BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ İLAHİYY AT F AKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

N!! ll Aprel (Nisan) 2009

Bbu/ Hı7seyn 8/ımad bin Ma/ıamnı;;d al-Qı7durinin "Miixtasar al-Qı7duri fi jiını-il /ıanajiyya" asarinin lıı7quq institııtlan 253

Sevda Hüseynova

AMEA MFüzuli adına 8lyazmalar

İnstitutunun elmi işeisi

8bul Hüseyn 8/ımad bin Mahammad al-Qüdurinin "Müxtasar al-Qüduri

fi furu-illıanafiyya"asarinin lıüquq institutları

Summary

Abul Huseyn Ahmed bin Muhammad al-Kuduri was one of the famous scientists and had a special role and contribution in the history of figh. Havıi.ng rich scientific work Kuduri left rare masteıpiese. His work "Mukhtasar al-Kuduri" is considered asa valuable source of hanefi mazhab. The work was completely compiled in accordance with requirements of figh. Necessary to note that in spite of the large volume of the work. A completely has come to our days.

Pe:ıro.Me

B ncTopını: M)'CYJThMa.HcKoro 3aKOHOBe.ı:ı;eHIDI il>nrxa Bbı.ı:ı;aıorrı;Hiic5I

yqemıH: MbiCJTIITeJTh A6yJTh ryceH:H AxMe.ı:ı; 6HH MyxaMMe.ı:ı; err-Ky.ı:ı;ypn

3a.HHMaeT oco6oe MeCTO. Ky.ı:ı;ypn o6rra.ı:ı;aıoı::ı:uı:H: 6oraThiM HayqmiM TBopı:ıecKHM Hacrre.ı:ı;neM, ocTaBHJI rrocrre ce65I ıı;eHHbıe TPY .ı:ı;bi. E ro TPY .ı:ı: rro.ı:ı:

Ha3BaHHeM "Myx.Tacap err-Ky.ı:ı;ypn" Cı:ıHTaeTC5I CaMhiM IJ;eHHbiM HCTO"'HHKOM Xa.Hai!>HTCKOrO ytıeHIDI. 3TO IIpOH3Be.z:ı;eHHe ıı;eJIHKOM H IIOJIHOCTbiO 6biJIO co3.ı:ı;a.Ho corrracHo BCeM TPe6oBa.HH5IM il>nrxa MYCYJThMa.HCKoro Ko.ı:ı;eKca.

Crre.ı:ı:yeT oTMeTHTb TOT i!>aKT, ı:ıTO HeCMOTP5l Ha HeMeJThıH: o66heM, .ı:ı;aHHM pa6oTa COxpa.HHJiaCb .z:ı;o Ha:r.ıı:HX .z:ı;Heiİ B IIOJIHOH ıpopMe, 6e3 H3b5ITHH.

Müsglman hüququnun özüng mgxsus cghgtlgriod::ln biri mük::Jllgfin (dini baxımdan fgaliyygt qabiliyygtli şgxsin) Allah qarşısındakı dini öhdgçilikl::lrio::l ictimai keyfiyygt verilgrgk normalaşdırrlması vg h::lmin normaların hüquq mgnb::ll::lrin::l daxil edilmgsidir. Fiqhg dair gsgrlgr hüququn mgnbgyi kimi gsas rol oynadığından mük::Jllgfin öhdgçiliklgrini normalaşdığı hüquq institutlarr da h::lmin gsgrlgrg salınmışdır. Müsglman hüququ xalis ictimai münasibgtl::lri tgnzim edgn normalar ilg yanaşı islam dininin

agamanliyini tanzim edan huquq institutlanni da fiqh asarlarina daxil edilmigdir (1, s. 135).

fstinaslz olaraq butiin fiqh asarlarinda ibadata dair huquq institutlan awalda, sonra isa miilku huquq, aila huququ, cinayat, varasalik, prosesual va sair sahalari ahata edan hiiquq institutlan ardicilliqla verilmigdir (1, s. 16 1).

Bu baxundan taqdim olunan asarda fiqhin huquq sahalari aynca tadqiq olunmugdur. Fiqh tarixi va fiqhin ayn-ayn masalalari gubhasiz ki, asrlar b o p atrafli gakilda arqdinlmig va bu movzuda xeyli sayda dayarli asarlar yazilrmgdir. Mubaligaya yo1 vermadan yaqinlikla qeyd eda bilarik ki, abul- Huseyn ahmad bin Mahammad al-Quduri (h.362-4281972-1037) yaradicili&mn zirvasi hesab olunan "Miix-tasar al-Quduri" (Qudunhin miixtasari) hanafi mazhabinin miihiim manbayidir (2, s.77-80).

Har geydan onca qeyd etmak lazimdir ki, "Muxtasar al-Qiiduri" tamamila fiqhin ananavi talablarina uygun tartib edilmigdir. ilk onca faqih asarin iimumi bagliqlanni taqdim edir. Bu bagliqlar "Kitab" a& ila verilmigdir. "Muxtasar al-Quduri" da verilan bela bagliqlann say1 65-dir. Daha soma asas bqliqlarda movzunun tamal prinsiplari izah olunur. abul Huseyn ahmad bin Maharnmad al-Quduri asarin tartibatmda, eyni zamanda ixtila£li movzulan garh edarkan ilk onca abu Hanifanin daha sonra isa onun onda galan talabalari h a m abu Yusif 01.113-1821731-798) va b a r n Mahammad Seybaninin (h.132-1891749-805) goriiglarini, ta tbiqat lm dayarlandirmigdu. kah olunan masala ila alaqadar frkirlarini agiqlayan muallif bir gox hallarda Qiiran-i Karim va hadislardan niimunalara miiraciat etmigdir. Bunun ardmca o, movzunun atrafli tahlili ugiin asas movzunu bablara bolmiigdur. "Muxtasar al-Quduri" nin bariz xiisusiyyati budur ki, asarda ibadat masalalari ila muqayisada huquqi masalalara daha cox yer verilmigdir.

"Muxtasar al-Quduri" nin fiqh sisterni konkret hiiquq institutlan gaklinda formalqmasa day fasillarin taqdimatmdalu mantiqi movzu ar&cilhgi sonraki dovrlarda bela bir bolgiinii aparmga imkan vermigdir. asarin AMEA M.Fuzuli adlna alyazmalar hitutunun xazinasinda saxlamIan alyazma nusxalarinin tadqiqi "Miixtasar al-Quduri7'nin fiqh sisterni haqqmdalu tasavviirlarimizi daqiqlagdirmakda rnfiiim rol oynayir. a ~ a r i n alyazmalar hstitutunun xazinasinda miihafiza olunan otuza yaxm nusxasindan muqayisali gakilda istifada edilrmg, bazan ayn-ayn oxunrnayan, gatin

Bbu/ Hüseyn olımad bin Malıammad al-Qıidwinin 'Uıl-rtısar al-Qıidwi ji jimı-il lıa1ıaji;ya" asarininlıı7quq institutlan 25 5

oxunan söz vg ifadglgrin dgqiqlgşdirilmgsi ücün bütün nüsxglgrdgn istifadg

edilmişdir. Tgdqiqat nüsxglgrinin seçilmgsindg onlann tamlığı vg tarixi

baxımdan qgdimliyi ngzgrg alınmışdır. esas tgdqiqat nüsxgsi öz qgdimliyi,

tamlığı vg ng:fisliyi baxımından diqqgti cglb edgn B-2809/4434 şifmli

glyazma üzgrindg apanlmışdır. "Müxtgsgr gl-Qüduri"nin aşağıda tgqdim

olunan kitablannın gldg edg bildiyimiz glyazma nüsxglgrinin hamısında vg

gsgrin çap variatında sabit qaldığını qeyd etmgk lazımdır. "Müxtgsgr gl­

Qüduri"nin :fiqh sistemi beş hüquq institutunda: ibadgt (ibadgtlgr), müamglat

(mülkü hüquq), müngkahat (ailg hüququ) vg uqubgtdg (cinaygt hüququ vg

gdalgt mühakimgsi) öz gksini tapnıışdır.

