Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб...

144
БАКЫ–2013

Transcript of Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб...

Page 1: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

БАКЫ–2013

Page 2: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Редактору вяюн сюзцн мцял л и ф и : Йашар

Пашайев ГязянфярП 26 Елчин щаггында дцшцнъялярим.

Бакы, «Tящсил», 2013, 144 сящ.

Профессор Гязянфяр Пашайевин халг йазычысы Елчин щаггын -да дцшцнъялярини ичиня алан китабда «Елчинин сянят дцнйасы»,«Елчин вя пейьямбяръясиня дейилмиш сюзляр», «Итирдик ляримизвя газандыгларымыз», «Бир даща Елчинин «Сосреализм бизя няверди?» ясяри барядя», «Телескоп»дан эюрцнян дцнйамыз»,«Елчи нин фолклор дцнйасы» кими мягаляляр топланмышдыр. Ясяринтякъя охуъулар цчцн дейил, тядгигатчылар цчцн дя эярякли ола-ъаьына инанырыг.

4502020000П 2013

053 © «Тящсил», 2013

Page 3: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

СЮЗЦН ИШЫЬЫНДА

Йазычылыг истедады инсанда щардан вя неъяйараныр? Йягин ки, бу суалын дцнйада олан йа-зычыларын сайы гядяр ъавабы вар. Амма чохэцман ки, йазычылыг охуъулугдан, бир гядяр дяконкретляшдирсяк, охунан илк ъцмлядян башла-ныр. Йяни сян артыг анлайырсан ки, чай кими ахыбэедян бу щяйаты, бу заманы тутуб сахламагда олармыш. Бяли, йазычылыг мящз заман ичиндяюз заманыны йаратмаг истяйидир. Беляъя, илляр,гяриняляр ютцр вя эялян нясилляря Щомер дюврц,Низами дюврц, Фцзули дюврц, Мирзя Ъялил дюв -рц вя с. кими заман адаларына сяйащят етмякимканы йараныр. Вя артыг дейя билярик ки, бусырада Елчин дюврц адлы бир ада да вар. О ада-нын сакинляри – Елчинин тяхяййцлцндян доьуланобразлар, гяти яминликля вурьулайа билярик ки,артыг заманын сынаьындан чыхмыш, ядябиййатдаябядиййят статусу газанмыш образлардыр. Чцн -

3

Page 4: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

ки Елчинин ясярляриндя, ня бир гурама щадися -йя, ня дя бир гурама персонажа раст эяля биляр-сян. Щадисяляр щяйатын юзц гядяр щяйати,образлар инсанын юзц гядяр дири, ъанлыдыр. Оху -ъу о щадисяляри санки эерчякдя баш вермиш, щят -та дейярдим ки, юз башына эялмиш бир вагеякими йашайыр, о персонажлары ися няинки там ай-дынлыьы иля эюрцр, щятта онларын няфясини, гоху-суну беля щисс едир. Мян бу мязиййятляри, щяттайазычынын «Мащмуд вя Мярйям», «Юлцмщюк мц», «Аь дявя» кими тарихи мювзулардайазылмыш ясярляриня дя аид едярдим.

Йазычынын фитри истедадыйла йанашы, онун пе-шякарлыьыны да хцсуси гейд едярдим. Чох вахтэцълц насир щеч дя драматург кими юзцнцщямин сявиййядя тясдигляйя билмир. Йахуд даяксиня. Елчин Азярбайъан ядябиййатында надирсималардандыр ки, щансы жанрда йазырса-йазсын,истяр роман, щекайя, щятта ушаг щекайяляри, на-ьыллар олсун, истярся дя пйес, йахуд да ссенариолсун – бу ясярлярдя охуъу щяр ъцмлядя о фитриистедады ъилалайан пешякарлыьы щисс едир. Эюрц -

4

Page 5: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

нцр бунун ясас сябябляриндян бири, бялкя дя,биринъиси Елчинин тякъя Азярбайъан дейил, бцтцндцнйа ядябиййатыны дяриндян билмяси, сюзцнбюйцк мянасында, ядябиййатчы олмасыдыр.

Бу барядя охуъулар профессор ГязянфярПашайевин халг йазычысы Елчинин йарадыъылыьынаишыг тутан бу дяйярли китабыны охудугъа дащаятрафлы анлайыша сащиб олаъаглар. «Елчин щаг-гында дцшцнъялярим» ады алтында бир китабдатопланмыш, мцхтялиф вахтларда йазылыб дяръолунмуш бу силсиля мягалялярин бязиляри иля мяняввялдян дя таныш идим. Онлары йенидян китабщалында охумаг ися бу танышлыьы, неъя дейярляр,достлуьа чевирди. Вя мяндя беля тяяссцрат йа-ранды ки, бу мягаляляр мцяййян фасилялярляайры-айры вахтларда йазылса да, илк ъцмлясин-дян сон ъцмлясиня гядяр санки ня вахтса белябир китабын йаранаъаьыны, щисс едирмиш. Бутяяс сцраты мяндя ойадан ися тябии ки, бу китабыбцтюв, там щалда эюря билмяйим олду.

Мяним тясяввцрцмдя щансыса гязет вя жур-налларда дяръ олунан йазылар щардаса кирайя-

5

Page 6: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

нишин юмрц йашайыр. Бу мянада, ня вахтса ад -да-будда йазылмышлары бир арайа топлайан, он -ла ра сыьынаъаг верян китабы щардаса ев дяад ландырмаг олар.

Гязянфяр Пашайевин узун илляри ящатя едянбу ев-китабында Елчинин чохшахяли йарадыъылы-ьынын, демяк олар ки, бцтцн истигамятляри араш-дырылыр, йазычынын йалныз бядии дейил, щямчининелми ясярляри дя эениш тящлил олунур. «Елчининфолклор дцнйасы», «Кярям йаньысы иля», «Ашыгпоезийамызын ачылмамыш гаты» вя с. башлыгларалтында верилмиш мягалялярдя охуъу Елчининядя биййаты консептуал шякилдя мянимсямяси-нин, йалныз дцнйа дейил, Азярбайъанын шифащивя йазылы ядябиййатына дяриндян бяляд олмасы-нын бир даща яйани тясдигини эюрцр. Йягин, бумцкяммял савадын бящрясидир ки, демяк олар,бцтцн мягаляляриндя Елчин чох дягиг паралел-ляр апармагла цмумиликдя ядябиййатын кеч-дийи йолу, Азярбайъан ядябиййаты иля дцнйаядябиййаты арасындакы интеграсийанын бцтцн ис-тигамятлярини няинки мярщяля-мярщяля, щятта

6

Page 7: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

дейярдим ки, аддымбааддым тящлил вя тягдимедир. Китабда бу щагда эениш бящс олун ду -ьун дан, тяфяррцата вармадан бу йыьъам кита -ба йаз дыьым бу гыса юн сюзцмц бир фикирляйе кунлаш дырмаг истяйирям.

Профессор Гязянфяр Пашайевин «Елчин щаг-гында дцшцнъялярим» китабы мцяллифин юзцнцндя дедийи кими, халг йазычысы Елчинин 70 илликйу билейиня кичик бир тющфядир. Йубилейиня янэюзял тющфяни ися устад йазычымыз юзц едир. Беляки, Елчин мцяллим сон вахтлар, бялкя дя, щямишяолдуьундан да мящсулдар йарадыъылыгла мяш -ьулдур. Онун ссенариляри ясасында чякилян филм-ляр артыг дцнйа екранларына чыхыр, пйесляри дцн- йанын ян нцфузлу театрларында ойнанылыр. Бу сы-радан Елчин мцяллимин мягаляляри, тяръцмялярииля йанашы, бу йахынларда гялямя алдыьы ики нясрясярини – «Кюлэя» щекайясини вя «Кашейин та-лейи» кичик повестини хцсуси гейд едярдим. Буики ясярийля Елчин мцяллим Азярбайъан ядябий -йатынын хяритясини хейли эенишляндирди. Бу мя-нада, дейя билярик ки, гаршыдан эялян иллярдя

7

Page 8: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

йазычы Азярбайъан ядябиййаты адлы мяняви яра-зимизи нечя-нечя мцкяммял ясярлярийля дащада зянэинляшдиряъяк вя нювбяти йубилейи яряфя-синдя биз артыг Елчин мцяллимин диэяр йени ясяр-ляринин аб-щавасынын овсунуна дцшяъяйик.

Бунун цчцн ися бизляря йалныз устад йазы чы -йа мющкям ъан саьлыьы арзуламаг галыр.

Йашар, йазычы-публисист

8

Page 9: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

ЕЛЧИН ЩАГГЫНДА ДЦШЦНЪЯЛЯРИМ

Мян о хошбяхт инсанларданам ки, мяня бирчох эюркямли вя танынмыш гялям сащиблярининйарадыъылыьыны сянят аляминя эялдийи илк эцндянбу эцня кими – йарым ясрдян артыг заман кяси -йиндя излямяк нясиб олуб. Онларын арасындаэюркямли йа зы чы, тянгиdчи алим, филолоэийа елм-ляри доктору, танынмыш зийалы, иътимаи хадим,халг йазычысы Елчин хцсуси йер тутур. Ня эизля-дим, Елчинин ясярляриндяки эюзлянилмязлик,гейри-адилик бя зян мяня гярибя эюрцнцб. Елябу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб.

Йазычынын сящняйя гойулмуш «Почт шюбя-синдя хяйал», «Ащ, Парис, Pарис!», «Дялихана-дан дяли гачыб вя йахуд мя ним севимли дя лим»,«Мян сянин дайынам», «Мяним ярим дялидир»,«Телескоп» вя «Шекспир» пйесляриня мараглабахмышам.

Ссенариси ясасында чякилян филмляри дюня-дюня дярин марагла излямишям.

9

Page 10: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Йазычы-алимин «Тянгид вя няшр», «Ядябий -йат да тарих вя мцасирлик проблеми», «Шяхсиййятвя истедад», «Тянгид вя ядя биййатымызын проб -лемляри», «Классикляр вя мцасирляр», «Ядяби дц -шцнъяляр» ясярлярини охуйараг тянгид сащясин дянц фузлу сюз сащиби олдуьуну дярк етмишям.

Елчини ядяби просеся даим мцдахиля едян,ону истигамятляндирян эюркямли ядябиййатшц-нас алим кими гиймятляндирмишям.

Елчинин фолклорумузун дярин гатларына енябилян бир тядqигатчы, «Дядя Горгуд алилийи»,«Клас сик ашыг йарадыъылыьында «Дцнйа» образы»кими монографийаларына, «Аразам, Кц ря бян-дям» елми-публисистик ясяриня, кюкляри фолклор-дан гидаланан «Мащмуд вя Мярйям» ро ма- нына, сямими щекайяляриня («Балададашын илкмящяббяти» щекайясини эюз юнцня эятирин), по-вестляриня, еляъя дя «Аь дявя» вя «Юлцмщюкмц» романларына эюря тягдир етмишям.

Бцтцн бунлар эюркямли йазычынын йарадыъы-лыьына мягаляляр щяср етмяйимя (ядибя мяктубцнванламаьыма), мцдафияйя тягдим едилян

10

Page 11: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

ъидди вя йцксяк елми сявиййяли докторлуг дис-сертасийасына ряй йазмаьыма эятириб чыхарыб.

Бир дяфя Елчинля чох сямими сющбятимиз за-маны ф.е.н. Эцлзар Ибращимгызы иля щазырладыьымвя чап етдирдийим Низами адына Азяр байъанЯдябиййаты Музейиндя тянтяняли шякилдя тягди-матларыны кечирдийим Иси Мяликзадя, ЩцсейнАриф, Тофиг Байрам, Ялибаба Щаъызадя, ФикрятГоъа, акад. Бякир Нябийев портрет-китабларламарагланды.

Елчин мцяллим онларын щярясиндян бир нцсхяистяйяндя цряйимдян илк кечян «Юмцр вяфа гылар -са, Елчинин 70 иллийиня дя беля бир тющфя едярям»олмушду. Юмцр вяфа гылды. Лакин Елчин щаг дапортрет-китаб дейил, ня йазмышамса 50 илдянартыг сямими цнсиййятдя олдуьум охуъу вятядгигатчылара китаб щалында тягдим етмякистя йиндя олдум. Тарихи ардыъыллыьы эюзлямякнаминя эюркямли йазычы вя алимин докторлугдиссертасийасына йаздыьым, чох мятляблярдянсюз ачан ряйимля башламаьы мцнасиб билдим.

11

Page 12: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Елчин Илйас оьлу Яфяндийевин филолоэийа елмляри доктору алимлик дяряъяси

алмаг цчцн тягдим етдийи «Ядябиййатда тарих вя мцасирлик проблеми»

адлы елми мярузясиня

РЯЙ

Эюркямли йазычы Елчин Яфяндийев, ейнизаманда ядяби тянгидимизин формалаш ма сын давя инкишафында мяхсуси йери вя ролу олан ядя -биййатшцнас алимляримиздяндир. О бу са щя дяотуз илдян артыг кцлцнэ чалмыш, ортайа бюйцк -щяъмли «Тянгид вя ядябиййатымызын проб лем -ляри» – 1981, 20 ч.в.; «Классикляр вя мцасирляр»– 1987, 22 ч.в.; «Поле притя же ния. Кри ти ка:

проб лемы и суждения» – Москва, 1987,16 ч.в.; «Бяс тякарын вятяндаш сюзц. Цзейир Ща -ъыбяйовун публисистикасына бир нязяр» – Бакы,1996, 5 ч.в. вя с. кими бир-би риндян сан бал лы, сырфелмилийи иля сечилян ясярляр гоймушдур.

Биз щяля тядгигатчынын мювзуйа даир мцх -тя лиф иллярдя чап етдирдийи сайсыз-щесабсыз мя га -

12

Page 13: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

лялярини демирик. Елми мяру зяни бирняфяся оху- дум. Тядгигатчынын бцллур булаг кими ахан,гялбя йатан елми вя бядии дилиня, эялдийи гя-на яти ня, щягигяти ъясарятля демяйиня щейрангал дым. Тянгидимизин кечдийи йо лу вя мцасирвя зий йятини тящлил сцзэяъиндян кечирян мцял лифинбу алтмыш бир сящифялик елми мярузяси мяня бю -йцкщяъм ли дис сер та сийалардан даща артыг тясирбаьышлады. Щяр шейдян яввял, она эюря ки, ясярбюйцк мящяббят вя вятяндашлыг щисси иля йа зыл -мышдыр. Эцн кими айдын щягигятдир ки, тяд ги -гат чы бу ясяр ляри йазаркян елми ад барядядцшцн мямиш, ону бу ясяр ляри йазмаьа сювгедян онун вятяндашлыг боръу вя виъданы ол -муш дур. Ясярдя «тарих вя мцасирлик» гырмызыхятт кими кечся дя, бурада миллилик вя цмум -бяшярилик, ядябиййат тарихи нин проблемляри вяядяби тянгидин вязифяляри, сянят вя сянят кар,ядябиййатын вятяндашлыг миссийасы, мцасир вя -зиййяти вя с. кими ядябиййатшцнаслыг вя тян ги -дин ядяби проблемляри юз лайигли йерини вя щял линитапыр. Ачыьыны дейяк ки, тарихилик вя мца сирлик

13

Page 14: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

проблеминин елми-нязяри ясаслары, тядгиги вящялли ядябий йат шцнаслыьымызда арды ъыл ишлян мя -миш, эюрцлян ишляр локал сяъиййя дашымышдыр.

Тарихи-тиположи вя тарихи мцгайисяли метод -ла ра ясасланан елми мярузядян эюрцнцр ки,узун иллярин елми арашдырма ла рынын мянтиги ня -ти ъяси кими тядгигатчынын фярди ядябиййат кон -сеп сийасы мейдана чыхмышдыр. Бу бахым дaнчякинмядян дейя билярик ки, тядгигатын елми-ня зяри ящямиййяти бюйцкдцр.

Ядяби тянгидимизин бу арашдырманын няти -ъяляриндян елми-методоложи принсип ляриндянистифадя едяъяйи шцбщя доьурмур. Ясярдя«Ядя биййатда тарихилийин бязи мягамлары»,«Азярбайъан ядябиййатынын бцтювлцйц», «Та -рих дя шяхсиййят амили», «Тарихя тарихи йанаш -ма нын бязи мейilляри», «Тарихи типолоэийа вяващид дцнйа ядяби просеси», «Ядяби тянгид вямцасирлик проблеми», «Мцасирлик тяляби вясянят ясяри» вя с. башлыглары алтында чох илщамлаишлянмиш щиссяляр орижиналлыьы, актуаллыьы, дяринелми дяйяри иля сечилир.

14

Page 15: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Мялумдур ки, Елчин Яфяндийев фолклорлабаь лы бир нечя санбаллы мягалянин вя ашыг по -ези йасына щяср етдийи «Классик ашыг йара дыъы лы -ьында «Дцнйа образы» вя «Дядя Горгудали лийи» кими мараглы монографийаларын мцялли -фи дир. Бу ба хым дан тябии ки, бизи бир фолк лор шц -нас кими тяд ги гат чынын шифащи халг ядябий йа-тына, классик ядябиййатла фолклорун ялагясинямцнасибяти марагландырмайа билмяз ди.

Севиндириъи щалдыр ки, тядгигатчы щаглы ола рагАзярбайъан ядябиййатынын бцтюв лц йц нц йазылывя шифащи ядябиййаты ващид кюк цзя риндябяргярар олмасында, ана хятдян айрылан икиголун тяъяссцмцндя эюрцр. Ону да дейяк ки,ядябиййатымыза, тянгидимизя, иътимаи фикир та -рихимизя елми обйектив мцнасибят бу ясярдяясас мейар кими эютцрцлмцшдцр. Бцтцн бун -лар ла бярабяр, бу гиймятли ясярдя МяммядСяид Орду бади, Сямяд Вурьун кими ХХ ясрАзяр бай ъан ядябиййаты корифейляринин адынараст эялмямяк ян азы тяяссцф доьурур.

15

Page 16: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Бунунла беля, тядгигатчынын мювзуйа даирчап етдирдийи монографийалар, чохсайлы мяга -ляляр вя елми мярузя бариз шякилдя эюстярир ки,Елчин Илйас оьлу Яфяндийев чохдан фило лоэийаелмляри доктору алимлик дяряъяси алмаьалайиг дир.

Гязянфяр Пашайев,фил.е.д., профессор

19.12.1997

16

Page 17: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

ЩЮРМЯТЛИ ЕЛЧИН МЦЯЛЛИМ!

Сизинля сон эюрцшцм мяня дярин тясир етди.Сющбятимизи олдуьу кими «Щяйат щаггындадцшцнъяляр» ады алтында чап етмяк оларды. Ся-мими вя ачыг сющбятиниз мяни валещ етди.

Шяхсиййятинизин алилийи, цряйинизин вя гялями-низин хош ниййятя хидмят етмяси сизи щамынын се-вимлисиня чевириб. Узун иллярдир ки, мян Низамиадына Ядябиййат Институтунда Мцдафия Шурасы-нын цзвцйям. Он иля гядяр щямин шуранын щям-сядри олмушам. Сизин йарадыъылыьыныза щясролун муш докторлуг (Нярэиз Пашайева) вя нами-зядлик диссертасийаларынын мцдафиясиндя сядрликедяркян гцрур щисси кечирмишям. АлимляримизинСизя вя йарадыъылыьыныза исти мцнасибятини эюряряксевинмишям. Ону да щисс етмишям ки, зийалылары-мыз Сизя эцвянъ йери кими бахырлар. Зийалыларарящбярлик етмяк чятиндир. Буну сиз баъарырсыныз.

Язиз Елчин мцяллим, мярамым эюркямли йа-зычы, тянгидчи, дювлят хадими кими Сизи сяъий -йяляндирян мязиййятлярдян сюз ачмаг дейил,

17

Page 18: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

садяъя олараг, Сизя олан щюрмят вя ещтирамымыизщар етмяк, Сизин дя севинъинизя сябяб ола биля-ъяк шад хябяри диггятинизя чатдырмагдыр. Щамы-нын чох севдийи «Мащмуд вя Мярйям»романыныз сентйабр айында Кяркцкдя чапданчыхаъаг. Китабы чапа Азярбайъан Ядябиййаты-нын досту, Ираг–Азярбайъан ядяби ялагяляри йо-лунда мисилсиз хидмятляр эюстярян Др. ЯбдцллятифБяндяроьлу иля бирэя щазырламышыг. Китабдамяним «Елчинин сянят дцнйасы» адлы ящатяли эиришмягалям дя йер алаъаг.

Елчин мцяллим, филолоэийа елмляри намизядиЭцлзар Ибращим гызы иля бирэя щазырладыьым вячап етдирдийим «Иси Мяликзадя –70» (2004),«Щцсейн Ариф – 80» (2004), «Тофиг Байрам –70» (2005), «Ялибала Щаъызадя – 70» (2005),«Фикрят Гоъа – 70» (2005), «Акад. Бякир Ня-бийев – 75» (2005) портрет-китаблары арзунузласизя эюндярирям.

Щюрмят вя ещтирамла: Гязянфяр Пашайев, 30.06.07

П.С. Йазычынын «Мащмуд вя Мярйям» романы 2007-ъи илинпайызында Кяркцкдя мяним эириш мягалямля чап едилди – Г.П.

18

Page 19: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

ELЧИNИN SЯNЯT DЦNYASЫ *

Hяr dяfя xalq yazычыsы Elчиn yenи чapdanчыx mыш яsяrиnи vя son dяfя иkиcиldlиyиnи мяняhяdиyyя edяndя daxиlи bиr sяs, gцclц bиr иstяkbaш qaldыrыb: «Nиyя цrяk sюzцnц demиrsяn?»Eh arzu-иstяyя nя var kи?! Vurub-keчиr, nяtи cяsиbarяdя sяn dцшцnmяlи olursan. Dцшцnяndя иsяgюz юnцnя иlk olaraq Azяrbaycan яdяbиy yatыnыndцnyasыnы dяyишmиш korиfeylяrи Mяmmяd Arиf,Mяmmяd Cяfяr, Hяmиd Araslы, Mиr Cяlal,Mиrzя Иbrahиmov, Kamal Talыbzadя, ЯzиzMиrяhmяdov, Yaшar Qarayev, hazыr da mцsяllяhяsgяr kиmи fиlologиya elmиmиzиn keшиyиndя mяtиnda yanan, яdяbиyyatыmыzыn patrиarxы mиssиyasыnышяrяflя yerиnя yetиrяn Bяkиr Nяbиyev, elяcя dяBяxtиyar Vaщaбzadя, Иsa Hя bи b bяylи, Aьa musaAxundov, Tofиq Hacыyev, Nиzamи Cя fяrov,Sabиr Rцstяmxanlы, Mюvlud Sц ley manlы, Elчиnyara dы cы lыьыnыn яn yaxшы tяdqиqatчыларындан бири

19

* Бах: «Ядябиййат гязети», 7.09.2007; «Мащмуд вяМяр йям» ро ма нына эириш мягаляси, Кяркцк, 2007, с. 4–12.

Page 20: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Nяrgиz Paшayeva vя on larыn Elчиn yara dы cы lы -ьыna hяsr etdиklяrи tяkrarsыz mя qa lя lяrи (bя-zиsиnиn иkи-цч mяqalяsи) gяlиb. Tяrяddцd ичиndяda xиl dяn gяlяn sяsи vя иstяyи boьmaьa, unut -ma ьa чalышmышam. La kиn Elчиnиn tяkcя Tцrkи -yя dя dюrd nяшrиyyat tяrяfиndяn dю nя-dю nя чapedиlяn mяшhur «Яslи vя Kяrяm» dastanыnыnmo tиv lяrи яsasыnda yazыlmыш «Mahmud vяMяryяm» roma nыnы яdяbиyyatыmыzыn vяfalыdostu Яbdцllяtиf Bяndяroьlu иlя Kяr kцk dя чapetmяk sevdasыna dцшяndя mяndя чoxdan baшqaldыran иstяk qaчыlmaz oldu.

