ECF

Amitav Ghosh / John Akomfrah / Philippe Legrain / Iryna Vidanava / Monica Sassatelli

Een ander Europa/ Imagining Europe

THURSDAY, 4 OCTOBER 2012, 18:00

KEYNOTE SPEECH: AMITAV GHOSHIndian author Amitav Ghosh in conversation with Dutch anchorman Twan Huys. The opening of the four-day Imagining Europe event explores visions of Europe, past, present and future.

THURSDAY, 4 OCTOBER 2012, 22:00

IN CONCERT: KINAN AZMEH AND ERIC VLOEIMANSRenowned clarinet player and composer Kinan Azmeh meets Eric Vloeimans, one of the most infl uential trumpet players of his generation. FRIDAY, 5 OCTOBER 2012, 16:00

DEBATE: RECLAIMING PUBLIC SPACE – DEMOCRATICPRACTICES REINVENTED?This debate explores alternative models for democratic practice in Europe, starting from an artistic perspective.

FRIDAY, 5 OCTOBER 2012, 20:30

PERFORMANCE: BELARUS FREE THEATRETrash Cuisine is performed by Belarus Free Theatre - an internationally acclaimed independent theatre group from a country that is often referred to as Europe’s last dictatorship: Belarus aka White Russia. (Stadsschouwburg Amsterdam)

FRIDAY, 5 OCTOBER 2012, 20:30

IN CONCERT: KINAN AZMEH AND ERIC VLOEIMANSSecond performance of the renowned clarinet player and composer Kinan Azmeh and Eric Vloeimans, one of the most infl uential trumpet players of his generation. SATURDAY, 6 OCTOBER 2012, 20:30

LIVE CINEMA PERFORMANCE: EUROPEAN SOUVENIRSPremiere of European Souvenirs - a live audiovisual and musical

performance made by fi ve young up-and-coming European artists,

created in collaboration with ECF’s Doc Next Network. SUNDAY, 7 OCTOBER 2012, 15:30

FILM SCREENING AND CONVERSATION: JOHN AKOMFRAHDuring this closing performance of Imagining Europe, fi lm director and cultural activist Akomfrah presents a selection of his work. Afterwards, Abdelkader Benali will moderate a conversation with Akomfrah and the audience.

IMAGINING EUROPE - DE BALIE, AMSTERDAM 4 – 7 OCTOBER 2012

EUROPEAN CULTURAL FOUNDATION PRESENTS

IMAGINING EUROPE

Imagining Europe is kindly supported by the Amsterdam Fund for the Arts.

ECF is grateful for the longstanding partnership with the Prins Bernhard Cultuurfonds.

27.09.12 De Groene AmsterDAmmer 3

4 ‘DewereldmoetnaarEuropakijken’

InterviewAmitavGhoshoverEuropaalslichtindeduisternis

MarsvanGrunsven

6 Reizenisremixen EuropeanSouvenirs:eentripdoor

herinneringen NinaPolak

8 TrashCuisine Dissidenten-theateruit

Wit-Rusland

9 Dewerkelijkekostenvandemocratie

ColumnIrynaVidanava

10 IsEuropadeplotkwijt? EssayEU-narratievenintijden

vancrisis MonicaSassatelli

13 Eenparadijsvoordewijven ColumnErdalBalci

14 Eenanderewereld Column PhilippeLegrain

15 ‘KenikEuropa?’ InterviewJohnAkomfrahover

cultureleidentiteit NouskaduSaar

16 Overlappendearchipels Eenbrederbegripvan

democratischEuropa FaridTabarki

18 Inwaarheidleven ColumnMarceltenHooven

19 DeavonturenvanOsvald Comics

pagina6EuropeanSouvenirs

pagina13Europa,vrouwenparadijs

pagina16Archipels

ImaginingEurope/EenanderEuropa–inperformance,filmendebat

In en rond De Balie in Amsterdam vindt van 4 tot en met 7 oktober het vierdaagse evenement Imagining Europe plaats, georganiseerd door de european Cultural Foundation (eCF). Inzet: een dynamische verkenning van heden, verleden én toekomst van europa door internationale cultuur-makers.

Dat ‘het oude continent’ een uitdagende peri-ode doormaakt, is een understatement. De crisis, de opkomst van nieuwe wereldmachten, demogra-fische ontwikkelingen: ze roepen vele vragen op. Wat betekent het anno 2012 om europeaan te zijn? Wat brengt het verenigde europa ons? Hoe ziet de rest van de wereld ons? Heeft europa ook te kam-pen met een culturele crisis? Hoe ziet de toekomst eruit? Hét antwoord biedt Imagining Europe niet. Wél: een verkenning van deze vragen – en mogelijke antwoorden – door een divers gezelschap gerenom-meerde en aanstormende kunstenaars, denkers en cultuurmakers. In deze bijlage, met bijdragen van bekenden van de eCF en medewerkers van De Groene Amsterdammer, wordt al een voorschot op die verkenning genomen.