1. :..Jb.b.ll yüS Tghargt kitabı. (2a-7b). "Müxigsgr gl-Qüduri" gsgri

"TgJaargt'' kitabı ilg başlayır. Tgnıizlik, pak olmaq haqqında olan bu kitab 5

babdan ibargtdir. Burada dgstgmazın fgrzlgri, sünnglgri, müstghablan,

dgstamazı pozan şeylgr, qüsul, qüsulun fgrzlgri, sünnglgri, qüsulun alınma

sgbgblgri, tgmiz sular, quyu sulan, istifadg olunmuş sular, tgygınınümün

sgbgblgri, rüknlgri, sarğı üzgring mgsh vg hökmlgr, heyizin şgrtlgri, müddgti,

ngcasgt, ngcasgtin tgnıizlgnmg şgrtlgri, ayaqyolu gdgbi mgsglglgri geniş

şgkildg izah olunmuşdur. 2. :._,L:Jı yüS Namaz kitabı (7b-2lb). Namaz dinin sütunu, ibadgtlgrin gn

üstünüdür. Allahın varlığını tgsdiq edgn yetkinlik yaşına çatan, ağlı başında

olan hgr bir müsglmana gündg beş vaxt namaz qılmaq fgrzdir. Bu kitabda

namazın vaxtlan, müstghab vaxilan, azarı vg qamgt, namazın şgrtlgri,

rüknlgri, sünnglgri, namazı pozan şeylgr, vitir namazı, qirMt, iqtida (imama

uyma), qgza namazlan, namaz qılmanın mgkruh olduğu vaxtlar, na:filg, sghif (yanılma sgcdgsi) vg tilavgt sgcdgsi, xgstglgrin namazı, sgfgr namazı, cümg

namazı, bayram namazlan vg xütbglgr, küsuf (güngş vg ay tutulmalan)

zamanı qılınan namazlar, yağış namazı, tgravih namazı, qorxu namazı, cgnazg namazı, şghid bghsi, Kgbgdg qılınan namaz vg s. mgsglglgr şgrh

olunmuşdur. Kitab 20 bab tgşkil edir.

3. :.fi)l yüS Zgkat kitabı (2lb- 27a). Dini ölçülgrg göm dövlgtli hesab

edilgn (qadın, kişi) hgr bir müsglmanın ildg bir dgfg malının qırxda birini

ehtiyacı olan müsglmanlara vermgsi fgrzdir. Zgkat, insanı xgsislik

xgstgliyindgn, malı yoxsulun haqqından tgnıizlgygn, z~mginlgrdg şgfqgt vg

mgrhgmgt duyğularını inkişaf etdirgn mal ilg yering yetirilgn bir ibadgtdir. 1 O

babdan ibargt olan bu kitabda zgkatın şgrtlgri, hökmlgri, zgkat verilgcgk

256 Sevda HÜSEYNOVA

mallar v::> nisab miqdarı, d::>v::>nin z::>katı, in::>yin z::>katı, atın z::>katı, gümüş v::> qızılın z::>katı, ticar::>t mallarının z::>katı, ::>kin m~hsulları v::> meyv::>l::>rin z::>katı, z::>kat verilm::>si caiz olan v::> olmayan k::>sl::>r, fitm s::>d::>q::>si v::> s. bu kimi m::>s::>l::>l::>r öz ::>ksini tapmışdır.

4. l'_,...dl yl.:iS: Oruc kitabı (27a-29a). İslamın ş::>rtl::>rind::>n v::> dinimizin t::>m::>l ::>saslarından biri d::> orucdur. Ramazan ayında oruc tutınaq h::>ddi­buluğa çatmış, ağlı başında v::> sağlam olan h::>r bir müs::>lmana f::>rzdir. Oruc tutınaq niyy::>ti il::> dan yerinin ağarmasından gün::>ş batana q::>d::>r heç bir şey yeyib-içm::>m::>k, cinsi ::>laq::>d::>n, ::>m::>lisalehlikd::>n yayındıran ::>m::>ll::>rd::>n uzaq olmaq sür::>ti il::> bad::>nl::> İcra olunan ibad::>tdir. İslam gün::>şi bu ayda doğmuş, dünyanı aydınladan mübar::>k kitabımız Quran-i K::>rim bu ayda nazil olmuşdur. Bir babdan ibar::>t olan bu kitabda bilalın sübutu (ramazan ayının sabit olması), orucun ş::>rtl::>ri v::> rüknl::>ri, orucu pozan v::> pozmayan şeyl::>r, oruc pozmanın kaffar::>ti, üzürlü s::>b::>bl::>r, orucun qazası, etikafm qaydaları, pozulduğu hallar va s. kimi masalal::>ra aydınlıq gatirilmişdir.

5. ~ı yl.:iS: Hacc kitabı (29a-39a). Yetkinlik yaşında, ağlı başında, gücü qüvvati yerinda olan har bir zangin müs::>lmanın ömründa bir dafa Kabani va atrafmdakı mübarak yeriari ziyarat etınasi farzdir. Hacc mal va badan ila yerina yetirilan ibadatdir. İslamın hacc ibadati hicri-qamari t::>qvimi ila zilhicca ayında, Qurban bayramı arafasinda yerina yetirilir. Altı babdan ibarat olan kitab haccin farz olmasının rüknlari, haccin sahih olmasının şartlari, vaciblari, haccin üsulu, haccin vacib olduğu şaxslar, kıran va t::>mattu h::>ccinin şartlari, ehrama giran şaxs üçün haram olan şeylar, hacc ibadatinin asas amallari, Safa va Marva arasında gedib-galmanin sünnalari, arafata çıxmanın, şeytanin daşlanmasının sünnal::>ri, haccdan geri qalmaq, haccin pozulması, qurban kasmanin rüknlari, qurban kasil::>cak heyvanlarda diqqat edilacak xüsuslar, vada tavafı, ziyarati sona yetirib ehramdan çıxmanın qaydaları kimi masalalan alıata edir.

6. LG~ı yl.:iS: Ticarat (alış-veriş) kitabı (39a-46b). Daşınan va daşınmaz aınlak, qul, geyim, qida m::>hsulları va s. alış-verişindan bahs olunan kitab mülkü hüququn an önamli hüquq institutudur. Sakkiz babdan ibarat olan bu kitabda alan va satan har iki tarafin hüquq va vazifal::>ri, satılan malın

növlari, ödaniş formaları, malın keyfiyyati, keyfiyyatsiz malın ger qaytanlması, satış hökınünün qaldınlması, şarikli amlakın satılması, faiz, naqd yolla ödaniş edib vadali mal alma, malın !aslim edilm::> müddati,

f?bul Hüseyn Blımad bin Malıammad al-Qüdurinin "Mıb.1asar 2/-Qüduri fi jimı-il !ıaJıaji;ya" asalinin lııiquq institut/an 257

öd:mil:m pulun m;:ıbl::ıği, aldatma v::ı hiyl::ı yolu il::ı qazanc ::ıld::ı etm::ınin

haram olması kimi m::ıs::ıl::ıl::ır mü::ıyy::ınl::ışdirilir. 7. u~l y\:iS: S::ırra:flıq kitabı (46b-47b). N::ığdi n::ığd::ı satmaq, külç::ı

v::ı ya pul ş::ıklind::ıki qızıl ya da gümüşü, yen::ı qızıl v::ı ya gümüş qarşılığında satılması haqqındadır. Y ::ıııi, eyııi cinsd::ın olan mal, pul mübadil::ısi. Bu işi ::ı m::ışğul olan ş::ıxs::ı "s::ırraf' deyilir. K.itabda gümüşün gümüş::ı, qızılın qızıla qarşılıq satılması, keyfiyy::ıt baxımından v::ı z::ırg::ırlik m::ımulatlarının ( qab, b::ız::ık::ışyaları, x::ınc::ır) qiym::ıtl::ındirilm::ısi, qızılın gümüş::ı qarşılıq satıldığı

halda birinin dig::ırind::ın artıq olması, dinar v::ı dirh::ım mübadil::ısi v::ı s. m::ıs::ıl::ıl::ır t::ıdqiqat obyektin::ı çevrilmişdir.

8. 0=-)l yüS.ll Girov kitabı (47b-52a). Girov icab, q::ıbul v::ı t::ıs::ıllüm il::ı sabit olur. Girovun qiym::ıti, borcun qiym::ıtind::ın çox olarsa, girovun artıq qalan hiss::ısi ::ıman::ıtdir. Girovun qiym::ıti daha az olduğu t::ıqdird::ı, d::ıy::ıri

q::ıd::ıri borcdan çıxılır. Bir babdan ibar::ıt olan bu kitabda girovun mahiyy::ıti, ş::ırtl::ıri, girov qoyulan malın növl::ıri, saxlanılması v::ı qorunına ş::ırtl::ıri,

t::ır::ıfl::ırin hüquq v::ı v::ızif::ıl::ıri, girov qoyulmuş malın xarab olması, itm::ısi v::ı ya t::ır::ıfl::ırd::ın biri dünyasını d::ıyişdiyi zaman atılacaq addımlar v::ı s. m::ıs::ıl::ıl::ır::ı aydınlıq g::ıtirilir.