Elчиn deyяndя gюz юnцnя onlarla bяdии яsя-rиn, monoqra fи yalarыn, яdяbиyyatшцnaslыq цzrяsaysыz-hesabsыz mяqalяlяrиn mцяllиfи, nasиr,dramaturq, tяrcцmячи, tяnqиdчи, яdяbиyyatшц-nas, иctиmaи xadиm, fиlologиya elmlяrи doktoru,professor, яmяk dar иncяsяnяt xadиmи, хalqyazычыsы Elчиn Яfяndиyev gяlиr.

Bakы Dюvlяt Unиversиtetиnиn fиlologиya fa -kцl tяsиnи bиtиrяn Elчиn Azяrbaycan ElmlяrAka demиyasыnыn Nиzamи adыna Яdя bиyyat Иn-

20

Page 21: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

stиtutunda aspиrant olmuш vя «Azяrbaycan bя -dии nяsrи яdяbи tяnqиddя – 1945–1965» mюvzu -sunda na mи zяd lиk, «Яdяbиyyatda tarиx vяmцasиrlиk» mюvzusunda dok torluq dиsser ta -sиyalarы mцdafия etmишdиr. Яdяbи fяalиyyяtя1959-cu иldя чap etdиrdиyи «O иnanыrdы» heka -yяsи иlя baшlamыш, иlk kиtabы 1966-cы иldя чыxmыш-dыr. Azяrbaycanыn яn mяhsuldar yazычы larыn danolan Elчиnиn иndиyя qяdяr 90-dan artыq kиtabычap olunmuш vя sonralar hяr cиldи цst-цstя550 sяhиfяdяn az olmayan 10 cиldlиyиndя (Bakы,2005) toplanmышdыr.

Elчиnи bиr yazычы kиmи, иnsan kиmи, шяxsиyyяtkиmи, иctиmaи xadиm kиmи dяrk etmяk цчцn on -cиldlиyиnи oxumaq kиfayяtdиr. Bu oncиldlиk,eynи zamanda Elчиnиn bюyцklцyцnц gюstяrяnsцbut-dяlиldиr. 624 sяhиfяdяn иbarяt olan 1-cиcиld yazычыnыn «Hakиm oxucudur» adlы gиrиш mя -qalяsиnи, hekayяlяrи barяdя dцшцncяlяrиnи vя sonotuz иkи иldя yazdыьы hekayяlяrиnи яhatя edиr.Ye rи gяlmишkяn, Elчиnи Иraqda yaxшы tanы yыr lar.Elчиnиn hekayяlяrи keчяn яsrиn sonlarыnda Иraq -

21

Page 22: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

da чap olunub. Bu, Иraqda yaшayan, Fцzulиyяqol-qanad verиb юlmяz яsяrlяr yaz maьa sюvqedяn, zяmanяmиzdя Иraq tцrkmanlarы kиmи ta -nы nan, azяrbaycanca danышan elatla tarиxи bиr -lиyиmиzя dяlalяt edиr. XX яsrиn 2-cи yarыsыndabu bиrlиk yenиdяn gцndяmя gяl dи, яlaqяlяrиmиzyenиdяn canlandы. Nцmayяndя heyяtlяrи tez-tez Иraqы zиyarяt etdиlяr. Bu zиyarяtlяrиn яn яhя-mиyyяtlиsи 1994-cц иlиn sentyabrыnda yer aldы.Fцzulиnиn anadan ol ma sы nыn 500 иllиk yubиleyииlя яlaqяdar 128 nяfяr яdяbиyyat vя иncяsяnяtnцmayяndяlяrиndяn иbarяt heyяt Baш нazиrиnmцavиnи Elчиn Яfяndиyevиn rяhbяrlиyи иlя Иraqayola dцшdц. Baьdadda vя Kяrkцkdя mюhtя -шяm tяdbиrlяr keчиrиldи. Nцmayяndя he yя tиnиnKяrkцkц, gerи qayыdanda иsя Tяbrиzи zиyarяtиElчиnиn sяyи nяtиcяsиndя baш tutdu. Иraq tцrk -manlarы yaxшы bиlиr kи, Иraq rejиmи иllяrlя heч bиrtцrk nцmayяndя heyяtиnи Kяrkцkя buraxmыr -dы. Kяrkцkцn mяdяnиyyяt sarayыnda toplaшan -lar Azяr baycan nцmayяndя heyяtи иlя gюrцшlяrичoxdan bиr-bи rиn dяn xяbяrsиz olan doьma qar -

22

Page 23: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

daшlarыn qovuшmasыndan, hяs rяtиn vцsala чev-rиlmяsиndяn xяbяr verиrdи. Yubиley tяdbиr lя rиn -dя Иraq tяrяfdяn tяшkиlat komиtяsиnиn sяdrmцa vиnи – Bakы Dюvlяt Unиversиtetиnиn fяxrиdok toru, Azяrbaycan Yazычыlar Bиrlиyиnиn vя«Яdяbиyyat qяzetи»nиn redaksиya шu ra sыnыnцzvц Яbdцllяtиf Bяndяroьlu mиsиlsиz xиdmяtlяrgюs tяr dи. Цmumиyyяtlя, Яbdцllяtиf Bяndяr -oьlu яdяbи яlaqяlяrиmиzиn иnkишafы yolundabюyцk ишlяr gюrцb. Onun sayяsиndя ke чяn яsrиnsonlarыnda «Чaьdaш Azяrbaycan шeиrи», «Azяr - bay can hekayяlяrи», Bяxtиyar Vahabzadя vяNяbи Xяzrиnиn poe zиya toplularы, Elчиnиn he -kayяlяrи, bиzиm «Иraq–tцrkman folkloru», «Altыиl Dяclя–Fяrat sahиllяrиndя» (яrяbcя) ишыq цzцgюrцb. Bu gцnlяrdя tяrяfиmиzdяn tяrtиb edиlяn«Rяsul Rza. Aьlayan чox, gцlяn hanы?!» kиta -bыnы (Kяrkцk, 2007, 182 s.) чap etdиrяrяk mцяy -yяn иctиmaи-sиyasи sяbяblяrdяn ayrы dцш dцyцmцzbacы-qardaшlarыmыza – Иraq tцrk man larыna tюhfяedиb. Bu dяfя Elчиnиn «Mah mud vя Mяryяm»romanы цzяrиndя dayanmaьыmыz sяbяbsиz deyиl.

23

Page 24: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Mяlum olduьu kиmи яsяr «Яslи vя Kяrяm»das tanыnыn motиvlяrи яsasыnda yazыlmышdыr.«Яs lи vя Kяrяm» dastanы иsя Tцrkman elиndя(xцsusяn Tиlя fяldя) sazla чalыnыb-oxunan yega -nя dastandыr. Xalq arasыnda «Гarasevda»dastanы adlanan vя чox sevиlяn «Яslи vя Kя -rяm» lя иlgиlи olan «Mahmud vя Mяryяm»иnTцrkиyяdя olduьu kиmи, burada da sevиlяcяyиqяnaяtиndяyиk.

«Mahmud vя Mяryяm» Elчиnиn roman jan - rыnda иlk qя lяm tяcrцbяsи olsa da, чox uьur lualыnыb. Tяdqиqatчы Nяrgиz Paшayevanыn ro manhaqqыnda qяnaяtи hяqиqяtdяn kяnar de yиl:«Folklorda dastan hansы mяqam dadыrsa, hansыyerи tu tur sa, bяdии яsяrdя dя roman o yerи tu -tur». «Mahmud vя Mяr yяm» roma nыnda folk-lor qatы lap dяrиnlиklяrdяn boylanыr.

Bиr чox dцnya dиllяrиnя tяrcцmя edиlяn,Xяlиl Rza Ulu tцr kцn tяbиrиncя desяk, чaьdaшnяsrиmиzиn qыzыl fonduna daxиl olan «Mahmudvя Mяryяm» XX яsrиn sonlarыnda Tцrkиyяdяяn чox чap olunan, oxunan vя sevиlяn яsяrlяr-

24

Page 25: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

dяn bиrи, bяlkя dя, bиrиncиsи olub. Qardaш юl-kяdя иlk dяfя 1992-cи иldя nяшr olu nan яsяr,sonralar daha цч nяшrиyyat tяrяfиndяn чap olu -nub (1994, 1997, 2001). Bиz hяlя яsяrиn tяkrarnяшrlяrиnи demиrиk.

Цmumиyyяtlя, yazычыnыn Tцrkиyяdя 14 kиta -bы чыxыb. Yalnыz «Юtцkяn» nяшrиyyatы onun«Mah mud vя Mяryяm», «Aь dя vя», «Юlцmhюkmц» romanlarыnы, «Шuшanыn daьlarыnы du -man bц rцdц» vя «Sarы gяlиn» kиtablarыnы чapedиb. Dюvlяt тeatr la rыnda «Mяn sяnиn dayы -nam», «Mяnиm яrиm dяlиdиr» vя «Mяnиm se -vиmlи dяlиm» pyeslяrи tamaшaya qoyulub.

Demяk olar kи, Tцrkиyяdя яksяr qяzet vяdяrgиlяr Elчиnиn иstяr romanlarыna, иstяrsя dяhekayя, povest vя pyes lя rиnя sanballы mяqa lя -lяr hяsr etmиш, onu oxuculara tцrk dцn yasыnыnяn gюrkяmlи yazычыlarыndan bиrи kиmи tяqdиmvя tяqdиr etmишdиr.

Elчиnиn bяdии яsяrlяrи, hяmчиnиn keчmишSovetlяr Bиrlиyиn dя yaшayan xalqlarыn, elяcя dяиngиlиs, fransыz, иspan, яrяb, fars, чиn, macar,

25

Page 26: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

alman, чex, slovak, bolqar, иsveч vя dи gяr dиl -lяrя tяrcцmя olunmuш, kиtablarы чыxmышdыr. El -чиnиn ssenarиlяrи яsasыnda «Baladadaшыn иlkmяhяbbяtи» (1974), «Arxadan vurulan zяrbя»(1977), «Gюzlя mяnи» (1981), «Gцmцшц fur -qon» (1982) kиmи bиr-bиrиndяn maraqlы, ta -maшaчы zюvqцnц oxшayan, mяnяvи dяyяr lя rиmиzяxиdmяt edяn bяdии fиlmlяr чяkиlmиш, onun шюh-rяtиnиn artmasыnda бюйцк rol oynamышdыr.

Elчиnиn bяdии nяsrиnи, o cцmlяdяn dя «Mah-mud vя Mяr yяm»и, hяr шeydяn яvvяl, oxunaqlыedяn, sevdиrяn onun dиlи dиr. Elчиnиn mяna tu-tumu vя bяdии kяsяrи иlя seчиlяn, oxucuya es te -tиk zюvq aшыlayan dиlи яdяbи dиllя xalq danышыqdиlиnиn qov шaьыnda bяrqяrar olmuшdur. Yazы -чыnыn dиlи bulaq, bulud kиmи axan, qяlbя yatan,иnsana rahatlыq gяtиrяn, saf, duzlu, шиrиn, zяn -gиn bяdии dиldиr. Elчиnиn яsяrlяrиnи, xцsusяn dя«Mahmud vя Mяryяm» romanыnы oxumaьabaшlayanda ayrыla bиl mиr sяn, az qala bиrnяfяsяoxuyursan. Yerи gяlmишkяn, deyиrlяr El чиn«Mahmud vя Mяryяm»и bиrnяfяsя – 18 gцnя

26

Page 27: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

yazыb. Ancaq demиrlяr kи, yazычы mюvzu яtra-fыnda иllяrlя fиkиrlяшиb, tяfяkkцr sцzgяcиndяnkeчиrиb, folklor motиvlяrиnи mцasиr dюvr prob -lemlяrи иlя uzlaшdыrmaq цzяrиndя dцшцnцb-da -шыnыb. Bиz hяlя onu demиrиk kи, bu dцшцn dцrцcцяsяrя gиrишmяzdяn яv vяl yazычы «Яslи vя Kяrяm»adlы lиrиk-yumorиstиk povest ya zaraq чapetdиrmишdиr. «Mahmud vя Mяryяm» tяsadцfяnqяlяmя alыnmamышdыr. Йазычынын yaradыcыlыьыnыиzlяyяndя aчыq-aш kar gюrmяk olur kи, «Balada -daшыn иlk mяhяb bя tи», «Bиr gюrцшцn tarиxчяsи»,«Qыш naьыlы», «On иldяn sonra», «Gцnlяrиn bиrgцnцndя» vя s. яsяrlяrиndя dя mиllиlиk vя mцa -sиrlиklя bяrabяr, folklor Elчиn yaradыcыlыьыnыnana xяttиnи tяш kиl edиr. Elчиn, demяk olar kи,яksяr яsяrlяrиndя xalq yaradы cы lыьыndan bяhrя -lяn mиш, yerи gяldиkcя bu xalq mцdrиklиyиnяnяzяrи cяhяtdяn nцfuz etmишdиr.

Elчиnиn Gцney Azяrbaycan bayatыlarыnahяsr etdиyи «Ara zam Kцrя bяndяm» mяqalяsиЯmиn Abиd, Яta Tяrzи ba шы, Mehdи Hцseyn,Rяsul Rza vя Ayaz Vяfalыnыn bayatыlara hяsr

27

Page 28: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

etdиklяrи orиjиnal elmи-bяdии mяqalяlяrи иlя bиrsыrada durur vя юzцnяmяxsusluьu иlя seчиlиr.Onun «Klassиk aшыq poe zиyasыnda «Дцnya»obrazы» adlы sanballы elmи яsяrиndяn mя lumolur kи, o, haqlы olaraq Azяrbaycan яdяbиyya-tыnыn bц tюvlцyцnц yazыlы vя шиfahи яdяbиyyatыnvahиd kюk цzяrиndя bяrqяrar olmasыnda, anaxяtdяn ayrыlan иkи qolun tяcя s sц mцn dя gюrцr.

Elчиnиn «Klassиk aшыq poezиyasыnda «Дцn -ya» obrazы» bиr da ha tяsdиqlяyиr kи, hяqиqяtяndя, «Aшыq poezиyasыnыn kюklяrи, rи шяlяrи folk-lordan, xalq yaradыcыlыьыndan su ичиrsя, budaq -larы, qol-qanadы hяmишя яdяbиyyatla qovuшur.Ona tяsиr edиr, ondan qцvvяt alыr».

Burada bиr mяsяlяdяn dя sюz aчmaq yerиnяdцшяrdи. Bиr чox yazычы vя шaиrlяrиmиz folklor-dan bol-bol bяhrяlяndиklяrи цчцn Nиzamи,Fцzulи, M.Я.Sabиr, C.Mяmmяdquluzadя,Y.V.Чя mяn zяmиnlи, Я.Haqverdиyev, S.Vur -ьun, M.Mцшfиq, O.Sarы vяllи, Иlyas Яfяndиyevvя folklor mюvzularыnda na mи zяdlиk vя dok-torluq dиssertasиyalarы yazыb. Bиzя qalыrsa,

28

Page 29: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

«Elчиn vя шиfahи xalq яdяbиyyatы» adlы elmи-tяd -qиqat ишиnиn yazыlmasыnыn vaxtы чoxdan чatmыш-dыr. Elчиn шиfahи xalq яdя bиy yatыndan bяh rя lяn -mяklя bяrabяr, baшqalarыndan fяrqlи olaraq юzцdя шиfahи xalq яdяbиyyatыnыn nяzяrи problemlяrииlя cиddи mяшьul olmuшdur kи, bu da tяdqиqat -чыlar цчцn genиш meydan aчыr.

Elчиnиn yaradыcыlыq yoluna nяzяr saldыqdagюz юnцnя onun цrяklяrdя mяskяn salmыш he -kayяlяrи, romanlarы, sыrf el mиlиyи иlя seчиlяn bиr-bиrиndяn sanballы monoqrafиyalarы, sse narиlяrи,ssenarиляри яsasыnda чяkиlmиш мараглы fиlmlяrи,pyes lяrи gяlиr vя yazычыya qиbtя etmяyя bиl mиr -sяn. Elя bиl hansыsa fиlosofun dedиyи «vaxtы boшkeчиrmяk яn aьыr cиnayяtdиr» kя lamыnы o, gяnc -lиkdяn dяrk etmиш vя юz kredosunu mцяy yяn -lяшdиrmишdиr: «Yazычы цчцn иdeal шяraиt vaxtыnыyazы ma sa sыnыn arxasыnda keчиr mяk dиr». Bu -nun nя demяk olduьuna хalq ya zычыsы Anarыnhяdяfя sяrrast dяyяn «Elчиn lяyaqяtlя ya шan -mыш bиr юmrцn 40 иldяn artыq mцddяtиnи яdя-bиyyata hяsr et mиш dиr» sюzlяrи aydыnlыq gяtиrиr.

29

Page 30: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Fиtrи иstedad sahиbи Elчиnи bиr чoxlarыndanfяrqlяndиrяn, yazычыnыn юz yaradыcыlыьы иlя baьlыetиrafыnda aчыb gюstяrdиyи bиr cяhяtи xцsusиvurьulamaq иstяrdиk: «Mяn юz yazычы tale yиm -dяn razыyam kи, 32 иldяn sonra bu hekayяlяrdяbиrcя sюzя belя toxunmadan onlar vaxtиlя necяyazыlыb vя necя чap olun muшduрsa, elяcя dяyenиdяn nяшr etdиrиrяm.

Epoxalar dяyишdи (сovet rejиmиnя son qo -yul du – Q.P.), sиyasи-иctиmaи mцnasиbяtlяr dя -yишdи vя mяn – oxucudan gиz lяtmиrяm – daxиlиbиr qцrur hиssи keчиrиrяm kи, bu hekayяlяrdя bugцn mяnиm gиzlяtmяk иstяyяcяyиm, xяcalяt чя-kяcяyиm, unut maьa чalышacaьыm bиrcя sюz dяyoxdur».

Bu sюzlяrи чяkиnmяdяn Elчиnиn bцtцn bяdииnяsrиnя aиd etmяk olar.

Bяdии yaradыcыlыьa Anar, Яkrяm Яylиslи vяbиr чox baш qa larы иlя baшlayan, buna vя keчяnяsrиn 60-cы иllяrиndя bиrgя yaradыcыlыqlarыnda ye -nи yolla getdиklяrиnя gюrя яdяbи alяmdя «60-cы lar»kиmи tanыnan nяslиn яn gюrkяmlи nцma yяn dя lя -

30

Page 31: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

rиn dяn bиrи Elчиndиr. Onun иstedadы иmkan ve -rиb kи, bяdии яsяrlяrиndя, яlяlxцsus roman larыn -da hяyatыn hяr yazычыya qиsmяt ol mayan qat -la rыna enя bиlsиn. Baшqalarыnыn gюrя bиlmя dиk -lя rи nи gюrя bиlsиn, yenи yolla gedя bиlsиn, oxu -cuya bяnzяrsиz яsяr lяr bяxш edя bиlsиn. Elчиnиnbяdии яsяrlяrиnя tяdqиqat чы la rыn artan maraьы,hяr шeydяn яvvяl, bununla яlaqяdardыr.

Elчиnиn yaradыcыlыьыna Azяrbaycanda neчя-neчя doktor luq vя namиzяdlиk dиssertasиyalarыhяsr edиlиb. Qardaш Tцr kиyяdя yazычыnыn яsяrlя -rиnя bюyцk maraq Atatцrk Unиver sи te tиndяdoktorluq dиssertasиyasыnыn mцdafияsиnя gяtи rиbчыxarыb. Dr. Sedat Adыgюzяl яdяbи vя elmи яla-qяlяrиmиzя xиdmяt edяn sanballы dиsser tasиyayazmышdыr. Elчиnиn Tцrkиyяnиn Yed dиtяpяUnиversиtetиnиn fяxrи doktoru seчиlmяsи dя onunbиr yazычы vя alиm kиmи qardaш юlkяdя nц fuzsahиbи olma ьыn dan xяbяr verиr. Elчиn tяqrиbяnotuz иl яvvяl чoxlarыnыn adыnы belя чяk mяyяcяsarяt etmяdиyи bиr dюvrdя (сovet quruluшuTцrkиyяnи qatы dцшmяn hesab edиr, onun adыnы

31

Page 32: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

чяkяn пan tцr kиst damьasы иlя dam ьalanыrdы)«Yaxыn, uzaq Tцrkиyя» adlы (яsяrиn adыna fиkиrverиn. Sonralar юndяrиmиz Heydяr Яlи yevиn bиrmиllяt, иkи dюvlяt adlandыrdыьы tцrk lяrи qaraqцv vя lяr nя qяdяr bиzdяn uzaq salmышdыlar.Яsяrиn adы buna ишarяdиr) bяdии publиsиstиka иlяelmи publиsиstиkanыn чulьalaшdыьы sяfяr qeydlя -rи nи (яslиndя, bu яsяrи sяfяr qeydlяrи adlan dыr -ma ьa adamыn dиlи gяlmиr. Nя edяsяn kи, bujanrыn tяlяbиdиr) яdяbиyyat vя elm adamlarыha dиsя kиmи qяbul etdиlяr. Sonralar bиr чoxzиyalыlarыmыz mяna vя mяtlяb do lu bu яsяrdяnиlham la na raq mяqalяlяr yaz dыlar, цrяklяrиnиngиzlиlяrиnи aш kar la dыlar, bцtцn tцrk alяmиnиngцvяnc yerи olan Tцrkиyяyя mя hяb bяtlяrиnииzhar etdиlяr.

«Yaxыn, uzaq Tцrkиyя» bu gцn belя bиzя чoxшeylяr deyиr. Elчиnиn bu яsяrиndя gюs tя rи lяn lяrиnчoxu acы baьыrsaq kиmи uzanыb gedяn, bиtиb-tцkяnmяyяn, mяnяvи dяyяrlяrиn tapda lan ma sы -na gяtиrиb чыxaran aьrыlы-acыlы «keчиd dюvrц»ndяbaшы mы za gяldи. Otuz иl яvvяl Elчиn yazыrdы:

32

Page 33: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

«…Qocaman tцrk yazычыsы Yusиf Ahuшkalazarafatla mя nя dedи: «Qabaqlar kиmиn яlиnяqяlяm keчиrdи шeиr yazыrdы, иndи kиmиn яlиnяqяlяm keчиr qяzet vя ya dяrgи buraxыr…»

Qloballaшmanыn qlobal tяzadlarы иlя alяmяmeydan oxuduьu, cиddи яnяnяvи aшыnmalaragяtиrиb чыxardыьы, Sabиr Rцstяmxanlыnыn doьruolaraq qeyd etdиyи kиmи, mяtbuatda qeyrи-peшяkarlыьыn tцьyan elяdиyи, sюzцn ucuzlaшdыьы,юzцnц vя sюzцnц bиlmяyяn adamlarыn jurna -lиst лиk иddиasы иlя or ta ya чыxdыьы bиr zamandaYusиf Ahuшkalanыn sюzlяrи vя «Ya xыn, uzaqTцrkиyя» mцяllиfиnиn иllяr sonra etиraf etmяlиol du ьu «Sяvиyyяsиz mяtbuat, sяvиyyяsиz dяoxucu yetишdиrиr vя bu, fa cияdиr» fиkrи gцn kиmиaydыn hяqиqяtlяrdяn xяbяr verиr.

