EDUCATION SYSTEM AT MADRASAHS IN VAN REGION IN THE HISTORICAL PROCESS: TEACHING LINGUISTICS

ANDLOGIC Hüseyin Su b hi _ERDEM *

ABSTRACT

D iscovery of scientific efforts of Anatelian people that forms a specific cultural basis will cast a new light on understanding this scientific tradition. Every social structure that constitutes tradition provided a perspective that has promise and project, and suppoıts

the construction and development of the world. Construction and development of the world is possible with the mental and inteJ.lectual aspects in addition to material and technical aspects. It is possible with design, mind, intellect and science aspect which is depending them. Education and instruction methods and 'lessons tought in madrasah system are important indicators about how we conceive the world. In this context, rewieving our own culture and history of education will provide support for the future academical studies. Every original thought and effort takes strength from a certain tradition and is constituted by Lhe hdp of criticisms and secundations. Enlightenment movement in ;Europe has gained speed and strength after they settle of their own culture. In this context, making settlement with our own culture is important for us to recognize ourse.ıves, our strength, mission and ability, because our production capacity in the field of science and philosophy will be introduced more easily. It also will motivate us to move forward. Every human case that is at the basis of tradition, contains elemen ts that are models for new applications. Usually, these elemen ts undertakes very crucial missions in new models. In fact, these evaluations are seen in suceesful applications in the contemporary intellectual and scientific environment. Madrasah education system in Van and its circumference should be considered as a whole with Ottoman educational system. It is stated that the majority of the literature used here is derived from a selection which is also used in Ottoman madrasa system. However, literature read in Eastern Madrasas represents relatively norrow and limited diversity. Besides, in this region, it is possible to mention soıne original works that are translated into native language of the local people. Newbihar, Zuruf, Terkib are the examples from those originalliterature. Also, it is seen that there are important works, whose intellectual value is stili not evaluated, taught in madrasah system. These works are waiting to be updated by academicians. This study is especially planned to recognize and discover the works on logic, linguistic and philosophy in eastern madrasahs. Although the place oflogic and linguistic is very clear in madrasah system, it is difficult to find the philosophical idea in an independent work itself. However, the topics that covered by philosophy, cosmology, god, prophet, ethics, language, politics, aesthetics, ete can be found as covered by books about theology, grammar, rhetoric, debate and logic. In the works that are identfıed within the co n text of this study, the way of handling these issues and their place in that works are considered and the accumulation that willlead to other studies is achieved. Issues regarding the content ofliterature taught in madrasahs are mentioned and key information is provided for researchers who are interested.

Key Words: Madrasah, Mental Sciences, Narrate Sciences, Van Region, Education, Archive, Isagoge, Logic, Grammar (Sarf-Nahv)

*Associate Prof Hüseyin Subhi ERDEM, İnönü University, Faculty ofLetters, Department ofPhilosophy, Malatya -TURKEY, e-mail: serdem46@yahoo:com, serdem46@hotmail.com

457

TARİHSEL SÜ~EÇTE \CAN .VE ÇEVREŞİ MEDRESELERINDE EGITIM SISTEMI,

ALET İLİMLERİNİN TEDRİSİ

GİRİŞ

T arihsel süreçte, ülkemizin doğu ve güneydoğu bölgeleri, stratejik konumundan kaynaldanan

hareketlilik içinde, farldı kültürel yapılaşmalara maruz kalmıştır. Bu bölgelerde İslam-öncesi dönemlerde de önemli kültür ve medeniyetlerin iskanı ve buna bağlı olarak somut/arkeolajik izierin yanında, var olan kültürlerin değişim ve dönüşümüyle, yeni varoluş formlarında ortaya çıkan ve devam eden bir çizgiyi görmek mümkündür.

İnsanın kültür kuran ve inşa eden bir varlık olduğunu dildea te alırsak, arkailc kültürlerin üzerine yeni formlar ve ilaveler! e oluşturulmuş, daha iddialı kültürel yapıların ve ildimin devamını ve süregelmesini anlamale da kolaylaşacaktır. Bu bağlamda ülkemizin doğu-güneydoğu bölgelerinin coğrafi ve kültürel ortamının ortak havzası olan Önasya ye Mezopotamya coğrafyasında, farldı kültürler ve kavimlerin var olduldanrıı ve bunlarının çoğunun İslaınla birlikte, önemli ölçüde İslam düşüncesi ve dünya tasavvunı içinde yeni sentezler oluşturduldarına tanık olmaktayız. Bu, sentez ve forma kavuşan eski Önasya kavimlerinin, arkaik kültürel etkinlilderini yitirdilderini görmekteyiz. İslam dininin intişarıyla birlikte oluşan İslam ınedeniyeti, kapsayıcı, kuşatıcı gücünün yanında, ahlak ve insan şahsiyetine dair getirdiği çözümleme biçimiyle, yayıldığı coğrafyada köldü kültürel yapıların altışmasını sağlamıştır." İslam'ın insan hayatı ve dünya tasavvuruna dair belirleyiciliği, onun pratikte gerçeldeştirdiği kurumsallaşma içinde daha iyi ınüşahede

Hüseyin Subhi ERDEM *

edilebilir. Müslümanlık, inşa, imar ve ıslah . gibi temel kavni.ınları, insan, çevre ve hayatta gerçeldeştiren bir dünya görüşünü ortaya koyarken, tevhit inancı çerçevesinde, tanrı­evren-insan bağlamında, ıslahatı teoriden pratiğe aktaran ve bu pratilde insanı ve hayatı, inşa, imar, ıslah etme fiiliyatını insanın eylemlerinde ve sosyal hayattaki kurumlarda tecessüs ettiren bir dindir. Bu yüzden din ve dünya meseleleri iç içe geçmiş bir yapıda algılanır ve dünyevi işler, dinsel bir formda sınırlanarak içerik kazanır. Bu sebeple, İslam, fethettiği coğrafyada, öğretisini ':'e hayat görüşünü ikame etmede, eğitim ve öğretim yöntemlerini, sosyal-kültürel ve tarihsel gerçeldik içinde pratize etmiş ve bu bağlamda kurumlar oluşturmuştur:

Bu kurumlar taı·ihsel-toplumsal ve sosyo­ekonomik koşullar çerçevesinde, basitten gelişınişe doğru şeldllenmişlerdir. İslam coğrafyasında kurumsallaşmasını .tan).amlayan ve salt bir eğitim kurumu şeldinde tecessüs eden yapı medresedir. Ancak medreseqen önce de eğitim ve öğretim faaliyetini gerçeldeştiren, daha sade ve basit kurumlardan. s.öz edilebilir. ' Örneğin, küttablar (okuma-y,~zma öğreten yerler), okuma-y.azma faaliyetinin saraya taşınması sonucu saraylarda eğitim-öğretim faaliyetleri, edebiyat salonları 1, pazar ortamında oluşturulan şiir yarışınaları gibi eğitim ve öğrenme faaliyetleri, ulema evleri, mescitler ve nihayet medreseler biçiminde teşekkül eden bir kurumsallaşmadan bahsedilebilir.

*Doç. Dr. Hüseyin Subhi ERDEM, İnönü Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, Malatya-TÜRKİYE e-posta: serdem46@yahoo.coın, serdem46@hotmail.com

458

VI. Uluslararası Van Cölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

Ancak İslam eğitim faaliyetleri içinde ınescitlerin ay~·ı bir yeri vardır. Çünkü buradald eğitim faaliyetTeri örnele alınarak daha sonrald kurumsallaşma için de bir eğitim -öğretim modeli oluşturulmuştur. Esasen ortaya çıktığı andan itibaren, mescitte, ders hallcalan teşekkül etmeye başlamıştır. Bu ders halkaları, aralıksız biçimde.mescit ve medrese eğitim sisteminde bir usul olarak devam ede gelmiştir. "Mescitlerin kültür merkezleri oluşundald temel neden, İslam'ın ilk dönemindeld tedrisatın daha çok, dini uygulamaları, esasları, hüküm~eri v.e hedefleri açıldama amacına yönelik olmasıdır. Ayrıca Müslümanlar mescitleri çok amaçlı yapılar olarak kullanmışlardır. ibadet yeri, ilim müessesesi, k(lza (yargı) dairesi, ordu l(arargahı, elçilerin kabul edildiği bir makam vb gibi.2

Fütuhatın yayıldığı bölgelerde, mescitlerin bu çok işlevli görevinin yanında, sade ve basit yapılar olması, çabucak faaliyete geçebilmesi, barınma imkanı sunması gibi pratik faydaları, onların hızlı bir biçimde çoğalmasını, yayılmasını sağlamıştır. Böylece mescitler, ibadet edilen yer olmanın yanında, eğitim kurumu hüviyeti kazanan yerler olma hüviyetini de elde etmişlerdir. Böylesi bir gerçeldiğe sahip mescitler, sonrald asırlarda da sade, basit yapılarda hayatiyetini her koşulda devam ettiren kurumlar olmuştur. Mescitte oluşturulan öğretim modelinin dayandığı "ödev ve derse hazırlanına biçimi': "ders tekrarlama': "ders halkaları': "ders ortamı': "öğrenci-öğretici diyalektiği': "öğreticinin

statüsü': daha sonrald dönemlerde medrese sistemindeld eğitim ve öğretimin de temelini oluşturmuştur. Mescitlerde ilk prototipi oluşturulan eğitim ve öğretim modeli, daha sonra, medrese sisteminde derli-toplu ve sistematik bir eğitim sistemine dönüşmüştür. Bu kurumlardald ana esaslan belirlenen eğitim ve öğretim biçimleri aslında medrese eğitim geleneğinin en orijinal yanını oluşturmaktadır.