9. J)':ı'l y\:iS: İqrar kitabı (52a-54b). İqrar lüğ::ıtd::ı isbat etm::ık, sübut etm::ık m::ınalarını verir. Fiqhd::ı is::ı, insanın öz ::ıleyhin::ı olan bir şeyi

bildirm::ısi v::ı yaxud hüquqi ::ıh::ınıiyy::ıtli faktı t::ısdiq etm::ısidir. Y ::ıııi h::ıddi büluğa çatmış, ağlı başında v::ı ixtiyarı özünda olan har bir şaxs ist::ır malum, İstarsa da m::ıchul şaxsin üz::ırindaki har hansı bir haqqının sübut etmak hüququna malikdir. İqrar daqiq faktlara istinad edil::ırak, düzgün olmalıdır. K.itabda iqrarın ş::ırtl::ırindan bahs edilir.

10. o) . .;o.':ı'l y\:iS: Kiraya kitabı (54b-58b). Kiray::ı ::ın geniş yayılmış arnali sazişlard::ın biridir. Kiraya har hansı bir malın, daşınan v::ı daşınmaz arniakın müayyan manfaat qarşılığında müayyan istifadaya verilmasidir. K.iray::ı

verilan mal (::ışya v::ı ya amlak) istifad::ı edil::ırk::ın tükan::ın olmamalıdır.

Kitabda kiray::ı verilan malların növlari, icar::ı müddati, icara haqqının

ödaııilmasi, icaranin hökml::ıri, t::ırafl::ırinin hüquqları v::ı s. masal::ıl::ır atra:flı

şakilda şarh edilnıişdir.

ll. ~ı y\:iS: Şufa-imtiyazlı alqı kitabı (58b-62a). Şarikli istifad::ı olunan gediş-galiş yolu, içm::ıli su, bina, bağ, akin sahasi, suvarma sistemiari va s. satıldıqda dig::ır istifadaçil::ır::ı alqı-satqı müqavilasi bağlamaqda üstünlük

·ı~f!1~6~)}" uepıezeu ~eıeJ!zeA

eA. bnbnq ~egeıeı ~6weq '~ep.ıes ~eJUAeq -epqtnDJ: ·.ı~~ıeuı:ı~ ~eı

ıms-ewır.rn.ıı\:-eb un::uoq sıurı-e6 ı:ı:xtıA '!ıeuu~ı~ı\: eu~~ı\: e::m~b!ı\:tıy !UeJ!ZeA. uesnp e~ezn Je.ıeı !JeJUAeH ·.ınyo ~es eg I~IJIZ"B.I ug:e.ıeı (uep~ ynqeb !UeJUAeq) !IeJUAeq eA. (ıyb-e::ınıu) ueı!P~ eıuAeq '(np.ıoq) uep~ eıuAeq !SepA-ebnw eıuAeH ·.ııpupmbbuq !Serunp~ eıuAeq esxes !q -ebS-eq mmsuwmıu un::ımq uuıo P!tl esxes .I!q ısuuq .ıeH ·(qoL-"BOL) ıqtn!)}" )}"eurı~ eıuAeH s::1rı ır:f"t~ ·91 ·.ı!PS!WJ~!pseyueilenw ~eyııes eA. ~eyAgu U!ıeuuwez '~e~yepqg ug:eıeı ısrub eA ~muz -epqtnDJ: ·.ıiUUJ~q -epms-eru .ıege.ıeı uuyo ı~qp-ez-e !sxes eA ını~ 'sıurıu6 -e~nynq ~peq .ıege.ıeı sıwuy~q !SeJ!Atıbnw ~JU!llltlZ ·ı!nı\:~p (U!Wtlz) "rg:e)}", esxes ue.ımgıl ~yepqg -epmbb-eq ~JU!llltlZ -~JU!wtız ıuw eA ~JU!wtız esxes :.ııyuı\:-e eAQU ~ ~JU!llltlZ ·(tıOL-q89) ıqtn!)}" ~JU!wtız 5::\r, tr>nrt ·çı

·.ınpsnwunyo qtız! epı!)}"es S!u~ıl r.rnybnbnq ~ege.ıeı '~ep.ıes U!leJU)]"eA tıpqtnDJ: ".IIUUJpt! "lTiq UTI)}"e~eATIW, S~ UUUUJO "B.l::l! ',J!)}"eA., UUJU ıeJU)]"eA '"p~eATIW, Ue.I~A ıeJU)]"eA ·ı~Z!U::l )}"eurı~ U!Aeı J!)}"eA UTI6TI ıs-ewmıu eA. ııuqs! mbb-eq .ın::ı .ıeq eA epu~eıs! bnbnq umns: ·.ı!P!ıewı!q b~bep !U!ıeil~yes eA !U!leil!Jnsew 'nun~npyo ıeruq~ uepeu b-eruıo ı~.I)}"UO)}" ~S! sxes snwunyo U!Aeı y!)}"eA ·.ııptıpmbbtıq !SeWJ!P~ U!ı\:eı J!)}"eA u~~!q tıbStıq un6n IS"B.I::ı~ U!S! .I!q ısuuq .IeH •(q89-"B99) ıqtn!)}" ıeıu)}"eA ırs::ın tf>ı~ ·-rı

·ı~S!WJ~~6 ell!ı)}"~ı\:qo mqeı .ıeıeıesew "flliPI ·s eA ~eıqeqes -ewınzod u!lleı~-ebnw 'ıs-ewıo q-erux mıuw buııo '~eyeJ!ZeA. eA bnbnq ~ege.ıeı '!SIWJTI.ITIPSTIJQq m::ıuuz-eb S!WJ!P~ epıe eil.ı!q '!sewı~~ U!Aeı J!)}"eA. '~eyııes ~enA-ebnw -epqtnDJ: ·ııuuy~-eq !ıebbeAnw un6n ıeppnw ı~q ueilenw en I~l{IZ"B.I ug:e.ıeı ~ .ıeq !SeJ!A"BbTIW eqerupTIJi\I ·.ııpbıybtıııo tıp::ıatıztıb

uey~~ epye -epm~ıyısrub !Aewe ~eıl~ !seı\:-euues ~~q uePJe.ıeı ~ 'qnyo TIJ\.QU .I~q ill~WJO ~es "("B99-"Bt9) Iqtn!)}" eqerupTIJi\I 5::\r, tr=:llf-t ·n

·npsnndtn ~U!S)]"e zg .ıeyeyesew ·s eA ~eJAQU muuwıo ~es '~eıeJ~ZeA. eA. bnbnq u~ege.ıeı -epqtnDJ: ·.ınpxoı\: ıbb-eq ep-eJ~S~ -epmı\:-ed unuo uupuwıo ~sez-e::ı~ ~eıl~p '~~q uepıe~es ·.ıep~prreuunpsnygq un~ı\:n

-eı\:-epı\:-eb bg:tıATIW ~ep.ıex eA ~yeıl .ıegeıeı siwtıy~-eq ~seı~-ebnw ıe)}".I~S ·ırr~ı\:~p "~snw, '"~e.ısnw, '"~es, e~eıq~s ıqı~s ·.ınunyo erup~ ep ı~ıpz-e.ı eA. ~eil~ıueJ eılı~q u~ege.ıeı ıq~s ·(-et9-"BZ9) ıqtn!)}" ~~es s::1rı t~>! ·zı

·ı~PS!WJ~!ıeıl bıympı\:-e e.ıeyeyesew ~~ nq ·s eA ~ep.ıes '~eyıeil!snsn.x mmbbuq "BJns -epqtnDJ: ·.ı!Pq!::ıtıA ıbb-eq "BJTIS -epıuq n~npunyo epBJ!lS! eilı!q -eı\: eA epıeil!)}"JTIW eıl.ı~q )]"BJWe uupı-es ·.ırpupmbb-eq !sewı~~A

fl/lONlHSf)H vpttas gçz-

obul Hıise;ryı 8/ımad bin Ma/ıammad al-Qüdurinin "Mılttasar al-Qüduri ft jimı-il /ıamft.ı~r,/' asarinin lıüqııq institutlan 259

17. ~~ y\.JS Anlaşma, razılaşma kitabı (70b-72b ). Qarşılıqlı iddiası olan tmıfl::ırin bir-biri il::ı razılaşması haqqındadır. Qarşılıqlı razılaşma

müqavilısi pozulduqda t::ır::ıfl::ır arasında mübahis::ıli m::ıs::ıl::ıl::ır::ı ş::ıri::ıt

m::ıhk::ım::ısirıd::ı baxılır. Sülhün üç növü vardır: iqrar yolu il::ı sülh, sükut yolu il::ı sülh v::ı inkar yolu il::ı sülh. Sülhün bütün növl::ıri caizdir. Kitabda t::ır::ıfl::ır arasında mübahis::ı doğuran hallar v::ı onlar arasında anlaşma, razılaşma yolları, ş::ırtl::ıri, mahiyy::ıti xüsusi ş::ırh edilmişdir.

