne muchas heredades en entorno dadas afuero…Contamos con máis noticias en

sucesivas Visitas, como a realizada en 1770(AHDS. Fondo Xeral. Sig. 1270):

Hermita: la de San Pedro en terminos de estaparroquia tiene una misa rezada el dia delsanto, mandase facer un retablo frontal…Vinte anos máis tarde, en 1791 (AHD.

Fondo Xeral, Sig. 1273): Ermita de San Pedro: Hallase en este mis-mo lugar de obre la ermita de San Pedro, ocapilla lega a su advocacion, que es del mo-nasterio de San Martin de santiago anexa alugares que en dicha feligresia tiene y llevanvarios colonos en foro con la obligacionentre otras de mantener dicha capilla y man-dar decir en ella una misa rezada el dia dela advocación, no tiene hornatos… está di-cha ermita decente solo por enlosar su pa-vimento…Posiblemente coa chegada da

desamortización a ermida foi desatendida edesapareceu completamente. Houbo quebuscar unha persoa do lugar como Paca deLagares, con 91 anos (en 2013), querecordaba ver en pé as paredes da ermida.Había alí tres casas, que eran os de Cortés,que testaban mesmo coa capela e despois acasa de Lagares e a de Rente.

Page 49: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

301Anuario Brigantino 2014, nº 37

CAPELA DO HOSPITAL DE GUENDE(Souto, Santa María)

Estaba á beira do Camiño Real entreBetanzos e Pontedeume. No memorialrealizado polo arcebispado da igrexa deSantiago en 1570-1572 faise mención destacapela (AHDS, Fondo Xeral, Sig. 1262,publicado en «cronistadebetanzos.com»)):

En la feligresia de Santa Maria de Souto, ar-ciprestazgo de pruzos, ay un hospital que seintitula de Guende no paresce fundacion nin-guna, declaro el Retor de la feligresia y elhospitalero que tiene pension cada año tresmisas, la una dia de San Bartolome y la otradia de San Anton y otra dia de San Sebastian,tiene al prinçipio un soportal con su capillitacon su rexa de madera al camino real…

SAN VICENTE FERRER(Vilouzás, San Salvador)

Construíuse esta capela en 1873 nolugar de Sas pegada a unha casa particular.

Dounos noticias dela José Fernández (1986),quen di xa nese ano que estaba en ruínas:

Una capilla (hoy derruida) de San VicenteFerrer 1873. Se levantó adosada a un granedificio.Unacapilla(hoy derruida)de San Vi-cente Ferrer 1873.Se levantó adosada a ungran edificio. Robaron la campana. Hay unaimagen de la Virgen (desenclavo) de esta ca-pilla en la iglesia parroquial, en la base opeana los nombres del matrimonio que ladonó»Robaron la campana. Hay una ima-gen de la Vírgen (desenclavo) de esta capillaen la iglesia parroquial, en la base o peanalos nombres del matrimonio que la donóEfectivamente, na igrexa parroquial está

esta Virxe que conta no seu pé coa seguinteinscrición:

Donación a la parroquia de Villozás, su pue-blo natal por Dn Pedro da Pena Torres y suesposa Dª Antonieta Salinas Romero, resi-dentes en Valencia año 1919.

CONCELLO DE SADA

CASTRO E PUNTA DE SAN MAMEDE(Carnoedo, San Andrés)

Actualmente a capela de San Mamedeestá no centro de Carnoedo no Chan daAldea, pero o seu lugar orixinal estaba napenínsula de San Mede(x:558922,y:4803838), xusto onde estaba situado ocastro. A actual foi construída por iniciativadun particular e con donativos dos veciñosarredor de 1926. Na tradición oral aínda se

Imaxe procedente da capela de San VicenteFerrer e actualmente na igrexa parroquial de

San Salvador de Vilouzás (Paderne).

Page 50: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

302Anuario Brigantino 2014, nº 37

conservan noticias desta antiga ermida eda romaría que alí se celebraba:

-A antiga ermida estaba no Ismo da penín-sula de San Mede. Era alí no sitio máis es-treito onde estaba situada, aínda se podever un promontorio máis alto. Miña avoacontábame que ían alí á romería. Taménhabía unha fonte do Santo que vai a augaparar ó regato que pasa por abaixo. Aquelonon era como o vedes agora, que estaba todotraballado e por onde está o regato eran todoprados (Manuela de Campo da Cruz).A romaría deixou de facerse alí á beira

do mar polos anos vinte do século pasado,cando se fixo a capela actual.