Onlinekaartverkoop:imagining-europe.euendebalie.nlVooralleinformatieoverhetprogramma,dekunstenaarsenhetevenement:imagining-europe.eu

ColofonDeGroeneAmsterdammergroene.nlDezebijlagekwamtotstandinsamenwerkingmetdeEuropeanCulturalFoundationculturalfoundation.eu

HoofdredactieXandraSchutteVormgevingChristineRothuizen(ontwerp),AndreaFriedliFotoredactieSimoneBerghuis,RachelCornerEindredactieRobvanErkelens,HugoJetten,JorieHorsthuisMedewerkersErdalBalci,MarsvanGrunsven,MarceltenHooven,PhilippeLegrain,NinaPolak,NouskaduSaar,MonicaSassatelli, FaridTabarki,IrynaVidanavaAcquisitieHansBootUitgeverTeunGautierOmslagMiloEuropeanCulturalFoundationMaschaIhwe,OdileChenal

EuropeanCulturalFoundation(ECF)ECFzetzichalzestigjaarinvoorcultuurinEuropa,doorsamentewerkenmetdenkersenkunstenaarsuitdehelewereld.Uitgangspunt:cultuurengageerteninspireertmensenenoverstijgtgrenzen.Dieverbindendekrachtvancultuurisessentieelvoorhetcreërenvaneenopen,inclusieveendemocratischesamenlevingdieonmisbaarisvoorEuropa.

Inhoud

4 De Groene AmsterDAmmer 27.09.12

SomS helpt het om uit de eigen wereld testappenenvanafaanzienlijkeafstandeenher-nieuwdeblikinwaartstewerpen.EendergelijkeoverweginglagvermoedelijktengrondslagaanhetideevandeEuropeanCulturalFoundationom de Indiase romanschrijver Amitav GhoshtevragenominAmsterdamtekomensprekenoverzijnbeeldvanEuropa.Althans,zoverklaartGhosh zelf de verrassende uitnodiging. ‘Mijnboeken spelen zich af ver buiten Europa – engaan niet over Europa’, zegt hij in een café inBrooklyn,waarhijdehelftvanhetjaarmetzijnAmerikaansevrouwwoont.‘Ikdenkdatdeuit-nodiging iets zegt over Europeanen: ze probe-renhuneigencontinenttebegrijpen.Nietalleenvanbinnenuit,maarookdoorteontdekkenhoederestvandewereldnaarzekijkt.’

MetGhoshhaaltdeEuropeanCulturalFoun-dationiniedergevalgeeneuroscepticusinhuis–hijnoemtzichzelf immerseen ‘grootgeloverin het Europese project’, ook al is dat projectnu ‘enkele serieuze problemen’ tegengekomen.Ghosh: ‘Europa is de enige weg voorwaarts,eenmodelvoorderestvandewereld.Deenigeanderemodellendienudominantzijn,hetAme-rikaanseenhetChinese,zijnnietgeschiktvoorderestvandewereld.Beidezijnzeernationa-listischenleggengrotenadrukopeconomischegroei,netnuwehetpuntbereikthebbenwaaropgroeinietlangermogelijkofwenselijkis.’

InzijnvaderlandIndiaisEuropatotzijnspijtgeen veelbesproken onderwerp. ‘India is vol-lediggefixeerdopAmerika.Het isechtvandegekke.SteljevoordatwestraksookinIndiaenChinahettwee-auto-ofdrie-auto-gezinhebben,zoalsinAmerika.Dewereldzoustikken.MaarookinIndiaisgroeigoud.’

Hij noemt het deprimerend. ‘Als ik het uit-stekendeBritsebladTheEconomist lees,ofdeAmerikaanse econoom Paul Krugman, die ikbewonder, dan blijkt dat zij aan niets andersdenken dan hoe de economie verder te latengroeien.Maargroeikannietoneindigdoorgaan.Hetmilieukanhetnietaanenmensenwordener niet eens gelukkiger van.’ Ghosh realiseertzichdatookEuropesepoliticieneconomeneco-nomischegroeinastreven.‘Ikweethet.MaarinEuropalijkttenminstenoghetbeseftebestaandateconomischegroeizinloosisalsdetoegeno-menwelvaartalleennaardebovenlaagvaneenmaatschappijgaat.’

India, en de rest van de wereld, zou er ookomandereredenenbeteraandoenomEuropa–endaarmeebedoeltGhoshdeEuropeseUnie–alsrolmodeltekiezen.‘Eenvandemooiedin-gendieEuropaonsheeftlatenzien,isdatrede-lijkesamenwerkingtussennatiestatenmogelijkis.DatiswatbijvoorbeeldookZuid-Aziënodigheeft.ZelfseengrootlandalsIndiamoetsamen-werkenmetzijnburen–alishetalleenmaaromdespanningenwegtenemenmetBangladesh,NepalenPakistan.’

De Europese samenwerking gaat volgensGhosh overigens verder terug dan de vormingvan de EU. ‘Europeanen hebben elkaar gedu-rendedenegentiendeeneendeelvandetwin-

Europaalsvoorbeeldvooreenxenofiel

‘De wereld moet naar Europa kijken’De Indiase romanschrijver en wereldburger Amitav Ghosh constateert dat de wereld in de greep is van het ‘Amerikaanse model’ – een combinatie van nationalisme en meedogenloos kapitalisme. Europa is voor hem het licht in de duisternis. Door mars van Grunsven

UlF

An

Ders

en

‘Groei kan niet oneindig doorgaan. mensen worden er niet eens gelukkiger van’


tigste eeuw afgemaakt, maar zodra ze buitenEuropa waren, werkten ze steeds met elkaarsamen.ZowoondenEuropeanen inhetChinavan de negentiende eeuw altijd bij elkaar inenclaves. Naast woonruimte deelden ze ookinstitutenenhandel.InzekerezinkunjezeggendatEuropabuitenEuropaisuitgevonden.’