18. ~~ y\.JS Hib::ı kitabı (72b-77a). Mal sahibinin, öz ::ımlakının

hamısını v::ı ya mü::ıyy::ın hiss::ısirıi qarşılıqsız, t::ım::ınnasız olaraq başqa birisirı::ı h::ıdiyy::ı etm::ısi haqqındadır. Hib::ı icab v::ı q::ıbul il::ı s::ıhih olub, t::ıslim olınaqla tamamlanır. H::ıdiyy::ınirı geri qaytarılınası, yalnız · h::ır iki t::ır::ıfin razılığı v::ı ya hakimin q::ırarı il::ı s::ıhihdir. H::ıdiyy::ı qarşı t;}r::ıfi t::ısir

altına salma, ondan istifad::ı etm::ık v::ı s. dolayı m::ıqs::ıd güdm::ık niyy::ıti il::ı

verilın::ım::ılidir. Kitab hib::ınirı növl::ıri, ş::ırtl::ıri, geri qaytarılınası v::ı s. bu tipli m::ıs::ıl::ıl::ıri ::ıhat::ı edir.

19. ~.;ll y\.JS V::ıqf kitabı (74a-75b). V::ıqf xeyriyy::ıçiliyirı

mü::ıss::ıs::ıl::ışdirilıniş formasıdır. V ::ıqf h::ır hansı bir ş::ıxsirı sağlığında v::ı ya ölümünd::ın sonra öz mülkiyy::ıtini xeyriyy::ı m::ıqs::ıdil::ı c::ımiyy::ıtirı istifad::ısi

üçün könüllü sur::ıtd::ı h::ır hansı bir quruma bağışlanmasıdır. V ::ıqf mülkiyy::ıtirıirı t::ıyirıatına gör::ı istifad::ısirı::ı n::ızar::ıt etm::ık üçün müt;}v::ılli

(v::ıqfi idar::ı ed::ın ş::ıxs) t::ıyirı olunmalıdır. V::ıqf edilıniş ::ımlakın satılınası v::ı

ya bağışlanması caiz deyildir. Kitabda v::ıqf edilıniş ::ımlakın istifad::ı

qaydaları, v::ıqfin ş::ırtl::ıri v::ı başqa m::ıs::ıl::ıl::ır işıqlandınlır.

20. ~~ yl.:iS Zorlamaq, q::ısb etm::ık haqda kitab (75b-77a). Başqasına m::ıxsus olan daşınan v::ı ya daşınmaz ::ımlakın icaz::ısiz, zor gücün::ı q::ısb

edilın::ısi haqqındadır. Q::ısbkar az yaşlı, ruhi x::ıst::ı, ::ım::ık qabiliyy::ıti

olmayandırsa cavabdeh onun valideyni v::ı ya himay::ıdarıdır. Kitabda q::ısb edilıniş ::ımlakın sahibirı::ı geri qaytarılınası, mal sahibirı::ı d::ıymiş z::ır::ırin

öd::ınilın::ısi v::ı s. m::ıs::ıl::ıl::ır t::ıdqiq olunur. 21. :i..ıy.:ı)l y\.JS aman::ıt kitabı (77a-77b). Qorumaq, saxlamaq m::ıqs::ıdi

il::ı h::ır hansı bir malın, ::ımlakın başqa birisirı::ı ::ıman::ıt verilın::ısi haqqındadır. 8man::ıtçi malı qoruyub mühafiz::ı etm::ıli, xarab olub sıradan çıxmasının

qarşısını almalıdır. aman::ıt olunan ş::ıxs ::ıman::ıti ş::ıxs::ın özü v::ı ya ail::ısirıd::ın biri il::ı qoruya bil::ır. Kitabda ::ıman::ıtirı saxlanılına qaydaları, ::ıman::ıt::ı z::ır::ır

d::ıydiyi tgqdird::ı onun öd::ınilın::ısi, sahibirı::ı geri qaytarılınası, aynca bölün::ı

260 Sevda HÜSEYNOVA

bil:m malın iki ngf:m> gmangt edilmgsinin şgrtlgri ilg bağlı hökmlgrg ngzgr

salınır.

22. ~yJI y\:iS Borc kitabı (77b-78b). Şgxsi gmlakın qarşılıqsız, başqa

biring ehtiyacını ödgmgk üçün müvgqqgti, qaytarılmaq şgrti ilg verilıngsi

caizdir. Borc (ariyg) vergn "müir", borc alan "müsmir" adlanır. "Borc",

"borc" alan adamın glindg gmangtdir. Borc alanın, borc aldığı şeyi icargyg

vermgk hüququ yoxdur. Kitab alınan borcun istifadg müddgti, alınan maldan

mgqsgdyönlü istifadg halları, borcun qaytarılına müddgti, borcun qaytarılına

şgftlgring hgsr oluıımuşdur.

23 . .bfolll y\:iS Tapılmış uşaqlar haqda kitab (78b ). Tapılan uşaq azad

olub, ngfgqgsı dövlgt xgzingsing aiddir. Hgr hansı bir şgxsin küçgdg tapıb

götürdüyü uşağı, başqasının ondan sübutsuz alınağa haqqı yoxdur. 8ggr iki ngfgr uşağın övladı olduğunu iddia edgrsg, onlardan biri uşağın bgdgnindg

olan hgr hansı bir glamgti bildirsg, uşaq hgmin adama verilir. Kitabda

tapılmış, sahibsiz uşaqlarla bağlı mgsglglgr diqqgt mgrbzing çgkilir.

24. 4.billl yl.:iS Tapılınış gşyalar haqda ki tab (78b-79b). Tapılan gşya

tapan şgxsin glindg qorumaq vg sahibing qaytaracağına dair şahid tutarsa

gmangtdir. Tapılan, ygııi sahibi mglurn alınayan malın dgygri on dirhgmdgn

az olarsa bir neşg gün, on dirhgmdgn artıq olarsa bir ay, yüz dirhgmdgn·artıq

olarsa bir il elan edilir. Kitabda tapılan mal sahibinin mügyygn edilıngsi,

tapılınış malın geri qaytarılınası, sahibi tapılınadığı halda kimlgrg sgdgqg

verilmgsi vg ya istifadg halları araşdınlır.

25. ~ı y\:iS İki cinsliliik haqda kitab (79b-80a). Hgm kişi, hgm dg

qadın hgr iki cinsin cinsiyygt orqanı olan, yeni doğulan uşaq "Xünsa"dır.

"Xüns", "hermofraditizm" demgkdir. Müasir tibb elınindg hgqiqi

hermofraditizmin müxmlif növlgri ayırd edilir. Kitabda bu cür anadan

olanların cinsiyygtinin necg ayırd edilmgsi, dgstgmazın alınması, qüsul

verilıngsi, namaz qılınmasından vg varislik mgsglglgrindgn söhbgt açılır.

26. J_,iğ.Jl y\:iS İtkin düşmüş, ölü vg ya sağ olduğu mglurn alınayan

(mgzarı bilinmgygn) şgxslgr haqqındadır (80a-80b). Hakim tgmfindgn hgmin

şgxsin malını qorumaq, işlgriııi idarg etmgk üçün bir ngfgr tgyin edilir. İtkin

düşmüş şgxsin doğulduğu gündgn hesab edilgrgk, yüz iyirmi il keçdikdgn

sonra hgmin şgxsin öldüyü haqda hökm verilir. Bu müddgtdgn sonra miras

varislgr arasında bölüşdürülür. İtkin düşmüş şgxs yox olduğu müddgtdg

(yaxınlarından) vgfat edgn heç kimdgn miras ala bilmgz.

abul Hılsl!)?l B!ınıad bin Mi!lıammi!d i!l-Qıidurlnin "Miixti!Si!r iil-Qıidurl ji jimı-il }ıamjiyyi!" i!Si!Tinin Jıılquq inslitutlan 26 ı

27. ~4 ;ll '-:-lüS: Qaçan qullar kitabı (80b). İcaz::ısiz qaçan qullann durumu v::ı onları tapan ş::ıxsin mükafatlandınlması haqqındadır. Qaçan köl::ıni üç günlük v::ı ya daha uzun aradan sonra tapıb, sahibin::ı ver::ın ş::ıxs qırx

dirh::ıınlik b::ıxşişl::ı mükafatlandınlır. Üç günd::ın tez tapıb t::ıhvil verildikd::ı b::ıxşiş buna n::ız::ır::ın hesablanır. Qul onu tapan adamın ::ılind::ın qaçarsa, onu tapan ş::ıxs::ı b::ıxşiş verilmir. Qulu tapıb onu sahibin::ı t::ıhvil vemnin şahid tutması lazımdır. Qaçan köl::ı ::ıg::ır girovdursa, b::ıxşiş girov alan ş::ıxsd::ın

alınır.