Da ermida temos algunha referencia nosLibros de Visitas Pastorais de 1770-1777onde se da conta do seu mal estado (AHDS.Sig. 1270):

Hermita. La de San Mamed esta del todoarruinada

SAN XIAO DE SOÑEIRO(igrexa parroquial)

A igrexa foi trasladada do seu lugarorixinal á beira do cemiterio para o lugaractual a mediados do século XIX. En 1850dáse conta do mal estado en que se atopabano Libro de Fábrica (AHDS. Fondoparroquial de San Julián de Soñeiro):

La iglesia parroquial se halla en un estadodeplorable de derrota y ruina, es antiquísi-ma, pues en el año mil seis cientos y treintaya existía…En 1858 decídese construír unha nova igrexa«en el sitio que fuese mas central y comodopara la administración de los sacramentos…ha de construirse en una pieza de terrenoque en la actualidad se halla a labradio sitoen la Agra Pequeña de Sar…»Para a súa construción contratáronse os

servizos do arquitecto da Real Academia deSan Fernando, don Faustino Dominguez,

que tamén fixo o cárcere e xulgado dePontedeume así como o proxecto de cárcerede Betanzos, que non se realizaría.

SAN XOSÉ(Mondego, San Xiao)

Estaba esta capela no Pazo de Mondego,que pertencera a don José Cornide e que foidestruído a finais dos anos setenta do séculopasado (Martínez Barbeito, 1978:245-246).

Capillas.La de San Joseph junto a la casa de donJoseph Andres Cornide y Saavedra vecinode la ciudad de la Coruña, no tiene funda-cion alguna es para el uso y regalia de ohirmisa los dueños de la casa quando estan enella. (AHDS. Visitas Pastorais 1770-1777.Sig. 1270).

SAN MATEO(Mondego, San Xiao)

Menciona esta ermida Jerónimo delHoyo en 1607 (Hoyo, 1950: 268) na parroquiade San Xiao de Mondego:

En Mondego hai una capilla de San Matheocon altar.

Descoñecemos onde estaría.SAN ROQUE

(Sada, Santa María)Situada na antiga Praza de San Roque

en Sada, desde o ano 2009 está adicada auso cultural. Segundo consta na inscriciónda fachada, foi reconstruída no ano 1885sobre os restos doutra edificación anterior(memoriadesada.com).

SAN ROQUE(Sada, Santa María)

No pazo de Santa María de Sada, situadona rúa Posse á saída de Sada a Veigue, quepertenceu á familia Posse sufriu un incendiodesaparecendo a capela do pazo. Quedouiso si, un retablo que Dona Emilia Pardo

Page 51: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

303Anuario Brigantino 2014, nº 37

Bazán, familiar do propietario, DonFrancisco Posse Nicolich, lle pediu a estepara o pazo de Meirás, onde foi instalado(memoriadesada.com).

SAN PEDRO(Veigue, Santa Comba)

De antigo hai referencias a unha ermida econfraría de San Pedro, así no Libro de Visitasda parroquia de Santa Comba de Veigue endata 1637-1640 alúdese á confraría (AHDS):

..Visitose una cofradia del Señor San Pedrono tienen renta ninguna tiene de alcance 136reales mandose hacer hordenanzas…Era nun primeiro momento dos veciños,

aínda que un século máis tarde aparece cunpatrono, como se di nos Libros de VisitasPastorais de 1770-1777 (AHDS. Sig. 1270):

Hermita. La de San Pedro de que es patro-no don Vicente Villar de Francos vecino deSan Martin de Dorneda, está arruinada deparedes y techo, sin mas adorno que la ima-gen del santo en una caja, que sirve de reta-blo, y la puerta sin cerradura; no hay copiade la fundación. Asentó el cura solo se dicemisa en ella el dia de San Pedro y para laque lleba el Patrono los hornamentos, man-daron S.J. a este que a 30 dias entregue adicho cura copia de la fundación y arregla-do a ella disponga el cumplimiento de suscargas; y a seis meses reedifique la hermitay la asegure, haga retablo, y adorne de todolo necesario de modo que se pueda celebraren ella con la devida decencia…y mientrasno se proceda, no se haga misa en ella.Non puidemos situar esta ermida, aínda

que é de supoñer que estaría nas inme-diacións da praia de San Pedro.