Gюrkяmlи yazычы kиmи nяиnkи Azяrbay can -da, onun hц dud larы xarиcиndя dя yaxшы tanыnanElчиn, eynи zamanda яdя bи tяnqиdиmиzиn for -malaшmasыnda vя иnkишafыnda mяxsusи yerи vяrolu olan яdяbиyyatшцnas alиmlяrиmиz dяn dиr. Obu sahяdя otuz иldяn artыq kцlцng чalmыш, ortaya

33

Page 34: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

bюyцkhяcmlи «Tяnqиd vя яdя bиyyatыmыzыn prob -lemlяrи», «Klassиklяr vя mцasиrlяr», «Яdяbиy -yat da tarиx vя mцasиrlиk problemи» vя s. kиmиfundamental яsяrlяr qoymuшdur. Tяnqи dи mи -zиn keч dиyи yolu vя mцasиr vяzиyyяtиnи tяhlиlsцzgяcиndяn keчиrяn mцяllиfиn gяldиyи qяnaяt,hяqиqяtи cяsarяtlя demяyи adamы hey ran edиr.Onun adыkeчяn vя sюz aчmadыьыmыz чoxsaylыelmи mяqalяlяrи bюyцk mяhяbbяt vя vяtяn daш -lыq hиssи иlя yazыlmышdыr. Gюrkяmlи ya zычы olanElчиn bu яsяrlяrи yazmaya da bиlяrdи. Onu buишя sюvq edяn vяtяndaшlыq borcu vя vиc dan ol -muш dur. Иlhamla ишlяnmиш bu яsяrlяr orиjи nal -lы ьы, aktuallыьы, dяrиn elmи dяyяrи иlя seчиlиr.Yazычыnыn bяdии dиlи kиmи, elmи dиlи dя zяn gиn -dиr. Onu da deyяk kи, яdяbиyyatыmыza, tяnqи -dи mиzя, иctиmaи fиkиr tarиxиmиzя elmи ob yektиvmцnasиbяt bu яsяrlяrdя яsas meyar kиmи gюtц -rцlmцшdцr.

Xeyиrxahlыьы, шяxsиyyяtиnиn alиlиyи, цrяyиnиnvя qяlяmиnиn xoш nиyyяtя xиdmяt etmяsи Elчиnияksяr zиyalыlarыn gцvяnc yerиnя, sevиmlиsиnя чe-

34

Page 35: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

vиrmишdиr. Etиraf edиm kи, yaшca mяndяn kичиkolsalar da, Anar, Elчиn, Vasиm Mяmmя d -яlиyev kиmи zи yalыlarы hяmишя nяdяnsя юzцmdяnaьsaqqal hesab etmишяm. Hя rяsиndя bиr cцrbцruzя веряn mцdrиklиk, sanbal, nцfuz, lяn gяr,zиyalыlыq юzцmц tanыdыьыm vaxtdan onlarыnbюyцk lц yцnц, mюtяbяrlиyиnи mяnя tяlqиn edиb.Onlarыn mяnяvи pak lыьы, tяmиzlиyи bиr чoxlarыnanцmunя, юrnяk olmaq baxы mыn dan dиqqяtичяkиr. Юmrцnцn az qala 50 иlиnи иnsanlarы mя -nяvи deformasиyalara uьradan, rцшvяtxor lu -ьun gцndяlиk hяyat tяrzиnя чevrиldиyи sovetdю nяmиndя yaшayan, yцksяk vяzиfяlяr tutanElчиn bяyan edиr:

«…Bu yaшa gяlиb чatmышam, amma bu gц -nя qяdяr heч kиmиn qarшыsыnda mяnиm gю zцmkюlgяlи deyиl». Bu sюzlяrи buna mяnяvи haqqыolan, bцtцn юmrц boyu nяfsиnи boьmaьы baca -ran, dцnya malыnda gюzц olmayan bиr adamde yя bиlяr dи. Vя bundan bюyцk baшucalыьы,xoш bяxtlиk olarmы?! Bunu ona gюrя xцsusиvurьulayыram kи, Elчиn bиr yazыsыnda gюs tя rиr:

35

Page 36: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

«Mяn nя xoшbяxt, nя dя bяdbяxtяm, taleyиnmяnя ayыr dы ьы vaxt mцddяtиndя dя bu dцn ya -nыn adи qonaьыyam». Bяlkя dя, bu, yeganяhaldыr kи, yazычыnыn fиkrи иlя razыlaшmaq olmur.Elчиnиn, bяlkя dя, tяvazюkarlыqla dedиyи «budцnyanыn adи qo naьыyam» qяbuledиlmяzdиr.Elчиn qeyrи-adи talelи, daha doь rusu, xoшbяxttalelи yazычы, alиm vя иctиmaи xadиmdиr. Ya zы -чыnыn «nя xoшbяxtяm, nя dя bяdbяxtяm» fиkrииlя razы laш maq da яn azы иnsafsыzlыq olardы.

Mяnя gюrя, hяyatda az da olsa adamlar varkи, pиslиk et mя sя, rahatlыq tapmыr. Elя adamlarda var kи, yaxшыlыq etmяsя, rahatlыq tapmыr.Belя adam haqqыnda xalq arasыnda deyиrlяr:«Onun xяmrи xeyиrxahlыqla yoьrulub». Elчиnцrяyи xeyиr xah lыqla dюyцnяn xoшbяxtlяrdяndиr.Qяrиbя gюrцnsя dя onun xeyиr xahlыьы, hяttabяdии яsяrlяrиnя belя hopub. Onun xeyиr xah -lыьыndan, sяdaqяtlи dost olmaьыndan чox da -nы шыlыb, чox yazыlыb. Onun necя bиr dost olmasыAnarыn bиrcя cцmlяsиndя иfadя olunub: «Ata-mыn vяfatы gцnцndя dя, anamыn keчиndиyи ge -

36

Page 37: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

cяdя dя yadыma иlk dцшяn Elчиn oldu» (сюhbяtxalq шaиrlяrи Rяsul Rza vя Nиgar Rяfиbяylиdяngedиr).

Mюvlana Cяlalяddиn Rumиnиn kяlamы var:«Ya oldu ьun kи mи gюrцn, ya gюrцndцyцн kиmиol!» Mюvlananыn bu mцd rиk kяlamыnы Elчиnяцnvanlasaq gюrяrиk kи, o, Azяr bay can mиllи mя -dяnиyyяtиnи vя яdяbи-mяdяnи mцhиtиnи mц яy -yяn lяшdиrяn lяr dяn bиrи kиmи, чoxшaxяlи elmи-яdяbи, яdяbи-bяdии vя иctиmaи-sиyasи fяalиyyяtииlя (bu fяalиyyяt Yazычыlar Bиrlиyиnиn katиbи,«Vяtяn» cяmиyyяtиnиn sяdrи, 1997-cи иldяn bugцnя kи mи Baш nazиrиn mцavиnи kиmи yцksяkvяzиfяlяrи яhatя edиr) on иllиk lяr dиr kи, olduьukиmи gюrцnяn, gюrцndцyц kиmи olan, zи ya lыlыqmиssиyasыnы lяyaqяtlя yerиnя yetиrяn, xalq tяrя -fиn dяn etи raf edиlяn, sяnяt dцnyasы иlя яmяlицst-цstя dцшяn bцtюv шяxsиyyяt, xoшbяxt talelиyazычыdыr.

37

Page 38: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

ЕЛЧИН ВЯ ПЕЙЬЯМБЯРЪЯСИНЯ ДЕЙИЛМИШ СЮЗЛЯР *

Кечян ясрин ахар-бахарлы 60-ъы илляринин со-нуна йахын бир нечя ил Ирагда тяръцмячи ишляйя-ряк вятяня дюнмцш, Ирагда йа шайан сой даш- ларымызын лящъясиня намизядлик диссертасийасыйаз мышдым. Бир эцн авторефератымы рус дилинятямяннасыз тяр ъц мя едян дилчи алим ВагифАслановла Дилчилик Институтунун дящлизиндясющбят едирдик. Еля бу вахт шух эейимли бирэянъ бизя йахынлашыб шястля салам верди. Эурсясля Вагиф мцяллимля кеф-ящвал тутду. О эе -дяндян сонра Вагиф мцяллимдян онун кимли-йини сорушдум. Вагиф мцяллим мяни тяяъ ъцб- ляндирян ъа ваб верди: «О, эяляъяйин бюйцк йа-зычысы вя бюйцк алимидир. Йа зычы Илйас Яфяндийе-вин оьлудур. Елчиндир». Илйас мцяллими эюр мцш-дцм. Щяля тялябялик илляриндя онун «Сюйцдлцарх» вя «Кюр пцсаланлар» романларыны башга

38

* Бах: «Ядябиййат гязети», 14.05.2008.

Page 39: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

эянъляр кими бюйцк мя щяб бятля охумушдум.Елчини ися биринъи дяфя иди эюрцрдцм. Ону дадейим ки, о вахт елмя, билийя, ядябиййата гя-рибя бир мараг вя истяк варды. Мятбуатда ара-сыра, мяълислярдя тез-тез Анар вя Елчинин адларычякилярди. Бязиляри онларын тез танынмаларыны ва-лидейнляри иля баьлайыр, яксяриййят ися истедадларыиля ялагяляндирирди. Арадан илляр кечди. Щяйатикинъилярин фикринин доьрулуьуну тясдиг етди.

Инди Азярбайъанда аз нясил тапылар ки, Анарвя Елчин ады ны дашыйан нцмайяндяси олмасын.Тякъя бу факт онларын халг арасында ня гядярпопулйар олмаларынын эюстяриъисидир. Ел чи нинйарадыъылыьыны, елми фяалиййятини, дярин елми гя-наятлярини, уьурларыны излядикъя йаддашымда,тягрибян, 40 ил бундан яввял мяр щум алимимизВагиф Аслановун пейьямбяръясиня дедийи сюз-ляр ъанланыр: «О, эяляъяйин бюйцк йазычысы вябюйцк алимидир».

Санки бу эцн дейилмиш бу тарихи сюзляр Елчи -нин сянят аляминя вя елми йарадыъылыьына биришыг тутур. Мян Елчинин бядии йарадыъылыьына

39

Page 40: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

«Ядябиййат гязети»ндя (7.ЫХ.2007), еляъя дяДр. Ябдцллятиф Бяндяроьлу иля Ирагда чап ет-дирдийимиз «Мащ муд вя Мярйям» романына(Кяркцк, 2007, 216 с.) «Ел чинин сянят дцнйасы»адлы ящатяли мягаля щяср етмишям. РоманКяр кцкдя бюйцк марагла гаршыланды. Ону дадейим ки, Ираг тцркманлары Елчинин йарадыъылыьыиля яввялляр дя таныш идиляр. Онун «Он щека йя»китабы щяля кечян ясрин сонларында Баь дад дачап олунмушду. Фцзулинин 500 иллик йубилейи1994-ъц илин сентйабрында Баьдадда вя Кяр -кцк дя тянтяня иля кечири ляр кян Ираг тцрк манларыЕлчинля шяхсян таныш олмаг имканы ял дя етмиш-диляр. Тяркибиндя назирляр, йарадыъы бирликлярин,ака демийамызын институт ларынын, университетляринвя с. рящ бяр ляри, эюркямли ядябиййатчылар, инъяся-нят хадимляри олан 128 ня фярдян ибарят мютябярнцмайяндя щейятиня Баш назирин мца вини ЕлчинЯфяндийев башчылыг едирди. Елчинин сяйи нятиъя-синдя нцмайяндя щейятимиз Кяркцкц (эеригайы данда ися Тябризи) зийарят етди. Ираг тцрк - ман лары йахшы билирди ки, Сяд дам режими иллярля

40

Page 41: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

щеч бир тцрк нцмайяндя щейятини Кяр кцкя бу-рахмырды. Кяркцкцн мядяниййят сарайында топ -лашанларын нцмайяндя щейяти иля эюрцшляримялум сийаси дурум уъбатындан айры дцшмцшгардашларын говушмасындан, щясрятин вцсалачеврилмясиндян хябяр верирди. Бу тарихи ящя-миййяти олан ня ъиб ишя эюря Елчиня тякъя кяркцк -лцляр дейил, нцмайяндя щейятимизин цзвляри дяминнятдарлыьыны билдирди. Одур ки, «Мащ муд вяМярйям» Кяркцкдя ишыг цзц эюряндя щадисяйячеврилди. Ону да дейим ки, Елчинин ясярляри дцн -йанын бир чох халгларынын дилляриня тяръцмя еди-ляряк щямин юлкялярдя чап олунуб.

Данылмаз щягигятдир ки, Елчин эюркямли йа-зычы олмагла бярабяр, ядяби тянгидимизин фор-малашмасында вя инкишафында мяхсуси йери вяролу олан ядябиййатшцнас алимляримиздяндир.Алимин «Тянгид вя ядябиййатымызын проблем-ляри», «Клас сик ляр вя мцасирляр» адлы санбаллыясярляри ядябиййатшцнас алимлярин столцстц кита-бына чеврилмишдир. Гысаъа цзвц олдуьум Док - торлуг Мцдафия Шурасында Елчинин уьурла

41

Page 42: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

мц дафия етдийи докторлуг диссертасийасындан сюзачмаг истяйирям. Вя буну онунла ялагялянди-рирям ки, адятян, эюркямли йазычы вя шаирлярими-зин бу сащядяки хидмятляри арха плана ке чи рилир,елми адлары, цмумиййятля, гейд олунмур.

Хцсуси гейд етмяк истяйирям ки, Бяхтийар-Ващабзадяйя академик, Елчиня филолоэийаелм ляри доктору елми адлары фяхри ад лар кимиверилмяйиб. Онлар иллярля ядябиййатшцнаслыг ел-мимизя бюйцк файда верян арашдырмаларламяш ьул олублар. Бя дии йа ра дыъылыгларыны мящ-дудлашдырмаг мяъбуриййятиндя галыблар.

Мяним щеч бир шцбщям йохдур ки, Бяхтийармцяллим дя, Елчин дя тядгигатлар апараркянелми ад севдасында олмамышлар. Онлары бу ишявадар едян вятяндашлыг боръу вя виъданларынынсяси олмушдур.

Тядгигат ишиндя, еляъя дя арашдырыъынын мюв -зуйа даир чохсайлы мягаляляриндя миллилик вяцмумбяшярилик, ядябиййат та ри хинин проблем-ляри вя ядяби тянгидин вязифяляри, сянят вя ся нят -кар, ядябиййатын вятяндашлыг миссийасы, мцасир

42

Page 43: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

вязиййяти вя с. кими ядябиййатшцнаслыг вя тян-гидин ядяби проблемляри юз лайигли йерини вящяллини тапыр.

Елчинин фолклорумуза щяср етдийи ясярляри дясанбалы иля сечилир. Бурада онун Эцней Азяр-байъан байатыларына щяср олунмуш «Аразам,Кц ря бяндям» мягалясини вя «Классик ашыгпоезийасында «Дцnya» образы» монографийа-сыны эюстярмяк истярдик. Елчинин халг мцдрик -лийиня нязяри ъящятдян нцфуз етмяси бядииясярляриндя халг йарадыъылыьындан ардыъыл оларагбящрялянмяси иля баьлыдыр. Йазычынын «Балада-дашын илк мя щяббяти», «Гыш наьылы», «Эцнляринбир эц нцн дя» ясярляриндян эюрцнцр ки, миллиликвя мцасирликля бярабяр, онун ясярляринин анахяттини фолклор мотивляри тяшкил едир. Биз щяляАзярбайъанда, Тцркийядя вя Ирагда дюня-дюня чап олунан «Мащмуд вя Мярйям» ро-маныны демирик ки, бцтюв лцк дя «Ясли вя Кярям»дас таны иля сясляшир. Проф. Нярэиз Па ша йе ва нынтяби рин ъя десяк – «Фолклорда дастан щансы мя - гам да дырса, щансы йери тутурса, бядии ясярдя дяроман о йери тутур».

43

Page 44: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Бяли, онларла бядии ясярин, монографийаларын,сайсыз-щесабсыз мягалялярин мцяллифи, на сир, дра-матург, тяръцмячи, тянгидчи, ядябий йатшцнас,иътимаи хадим, филолоэийа елмляри доктору, про -фессор, ямякдар инъясянят хадими, халг йазычысыЕлчин дян щяр дяфя сюз дцшяндя эюркямли дилчи али-мимиз, унудулмаз Вагиф Асланов вя онун40 ил яввялки щядяфя дягиг дяйян кяламы йададцшцр: «О, эяляъяйин бюйцк йазычысы вя бюйцкалимидир».

44

Page 45: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

ИТИРДИКЛЯРИМИЗ ВЯ ГАЗАНДЫГЛАРЫМЫЗ*

Щюрмятли Елчин мцяллим!Совет дюврц ядябиййатымыза щяср олунмуш

«Сосреализм бизя ня верди?» адлы силсиля йазынызы«Ядябиййат гязети»ндя (№ 41–44, 2010) бю -йцк марагла охудум. Сямимиййятимя ина нын,гязетин нювбяти сайыны интизарла эюзляйирдим.Йягин, юм рцмцн 50 илдян чохуну совет дюня-миндя кечирдийимдян носталжи дя юз ишини эюр -дц. Мян беля бир щисси бир дяфя дя тялябяликил ляриндя Щясян Сейидбяйлинин «Ъябщядян ъяб-щяйя» повести «Бакы ахшамы гязети»ндя чаполунанда кечирмишдим. О вахт биздя детективжанр йениъя айаг ачыб йеримяйя башламышды.Одур ки, инсанларын, о ъцмлядян дя мянимясярин ардыны щяйяъан вя интизарла эюзлямяйимтябии иди. Ня эизлядим, бу мювзуйа црякля эи-ришдийинизя эюря яввялъя цряйимин дяринлийиндя

45

* Бах: «Ядябиййат гязети», 17.12.2010.

Page 46: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

сизя щясяд дя апардым. Ъидди тящлил вя аргу-ментлярля излянян мягалянизи охуйуб баша ча-танда дярк етдим ки, бу мюв зуйа сизин кимигялям сащиби вя алим, ейни заманда мюв зуйадяриндян бяляд олан шяхс эиришя билярди. Мянбуну тякъя она эюря габартмырам ки, сиз эюз-ляринизи ачандан эюр дц йцнцз йарадыъы адам-лар, ешитдийиниз онларын сющбятляри олуб. Бунудемяйя сизин ядябиййатшцнаслыг, ядяби просес,тян гид вя с. сащялярдя йаздыьыныз санбаллы ясяр-ляриниз вя тя фяк кцрцнцз ясас верир.

Елчин мцяллим, силсиля мягалянизи охудугъащяйатымын аъылы-ширинли анлары эюзлярим юнцндяъанланды. Сющбят ачдыьыныз вя йа ютяри адынычякдийиниз ясярлярин яксяриййятини эянълик илля-риндя охуйараг конспектини тутмушдум. Овахт ушагдан бюйцйя, фящлядян зийалыйа –щамы китаб охуйурду. Бядии ядябиййата бюйцкмараг вя ещтирас варды. Китаблар инсанларынщя йатынын бир щиссясиня чеврилмишди. Онлар ев-лярдя ян бюйцк вар-дювлят щесаб олунурду.Тяяссцф ки, бяшяриййятин ян бю йцк кяшфи олан

46

Page 47: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

китаблара мцнасибят дяйишиб. Етираф етдийинизки ми, онлар юз нцфузунун зирвясини тярк едиб-ляр. Охуъуйа эял-эял дейян, китаблары щюрмятяминдирян, кюнцл охшайан китаб маьазаларыгейбя чякилибляр. Бядииликдян кянар, охуъуйащеч ня ашыламайан сандыг ядябиййаты баш алыбэедир. Ин сан ларын зювгцнц корлайыр. Аз галаСоветин бяднам Главлити ешгиня дцшцрям.

Дейясян, мятлябдян узаглашдым. Елчин мцяллим, чох мараглы силсиля йазыныз

адамы дц шц нцб-дашынмаьа, мясялянин мяьзи -ня вармаьа сювг едир. Мц га йисяляр апарма ьа,юз бахышларына тянгиди йанашмаьа, щя гигяти цзячыхармаьа мейдан ачыр. Бу санбаллы йазынызданятиъя чыхарылмалы, истигамятляндириъи мясялялярчохдур. Онларын бязиляринин цстцндян фактларысадаламагла кечсяниз дя мятляб айдын олур.Йазынызда ядяби просесля баьлы тохунмадыьы-ныз мясяляляр, демяк олар ки, йох дяряъясиндя-дир. Бцтцн баш га йазыларынызда олдуьу кими,бу ясяриниздя дя олайлара виъдан тярязисининэюзц иля бахыбсыныз. Сосреализм дюврцндя ядя-

47

Page 48: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

биййатымызын вя инъясянятимизин, цмумиййятля,мядяний йятимизин газандыглары итирдикляриндянчох олуб. Онлар щаг гында ясяриниздя эенишбящс едибсиниз. Мян онларын бязисини садала-магла кифайятляняъяйям. Сосреализм Азярбай -ъан иътимаи фик ри нин формалашмасында, миллитяфяккцрцн эцълянмясиндя бю йцк рол ойнайыб.Милли ядябиййатымызын апарыъы жанрлары – ро -ман, щекайя, повест вя с. жанрлар сосиалист реа-лизмин иштиракы иля формалашыб вя лайиг олдуьуйери тутуб. Еляъя дя мянсур вя сярбяст шеир,тра эикомедийа. Сосреализм дюврцндя Азяр -бай ъанда ядябиййат нязяриййяси мейданаэялди, ядябиййатымызын фундаментал тарихи йа-зылды. Мцасир Азярбайъан ядяби вя бя дии дили фор-малашды. Дилимизин гаршылыглы, изащлы, терми н о ложи,лек сиколожи, фразеоложи лцьятляри щазырлан ды. Тяр -ъцмя сащясиндя – Гярб вя рус ядя биййаты илямцасир Азярбайъан ядябиййаты ара сында цчтяряфлиэедишата малик мигйаслы ишляр эюрцлдц. Де ди йинизкими, мцасир Азярбайъан бядии тяръцмя мяк-тяби дя сос реализмин бящрясидир. Анъаг хейирля-

48

Page 49: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

шяр якиз доьулуб – де йирляр. Сосреализмин мян -фи ъящятляри дя аз олмайыб. Бу, тя бии дир. Сосреа-лизм системин бящряси олдуьундан йери эял дик ъяона хидмят эюстярмяк зорунда иди.

Бу щагда да инандырыъы шякилдя, инкаролун-маз фактлары ор тайа гоймагла йазмысыныз. Сис -темин ялиндя алят олан сос ре а лизм дюврцндя янбюйцк иткимиз йарадыъы адамларымыз – Ми кайылМцшфиг, Сейид Щцсейн, Ящмяд Ъавад,Щцсейн Ъа вид, Яли Назим, Йусиф Вязир Чямян-зяминли, Мустафа Гули йев, Салман Мцм таз вябашгалары олдулар. Сосреализм Азяр ба йъандаромантизм ъяряйанына саьалмаз йара вурду.ХХ ясрдя мейдана эялян бир чох ядяби ъяря-йанларын гаршысына сядд чякди. Щалбуки милли-мяняви дяйярляри горуйараг сах ламаг шярти иляГярбдян юйрянмяк, йахшы ъящятляри мя ним -сямяк вя ондан бящрялянмяк оларды.

Елчин мцяллим, сон дювр бядии ядябиййатаясл сянят нцмуняси олмаг бахымындан нязярсал дыгда, мяни гынамайын, мян Андре Жидинфикриня щагг газандырмаг зорундайам. «Ся -

49

Page 50: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

нят мцстябидлик заманы даща язмкардыр,няинки азадлыг заманы».

Академик Рамиз Мещдийевин ядябиййаты-мызла баьлы «Иъ тимаи вя щуманитар елмляр: за -ман контекстиндя бахыш» вя диэяр мяга ля-ля рин дя сясляндирдийи фикирляри дя дцшцн дц рц ъцдцр.Билирям, мяни консерватор адлан ды ра ъаглар.Лакин мян няинки ядябиййатымызда, башгасянят сащяляриндя дя бир дурьунлуг эюрцрям.

Башыма гара фикирляр эялир. Доьруданмыняшядян щеч вахт ясл ядябиййат йаранмайыб?Доьруданмы ядябиййатын вя цмумиййятля, ся-нятин ясасында ялям дайаныр?»