28. ı.::.ıi_,.JI ı:-4:--1 '-:-lüS: Boş (ölü) torpaqlardan istifad::ı kitabı (80b-8lb). Boş ::ırazi ş::ıh::ırd::ın k::ınarda, suyu bsilmiş, bataqlığa çevrilmiş v::ı ya buna b::ınz::ır hansı bir s::ıb::ıbl::ı istifad::ıy::ı yarasız torpaqlarin istifad::ı olunması

haqqındadır. Bu torpaqlar İslam m::ıml::ıbtind::ı olmalı, sahibi m::ılum

olmayan v::ı yaşayış m::ınt::ıq::ısind::ın kifay::ıt q::ıd::ır uzaq olmalıdır. Y aşayış yerin::ı yaxııı olan ::ırazil::ırin istifad::ı olunması caiz deyildir. Kitabda istifad::ısiz torpaqlardan istifad::ı qaydaları, ş::ırtl::ıri v::ı s. bu kimi m::ıs::ıl::ıl::ır

mü::ıyy::ın edilir. 29. L.ıJ~WI '-:-lüS: Rüxs::ıtli köl::ı haqqında kitab (8lb-82b). Sahibi

t::ır::ıfind::ın ümumi rüxs::ıtl::ı köl::ıl::ır::ı ticar::ıt (alış-veriş) üçün icaz::ı verilm::ısi caizdir. Bu halda rüxs::ıtli köl::ı satır, satın alır, girov verir v::ı girov alır.

Rüxs::ıtli köla borcianndan özü m::ısuldur. Rüsx::ıtli köl::ınin sahibi v::ıfat

ed::ırs::ı, ağlını itirib d::ıli olarsa va ya dinind::ın dön::ır::ık düşm::ın ölk::ısina

sığınarsa, rüxs::ıtli köl::ı hacr olur. Kitabda icaz::ınin növl::ıri, t::ımfl::ırin hüquq v::ı v::ızif::ılari ş::ırh olunur.

30. :i.c )j.JI '-:-lüS: Zira::ıt (akin, biçin) ş::ırikliyi haqda kitab (82b-83a). T::ıs::ırrüfat ş::ırikliyi ::ıkinin mahsul verm::ısi müdd::ıti il::ı ölçülür v::ı m::ıhsulun t::ımfl::ır arasında bölüşdürülm::ısi il::ı s::ıhih olur. Kitabda t::ıs::ırrüfat ş::ırikliyinin növl::ıri, t::ır::ıflam qarşı t::ıl::ıbl::ır, m::ıhsul verm::ıdiyi t::ıqdird::ı t::ır::ıfl::ırin

hüquqları, ::ıkin-biçin, suvarnıa, daşıma üçün x::ırci::ınan v::ısaitin

bölüşdürülm::ısi, müqavil::ıninin lağv olunma s::ıb::ıbl::ıri kimi m::ıs::ıl::ıl::ır

n::ız::ırd::ın keçirilir. 31. ı.::.ıl.§\....ı.JI '-:-lüS: Bağçılıq ş::ırikliyi (83a-83b ). Meyv::ısinin bir qismi

müqabilind::ı, bir bağın v::ı ya ağaciann başqa bir n::ıf::ır::ı verilmasina bağçılıq ş::ırikliyi v::ı razılaşması deyilir. Bağı v::ı ya ağaciarı t::ıslim alan ş::ıxs aşılama, budama, sulama v::ı qorumaq kimi ba'illll n::ızar::ıt, mühafiz::ı xidm::ıtl::ırind::ın m::ısuldur. Musaqat ş::ırikliyi zamanı iki t::ır::ıfin razılaşma ş::ırti, t::ır::ıfl::ırin

262 Sevda HUSEWOT 3

huquq va vazifalari: paylann miqdan, muqavilanin pozulmasi sababi ila daymig zararin odanilmasi daqiq muayyanlagdirilmalidir.

32. 9% Nikah kitab~ (83b-89b). Kitabda nikah a d a q ~ ona qakilir. Nikah icab (taklif) va qabul ila sahih olub, taraflarin razilig~ va gahidlarin igtiraki ila b@lanlr. Kitabda musalman aila huququnun asaslan, nikahm mahiyyati, bqqa dinlara mansub olanlarla evlanmak, valideynin bakira, haddi-buluga qatsnq, @1111 qizmi evlandirmasi, sahibinin oz kolasini va cariyasini evlandirmasi, nikahda taraflarin bir-birina uygun olmasi (uyfiunluq asil nacabat, din va s. muayyan edilir), mehrin miqdannm tayin edilmasi, miita (muvaqqati) nikahm batil olmas~, qoxarvadliliq, nikahm gartlari va s. atrafli gakilda izah edilir.

33. tb31 uu Siidamzdirma kitabi (89b-90a). abu Hanifaya (rh.a) gora, sudamizdirma muddati d o w d a n etibaran otuz ayd~r. hameyna (rh.a) gora, isa iki ildir. Kitabda a n m xastaliyi, vafatl va ya digar hallarda ugagm bqqasi tarafindan amizdirilmasi, a n m oz ug@m amizdirmasinin gartlari, bagqasmm ug@m amizdirmanin gartlari, iki ug@m bir qoyunun sudu ila amizdirilmasi, qab ana sudiiniin muxxalif ugaq yemaklari ila qangdirllmasl, bagqasmdan sud aman ugaq iiqiin caiz olan va olmayan hallar muajyanlagdirilir.

34. 6 uu Boganma kitabi (90a-94a). N i k a b pozulmasi muayyan gartlar daxilinda va konkret olaraq ciddi qaraitda bag tutur. Boganmamn iiq novii malurndur: ahsan (an u y m ) bogama, hasan (siinni), bid'i bogama. Yetkin va @11 bqmda olan k i ~ i oz arvadin~ bogaya bilar.Yetkin va a11 bagmda olan kigi oz arvadmi bogaya bilar. Amadm bogamaq istayan kiginin qq l sma qoyulan gartlardan biri da onun heq kim tarafindan macbur edilmamasidir. Kitabda bopnman~n novlari, gartlari, taraflarin hiiquqlan, boganma zamam taraflarin amlak bolgiisu va s. bu kimi masalalar genig suratda garh edilmigdir.

35. uu Ricat kitabi (94a-95b). Bagllq va nikaha ehtiyac olmadan yenidan aila hayatma qayitsna i rnkanl oziinda saxlayan boganma noviidiir. Bela boqanma zamam ar arvadi ila yenidan bangmaq va ailaya yenidan qay~tmaq huququnu itirmir. Kitabda ricat qaydas~ ila boganma, ricatin gartlari va bqqa bu kirni masalalara aydmliq gatirilir.

36. 3>4Y1 cr'u Eyla kitabi (95b-96a). Kitab arla arvadm takidla aralanndaki miinasibatlari dord aydan az olmamaq gartila, and igmak yolu ila

E!bul Hüse;?ı olımad bin }vfalıammad al-Qıidurinin "Müxtasar al-Qüduri ft fıını-il lıa1ıafi:rp" asarinin lıüquq institııt/an 263

dayandırması haqqmdadır. And içm:min müddgti dörd aydan olduqda, bu and eyla sayılmır. Cariya üçün eylanm müddgti iki aydır. Kitabda eylanm

qaydalanndan bahs olunur. 37. cl=JI y\.JS Xgl'a kitabı (96a-96b). ar arvad arasmda anlaşılmazlıq

baş verarsa va Allahın gmirlgrini yerina yetirmgkdan çakinarbrsa qadmm mal müqbilinda qarşı mmfdgn imtina etmgsidir. Nilcalıda mehr olalıilan har şey, xgl'adg dg badal ola bilgr. Kitabda targflgrin amlak münasibatlari,

tamflarin bir-birindan qarşılıqlı imtina etmasinin şgrtlari va s. alıata

olunmuşdur.