CAPELA DO VIÁTICO(Veigue, Santa Comba)

Non podemos dar co lugar da antigacapela do viático á que se facía referencianunha Visita de 1792 (AHDS):

Manda se amañe «…como tambien la capi-lla donde se lleva el veatico a los enfermoslo que ara en termino de quinze dias, y pa-sado se priba su huso, y se allane la iglesia,enbutiendo la unica piedra que se encuentraen ella, que es de una sepultura «doctada»anibelandola al pabimento…»

CONCELLO DE VILARMAIOR

SANTA LUCIA (Doroña, Santa María)Temos noticias desta ermida de santa

Lucía na Visita Eclesiástica realizada áparroquia de santa María de Doroña o anode 1715. Nela dise que era propiedade dosveciños e que estaba situada á beira doCamiño Real (AHD, Libro de VisitasEclesiásticas. Fondo Xeral):

…en los terminos de dicho beneficio unahermita advocacion de santa Luzia cuya si-tuazion della se alla en paraxe yermo y envereda Real para diferentes partes del rey-no la qual allo su merced indecente y faltosade todo lo necesario y aviendo informado dela causa se le respondio por el cura que pordiferentes veces avian excalado la referidahermita y de ella avian llevado algunos or-natos que de ordinario asistian en ella paracelebrar el santo sacrificio del almisa y otrasalaxas, y por este motivo no ponian en ellacosa alguna por la poca seguridad y quepara hevitar semexantes hescalos y los yn-vonvenientes que de ello puede resultar the-nia yntencion dcho cura mudar la rreferidahermita al campo de Rieiro, en cuyo sitio sehallan muchos vecinos dese dicho beneficio,y para que no se pierda la devocion deste

Page 52: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

304Anuario Brigantino 2014, nº 37

dicho santuario, manda su mercedque elcura aga mudar la rreferida hermita al sitioreferido y conpela y obligue por todo rigor alos vezinos y feligreses de dicho beneficio ya cada uno dellos que agan los acarretos delos materiales para la dicha fabrica y a queconcurran con lo necesario para ella, y alos que fueren omisos y no concurrieren conla puntualidad que se requiere les multara acada uno por la primera vez a dos reales ypor la segunda en quatro y aste respecto lasdemas los quales aplicara para dicha obray ara cerrar el sitio donde se allava la referi-da hermita con muro alrrededor y en el me-dio Ara se ponga un cruzero de madera…É posible que a súa situación orixinal

estivese próxima ó castro. O trasladorealízase arredor de 1727 para o lugar deRieiro (x:570388, y:4802109). Segundo di adocumentación, foi pagada polo curapárroco, don Jacobo Suarez de Ponte. Estecambio de propiedade vai levar a unha seriede problemas administrativos, ó finalsolventados coa renuncia dos veciños aeste padroado en favor do cura, quen a dotade bens para o seu sostemento, entre osque destaca a súa propia casa situada ónordés da súa situación a onde foitrasladada.

Da ermida de Rieiro temos noticias nacelebración do último día de «Caneiros» dasfestas de San Ramón en 1930 (El PuebloGallego de 31-8 de 1930):

...se celebrará la tradicional fiesta de los«Caneiros» en el campo de la capilla de Riei-ro. Habrá cucañas, «naumaquias» y otrosjuegos acuáticos en el «Río d´ Crego»...Actualmente desapareceu todo rastro da

ermida de santa Lucía en Rieiro, quedouunicamente a celebración da advocación dasanta na igrexa parroquial.

CAPELA DE SARANDELOSEn Sestelo, no espazo que ocupa

actualmente o pallar de Racha, segundo se

di no blog de José Manuel Couce había unhaantiga capela (osestelo.blogspot.com.es)

PERPETUO SOCORRO(Torres, San Xurxo)

Anexa á casa reitoral –coñecido taméncomo pazo Goián- de San Xurxo de Torres.Na historia oral da xente da parroquia diseque esta capela construíuse coas pedras deSan Cremenzo que se trouxeron en carros(Grupo de Arqueoloxía da terra deTrasancos, 2002: 88-102). Aínda que non haireferencias documentais a este feito, éevidente que as pedras dos muros da capelaforon reutilizadas.