Mescitlerin ilk dönem eğitim -öğretim alanınciald fonksiyonu tarihi bir kaynakta şöyle

Hüseyin Suphi ERDEM

değerlendirilınektedir: "Hz. Peygamber, kurtulmamız için gerekli

olan temel dini ilimleri sahabelerine mescitte öğretiyordu. Sahabeler de aynı yolu izlediğinden İslam devletinde H. TV. yüzyıla kadar ilim, camilerde ve mescitlerde öğretilmiştir. Bu dört yüzyıl süresinde esasın korunmasıyla birlikte ihtiyaca göre değişiieliieler olmuştur .. Mesela III. yüzyılda fe{sefe ve fen öğretmenlerinin oturdukları yerlerde; tıp ve gerekleri, tıp kururnlarında; şer'f ilimler ise camilerde öğretiliyordu. Ostad (öğretmen) bir kitap takip etmez ve öğrenci kitap taşımazdı. Hoca anlatır öğrenci yazardı. Bu uygulamaya "tarik-ı imla (imZa yolu)" adı verilirdi. Yazılmış kitaplar çoğunlukla bu yolda meydana gelmiştir. Öğrenci bağlı bulunduğu ilmi bitirin.ce nerede olursa olsun zamanın tanınmış bilginlerinden yararlanırlardı. Bu bilginler yalnız camilerde değil nerede bulunurlarsa .orası bir ilim yuvası olurdu. Her gün ikametlerinde öğrenciler ders alırlardı. Camiye giderken çevresinde yüzlerce öğrenci ilminden yararlanırdı. Camide halkalar oluşturur/ardı. Bazı tanınmışların öğrencisinin öğrencisi ve onun da öğrencisi olmak üzere üç derece öğrenciler bulunurdu. Hatta tabip olan Ebu Bekr er-Razi'niıı tedavi yurdunda bu üç çeşit öğrenci vardı ki, bir hasta öııce birinci derecede/ci öğrenciye gelir, hastalığı teşhis edemezse ikinciye, o da edemezse üçüncüye, bunlar da edemediğinde, teşhis üstada kalırdı. Öğrenci dediğimiz bu kişiler tabip olup Razi'ye nisbetle öğrenci idiler. Diploma alışkanlığı yoktu. Öğrenci tuttuğu notu veya istediği bir kitabı üstadın huzurunda olcuı; üstad da 'bu /ci tap bana falan tarafından okunmuştur' şeklinde bir açı/clama yapardı." 3

İlk dönem eğitim modeli haldeında bir öngörü sunan Beyan'ul-Haklc mecmuası yazarlarından Mehmet Fatin, daha sonra bu sistemin medrese modeline geçişini şöyle anlatmaktadır:

"Müslümanların bu yolu bırakıp bir öğretim yurdu edinmeleri Me'mun (813-833) döneminde, ilim ve fennin en gösterişli

459

Hüseyin Suphi ERDEM

bir zamanında özel medreseZere ihtiyaç duyulmasıyladır. Gerçekten binlerce ilim adamı, .halcim, edip ve erdemli kişilerin yetiştiği bir dönem. İşte hicri V. yüzyılın başlarında ilim ve fenne olan genel isteği n ihtiyacın üzerine çıkması ile eğitim ve öğretimin düzen altına alınması gerekliliğini göstermesiyle medreseZere ihtiyaç duyulmuş. Bunun üzerine ilk medreseler yapılmıştır. İlk medreseler hi c ri 400 ( 1009) tarihinde Nişapur'da İbn Türk tarafından yapılan bir medrese ile daha sonra İmam Beyha/ci tarafından "Beyhalciye Medresesi" a,dında yapılan medresedir. V. yüzyılın ortalarına doğru birkaç medrese daha yapılarak elli yıl içerisinde eğitim - öğretim yurtları hemen mülcemmelliğe erişmiştir. Bugün bizi hayrette bırakan Nizamülmülk Medresesi o dönemin ilerleyişinden bir örnele bırakmıştır. 457 ( 1 064) yılında Selçuklulardan Melikşah'ın veziri Nizamiilmüllc tarafından, Ebu Said es- Sufi'nin gözetimi altında Bağdat'ta Dicle leenarında yapılan bu muhteşem medrese, yüzlerce öğrenciY,i için~ aldığı gibi yedirme ve giydirmeyi de üzerine almıştı. Hatta her okuyana birer hizmetçi de tahsis ediliyordu. Bu kurumun geliri kurum tarafından valcfedilen malların yıllı/c geliri olan 60.000 dinara ulaşıyordu. Bu bilim yurdunda Ebu İshak eş-Şirazf, İmam Ebu Nasr es-Sabağ, Sahibü-ş-Şamil, Ebu'I­Kasım ed -Debusf, Ebu Hamid el-Gazalf, Sasf, Suhreverdi, Kemalettin el-Enbari gibi alimler ders vermişlerdir. Nizamülmülk zamanında bu yolda görev yapan yüzlerce medrese yapılmış ve bu uğurda yıllı/c harcanan akçe tutarı 600.000 dinara ulaşmıştır (Bir dinar 15-20 dirhem gümüş). Daha sonra Sultan Nurettin Zengi, Selahattin Eyyubf gibiler de medreseler yapmışlardır."

Tarihsel süreçte mescitler eğitim işlevini medreseye devrederken, medreseler, mimari yapı, kurumsal işlerlik ve organizasyon açısından belirli bir standardizasyon sağlayamamışlardır. Bu farklılıkta, coğrafyanın, ekonomik pozisyon un, iklimin, etkisi büyüktür. Öğretimin, iktisadi refahla birlikte,

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

daha gelişmiş ve komplike yapılarda yapılması, aslında tarihsel süreçte ve günümüzde de, refah ve gelişmişiilde orantılı seyretmektedir. Bu yüzden, özellilde doğu Anadolu'da sürdürülen eğitim-öğretimin tarihi seyri, ciddi bir inceleme konusu olarak görünmektedir. Çünkü bölgenin zor ildim koşulları ve merkezi hükümetle yalun ilişki kurmada ve yardım alma hususundald güçlüğü, burada oluşturulan eğitim kurumlarının işleyişini, idamesini ve gelişimini yalundan etldlemiş görünmektedir. Bölgede yüzyıllardır hayatiyetini koruyan medreseler, gerek Selçuldular gerekse Osmanlı devletinin merkezi hükümetlerinin rahat ulaşabildiği ve sübvanse ettiği büyük medrese yapılarından farklılık arzetmektedir. Buna binaen bölgedeld medreseler, merkezi hükümetlerin deruhte ettiği tarzda gelişmiş ve muntazam yapılar olmaktan uzak kalmışlardır. Bu yüzden buradaki eğitim ortamları, istisnaları olmalda birlikte, çoğunlulda fızild balumdan yetersiz yapılar olmaktan kurtulamamışlardır. Ancak medreselerdeki öğretim biçimi ilk dönem mescid ortamlarında yapılan tedris tarzının karalcteristiğini büyük oranda muhafaza etmiştir.

Medrese sisteminde eğitim-öğretim şeldinin önemli bir unsurtı. olan "ders halkaları oluşturarak" yapılan tedris biçimi, Vangölü ve çevresindeki medreselerde olduğu kadar diğer yörelerdeld medreselerde de uygulanan bir yönteındir. Bu öğretim biçiminde, öğrencinin ders öğreticisinden aldığı ödevi önce kendi başına mütalaa etmesi, bu ödev üzerinde bireysel olarak çalışması, tekrar, ezber, analiz vb gibi çabalarda bulunması, derse hazırlıl<

.'

safhasmı oluşturmaktadır. Dersine çalışan öğrenci daha sonra eğitim -öğretim ortamında öğrenmeye çalıştığı ve hazırlandığı dersi, medrese ortamında aynı ve daha üst seviyedeki öğrencilerle kurulan ders halkaları içinde tekrar, analiz, ezber, karşılıldı mütalaa vb teknilderi kullanarak peldştirirle~. Dersine tam olarak hazırlık yapmış olan öğrenci, ders hocasının dersine katılarak verimli bir

460

... VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

öğrenme ve bilgiyi peldştirme iınkam elde eder. Bu öğretim faaliyetinin güni.iınüzde .de

çok daha gelişiniş bir öğretim modeline yol · vereceği aşikardır. Çünkü çok iyi şartlarda öğretim veren kurumlar, öğretmen-öğrenci münasebetini medrese sistemindeld ders halkaların oluşturan zihni düşühüşe koşut olarak kurgulamakta ve uygulama ortamı oluşturmakta_dırlar. Eğitim ve öğretim üzerinde 'yaklaşık son bir buçuk asırdan beri, pek çok yöntem, teknik, model geliştirilmiş ve bu uygulamaların çoğunda lasmi başarının yanınd_~,daha fazla özlenilen bir modelin oluşturulma·sı maksadıyla yeni ve çok yönlü çalışmalar si.iregelmektedir. Günümüzdeld "öğretmen merkezli" öğretim modelinin yerine ilÇ.ame edilmeye çalışılan "öğrenci merkezli" öğretim stratejileri, arzu edilen öğrenme ve öğretme seviyesini, öğretim stratejisinden kaynaldanan zaafiyetlerden dolayı istenilen verimlilikte sağlayamamaktadır. Uygulanılan modeller, iyi niyetli ve ideal formda· düşünülmesine karşın, pratilcte bunu karşılayan bir durum oluşmamaktadır. Eğitim ve öğretim modelleri olarak ortaya çıkan davranışsalcılık, bilişselcilik, sosyal bilişselcilik, hümanist öğretim modellerinin her birinin ortaya koyduğu, birini diğerinden tefrik ettiren temel öğrenim ve öğretim stratejilerini, basit, yalın ve yetersiziiiderin yoğunlukta olduğu, medrese sisteminde bulmak mümkündür.

Bu savımızı bölgemizdeld, tarihsel süreçte eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunan ve yalan zamana kadar hayatiyetini devam ettiren kurumların öğretim yöntemlerini ortaya koyarak kanıtlayacağız.

Van ve Çevresi Medreselerin Kuruluş Biçimi

Van ve çevresindeld medreseler genelde: 1) Camiyle bitişik nizarn yapı ş eldinde kurulan; 2) Bağımsız olarak kurulup halk tarafından iaşesi karşılanan; ~)Bölgedeki Naleşibendi tarikatının

manevi liderlerince, tarikatın idaresinin yürütüldüğü yapı bloğunda yer alan yapılardan oluşmaktadır. Böylece Doğu Anadolu ve

Hüseyin Suphi ERDEM

özellilde Vangölü çevresinde üç tür medrese yapılanmasından sÖz edilebilir.