VoordedaadwerkelijkevormingvandeUniewasdeTweedeWereldoorlogendedaaropvol-gendedekolonisatienodig,vervolgtGhosh.‘Nadeoorlog realiseerdenEuropeanenzichdat zeverantwoordelijk waren voor een groot deelvan de gruwelijkheden die wereldwijd begaanwaren.Hetideedatzebeterwarendanderestvandewereldkalmeerde.Ditbesefvancollec-tieveschuldmaaktedevormingvanhethuidigeEuropamogelijk.’

Dedekolonisatiezorgdevoornieuwemigra-tiestromen, zoals in Nederland met de komstvan Indonesiërs en Surinamers. Dat maakt deEuropese landen nog geen immigratielanden,zoals Amerika dat wel is, benadrukt Ghosh.‘Multiculturalisme in Amerika is onvergelijk-baarmeteldersindewereld.WienaarAmerikaemigreert wordt Amerikaan. Dat werkt hierprima, maar het is geen werkbaar model voorsamenlevingen met een lange, diepgeworteldegeschiedenis–zegmaarelkanderdeelvandewereld. Dat is een andere reden waarom hetEuropesemodelbeterisdanhetAmerikaanse:de meeste maatschappijen zijn geen echteimmigrantenmaatschappijen.’

EenmooiaspectvanEuropavindtGhoshdathet een niet-nationalistische manier van levenbevordert. ‘In zekere zin is Amsterdam multi-culturelerdanBrooklyn.Surinamers,Indonesi-ers,Marokkanen:zemogenallemaalhuneigenidentiteitbehouden.EengoedevriendvanmeinNederland,dejournalistBasHeijne,noemde

Nederland op een gegeven moment zelfs eenparadijs. Dat is gelet op de laatste tien jaarnatuurlijkeenextremeuitspraak;Nederlandissindsdien erg veranderd. Een zekere bekrom-penheidlijktoverhetlandtezijngekomen.’

Vooral de toegenomen xenofobie dient tewordenaangepakt,waarschuwtGhosh–ennietalleeninNederland,waarhijdeafgelopenjarenregelmatigisgeweest,maarookinandereEuro-pese landen. ‘De xenofobie is deels het gevolgvan de economische neergang, dus misschienverdwijnt het vanzelf. Maar het is een crisis-situatiediedehelewereldaangaat.WantalshetEuropeseproject faalt,danzaldewereldwor-dengedomineerddoornationalisme.’

Eris‘nietsbuitenEuropa’,benadruktGhoshnog maar eens. ‘De Verenigde Naties zijn een

vandeslachtoffersgewordenvan9/11.Zezul-lenzohierendaarnoginstaatzijnomnuttighumanitair werk te verrichten, maar ze heb-bengeenmoreleautoriteitmeer,nuduidelijkisgewordendatdeAmerikanentochdoenwaarzezininhebben.’

De wereld is altijd gedomineerd geweestdoor een combinatie van meedogenloos kapi-talismeenimperialisme,steltGhoshvast–vandeRomeinentotdeSpanjaardentotdeBritten.‘TegenwoordigkomtditvoornamelijkvanAme-rika’,zegtGhosh.‘DaaromishetzobelangrijkomnaarEuropatekijken.LatenwevooralnaardesuccessenvanEuropakijken,nietnaardemis-lukkingen.Erisalmeerdanzestigjaarvredeophetcontinent.’DeBalkan-oorlogzietGhoshalseeninternconflictbinneneenlanddatnieteensEU-lidwas.‘Europaheeftdeenergieconsumptiepercapitadrastischteruggebracht,toteenfrac-tievanwatdegemiddeldeAmerikaanverbruikt.Europa zou de wereldstandaard moeten zijnvoorcarbonuitstoot,voedselveiligheid,arbeids-omstandighedenenvolksgezondheid.’

Niet dat het allemaal perfect is in de EU,uiteraard. ‘De Britten hebben vanaf het begingeprobeerdEuropateondermijnen–inzekerezineenvoortzettingvanhunaloudebalanceofpowers-politiek.Jekuntzeggendatdeeurocrisisals positief neveneffect had dat hij in essentiede Britten buitenspel zette.’ Want, zegt Ghosh,‘EuropakannietvoortbestaanalsdeBritteneengroterolspelen.’

DatbrengthemopdedriegrotefoutendieEuropavolgenshemheeftgemaakt.Allereerst:erwerdtesneluitgebreid.‘Uitbreidenisprima,maarals jehettesneldoet,kandepolitiekdeeconomienietbijhouden.Datblijktnuook:depolitieke instituten waren niet klaar voor deeurocrisis.’