No catastro do marqués de Ensenadade mediados do século XVIII con respectoa Güimil dise que no edificio da parroquiaestaba o «campanario viexo de SanClemente», o que viría a confirmar odesmantelamento do edificio na primeirametade do s. XVIII (pares.mcu.es/Catastro).

Pertencían a esta capela a figura de SanAntonio que está na igrexa parroquial deSan Xurxo de Torres (repintado de novo) eunha imaxe do Socorro.

SAN CREMENZO(Vilamateo, Santiago)

Na ribeira do río Lambre pola parte deSantiago de Vilamateo estaba situado unpequeno edificio sobre rocha natural

Interior da capela do Perpétuo Socorro deTorres (Vilarmaior) (Foto da autoría de

Alberto López).

Page 53: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

305Anuario Brigantino 2014, nº 37

(x:571575, y:4797173), con nave rectangulare ábsida semicircular orientada ó leste.Sacouno á luz o Grupo de Arqueoloxía daterra de Trasancos (2002: 88-102).

Está situado á beira do río nun lugar dedifícil acceso no que nace a auga no mediodunhas rochas. Isto explicaría a advocación,xa que San Clemente é un santo de cultoantigo, que segundo a lenda abriu unhafonte na rocha para aliviar aos seuscompañeiros de martirio.

É posible que a orixe do mosteiro foseanterior ó século X, así nunha referenciadun documento conservado no ArquivoHistórico Diocesano di que xa en 983 eraanexo de Cis. Aparece nun documento de1236 en que Pedro Pérez vendeu ó mosteirouna herdade en Güimil, xunto a «SanClemencio», preto do río Lambre (LópezSangil, 2002: doc. 252).

Hai moito tempo que o mosteiro foiabandonado, así o Padre Yepes no 1559 facíamención del e comentaba o seguinte:

…en una profundidad extraña, riberas deun riachuelo, dos leguas de Betanzos. Bája-se allí con mucha dificultad…llegando aba-jo se ve una ermita y una casa pegada a ella,que si bien las paredes estan en pie y el ven-tanaje, pero las piedras estan ya desencaja-das, y los mismos robles gruesos, metidosen las paredes, las tienen Descompuestas.Jerónimo del Hoyo en 1607 tamén

comentaba:…hermita muerta con quien toda la tierratiene mucha devoción y junto a ella nasce unafermosa fuente de la avertura de un peñasco.Había unha pequena figura de San

Cremenzo que andaba de casa en casa e que

Restos do mosteiro de San Cremenzo deVilamateo no río Lambre realizadas polo

Grupo de Arqueoloxía da Terra de Trasancosen Anuario Brigantino de 2002.

Imaxe de San Cremenzo na igrexa parroquialde San Xurxo de Torres (Foto Alberto López).

Page 54: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

306Anuario Brigantino 2014, nº 37

era moi avogosa da choiva. A figura dosanto, que aínda recordan os veciños,desapareceu a finais do s. XX nalgunha dascasas de Vilamateo e descoñécese o seuparadoiro.

Unha das últimas referencias a estemosteiro é no Catastro de Ensenada (1752)como límite parroquial:

…siguiendo la corriente de este hasta unmarco que se halla en el sitio que llaman doPaibelo, desde este dividiendose por la feli-gresia de Goimil hasta el sitio da Fonte Ve-lla de Gulfín, y Porto da Panda, y a la croado Castro y de allí sigue al sitio do Espigónde San Clemente y desde este sigue río arri-ba, dividiendole de la feligresía de Ambroahasta el sitio de Louseiros...Moitas das pedras desta ermida foron

levadas para facer a capela de Nosa Señorado Perpetuo Socorro en Torres.

SANTA MARIÑA (Vilarmaior, San Pedro)

Situada no monte de Santa Mariña(x:567973, y:4799025), na liña divisoria entreas parroquias de San Pedro de Vilarmaior esanto Tomé de Bemantes. Algún dos actuaisveciños teñen oído falar desta ermida eincluso existe un lugar coñecidopopularmente como «A Capilla». Próximoestaba tamén o marco de pedra queseparaba as dúas parroquias (Asociaciónde Veciños a Armonía, 2007: 69-73).