!.Camiye bitişik nizarn kurulan medreseler, camide imarnet görevi yapan hocanın deruhte ettiği, iaşesi ve giderinin çevre halkı tarafından kar~ılandığı kurumlardır. Burada barınan öğrenci sayısı, medresenin kapasitesiyle orantılıdır. Bunun yanında medresede barınan öğrencinin giderinin, iaşesinin, çevre halla tarafından karşılanırtası ve tekeffül edilmesi, öğrencinin öğrenimini devam ettirmesi açısından önemlidir. Bu imicanları yakalayamayan öğrencinin barınma ve öğrenim görme imkanı ortadan kalkmaktadır.

2.Bağımsız medreselerde de, barınma ve · iaşe durumu, camiye bitişik nizamda inşa edilen medresenin varlık koşullarıyla benzerlik göstermektedir. Bağımsız medreselerin müderrislik konumunda bulunan kurucu ve medresenin eğitimini üstlenen hocası, ya kendi imkanıyla eğitim öğretim faaliyetini karşılayan, ya da çevredeld hallan yardımlarını organize ederek, medresenin hayatiyetini devam ettiren ldşi konumundadır. Bağımsız medreseler bir hocanın idaresinde faaliyet gösteren kurumlar olduğu için, kurumsallaşması ve fizild koşulları yetersiz olsa da, her ortamda, örneğin bir evde, bir odadan müteşelddl bir ortamda, vb gibi görev icra eden yerler olduldarından, teklee medreseleri gibi belirli bir sayıya karşılık gelmezler. Bu yüzden lasmen yaygın bir öğretime karşılık gelirler.

3.Bölgede yaygin olan Naleşibendi tarikatına bağlı liderlerin deruhte ettiği medreselerin iaşesi, teldcenin bütçesinden karşılanır ve bu medreseler bölgenin en güçlü medreseleri olarak boy gösterirler. Teld<eye bağlı medreselerin olduğu bölgelerin ünü ve cazibe gücü, diğerlerine oranla daha fazladır. Bu medreselerden en ünlü olanlanndan illd, Bitlis'in Güroymak (Nurşin)'de Seyda Şeyh Abdurrrahman Takhi (v. 1304/1886)'nin oğlu Şeyh Muhammed Diyauddin (v. 1342/1923)'e nispetle HazretgiZler olarak bilinen aile tarafından kurulup yaşatılan medresedir.

461

Hüseyin Suphi ERDEM

Teldcenin olduğu muhitte ailenin Osmanlı­Rus harbinde şehit düşen bireylerinin ve önderlerinin kabideri bulunmaktadır. Ailenin geçmişinde de çok önemli ilim-irfan sahibi kişiler bulunmaktadır ve bu ldşiler tarihsel süreçte de bölge insanının eğitimi ve irşadında yol erenliği yapmışlardır.

Bölgedeld bir diğer önemli medrese O~in Medresesiöir. Tarihi bir mekfm olan Ohin'deld bu medrese Şeyh Abdurrahman Tald1i'nin halifesi ve yörenin ünlü hukuk (fılah) alimlerinden olan Şeyh Fethullah Verkanisi (v. 1317/1899) tarafından kurulmuştur ve Ohin medresesi diye ünlenmiştir.

Aynı bölgede olması hasebiyle, Siirt'in Aydınlar kasabasınciald (Tillo) medrese de bölgenin en önemli eğitim -öğretim görevi icra eden kurumlanndan biridir.

Bunların haricinde, yine, Doğubeyazıt'ta, soyu Hz Hüseyin'e nispet edilen Şeyh Alımedi Hani'nin (v. 1700) ilim çevresinde oluşan medrese geleneği, esld gücünü yitirmelde birlikte, bireysel olarak hasbi görev icra eden öğretmen ve hocalada ayakta kalmaya çalışmaktadır. Bu medrese geleneğinin günümüze yansıyan poyutundan ve geleneksel ilim tedris usullerinin, bağımsız medrese biçimine intikal eden gönüllü öğreticilerden müteşelddl balayesinden de bahsetmek gereldr. Escisen medrese sisteminden icazet almış ve belli bir yaşın üzerinde, hayatta olan ve ldtap telifatında bulunan, önemli bir gurup alimin varlığına dildcat çelrmek isterim. Bu zatlar artık otantik olan bir sistemin hayattald son temsilcileri konumundadırlar. 5

Medrese, tarihi görevi çerçevesinde, bölge insanının ahiald yapısını ve şahsiyetinin tekfunülünü gerçeldeştiren bir eğitim kurumu görevini ifa etmiştir. Bu konumuyla o, bölge . insanının toplumsal dirliğini sağlarken, sosyal çözülmelere karşı da önemli bir mukavemet unsuru olmuştur. Medreseler, bölgede, din, ahlak, eğitim ve yargı alanlannda etldn olmuşlardır. Medrese sayesinde İslami tasavvura göre algılama biçiminin, bölge

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van· Lake Region

geneline yayılmış konumu, aile içi münasebeti, akrabalar-arası ya da aşiretler-arası ilişldlere kadar uzanan birçok alanda sosyal b.ünyeyi güçlendiren önemli roller oynadığı, günümüzden geriye dönerek çok uzak olmayan bir geçmişi karşılaştırma durumunda, ortaya çılrmaktadır. Komşuluk ilişldleri, aileler arasındaki dostluk, bireylerin hasbi ve çıkara dayanmayan dostluğu, güçlü bir yardımlaşma geleneği, hep medresenin bu olumlu rolünün birer yansımasıdır.

Medreselerin Bütçe ve Giderleri Medreseler, iaşe işleri ve kurumsal

hizmetleri, kendi imkanlarıyla karşılamaktadırlar. Medresenin temizlik, aşçılık, bekçilik işleri gibi özel görevlileri finanse edecek gücü olmadığı için, öğrencilerin yemeği, çevredeki aileler ve yöreden gönüllü ldşilerin bağışıyla sağlanmaktadır. Çevredeki bir ailenin verdiği bir öğün yemeğe ratib veya tayin denilmektedir. Medrese öğrencisine, genelde, bir günde, sabah ve akşam olmak üzere ild öğün yemek verilmekte, öğrencilerin çamaşır temizliği ya kendi imkanlarıyla ya da yemek veren komşuların çamaşırlan yıkamasıyla sağlanmaktadır. Ratib denilen yemeği komşu dan, _çevreden, köyden, vb getirme işini ve medresenin temizliğini, henüz Molla Cami'ye başlamamış olan öğrenciler nöbet esasına göre yaparlar.6 Bu, bazı medreselerde Husaın!catf ya da Molla Cami' adlı ldtaplar öğrencinin ratip getiı:me

/

sınırı olarak kabul edilmekteydi. Molla Cami veya Husam/cati ldtabına başlayan öğrenciden ratib getirme işi düşer ve öğrenci bundan muaf olurdu. Öğrencilere verilen ratible~~en sabah öğünü, sabahın ışımasıyla, akşa.m ·yemeği de akşam ezanıyla alıpırdı. ' ··

Medreselerdeld geçim ve iaşe işleri, bu kurumların hangi koşullarda eğitim verdilderi haldancia aydınlatıcı bir fıldr vermektedir. Bu bağlamda bu kurumların özellilde doğu bölgesindeld örnelcierinin tedrisatında, yoğunlulda, alet ilimleri denilen linguistik ilimler yani sarf-nahiv, bedii, beyan, me ani,

462

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu Tfıe Sixth International Symposium of Van Lake Region

mantık vb gibi ilimierin yanında, İslami ilimierin de lasmen verildiği ve böylece, medreselerin yaygın öğretim kurumları rolünü üstlendiğini görüyoruz. Ancak bu kurumların,

bölgenin çetin !Gş koşullarına uyum sağlamış, tabir caizse bölgenin olumsuz ekonomisi ve geçim zorluğuna karşı bağışılqık kazanmış, sıfır imkanla ayal<:ta duran salt hasbilik yani Allah rız~sına binaen eğitim verme "gayretinde, kurumlar olduğu anlaşılmaktadır. Bu haliyle, bölgedeld medreseler, bölge insanını e ği ten, birey ve toplum bazında müşküll~ri, problemleri çözen, sosyal barışı ve sulhu sağlayan, ahiald ve ldşisd terbiye eğitimi veren, belli değerler sistemine göre insan ldşiliğini şeldllendiren yapılar olarak ka..rşımıza çılanalctadırlar. Bunun yanında, bölge medreselerinin finansman açısından merkezi devletten yardım alarnamalarma karşılık, sosyal hayata yansıyan pratik faydaları, bu kurumları olağanüstü kılmaktadır.

Van ve Yöresindeki Medreselerin Müfredat Programı

Van ve yöresindeld medreselerde okutulan dersler, tarihsel süreçte medrese kurumunun ihtişamlı ve etkin olduğu dönemlerdeld gibi zengin ve kapsayıcı bir çeşitlilikte değildir. Buna rağmen, özellikle son yüzyıllarda medreselerde benzer bir müfredatın taldp edildiği görülmektedir. Medrese müfredatını oluşturan dersleri şu şeldlde sınıflamak mümkündür: · ı. Alet, Sıra ilimleri: Metodoloji, Usul,

Gramer ve Mantık ilimleri A.Dil bilimleri, Sarf, Nahiv, İştikak, Meani,

Beyan, Bedii, Şiir ve Lügat B.Mantık ve Felsefe, Münazara, 2. İslami ilimler: Kelam, Akaid, Tarih,

Hukuk, Tefsir, Hadis, Hat, vb. Va~ ve yöresindeld medreselerde müfredatı

oluşturan bu ders konularının eğitim-öğretim sistemi içerişinde tedrici olarak bir sıralamaya tabi tutulduğu ve bu tedricilik esasına göre öğretildiği görülmektedir. Buna göre ilköğrenim aşamasından daha ileri düzeydeld

Hiiseyin Suphi ERDEM

öğrenim aşamasına göre, ders içeriideri zenginleşmekte ve öğrencinin bu dersleri öğrenebilmesi için de ezber, telG'ar, dersi hocaya sunma, karşılıldı tartışma vb usullerle eğitim aşamaları sürdürülmektedir.