38 . .J4J::.ll y\.JS Zihar kitabı (97a-98b). And növü olaraq kişinin öz hayat

yoldaşını, anası, hacısı kimi malıram yaxmlarından birina banzadargk nikah mü:ıiasibatlarini bsmgsidir. Yani, kişi arvadma "san mang anaının kürgyi kimisgn" desg o qadm ona haram olur. Kişi yalnız öz hgyat yoldaşını zihar

eda bilgr. Cariyasini zihar edgrsa, bu zihar sayılmaz. Kitabda zihann şgrtlari, zihann bağışlanması mgsglalgrina aydınlıq gatirilir.

39. t)I..:J.II y\.JS 8r-arvad lanatlama kitabı (98b-99b). Qarşı tamfin

namusuna böhtan atmaq va zina ilg ittiham etmgk haqqmdadır. Belgki, kişinin öz hayat yoldaşını zina ilg ittiham etmasi, ittiharnın sübut olunması,

qazmm hüzurunda hgr iki tgrafin qarşılıqlı and içmasi zaruridir. Kitabda

iddianın sübuta yetirilmgsinin şartlari, günahkarın va YID..'Ud böhtan atanın cgzalandınlması qaydaları öz gksini tapmışdır.

40. ô..WI y\.JS İdda kitabı (99b-102a). Dul vg ya boşanmış qadmların

evlilik bağı açıldıqdan sonra, yenidan ailg qurmaq üçün gözlamgk

macburiyyatinda olduqları müddat, möhlgt haqqmdadır. Kitabda gözlamg müddatinin növlgri, gözlgma müddgtinin vacibliyi, boşanmış vg ya ari ölmüş

qadınlann davranış qaydaları, qadmm hamila olub-olmaınası, sahibi ölgn va

ya sahibi tarafindan azad edilan cariyanin, qeyri-müsalman vgtandaşm gözlama müddati, zinadan hamila qalmış qadmm yeni nikaha girmasi va s. mgsablgr geniş tgdqiq edilmişdir.

41. 4..W.II y\.JS Nafgqa kitabı (102a-105a). Kişinin öz arvadının,

uşaqlarının yemak, geyim, maişgt qayğıları ilg bağlı xgrclari vg yaşayış yeri

ila tarnin etmasi ila masuldur. Müsglman olsun va ya olmasın qadmm ngfgqasi gring aiddir. Kitabda ngfgqgnin növlgri, şartlgri, riayat olunması

talab edilgn qaydalar, uşaq baxımı va s. masalalar araşdınlır.

42. m1 UU Itaq kitabl (105a-106b). Kitab qullann azad edilmasi haqqmdadlr. Hiir, haddi biiluga qatrmg va @I1 bqmda olan har bir gaxs, sahibi oldugu qulu azad etmak hiiququna malikdir. Qul sahibi oz quluna va ya cariyasina mad etmak niyyati ila olsun va ya olmasm "san azadsan", "azad edilmisan", "sani azad etdim" deyarsa, azad etrnig olur. Kitabda qulun azad edilmasinin gartlari, mugtarak qulun azad edilmasi, qulun rnal miiqabilinda azad edilmasi, hamila cariyanin azad edilmasi qaydalan va s. masalalara diqqat yetirilir.

43. U= Tadbir kitabl (106b). Qul sahibinin oliimii ila alaqadar qul azad etma kitabl. Qul miixtalif gartlarla rnal muqabilinda, bg~glarna, borc avazina odama, dayi~ma va s. gartlarla azad edila bilar. Qul sahibi "man oliinca san azadsan" va ya "mandan soma san azadsan" deyarsa, qul miidabbar (oliima be11 azadliq) olur. Bu ciir azad edilmig qulu satmaq va ya ba@glamaq caiz deyil. Kitabda qulun azad olunmasl gartlari, azad olunma qaydalanndan bahs olunrnugdur.

44. 3 W YI c;'= Ana olmug cariyanin azad edilmasi (106b-107b). Sahibindan diinyaya u ~ a q gatirmig cariya "iimm-ii valad" olur. Ana olmug cariyani satmaq va b q q a s m miilkha kecirmak caiz deyil. Kitabda ana olmug cariyalarin durumlan, onlann azad edilmasi gartlari, azad edilma qaydalan, taraflarin hiiquq va vazifalari, ortaya pxan problemlar, onlann halli yollan va s. masalalar nazardan ke~irilir.

45. UU Miiayyan rnal qqlhgmda qul azad etmak haqqmdahr (107b-109a). Miikatib qul sahibinin oz qulunu va ya cariyasini miiayyan rnal miiqabilinda azad etmasi va q q l tarafin bu garti qabul etmasi ila sahih olur. Qul sahibi odanilacak mablagi nagd va ya vadali odanilmasini talab eda bilar. Kitabda k i ~ i k yqda olan qullann, azad edilmig qulun o v l a d l m durumu, taraflarin miinasibatlarinin hiiquqi tanzimlanrnasi, amlak miinasibatlari va s. bu kimi masalalar iglqlandmlir.

4 6 . ~ 4 W i c;'= Cinayat kitabi (110b-112b). Cinayat hadisasi ham qasdan, ham da ehtiyyatsizllq naticasinda b q Vera bilar. B q vermig cinayatin, qasdin miixtalif novlari vardlr: qasdan adam oldiirma, y m qasdli oldurma, xata ila (dalqarkan, ehtiyats~zliqdan, tacriibasizlikdan) oldiirma, sahv yerina kegan cinayat, har hansl bir sababla oldiirma, qisas almaq maqsadila toradilan cinayat va s. Kitabda miixtalif badan xasaratlari, qatl hadisalari ila b a l l cinayatlar, cinayat novlari, cinayat toratmig gaxslarin caza

abul Hılseyn B!ımad bin M"Jı;mım"d "1-Qıidurinin "Miixt"s"r "1-Qıidwi fi fimı-i/Jı;;nı;ıfi;~'d" "s"rinin !ııiquq instilııtlan 265

hökml::ıri, q::ıtl v::ı x::ısar::ıtl::ırin (yaralanmaların) c::ızalandınlması, qisas,

ümumiyyatla h::ır bir cinay::ıt növü va ona müva:fiq c::ızalar sistemi ::ıtraflı

ş::ıkilda araşdınlır.

47. ı..::..ıt,ı.llı yt;S; Diy::ı-qanbahası haqqında kitab (112b-116a). Bad::ın

üzVl::ırin::ı xasar::ıt yerirma v::ı ya insan hayatına son qoyma il::ı bağlı olan

müxialif növ cinay::ıtl::ırin müqabilind::ı zar::ır ç::ıkmiş taraf::ı ödanil::ın (mal v::ı

ya pul) qanbahasıdır. Diya z::ırar ç::ıkmiş tar::ıfin razılığı ila verilir v::ı

qisasçılığın, inriqamın qarşısını almaq maqs::ıdi güdür. Kitabda qanbahasının

çeşidl::ıri, t::ıtbiq olunma qaydalan, qanbahasının müayy::ınl::ışdirilmasi,

qanbahasının alınmasının forma v::ı metodlan va s. masal::ılar geniş sur::ıtda

t::ıdqiq edilir. '48. 4....t.....ill yt;S; Q::ıtl hadis::ısi il::ı bağlı olan and içma (116a-ll 7a). Qarili

m::ılum olmayan öldürülmüş, ağır z::ırb::ı il::ı vurulmuş v::ı ya üz::ırind::ı zarba,

boğulma zorakılıq ::ılam::ıtlari olan, qan axmadan can iriran q::ıtl hadis::ısi

tör::ıdilan mah::ıll::ı, bnd va ya s::ıs eşidilabilacak damc::ıda yaxın olan

yerl::ırd::ı, yaxud casadin tapıldığı yerin sakinlarindan alli n::ıfardan az

olınamaq ş::ırtila hamısının takrar-takrar dindirilına va and içdirilınasi ş::ıri bir

müamal::ıdir. Kitabda qan iddiasının ş::ırtl::ıri, iddiaçı v::ı cavabdeh olanların

dindirilına, cinay::ıtkarların cazalandırılma qaydalan, cinay::ıtl::ı alaqali and

içm::ı prossesi, şahidlarin m::ısuliyyari v::ı s. m::ıs::ıl::ıl::ır ş::ırh olunur.