A ermida estaba xa construída nasegunda metade do século XVI, posto queen 1601 era necesario facer reparacións

importantes a costa das dádivas. Outroaspecto a destacar era o carácter laminal daermida, tanto era así que o Visitador nonsabia moi ben a que parroquia adxudicarlla(Libros de Visitas da parroquia de Vilarmaior,recollido no libro da Asociación de Veciñosa Armonía, de Vilarmaior (2007: 69-73):

…continuando su visita la hermita de la bien-aventurada Santa Marina, sita en esta feli-gresía de San Pedro de Villarmayor y en lade Veemantes.Hallóla mal reparada y no tiene rentas nibienes muebles ningunos, salvo las mandasy limosnas que dan y mandaron.Mando … al procurador de la iglesia deSan Pedro de Villarmayor que abran lasmandas y limosnas que dicen que ay quemandaron desta hermita y limosna entre laspersonas… compren la teja y la maderanecesarias y la retejen bien, y aderecen yreboquen en cal el altar al lateral del ladodel evangelio y lo pongan decente y adere-cen las puertas de la esta hermita y le pon-gan sus trancas y cierres por del adentro, ya la puerta de la mano de la epistola le pon-gan su cerradura y cerrojo y llave, por queno entre el ganado ni gente mal a profanarla.Y para que puedan hacer oración los veci-nos hagan un postigo … en la puerta princi-pal y aseguren y reboquen en cal las pare-des por junto del …Año de 1604 … falta de acabar de retejar lahermita y rebocar las paredes. Y lo demásse cumplió y se gastó en ello lo que habia delimosnas y de mandas, y que se deben y hayguarden en Villarmayor en poder del procu-rador y hay tambien en Veemantes otras li-mosnas que se juntaron…No século XVIII os veciños de

Bemantes tentan obter privilexio para acreación dunha feira de froitos e gando nomonte de Santa Mariña os días seis de cadames (Núñez Lendoiro, 1990):

…el 11 de Octubre de 1767 los feligreses deSan Tomé de Bemantes se reúnen en el sitiode la iglesia» según acostumbran hacerlo

Page 55: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

307Anuario Brigantino 2014, nº 37

para las cosas del Real Servicio», con el finde conseguir privilegio para la creación deuna feria de frutos y ganados en monte deSantaMarina, donde habían construído unacapilla a sus expensas, y sitio del crucero, eldía 6 de cada mes, exenta de derechos loscuatro primeros años para mayor afluenciade gentes.Non se conserva a imaxe da santa nin na

igrexa parroquial de Vilarmaior nin enBemantes. Cando se fixo a traída de auga,nos anos oitenta do século pasado,apareceron restos de tellas e pedras.

BibliografíaÁLVAREZ, Lucas (1999): El Archivo del

monasterio de San Martiño de Fóra o Pinariode Santiago de Compostela. T- II. (San Nicolásy San Salvador de Cinis). Seminario de EstudosGalegos. Ediciós do Castro, Sada. Ext. 3.

ANDRADE CERNADAS, José Miguel (1997): Elmonacato benedicitino y la sociedad de laGalicia Medieval: (siglos X al XIII). Sada.

ASOCIACIÓN DE VECIÑOS A ARMONÍAVILARMAIOR (2007): Vilarmaior no tempo.Betanzos.

ARES FARALDO, Manuel (1983): «Apuntes sobreel Barrio de la Magdalena hace dos siglos»,Anuario Brigantino, nº 6.

-(1992): «Nostalgia por San Paio», AnuarioBrigantino, nº 15.

-(2005): La Angustia, Anuario Brigantino nº 28de 2005. Betanzos.

BACHILLER HUNGARELO (1916): «La capillade San Roque», Betanzos en el quintocentenario del Voto a su glorioso San Roque.Betanzos. [Juan Gómez Navaza].

BARRIO GOZALO, M (1982), Estudiosocioeconómico de la Iglesia de Segovia enel siglo XVIII, Segovia.

CARRÉ ALDAO, Eugenio; CARRERAS CANDI,Francisco (dir)(1980), Geografía del Reinode Galicia, Edición facsimile da de 1936.