~edrese Eğitiminde İlk Aşama ( Başlangıç Dersleri)

Van ve yöresindeld medreseye yeni başlayan öğrencinin ana dili dikkate alınarak, ilk önce, başla~gıç ilimleri bağlamında, Arapça-Kürtçe alfabe ve Kuranı Kerim'in öğretilmesinin yanında, Ahmed-i Hani'nin (v.1700) telif ettiği, Arapça-Kürtçe sözlü!< olan ve nazım biçiminde kaleme alınan Nevbibahar (Nubihar) adlı eseri okutulur ve ezberletilir. Yine Siirtli Molla Halil (v. 1843) tarafından telif edilen nazım biçimindetti Nehcu'l-Enam adlı eser ezberlenir. Bu eser ahlak, akaid ve ilmihal tarzında yazılmış biı: eserdir. Anlatım dilinin şiir olması, ezberlenmesi ve süreidi gündemde kalmasını sağlamıştır. Eserin anlatım gücü, bölge insanının zihı'ıinde · kalıcılığı ve didaktik olmasını sağlamıştır. Manzurn eserlerin medrese eğitiminde hazırlık safl1ası içinde programa alınmış olması, öğretimin kolaylaşması ve başarısını artıran unsur olarak görülmektedir. Başlangıç ilimleri arasında görülen, Arapçaya giriş mahiyetinde düşünülen, gramerin bir bölümünü oluşturan sarf ilmi üzerine yazılmış Tasrif adlı eser: Arapça sarf kaidelerinin yanında, Arapça ilim tedris edecek öğrenciyi, bu dile ait temel kavrarnlara alıştırrna işlevi de görrnektedir.7

Medrese eğitim sisteminde, Tasrif, illeönce ezberlenen ldtaplardan birini oluşturmaktadır. Sarf ilmini başlangıç Id tabı olarak anlatan Tasrifin yanında Arapçanın güç konularından olan, zarfları anlatan Zurufldtabı ve buna ilaveten nahiv ilminin bütün temel konularını sade ve öğretici biçimde ele alan, anlatan, Terkib ldtabı, medrese eğitiminde, ilk planda öğrenciye sunulan ve belli bir temel oluşturma arnacı güdülen, eserler olarak karşımıza çılrmaktadır. 8

Medresede girişten rnezuniyete kadar

463

Hüseyin Suphi ERDEM

geçen ve talaiben 7 ila ı2 yıl arasında süren eğitim boyunca okutulan eserleri, Dil-Gramer­Mantık (alet ilimleri) başta olmak üzere şöyle

· sınıflamak mümkündür. I. Sarfilmi 1. Emsile-i Muhtelife: Arapça'ya giriş

sadedinde düşünülebilecek bir ltitaptır. Arapçacia mastar ve mastardan türemiş isim ve fiillerden oluşan 23 tür kelime ve bunlara ait 3-ı 4 arası çeltim/ltip'den kelime türetme usulleri öğretilir. Bu ltitabın müellifi kesin olarak bilinmemelcte ancak Hz. Ali'ye ait olduğuna dair rivayetler geçmektedir. Bu ldtap başlangıç ltitaplarından ve dilin temel yapılarından bahsettiği için ezberlenmelctedir.

2. Bina'ul-Ef-al: Arapçanın yine başlangıç ltitaplarından olan bu eseri Seyyid Şerif Cürcani'nin talebelerinden Seyyid Abdullah'ın (v.667 /ı245) telif ettiği bilinmektedir. Bu eser Arapça fiilieri oluşturan asli harflerin, sahih ve illet harfi olması esasına göre, bu fiilierin teşekkül biçimini ve aksam-ı seb'a denilen yedi tür fiilin oluşumunu ve bunların hükümlerini Içermektedir. Bu eser de talebeler tarafından ezberlenmektedir. Bu eserin Osmanlı medreselerinde okutulan şerhleri de mevcuttur. Bu esere Telhisu'l-Esas adıyla Ali b. Osman tarafından yazılan şerhin yanında Ahmet Rüşdi el-Karaağaci'nin de yazdığı şerh bilinmektedir. Arapça olarak yazılan bu şerhi, Muhammet Safvet 1304/ı886'da Türkçeye çevirmiş ve eser İstanbul'da yayınlanmıştır.

3. İzzi: Sarfa dair bir diğer kapsamlı ldasik eserlerden biridir. Bu eserde fiiilerin çeltimleri olan, mazi, muzari, emir, gaib, emri gaib, nehyi gaib, emri hazır; nehyi hazır, cahdi mutlak, cahdi müstağrak, telticl-i nefyi istikbal çeltim ltiplerinin teltidsiz ve teltildi çeltimleri ezberletilir. Bu eserin de şerhleri · yapılmıştır. Bunlardan Bursalı Muslihiddin Hocazade Mustafa Efendi (893/ı488)'nin şerhi meşhurdur. Yine Bursalı Hasan Paşa Karaalauddinzade (84ı/1437)'nin de bu esere yaptığı şerh de meşhurdur. Ancak bu esere yapılan şerhlerin en meşhuru Taftazani

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası. Sempozyumu The Sixth International Symposium oJ Van Lake Region

tarafından yapılan şerhdir ki bu eser ayrıca tedris edilir.

4. Şerhu'l-İzzi: Sa'duddin Taftazani tarafından, müellifin gençliğinde yazdığı sanılan bu eser, belağat sanatlarının ineeliidi işlenmesiyle ve dibacesiyle ünlüdür. Dibacenin (önsöz) istiarelerine dair Sutur adında müstaltil bir eser daha yazılmıştır. Medresede sarfa dair okunan son eserdir. Bu eserin yine Tedricu'l­Edanf adlı haşiyesinden de faydalanılır.

II. Nahiv ilmi 1. Avamilu'l- Mieh: Müellifi Abdulkahir

el-Cürcani ( 47ı/ı078)'dir. Bu eserin içerisinde ı 00 tane arnilin tahlili ve tanıtımı yapılır. Bunlardan 9 ı 'i semai, 7'si kıyasi, 2'si manevi amildir. Bu eser de ezberlenir. Eser sahasında yeterli bilgi sunan ve öğrenimi kolay bir ltitap olarak tanınmıştır.

2. Terkib: Müellifı Molla Yunus el­Cezeri'dir. Cezeri, bugünkü adıyla Cizre olan ilçeden bir alimdir. Terkib'in müellifi olarale Yunus el-Erkatini ismi de kaynaldarda rivayet edilmektedir. Terlcib ltitabının Kürtçe basımı Doğu medreselerinde Arapçaya hazırlık ltitaplarından biri olarak taltip edilmiştir. Bu eser, nahv ilminin yaldaşık bütün kavramlarını öğrenciye sunan bir eserdir. Eser bu yönüyle Avamil adlı nahiv ltitabının yardımcı ltitabı mahiyetindedir: Çünkü Avamil'de geçen ibarelerin çözümü ve açıldamalarmı içermektedir. Kitabın sistematiği, nahiv ilminin tamanına yalan temel kavramlarının yanı sıra birçok önemli kural basitleştirilerelc, öğrenci tarafından ezberlenmesi gayesiyle kaleme alınmıştır. Öğrencinin bakuralları ezberlemesinin yanı sıra tedrici olarak bir öğretme stratejisi izlenir. Bu y;i:izden müellif, öğrencinin kuraUan kavraması için yeri geldiğinde, aynı kurallan konunun bağlaını içinde sıkça telaar eder. Bu telaarlar, öğrencinin ltitaptalti konuları kavramasını kolaylaştırır.9

3. Zuruf: Bu eser de Molla Yu.hus el­Cezeri'ye ait bir ltitaptır. Yine müellif Yunus el-Erkatini olarak da geçmektedir. Bu eser

464

·'

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

de önceld gibi Kürtçe yazılmıştır. Eser nahiv ilminin konularını sistematik biçimde ele alıp okuyucunun rahatlıkla istifade edeceği bir üslup içinde sunulduğu için medrese çevrelerinde oldukça faydalı bir eser olarak mütalaa edilmektedir. 10

4. Şeı·hu'l-Avamil (Sa'dullah es-Sağir): Müellifı Sadullah:;ya da Sa'd-i Teftazani (v. 793/1391) -olarak rivayet edilmektedir. Medrese ortamında Sadullahi's Sağir ya da Sadullah Kıçık (küçük anlamında) ünlenmiştir. Bazı medreselerde bu eserin Gerevi adıyla bilinen ,bir hç.şiyesinin de okutulduğu rivayet edilmektedir. Avamil üzerir-e yapılan bu şerh, kolay ve noksansız bir ders ldtabı olarale tanınmaktadır.

_s. El-Muğni: Müellifı; İranlı Ahmed b. Hasen el-Çarperdi (746/1345)'dir. İbnu'l­Hacib'in Kafiyesi örnek alınarak, nahvin yaldaşık bütün konularını, kelime, kelam, isim, fıil, harf, başlıldarı altında ele alır.

6. Şerhu'l-Muğni: Müellifı, İran asıllı Muhammed b. Abdirrahim el-'Umari el­Milani'dir. Eser, müellif tarafından hicri 74l'de tamamlanmıştır. Bu eser özellilde harf konusunda faydalı ve öğretici bir eserdir. Buraya kadar okutulan eserler medrese eğitim sisteminin birinci dönemini oluşturmaktadır.