Доьру гейд едирсиниз ки, 1956-ъы иля гядяркидюврдя йазы чылар, еляъя дя ряссамлар, бястякар-лар, мемарлар, режиссорлар вя башгалары сосиалистреализминя мящкум едилмиш йарадыъы инсанлариди. О да вар ки, еля о дюврдя дя истедадлар пар -лайырды. Мян билмирям Цзейир бяйляр, Гарайев-ляр, Ямировлар, Ни йа зиляр, Сямяд Вурьунлар,Рясул Рзалар, Мещди Щцсейнляр, МяммядАрифляр, Мир Ъялаллар, Илйас Яфяндийевляр,

50

Page 51: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Орду ба диляр, Мирзя Ибращимовлар, СцлейманРящимовлар, Сцлейман Рцстямляр, БяхтийарВащабзадяляр, Адил Искяндяровлар, Мещ диМяммядовлар, Тофиг Казымовлар, Тащир Са -ла щов лар, Микайыл Щцсейновлар, МикайылАбдуллайевляр, Тофиг Гу лийевляр, Ариф Мя ли- к ов лар, Гарйаьдылар, Ябдцррящ ма нов лар,Юмяр Елдаровлар бир дя ня вахт йаранаъаглар.Доь ру дур ки, бу вахт тяляб едян мясялядир.Лакин мцщит дя юз ишини эюрцр.

Юзцнцз дя етираф едирсиниз ки, 1995–2000-ъииллярдя ХХ яср Азярбайъан ядябиййатында ща-дися щесаб етдийиниз бир ясяр беля охумайыбсы-ныз. Йяни беля бир ясяр ортайа гойулмайыб.Арадан он ил кечиб. Щяля дя щадися ола биляъякясярин йолуну эюзляйирик.

Ядябиййатда инсан проблеми дя мцшкцлмясяляйя чеврилиб. Яввялляр гящряман охуъутяряфиндян асанлыгла дярк олунурду. Инди исягящряман дярколунмаз варлыьа чеврилиб.

Елчин мцяллим, силсиля йазынызы охуйаркянмясялянин мяьзиня нцфуз етмяк цчцн онъилд-

51

Page 52: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

лийинизи, хцсусян дя елми вя публисистик мягаляляртопланмыш 7, 8, 9, 10-ъу ъилдляри йенидян нязяр-дян кечирдим. Ядяби просесдя, демяк олар ки,тохунмадыьыныз проблем йохдур. Бцтцн бунла-рын нятиъяси олараг силсиля йазыныздакы цмумиляш-мяляр, эялдийиниз гянаятляр щядяфя дцз дяйир,инсанын гялбини риггятя эятирир. Црякэенишлийи иляшаирляримиздян, хцсусян дя С.Вурьундан, онун«Муьан» пое масындан, «Азярбайъан» шеирин-дян сюз ачмаьыныз, цму мий йятля, поезийамызамящяббятиниздян хябяр верир. С.Вур ьун чаьдашпоезийамызда ян чох поема йазан вя о надиршаирлярдяндир ки, поемаларындакы поезийа пар-чаларына мусиги бястяляниб. «Муьан» поема-сында «Ъейран», «Ком со мол» пое масында«Дцнйа», «Ай эцн» поемасында «Оху, эюзял»беляляриндяндир. Цмумиййятля, эюркямли шях-сиййятляр щаг гында йаздыгларыныз дцнйанын кеш-мякешлярини щяля дяриндян дярк етмяйя гадиролмайан эянъляр цчцн бир мяктябдир, гядир - шцнаслыг нцмунясидир. Мещди Щцсейн щаггындафикриниз дейилянлярин бариз нцмунясидир:

52

Page 53: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

«Мещди Щцсейнин дцнйаэюрцшцндя – оту -зун ъу, гырхынъы илляр дя, яллинъи иллярин яввялляриндя– вулгар сосиолизмин тясири эцълц иди, ам ма бу-нунла бярабяр, онун гыса юмрц башдан-башаядябиййат, сянят мцъадилясиня щяср олунду вя бумянада Азярбайъан ядябиййатында МещдиЩцсейня тян эялян икинъи шяхсиййят танымырам».

Чох мясулиййятли фикримизя Мещди Щцсей-нин «Ядябиййат вя сянят мясяляляри» вя «Ядя-биййат вя щяйат» кими чох санбаллы, елми-нязярисявиййяси иля сечилян, классик вя чаьдаш ядябий -йатымызын проблемляриня, ядяби просеся щясредилян гиймятли ясярляри дя дайаг олар.

О да мараглыдыр ки, щяр щансы сяняткарщаг гында фикир сюйляйяндя там сямими олурсу-нуз: «Тарих вар вя щяря юз йазысынын ъавабде-щидир» дейяряк, щягигяти ортайа гоймагданчякинмирсиниз. Беляъя бу мягалямиздя дя баш-галарына нцмуня олмаг сявиййясиня йцксялир,нцфузлу сюз сащибиня чеврилирсиниз.

Бязи гялям сащибляриндян фяргли олараг, сос -реализм дюврц ядябиййатчыларымыза вердийиниз

53

Page 54: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

обйектив гиймят силсиля йазынызын дяйярини дащада артырыр. Шярг аляминдя щюкмдарлара ясяр лярщяср етмяк, та гядимдян дябдя олуб вя буэцн дя вар. Мян бу эцн дя Сямяд Вурьунун«Партийамыздыр» вя йа Сталинин адына цнван-ланан шеирини марагла охуйурам. Бя йям Ста-линя цнванланан шеирдя сющбят тякъя Сталиндянэедир? Бу шеирдя тарихя, тарихи шяхсиййятлярягиймят верилир.

Мяним мювгейимя, ягидямя эюря мяни гы-намалыдырлармы?

Елчин мцяллим, ядяби просесля сясляшян елябир мювзу йохдур ки, бящс етмяйясиниз. ЩяттаМящяммяд Ясяд бяй (Гур бан Сяид) барядямараглы йазыныз вар. Щанс Ящмяд Шми де нинсизя эюндярдийи Поритано гябиристанлыьындауйуйан Ясяд бяйин гябринин фотошяклидир.ХХ ясрин мяшщур Америка йазы чы сы, Нобелмцкафаты лауреаты, «Щяйяъанларымызын гышы» вя«Гя зяб салхымы» романларынын мцяллифи, миллий -йятъя йящуди олан Ъон Стейнбек Лео Нис сим -баумун гябрини зийарят ет мяк арзусу иля

54

Page 55: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

По ританойа эялир вя орада мцсялман адят-ян яняси иля дяфн олунмуш Ясяд бяйин гябриниэюрцр вя мцтяяссир олур.

Елчин мцяллим, 37-ъи иля гядяр вя 37-ъи ил тер-рору щягигятляри барядя йаздыгларыныз о гядяртясирлидир ки, санки галаг-галаг китаб охуйур,фаъиянин дяринлийиня вя чыхылмазлыьына варырсан.

Бурада мяни ян чох гане едян одур ки,«ифшачылыг» дюв рцн дя юз гялям йолдашларына,щямкарларына гара йахан, бющтан атан, инсан-лыг симасыны итирмиш адамларын кимлийи цзяриндячох дайанмырсыныз. Онларын рущу онсуз да на-ращатдыр. Йашайан гощумларынын ня эцнащывар ки, онларын бабалары, бялкя, ъанларынын гор-хусундан, бялкя дя, хислятиндян о йолун йол-чусу олублар.

Силсиля йазынызда мцдщиш системин тцьйанелядийи вахт баш верян вя бцтцн дцнйанын диг-гятини чякян бир щадисядян – ХЫХ партийа гу-рултайында ядябиййатдан данышаркян ЭеорэиМаленковун «бизя Совет Гоголлары вя Шедрин-ляри лазымдыр», – дейя бяйан етмяси вя «Прав -

55

Page 56: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

да» гязетинин баш мягалясиндя (30.ХЫ.1952) на-сирляря, шаирляря, драматурглара вя тянгидчилярямцраъиятля «Щягигяти йазын!» – демяси щягигят-дян кянар де йилди. Э.Маленковун систе мя гаршычыхмасы она чох баща баша эялди. О, МяркязиКомитянин Баш Катиби вязифясиндян кянарлаш-дырылараг яйалятя – узаг Сибиря електростан- сийа ди рек тору вязифясиня эюндярилди. Бу, систе-мин ядябиййата олан мцнасибятинин бариз эюс -тяриъиси иди.

Мялум мясялядир ки, совет дюврц ядябий -йатымыз цчцн ся ъий йяви олан никбинлик, идеоложицмумиляшмяляр сонралар бир чох йазычыларымы-зын, о ъцмлядян дя сизин йарадыъылыьынызла уз лаш -мады. Академик Иса Щябиббяйлинин эюс тяр дийикими, ке чян ясрин 60-ъы илляриндян башлайарагбюйцк чятинликлярля олса да, эенишлянмякдя олантянгиди реализм о заманкы мювъуд ядябиййатсийасятинин идеоложи буховларыны гырыб даьытмыш,ин сан вя щяйат цзяриндя кюклянмиш тябии бирядяби просесин йа ран масыны вя инкишаф етмя-сини шяртляндирмишди.

56

Page 57: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Елчин мцяллим, «Алтмышынъылар» барядя сил-силя йазынызда мараглы фактлар чохдур. Сящв ет-мирямся, «Алтмышынъы»ларын йа ра дыъылыьынынбц тцн кечмиш ССРИ мяканында мейдана чых-дыьы барядя Азярбайъанда илк сюз ачан да сиз-синиз.

Гярибядир ки, узун мцддят «Алтмышынъы -лар»ын ядябиййатымыза эялишини бязиляри нясилдя-йишмя просеси анламында гябул едирдиляр.Яслиндя, доьру олараг гейд етдийиниз кими, бу,бя дии-естетик щадися олуб, новаторлугла яняняарасында – милли ядяби яняняляр вя дцнйа ядя-биййаты тяърцбясиндян эялян яняняляр арасындабаьлылыг иди. «Алтмышынъылар» тясдигляйя билдилярки, бяшярилийя апаран йол миллиликдян кечир.Ейни заманда мц щцм олан одур ки, «Алтмы-шынъылар»да форма вя мязмун мил лилийи миллимящдудиййяти йарыб кечди. Щягигятян дя,«Алт мы шынъылар»ын милли ядябиййатымызын инки-шафында хидмятляри данылмаздыр. Онлардан биридя милли ядяби яняняляря баьлылыг мясялясидир ки,онун сайясиндя «яввялки онилликлярин цзяриндян

57

Page 58: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

фолклора кюрпц салынды». Бунунла беля демя-лийям ки, «Алт мышынъылар»а гядяр дя йазарлары-мыз фолклордан бол-бол бящрялянибляр.

ХХ яср йазычы вя шаирляриндян аз адам та-пылар ки, фолклорла баьлылыьына даир намизядликдиссертасийасы йазылмасын. Мян о диссертасийа-ларын сявиййясиндян сюз ачмадан тякъя онуде мяк истяйирям ки, бу да данылмаз фактдыр.Доьрудур, бир йа зы чы вя алим кими фолклорлаилэили сизин хидмятляриниз мцстяснадыр.

Мян буну чякинмядян дейирям. Бир чохюлкялярдя чап олунан «Мащмуд вя Мярйям»романыныз, «Дядя Горгуд алилийи», «Классикашыг поезийасында «Дцнйа» образы» моногра-фийаларынызы, Эцней Азярбайъан фолклору ишыьын -да бцтюв халгымызын байатыларына щяср ет ди йиниз«Мян сяндян айрылмаздым» адлы мягалянизиэюз юнцня эятирирям. Мящз бу ба хым дан «Сос -реализм бизя ня верди» йазынызда халгымызынян бю йцк милли сярвяти олан фолклора хцсусиюням вермяйиниз тяг дирялайигдир. Фолклор,сюзцн щягиги мянасында, халгын ру щу, психо-

58

Page 59: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

лоэийасы, онун истяк вя арзуларынын, мянявиаляминин эцзэцсц, тцкянмяз инъиляр хязиняси-дир. Профессор Йашар Га райевин гейд етдийикими, ясатир вя байатыда, наьылда вя дас тандаябядиляшян, ъанлы йаддаша чеврилян, щеч кясинсойуну, яслини, затыны унутмаьа гоймайан,ону парчаланмагдан хилас едян, шцурда, дц -шцн ъядя, мянявиййатда халгын бц тювлцйцнц тя -мин едян дя фолклордур. Мящз буна эюрядирки, фолклордан йан кечян, ондан бол-бол бящ-рялянмяйян гялям сащиби тапмаг чятиндир. Бу,кечмишдя дя беля олуб, индинин юзцндя дя бе-лядир. Тясадцфи дейилдир ки, Камал Абдулланынпостмодернизм нцмуняси олан «Йарымчыгялйазма»сы да фолклор цстцндя кюкляниб.

Сиз щаглы олараг сосиалист реализмин ашыг йара - дыъылыьына вур дуьу зярбядян, ашыг поезийасынынейбяъяр нцмуняляринин гязетлярдя ча пын дан,ашыг шеиринин аъынаъаглы вязиййятя са лын масынданцрякаьрысы иля сюз ачырсыныз. Тясялли олан одур ки,сосреализм буховларына сыьмайан, системи гам-чылайан ся нят карларымыз да вар иди.

59

Page 60: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Тутуму, дярин мянасы иля галаг-галаг ки-таблара сыьмайан, талейцклц дярдляримизи, хал-гымыза цз вермиш бялалары, фа ъияни АзафлыМи ка йыл тяк биръя бянддя неъя мящарятля ифадяетмишдир:

Гоъа Азафлыйам, дилим вар, лалам,Тябриздя гардашым, Сибирдя балам.Еля дярд вармы ки, чякмямиш олам,Бах онлар аьартды башымы мяним.

Устад ел ашыьы совет дюняминдя няинкимяълисдя охунмасы, щятта диля эятирилмяси белятящлцкяли олан:

Ялимиздя зорба чомаг,Башымызда мотал папаг,Аь шалварда гара йамаг,Коммунизмя эедирик биз.

– мисрасы иля башлайан шеири охудуьуна эюрябашынын цстцнц гара булудлар алмыш, «Оьур-лугда вя евиндя силащ сахламагда тягсирли би-линяряк» зиндана атылмышды (1961–1964). Сизин

60

Page 61: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

сюз ачдыьыныз Ашыг Авак кимиляри ися орден вямедалларла тялтиф олунмушдулар.

Елчин мцяллим, силсиля йазынызда сюз ачдыьыныз,Гярб ядя бий йатында эениш йайылан, Азярбай ъанядябиййатында да бой вер мяйя баш лайан пост-модернизм, сцрреализм ъяряйанлары, абсурдясярляр барядя бящс етмядим. Лакин билмямишдейилси низ ки, мян сизин абсурд, гейри-абсурд«Гатар Пикассо. Ла тур – 1968» щекайяниздянбашламыш бцтцн ясярляринизи охумуш, щаггы-нызда йазыб чап етдирдийим ики мягалямдя бумя сяля цзяриндя ятрафлы дайанмышам.

Щюрмятли Елчин мцяллим, совет дюврц ядя-биййатымыза щяср олунан «Сосреализм бизя няверди?» силсиля йазыныз галаг-галаг китабларынмювзусу олан мясяляляри ортайа гойур. Ада -мы щейрятя эятирян цмумиляшдирмя габилиййяти-низ, ядяби просеся дярин бялядлийиниздир.

Эюркямли йазычы, тянгидчи вя ядябиййатшц-нас алим кими бюйцк бир дюврцн ядяби мясяля-лярини, ядябиййатымызын гаршылашдыьы чятинликляриарашдырыр, совет системинин бящряси олан со с -

61

Page 62: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

реализмин ядябиййатымызы мяруз гойдуьу итки-лярдян вя га зандыгларымыздан сюз ачырсыныз.Бу ясяриниз дюня-дюня охун маьа, ЙазычыларБирлийиндя, Низами адына Ядябиййат Инс ти -тутунда, Бакы Дювлят вя Педагожи университет-лярин филолоэийа факцлтяляриндя мцзакиряолунмаьа вя гиймятляндирилмяйя лайигдир.

62

Page 63: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

БИР ДАЩА ЕЛЧИНИН «СОСРЕАЛИЗМ БИЗЯ НЯ ВЕРДИ?»

ЯСЯРИ БАРЯДЯ

Халг йазычысы, филолоэийа елмляри доктору,профессор Елчин Яфяндийев чаьдаш ядябиййаты-мызда даим ядяби просесин ичин дя олан, онунгайьылары иля йашайан, ядяби просеси истигамят-ляндирян, уьурлара милли вятяндаш мювгейи иляйанашан, сяриштяли мцтяхяссис бялядчилийи иля сечи-лян, нцфузлу сюз сащиби, эюр кямли ядиб вя тян-гидчиляримиздяндир. Елчинин мятбуатда чаполунан ясярляри, бир гайда олараг, бюйцк марагдоьурур, бир чоху ядяби щадисяйя чеврилир. Яди-бин бу эцн мцзакирясиня йыьышдыьымыз «Сосреа-лизм бизя ня верди?». Совет дюврц ядя биййаты.Мясялянин гойулушуна даир» ясяри (Бакы, «Мц -тяр ъим» няшриййаты, 2010) истисна тяшкил етмир.Бу ясяр щяля силсиля мягаляляр шяклиндя «Ядя-биййат гязети»ндя ишыг цзц эю рян дя (№41-44,2010) бюйцк мараьа сябяб олду. Орижинал лы ьы

63

Page 64: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

иля сечилян, щяйатымызын, ядябий йатымызын 70 илликаьрылы-аъы лы эцнляриндян бящс едян ясяр, йыьын -ъагларын, мяълислярин баш мювзусуна чеврилди.Нятиъядя Елчин мцяллимин щямин йазысы «525-ъигязет»дя вя щятта «Азярбайъан» журналында дачап олунду. Аз сонра «Мцтяръим» няшриййатыщяъми кичик, сан балы бюйцк олан китабы бурахды.Силсиля мягаляляр вя китаб щаг гында танынмышалимляримиз мятбуатда санбаллы йазыларла чыхышетдиляр. Онлардан профессор Йусиф Сейидовун«Елчи нин юня чякдийи щягигятляр» («Ядябиййатгязети», 14 йанвар 2011-ъи ил), профессор ШамилВялийевин «Тарихин тяляби вя гырмызы йаланлар»(«525-ъи гязет», 22 йанвар 2011-ъи ил) вя бян -дя низин «Итирдикляримиз вя газандыгларымыз»(«Ядябиййат гя зе ти», 17 декабр 2010-ъу ил) мя-галялярини эюстярмяк олар.

Щяр шейдян яввял, ону дейим ки, бу ясяриэюркямли йазычы вя алимин, ядябиййатымыза виъ-данла хидмят едян вятяндашын, тякъя уьурлуйазысы кими гиймятляндирмяк доьру олмазды.«Со среализм бизя ня верди?» ясяри бизи ортаг

64

Page 65: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

кечмишимиздян ор таг эяляъяйя сясляйян бирманифест кими дяйярляндирилмялидир. Мцяллифйери эялдикъя «Сосреализм бизя ня верди?» вяйа «Фа ъия мизин аъы тяърцбясиндян дярс ала бил-дикми?» кими ъа ва бы асан олмайан кяскин су-алларла охуъуну эярэинликдя сах лайыр. Ай дынмясялядир ки, тарихин тяърцбясиня архаланарагбеля мцш кцл суаллара дцшцнцб-дашыныб, аьлынэюзц иля ъа ваб вермялийик.

Мящз буна эюрядир ки, проф. Шамил Вялийеввя мяним мят буатда йер алан мягаляляримиз -дя Елчинин бу ясяринин Йазычылар Бирлийиндя,Низами адына Ядябиййат Институтунда, алимяктяблярин филолоэийа факцлтяляриндя, диэярйарадыъылыг тяшкилатларында вя с. мцзакиряйя чы-харылмаьынын зярурятиндян сюз ачмышыг. Бизимниййятимиз о олмайыб ки, мцзакирялярдян сон -ра щансыса гярарлар гябул олунсун. Ясла йох.Йетяр ки, со среализмин ядябиййатымыза вурду -ьу зийаны эюз юнцня эятиряк, фаъиянин аъы няти-ъяляриндян ибрят дярси алаг. Йашанмыш тари хи-мизин тяърцбясини эютцр-гой едяк.

65

Page 66: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

«Сосреализм бизя ня верди?» бу бахымдантарихи ящямий йят кясб едян бир ясярдир. Шцб -щям йохдур ки, заман кечдик ъя тарихи щяги-гятляри бяйан едян бу ясярин гиймяти даща даартаъаг. Мяним «Итирдикляримиз вя газандыг -ларымыз» мя га лям чыханда, бязиляриндян ешит-дийим бир суалла гаршылашдым: «Елчин мцяллимбу мясяляйя нийя 20 илдян сонра гайыдыб?»Профессор Йусиф Сейидов мясяляйя мцяййянайдынлыг эя тириб: «Яввяла, беля просесляря за-манъа узагдан бахмаг лазым эялир. Эюрмяклазым иди ки, сосреализмин щюкмц олмаданядябиййат неъя йашайыр? Щягиги сянят ясярлярийарана би лирми? Гой щяйат юзц эюстярсин ки,сос реализм йеэаня йарадыъылыг методу дейил.Мящз инди бу проблемин вердийи йола нязярсалмаг, онун иътимаи-сийаси ясасларыны ачмаг,ня вердийини, ня алдыьыны елми ясасларла арашдыр-маг олар».

Буну Елчин етди. Ъидди тящлил вя аргумент-лярля излянян «Сосреализм бизя ня верди?» яся-рини охуйуб баша чатанда илк гянаятим бу

66

Page 67: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

олду ки, беля бир чох мцряккяб мювзуйа про-сесин ичиндя олан, мювзуйа дяриндян бялядолан, Елчин кими сяриштяли, мцдрик бир шяхс эи-ришя билярди. Бу дяйярли вя ящямиййятли ясярадамы дцшцнцб-дашынмаьа, мясялянин мяь-зиня вармаьа сювг едир. Мцгайисяляр апар-маьа, юз бахышларына тянгиди йанашмаьа,щя гигяти цзя чыхармаьа мейдан ачыр. Бу щяъм -ъя кичик, мянаъа бюйцк олан ясярдя нятиъя чы-харылмалы, истигамятляндириъи мягамлар чохдур.Елчин мцяллим бцтцн башга ясярляриндя олдуьукими, бу ясяриндя дя олайлара виъдан тярязиси-нин эюзц иля бахыб.

Профессор Йусиф Сейидов вя мяним ясяриохуйанда бир-биримиздян хябярсиз ейни щислярийашамаьымыз, ейни наращатлыьы кечирмяйимиз,бу 70 иллик бир дюврдя сосреализмин Азяр бай -ъан ядябиййатына вердикляри вя нядян мящруметдийи ятрафында дцшцнъяляримиз олуб. Яллиилдян артыг Азярбайъан ядя биййатынын охуъусувя тяяссцбкеши олан бизляр, цряйимиз яся-ясябизи гане едя биляъяк дцзэцн вя обйектив ъа-

67

Page 68: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

вабы эюз ля йирдик: «Газандыгларымызын аьырлыьыитирдикляримиздян аз олмайаъаг, бялкя дя, як-синя чох олаъаг» – дейя Елчин мцяллим доьругянаятя эялир.

Бунунла беля, мян «бялкя дя» ифадясининмятндян чыхарылмасыны арзу едярдим. О ба-хымдан ки, сосреализм дюврцндя ядябиййаты-мызын вя инъясянятимизин, дилчилик елмимизин,цмумиййятля, мядяниййятимизин газандыгларыитирдикляри миз дян шяксиз чох олуб. Мян бу гя-наятя Елчин мцяллимин ясяриндян чыхыш едярякэялмишям. Онларын бязисини садаламагла ки фа -йятляняъяйям.

Сосреализм Азярбайъан иътимаи фикрининформалашмасында, милли тяфяккцрцн эцълянмя-синдя бюйцк рол ойнайыб. Милли ядябиййатымы-зын апарыъы жанрлары – роман, щекайя, повествя с. сосиалист реализмин иштиракы иля формалашыбвя лайиг олдуьу йери тутуб. Еляъя дя мянсурвя сярбяст шеир Азярбайъанда ядябиййат нязя-риййяси сосреализм дюврцндя мейдана эялди,ядябиййатымызын фундаментал тарихи йарадылды.