Nummer twee: Europa is een ‘falen van deverbeelding’. ‘Watontbreektiseenverhaalvaneenheid.ErbestaanhonderdennationalistischeverhalenoverdeFranseofdeDuitseidentiteit,die vaak hun oorsprong hebben in militairegebeurtenissen. Maar er is geen manier omde Europese identiteit te verbeelden.’ DaaromdenktGhoshdathetwerkvandebijhetgrotepubliekonbekendeecfbelangrijkis.‘Ja,cultuurkosttijd,maarjekuntcultuurookbeïnvloeden.Cultuurkunjesponsoren.DeNederlandsecul-tuur is gevormd en wordt versterkt door hetRijksmuseum, dat door de staat wordt gefi-nancierd. Momenteel vind je overal in Europaculturele instituten die door de natiestatengesponsord worden, maar geen pan-Europeseinstelling.’

DederdefoutdieGhoshEuropaaanrekent,klinkt uit zijn mond wellicht niet zo verwon-derlijk gezien het feit dat zijn vader een hogemilitair inhetIndiase legerwas:Europaheeftgeenleger. ‘Europazoubereidmoetenzijnomalsuniemilitairintegrijpen,zoalsinJoegosla-vië al duidelijk werd, toen de Amerikanen hetmoesten komen opknappen.’ Hij ziet sowiesoliever Europese dan unilaterale Amerikaanseinventies op het wereldtoneel. ‘Europeanen

zouden vermoedelijk redelijker en rechtvaar-diger optreden dan de Amerikanen. Maar losdaarvan,wildeEUoverleven,danzalhetallepolitiekeinstitutenmoetencreërendieeengoedfunctionerendenatiestaatookheeft.Daarhoortnueenmaaleenlegerbij.’

Hij hoopt dat Europa wereldwijd een voor-beeldrol kan vervullen. ‘Neem Cuba. NiemandkaninmilitairopzichttegendeAmerikanenop,maar Europa heeft laten zien dat je door nietmeetegaanineconomischesanctiesenpolitiekeisolatieweldegelijktegenwichtkuntgeven.’

Meer economische macht zou een derge-lijkeroldichterbinnenbereikbrengen.Ghoshziet kansen voor Europa op de energiemarkt.‘Europaisvooraanstaandophetgebiedvanver-nieuwbareenergie–zon,wind.Datkanstrakseenvoordeelblijken,zekeralshetEuropaluktomderestvandewereldervanteovertuigendatzenietnogmeertroepmoetenproducerentenkostevan’swereldsresources.’

Hij ziet dit als meer dan een voordeel voorEuropa: het is een verantwoordelijkheid.‘Europa begon ooit de industriële revolutie encreëerdealdoendehetconsumentisme.Datkanhetnugoedmaken.’

Een ander overblijfsel van het Europeseverleden isdealeerderaangehaaldedekoloni-satie, die de komende jaren verantwoordelijkzalblijvenvooraanhoudendemigratiestromen–richtingEuropa. ‘TegelijkertijdwetenwedatEuropa niet opnieuw zal gaan koloniseren.Nederland zal nooit meer een territorium vandegroottevanIndonesiëacquireren–ondenk-baar.ZobezienbeoefentEuropaalhetconceptvankrimpen.Datisprecieswatikookeldersindewereldzouwillenzien.’

Amitav Ghosh houdt de openingslezing vanImagining Europe en gaat daarna in gesprekmetTwanHuys.DeBalie,4oktober,18.00uur

‘Dexenofobieisdeelshetgevolgvandeeconomischeneergang,dusmisschienverdwijnthetvanzelf’

AmitavGhoshDe Indiase romanschrijver Amitav Ghosh werd in 1956 geboren in Calcutta, studeerde in Alexan-drië, new Delhi en oxford en verdeelt tegenwoor-dig zijn tijd tussen Brooklyn, Calcutta en Goa. sinds 1986 publiceerde hij zeven romans en vijf non-fictiewerken, die in twintig talen werden ver-taald en waarvoor hij onder meer de Prix médicis Étranger won (voor The Circle of Reason, 1986).

momenteel werkt Ghosh aan de Ibis-trilogie, waarvan het eerste deel (The Sea of Poppies) in 2008 verscheen en het tweede deel (The River of Smoke) in 2011. In deze historische romans, die steeds rondom de opium-oorlogen in Zuid-Azië spelen, poogt Ghosh een menselijk perspectief op historische gebeurtenissen te bieden door in te zoomen op de tijdloze interactie tussen individuen en gemeenschappen. Behalve in India doen zijn boeken het vooral goed in europa, in het bijzonder in engeland, Italië en Duitsland. ‘europeanen blijken veel opener tegenover de rest van de wereld te staan dan wie dan ook’, concludeert hij.


EuropeanSouvenirs:eentripdoorherinneringen

Reizen is remixenHet multimediakunstwerk European Souvenirs husselt de meest uiteenlopende archiefmaterialen door elkaar om nieuwe, grensoverschrijdende verhalen te vertellen. ‘Fuck borders!’

Door Nina polak

‘het archiefregistreerténcreëerthetevene-ment’,schreefJacquesDerridainArchiveFever.Hijdeconstrueerdehetideevanhetarchiefalsobjectievehistorischebronenlietziendatarchi-verenmensenwerkis,endaarmeesubjectief.Wekiezenwatwebewaren,hoewehetbewarenenwaar,enscheppenzodegeschiedeniszoalswedie kennen. Met die wetenschap kunnen uitbestaandearchievenooknieuwearchievenwor-dengemaakt,metnieuweverhalen,enelkdocu-ment kan binnen een andere context iets heelandersbetekenen.