CARRO OTERO, José; FERNÁNDEZFERNÁNDEZ, Carlos e GARCÍA CORTÉS,Rosalía (1987): «Reedificación, en 1789, dela capilla del antiguo «Hospital de Lazarados»,extramuros de la ciudad de Betanzos». AnuarioBrigantino, nº 10.

CASTRO ÁLVAREZ, Carlos e VÁZQUEZ ARIAS,Juan Carlos (2003): La iglesia de Santiago dePontedeume: Historia y patrimonio artístico.Deputación de A Coruña.

CATALÁN MARTÍNEZ, Elena (1999), El preciodel purgatorio, Obradoiro de Historiamoderna, nº 8.

COSTAS, Lucía e MACEDO, Carola (2010), «Aermida de San Roque de Pontedeume e a súaconfraría a través do libro de cabidos: As festasdo santo», Cátedra: Revista eumesa deestudios, nº 17, Pontedeume.

COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio (1971):Historia de Puentedeume y su comarca ,Puentedeume.

DAVIÑA SÁINZ, Santiago (1998), «Tumbo delMonasterio de las Cascas (Betanzos)». AnuarioBrigantino nº 21 de 1998.

-(1998-2003): «Tumbo del Monasterio de lasCascas (Betanzos)». Anuario Brigantino, nº 21,22, 23, 24, 25 e 26.

-Aranga. Manuscrito sin publicar.ERIAS MARTÍNEZ, Alfredo (1984): «Tres

asuntos mariñáns: 1) «O Berce», ara romanade Vilacova; 2) «Alfonso de Carballido», unmercador betanceiro do s. XV, cabecilla dosirmandiños; 3) a inscrición da Porta da PonteNova de Betanzos». Anuario Brigantino, nº 7de 1984.

FERNÁNDEZ CAÑÁS, Beatriz (1999), «A NosaHistoria: Figueroa, terra de marqueses», Ave-gondo: Revista informativa do Concello deAbegondo, número de marzo e abril.

-(2000), «Montouto e a súa historia», Ave-gondo:Revista informativa do Concello deAbegondo, número de

FERNÁNDEZ DE VIANA; GONZÁLEZ, MaríaTeresa; DE PABLOS, Juan Carlos, (1990): «ElTumbo de Caaveiro». Cátedra: RevistaEumesa de estudios, nº 3.

FERNÁNDEZ DE VIANA, José Ignacio;GONZÁLEZ BALASCH, María Teresa;CASTRO ÁLVAREZ, Carlos de (1999), Elmonasterio de San Juan de Caaveiro ,Deputación Provincial da Coruña, Coruña.

FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, José, (1986) Ladestrucción del patrimonio arquitectónico ruralde la iglesia en la provincia de la Coruña,Servicio de Publicaciones de la AsociaciónAtaroa.

FERREIRA PRIEGUE, Elisa (1988): «Loscaminos medievales de Galicia», BoletínAuriense, Anexo nº 9. Museo ArqueolóxicoProvincial.

FERRO COUSELO, Xesús (1952) Los petroglifosde termino y las insculturas rupestres deGalicia. Ourense.

Page 56: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

308Anuario Brigantino 2014, nº 37

FERRO RUIBAL, X. (dir.): Dicionario dos nomesgalegos, Vigo, Ir Indo, 1992.

GONZÁLEZ ÁLVAREZ, Xosé R. (1994): Aencrucillada na Torre, Galaxia, Vigo.

GONZALEZ, Julio (1944), Alfonso IX. ConsejoSuperior de Investigaciones CientíficasInstituto Jerónimo Zurita. Madrid.

HOYO, Jerónimo del (1607): Memorias delarzobispado de Santiago de Compostela.Edición de 1950 preparada por ÁngelRodríguez González e Benito Varela Jacome,Porto y Cia editores, Santiago de Compostela.

IGLESIA, Antonio de la, 1886: El Idiomagallego:su antigüedad y vida , Latorre yMartínez editores, La Coruña

LINAGE CONDE, Antonio (1973): Los orígenesdel monacato benedictino en la PenínsulaIbérica, Centro de Estudios e InvestigacionesSan Isidoro, León.