68

Page 69: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Мцасир Азяр бай ъан ядяби вя бядии дили форма-лашды. Дилимизин фундаментал гаршылыглы, изащлы,терминоложи, лексиколожи, фразеоложи лцьятляри ща-зырланды. Савадсызлыг арадан галдырылды. Тяр -ъцмя сащясиндя – Гярб вя рус ядябиййаты илямцасир Азярбайъан ядябиййаты арасында цчтя-ряфли эедишата малик мигйаслы ишляр эю рцлдц.Мцасир Азярбайъан тяръцмя мяктяби йаранды.

Бунунла беля, сосреализмин мянфи ъящятляридя аз олмайыб. Бязян онлар даьыдыъы, мящве-диъи характер дашыйыб. Совет системинин ялиндяалят олан сосреализм Азярбайъанда романтизмъяряйанына саьалмаз йара вурду. ХХ яср дямейдана эя лян бир чох ядяби ъяряйанларын гар-шысына сядд чякди. Щал бу ки милли-мяняви дя -йярляри горуйуб сахламаг шярти иля Гярб дянюйрянмяк, йахшы ъящятляри мянимсямяк вяондан бящрялянмяк оларды.

Сосреализм йеэанялийини сахламаг цчцн щечбир ядяби ъя ря йаны йахына бурахмады вя ядя-биййатымыза йекнясяглик эя тир ди. Бу, бир дяона эятириб чыхарды ки, истедадын мящсулу ол -

69

Page 70: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

ма йан ядябиййат мейдана эялди. Еляъя дя ин-санын бядии тяс ви рини ики зидд гцтбя бюлдц –«мцсбят» сурятляр вя «мянфи» сурятляр. Мцял-лиф сосреализмин кяшфи олан бу мясяляйя диггятйетирир: «Щаким идеолоэийаны тяъяссцм етдирянсурят «мцс бят» иди вя о «мянфи» ола билмязди,бу идеолоэийайа йад щя ря кятляря йол верян исящеч вяъщля «мцсбят» ола билмязди.

Сосреализм дюврцндя ян бюйцк иткимиз йа-радыъы адамларымыз – Микайыл Мцшфиг, СейидЩцсейн, Ящмяд Ъавад, Щц сейн Ъавид, ЯлиНазим, Йусиф Вязир Чямянзяминли, Сал манМцмтаз вя щятта системя, сосреализмя мцтигул кими хидмят едян, Цзейир бяйин «Лейли вяМяънун», «Ясли вя Кярям» ки ми ясярлярининсящнядян чыхарылмасына чалышан, ядяби просесяачыгъа мане олан Мустафа Гулийев вя нечя-нечя башгалары олдулар. Бу дюврдя системинщюкмц иля щагг сюзцн сярщядляри няинки да-ралды, доьру сюз ядябиййатымызда гейб олмагдя ряъясиня чатды. Щагг-ядалятин адыны чякян-ляр, «Оху, тар!» де йянляр Сибир дцшярэяляриндя

70

Page 71: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

мящв олдулар. Китабда доьру ола раг гейдедил дийи кими, 1956-ъы иля гядярки дюврдя йазычы-лар, еляъя дя ряссамлар, бястякарлар, ме мар лар,режиссорлар вя баш галары сосиалист реализ минямящкум едилмиш йарадыъы инсанлар иди.

Мян бунун ня демяк олдуьуну бу эцн-лярдя академик Бякир Нябийевин «Цзейир Ща-ъыбяйлинин изащлы юмцрнамяси» адлы бюйцк-щяъмли (648 сящ.), санбаллы китабынын ялйазма-сыны охуйаркян дяриндян дярк етдим.

Сосреализм, садяъя, ядяби метод дейилди,Коммунист партийасынын сайясиндя аьласыь-маз эцъя малик сийаси мащиййятли метод иди.Бцтцн совет ядябиййаты, о ъцмлядян дя Азяр -бай ъан ядябиййаты онун мцяййянляшдирдийийолла эетмяк зорунда иди. Бунунла беля, проф.Й.Сейидовун да гейд етдийи кими, бязян чай-лар бяндляри йыхараг мяърасындан чыхдыьы кими,Азярбайъан ядябиййаты, еля мусигиси дя бирсыра щалларда сосреализм чярчивясиндян чыхырды.

Бу бахымдан Елчинин фикирляри ялащиддяящямиййят кясб едир: «Систем эцълц иди вя

71

Page 72: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

онун щямлясиня таб эятирмяк цчцн щямин эцъяеквивалент истедад тяляб олунурду. Бязян гя-рибя бир мянзяря йаранырды: ейни бир ясярдящям сосреализм тялябляри, щям дя истедадынтящрики иля сосреализмин тялябляриня о гядяр дядоьма олмайан бядииййат тялябляри юз ифадя-сини тапырды».

Ясяри диггятля охуйанда чох шей анламаг,чох шей яхз етмяк олур. Ня эизлядим, мян шях-сян иллярдян бяри Сямяд Вурьунун йарадыъылыьыиля баьлы дцшцнъяляримя доьру ъавабы Елчинмцяллимин индиъя сясляндирдийим мцддяасындатапдым.

Елчин мцяллимин доьру гянаятиня бир дащаинандым: «Истедады там шякилдя рам етмякмцмкцн дейил».

О дюврдя Цзейир бяй, Г.Гарайев, Ф.Ями-ров, Нийази, Ся мяд Вурьун, Рясул Рза, Мещ -ди Щцсейн, Мяммяд Ариф, Мир Ъялал, ИлйасЯфяндийев, Мяммяд Сяид Ордубади, МирзяИбращимов, Сц лейман Рцстям, Бяхтийар Ва-щабзадя, Адил Искяндяров, Мещ ди Мяммя-

72

Page 73: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

дов, Тофиг Казымов, Тащир Салащов, Ми ка йылЩцсейнов, Микайыл Абдуллайев, Тофиг Гули-йев, Ариф Мя ликов, Гарйаьды, Ябдцррящманов,Юмяр Елдаров кими истедадларын юз сащясиндязирвяйя галхма сябяби дя мяня инди айдын олду.Яввялки мягалямдя мян буну сящвян системинвя сосреализмин айаьына йазмышдым. Системиннаилиййяти кими эюстярмишдим.

Елчинин бу ясяри бир чох ъящятдян гиймятли-дир. Бу ясяр, яслиндя, дцнйанын кешмякешляринищяля дяриндян дярк етмяйя гадир олмайан йа-радыъы эянъляр цчцн мяктябдир, гядиршцнаслыгнцмунясидир – десяк, щягигятдян кянар олмаз.

Ясяри охуйаркян, мясялянин мяьзиня нцфузетмяк, Елчин мцяллимин фикир вя дуйьуларыныдаща йахшы дярк етмяк цчцн онун сяхавятлямяня щядиййя етдийи онъилдлийини, хцсусян дяелми вя публисистик мягаляляр топланмыш 7, 8,9, 10-ъу ъилдляри йенидян нязярдян кечирдим.Мцяллифин ядяби просесдя тохунмадыьы проб -лем, демяк олар ки, йохдур. Ялдя олунмушбилик вя тяърцбянин нятиъяляри бу йени ясярдя

73

Page 74: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

юзцнц бариз шякилдя эюс тярир. Эялинмиш гя -наятляр, цмумиляшмяляр щядяфя дцз дя йир. Бязигялям сащибляриндян фяргли олараг, щяр щансысяняткар щаггында фикир сюйляйяндя Елчинмцяллим там сямими олур: «Тарих вар вя щяряюз йазысынын ъавабдещидир» – дейяряк щягигятиортайа гоймагдан чякинмир. Бурада мяни янчох гане едян бир дя одур ки, «ифшачылыг»дюврцндя юз гялям йолдашларына, щямкарла-рына гара йахан, бющтан атан, инсанлыг сима-сыны итирмиш адамларын кимлийи цзяриндя мцяллифчох дайанмыр, о бахымдан ки, онларын рущуонсуз да наращатдыр. Йашайан гощумларыныння эцнащы вар ки, онларын бабалары, бялкя, ъан-ларынын горхусундан, бялкя дя, хислятляриндяно йолун йолчусу олублар.

Бурада бир мясяляйя дя тохунмаг йеринядцшярди.

Мялум мясялядир ки, совет дюврц ядябий -йатымыз цчцн ся ъиййяви олан никбинлик, идеоложицмумиляшмяляр, сонралар бир чох йазычыларымы-зын, о ъцмлядян дя Елчинин йарадыъылыьы иля узлаш-

74

Page 75: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

мады. Академик Иса Щябиббяйлинин эюстярдийикими, ке чян ясрин 60-ъы илляриндян баш лайарагбюйцк чятинликлярля олса да, эенишлянмякдя олантянгиди реализм о заманкы мювъуд ядябиййатсийасятинин идеоложи буховларыны гырыб даьыт-мыш, ин сан вя щяйат цзяриндя кюклянмиш тябиибир ядяби просесин йа ран масыны вя инкишаф ет-мясини шяртляндирмишдир.

Бир нечя кялмя дя ясярдя ящямиййятли йертутан «Алт мы шын ъылар» щаггында. Гярибядир ки,«Алтмышынъылар»ын ядябий йа тымыза эялишини бязи-ляри нясилдяйишмя просеси анламында гя бул едир-диляр. Бязиляри ися «Алтмышынъылар»ын мейданаэял мя си ни ССРИ-дя сийаси иглимин йумшалмасыиля ялагяляндирирдиляр. Бурада щягигят йашанты-лары вардыр. Чцнки Елчин мцяллимин эюстярдийикими, бу щадися ССРИ мигйасында баш вермишди.Бунунла беля, Елчин мцяллим мясяляйя башгабуъагдан йанашыр. «Сосреализм бизя ня верди?»ясяриндя гейд едир ки, бу бядии-естетик щадисяолуб, новаторлугла яняня арасында – мил ли ядябияняняляр вя дцнйа ядябиййаты тяърцбясиндян

75

Page 76: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

эялян яняняляр арасында баьлылыг иди. «Алтмышын -ъылар» тясдигляйя билдиляр ки, бяшярилийя апаранйол миллиликдян кечир. Ейни заманда мцщцмолан одур ки, «Алтмышынъылар»да форма вя мяз-мун миллилийи, милли мящдудиййяти йарыб кечди.Щягигятян дя, «Алт мышынъылар»ын милли ядябий -йатымызын инкишафында хидмятляри данылмаздыр.Он лардан бири дя милли ядяби яняняляря баьлылыгмясялясидир ки, онун сайясиндя «яввялки ониллик-лярин цзяриндян фолклора кюрпц салынды».

Бунунла беля, демялийям ки, «Алтмышын -ъылар»а гядяр дя йазарларымыз фолклордан бол-бол бящрялянибляр.

Доьрудур, бир йазычы вя алим кими фолклорлаилэили Елчин мцял лимин хидмятляри мцстяснадыр.Мян буну чякинмядян дейирям.

Мцяллифин бир чох юлкялярдя, о ъцмлядянИрагда (Кяркцк, 2007) чап олунан «Мащмудвя Мярйям» романыны, «Дядя Горгуд алили -йи», «Классик ашыг поезийасында «Дцнйа» об-разы» монографийаларыны, Эцней Азярбайъанфолклору ишыьында бцтюв халгымызын байатыла-

76

Page 77: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

рына щяср етдийи «Мян сяндян айрылмаздым»адлы мягалясини эюз юнцня эятирирям. Мящз бубахымдан «Сосреализм бизя ня верди?» яся-риндя йазычы вя алимин халгымызын ян бюйцкмилли сярвяти олан фолклора хцсуси юням вермя-йини йцксяк гиймятляндирирям. Сюзцмя сон ве -ряр кян ону да хцсуси вурьуламаг истяйирямки, совет дюврц ядябиййатымыза щяср олунан«Сосреализм бизя ня верди?» ад ла нан бу гий-мятли ясяр галаг-галаг китабларын мювзусуолан мясяляляри ортайа гойур. Адамы щейрятяэятирян мцяллифин цмумиляшдирмя габилиййяти,ядяби просеся дярин бялядлийи, тяд гигатчы сяриш-тясидир. Проф. Й.Сейидовун да гейд етдийи ки миЕлчин бу ясярдя нязяри метод кими сос реализминдахили механизмини, онун тарихи миссийасыныачыгл амагла тарихи хидмятляр эюстярмишдир. Эюр-кямли йазычы вя тянгидчи Елчин ин дийя гядярбиздя тохунулмамыш мювзуйа щяср едилмиш буяся ри иля башга елм вя инъясянят сащялярининтядгигатчылары цчцн дя эярякли вя арашдырылмасыящямиййятли олан бир мювзу ортайа атмышдыр.

77

Page 78: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Бу бахымдан «Сосреализм бизя ня верди?» яся -ри йени кейфиййятляр яхз едир вя эюркямли йазычывя алим Елчин Яфяндийевя башуъалыьы эятирир.

16.02.11 тарихдя Низами адына ЯдябиййатИнститутунда халг йазычысы Елчинин иштиракы иляонун «Сосреализм бизя ня верди?» китабынынмцзакирясиндя охунан мярузя.

78

Page 79: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

«ТЕЛЕСКОП»ДАН ЭЮРЦНЯН ДЦНЙАМЫЗ

Щюрмятли Елчин мцяллим!Нечя эцндцр «Телескоп» ясяринин иътимаи

бахышындан ал ды ьым тяяссцратла йашайырам.Щисс-щяйяъаным, севинъим мяни вадар едир ки,театршцнас олмасам да, ъцрят едиб бу мяк-тубу йазым. Севинирям она эюря ки, бейнял-халг аренайа чыхаъаьына шцбщя етмядийимэюзял бир ясяр йазмысыныз. Мян рущлар щаг -гында филм дя эюрмцшям, китаб да охумушам.«Те лес коп» башга алямдир, сюзцн щягиги мя-насында, тапынтыдыр.

Мян яксяр гцдрятли актйорларымызы сящнядяэюрмцшям. Сизин ясярляриниз дя дахил олмагла,бцтцн ясярляря тамаша етмишям.

Мараглыдыр ки, филмлярдян фяргли оларагтеатрда актйорларла ъанлы тямасда олдуьун-дан, тамаша инсаны мцщакимяляр йцрцтмяйя,дцшцнмяйя, мцгайисяляр апармаьа сювг едир.

79

Page 80: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

АБШ-да икиайлыг ихтисасартырма курсларындаоларкян (1983) мяня Нйу-Йоркун мяшщурБродвей (Броадwай) кцчясиндяки театрлардамараглы тамашалар эюрмяк гисмят олуб.

«Мяним йеэаня мящяббятим» мусигили ко-медийасы эюстяриляндя сящняйя кичик, лакин щя-гиги тяййаря чыхардылар. Мян Ин эил тярядя бир-айлыг ихтисасартырма курсларында оланда (1988)вя совет гурулушу даьылдыгдан сонра дяфялярляШексприн ата йурду Стратфордда, Лондон вяОксфордда бир-бириндян ма раг лы тамашаларэюрмцшям. Бунлары саймагда мягсядим одурки, эюрдцклярими мцгайися етмяк имканым йа-раныб.

Драм театрында тякъя пярдянин ъырщаъырлаачылыб-баьланмасы, йа лан олмасын, ики-цч дя-гигя чякирди. Щяля мян декорасийала рын дяйиш-дирилмясини демирям. Халг арасында «шейтанямяли» адландырылан телевизийа да юз ишини эю -рцрдц. Театра щявяс хейли азалмышды. Шцкцрляролсун ки, башга сащяляр кими, милли театрымыз дамющтярям Президентимиз Илщам Ялийевин ня-

80

Page 81: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

зяриндян йайынмады. Милли Драм Театрымыздцнйа стандартларына ар тыг ламасы иля ъавабверян шякилдя тямир едилди. Яъняби мцтяхяссис-лярин иштиракы иля ишыг системи, сящня вя с. тамамдяйишдирилди. Инди бир анда сящнядя декораси-йаны дяйишмяк олур.

Елчин мцяллим, Президентимизин тющфясиняСиз дя юз лайигли тющфянизи вердиниз.

«Телескоп» ясяриниз дцнйа бина оланданбяшяр ювладыны дц шцндцрян бир мясяля иля баьлы-дыр. «Рущ вармы, рущ йашайырмы?» язяли-ябяди,бяшяри мювзудур. Сиз бунун фяргиня вармадан(буна ещтийаъ да дуйулмур) тамашачыны щал-дан-щала са лан мараглы бир ясяр йазыбсыныз.Доьрудур, мян шащ ясяр мя ся лясини нисби щесабедирям. Цзейир бяйин щансы ясярини эю тц рцр сян-эютцр, шащ ясярдир. Бу бахымдан, мян сизин«Те лес коп» ясяринизи шащ ясяр сайырам. Щягигя-тян дя, «Телескоп» шедеврдир. Ясяр бцтцн та-маша бойу инсаны интизарда, эярэинликдясахлайыр. Ики щиссядян ибарят, ики саата йахындавам едян тамаша санки бир ан чякир. Тамаша

81

Page 82: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

ярзиндя адам ня гя дяр щалдан-щала дцшярмиш…Бир йандан гям, гцсся, кя дяр, бир йандан аъысарказм, тяяссцф, дцшцнъяляр, ибрят дярси, баш габир йандан да персо нажларын данышыьындан вящярякятляриндян алынан ляззят, црякдян эялянэцлцш. Бцтцн бунлар йазычы гяляминин вя тя-фяккцрцнцн эцъцня дялалят едир.

Елчин мцяллим, Сизи ямин едирям ки, бейнял-халг сявиййяли бу ясяриниз бяшяри, бяшяри олдуьугядяр дя милли олдуьундан дцнйа сящнялярининбязяйиня чевриляъяк. Ясяриниз ясасында филм чя-киляъяк. Мялумдур ки, сящнянин юзцнямяхсусспесифик хцсусиййятляри олдуьуна эюря, мцяллифмцяййян мящдудиййятлярля гаршылашыр. Инаны-рам ки, эяляъякдя «Телескоп» ясяринизинроман вариантыны да эюряъяйик.

Щюрмятли Елчин мцяллим, театршцнас олма-дыьымдан ясяр барядя дярин тящлилляр апармагфикриндя дейилям. Бунунла беля, демялийям ки,гурулушчу режиссор (Камран Шащмяр дан),гурулушчу ряссам (Едуард Кочерэин), эейимряссамы (Анна Кочерэина), мусиги тяртибаты

82

Page 83: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

(Щямид Казымзадя), рягс лярин гурулушу(Закир Аьайев, Йелена Аьайева) ишляри яла дыр,эюзялдир. Актйорларын сечими дя яладыр. Мянкиминся ойунуну фяргляндирмякдя, щягигятяндя, чятинлик чякирям. Ко ма вязиййятиндя оланвя рущу бядяниндян чыхараг сямайа йцксялян(дцнйа алимляри рущун бядяндян чыхмасыны вясон ра бядяня гайытмасыны тясдиг едирляр. Бубахымдан «Те лескоп» инандырыъы тясир баьышла-йыр) алим (Фцзули Щцсейнов) вя онун кечмишщяйат йолдашынын (Илащя Щясянова) ролларынынифачылары сящнядя харигяляр йарадырлар. Ясяряхцсуси рювняг верян ъянаб Ъябраил (халг артистиРамиз Новруз), ъянаб Ми каил (Казым Абдул-лайев), ъянаб Исраил (халг артисти Щаъы Исмайы-лов), ъянаб Язраил (ямякдар артист ЯждярЩямидов) образлары юз эейимляри, мараглы да-нышыглары, давранышлары иля тамашачынын гялбинифятщ едирляр. Алимин досту (ямякдар ар тистСабир Мяммядов) вя онун ханымы (ШялаляШащвялядгызы), Щяким (ямякдар артист ЕлханГулийев), Шяфгят баъысы (Алмаз Аманова),

83

Page 84: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

еляъя дя епизодик олса да, Арвад (ямякдар ар-тист Мцняввяр Ялийева) вя Гайынана (халг ар-тисти Шцкуфя Йу супова) ролларынын ифачылары чохтябии вя инандырыъы ойнайырлар.

Щюрмятли Елчин мцяллим, бир-ики арзу, истяквя гянаятими дя билдирмяк истярдим. Сиз мющ-тяшям «Дядя Горгуд алилийи» китабынын мцял-лифи олдуьунуздан, йахшы билирсиниз ки, «Ки таби-Дядя Горгуд»дан бу йана Язраил щямишя чохващимяли, горхунъ вя бядщейбят тясвир едилир.«Духа гоъа оьлу Дяли Дом рул» бойундаалями лярзяйя салан, ган-ган дейян Дяли Дом -рул Язраили дюйцшя дявят едир. Лакин Язраилэюзцня эюрцнян кими дили тутулур, горхуданбядяни титряйир. Демяк истядийим одур ки, хал-гын тясяв вцрцндя Язраил ващимяли, горхунъкими формалашыб. «Телескоп»да ися ъянаб Яз-раил чох мц лайим вя хейирхащ тясир баьышлайыр.Актйорун бойу да Язраиля тясяввцрлярдя олануйьун эялмир. Язраил ролу Рювшян Кя рим -духта щяваля олунсайды даща мц на сиб оларды.

84

Page 85: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Башга бир мясяля. Телескопла йер цзцндябаш верянляри мц шащидя едяндя црякачан биршей эюрцнмцр. Йахшы оларды ки, инсанын йахшыямялляриндян дя ясяря бир епизод саласыныз.Йохса беля чыхыр ки, чий сцд яммиш инсанынялиндян писликдян башга бир иш эялмир.

Елчин мцяллим, мян дя Сизин кими театрымы-зын эяляъяйиня никбинликля бахырам. Бу ина-мым ондан гайнагланыр ки, Милли ДрамТеатрымыза сянятини йахшы билян, сяриштяли, пешя-кар мц тя хяссисляр ъялб олунуб, бу баш мябядядювлят гайьысы чох-чох артыб. Инанырам ки, та-машачылар яввялляр олдуьу кими теат ра тез-тезэяляъякляр. Она да инанырам ки, «Телескоп»яся ри Милли Драм Театрымызда тамашачы боллу-ьуну тямин едяъяк.

85

Page 86: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

ЕЛЧИНИН ФОЛКЛОР ДЦНЙАСЫ

Елчин щаггында дцшцняндя эюз юнцня илколараг ХХ яср Азярбайъан ядябиййатынын эюр-кямли сималары – академикляр Сямяд Вурьун,Мирзя Ибращимов, илк енсиклопедийамызын йа -ра дыъысы Рясул Рза, Мир Ъялал, Мещди Щцсейнэялир. Бу, сябябсиз дейил.

Елчин бюйцк ядябиййата эялдийи эцндян буэцня гядяр ядяби просесдя фяал иштирак едян, ядя-биййатшцнаслыг елмимизин, хцсусян дя ядяби тян-гидин инкишафына тющфяляр верян, онун истигамят-ляндирилмясиндя бюйцк хидмятляри олан, нцфузлусюз сащиби кими етираф едилян, аз адама гисмятолан эюркямли йазычы, алим вя иътимаи хадимдир.

Ядяби мцщитдя Елчин, бир гайда олараг,насир, ядябиййат шц нас, публисист, ссенарист,драматург вя тяръцмячи кими тяг дим едилир.Эюркямли ядябиййатшцнас алимлярин Елчин йа -ра ды ъы лыьына щяср олунан мягаляляринин топлан-дыьы китабларда да, Елчинин йалныз мцсащибяляри

86

Page 87: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

дахил едилян «Сечилмиш ясяр ляри»нин 10-ъу ъил-диндя дя, Йашарын кечян илин нойабрындан баш-ламыш «525-ъи гязет»дя Елчинля апардыьы«Ядя биййат сющбяти»ндя «Елчинля ядябиййатсющбяти» китабында (Бакы, «Тящсил», 2012, 200сящ.) да ейни мянзярянин шащиди олуруг. Йа-зычынын йарадыъылыг диапазону о гядяр эениш, огядяр чохшахяли, о гядяр зянэиндир ки, онун,ейни заманда фолклор са щя синдя дя нцфузлу сюзсащиби олдуьу унудулур. Вя бу тякъя фолклорлаилэили ясярляр, нечя-нечя наьыллар, мяшщур «Мащ-муд вя Мярйям» романы иля битмир. Фяргиняваранда эюрцрцк ки, Елчин фолкор сащясиндя бирчох эярякли тядгигатларын мцяллифидир.