Iets dergelijks is ook het uitgangspunt voorhetprojectEuropeanSouvenirs,datdezezomervijf mediakunstenaars uit vijf Europese lan-den bij elkaar bracht en ze liet grasduinen inbelangrijkeaudiovisuelearchievenoverhethelecontinent.Watzevondenverwerktenzeineenlive-cinemaperformance,dieinoktobervoorheteersttezienzalzijnbijDeBalieinAmsterdam.Doel van de onderneming, volgens opdracht-gever European Cultural Foundation, is hetzoeken naar nieuwe, inspirerende Europeseverhalen.Datdieverhalengemaaktzullenzijnvanoudeverhalenlaatzichraden.Decuratorenvan het project zijn de ‘remix-experts’ van hetSpaanse Zemos98, een collectief van vj’s, dj’s,animators, performers, muzikanten en film-makers die zich toeleggen op de herinterpre-tatie van bestaand materiaal. Voor dit projectkozenzezowelmuzikantenalsvisueleartiesten,zodathetremixenevenzeerslaatopbeeldalsopgeluid.

Met als leidraad thema’s als ‘familie’, ‘rei-zen’ en ‘grenzen’ doken de vijf uitverkorenendearchieven in (waaronderookonsNationaalArchief en het filmarchief van Eye) en steldeneen verzameling samen van ready mades, dievariërenvandemeestpersoonlijkefamiliebrie-venenvakantiekiekjestotbeladenbeeldenvangestrande vluchtelingen en harde grensbewa-king.Invierworkshops inverschillendeEuro-pesestedengingenzeopzoeknaardegemeen-schappelijke en individuele betekenis van de‘souvenirs’, en begonnen aan het samenstellenvaneenperformancewaarinzedegevarieerdeculturelebagagetoteennieuwgeheelsmeedden.

In Sevilla, Istanbul, Warschau en Amster-damstonden teamsvankunstenaarsklaaromde makers (afkomstig uit Nederland, Spanje,

Groot-Brittannië, Polen en Turkije) te begelei-den bij de creatie van een gezamenlijke vorm.Deverschillendeplaatsen,hetreizenzelfendepersoonlijke verhalen van de vijf Europeanenmoestendaarbijalsinspiratiebrondienen.Aangrote tafels met ingewikkelde computeropstel-lingen, omringd door volgeschreven white-boards,handycamsenprojectoren,brachtenzijhele weken door, pratend, plannend en expe-rimenterend, op zoek naar de meest zinvolleconfrontaties tussen de door hen verzameldearchiefmaterialen.

OverhetspeurwerkindearchievenzegtdeNederlandse deelneemster Farah Rahman datde kunstenaars zich geregeld aan het toevalmoesten overgeven. ‘Je bent vaak overgeleverdaanwathetarchiefjougeeft,ookalkomjemetduidelijke zoekopdrachten.’ De trailer voor hetproject laatdanookeenonverwachtemixvanbeelden zien, die aandoen als objets trouvés:nieuwsknipsels,nostalgischeflardenhomevideoenmysterieuzegeluidsfragmenten.Eensamen-raapsel, op het eerste gezicht, dat eenheid zoumoeten vinden in het idee van een Europeseidentiteit. Dat de makers ervoeren dat zo’n

identiteit juist vooral bestaat uit diversiteit engelaagdheidmoethaastwelvoorpraktischepro-blemenhebbengezorgd.Jemagnamelijkhopendat het eindresultaat, de gezamenlijke perfor-mance,hetabstractfragmentarischeoverstijgt.Hetpostmodernestandpuntdatdewereldeencollageiskennenwenamelijkwel.

Hoedateindresultaaterpreciesuitzietblijftnog een verrassing. Rahman kan al vertellendatweinDeBaliedrieschermenkunnenver-wachten:eengrootprojectieschermwaaropdelive gemixte beelden te zien zijn en twee lcd-schermen waarop die beelden middels data-visualisatievanextracontextwordenvoorzien.Verderzijnercamera’svoorhetvolgenvandeperformers.Diestaanophetpodium,methun

technischeuitstalling(zoweldigitalealsanalogeapparaten)eneditengezamenlijkhunfilm,dieweliswaarvantevorengerepeteerdis,maarelkekeer weer net iets anders zal zijn. Naast live-muziekbevatdefilmnamelijkooklive-animatieen worden de uitgekozen beelden à la minutedoorelkaargemixt.Terplekkekunnendevideo-beelden bewerkt worden. Er kan bijvoorbeeldlivemeeworden‘gescratcht’zoalseendjdatmetzijnplatendoet.

eeN opNamevaneenvandetry-outsgeeftookalvast een indruk van de inhoud. Hoewel hetongetwijfeldandersisomaanwezigtezijnindezaal,blijktzelfsuitdezevideoregistratiedathetom een indrukwekkende ervaring zal gaan. Tezieniseencollageverhaal invijfhoofdstukken,soms abstract, soms concreter, dat inderdaadzijn fragmentarische karakter ontstijgt doordetoeschouwernaarbinnentezuigenmeteenhypnotische mix van geluid en dansende beel-den. Voorbij komen kleurrijke familievideo’s,vakantiedagboeken en ansichtkaarten, maarookpolitiekgeladenfragmenten,ruigebeeldenuit partyscenes en abstracte bewerkingen metsouvenir-achtigeobjecten.BijeenmeeslependesequentiemetflikkerendeAfrikaansemaskersishetbijnamoeilijkomstilteblijvenzitten.