49. ıJı....JI yt;S; Qan balıasının ödanilınasi (117a-117b). Qasd::ı b::ınzay::ın

v::ı xata ila tör::ıdilıniş cinay::ıtl::ırda, qatl üzünd::ın vacib olan diya aqilanin

(diy::ıni öd::ım::ıy::ı m::ısul, borclu olan t::ımf) üz::ırin::ıdir. Qaril divan

::ıhlind::ındirsa, aqil::ı divan alılidir. Qatil Divan alılindan deyils::ı, aqil::ısi

q::ıbilasidir. Qulun sahibinin himay::ısind::ın alınası s::ıb::ıbi il::ı diyani sahibi va

ya sahibinin qabilasi ödayir. Qatilin aqil::ısi yoxdursa, öd::ım::ı qabiliyyari

yoxdursa, diy::ı dövl::ıt x::ızinasi tar::ıfind::ın öd::ınir.

50 . ..ı.J~I yt;S; Hüdud kitabı (119b-120b). Şari cazalar haqqında olan bu

kitab 3 babdan ibaratdir. Burada iffatli, namuslu qadının zina il::ı ittiham

olunması, böhtan danışan, zina ed::ın, şarab içib sarxoşluq edan ş::ıxsl::ırin

c::ızalandınlması, c::ızanın növl::ıri, c::ızanın tatbiq olunduğu hallar, şahidliyin

ş::ırtlari va s. masalalar öz ::ıksini tapınışdır.

51. 4.9 y.Jı yt;S; Oğurluq ed ::ın va yol b san cinayatkarlar haqqındadır

(120a-122b). Ağlı başında olan v::ı h::ıddi büluğa çatmış ş::ıxs on dirh::ım v::ı ya

on dirh::ım qiym::ıtind::ı olan bir şeyi oğurlayarsa v::ı oğurladığı mal şübhali

266 Sevda HÜSEYNOVA

olmasa, ::ılinin bsilm::ısi lazımdır. al bsilm::ısi, oğrunun bir d::ıf::ı t::ısdiqi v::ı

ya iki şahidin ş::ıhad::ıti il::ı vacib olur. Kitabda oğurluğun növl::ıri, ::ılinin

bsilm::ısinin ş::ırtl::ıri, malın qorunması, yol bs::ın quldurlar, onların

c::ızalandınlması v::ı s. bu kimi m::ıs::ıl::ıl::ır geniş ş::ıkild::ı araşdınlır.

52. =i..,ı~ \'1 yt:iS İşkiy::ı dair hökmbr haqqındadır (122b-123a). Haram

olan içkil::ır dörd cürdür. Birincisi ş::ırabdır y::ıni, qaynayıb (turşuyub qaz

çıxararaq) bskinl::ış::ın v::ı köpükl::ın::ın üzüm suyudur. İkincisi bişirilib üçd::ı

ikisind::ın azı getmiş olan üzüm suyudur. Üçüncüsü quru xurma v::ı

dördüncüsü quru üzüm sularıdır ki, bunlar bskinl::ışdiyi hal da haram sayılır.

53 . .WI.,ı.lll .J ~ı ı..,.ıt:iS Ov v::ı q::ıssablıq (k::ısil::ıc::ık heyvanlar) haqqındadır

(123a-124b). Ov etm::ık, köp::ık, şahin v::ı s. ::ıhlil::ışdirilmiş yırtıcı heyvanlarla

caizdir. "B::ısm::ıl::ı" il::ı atılan oxla vurularaq yaralanan v::ı ya öldürül::ın ov ::ıti

halaldır. Kitabda ov v::ı heyvan bsm::ınin qaydaları, ovlanması, bsilm::ısi

halal v::ı haram olan heyvanlar, heyvan bs::ın, bsil::ın heyvan eyni zamanda

istifad::ı olunan bsici al::ıtl::ırl::ı bağlı m::ıs::ıl::ır öz ::ıksini tapmışdır.

54. ~ \'1 yt:iS Qurban k::ısm::ı kitabı (124b-125a). Azad, h::ıddi büluğa

çatmış v::ı z::ıngin olan h::ır bir müs::ılmana özü v::ı kiçik yaşlı uşaqları üçün

Qurban bayramında qurban bsm::ık vacibdir. Onların adambaşı h::ır biri

üçün bir qoyun v::ı yeddi n::ıf::ır üçün bir d::ıf::ı v::ı ya in::ık bsilm::ılidir. S::ıf::ıri

olanlara, imkanı olmayanlara qurban bsm::ık vacib deyildir. Kitabda qurban

bsm::ıyin ş::ırtl::ıri, qurban bsil::ıc::ık heyvanların xüsusiyy::ıtl::ıri ::ıtra:flı izah

olunur.

55. ı.:.ıLı:ı \'1 yt:iS Eyman kitabı (125a-129a). Andiçm::ı, v::ıd (söz) verm::ı,

n::ızir v::ı onunla bağlı m::ıs::ıl::ıl::ıri ::ıhat::ı edir. And içm::ık y::ıni, Allah T::ıalanın

mübar::ık adlarından (ôsmaü'l Hüsna) birini anmaqdır. And iç::ın v::ı ya vad

veran şaxs yetkinlik yaşına çatmalı va ağlı başında olmalıdır. Uşaqların,

dalil::ırin, s::ırxoşların, t::ıl::ısik ::ıs::ıbi halda olanların andı va ya v::ıdi etibarsız

sayılır. Kitabda and içmanin, v::ıd vermanin hökmlari, ş::ırtlari, n::ızir, onun

mahiyyati, növlari, şartlari va s. m::ısalal::ır izah olunur.

56. ı..S.JC..ı.ll ı..,.ıt:iS Dava kitabı (129a-134a). Şikayat, iddia qaldınlması,

cinayat işi va mahkama bayanatları haqqındadır. Kitabda mahkam::ı

prossesinin taşkili müddaİ (iddiaçı, şikayatçi) va müddaanın (müttahim, işi

mahkamada olan) dinlanilmasi, t::ıraflarin hüquq va vazifalari, şikayatlarin

taqdimatı, işa baxılma qaydası, şahidlarin dinl::ınilmasi, iddianın dalillarla

sübut olunması, and içma priossesi v::ı onu pozma şakillari, şikay::ıtin geri

Bbu/ Hıiseyn 8lıll12d bin Ma/ı;mınıad al-Qadurinin "Mıl"dasar ai-Qıiduri fi jimı-il hanafiJJ'd" asarinin hüquq institııtlan 267

götürülmgsi, hökm vermg qaydalan, nikah, nikahın pozulması, qul satın

alma, hgdiyyg edilgn, girov qoyulan, gmangt olunan, kirayg veribn,

oğurlanan mallar, satıcı-müştgri münasibgtlgri, ölüm, gmlak bölgüsü vg s. ortaya çıxan problemlgr, onların hglli yollan, cgza tgdbirlgri, hökm vermg ib glaqgli mgsglglgr gtraflı şgkildg mügyygnlgşdirilir.

57. ui..ı\.a..:JI y~ Şahidlik kitabı. (134a-136b). Şahid mglum hadisgni tghrifg yol vermgdgn, dgqiq söylgmglidir. Şikaygtçinin (iddiaçı tgrgfin) tglgbi

ilg şahidlgrin şghadgti gizlgtmglgri caiz deyildir. Şahid, şgri cnalarda vg

qisasda açıqlamaq vg gizlgmgkdg sgrbgstdir. Kitabda şahidliyin şgrtJgri,

növlgri, kimlgrin şahid olub-olmayacağı, şghadgtin mgrtgbglgri, şahidliyin

qgbul olmadığı hallar, şahidin hüquq vg vgzifglgri ngzgrdgn keçirilir.

68. wl..ı\.a..:JI uc t.J'?'-)1 Y~ Şahidlikdgn iıntina etmgk kitabı (136b-137b). Şahidlgr hakiınin hökmündgn gvvgl şahidlikdgn iıntina etsglgr, şghadgt

qgbul olunur. Şahidlgr hakiınin hökmündgn sonra, şahidlikdgn iıntina etdiyi halda, hakiın hökmü lgğv etmir. Şahidlikdgn iıntina etmgk hakiın

hüzurundan başqa yerdg sghih deyil. Kitabda şahidlgrin, hakimin hökmündgn gvvgl vg ya sonra öz şahidliklgrindgn imtina etmglgri vg ya ifadglgrini dgyişdirmgsi kiıni mgsglglgr şgrh olunur.