Елчин шифащи халг ядябиййатыны дяриндянсевян, фолклорумуз вя ашыг йарадыъылыьы сайя-синдя бязи гялям сащибляринин мцбтяла олдуьуегоизм, юзцнявурьунлуг вя с. кими нагислик-лярдян кянар олан йазычы вя арашдырыъыдыр.

Щяр шейдян яввял, гейд етмялийям ки, йа-зычынын «Сечилмиш ясярляри»нин онъилдлийи иля та-нышлыг мяня гяти гянаятя эялмяйя имкан верди

87

Page 88: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

дейям ки, онун йарадыъылыьынын эцъц-гцдряти,мя щяк дашы йазылы ядябиййатла шифащи халг ядя-биййатынын говшаьын да бяргярар олмасындадыр.Фолклора о мящяббят, о ис тяк она эя тириб чы-хармышдыр ки, йазычынын шифащи халг ядябиййатывя ашыг йа радыъылыьы иля илэили фяалиййяти бир нечяистигамятдя апарылмышдыр.

Биз бу йазымызда башлыъа олараг ашаьыда-кылардан бящс едя ъяйик:

1. Йазычынын бядии ясярляриндян, даща доьру -су, йазычынын на ьыллары вя «Ясли вя Кя рям»дастанынын мотивляри вя сц же ти яса сында йа-зылмыш «Мащмуд вя Мяр йям» ясяри;

2. Йазычынын «Классик ашыг поезийасында«Дцнйа» образы» монографийасы;

3. Проф. Вилайят Гулийевля бирэя йаздыьы,фолклоршцнаслыьа вя ядябиййат шцнаслыьащяср олунмуш «Юзцмцз вя сюзц мцз»ясяри;

4. «Китаби-Дядя Горгуд алилийи» моногра-фийасы вя Дядя Горгуда щяср етдийи сил-силя мягаляляри;

88

Page 89: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

5. Йазычынын фолклорумузун мцхтялиф жанр-ларына вя ашыг ла рын йарадыъылыьына щяср ет-дийи мягаляляри;

6. Елчинин публисистик йазыларында фолклор вяашыг йарадыъылыьынын йери вя с.

Мягсядимиз бцтцн бу истигамятлярдян ай -ры-айрылыгда да ныш маг вя бу сащядя Елчинин ел-мимизя вердийи тющфялярдян, юрняк ола биляъякишляриндян сюз ачмагдыр.

Елми публисистик йазы ашаьыдакы бюлмяляриящатя едир: «Ел чи нин наьыл дцнйасы», «Кярямйаньысы иля», «Икийя бюлцнмцш цря йин щясрятняь мяляри», «Ашыг поези йасынын ачылмамышгаты», «Билик ямяля чевриляндя чичяк ачыр»,«Ябяди абидямиз, мцд риклик мяктябимиз»,«Йазылы вя шифащи ядябиййатымыз щаг гында дц -шцнъяляр», «Сянятин зирвясиндя бяргярар оланфилософ ашыг», «Ясл мящяббят ютярэи олмур».

89

Page 90: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Елчинин наьыл дцнйасы

Севимли шаиримиз Сямяд Вурьун халгын бядиитяфяккцр чешмясиндян – фолклордан йарадыъы шя-килдя юйрянмяйи тювсийя едир вя дейирди ки, эенишхалг кцтлясинин зювгцнц нязяря алмалыйыг, якстягдирдя ядябиййатымыз эениш халг кцтлясининмалы ола билмяз. О, сюзцня давам едяряк хц -су си вурьулайырды ки, яфсаня вя наьыллар халгдцщасынын мящсулудур. Йазычы йалныз яфсаняйя,наьыла мцраъият едяркян дя, мцасир щягигятляриреалистъясиня якс етдиря биляр.

Дащи Сямяд Вурьунун бу сюзлярини йадасалдыгъа эюз юнц ня Елчин вя онун фялсяфи дц -шцнъяляр мягамында олан на ьыллары эялир. Елчино йазарлардандыр ки, онун цчцн кичик, бю йцкжанр проблеми йохдур. О щансы жанрда йазыр йаз-сын, уьур газаныр. Бу да йазычынын истедадыйлабярабяр, щям дя пешякарлыьындан хябяр верир.

Елчинин 2011-ъи илдя «525-ъи гязет»дя чаполунан силсиля наьылларыны охудугъа алман

90

Page 91: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

алимляри Гримм гардашларынын наьыллары, мяш-щур инэилис рийазиййатчысы Луис Керолун «Алисамюъцзяляр аляминдя» ясяри, италйан Карло Кал-лодинин «Пи но кионун маъяралары», Данимар -ка йазычысы Щанс Христиан Андер сенин дцнйаядябиййатында мяшщур олан наьыллары ятрафындадцшцнцрдцм. Йазычынын наьылларында сюзц фик -ря чевирмяк истедады адамы щейрятляндирир. Ел-чинин мцшащидяляри дцрцст, дягиг вя сяррастдыр.Фолклора сонсуз мящяббят ону наьыллар аля-миня эятириб чыхарды. Елчиня эюря фолклор рущлунаьыллар йыьъам олмалыдыр. Йазычынын гянаятибелядир: «Бизим зяманямизин наьылы эярякмцх тясяр олсун».

Йазычынын охудуьум бцтцн наьылларындасюзц иля ямялинин цст-цстя дцшдцйцнцн шащидиолдум. «Гоъа палыдын наьылы», «Гара гар ьа -нын наьылы», «Сюйцд чубуьу иля эюзял Олеан -дрын наьылы», «Мящкум гайсы аьаъынын наьылы»,«Тарзянин вя кющня тар иля тязя тарын наьылы»,«Аьлайан бюйцрткянин наьылы», «Цзмяк истя-йян аь говаьын наьылы», «Бцтцн дярдлярдян

91

Page 92: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

азад гоъа Шейхин наьылы», «Арзунун наьылы»,«Мухтар кишинин вя эюй эюйярчинин наьылы»,«Ики мцдрик балыг аилясинин вя ахмаг гу гу-шунун наьылы», «Талейиндян разы зоьал аьаъы-нын наьылы» вя с. йыьъамлыьы вя ибрятамизлийи илясечилир. Онлары щяйяъансыз охумаг олмур. Ин -сан истяр-истямяз дцшцнъяляря гярг олур. Бунаьыллардакы халг щикмяти адамы щейран едир.

Академик Мящяммяд Ариф вахтиля Елчининщекайяляриндян данышаркян эюстярирди ки, йазычыади мяишят ящвалатларыны адиликдян чыхарыб гяри-бяляшдирмяйи баъарыр. Эюзлянил мяз лик ляр фонун -да баш веряъяк щадисяляри эюрмя, дуй ма, тящлилвя гиймятляндирмя мящаряти онлары тябии мяъ-райа йюнялдир вя оху ъу олайлары тябии гябул едир.Эюркямли алимимизин бу сямими вя гиймятли сюз-лярини Елчинин наьылларына да аид етмяк олар.

Елчинин «Ики Чал Папаьын вя бир Гара Кеп-канын наьылы» вя «Гырмызы айы баласы» айрылыгданя щекайядир, ня дя наьыл. Мяня беля эялир ки,Елчин бу тип ясярлярля йазылы ядябиййатымыза йенибир жанр – «наьыл-щекайя» жанрыны эятирмишдир.

92

Page 93: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Kярям йаньысы иля

Елчинин «Мащмуд вя Мярйям» романывяфа вя сядагят символу олан, идейа вя мяз-мунуна эюря «Йаныг Кярями», «Щиъран Кя-рями», «Губа Кярями», «Кярям эюзяллямяси»кими ашыг щавалары иля зянэин олан накам мя-щяббят дастаны «Ясли вя Кярям»ин мотивляриясасында йаранмышдыр. Халг арасында эениш йа-йылан, ян чох севилян дастанын мотивляри яса-сында ясяр йазмаьа эиришмяк юзц бюйцкъясарят тяляб едирди. Щям дя бу ясяр романкими Елчинин илк гялям тяърцбяси иди. Ясяр огядяр уьурлу алынды ки, щятта башга йазычылар,мя сялян, Фярман Ейвазлы «Гачаг Кярям»дас танынын мотивляри ясасында ейниадлы рома-ныны «Мащмуд вя Мярйям»ин тясири алтындайазды. Камал Абдулланын «Дядя Горгуд»лабаьлы романы да сонралар ишыг цзц эюрдц.

«Мащмуд вя Мярйям» романында фолклоргаты лап дя ринликлярдян бойланыр. Тясадцфи дейил-

93

Page 94: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

дир ки, Елчин йарадыъылыьына докторлуг диссертаси-йасы щяср едян проф. Нярэиз Пашайева йазыр:«Фолклорда дастан щансы мягамдадырса, щансыйери ту турса, бядии ясярдя дя ро ман о йери тутур».

Йазычынын «Мащмуд вя Мярйям» ясяринисевдирян, охунаглы едян щям дя онун дилидир.Елчинин мяна тутуму вя бядии кясяри иля сечи-лян, охуъуйа мяняви зювг ашылайан дили ядя бидилля халг данышыг дилинин говшаьында бяргяраролмушдур. Онун дили бцллур булаг кими ахан,гялбя йатан, инсана ращатлыг эятирян саф, дузлу,ширин, зянэин бядии дилдир. «Мащмуд вя Мяр -йям»и охумаьа башлайанда айрыла билмирсян,аз гала бирняфяся охуйурсан. Йери эялмишкян,Елчинин бу ясяри бирняфяся – 18 эцня йаздыьыныдейянляр щаглыдырлар. Беля олмаса иди, онунщяр сящифяси адамы беля ъялб етмязди. Йазы -чынын цряк дюйцнтцляри ясярдя щисс олунмазды.Ясяр Кярям йаньысы иля йазыла билмязди. Яэярйазычы мювзу ятрафында иллярля фикирляшмясяйди,тяфяккцр сцзэяъиндян кечирмясяйди, фолклормотивлярини мцасир дювр проблемляри иля араш-

94

Page 95: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

дырмаг цзяриндя дцшцнцб-дашынмасайды, йя гинки, беля бир ясяр ярсяйя эялмязди. Мараг лыдыр ки,бу санбаллы ясяря эиришмяздян чох-чох яввялйазычы «Ясли вя Кярям» адлы лирик-йумористикпо вест йазараг, чап етдирмишди. Елчинин йара -дыъылыьыны изляйяндя ачыг-ашкар эюрцнцр ки,«Мащ муд вя Мярйям» тясадцф нятиъясиндяйазыл мамышдыр. Щягигятян дя, миллилик вя мца-сирликля бярабяр, фолк лор йазычынын ясярлярининана хяттини тяшкил едир. Елчин бир чох ясярляриндяхалг йарадыъылыьындан бящрялянмиш, йери эял -дикъя бу тцкянмяз халг мцдриклийиня щям ня-зяри, щям дя тяърцби ъящятдян нцфуз етмишдир.Елчинин истедады имкан верир ки, щяйатын щярйазычыйа гисмят олмайан гат ларына еня билсин.«Мащмуд вя Мярйям»ин бюйцк уьур газан-масыны шяртляндирян амиллярдян бири, бялкя дя,биринъиси будур.

Мащмуд вя Мярйямин накам мящяббя-тиндян сюз ачан бу роман да, гара севда дас -таны «Ясли вя Кярям» дя охуъулар тяряфиндянейни мящяббятля гаршыланыр вя севилир.

95

Page 96: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Ашыг поезийамызыначылмамыш гаты

Ушаглыгда мяняви гидам саз-сюз олуб. Овахт Азяр бай ъа нын бцтцн бюлэяляри кими Гярббюлэясиндя дя ня радио, ня дя телевизийа варды.Эюзцмцзц ачыб эюрдцйцмцз ашыг, саз-сюз олуб.Бцтцн мяълисляри, той-дцйцнц йалныз ашыгларапарырдылар. Дастанлары вя бир чох ашыг мащны-ларыны биз эянъляр язбяр юйрянмишдик. Бялкя дя,фолклора мараьым, талейими фолклорла баьлама-ьым орадан башлайыб. Дягиг дейя билмярям. Осаат ортайа суал чыхыр. Бакыда дцн йайа эялян,яксяр ъамаатын рус вя башга дил лярдя данышдыьыгайнар газан кими гайнайан пай тахтда бойа-баша чатан халг йазычысы Елчиндя фолклора сонсузмящяббят неъя формалашыб? Йягин, ирси мя -сялядир. Ахы йазычынын атасы, халг йазычысы ИлйасЯфяндийев Гарабаьын зянэин фолклор мцщитиндяйетишиб. Елчинин фолклорумуза дярин мящяббя-тини «Классик ашыг поезийасында «Дцнйа» об-

96

Page 97: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

разы», «Ки таби-Дядя Горгуд алилийи», «Мянсиздян айрылмаздым», «Ясли вя Кярям» даста-нынын мотивляри ясасында йазылмыш, Тцр кийядя,Азярбайъанда, Ирагда дюня-дюня чап олунан,севилян «Мащмуд вя Мярйям» романыны, чохмараглы силсиля наьылларыны, наьыл-щекайялярини(термин би зимдир), «Горгуд мящяббятиля»,«Дядя Горгуд бяшярилийи!», «Карван йола дц -зцлцр», «Тяшриф буйур, эедяк баьа», «ЩцсейнСараълы дастаны щаггында дцшцнъяляр», проф.В.Гулийевля бирэя йаздыьы бюйцкщяъмли «Юзц -мцз вя сюзцмцз» кими сырф фолклорумуза щясролунмуш монографийа вя мягалялярини охуйа-раг дуймушам. Одур ки, тядгигатчынын «Клас-сик ашыг поезийасында «Дцнйа» образы»мо ног ра фийасыны елми-публисистик, охунаглыдилдя йазылдыьына, ашыг йарадыъылыьына даир ори-жинал вя эя рякли ясяр олдуьуна эюря мараг вямящяббятля охудум.

Мцяллиф мювзуйа даир, демяк олар ки, бц тцнмяхязлярля ъидди танышлыгдан сонра тядгигатабашлайыб. Диггятяшайан одур ки, Елчин бязян

97

Page 98: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

еля ашыглардан сюз ачыр ки, бир чох фолклоршцнас-ларымызын беля, онлар щаггында, де мяк олар ки,тясяввцрляри йохдур (мясялян, Ашыг Ямир Яли,Ашыг Ясмяр, Гул Аллащгулу, Ашыг Сона вя баш-галары).

Мараглы одур ки, Гул Аллащгулунун «Гал -ды» адлы биръя устаднамяси галыб. Ашыг Сона-нын ися икиъя гошмасы вардыр. Ещтимал олунурки, о, ХЫХ ясрдя йашайыб. Щцммят Ялиза дяонун щяр ики гошмасыны 1929-ъу илдя чап етдир-дийи «Ашыглар» китабына дахил етмишдир. Гул Ал-лащгулунун устаднамясиня ися проф. ГараНамазовун «Ашыглар», Ы китаб (Бакы, 2004)ясяриндя раст эялирик. Мараглыдыр ки, Елчининмонографийасы 1996-ъы илдя, Гара мцяллиминкитабы ися 2004-ъц илдя чыхыб. Елчинин о устад-намяни щарадан ялдя етдийи сирри худа олса датясдиг едир ки, Елчин монографийасынын цзяриндячох ъидди ча лышмыш, кешмякешли дцнйамызла баьлыашыгларымызын йаздыгларыны ъидди шякилдя арашдыр-мыш, онлардан нцмуняляр вермиш дир.

Монографийада тядгигатчы «ашыг» сюзцнцнетимолоэийасына нязяр салыр, бу терминля баьлы

98

Page 99: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

бцтцн мцлащизяляри нязярдян кечирир, сями-миййятля дейим ки, дейилянляр ону гане етмир.Чцнки бунлар, Елчинин щаглы олараг эюстярдийикими, фярзиййяляр вя мцлащизялярдир. Мяня беляэялир ки, щансы зямин ясасында йарандыьыны эюс -тярмяся дя, Цзейир Щаъыбяйли «ашыг» сюзцнцн«ашиг» сюзцндян ямяля эялдийини эюстярмякдящаглыдыр. Мялумдур ки, яввялляр «озан» тер-мини ишлянмиш, лакин Гурбанинин, ТуфарганлыАббасын заманында бирдян-биря «озан» дейил,«ашыг» термини ишлянмяйя башланмышдыр. Мя-сяля бурасындадыр ки, бу эюркямли ашыгларымы-зын дюврцндя мящяббят дастанлары мейданаэялди. Дастанын гящряманларына бу та верилди.Онлар ашиг олдулар. Ашиг олдугдан сонра ялля-риня саз алыб охумаьа башладылар. Щагг ашыьыначеврилдиляр. «Аббас вя Эцлэяз» дас танында ол-дуьу кими. Бурадан да ашыг термини йаранды.Бу бизим гянаятимиздир.

Елчин монографийада ашыг сянятиня, ашыг -лара йцксяк гиймят верир. Устад ашыгларын ша ир,бястякар, ханяндя, сазчалан ифачы, ряггас,

99

Page 100: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

бядии гираятчи, актйор олдуьуну эюстярир вягейд едир ки, ашыг сяняти синкретик сянятдир вябу синкретизм щадисясини Азярбайъан инъяся-нятиндя йалныз ашыг сяняти йарадыр. Тядгигатчыдоьру олараг ашыг сянятинин Шащ ИсмайылХятаи дюврцндя чичякляндийини эюстярир. Елчинклассик ашыг поезийасынын классик Азярбайъанпоезийасындан тяърид олунмуш щалда юйрянил-мясини мягбул саймыр. О, Видади, Вагиф, За -кир кими шаирляримизин йарадыъылыьы иля АббасТуфарганлы, Хястя Гасым, Ашыг Алы, Ялясэяр,Молла Ъцма вя башга устад ашыгларын йара-дыъылыьы арасында цзви бир доьмалыг, бязян исяейнилик эюрцр.

Буна бянзяр фикря академик Мирзя Ибращи-мовда да тясадцф едилир:

«... Ашыг поезийасы халг йарадыъылыьы иля йа-зылы ядябиййат арасында бир кечиддир, мющкямбир кюрпцдцр. О, бир тяряфдян халг йарадыъылы-ьына баьлыдыр, о бири тяряфдян йазылы ядябий -йата – щям бунунла, щям дя онунла гаршылыглыялагя вя тясирдя инкишаф етмишдир. Онун кюк-

100

Page 101: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

ляри, ришяляри фолклордан, халг йарадыъылыьындансу ичирся, будаглары, гол-ганады щямишя ядя-биййатла говушур, она тясир едир вя ондан гцв -вят алыр».

Эюрцн поезийамызын зирвяляриндян бириС.Вурьун дащи Фцзулинин «Мяни ъандан усан-дырды» гязялини эярайлы шяклиня салараг «20 ба -щар» шеиринин вязниня неъя мящарятля уйьу н-лашдырмышдыр:

...Мющнят чямяниндян эцл дяря-дяря,Уъалды шаирин ащы эюйляря:«Шяби щиъран йанар ъаным,Тюкяр ган чешми-эирйаным,Ойадар халгы яфьаным,Гара бяхтим ойанмазмы?»Фцзули йурдунун гям сясидир бу,Пяришан бир елин налясидир бу.

Мараглыдыр ки, халг шаири Хялил Рза да «Мя -ни ъандан усан дырды» гязялини эярайлы шяклинясалараг юз ъинаслы мисраларыны да ялавя етмякляхалгымызын ябяди арзусуну бяйан етмишдир:

101

Page 102: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Шяби щиъран йанар ъаным,Тюкяр ган чешми-эирйаным,Ойадар халгы яфьаным,О сащилдя, бу сащилдя.Бирляшиб бир ъан олмалы,Бцтюв Азярбайъан олмалы,О сащил дя, бу сащил дя.

Елчинин «Классик ашыг ядябиййаты иля классикядябиййатымыз (эюрцндцйц кими еля чаьдашядябиййатымыз да) гаршы-гаршыйа дуран ики гцт -бцн дейил, ана хятдян айрылан ики доьма голунтяъяссцмцдцр» – дейя щюкм вермяси бир щяги-гятдир. Бу, бцтцн монографийа бойу юз тясди-гини тапыр.

Тядгигатчы гейд едир ки, классик ашыг поези-йамызын поетик формалары йахшы арашдырылмыш-дыр, лакин онун мювзу вя мязмунунун,фял ся фя синин поетик атрибутлары диггятдян кя-нарда галмышдыр.

Бцтцн той-бцсат мяълисляриндя ашыглардцн йадан сюз салдыглары, онун кешмякешля-

102

Page 103: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

рини эюз юнцня эятирдикляри щалда (хц сусян дяустаднамя вя диванилярдя), ашыг поезийасынынпоетикасында вя фялсяфи идеоложи мязмунундабю йцк ящямиййят кясб едян образларданолан «Дцнйа» образы тядгиг едилмямишдир.Щалбуки классик ашыг поезийасында бу образ,Елчинин хцсуси вурьуладыьы кими, юзцнцн янкцтляви ифадясини тапмыш вя онун естетик-фял-сяфи тяркиб щиссясиня, мяхсуси фактына чеврил-мишдир.

Бу, чаьдаш ядябиййатымызда да белядир.Тяяссцф ки, Елчи нин галдырдыьы «Дцнйа» –Инсан (Зяманя) проблемляриндян, щятта клас-сик вя чаьдаш ядябиййатымыздан бящс едянтядгигатчылар беля йан кечмишляр.

Сямяд Вурьунун «Дцнйа» шеириндян вер-дийимиз мисралар дейилянляря дайаг олур:

Бир дя эюрцрсян ки, ачылан солур,Дцшцнян бир бейин, бир торпаг олур.Бир йандан бошалыр, бир йандан долур,Сиррини вермяйир сирдаша дцнйа.

103

Page 104: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Севимли шаиримиз Мяммяд Аразын шеири дя«Дцнйа»ны дярк етмяк, тядгигата ъялб олун-маг бахымындан кечярлидир: «Дцнйа сянин,дцнйа мяним, дцнйа щеч кимин».

Дондан дона эирян, щяряни бир ъцр ширник-ляндиряряк йолдан едян, чох Сцлейманларйола салан дцнйа бяндяляринин башыны о гядяргатыр ки, щятта онлар онун «Эялимли-эедимли,сон уъу юлцмлц» олдуьуну беля унударагчарпышырлар. Ону йалныз мцдрикляр дуйур вяйери эялдикъя онун ич цзцнц там чылпаглыьы иляачыб эюстярирляр. Беля мцдриклярин арасында Ел-чинин сюз ачдыьы Гурбани, Туфарганлы Аббас,Хястя Гасым, Ашыг Бясти, Аь Ашыг, Ашыг Билал,Щцсейн Шямкирли, Ашыг Алы, Ялясэяр, МоллаЪцма, Щцсейн Бозалганлы, Ашыг Шямшир, Ми-кайыл Азафлы вя башгалары да вардыр. Дцнйаныдяриндян дярк едян бу мцдрикляр инсан оь-луну она алданмамаьа «нечя мин йол долуб,нечя мин йол бошалан дцнйа»нын вяфасынаинанмамаьа чаьырыр:

104

Page 105: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Мялейкя бойлуду, ширин лящъяли,Язялдян тамаша олан бу дцнйа.Гоъа ъадуэярди, алдадар сяниЪаванлыг донунда галан бу дцнйа.

(Ашыг Бясти)

Тядгигатчы эюстярир ки, «Дцнйа» образы щя-йатда ящд, вяфа, илгар, дярд, севинъ, эцндяликэцзярандан тутмуш хяйаллар, арзулар аляминя-ъян мяняви (бязян, щятта мадди) дяйярляр илябаьлы бядии суаллар доьурур, ъаваб ися йохдур.Щямин бядии суаллары доьуран зямин ися мцял-лифин эюстярдийи кими, «Дядя Горгуд»дан цзцбу йана «Эялимли-эедимли дцнйа, сон уъуюлцмлц дцнйа» овгатындан, дцшцнъясиндян,фялсяфясиндян ибарятдир.