LÓPEZ, Jesús (1890): «La romería del Coves»,El Eume (número de 20 de xullo). Pontedeume.

LÓPEZ FERREIRO, A (1905): Historia de laS.A.M. Iglesia de Santiago de Compostela, V,Compostela, 1905.

LÓPEZ SANGIL, José Luis (1997): «Índice de ladocumentación en pergamino que seconservaba en el archivo del monasterio desanta María de Monfero en el año 1833».Cátedra, nº 4.

LÓPEZ SANGIL, José Luis (2002): «Relación dela documentación del monasterio de SantaMaría de Monfero», Estudios Mindonienses,nº 18.

LÓPEZ SANGIL, José Luis (2005): «Uno de losprimeros monasterios benedictinos en Galicia:San Isidro de Callobre», Anuario Brigantino,nº 20. Betanzos.

LÓPEZ SANGIL, José Luis e VIDÁN TORREIRA,M (2011): «Tumbo Viejo de Lugo(Transcripción completa)», EstudiosMindonienses, nº 27.

LOSCERTALES DE GARCÍA DEVALDEAVELLANO, P, 1976, Tumbos delmonasterio de Sobrado de los Monjes, Madrid.

LUCAS ÁLVAREZ, Manuel (1999): El Archivodel monasterio de San Martiño de Fóra oPinario de Santiago de Compostela. T- II.(San Nicolás y San Salvador de Cinis).Seminario de Estudos Galegos. Ediciós doCastro, Sada, n. 50.

MADOZ, Pascual (1845): Diccionariogeográfico-estadístico-histórico de España ysus posesiones de Ultramar.

MARTÍNEZ BARBEITO, Carlos (1978): Torres,pazos y linajes de la provincia de la Coruña,Diputación Provincial de la Coruña.

MARTÍNEZ PAN, Natividad (1998): «Guísamo,su historia y su arte» (manuscrito sen publicar).

MILLÁN GONZÁLEZ-PARDO, Isidoro (1982),«Inscripciones medievales de SanEstebo deVivente y de San Marcos de Muros», AnuarioBrigantino, nº 5 de 1982.

MONTEAGUDO, Luis (1952): «Torquescastreños de alambres enrollados», Archivoespañol de arqueología, t. 25.

MONTERROSO MONTERO, Juan M. (1997):«Un capítulo en la pintura brigantina: elsantuario de Nuestra Señora del Camino yFernando Reymondez Figueroa», AnuarioBrigantino, nº 20.

NÚÑEZ LENDOIRO, José Raimundo (1990)Miño, apuntes históricos y guía del municipio,Fundación Caixa Galicia.

RODRÍGUEZ NÚÑEZ, Clara Cristela (1993): «Lacolección documental de Santa Clara de Santiago(1196 a 1500)». Liceo Franciscano: Revistade Estudio e Investigación. nº 136-138 Enero-Diciembre, Año XLV (2ª Epoca). Santiago.

PARDO DE GUEVARA Y VALDÉS, Eduardo(1986): «Los Pardo de Cela en el siglo XV»,Anuario Brigantino, nº 9.

PARIS, Mercedes; GARCÍA, Blandino; PARÍS, Iria;MEIZOSO, Jesús, (1998), «Contos e lendasda parroquia de Montouto», Esculca: organoda Sociedade Cultural Museo das Mariñasdos Frades, nº 5.

PEREIRA MARTÍNEZ, Xoán Carlos (1995), «Aencomenda de Betanzos da Orde do Temple»,Anuario Brigantino, nº 18.

RESPINO GONZÁLEZ, María José (2002):«Arquitectura relixiosa da parroquia deSoñeiro», Boletín Académico/Escola Técnicade Arquitectura de Coruña, nº 26.

REY, Maxi (2004): «Referencias documentais óconcello de Abegondo durante a Alta IdadeMedia», Anuario Brigantino, nº 27.

ROCHA CARRO, X.X., 1996 Abegondo uncurruncho das Mariñas, A Coruña.

RODRÍGUEZ COLMENERO, Antonio (2014):«Una dedicatoria a COHVE PROBONO enAlto Xestoso (Monfero, A Coruña)», AnuarioBrigantino nº 36 de 2013.

RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Ángel (1995): «Otumbo vermello de don Lope de Mendoza»,Cuadernos de Estudios Gallegos Anexo XXIII.Santiago de Compostela.

SÁNCHEZ BELDA, L. (1953): «Documentosreales de la Edad Media referentes a Galicia».Revista Estudios Gallegos, nº 182.

SÁNCHEZ PARDO, José Carlos, 2006, Análisisespacial de un territorio altomedieval: Nendos(La Coruña, <http://digital.csic.es/bitstream/10261/32909/1>.

Page 57: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS MARIÑAS

309Anuario Brigantino 2014, nº 37

TORRES REGUEIRO, Xesús (2005): «Poloscamiños da terra: A capela do castro de Flores»,A Nosa Terra, nº 1.162 do 3 ao 9 de febreiro.

VAAMONDE LORES, Cesar: Colección deDocumentos históricos III., Boletín de la RealAcademia Galega .

-(1909) Ferrol y Puentedeume. Coruña.VALES VILLAMARÍN, Francisco (2006): Ligera

ojeada sobre las principales sendassantiaguistas del territorio brigantino (1º, 2º y3º itinerarios). Vales Villamarín ObraCompleta. Briga Edicións.

VEIGA FERREIRA, Xosé María; SOBRINOCEBALLOS, Juan (1997): «O nosopatrimonio: Santa María de Guísamo, AXanela: Revista Cultural das Mariñas,nº 4 (2ªÉpoca).

-(2001): «O noso patrimonio: Flores», A Xanela:Revista Cultural das Mariñas , nº 11 (2ªÉpoca).

-(2002) «O noso patrimonio: As mámoas deGaliñeiro: Da ermida da Ascensión (Monfero)á de San Vitorio (Cambás)», A Xanela: RevistaCultural das Mariñas, nº 12 (2ª Época)

-(2003) «O noso patrimonio: San Martiño deBandoxa», A Xanela: Revista Cultural dasMariñas, nº 16 (2ª Época).

-(2007) «O noso patrimonio: «Santo Tomé deSalto», A Xanela: Revista Cultural dasMariñas, nº 24 (2ª Época).

-(2008) «O noso patrimonio: Santa María deRodeiro», A Xanela: Revista Cultural dasMariñas, nº 25 (2ª Época).

-(2011): «O noso patrimonio: San Xoan deCallobre», A Xanela: Revista Cultural dasMariñas, nº 32.

Agradecementos:Para a realización do presente traballo contamos coa axuda desinteresada de numerosas persoas,entre elas: Alberto López, Ramón Infante, Lucía Costas, Manuel Ares Faraldo, Alfredo Espada,Evaristo Mallón, Francisco Meijide, Natividad Martínez Pan, Celestino Fernández, Elias Martínez,Ermita Rodríguez, Alfredo Erias, Pilar Vázquez Ares, Fernando Fiaño, Julia Saavedra, Paca deLagares, Beatriz García Veiga e Manuela de Campo da Cruz.

-(2013): «O noso patrimonio: «San Esteban deParada», A Xanela: Revista Cultural dasMariñas, nº 35 (2ª Época) Primavera 2013.

-(2013): «O noso patrimonio: San Martiño deOrto», A Xanela: Revista Cultural dasMariñas, nº 36.

-(2015): «O noso patrimonio: San Miguel deFilgueira de Traba», A Xanela: RevistaCultural das Mariñas, nº 39.

VERÍN Y GONZÁLEZ DE HEVIA, ManuelAntonio (1811): Historia de la fundación dela ciudad de Betanzos antigua y moderna convarias notas y adiciones de las personas ylustresy nobles… (Manuscrito sin publicar).

Documentos electrónicos en liña:visorgis.cmati.xunta.es/cdix/mapa.htmlovc.catastro.meh.espares.mcu.escronistadebetanzos.commemoriadesada.comosestelo.blogspot.com.espares.mcu.es/Catastrodigital.csic.es/bitstream/10261/32909/1www.amigosdeaspontes.org

Page 58: ERMIDAS E CAPELAS DESAPARECIDOS NA COMARCA DAS …

XOSÉ MARÍA VEIGA FERREIRA e JUAN SOBRINO CEBALLOS

310Anuario Brigantino 2014, nº 37

Pintura mural desaparecida da capela de Flores (Feás, Aranga).