59. ~\.ili yl..ıl y~ Qazılıq (hakiınlik) qaydalan kitabı (138a-139b). İslam hüququnda Qazilik son dgrgcg ağır vg mgsuliyygtli vgzifg hesab

olunur. Qazı fiqh elınini mübmmgl bilmgli, insanlar arasında sinfi fgrq qoymamalı, rüşvgt alınamalı, qanunsuzluğa yol vermgmgli, daim gdalgtli olmalıdır. Qazı öz vgzifgsindgn sui-istifadg etmgmgli, vgzifgsini layiqincg yering yetirmglidir. Kitabda Qazının hüquq vg vgzifglgri, mgsuliyygti, vergcgyi hökmlgr, iddiaçı vg şahidigri dinlgmg metodu vg s. mgsglglgrdgn

bghs edilir.

60.~1 Y~ Bölgü kitabı (139b-14lb). Kitabda şgrikli malın

bölüşdürülmgsi, tgrgflgrin hüquq vg vgzifglgri, bölgünün hgyata keçirilmg

metod vg formalan, bölüşdürülgn eyni vg ayn cinsdgn olan ticargt mallan, daşınmaz gmlak, bölgü mgmurunun tgyin edilıngsi, bölgü mgmurunun vgzifglgri, şgrikli malın qiymgtlgndirilıngsi vg s. mgsglglgr öz gksini

tapnuşdır. Şgrikili malın bölüşdürülmgsi üçün Qassam tgyin edilmglidir.

Qassam varislgr, mirasçılar, ortaqlar arasında mirası bölüşdürgn vg az yaşlıların hüququnu qoruyan şgfigt mgmurudur.

268 Sevda HÜSEYNOVA

61. olfi :ll yü5: Zor t::ıtbiq etm::ık haqqında kitab (14lb-142a). Burada ist::ınil::ın ::ımlakı, malı satmaq, satın almaq, icar::ıy::ı verm::ık, boşanmaq,

dind::ın dönm::ık, zina etm::ık, ümumiyy::ıtl::ı h::ır hansı bir işin icrası üçün dayaq, h::ıbs etm::ık, ölüm v::ı ya b::ıd::ın üzvünün k::ısil::ıc::ıyi il::ı h::ıd::ıl::ıy::ır::ık

güc, zor t::ıtbiq etm::ıkd::ın b::ıhs edilir. İkraha m::ıruz qalan ş::ıxs::ı "mükr::ıh",

ikrahı icra ed::ın t::ır::ıf::ı "mükrih" v::ı ya "mücbir" deyilir. 62. .ıtr.-. ~ı yü5: Cihad kitabı (142a-148b). Cihad islamın ::ısas

t::ılimatlarından biri olub, f::ırzi-kifay::ıdir. Kafirl::ır::ı qarşı cihad f::ırzdir. Cihad az yaşlılar, qadın, köl::ı, kor v::ı ::ıli k::ısik olanlara vacib deyildir. Kitabda cihadın ş::ırtl::ıri, vacibliyi, cihadda iştirak etm::ınin rüknl::ıri, h::ırb zamanı

::ısirl::ırl::ı davranma qaydaları, isiani ordusuna qoşulan qarşı t::ır::ıfin qullarının v::ıziyy::ıti, ::ısirl::ırin müdafi::ısi, ::ıld::ı edilmiş q::ınim::ıtin bölüşdürülm::ısi,

müharib::ı ::ısnasında öldürülmüş kafirl::ırin ::ımlakının döyüşçül::ır arasında

bölüşdürülm::ısi, müharib::ıd::ı öldürülm::ımiş kafirl::ırd::ın v::ı başqa din::ı m::ınsub

::ıhalid::ın alınan cizy::ı, x::ırac v::ı s. m::ıs::ıl::ıl::ır ::ıtraflı ş::ıkild::ı aşkarlanır.

63. :i...:..l.,ı :ll J ~ı ı..,.ıü5: Halal v::ı haram olunan m::ıs::ıl::ıl::ır (148b-150a). İp::ık parçadan paltar geyinm::ık, qızıldan ola b::ız::ık ::ışyalarından istifad::ı

etm::ık kişil::ır üçün caiz deyil. Ancaq gümüş üzük, k::ım::ır v::ı gümüş qılıncdan istifad::ı ed::ı bil::ırl::ır. Qadınlar ip::ık parçadan, qızıl v::ı gümüşd::ın olan b::ız::ık ::ışyalarından istifad::ı ed::ı bil::ırl::ır. Az yaşlı oğlan uşağına qızıl ::ışyası v::ı ip::ık

paltar geyindirm::ık m::ıkruhdur. Kitabda kişil::ır::ı v::ı qadınlara günd::ılik

h::ıyatda istifad::ı edilm::ısi caiz olub-olmayan geyim v::ı m::ıiş::ıt ::ışyaları haqda ::ıtraflı bilgil::ır verilmişdir.

64. y\.......:,_,11 ı..,.ıü5: V::ısiyy::ıt kitabı. H::ır hansı bir ş::ıxsin ölümündan sonra olmaq sur::ıtil::ı, ş::ıxsi ::ımlakını doğma v::ı ya yaxın olan qohumlarının

mülkiyy::ıtin::ı keçirm::ısi, bağışlaması haqqındadır. V::ısiyy::ıt vacib deyil, müst::ıhabdır. Varis üçün v::ısiyy::ıt caiz deyildir. Malın üçd::ı birind::ın çoxunu v::ısiyy::ıt caiz deyil. Malın üçd::ı birind::ın azını v::ısiyy::ıt etm::ık müst::ıhabdir. Kitabda v::ısiyy::ıtin ş::ırtl::ıri, v::ısiyy::ıtin yerin::ı yetirilm::ısi, v::ısiyy::ıtin

s::ıciyy::ıvi xüsusiyy::ıtl::ıri v::ı s. bu kimi m::ıs::ıl::ıl::ır::ı aydınlıq g::ıtirilir. 65. ı_r<::ıjl.)ll ı..,.ıü5: F::ıraiz kitabı. Bu ki tab "Müxt::ıs::ır ::ıl-Qüduri"nin

sonuncu v::ı ::ın mühüm bölm::ıl::ırind::ın biridir. Mirasın ::ısas s::ıb::ıbi övladlar v::ı qohumluq ::ılaq::ıl::ıri il::ı bağlıdır. Kitab v::ıfat ed::ın ş::ıxsin ::ımlakının mü::ıyy::ın qaydalar üzr::ı varisl::ır arasında bölüşdürülm::ısi, v::ır::ıs::ılik qanunlarının

ş::ırhin::ı h::ısr edilmişdir. Altı babdan ibar::ıt olan olan kitab miras sahibl::ıri

E!bııl Hıiseyn Blımad bin Malıammad al-Qıidıırinin "Mıluasar al-Qıidwi fi fiznı-il Jıanafiyya" asarinin lııiqııq institııtlm< 269

<l.fasında sghimh:nin gdalgtli bölgüsü, mirasın rüknlgri, şgrtlgri, varisliyin

sgbgblgri, varisliyg mane olan hallar, qohumluq glaqg}gri, mirasın

hesablanması, bir sözb mirasın sgciyygvi xüsusiyYgtlgrinin şgrhing hgsr

edilmiş dir. K.lassik fiqh tgsnifatı gngnglgring uyğun şgki}dg tgrtibi vg hgr bir

müsglmanın gmgli fiqh baxımından bilmgsi zgruri olan mgt}gb}grin müvafiq

hüquq institutlarında gksini tapması bu gsgrin mübmmgl bir füru kitabı olduğunu tgsdiqlgyir. "Müxtgsgr gl-Qüduri"nin füru baxımından gtraflı

wdqiqi, buradakı hüquq metodologiyasının tgsbiti mügllifin mgzhgb

prinsiplgring sadiq qaldığını göstgrir. Bu istiqamgtdg müşahidglgrimiz tam

aydınlığı ilg sübut edir ki, gsgr istinasız olaraq hgngfi mgzhgbing istinadgn

yazılınışdır vg bu mgzhgbin müddgalarını, hökmlgrini özündg gks etdirir.

270 Sevda HÜSEYNOVA

İstifada edilmiş adabiyyat

1. Calilov Elınan. Azarbaycanın clövlat va lıüququ (XII-XIV yüzilliklar).

Bakı: Dövlatkitab palatası, 1995,417 s.

2. Hüseynova S.A. alırnacl bin Malıarnınacl al-Qücluri 1 Orta asr

alyazmaları va Azarbaycan maclaniyyati tarixi problemlari. XI Respublika

elıni koniransının materialları. Bakı: Nurlan, 2004, 338 s.

3. alırnacl bin Malıarnınacl al-Qücluri. "Mfu..t;)sar al-Qücluri". AMEA ai

şifr B-2809/4434.