7. Sa'dini: Müellifı Mes'ud b. Ömer et-Teftazani'dir. Eserin yazarı tarafından 16 yaşında ileen kaleme alındığı rivayet edilmektedir. Bu eser İzzi üzerine yapılmış olan şerh çalışmasıdır. Bu eserde ciddi bir dil felsefesi yapılmaktadır. Kelimenin kökeni ve sernantHe yapı üzerine açıldamalar önemlidir. Bu yüzden medrese çevrelerinde sarf ilmi bağlamında bu esere büyük bir önem verilir. Ayrıca bu eser okunduktan sonra öğrencinin harekesiz metin okuma ve anlamada istidat kazanması sağlanmış olur. Sa'dinl'nin dibacesi oldukça ağdalı söz sanatlanyla doludur. Eserde istiare, mecaz, teşbih, ldnaye, cinas gibi pek çok edebi sanat kullanılır. Bu yüzden bölge medreselerinde bu esere ilaveten öğrenmeyi kolaylaştıran Şırnak/Dirşev'li

Hüseyin Suphi ERDEM

Şeyh Abdulhaldm ed-Dirşevi'nin Sutur adlı şerh ldtabı okutulmaktadır. Sutur, Sa'dinf'nin dibacesini şerh etmektedir. Sa'dini'de çokça yer alan mecaz, istiare, ldnaye, gibi edebi sanatları da detaylı bir şekilde izah eder. Sutur bu içeriği ile b_eyan ilminin bir ldtabı gibidir. Bu ldtabın tedrisi, beyan ilmi hakkında kısa bir malumat sahibi olmayı mümkün kılar. Bu, öğrencinin

. sonrald tahsil ~ayatında, öğrenmesi gereken kitapların dibacesinde (girişinde) sıkça yer verilen ve kullanılan edebi sanatları anlama ve çözme noktasında, çok önemli bir referans teşldl edecektir. Bu aşamadan sonra medrese eğitim sisteminde beyan ilmi bilgilerini daha üst seviyeye çıkarınale isteyen öğrenciler için Ebubekr fi'l İstiare adlı eser taldp edilip öğrenilerek, istiare ve çeşitleri haldcindald bilgileri tamamlanmış olmaktadır.

8. Hallu'l Mealcid Şerhi: Bu eser, Tokat­Zileli Ebu's Sena Ahmed b. Muhammed el­Zilevı: İbn Hişaın'ın (v. 762/1361) yazdığı El­İ'rab an Kavaidi'l İ'rab, adlı risaleslııin şerhidir. Bu ldtabın anlatım dilinin ağdalı olması, bu ldtabın taldbinde ve tedrisinde güçlüider oluşturduğu için, son zamanlarda medreselerde bunun yerine Kavaid ldtabı okutulmuştur.

9. El-Unmuzecfi'n-Nahv: Müellifı, Ebu'l Kasım Mahmudi ez-Zeınahşeri (538/1 143)'dir. Nahiv ilminin yaldaşık bütün konularını ele alan bir eserdir. Konuları, kelime, kelam, isim, fıil, harf, başiıldan altında ele alan derli toplu bir metindir. Eserin üslubunun daha sonra Kafiye müellifı İbnu'l-Hacib'e örnek teşkil ettiği söylenebilir. 11

10. Unmuzec Şerhi Hadailcu'l-Dalctıik: Müellifi Sa'duddin Sa'dullah el-Berda'i, Unmuzec'in kapsamlı şerhlerinden birisi olup özellilde bu eserin fiil bölümünün öğrenmede yararlı olduğu kanısı yaygındır. Bunun yanında son bölümü olan, harf bölümünün, fıil bölümü kadar ilgi çeldci olmadığı hususunda kanaat oluşmuştur. Bu eser, yazarının ismine nispeten Sadullah olarak anılır. Ancak daha önce Sadullah adıyla Avamil'in şerhi olan eserden ayırt etmek için, bu eser Sadullah-i Kebir veya

465

Hüseyin Suphi ERDEM

Sadullah Gavra adıyla anılır. Bu şerhin iki özelliği dild<at çekicidir. ı. Eser, ağdalı bir dil ile yazılmıştır. Dibacesinden (girişinden) sonra ·yer alan ldtabın ilk bölümünde, yoğun biçimde mantık ilminin terimleri kullanılmıştır. Bu eseri okuma sürecinde öğrencinin mantık terimlerine aşinalığı da söz konusu olmaktadır. 2. Eser, kendi konteksti içerisinde, nahvin felsefesini yapmalctadır. Talebe Sadullah'i­Sağir'de (Sa'dini) sarf'ın felsefesini öğrendiği

gibi, bu eserde de, nahvin felsefesini öğrenmeyi elde etmektedir. Unmuzec, nahiv ilminin, niçin'leri, nasıl'ları, ve neden'lerini açıldamakta ve öğretmektedir. Böylece Unmuzec'le medrese eğitiminin ildnci aşaması nihayetlenmiş olmaktadır. 12

ll. Netaicu'l-Efkar: Müellifi Mustafa b. Hamza er-Rumi'dir bu eser müellifin Muhammed b. Ali el-Birgivi (v. 981)'nin yazdığı Izharul Esrar fi'n-Nahv adlı esere yazdığı şerhdir. Er-Rumi Trabzon'da doğmuş,

İstanbul'a yerleşmiş ve Kuşadası'nda vefat etmiştir. Tarihi kaynaldar ı674'te sağ olduğunu

söylese 'de kesin ölüm tarihi bilinmemektedir. 12. Elfiyye: Müellifi Ebu Abdiilah

Muhammed b. Malik (673/1274)'tir. Bu eser talebeler tarafından nahv konularının kolayca ezberlenebilmesi için yazılmıştır. Eser manzum formdadır ve recez vezninde yazılmıştır urcuze olarak nitelenen bin beyitten oluşmaktadır.

13. El-Behçetü'l Mardiyye fi'l-Şerhi'l­Elfiyye: Müellifi Ebu'l Fadl Celalüddin Abdurrahman es-Suyuti (911/ı505) dir. Elfiyye'nin hemen hemen en ünlü şerhi olup üslubunun ağırlığıyla bilinmektedir. Üzerine yazılmış pek çok başiyenin bulunması da bunu göstermektedir. Şerhü'l-Eifiyye medrese ortamında losmen okutulur. Aynı zamanda bu eser medrese eğitim sisteminde, farldı bir seviyenin başlangıcını oluşturmaktadır. Bu eserin tedrisinden sonra medrese eğitim sisteminde öğrenilen bilgileri mütalaa etme önemli bir uğraş haline gelmektedir. Medrese eğitim sisteminde Netaic veya Suyııti'den sonra Molla Cami'ye geçilir.

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

14. El-Kafiye: Müellifi Ebu Amr Osman b. Ömer el-Hacib (647/1249)'dir. Eser, telif edildiği günden itibaren, medreselerde nahiv ilminin en önemli ders kitapları arasında yer almıştır. Bu eser üzerinde pek çok şerh, başiye çalışması yapılmıştır. Tertibi ise, tıpkı Zemahşeri'nin Unmuzec'i gibi kelime, kelam ve isim, fiil, harf babları şeldindedir.

ıs. El-Fevaidu'l-Diyaiyye (Molla Cami): Müellifi Nureddin Abdurrahman b. Ahmed el­Cami (898/1492)'dir. Bu eser, İbn Hacib olarak meşhur olan Malild faldhlerinden Cemaleddin Ebu Amr Osman·b. Ömer (v. 646)'in nahivle · ilgili telif ettiği el-Kafiye adlı özet metninin şerhidir. Molla Cami adlı eser, İslam düşünce evreninde tanıtıma ihtiyaç duymayacak kadar meşhur bir ldtaptır. Bu eser üzerine onlarca haşiye, şerh yazılmıştır. Bu eser, el-Kafiye ve İbn Malik'in Elfiyesi gibi, sonraki dönemin ilgi odağı ve merkezi ldtaplarındandır. Bu yüzden eser, resmi ve gayri resmi bütün medrese çevrelerinde yüzyıllardan beri okutula gelen ders ldtabı olmuştur. Eserin her dönem revaçta bir ders ldtabı olmasının temel nedenleri şunlardır: ı. Kitap, Arap olmayariların ibarelerinde sıkça karşılaşılan, ağdalı anlatım ve rekaketten uza~<tır. 2. Anlaşılması kolay bir üsluba sahiptir. 3. Nahvin felsefesini de _ anlaşılır bir ifadeyle gerçeldeştirmektedir. 4. Öğrencinin ufkunu açıcı olması ve ona zihin temrinleri yap..tıracal< bir muhtevaya sahip olması yönünden teveccüh kazan~ışt~ ..

Böylece Molla Cami'ye kadar okutulan sıra ldtapları büyük oranda nahiv üzerinedir. Bölge medreselerinde Molla Cami'nin haşiyeleri olan Abdurrahman Lari (v. 9ı2/1~06)'nin Haşiyesi, Abdulhakim Seyalku_~i İ-I~şiyesi, Molla Cami'den sonra gayrimunsarif bahsine kadar okutulur. Bunlardan Abdulğafur Lari'inin Haşiyesi, Haşiye adıyla ünlenıniştir. Bu başiyenin belirgin özelliği, onun Cami'nin ibarelerini çözerken çok seviyeli yorumlar yapması, ince nükteler yakalamış olması meseleleri ciddi bir tahldk ve tetldlde ele almış olmasıdır. Eserin bu yüksek seviyedeld ilmi

466

1

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

niteliğini takdir eden medrese alimleri, esere ayrıcalık tanıyarak, sıra kitapları arasına dahil etmişlerdir. Bu eserin incelediği birçok mes'ele, kendiliğinden anlaşılacak türden değildir. Eser, ilmi meseleleri açıklamanın yanında, vecizliği, ince nükteli ibareleri, derin tahkikatı nedeniyle şöhret bulmuştur. Bu özellikler kitaba ayrı bir konum ve seviye•kazandırmaktadır. Bu esrin dışında yine Molla Cami'ye yapılan şerhlerden

''isam'ın Haşiyesi'ne de bölge medreselerinde yer verilmiş ancak bu eser evvelld kadar tercih edilmemiştir. Ancak bu esere de bölge4e,yaşayan medrese hocalarının özel kütüphmelerinde rastlamak mümkündür. 13