Het geheel is afwisselend melancholisch enenergiek,somserotisch,enmededoordehoog-staande en vooral heel dansbare elektronischemuziek en de mooie geluidsfragmenten bijnanergenssaai.Hierendaarwordtdechaotischemengstroom onderbroken door de verstillingvaneenindividueelverhaal.Deovergangenzijnvreemdendoenzonuendananaloogenouder-wetsaan.Datdraagtbijaanhetalgehelegevoelvannostalgiedatdeperformanceaanzwengelt.Hetisalmetaleennogalzintuiglijke,associa-tievetripdoorcollectieveherinneringen,waar-vanjeinderdaadsterkhetideekrijgtdatdieterplekkegecreëerdwordt.

De makers zijn in het donker alleen alsschimmen te zien. Ze deinen mee op de aan-stekelijke muziek. De toegevoegde waarde vanhetlive-elementenhetfysiekesamenzijnophetpodiumzithemvolgensRahmanindenadrukdie er komt te liggen op de subjectiviteit. ‘Zowordt zichtbaar dat het hier om persoonlijkekeuzesenverhalengaat.’Debijeenkomstvandie

nAn

DIn

e vA

n KA

rneB

eeKDeEuropeseidentiteit

zaluitdeperformancezekernietnaarvorenkomenalsstabiel


verhalenimpliceertdebijeenkomstvanvijfindi-viduen.Demanierwaarophetverhaalgetoondwordthangthelemaalsamenmetdeinteractietussen hun hoogstpersoonlijke artistieke tech-nieken.Datdegrenzentussendieafzonderlijkematerialen en technieken daarbij vervagen, iseen welkome symbolische bijkomstigheid. Eenvandesentimentendietijdenshetwerkproceskwam bovendrijven, zegt Rahman, was: ‘Fuckborders!’

Hetideevanzo’naudiovisueelgesamtkunst-werk(Wagnergebruiktedietermspecifiekomte refereren aan het samenbrengen van meer-derekunstvormenviahettheater)doetdenkenaan het werk van de Amerikaanse remix-pio-neer Nam June Paik, algemeen aangeduid als

devadervandevideokunst.ZijnsatellietprojectGoodMorning,Mr.Orwelluit1984isheteer-stevoorbeeldvanhet livemixenvanbewerktebeelden. Paiks doel was, net als dat van Euro-peanSouvenirs,omeeninternationaalproductte creëren en tijdens de spectaculaire uitzen-ding mengde hij rechtstreekse opnamen uitSan Francisco, New York en Parijs, waar vanverschillende artiesten de performances wer-dengeregistreerd.Hetbindendeelementinditmedia-evenementwasdereflectieopdetelevi-sietechniek; Paik wilde een weerlegging tonenvanhetdystopische1984zoalsOrwelldathadgeschetst, door niet de gevaren, maar juist demogelijkheden van de progressieve techniekte belichten. ‘But George, you were somewhat

overdoingit’,zingteenFransezangeresergens halverwege, ‘desire is not deadyet,desireisnotdead.’

Opdevraagwathetverhaalconsti-tueert in het project European Souve-nirs,datzichuitdrukkelijksitueertbin-nen het door Paik ingeluide cultureleparadigmavanhetremixen,antwoordtRahmandatervooralnieuwebetekenisontspringtuitdeongebruikelijkecom-binaties van oude footage. ‘Het naastelkaar zetten van schokkende beeldenvannetgearresteerde,verzwakteboot-vluchtelingen, animaties van drenke-lingen, en vrolijke familiefilmpjes vangelukkig badende vakantiegangersvertelt ietsoverhetdubbelevangren-zen.’Debedoelingisdathetverzameldearchiefmateriaal in de performancegeladenwordtmetandereintentiesdandie van de originele maker. De kijkerspeelteenactieverol indeconstructievan het vertelde en wordt uitgedaagdom nieuwe verbanden te ontdekkentussen verschillende Europese land-schappen, herinneringen en verbeel-dingen.

Uit de chaotische hervertelling diehet project belooft te worden moetook de complexiteit spreken die hoortbijeenabstractbegripalsdeEuropeseidentiteit. Die zal uit de performancezekernietnaarvorenkomenalsstabiel.Grenzen verschuiven en veranderen,

herinneringenblijvennieuweplekkenvindeneneenheidschuiltjuistinverschil,inerkennendatgeen verhaal hetzelfde is. Remixen is, zoals demissieomschrijving van het project benadrukt,meer dan de artistieke erfenis van het avant-garde-idee van collage. Het is meer dan de indejarentachtigontstanesamplecultuurvandedj.Remixenisingebedinonzecultuurenbeïn-vloedtdekruisbestuivingtusseneducatie,com-municatie,cultuurenpolitiek.Grenzenzijnerindieoptiekomoverschredenteworden.

European Souvenirs door Farah Rahman,Malaventura, Noriko Okaku, Karol RakowskienBarisGürselisop6oktober,20.30uur,tezieninDeBalieenzaldaarnadoorEuropatoeren

nAn

DIn

e vA

n KA

rneB

eeK

try-out performance van European Souvenirs in oostenrijk, augustus 2012


‘huN uitzoNDerlijke werk zou over de helewereldmoetenwordenuitgevoerd’,schreefTheGuardian.‘Dezeproductieknettertvanfelheid,verdriet en theatrale elektriciteit’, verzuchtteTheNewYorkTimes.‘Thebravesttheatreintheworld’,aldusTimeOut.