Хястя Гасым галыб начар,Бу сирри бяс кимляр ачар?Эялян гонар, гонан кючяр,Щей саларсан талан дцнйа.

Ашыглар «Дцнйа»нын фанилийиндян чох сюзсалырлар. Ейни заманда мярдлик, иэидлик, ети-

105

Page 106: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

бар, саз, сюз «Дцнйа»да галыр – дейяряк тясял-лини бунда тапырлар. Ашыглар Дцнйада инсанларывар-дювлятя уймамаьа, няфсини горумаьа,йахшылыг етмяйя, зцлмдян, щийлядян, хяйанят-дян узаг, никбин олмаьа сясляйир! Бцтцн бунларбарядя Елчинин ясяриндя йерли-йа таглы данышылмыш,онун мцддяалары устад ашыглардан вериляннцмунялярля ясасландырылмышдыр.

Йери эялмишкян, ону да дейим ки, Елчинклассик ашыг пое зи йа сынын йаратдыьы вя вясф ет-дийи ясас бядии сурятлярдян бири, бялкя дя, би-ринъиси «Дцнйа» образы иля сых ялагядя олан«Эю зял» образындан да сюз ачыр, лирик гящря-манын Эюзялдян ютрц дцнйа варидатындан кеч-мяйя щазыр олдуьуну хцсуси вурьу лайыр.Йазычы Гурбани, Туфарганлы Аббас, Ашыг Алы,Яляс эяр, Щцсейн Бозалганлы, Молла Ъцма,Ялимярданлы Ашыг Няъяф, Ашыг Шямшир вя бирчох башга ашыглардан эятирдийи нцмунялярлятядгигатыны даща санбаллы, даща охунаглы едир.

106

Page 107: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Bилик ямялячевриляндя чичяк ачыр

Елчин фолклоршцнаслыг вя ядябиййатшцнаслыгсащясиндяки эярякли вя гиймятли «Юзцмцз вясюзцмцз» ясярини проф. Ви ла йят Гулийевля бирэяйазмышдыр. Щяр шейдян яввял, ону дейим ки, яся-рин ады онун мяьзини якс етдирмир. Илляр, аьырзящмят тяляб едян, эярэин ямяйин бящряси оланбу санбаллы тядгигат ясярини ики фясилдя: «Ядя -биййат шцнаслыьа даир тядгигляр» вя «Фолк лоршц -наслыьа даир тядгигляр» ады алтында вермяк вяайры-айрылыгда арашдырмаг даща мцнасиб оларды.

Биз бу йазымызда мцяллифлярин фолклоршцнас-лыьа даир тядгигляриндян сюз ачаъаьыг. Эириш мя-галясиндя мцяллифлярин эюс тярдийи кими, буясярдя мювсцм мярасими вя няьмяляри, йас мя-расими вя няьмяляри, ушаг фолклору, архаик жанр-лар, епик вя лирик нюв, онларын жанрлары, лирикнювдя байатылар, халг мащнылары, бешик няьмя-ляри, епик нювдя наьыллар, аталар сюзц вя мя -сялляр, тапмаъалар, лятифяляр вя с. тядгигата ъялб

107

Page 108: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

олунур. Ясяр дя ашыг поезийасына, бу поезийа-нын форма вя жанр хцсусиййятляриня, шеир шякилля-риня, сяняткарлыг хцсусиййятляриня хцсуси диггятйетирилир. Эириш мягалясиндя мцяллифляр узагэю-рянликля йазыр лар: «Ашыг поезийасынын форма вяжанр зянэинликляри, сяняткарлыг хцсусиййятляри дяъилд-ъилд китабларын мювзусу ола биляр. Гошма,тяънис вя с. щаггында китаблар йазмаг олар вябеля китаблар мцтляг йазылмалыдыр».

Дейя билярям ки, мцяллифлярин бу тябии арзусуартыг йериня йетиб. Гошма вя тяънися даир мях-суси диссертасийалар йазылыб вя монографийаларчыхыб. Фолклор терминляри лцьяти дя ишыг цзц эю -рцб. Айры-айры ашыгларын сяняткарлыг хц су сий йят -ляриня даир тяд гигатлар апарылыб, моног рафийаларчап олунуб. Лакин «Юзц мцз вя сюзцмцз» ясярийазыланда бунларын щеч бири йох иди. Бу ясяринян бюйцк гиймяти ондадыр ки, фолклорумузунин ки ша фы на кюмяк етди, фолклорла мяшьул олан-лара бялядчи ро луну ойнады. Ону да дейим ки,тядгигатчылар ясяри йазаркян Азяр байъан фолк-лору нцмунялярини истинад нюгтяси кими ортайа

108

Page 109: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

гоймуш, онлардан вя ашыг поезийасындан бол-бол бящрялянмишляр.

Мцяллифляр ады чякилян нюв вя жанрлара даирелми изащат вя конкрет мисаллар вермишляр. Бу,щягигятян дя, бюйцк зящмят тяляб едян, «ий-няйля эор газмаьа бянзяр» тядгигат ишидир. Буаьыр зящмятя гатлашмаьын биръя анламы вар:фолклору му за сонсуз мящяббят!

Ясяр лцьят формасында йазылдыьына эюря тер -минляр ялифба сырасы иля верилиб. Ясярин шярти олараг«Фолклоршцнаслыьа даир тядгигляр» адландырдыьы-мыз бюлмясиндя тядгигата ъялб олунан мясяля-лярин сайы, щесабы йохдур. Щям нязм, щям дяняср шяклиндя олан аьылардан, аьы чылар дан тяфси-латы иля данышылыр, чохлу мисаллар верилир: архаик вяйа илкин жанрлар – алгыш, гар ьыш, анд, инанъларвя с. эцндямя эятирилир. Аталар сюзляриндян, аъыг -вермя ашыг сяняти, баьлама лар, балыгчы няьмя-ляри, бянзямя, ъыьа, ъыьалы тяънис, дас тан, дастанмяълиси, дейишмя, дивани, дивани-мц хяммяс,додаг дяймяз, дуваггапма, ямяк няьмяляри,ялиф-лам, ярз-щал, яфсаня, ясатир, эярайлы, эюзялля -мя, эоп, лятифя, лайла, гаравялли, гыфылбянд, гош -

109

Page 110: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

ма, мащнылар, мей хана, мясялляр (дейимляр),мяълис (дастанларда «бой», «гол» терминлярининсиноними. Мясялян, «Короьлу» епосунун Эцр -ъцс тан Ялйазмалары Институтунда сахланыланялйаз масы 28 мяълисдян ибарятдир), мющцрбянд,фолклорумузда эениш йайылмыш мцкалимя (мяся-лян, мяшщур «Сандыьа эирсям нейлярсян?»), мц -хяммяс (ашыг поезийасында, щям дя йазылы ядя -биййатда эениш ишлянир), наьыллар, няьмя – Азяр-байъан шифащи халг поезийасынын шякилляриндянбири, овсун, овчу няьмяляри, озан, охшамалар,рявайят (мясялян: «Гыз галасы» пое масы рявайятясасында йаранмышдыр), саьын няьмяляри, сайалысюзляр, сынанмалар, сиъиллямяляр, сюйцшляр, тяънис,устаднамя, щалай мащнылары, щана няьмяляри,щахышта, щярбя-зорба, що лаварлар, шябядя, шивян,вясфи-щаллар, вцъуднамяляр, йанылтмаълар вя с.

Бцтцн бу садаладыгларымыз щаггында ясяр -дя тяфсилаты иля данышылыб. Чохунун етимолоэи-йасы барядя сющбят ачылыб, шярщляр верилиб. Бу,Елчинин фолклор вя ашыг йарадыъылыьы, ашыг сянятибарядя эюрдцйц эярякли ишин аз бир щиссясидир.

110

Page 111: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Ябяди абидямиз, мцдриклик мяктябимиз

Халгымыз дювлят мцстягиллийи газандыгдансонра мяняви ирсимизин йени елми дцшцнъя вяйени методоложи мейарларла юйря нилмяси зяру-ряти ортайа чыхды. Бу зяруряти илк дуйан йазы чы -ларымыз: Анар, Елчин вя Камал Абдулла олду.Бу йазым Ел чин щаггындадыр. Елчинин «ДядяГоргуд» бяшярилийи», «Китаби-Дядя Горгуд»гялябяси», «Дядя Горгуд» гайыдышы», «ДядяГоргуд» щямишя халгымызла олмалыдыр», «Кита -би-Дядя Гор гуд» алилийи» мягаляляри ядяби-елмииътимаиййят тяряфиндян ряьбятля гаршы ланды. Бу-рада Елчинин Азярбайъан, рус, инэилис, франсыз,алман, яряб дилляриня тяръцмя едиляряк эюзялиллцстрасийаларла чап едилмиш «Китаби-Дядя Гор-гуд» алилийи» (Бакы, 1999) китабындан сюз ач -маг истярдим. «Китаби-Дядя Гор гуд»дансеч мя парчалар да верилмишдир ки, бу, ясяри дащада охунаглы едир.

111

Page 112: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Эюркямли рус алими М.Бахтинин кяламы вар:«Юзэя мядяниййят йалныз башга мядяниййятинэюзцндя юзцнц там вя дя рин дян эюстярир». Ода вар ки, «Китаби-Дядя Горгуд» кими бюйцксянят абидяляри юзэя мядяниййятлярля мцгайи-сядя бц тцн гатлары иля ачылыр вя дярк олунур.Мяня эюря Елчинин бу яся ринин ян бюйцк гий-мяти бу али амала хидмятиндядир. Елчи нин буясяри сырф тядгигат ишидир. Арашдырыъы илк юнъя«Китаби-Дядя Горгуд»у тядгиг вя тящлил ет -миш, няшря щазырламыш, шярщлярини йазмыш, лцья-тини тяртиб етмиш вя бир чох дцнйа дилля риня –алман, рус, инэилис, франсыз, тцрк, яряб, фарс,серб, эцр ъц, тцркмян, газах, латыш вя с. тяръц -мя етдиряряк няшр ет миш, дцнйа горгудшцнас-ларыны ещтирамла йада салмыш, «Ки таби-ДядяГоргуд»ун илк тяръцмячиси, алман алими Щен -рих Фридрих фон Дитсдян хцсуси сюз ачмышдыр.Йазычы щаглы олараг «Китаби-Дядя Горгуд»унтядгиги тарихини, Фридрих Дитсин 1815-ъи илдя Ба-сатын Тяпяэюзц юлдцрдцйц бойу тяр ъцмя едя-ряк няшр етдирдийи илдян башладыьыны гейд едир.

112

Page 113: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Елчин «Китаби-Дядя Горгуд»ун цч гядим ял -йаз ма нцсхясинин – он ики бойдан ибарятДрезден нцсхясинин, алты бойдан ибарят Вати-кан нцсхясинин вя вахтиля Ф.Дитсин Истанбулдаялдя етдийи, йарымчыг Берлин нцсхясинин олду-ьуну эюстярир.

Гейд етмялийям ки, абидянин Берлин ял йаз манцсхяси Дрезден нцсхясиндян кючцрмя дир.Щятта Дрезден нцсхясиндяки сящвляр дя ейни илятякрар олунур. Яэяр беля олмаса иди, бу нцсхяцзяриндя дя тядгигат апарыларды. (Мян ФлораЯли мир зяйеваны «Китаби-Дядя Горгуд» дас -танларынын алман дилиня тяръцмяси вя тядгиги»адлы докторлуг диссертасийасынын мцдафияси за-маны рясми оппонент олараг Берлин нцсхясининайрыъа ялйазма олдуьуну эюстярдийиня эюрятянгид етмишдим.)

Ф.Дитсин хидмятляриндян бири дя елми факт -ларла алимин «Китаби-Дядя Горгуд»ун Що -мерин «Одиссейа» ясяриндян яввял йарандыьыныэюстярмясидир. Елчин о фикирдядир ки, тцрк халг -ларынын бир сыра гядим абидяляри башланьыъыны

113

Page 114: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

«Китаби-Дядя Горгуд»дан алмышдыр. Вя о бугянаятя чохсайлы тядгигатларла танышлыгдансонра эялмишдир. Бир чох эюркямли алимляр гятификир сюйлямишляр ки, «Китаби-Дядя Горгуд»Азяр бай ъан дилиндя йазылмышдыр. Елчин дилими-зин чаьдаш вязиййятини эюз юнцня эятиряряк де-йилянляри тясбит едир. Елчин «Китаби-ДядяГор гуд»ун чох яски заманларда йарандыьыныэюстярир, щятта онун йубилейини кечирдийимиз1300 ил рягямини шярти щесаб едир вя биръя ми-салла фикринин доьрулуьуну тясдигляйир: «Азяр -байъан горгудшцнаслыьы щесабламышдыр ки,«Китаби-Дядя Гор гуд»да 2721 сюздян исти-фадя олунмушдур вя бунларын йалныз 559-уяряб-фарс мяншялидир. Бу фактын юзц дя епосунгядимлийинин эюстяриъисидир».

Елчин совет дюняминдя «Китаби-ДядяГоргуд»а олан бас гылардан, онун «щябся»мяруз галмасындан црякаьрысы иля данышыр вяалимляримизин фядакар ямяйини эцндямя эяти-рир. Мцстягиллик дюврцндя эюрцлян ишляря нязярсалыр.

114

Page 115: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Йазычы Адам Олеар вя Ювлийа ЧялябининДядя Горгудун гябриндян сюз ачан сяйащят-намялярини йцксяк гиймятляндирир, Дядя Гор-гудун тарихи шяхсиййят олуб-олмадыьынданбящс едян ясярляри тядгигатына ъялб еляйир. Гятигянаятя эялир: «Яср ляр бойу йашайан, гопу-зуну синясиня сыхыб сюз сюйляйян бядии сурятДядя Горгуд еля Дядя Горгудун юзцдцр».

Мцдриклик мяктяби олан Дядя Горгуд ин-санлары айыг ол маьа, дцнйанын ширинлийиняалудя олмамаьа, дондан-дона эирян дцнйа-нын «эялимли-эедимли, бир уъу юлцмлц» олду-ьуну унутмамаьа чаьырыр, ибрят эютцрмяйитювсийя едир.

Щаны дедийин бяй ярянляр, Дцнйа мянимдир дейянляр?Яъял эялди, йер эизлятди,Фани дцнйа кимя галды?Эялимли-эедимли дцнйа,Сон уъу юлцмлц дцнйа! Ян нящайят, узун йашын,Сону юлцм, ахыры айрылыг.

115

Page 116: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Бцтцн бунлар барядя Елчинин «Китаби-ДядяГоргуд» алилийи ясяриндя охудугъа фикря гярголдум. Щям мяни дяриндян дцшцндцрмяйявадар етдийиня, щям дя ябяди абидямиз,мцдриклик мяктябимиз «Китаби-Дядя Гор-гуд»а лайиг ясяр йаздыьына эюря мцяллифя цря-йимин дяринликляриндян эялян миннятдарлыьымыбилдирдим.

Yазылы вя шифащи ядябиййатымыз щаггында дцшцнъяляр

Елчинин фялсяфи дцшцнъялярини якс етдирян«Карван йола дцзцлцр» фолклору муздан, ашыгпоезийасы иля йазылы ядябий йа тымызын вящдятин-дян, онларын бир-бири иля сых ялагясиндян бящседир. «Йазыйа позу йохдур» епиграфы иля баш-лайан тядгигат иши Елчинин халгымыз, йазылы вяшифащи ядябиййатымыз щаггында дцшцнъяляриниичиня алыр. Йазычы эюстярир ки, илк лайламызы нявахт ешитмишикся, илк няьмямиз ня вахт оху-нубса, илк наьылларымыз ня вахт сюйлянибся, окарван да, еля о вахтдан йола дцзцлцб. Бизим

116

Page 117: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

улу бабаларымыз о карваны цзц бяри бизим цчцнйола салыблар, биз дя о карваны балаларымыза,нявяляримизя, нятиъяляримизя, кютцкъяляримизя,йад ъа ла ры мы за (бязи бюлэялярдя «итиъя» – Г.П.)ла йигинъя ютцрмялийик ки, онларын мяняви дцн -йасыны ишыгландырсын.

Эюрцндцйц кими сющбят вар-дювлятдян, лял-ъяващиратдан эетмир. О карван щеч вахт гиймя-тини итирмяйян сярвятдир. Сющбят Азяр байъанхалгынын мяняви вя милли сярвятиндян – халгынистяк вя арзуларынын, тясяввцр вя тяфяккцрцнцн,мяняви аляминин эцзэцсц, битиб-тцкянмяйянинъиляр хязиняси олан фолклордан, улу озан – ашыгсянятинин эюркямли нцмайяндяляринин сюз хязи -нясиндян вя нящайят, цммана бянзяр йазылыядябиййатымыздан эедир.

Йазычы милли шцурумузун инкишафы вя форма-лашмасында мцстясна ролу олан наьыллардан,лайлалардан, байатылардан, андлардан, назла-малардан, дастанлардан сюз ачыр, фикрини тяс-диглямяк цчцн мцдрик шаир вя ашыгларданмисаллар эятирир, адят-яняняляримизя эениш йерверир. Дилимиздян сюз ачыр. ХЫХ яс рин биринъи

117

Page 118: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

йарысында Гафгаза эялян М.ЛермонтовунАзяр байъан дили барядя бир чох мятляблярдянсюз ачан мяшщур кяламыны ифтихарла бяйан едир.«Неъя ки Авропада франсыз дили, бу дил дя бу-рада вя цмумиййятля, Асийада зяруридир». Елябурадаъа Елчин ъидди бир мясяляйя дя тохунур.ХЫВ ясрдя – бир чох халгларын щяля юзцнц йе-ниъя танымаьа башладыьы бир дюврдя Азярбай -ъанда фялсяфи шеирин ясасыны гойан Нясими кимибир дащинин йетишдийини юня чякир. «Халгын мя-няви сярвяти ни, илк нювбядя, щямин халгын дилийарадыр вя йашадыр» – де йир. Йазычы дилимизи йа-шаданлардан: Гази Бцрщаняддин, Нясими,Хятаи, Фцзули, Вагиф, Видади, М.Ф.Ахунд-задя, Сабир, Щади, Ъялил Мяммядгулузадя,Цзе йир Ща ъы бяйлидян сюз ачыр.

Ашыглардан Гурбани, Аббас Туфарганлы,Ашыг Бясти, Ашыг Пяри, Ашыг Алы вя Ялясэяринйарадыъылыьыны йцксяк гиймят ляндирир вя онла-рын хидмятляринин мисилсиз олдуьуну хцсусивурьулайыр. Фикринин тясдиги кими Гурбанидян,Туфарганлы Аб бас дан, Ашыг Бястидян нцму-няляр эятирир:

118

Page 119: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Шеири, эюзял, мян сюйлярям шанына,Олсун варым гурбан сянин ъанына, Мян йетимям, бир ал мяни йанынаЭялсин онда кеф, дамаьа ляблярин!..

(Гурбани)

Мяня беля эялир ки, Аббас Туфарганлынынашаьыдакы мисраларыны саз-сюз сянятиня аз-чохмараг эюстярян еля бир адам тапылмаз ки,язбяр билмясин. Йягин, буна эюрядир ки, Елчинщямин шеири хцсуси тящлиля чякир:

Ай щязярат, бир замана эялибди,Ала гарьа шух тярланы бяйянмяз.Оьуллар атаны, гызлар ананы, Эялинляр дя гайынананы бяйянмяз.Адам вар эеймяйя тапаммаз бези,Адам вар ал эейяр, шалы бяйянмяз.Адам вар ки, чюряк тапмаз дцнйада,Адам вар йаь йейяр, балы бяйянмяз.

Бу фялсяфи шеирдя ашыг реал щягигятлярдян сюзачыр. Ашыьын бу гошмасы, яслиндя, тякъя ашыьынзаманы цчцн дейил, бцтцн заманлар цчцн ке-

119

Page 120: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

чярлидир. Эюрцндцйц кими, поезийа щяйатын тя-ъяссцмцдцр, даща доьрусу, щяйатын юзцдцр.Яслиндя, поезийада щяйат щягигятдя олдуьун-дан даща щяйатидир (В.Г.Бе лински).

Елчин бу ясярдя Хуршидбану Натяванын би-биси, Гарабаь Ханы Ибращимхялил ханын гызыАьабяйим аьадан вя она аид едилян мяшщурбайатыдан да сюз ачыр.

Мян ашигям гара баьГара салхым, гара баь,Тещран ъяннятя дюнся,Йаддан чыхмаз Гарабаь.

Биз «она аид едилян» ифадясини тясадцфи иш-лятмядик. Бу ба йа тынын башга бир варианты давардыр.

Язизиням Гарабаь,Шяки, Ширван, Гарабаь,Баьдад ъяннят дя олса,Йаддан чыхмаз Гарабаь.

120

Page 121: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Бундан ялавя Ирагда йашайан азярбайъан-лыларын Гара баьла баьлы эюзял бир байатысы вардыр:

Яслим Гарабаьлыды,Синям чарпаз даьлыды.Кясилиб эялиб-эедян,Йохса йоллар баьлыды.

Кяркцк шящяриндя «Гарабаьлы» мящяллясиолуб, инди «Бу лаг» мящялляси адланыр. Орада«Гарабаьлы» вя йа «Га ра баьы» адлы узун бирщава вардыр. Кяркцклц фолклоршцнас Ята Тяр-зибашы онун Гарабаьдан апарылдыьыны гейдедир. Сющ бят «Гарабаь шикястяси»ндян эедир.

121

Page 122: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Sянятин зирвясиндябяргярар олан философ ашыг

Бу мягаля Ашыг Ялясэярин сюзц вя сазы ба-рядя бир манифестдир. Елчинин улу ашыг сяня-тиня, ашыг поезийасына вурьунлуьунун, сонсузмящяббятинин бариз нцму нясидир. Йазычы АшыгЯлясэяр йарадыъылыьыны милли щадися, милли мя-дяниййятин факты кими тясбит етмякдя щаглыдыр.Дащи Цзейир бяй вахтиля де йирди: «Ашыг йара-дыъылыьы еля бир сянят алямидир ки, орада шаириндя, бястякарын да, ханяндянин дя, ряггасын даистядийи гядяр эютцря биляъяйи пай вардыр».Эюрцндцйц кими ашыг йарадыъылыьы ядябиййат,мусиги, ифачылыг, рягс вя театр елемент ляриниюзцн дя бирляшдирян чох ъящятли синкретик сянят-дир. Йазычы бц тцн бун лары еля эюзял тягдим едирки, бу сянятя вагиф олмайан ларын беля Елчининтящлилиндян сонра ону анлайаъагларына шцб щяйери галмыр: «Ашыг – шаирдир. Ашыг – йазычыдыр(дастанлар йа ра дыр). Ашыг – драматургдур (де-

122

Page 123: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

йишмяляр, диалоглар). Ашыг – бяс тякардыр («Дил-гями»дян тутмуш «Ру ща ни»йя ъян, «ЙаныгКярями»дян тутмуш «Кешишоьлу»наъан йцз -лярля щаваъаты ким йарадыб? Намялум ашыг!).Ашыг – мц ьян нидир. Ашыг – бу эцнкц ифадя илядесяк, бядии гираят устасыдыр. Ашыг сяняти, яслин - дя, бир фярдин йаратдыьы театрдыр».

Тядгигатчы Ашыг Ялясэярин ашыг сянятининмемарларындан бири олдуьуну хцсуси вурьула-йыр вя эюстярир ки, Ашыг Ялясэяр бу юлмяз сянятийарадыб-йашаданлардан Гурбани, ТуфарганлыАббас, Хястя Гасым, Ашыг Валещ, ШямкирлиЩцсейн, Молла Ъцма, Щцсейн Бозалганлы ки -ми ашыгларла бярабяр бу сянятин зирвясиндя ла-йигли йерини тутмушдур. Чцнки явязсиз шаирдир,фи лософдур, естетдир, щуманистдир, моралистдир,маарифчидир, илащиййатчыдыр, мате риа листдир, ро-мантикдир, реалистдир.

Йазычы бцтцн бу дейилянляри ашыьын йарады-ъылыьындан эятирдийи мисалларла тясдиг едир.