III. Mantık İlıni Medrese eğitiminde sıra ilimleri ya da

alet ilimleri denilen ilirolerin ille kümesi lengüistik ilimlerdir ve bu ilimler öncelikli olarak öğretilir. Eğitim dilinin genelde Arapça lisan üzerine olması, Arapça'nın ileri düzeyde öğretilmesini; gerekli !almıştır. Dil bilimleri ve mantık bilimi için gerekli olan ileri düzeyde dil bilgisi bu ilk aşamada, büyük oranda dil eğitimiyle giderilmeye çalışılır. Dini ilimierin ise, eğitimin daha sonrald aşamalarında, eğitim stratejisi içinde yer aldığı görülmektedir. Dil bilimlerinde taldp edilen en önemli strateji, bu alanda yazılmış eserlerin ezberlenmesiyle birlilcte eserlerdeld konuların, tedrici olarak, idrale edilmesi/öğrenilmesidir. Dil bilimlerinden sonra mantık bilimleri de, alet ilimleri sınıfında değerlendirilirler. Bu ilirolerin öğrenilmesinde de, ezberleme yöntemi, bir usul olarak uygulanmaktadır. Sonrald aşamada, daha ileri düzeyde mantık metinlerinin ele alınması ve öğretilmesi, bu ilimierin zorluğu ve kavranınadald güçlüğüyle de orantılıdır. Ancak hem dil bilimleri hem de ınantık ilmi, dini ilimierin temellendirilmesinde, kanıtlama, delil getirme ve teorik alanda önemli görevler üstlenirler. Medrese eğitim sisteminde tedris edilen mantık !d tapları şöyle sıralanabilir:

1. İsaguci: Müellifi: Esirurldin Mufaddal b. Amr el-Ebheri {663/1264)dir. Bu eser ınantık sahasında müstaldl bir eser olarak

Hüseyin Suphi ERDEM

görülmektedir. Eserin şerh ve başiyeleri de bölge medreselerinde taldp edilmektedir. İsagoci'inin içerik açısından ana hatları şöyledir:

Delalet: Mutabakat, Tazammun, İltizam Lafızlar (Kavramlar) : Müfret ve Mürekleeb

(basit, bileşile lafızlar) Müfret lafız: Külli ve Cüz'i . Külli. Zati, ,Arazi (beş tümel konusu) Zatf. Cins, Tür, Ayrım Arazi, Hassa ve Araz-ı Amm (ilinti) Tanım: Had ve Resm Had: Tam ve Eksik Resm: Tam ve Eksik Önermeler: Yüklemli, Şartlı ve unsurları Yüklem/i Önermenin Çeşitleri Olumlu ve Olumsuz Önermeler · Mahsure Önermeler Şartlı Önermeler: Bitişilc .ve Ayrılc Şartlı Bitişilc Şartlı Önermeler: Gerekli ve Gerelesiz Ayrılc Şartlı Önermeler: Halcilciyye,

Maniatü'l- Cemi, Maniatü'l- Hultı

Tenakuz (Çelişik Önermeler) Döndürme Kıyas: Kesin ve Seçmeli Kıyaslar Kesin Kıyas: beş bölümü Seçmeli Kıyas Kıyasın Şekilleri Burhan (yakiniyyat ve bölümleri), Cedel,

Hitabet, Safsata ve Şiir. İsaguci, medrese sisteminde talebenin Molla

Cami'yi okumasından sonra öğretilmektedir. Yani, Molla Cami'nin tedrisinden sonra mantık ilminin tedrisi başlamaktadır. İsaguci, mantığın ana konularını, özetle, ele alan bir eserdir. İslam düşüncesi içinde mantık ilmi alanında Ehberi'nin İsagoci adlı eserinin ayrı bir yeri vardır. Porphyrios tarafından Aristo mantığı üzerine giriş mahiyetinde yazılan İsogoji adlı ldtap, İslam düşünce çevreninde Ebheri tarafından da aynı adla kaleme alınmış bir esere karşılık gelir. Ancak yukarıda içeriği verilen Ehberi'nin İsagucisi, Porphyrius'un eserinin tam bir tercümesi olmak bir yana, başlı başına mantık konularını ele alan özgün

467

Hüseyin Suphi ERDEM

bir eser konumundadır. Bu yüzden Ebheri'nin İsaguci adlı eseri ile Porphyrios'un eserleri birbirinin benzeri değildirler. Porphyrios'un 'İsagojisi sadece Aristo'nun kategorilerine giriş iken, Ebheri'nin İsagucisi Aristo'nun mantık külliyatı olan Organon'un çoğu mantık konularını özetle ele alan ve mantık ilmine bütüncül bir balaş içinde olan eserdir.

İslam eğitim sisteminde ve bölge medreselerinde de mantık ilminin tedrisatı, Ebheri'nin İsagucisi temel olmak üzere, bu eserin haşiye ve şerhlerinin öğretilmesi üzerine inşa edilmiştir. Çünkü Ebheri'nin İsaguci'si, medreselerde büyük bir şöhret kazanmış ve birçeldan tarafından da şerh edilmiştir. Böylece, bu metin, bazı şerhleriyle birlikte, medreselerde asırlarca ders kitabı olarak okutulmuştur. El-Elvani'nin ifadesine göre, el­Ezher Üniversitesinde 1950'li yıllara kadar da okutulmuştur. Bu eser, Vangölü ve çevresindeld medrese sisteminde ise, yalan zamana kadar taldp ve tedris edilen bir eser olma özelliğini korumaktadır. Bugün bile bireysel olarale bu eseri okuyan ve taldp eden gönüllü Itimseleri bulmak mümkündür.

2. Muğni'l Tullab: Müellifı, Mahmud b. Hafız Hasan (v. 1222/1807)'dır. Bu eser de İsagCıci'nin şerhlerindendir ve medrese eğitim ortamında ezberletilmektedir.

3. Şerhu Isagüci: Müellifı, Husamuddin el-Kati (760/1358)'dir. Bu eser, Ebheri'nin İsagCıci'sinin şerhlerindedir. Hüsamüddin Hasan el-Kati olarak bilinen yazar, İsaguci'nin ilk şarihidir. Yazar hakkında çok az şey bilinmektedir ve eseri kadar kendisi şöhret bulınamıştır. Eserin, mantığa katiası konusunda da, olumlu değerlendirmeler yapılmamıştır. Bu eser sadece mantık ilmini öğretmekten öteye gidemeyen düz bir ders ldtabı mahiyetindedir. Ancak bu eser İsaguci'nin ilk şerhi olması nedeniyle önemlidir.

Doğu medreselerinde İsagCıci'nin tedrisinden sonra okutulmaktadır ve çeşitli baskıları mevcuttur. Eser medrese ortamında

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Va~ Lake Region

Hüsamlcati olarak anılınaktadır. Alacı ve anlaşılır bir üslupla yazılmış olan eser, bu şerhin haşiyesi olan Muhyeddin ile beraber okunmaktadır.

4. Muhyeddin olarak tanınan Hüsamkati'nin haşiyesi olan eserin müellifı Muhyiddin b. Muhammed b. Musa at-Talişi (1440-lSOO)dir. Haldanda çok az şey bilinir. Yazarın kaleme aldığı haşiyenin önemli bir özelliği, öğrencilerin kavramakta losmen zorlandıldarı layasın 2., 3. ve 4. şeldllerini ispatlama yöntemleri, Hulf, İftirad, Aksu'l Mustevi ve Aksu'İı-Naldz gibi ınantık ilminin bazı temel konularını öğrenciye kavratacak bir metot ile yazılmış olmasıdır. Bu yüzden medrese öğrencisi nazarında Muhyeddin'in didaktile yönden ayrı bir ünü ve yeri vardır.

5. Şerhu İsagüci: Müellifı, Molla Şemsüddin Muhammed b. Hamza el- Fenari (835/1431)'dir. Fenari tarafından telif edilen ve aynı zamanda yazarının Osmanlı Devleti'nin ilk şeyhülislamı, kadı ve müderrislerinden olması münasebetiyle çok büyük üne sahip olan bu eser, muhtasar türünden olmamakla beraber medreselerde en az onlar kadar hatta daha fazla rağbet görmüştür. Müellifın, bu şerhi, ısrarlı tal.ep üzerine yılın en lusa günlerinden birinde sabahleyin yazmaya başlayıp akşam ezanıyla birlikte bitirdiğini söylemektedir. Bu eser aynı zamanda el­Fevaidü'l-Fenariyye olarak da bilinir. Fenari, Bursa veya Mevaraünnnehir'de oldt.ığu/.· konusunda ihtilaf edilen Fenar kasabasında doğmuş, ille tahsilini Anadolu'da yapmıştır. Daha sonra tahsilini Mısır'da tamamlayıp döndükten sonra 1424 yılında S~tan II. Murad' onu Şeyhülislamlık görevine t,~yin etmiştir. Çok sayıda eser v.eren yazarın bu eserleri görevlerinin çolduğu nedeniyle müsvedde halinde kalmıştır.

6. Haşiye 'ala'l-Fenari (Kul (Kavl) Ahmed): Ahmed b. Muhammed b. Hıdır (1500-1560) tarafından telif edilmiştir, Kavl-i Ahmed olarak da geçer. Fenari'nin Ebheri'nin İsaguci'sine yazdığı şerhe haşiyedir. Çok

468

VI. Uluslararası Van 'Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

meşhur olan bu eserin oldukça çok baslalan vardır. Ayrıca kütüphanelerde de çok sayıda nüshaları vardır.

7. Fenari ve Kul Ahmed kitapları medrese muhitinde sahasının en zor kitapları olarak mütalaa edilmektedir.

Özellilde Kul Ahmed haşiyesinin oldukça ilmi ve formel bir dille yazılmış olmasından kaynaldanan anlaşılına ve

,..kavranınasında öğrenci ve hocayı daha fazla dildcate ve çaba harcamaya zorlayan bir üslubu vardır. Medrese ortaınında Kul Ahmed adlı m~.ııtıldcitabını okutan hocanın ilmi seviyesinin yükseldiğine h,ükmedilir.