Onderwerp: het Belarus Free Theatre (bft)uitMinsk.Eigenlijkeenmirakeldatbftzoveelinternationale bekendheid geniet, want ineigen land (Wit-Rusland, óók Europa) heefthet ernstig te lijden onder het dictatorialeregime en de nietsontziende censuur van pre-sident Loekasjenko. Het gezelschap, in 2005opgericht als artistiek protest tegen de dicta-tuur,behoortniettothetofficiëlestaatstheater,waardoor zijn opvoeringen illegaal zijn. Meer-deregroepsledenhebbengevangengezeten,eenaantal leeft inmiddels in ballingschap en eenaantal verblijft nog in Minsk, maar mag daar

niet werken. Ondanks die hachelijke omstan-dighedenheeftbft internationaalveelaanzienwetenteverwerven;degroepwordtondermeergesteunddoordeschrijverTomStoppardendeacteurs Kevin Spacey, Joanna Lumley en JudeLaw.

Alleenaldaaromishetzobijzonderdatbftop5oktober(voorheteerst)tezienisinAmster-dam, met een wereldpremière: Trash Cuisine.Thema: de doodstraf. De smaak van geweldwordt geproefd en vanuit de ‘keuken’ van hettheater wordt een culinair experiment geser-veerd dat tot het emotionele kookpunt gaat,overgotenmetlivemuziek.

Naafloopisereeninterviewmetdemakersinhetdecorvandevoorstelling.

StadsschouwburgAmsterdam,5oktober,20.30uur

rACH

el C

orn

er

BelarusFreeTheatre:Trash Cuisine

Oók Europa: dissidenten-theater

repetitie van Trash Cuisine in amsterdam


Voor DeGeNeNonderonsdievanafdeperife-rietoekijken,lijkthetdebatoverdedemocratieendetoekomstvandeEuropeseUnieabstract,bureaucratisch en technisch. De voorzitter vande Europese Commissie Barroso heeft opge-roepen toteennieuwverdrageneen federatie.DeEuropeseCentraleBankheeftgezworendeeurozone te verdedigen met onbeperkte aan-koop van staatsobligaties. In Wit-Rusland, ‘delaatstedictatuurvanEuropa’,iseentoenemendaantalburgersheteensmetBarroso’sverklaringdat ‘we meer Europese eenheid nodig hebben,meer integratie,meerdemocratie’.Maar ikhebhetgevoeldatdediscussiesovermeerEuropesedemocratie alle contact zijn kwijtgeraakt metpersoonlijkevrijheidofindividuelevrijheid.VooronsinWit-Ruslandisdestrijdvoordemocratiezeerpersoonlijk.Dekostenervanwordengeme-tennietineuro’smaarinindividuen.Vooronsishetmoeilijkomdemocratischereceptenenpro-jectentebegrijpenwanneerwepolitiekegevan-genen hebben. Opdat ze niet vergeten wat dewerkelijkekostenvandemocratiezijn,horendemenseninBrusselenStraatsburgeenpaarvandenamentekennenvandegenendieeenhogeprijsbetalenvoordewaardenwaarinzijgeloven.

ZmicierDaszkievicz,deleidervandejonge-ren-oppositiegroep ‘Jong Front’, werd gearres-teerdop18december2010,eendagvooronzelaatste presidentsverkiezing. Hij geloofde nietdatdeverkiezingvrijofeerlijkzouzijnenriepoptoteenvreedzamedemonstratieopverkiezings-avond.Diemeningwerdgedeelddoortiendui-zenden anderen die de dag daarop bijeenkwa-menophetcentralepleinvanMinskomteeisendathunstemmenwerdengehoord.Zmicierzatalachterdetraliesenkonnietzienhoedepolitie

devreedzamemenigteaanvielendegenen die in de weg liepen inelkaar sloeg en arresteerde, jon-geren en ouderen, vaders, moe-ders en studenten, intellectuelenen arbeiders, politici en mannenenvrouwen.Laterzouhijerach-ter komen dat die avond meerdan zevenhonderd mensen wer-denopgepaktenindecelgegooidnaeenlopendebandvangeënsce-neerdeprocessendievijfminutenduurden.

Zmicier zelf, die nog geen 31is,werdveroordeeldtottweejaar

gevangenisstraf.Maardatverbaasdehemwaar-schijnlijk niet. Vier jaar eerder werd Zmicierveroordeeldomdathijzouhebbengehandeldinnaamvaneennietgeregistreerdengo,wateenmisdrijfisvolgensdewetvanWit-Rusland,enhijwerdanderhalfjaarindegevangenisgezet.In april 2011 hield het hart van zijn moederopeens op met kloppen. Zmicier kreeg preciesvijftienminutenomafscheidvanhaartenemenenmochtnietbijhaarbegrafenisaanwezigzijn.