123

Page 124: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Икийя бюлцнмцш цряйинщясрят няьмяляри

Йадыма кечян ясрин 80-ъи илляринин орталарыэялир. Елчинин ядяби щадисяйя чеврилян «Мян сиз-дян айрылмаздым» мягалясини охуйуб ЙазычыларИттифагына йолландым. Иттифагын катиби Елчин мяниартыг йахшы таныйырды. Фолклора даир бир нечя ки-табым вя «Алты ил Дяъля-Фярат сащилляриндя» яся-рим чыхмышды. Щя мин мягалясиндя Елчин мянимтяртиб етдийим, бюйцкщяъмли «Ираг-тцркман ба-йатылары» китабымы да хцсуси вур ьуламышды.

Елчинин йанына Эцней Азярбайъанын фолк-лоруну ичиня алан, танынмыш фолклоршцнас БящлулАбдулланын «Аразам, Кцря бяндям» ки табынайаздыьы щясрят, кядяр долу «Мян сиз дян айрыл-маздым» мягаляси барядя фикрими бюлцшмякцчцн эет миш дим.

Демяйя сюз чох иди. «Аразам, Кцря бян-дям» китабында байатылар, аталар сюзц вя мя-сялляр, наьыллар, сайачы сюзляр, лятифяляр, ушаг

124

Page 125: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

фолклору нцмуняляри (лайлалар, назламалар,дцзэцляр), ойунлар, вясф-щаллар, гаравяллиляр,тапмаъалар (билмяъяляр), эяляъяк нясилляря дя-йярли тющфя олан, еля бизим юзцмцз цчцн дябюйцк гиймят кясб едян «Туфарганлы АшыгАббас дастаны» топланмышдыр.

Мян «Аразам, Кцря бяндям» вя Кяркцкфолк лорунда йер алан нцмуняляри мцгайисяедяндя айдынъа эюрдцм ки, онлар халгымызын та-рихини, талейини, психолоэийасыны, адят-янянясини,истяк вя арзуларыны ифадя едян сюз инъиляридир.

Елчин дя буну дяриндян дуймуш вя «Мянсиздян айрылмаздым» мягалясиндя мцгайися-ляр йолу иля цзя чыхармышды. Елчинин аталар сюз-ляри вя байатылар цзяриндя апардыьы мцгайисялитящлилляр эюстярир ки, о, фолклорумузун дярингатларына еняряк ян гиймятли инъиляри цзя чыхар-маьа гадир, ондан йерли-йериндя истифадя ет-мяйи баъаран сяриштяли фолклорчудур.

«Аразам, Кцря бяндям» китабыны тядгигатсцзэяъиндян кечирян мцяллиф байатыларла баьлыйазыр: «Онларын естетик эю зял лийиня, мяна дярин-

125

Page 126: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

лийиня вардыгъа, истяр-истямяз, халг дц ща сынынуъалыьына, цлвилийиня, гадирлийиня щейрят едирсян».

Бу сятирляри охуйаркян эюзлярим юнцндя«Ара зам, Кцря бяндям» китабынын тяртибчиси,ямякдар елм хадими, мярщум Бящлул Абдуллаиля ахарлы-бахарлы, ятрафы мешя, даь силсиляси иляящатя олунан Топчу мешяси иля мяшщур Буйнузкяндиндя Муса Йагубу зийарят етдийимиз вяшаирин дедийи: «Бязян шеир йазанда ба йатыданутанырам» сюзляри ъанланды.

Щягигятян дя, щяр бириндя бир дцнйа фикиролан, щяр мисрасына бир дцнйа цряк дюйцнтцсцсыьмайан, щяр бири айры-айрылыгда биткин бядииясяр олан бу кичик парчаларда мяна иля бяра-бяр, фялсяфи фикрин йыьъамлыьы, яхлаги вя иътимаианлам ларын дяринлийи диггяти чякир. Щяля бу азимиш кими, халг йери эял дик ъя юз цряк сюзцнцдаща дягиг, даща тутарлы, даща инандырыъыдемяк цчцн байатыларда аталар сюзляриндян дяистифадя едир.

«Епик нювдя, хцсусян дя наьыл вя дастан-ларда халгын диляк вя арзулары мцяййян яфсаняви

126

Page 127: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

цнсцрлярля гарышдыьы щалда, лирик нювдя, ялялхц-сус да байаты вя ашыг поезийасында бу арзу вядиляк тамамиля реал цнсцрлярдян ибарят олур.Бурадакы севэи дя, нифрят дя, кядяр вя ялям дящяйатилийи иля сечилир» (Мещди Щц сейн).

Елчин «Аразам, Кцря бяндям» китабындакыфолклор нц му нялярини тящлил етмякля, тяртибчийялайиг олдуьу гиймяти вер мякля кифа йятлянмир(онда о, Елчин олмазды), фолклорумузун овахткы вязиййятиня гиймят верир. Хцсуси вур -ьулайыр ки, биз фолклорла баьлы тядгигатларымызы,елми фяалиййятимизи мящз халг дцщасынын уъалыьысявиййясиндя апармалыйыг. Диссерта сийа хатириняфолклора эиришянляря мятбуат сящифя ляриндя, гон -дарма «фолклор» вя фолклорла баьлы бясит «тяд-гигат» китабларынын цз габыьында тез-тез растэялирик. Щалбуки фолклорла ян истедадлы вя йцк -сяк елми-нязяри савада малик алим ляримиз мяш -ьул олмалы, тясадцфи адамларын мейданда атойнатмасынын гаршысы алынмалыдыр.

Бцтцн бунлар барядя дцшцня-дцшцня Елчинмцяллимин иш ота ьынын гапысыны дюйдцм. Инэилис

127

Page 128: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

йазы чысы Ъеймс Олдриъин «Икийя бюлцнмцш бирцряк» адландырдыьы Азярбайъанын, шярти ола раг«Ъянуби Азярбайъан фолклору» адландырдыьы-мыз фолкло руну ещтива едян «Аразам, Кцрябяндям» китабына щяср олунмуш мягалядян, отайлы-бу тайлы Азяр байъандан данышдыг. Мянмцяллимим проф. Ариф Мяммя довун мусигибястялядийи мащныдан бир бянди йада салдым:

Арамыздан ахыб эедир,Араз булана, булана.Сейр едирям эюркямини,Йарам сулана, сулана.

Елчин гялям эютцрцб щямин мисралары ка-ьыза кючцрдц вя эюзлямядийим щалда деди:

– Гязянфяр мцяллим, Кяркцк фолклорунадаир щансы китаблары няшр етдирмисиниз?

Мян халг шаири Рясул Рза иля бирэя чап ет-дирдийим «Кяр кцк байатылары»ндан башламыш«Арзу-Гямбяр» дастаны, «Кяр кцк мащны-лары», «Ираг-Кяркцк байатылары», «Кяркцк тап-маъалары», «Кяркцк аталар сюзляри» вя с.китабларын адыны чякдим.

128

Page 129: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

– Онларын щярясиндян бир нцсхя мяня эяти-рин. Кяркцк фолк лорундан мягаля йазмагфик риндяйям.

Елчин мцяллимин бу тяклифи мяни севиндирсядя, сямимий йят ля, бялкя дя, садялювщлцклядедим ки, чох илщамла йазылмыш «Мян сиздянайрылмаздым» мягаляниздя цряйинизи бошалдыб-сыныз. Ейни фолклордур. (Онда щяля юндяримизЩейдяр Ялийев тарихи кяламыны демямишди:«Тарихи арашдыранда эюрдцм ки, Эцней Азяр-байъан, Гузей Азярбайъан вя Ираг тцркман-лары бир бцтювцн парчаларыдыр».) Апардыьымтядгигатлар буну де мяйя ясас верирди.

– Гой бир аз кечсин – дедим.Елчин тябяссцмля деди:– Щярэащ белядирся, гой сонрайа галсын.

Сизин дедийиниздя бир щягигят вар. Арадан илляр кечди. Юз эцнащым уъбатын-

дан о ясярин йа зыл мамасы барядя инди црякаь-рысы иля дцшцнцрям.

129

Page 130: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Ясл мящяббят ютярэи олмур

Елчин кимдян вя нядян йазыр йазсын, дцн -йанын щансы эу шя синдя олур олсун, мцтляг фолк-лорумузла, ашыг йарадыъылыьы иля йол йолдашы олур.Сяррастлыьы вя дягиглийи иля сечилян, инсана щик-мят бяхш едян фолклордан, мцдрик устад ашыгла-рын кяламындан мягамында истифадя Ел чинйарадыъылыьында, хцсусян дя онун публисистикйазыларында гырмызы хятт кими кечир. Йа зы чы эюр-кямли иътимаи хадим Щейдяр Ялийевя щяср етдийи«Тарихля цз-цзя дайанмыш адам» мягалясиндяАшыг Щцсейн Бозал ган лыдан о мя гам да исти-фадя едир ки, о мягамда, йягин ки, айры бир тя-сялливериъи сюз тапыб ишлятмяк чятин оларды.

Бу гоъа дцнйанын йохду вяфасы –Эащ бошалыб, эащ да долан эюрмцшям.

Йазычынын юлмяз Бцлбцля щяср етдийи чохсанбаллы, инсанын рущуна сирайят едян (йазычы-нын бцтцн есселяри белядир. Он лары щяйяъансыз

130

Page 131: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

охумаг олмур) «Йахан дцймяля, дцймяля»ессесиндя эялдийи гянаят адамы щейран едир:

«Бцлбцлцн няфяси, вурдуьу халлар о гядярдоьма вя мярщямдир ки, еля бил, Азярбайъанмящяббят дастанларынын бц тцн гящряманлары –Гяриб дя, Шащ Исмайыл да, Кярям дя, Аббасда халгын рущу иля йашайан бир ващид образдацмумиляшдириляряк яввяли вя сону олмайан,щяйаты йарадан вя йашадан севэидян, вурьун-лугдан сюз ачыр».

Вя йа йазычынын «Бцл бц лцн наьылы» ясяриниэютцряк. Бу ясярин лейтмотивини Дядя Горгу-дун юйцдляри, нясищятляри тяшкил едир. Чоху азэюрян, зещни ити олан, бяхти эятирян, йыьдыгъайыьан, эюзц доймайан, гиймятли даш-гашы сахсыкцпяляря йыьдыгъа щярислийи артан таъирин саздинлямяйя, «Дядя Горгуд» бойларына гулагасмаьа вахты олмамышды. Вар-дювлятя щярисликэюзцнц тутдуьундан, гялбиня щаким кясилди-йиндян дцнйанын «эялимли-эедимли, бир уъуюлцмлц» олдуьунун фяргиня беля вармамышды.Лакин эеъ иди. Юлцм ону щагламышды. Чох мят-ляблярдян сюз ачан щекайя ибрятамиздир.

131

Page 132: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Елчин щекайяляринин тясир эцъцнц даща да ар -тырмаг цчцн онларын мязмунуна уйьун фолк -лор вя ашыг йарадыъылыьындан епиграфлар вермяйидя унутмур. Мясялян, «Айаггабы» щекайясиняХястя Гасымдан «Дяли кюнцл ня диваня эязир-сян», «Боз луг ичиндя ики няфяр» щекайясиня исяТуфарганлы Аббас дан епиграф вермишдир: «Дюз,баьры даш олан кюнлцм».

Елчин йери эялдикъя епиграфларда зярб-мя-сялляр вя аталар сюз ляриндян дя истифадя едир.Мясялян, «Карван йола дцзц лцр» мягаляси«Йазыйа позу йохдур» ел сюзц иля башлайыр.

Йазычынын «Доьру йолдан эяъ олмайаг…»башлыглы мя га ляси «Шяфгят» гязети барядядир.Бурада да Аббас Туфар ганлыйа мцраъият едир:

Доьру йолдан эяъ оландаНамус эедяр, ар яйлянмяз.

Бу, «Шяфяг» гязетинин ямякдашларына мцд -рик бир исмарыъдыр.

«Цзц аь дцнйанын адамы» академик БякирНябийевя щяср олунуб. Илк дяфя Шушада таныш

132

Page 133: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

олдугларыны йада салан (мян Елчинин 10 ъилдли-йини икинъи дяфя охуйанда анладым ки, Елчининщясряти Шушанын бу эцнц иля баьлыдыр. Аз йазысыолар ки, Шуша дан сющбят ачмасын) йазычы Бякирмцяллими «цзц аь дцнйанын адамы» адландырырвя бу мцнасибятля Хястя Гасымы йад едир:

Таки мяня мядщ елямя дцнйаны,Ща бу дцнйа бир бекара дцнйады.Щяля Адям иля Щяввадан габаг,Бир цзц аь, бири гара дцнйады.

Йазычы неъя дя дягиг мцшащидя етмишдир.Бякир мцяллим, щягигятян дя, юз хейирхащлыьы,алиъянаблыьы иля «Цзц аь дцнйанын адамы»дыр.Бу, епитет Елчин мцяллимин тапынтысыдыр.

Елчин гардашы Тимучинин оьлу Йалчын эянъикян ябядий йятя говушанда «Йалчынлы вя Йалчын-сыз дцнйамыз» адлы гям-гцсся, кядяр долу мя-галя йазды. Дцнйанын вяфасызлыьындан сюз ачды.Тясяллини Ашыг Шямширин мисраларында тапды:

Айрылыг тябилини чалан дцнйадыЭюзяллийи ялдян алан дцнйады.

133

Page 134: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Елчин щяйатдан тез эетмиш Сабир Сцлейма-новун (1979) «Чинар кящризин суйу» китабына(1985) йаздыьы юн сюздя дя ашыг йарадыъылыьына,Ашыг Ялясэяря мцраъият едир:

«Вахт олаъаг, юмцр йетяъяк сона» мисра-сыны вя ушаглыгда Шуша даьларында ешитдийи ба-йатыны диля эятирир.

Чичякляр щала эялди,Арылар бала эялди.Ня эцнащ ейлядим ки,Башыма бяла эялди.

Йазычы «Габрово эюрцшляри» адлы чох ма-раглы вя тясирли сяфяр гейдляриндя яслян ЭцнейАзярбайъандан олан, Парисдя йашамаг мяъ-буриййятиндя галан, вятян щясрятли МустафаРа ма зани иля танышлыьындан сюз ачыр. Мустафаондан байаты де мясини хащиш едир:

Мян ашыг, кечди мяндян,Су эялди кечди мяндян.Мярдляря кюрпц олдум,Намярдляр кечди мяндян.

134

Page 135: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Мустафанын дедийи байаты да йериня дцшцр.

Мярд чякяр,Сянсиз кюнлцм дярд чякяр.Вятянин гейрятиниНамярд чякмяз, мярд чякяр.

Беляъя, узаг юлкядя икийя бюлцнмцш Азяр-байъанын ики ювлады гям-гцсся, кядярин аъы-сыны байаты иля чыхарыр, тясяллини фолклорда тапыр.

«Йахын, узаг Тцркийя» сяфяр гейдляриндядя йазычы ашыг поезийасына мцраъият едир:

Сяййащ олдум, бу алями доландым,Бир дост буламмадым, эцн ахшам олду.Мин цряйя, мин кюнцля бойландым,Бир дост буламмадым, эцн ахшам олду.

(Гул Щцммят, ХВЫЫ яср тцрк ашыьы)

Еляъя дя Йунус Имрядян нцмуня верир:

Биз дцнйадан эедяр олдуг,Галанлара салам олсун!

– дейя вахтиля Азярбайъанда чох бюйцк ма-раьа сябяб олан йазысына сон гойур.

135

Page 136: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Йазычы «Палма цлфяти» адлы Тунисдян йолгейдляриндя Ашыг Ялясэярин атасы Ашыг Ал-мяммяди йада салыр. Тунисдя нядянся хиффяткечирдийини ашыьын мисралары иля изщар едир:

Дцнйа, сянин эярдишиндян,Баша вуран эюряммядим.

Елчин Ганайа сяфяри заманы гялямя алдыьы«Йанан аьаъын шяфягляри» йол гейдляриндящямкарлары иля сющбятлярини йа да салыр. Дцнйа-мызын кешмякешляри, ядалятсизлик, кичик халг -лара зцлм ону наращат едир:

«Сющбят яснасында мян парчаланмыш,бюлцнмцш халглар барядя, мцхтялиф мядяний -йятли юлкяляр арасында дидярэин миллятляр барядядцшцнцрям» – дейир вя йеня дя тясяллини байа-тыларымызда тапыр:

Ашыг цзцм баьлары,Дцзцм-дцзцм баьлары.Баьа балтачы эирди,Кясди бизим баьлары.

136

Page 137: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Йазычы «Юлцмцня инанмадыьым адам» мя-галясиндя цряк аьрысы иля эянълик досту, бюйцкзийалымыз Араз Дадашзадяни йада салыр. Бу аьырмягамда кюмяйиня Аббас Туфарган лы нын мис-ралары эялир, тясяллини щямин ики мисрада тапыр:

Бу дцнйа карвансарадыр,Щяр эялян гонар, яйлянмяз.

Эюрцндцйц кими, Елчин аьрылы-аъылы мягам-ларда йаздыьы мягаляляриндя тяскинлийи фолк-лорда, ашыг йарадыъылыьында ахтарыр вя тапыр да.Эюркямли Азярбайъан филологу Тофиг Щаъыйе -вин оьлу Ленинград Университетинин Яряб фило-лоэийасында оху йур ду. Чох истедадлы эянъ иди.Йарадан бу 19 йашлы эянъя тез гыйды. Хязяр дя-низиндя гярг олду. Ня йахшы ки, щекайяляриниговлугда сялигя иля йыьыбмыш. Елчин онун«Йадда галан эцн ля рим» китабына юн сюз йаз -ды. Юн сюздя Исмайылын фаъияли юлц мц барядягям-гцссясини охуъу иля Ашыг Ялясэярин мис-расы иля бюлцшдц:

Дярдини бюлцшдцр, гядирбиляннян...

137

Page 138: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Йазычы «Йаз думаны бар эятирир» мягаля-синдя адят-яняняляримиздян, милли байрамымызНовруздан сюз ачыр. Йеня дя ашыг йарадыъылы-ьына мцраъият едир. Мювзусу иля баьлы АббасТуфарганлыны йада салыр. Фикриндя йанылмады-ьынын тяс дигини устад ашыьын мисраларында тапыр:

Пайыз олъаг баьлар тюкяр хязяли,Бащар олъаг баьчалара бар эяли.Бир ийидин олса бахты, игбалы,Ъяннят баьчасындан она нар эяли.

Телли Пянащгызынын «Сясиндя ай ишыьы вар»кита бына йаздыьы «Щислярин поезийасы» адлы юнсюз дя дя ашыг поезийасына мцраъият едир. ТеллиПя нащгызынын «Ня сяни, ня мяни дуйду будцн йа» шеирини тящлил едяркян Хястя Гасымдансюз ачыр:

Эял бир сяндян хябяр алым,Сцлеймандан галан дцнйа.Язяли эцл кими ачыб,Ахырында солан дцнйа – дейир.

138

Page 139: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Елчин ашыг йарадыъылыьындан йалныз щаг-гында йаздыьы гялям сащибинин йарадыъылыьынамцнасиб мя гам да истифадя едир.

Йазычы «Сцлеймандан галан дцнйанын ла-йигли сакини» мягалясиндя дя Хястя Гасымыкюмяйя чаьырыр:

Нечя мин йол бошалыбсан,Нечя мин йол долан дцнйа.

Елчин «дцнйанын нечя мин йол долмасы вябошалмасы» арасындакы фанилик барядя дц шц -нян дя, о дцшцнъя ону эятириб мцдриклярин сюзбаьчасына чыхарыр, тяскинлийи вя тясяллини онларынщикмятиндя, мцдрик кяламларында тапыр.

Бурада бир мясялядян дя сюз ачмаг, белящесаб едирям ки, йериня дцшярди. Елчинин фолк -ло румуза вя ашыг йарадыъылыьына ясл мящяббяти-нин нятиъясидир ки, щятта цмумян ядя биййа ты-мыза, совет дюврцндя онун мяруз галдыьы мящ-румиййятляря щяср олунан, щадисяйя чевирян,санбаллы «Сосреализм бизя ня верди?» ясяриндябеля фолклорумуздан, ашыг йарадыъылыьындан

139

Page 140: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

эениш сюз ачыр, фолклорумуза, хцсусян дя ашыгйарадыъылыьына вурулан саьалмаз йараларданбящс едир. Мян бу барядя йаздыьым «Итирдикля-римиз вя газандыгларымыз» мягалямдя Низамиадына Ядябиййат Институтунда ясярин мц за -кирясиня щяср олунмуш мярузямдя вя «Бир да -ща «Сосреализм бизя ня верди?» адлы мя галямдяэениш данышдыьымдан бурада тякрара йол вер-мядян биръя ону демяк истяйирям ки, бу яся-риндя дя Елчинин ян цмдя милли сярвятимиз оланфолклорумуза вя ашыг йарадыъылыьына хцсусиюням вермяси, онун милли дяйяр ляримизя сонсузмящяббятинин эюстяриъисидир.

Мцдриклик зирвясиня апаран йолларда Елчининфолклорла, ашыг йарадыъылыьы иля баьлы фяалий йятибарядя йазыма сон веряркян В.Г.Бе линс кининбир кяламы гялбимя щаким кясилди: «Халг ядя-биййатынын гиймятли эювщярлярини… унудулубтяляф олмагдан горуйан (щям дя тяблиь едян –Г.П.) тявазюкар вя гярязсиз адамларын зящ-мяти щяр ъцр тягдир вя тяшяккцря лайигдир».

140

Page 141: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Сюзцн ишыьында..........................................................3Елчин щаггында дцшцнъялярим ...................................9Елчин Илйас оьлу Яфяндийевин филолоэийа елмляри доктору алимлик дяряъяси алмаг цчцн тягдим етдийи «Ядябиййатда тарих вя мцасирлик проблеми» адлы елми мярузясиня Ряй ..............................................12Щюрмятли Елчин мцяллим! .......................................17Eлчинин сянят дцнйасы..............................................19Eлчин вя пейьямбяръясиня дейилмиш сюзляр ...............38Итирдикляримиз вя газандыгларымыз ...........................45Бир даща Eлчинин «Сосреализм бизя ня верди?»ясяри барядя ............................................................63«Телескоп»дан эюрцнян дцнйамыз .........................79Eлчинин фолклор дцнйасы...........................................86Eлчинин наьыл дцнйасы...............................................90Kярям йаньысы иля ....................................................93Ашыг поезийамызын ачылмамыш гаты ...........................96Bилик ямяля чевриляндя чичяк ачыр ............................106Ябяди абидямиз, мцдриклик мяктябимиз..................111Yазылы вя шифащи ядябиййатымыз щаггындадцшцнъяляр.............................................................117Sянятин зирвясиндя бяргярар олан философ ашыг ..........122Икийя бюлцнмцш цряйин щясрят няьмяляри .................124Ясл мящяббят ютярэи олмур ....................................130

141

Page 142: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Бядии вя техники редактору: Абдулла ЯлякбяровКомпйутер тяртибатчылары: Мяляк Ъялилова, Агил ЯмращовКорректору: Цлкяр Шащмурадова

Page 143: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Чапа имзаланмышдыр 05.04.2013. Каьыз форматы 70х100 1/32.Офсет чапы. Физики чап вяряги 4,5. Сифариш 10. Тираж 300.

Гиймяти мцгавиля йолу иля.

«Tяhsil Nяшriyyat-Poliqrafiya» мцяссисясинин мятбяясиндя чап олунмушдур.

Бакы, АЗ 1052, Фятяли хан Хойски кцч., 121A

Тел.:(+994 12) 567-81-28/29; Факс: (+994 12) 567-82-68Е-маил: info@tahsilnp.ъом

Page 144: Elcin wers Layout 1Еля бу гярибялик дя щямишя мараьыма сябяб олуб. ... Елчинин фолклорумузун дярин гатларына

Гязянфяр ПашайевЕЛЧИН ЩАГГЫНДА ДЦШЦНЪЯЛЯРИМ

Бакы, «Tяhsil», 2013.