8. Şemsiyye: Müellifi, Necmeddin Ali Ömer el-Kazvini el-Katibi (695/129S)(iir. I<azvini, hocası Şemseddin adına yazdığı Risaletü'ş-Şemsiyye fi'l Kavaidi'l-Mantılcıyye diye isimlendirilen risale, İslam dünyasında çok meşhur olmuştur. Bu risaleyi Kutbeddin Razi et-Tahtani (v. 1364) Tahrirü'l Kavaidi'l Mantılcıyye adı ile şerh etmiştir. Kutbeddin Razi'nin şerhine Abdülhalcim b. Şemseddin es­Siyelkuti, Haşiye ale't-Tasavvurat ve't-Tasdikat adlı Haşiyeyi yazmıştır. 14

Şemsiye, mantığa dair en detaylı metinlerden biridir. Şemsiye adlı ınantık lcitabı medrese sisteminde okutulan telif (orijinal) eserlerden ilcineisi olarak kabul edilir. Bu eser, ana hat olarak bir giriş ve üç makale ve bir sonuçtan oluşmaktadır. Giriş'te mantığın mahiyeti ve ona duyulan ihtiyacın nedenleri belirtilir ve mantığın konusu hususunda açıldamalar yapılır. Eserin birinci losınında tanım ve lafızhır, lafızlara müteallik konular incelenir. Bu bölüm Ebheri'nin eserinde ı, 2 ve 3 nolu başlıldarı içerir. İleinci lasımda, önermeler ve hükümleri ele alınır. Üçüncü lasımda ise layas incelenir. Sonuç lasmında ise, i.l,k olarak layasın maddeleri ve ilimierin unsurları adlı konu ele alınır ve açıklamalar yapılır.

Şemsiyye'de ille lasımda, müfret kelimelerin incelenmesinde, Ebheri'den farldı olarak, ınütevati, müşeldcek, müşterek, müradif

Hüseyin Suphi ERDEM

(ınüteradif) ve mübayin lafızlannı görürüz. Yine bu bölümde külli(tümel kavram)'nin dış dünyadalci durumu ve kavramlar-arası ilişlciler anlatılır ve gerçek ve izafi türden bahsedilir.

İleinci lasımda, önermenin muhassala ve ma'dule durumu ve özellilde modal önermelerden bahsedilir. Döndürme konusunda ayrıca te~·s döndürme ~e zilcredilir.

Üçüncü lasımda, layasın elderi başlığı 1

altında bileşik, hulfi kıyaslara yer verilir ve ardından alal yürütmenin diğer türü olan Türnevarım ve Analoji üzerinde durulur.

9. Şerhu~-Şemsiyye: Müellifi, İranlı, Kutbuddin Muhammed b.Muhammed er-Razi et-Tahtani (h.766/1364)'dir. Tahtant felsefe muallimi idi ve eserlerinin geniş bir çevrede · etldsi vardı. Daha sonralan eserleri, İran ve Hindistan'da da şerhlere konu olmuştur. Tahtani'nin mantılda ilgili eserlerinden biri Şemsiyye Şerhi'dir. Bu eser Tahrirü Kavaidi'l -Mantılcıyye fi Şerhi'ş-Şemsiyye olarak da bilinir. Adından da anlaşılacağı gibi Kazvini'nin Şemsiyye'sinin şerhidir. Diğeri de Metali şerhidir. Bu eser, Levamiu'l-Esrar fi Şerhi Metaliu'l Envar olarak bilinir. Bu ilci eser de çeşitli yerlerde basılmıştır.

Şemsiyye metni, Seyyid Şerif Haşiyesiyle birlikte, belagat ilmine geçmeden önce okutulan son mantık lcitabıdır. Aynı metne Osmanlı alimlerinden Bursalı Ahmed Sıdld b. Ali el-Bursevi de Mizanu'l-İntizam adıyla bir şerh yazmıştır. Eser elimizde mevcuttur.

1 O. Haşiye ala Şerhi'ş-Şemsiyye: Seyyid Şerif Ali b. Muhammed el-Curcani (816/1413) tarafından kaleme alınan bu eser, Haşiye ala Şerhi'ş-Şemsiyye olarak geçer. Küçek (küçük) adıyla da bilinen bu eser, Kazvini'nin Şemsiyye'sine Tahtani'nin yazmış olduğu şerhe haşiyedir. Çok meşhur olan bu eserin oldulcça fazla baskıları vardır. Ayrıca kütüphanelerde çok sayıda nüshaları vardır. Medrese muhitinde Seyyid Şerif'in, Tasavvurat ve Tasdikatı diye anılır.

Bu eserlerin yanında, genelde Osmanlı medreselerinde okutulan mantık ilmini

469

Hüseyin Suphi ERDEM

ileri düzeyde ele alan aşağıdaki eseriere de bölgedeld kütüphanelerde rastlanılmaktadır. Bu eserlerin bölge medreselerinin tamamında,

· muhtemelen son dönemlerde gündeme gelmediği sanılmaktadır.

11. Haşiye ala Haşiyeti's_Siyelkuti ale't­Tasavvurat: Müellifi, Abdülkerim Efendi'dir. Müellifbu eseri ı88ı yılında yazmıştır. . Siyellcutf adlı mantık eserinin kimi Doğu ve Güneydoğu medreselerinde taldp edilen eserlerden biri olduğu tespit edilmiştir. Bu eser, Siyellcutf üzerine yazılan son dönemlerdeld önemli bir haşiyedir. Toplam 400 sahife olan birinci cilt ı885'te basılmıştır. Eserin ildnci. cildi 398 sahife olup ı887'de İstanbul'da el-Hac Muharrem Efendi matbaasında basılmıştır. Eser, Siyellcutf'nin Haşiyesi'nin "Tasavvurat" lusmının Haşiyesi'dir. Mukaddimede verdiği bilgiye göre, Abdi.Ukerim Efendi, zeki öğrencilerden birinin, Siyellcutf haşiyesinin "Tasavvurat" lusmında kapalılık bulunduğunu, daha iyi anlaşılabilmesi için kapalıiıldan açıldayan bir eser yazmasına dair talebi karşılamak için bu haşiyeyi yazdığım ifade etmektedir. Eser, İslam dünyasında mantık sahasında çok rağbet görmüş bir eserin haşiyesi olduğu için, Abdülkeriın Efendi de konuları bu çerçevede ele almıştır. Hacimli olan bu eser, kavramlar, önerme ve luyas şeldinde üçe ayrılan Mantık'ın sadece, kavramlar bölümünü i:çine almaktadır. Hatta kavramlar bölümünün en önemli konusu olan tarifler kısmı bile eserde yer almamaktadır.

12. Metali: (Metali'ul-Envar fi'l-Mantık): Urmevi'nin mantılda ilgili meşhur eseridir. Bu eser de muhtasar eserler kategorisi içindedir. Ancak içerik olarak kapsamlı bir eserdir. Gerek yazar gerekse eserle ilgili değerlendirmeler şimdiye kadar yapılmamıştır. Yazar bu eserin mantılda ilgili lusmını yazmış ama planladığı diğer kısımları yazmayı zamana bıralunıştır. Eserin bu haliyle yazma nüshası, Süleymaniye kütüphanesinde bulunmaktadır. Bu eserin diğer nüshasına Diyarbalur'da Emeldi Müftü Sait Bilici'nin kütüphanesinde rastlanılmıştır.

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası. Sempozyumu The .Sixth International Symposium of Van Lake Region

Medreselerde okutulan mantık kitapları içinde özgün yönüyle üçüncü eser Tehzib adlı mantık ldtabıdır. 15

13. Tehzib: Bu eser, İslam dünyasındaki diğer mantık ldtapları gibi, mantığı "tasavvurat" ve "tasdikat" diye ild lusma bölmez. En azından birinci kısma "tasavvurat" ismini vermez ama ildnci kısma tasdikat diyerek başlar. Birinci bölümde lafızlar ve çeşitli konuların yanında tanım konusu ele alınır. Bütününde daha lusa anlatımlar içermelde birlikt~, Şemsiyye'ye benzer. Ancak . burada !Gyasın elcieri adı altında incelenen konulardan tümevanın ve analoji hariç diğerleri yer almaz.

14. Metali adlı bir diğer özgün eserin içeriği, diğer mantık ldtaplarının konularını

kapsamalda beraber, burada konuların anlatımı daha geniş tutulmuştur. Eserin mantık lusmı kendi arasında ild bölüme ayrılır: 1. Tasavvurların elde edilmesi. 2. Tasdilderin elde edilmesi. Birinci bölüm de ild alt bölüme ayrılır. İlldnde, girişte mantık ve delalet konusuna değinilir. İldncisinde, <ı-ltı başlık altında incelenen konulardan külli, cüz'i, konusu incelenir ve tanım bahsi buraya dahil edilir.

Tasdikat ve bunların elde edilmesi başlığı~·

altında ise, üç konuya değinilir. İlldnde önermelerin bölümleri ve unsurlarından bahsedilir. Burada önermeler konusunda ı ı alt başlık bulunur. Bu lusımda genel b~şlıklar ve konuların dışında farldı olarak şu konulara değinilmektedir: ı . Yüldemlerin niceliğf (Kazaya-i Münharife), 2. Modal önermelerin daha geniş anlatılması. 3. Şartlı ()nermelerle ' ilgili değişik değerlendirmeler~

İldnci bölümde !Gyasa yer verilir. Burada diğer mantık kitaplarından farldı olarak modal kıyaslar incelenir. Üçüncü bölümde kesin şartlı kıyaslar incelenir. Seçmeli !Gyasların ardından elder bölümünde, bileşik luyaslardan ayrıca türnevarım ve temsilden söz edilir. Nihayet, eserin son !Gsmında Burhan ve diğer sanatlar yer alır.

470

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

Değerlendirme

Tarihsel süreçte, Vangölü çevresinde kurulan medreseler, özgün mimari yapılara sahip olmayan, bölgenin ağır laş şartları ve ekonomik zorluldar içerisinde hayatiyetini sürdüren ilmi kurumlar olarak varlık bulmuşlardır. Bu olumsuz koşullarda, yüzyıllardan ber.~ ayakta kalari ve bölge insanına pra~ik faydalar sağlayan kurumlar

,.. olarak önemli görevler icra etmişlerdir.

Özellilde onseldzinci yüzyıl sonrasında bölgedeld medreseler, yöre hallanın insiyatifi ve göze~jm~nde varlığını sürdürmüştür. Bölge h alla bu 'kurumları kendi maddi_ imkanlarıyla korumuş ve ayakta tutmuştur. Medreselerde müderris konumundald ldşiler eğitim ve öğretim faaliyetlerini ücret I(arşılığı olmak bir yana kendi imkanlarıyla,_dini bir vecibeyi yerine getirmek adına sürdürmüşlerdir. Buna

Hüseyin Suphi ERDEM

bağlı olarak gönül birliği oluşmuştur. Medrese sisteminin ardındald tasavvufi arkaplanı da görmek gereldr. Bu yapı kendi içerisinde çalışma ve hiyerarşiyi sağlamıştır. Hasbi olarak yürütülen eğitim hizmetleri, doğal olarak bu çevrede saygı, sevgi ve dayanışma halesi oluşturmuştur. Bütün bunların yanında medrese sisteminde eğitim stratejileri de ilgiye değer modeller oluşturmuştur.

Özellikle, öğretici-öğrenci münasebeti ve öğretim modelleri bugün ileri batılı ülkelerde modernize edilen, yeni revizyonlarla ileri eğitim modelleri olarak ortaya konulan modeliere örneldik teşkil etmektedir. Bu yönüyle de medrese sistemi ilgiye değer görünmektedir.

Vangölü çevresindeki medreselerde tedris edilen ilimierin çoğunluğunun alet ilimleri denilen, dil-gramer-mantıl~ bağlamında ilimler

Çelebibağ Mezarlığı (N. Çavuşoğlu)

471

Hüseyin Suphi ERDEM

olduğu görülmektedir. Bu çalışmada sadece bu ilimlerden mantık -sarf-nahiv gibi Arap dili ve grameri üzerine olanlar verilmiştir. Bunların yanında genelde Osmanlı medrese sisteminde daha ileri dil bilimlerinin tedris edildiği de bilinmektedir. Bu ilimler, belağat, kelam, akaid, mantık uygulamaları, (beş sanat, münazara, cedel, vb gibi) alanına ait olan ilimlerdir. Bunlara burada atıftan öteye gidilmemiştir. Üzerine atıfta bulunulan bu konular da kuşkusuz medrese eğitim sistemi içerisinde tedris edilmektedir. Ancak bu sistem son zamanlarda maddi yonden gittikçe zayıflayan bir alabete doğru sürüldendiği için bu ilimierin yerine daha asli ve temel olan öğretimin esas alındığı ve müfredatın sınırlandığı görülmektedir. Böylece medrese sisteminin son dönemlerinde eğitim-öğretim sadece alet ilimleri denilen

DiPNOTLAR

1-Ahmed. Çelebi~ İslam 'da Eğitim-Öğretim Tarihi, Çev., Ali Yardım, Damla Yay., İstanbul, 1976, 63-89. 2-Bkz, Çelebi, a.g.e., 95-107.

3-Beyanu'l- Hak/c Mecmuası, c. ı., 1908, s. 136-137. 4-Bkz. Beyan 'ii/- Hak/c mecmuası, s. 136-137. 5-Bu bağlaında Van'da ikaınet den, Öğrt. Gör. M. Şerif Eroğlu, Prof. Dr. Halil Çiçek, Doğubeyazıt'lı Mela Musa Celali, yine Güroymak'ta ikaınet eden, Şeyh Nureddin, Van'da ikaınet eden Meta Nusreddin, Meta

Abdülkeriın vb bunlardan birkaç şahsiyettir. 6-Bkz., Halil Çiçek, Şark Medreselerinin Serencaını, Beyan Yay., İstanbul, 2009, 40 vd.

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Şempozyumu The Sixth International Symposium of Van Lake Region

ilimiere çoğunlulda odaldanmıştır. Alet ilimleri olarak anılan ilimler daha çok temel alınan bir eser üzerine yapılan haşiye ve şerh çalışmalarına dayanmaktadır. Her alanda çok sayıda haşiye ve şerh çalışması vücuda getirilmiştir. Vücuda getirilen her bir çalışma, bu çalışmayı yapan kişinin zihni donanıını ve yaptığı orijinal açıldama ve yoruma dayandığı için, her bir çalışmayı oluşturan zihinsel ve dilsel performans, bu çalışmaların ününü ve yaygınlaşmasını da belirleyen etken olmuştur. O halde medrese sistemi içindeld bilimsel tarz ve oluşturulan eserlerdeld zihni zenginlik, günümüz sosyal bilimlerine dil-mantık -anlam ve yorum yönünden malzeme sağlayacak bir zemine sahip görünmektedir. Bu çalışma, bu alandald materyalin, bu perspektiften değerlendirmesine işaret etmektedir.

7-Bkz. Halil Çiçek, Şark Medreselerinin Serencamı, Beyan yay., İstanbul, 2009, 47. 8-Bkz. Çiçek, a.g.e., 48. 9-Çiçek, a.g.e., 48. LO-Çiçek, a.g.e., 48. · ı 1 -Bkz., Hüseyin Subhi Erdem; ı 8. Yüzyıl Sonrası -~ Vangölü Havzasındaki Mantık-Felsefe Çalışınalarının Tespiti ve Değerlendirilmesi, YYÜ BAPB İLH-50 Proje Raporu, 12. 12-Erdem, .a.g.ç.: 15.

13-Bkz., Erdem, a.g.ç., 12-13. 14-Bkz., Erdem, a.g.ç., 14. 15-Erdem, a.g. ç., 21.

472

/

VI. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu Hüseyin Suphi ERDEM The Sixth International Symposium of Van Lake Region

KAYNAKÇA 1 BIBLIOGRAPHY Ahmed Çelebi, İslam'da Eğitim-Öğretim Tarihi, Çev., Ali Yardım, Damla Yay., İstanbul, 1976. Ahmed Ce:Vdet Paşa, Mi'yar-ı Sedad, İstanbul, 1923. Ahmet Hıfzl, Kısm-ı Tasavvurat min Hulasatu'l- Mizan, İstanbul, 1309. Ali Sedad, Mizanu'l- 'Ukul fi'l-Mantık ve'l-Usul, İstanbul, 1303. Muhemmmed Zihni, Murşidu'l-Mubtedi, (Tercüme-i ~sagoci), Dersaadet, 1311. Kitabu Muhyiddin fi'l-ManJık, Naşir: Mehmet Nuri N as, Midyat, tarihsiz. Ahmed b. El--İmam Seyyidu'l- Hasen el-Çarpurdi, Kitabu't-Tasrif. Mustafa h. Dede el-Ahsahvi, Etalf Haşiyesi Gayetü'l-Inzar. 1263. ·

" Esirüddin Mufaddal ibn Ömer el-Eb h eri, İsaguci, Tahkik ve Talil~: Sadreddin Yüksel, İstanbul, tarihsiz.

Ali Sami En-Neşşar, Neşetü'l- Fikri'I-Felsefi fi'l-İslam (İslam'da Felsefi Düşüncenin Doğuşu) Beyrut, .~95.4.

Hilmi Ziya Ülken, Mantık Tarihi, İ.Ü.E.F. Yay. İstanbul, 1942. Ala Şerhi İsagucf el Ebheriyyi, Şerhi Gayetü'l-İhtisar ve Nihayetü'l-İktisar: Mulcayyed Muğni

Gedfdü'l-Tüllab, İstanbul, tarihsiz. Mukayyed Fenarı ·Ala Kavli Ahmed, İstanbul, tarihsiz. Suyuti, Kitabu'l-Behçeti'l-Mardiyye, Midyat, tarihsiz. Nihat Keklil<, İslam Mantık Tarihi ve Farabi Mantığı, İ.Ü.E.F. Yay. İstanbul, 1969-1970. Cırar Cehami, El-Eşkaliyyetü'l-Lüğaviyye fi'l-Felsefeti'l-Arabiyye, Beyrut, 1986. Abdurrahman Ahderi, Süllemü'l-Münevralcfi ilm'il-Mantılc, 1574. Aristoteles, Organon I-IV, çev., Harndi Ragıp Atademir, MEB, İstanbul, 1989. Ayni, Mehmet Ali, Türk Mantılcçıları, Darülfunun ilahiyat Fakültesi Mecmuası içinde, S:3, Sayı

10, İstanbul, 1953. Ebu Nasr el-Farabi, el-Elfazu'l-Musta'mele fi'l-Mantık, Beyrut 1968. Küyel, Mübahat Türker, Farabi'nin Bazı Mantık Eserleri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu

Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1990. • Farabf'nin Peri Hermeneias Muhtasarı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu Atatürk Kültür

Merkezi Yayını, Ankara, 1990. İsmail Hakkı, (İzmirli), Mi'yaru'l-Ulum (İsagoci şerhi), İstanbul, 1315. Celaleddin Suyuti, Behçetü'l-Mardiyye, (elyazma) tarihsiz. Mes'ud B. Ömer Et-Taftazani, Muhtasar Meanf, İstanbul, 1304. Abdulvehhab b. Hüseyin b. Veliyyiddin el Amedi, Velediye Şerhi Abdulvehhab, İstanbul, trhs. Abdussamet b. Mahmud, Risaletü'l-Basair (Min ilmi'l-Kelam). İstanbul, tarihsiz. Musa Kelim el-Behlevani, Risaletü'l Kıyasiyye, (el yazma), tarihsiz. Haris b. Süleym el- Haris el-Temimi, Şerhül Mesabih, (elyazma tarihsiz). Abdülhakim b. Şemseddin, Seyallcutf ale't- Tasavvurat, tarihsiz. Halil b. Hüseyin, Haşiyetü Kara Halil Ala Fenarf, Dersaadet Matbaai Amire, tarihsiz. Hüseyin Subhi Erdem, "18. Yüzyıl Sonrası Vangölü Havzasındaki Mantık-Felsefe Çalışmalarının

Tespiti ve Değerlendirilmesi': YYÜ. BAPB İLH-50 nolu Proje Raporu, (2010). Halil Çiçek, Şark Medreselerinin Serencamı, Beyan yay., İstanbul, 2009. Beyanu'l- Halele Mecmuası, c.1., 1908.

473