Bij de verkiezingen van 2010 was MikolaStatkevich een van de kandidaten die de pre-sidentvandatmomentuitdaagden,AleksandrLoekasjenko, de langst zittende van Europa.Negenvandeelfpresidentskandidatenwerdengearresteerd op de verkiezingsavond. Vijf vanhenwerdenveroordeeldtotverschillendestraf-fen.Mikolaheeftde langste, zes jaargevange-nisstraf.Dekandidatenbetalenvoorhetuitoe-fenenvanhunrechtomhettegeneendictatorop te nemen. Ze werden onderdrukt door eenregime dat verkiezingen heeft gemanipuleerdsinds 1995. Dictators zijn bang voor eerlijkecompetitie.Zezeggendatzebredesteunvandebevolking hebben, maar vertrouwen hun elec-toraatniet.Meteenmachteloosparlementdatdoordepresidentzelfwordtgekozen,enpoliticivandeoppositiedieindecelwordengegooidofgemarginaliseerd,tonenkiezersweinigbelang-stelling voor de parlementsverkiezingen van23september.Wehebbenkiezerszonderstem-men,kandidatenzonderachterban,eneenwet-gevendemachtzonderwettigheid.Ondanksdefaçadevaneenelectoraledemocratieishetinsti-tuutverkiezingenfaillietinWit-Rusland.

AlvijftienjaarverdedigtAlesBialiatskimen-sen wier rechten zijn geschonden. In de over-

tuiging dat mensenrechten fundamenteel zijn,richttehijdeorganisatie ‘Viasna’(Lente)opin1996, toen Wit-Rusland een dictatuur werd.Ondanks constante druk en vervolging zijnAlesenViasna’sactivistendestraatopgegaanom demonstranten te beschermen, hebben ingevangenissen de rechten van gedetineerdenverdedigd, bij stembureaus verkiezingen geob-serveerd, ze zijn naar het huis van de onder-drukten gegaan om hun gezin te steunen enhebben het op internationale bijeenkomstenopgenomenvoorfundamentelevrijheden.ToenhetgeruchtgingdatAlesgearresteerdzouwor-den,bleefhijtrouwaanzijnidealenenweigerdehet landteontvluchten.Hijwerdgearresteerdin augustus 2011 en veroordeeld tot 4,5 jaargevangenisstraf. Dit jaar werd Ales BialiatskigenomineerdvoordeNobelprijsvoordevrede.HijishetgewetenvandeWit-Russischedemo-cratischebewegingeneenrolmodelvoorverde-digersvanmensenrechtenoveralterwereld.Op25septemberviertAleszijnvijftigsteverjaardagachterdetralies.

Uiteindelijkdraaitdemocratieomhetrechtop vrijheid van meningsuiting en toegang totinformatie.Hetovernemenvandemassamediaiseenvandeeerstedingendiedictatorsdoen.Onwetende en gehersenspoelde burgers zijnmakkelijker te manipuleren, en Wit-Ruslandvormtdaargeenuitzonderingop.Hierzijntele-visieenradioinhandenvandestaatofwordendoor de staat gecontroleerd, de onafhankelijkeperswordtbeperkt,journalistenwordenregel-matig onderdrukt, websites van de oppositieworden geblokkeerd en online activisten wor-den geïntimideerd. Toch zijn onafhankelijkejournalisten en media in staat geweest eeneilandvanvrijemeningsuitingindrukenonlineinstandtehouden,ondanksdeextreemongun-stigeomstandigheden;inelkgevalophetinter-netwinnenwedeinformatieoorlogtegenstaats-propaganda.Maarerzijnookkostengeweest.

Voorvelenvanudieineenvrijemaatschap-pij leven, klinkt deze strijd meer als een dissi-dentememoirdaneendiscussieinBrussel.VooronsdienogsteedsstrijdenvoorvrijheidinWit-Rusland, dat grenst aan drie EU-staten, is heteen realiteitwaarweelkedagmeegeconfron-teerd worden. Met opwinding en hoop kijkenwe naar het ontluiken van de Arabische lente.Metbezorgdheidenvreesobserverenwedeklapvoor de democratie in Rusland en Oekraïne.Maarvooralkijkenwenaaronzemede-Europe-anenvoorinspiratieensteun.Onsdoelismis-schienniethet reddenvandeEUofhetover-winnen van de crisis in de eurozone, maar wevechten voor hetzelfde. Democratie mag nooitals vanzelfsprekend worden aangenomen. Enwezoudenonzecrisesopdezelfdemaniermoe-tenbenaderen.Democratiemoetwordenverde-digd,iederedag,dooriederindividu.

DeWit-Russischejournalisteenburgerrechten-activisteIrynaVidanavaisoprichterenredac-teurvan34MultimediaMagazine(34mag.net),eenbekroondonafhankelijkjongerentijdschrift

De werkelijke kosten van democratieDoor iryna Vidanava

De Wit-russische mensenrechten-activist ales Bialiatski in de rechtbank

van minsk, 2011


EU-narratievenintijdenvancrisis

Is Europa de plot kwijt?Vroeger ging het Europese verhaal over een homogene, broederlijke gemeenschap die was gebaseerd op gelijkvormigheid. Tegenwoordig ziet het continent zichzelf als ‘eenheid in verscheidenheid’. Die verscheidenheid zou het begin van een nieuw Europees verhaal moeten zijn.

Door monica Sassatelli beeld milo

Wat iS precieSthenarrative,hetnarratief,vanEuropa?Zelfsdemeestuiteenlopendeideeëndaaroverkomenvaaktochuitopvergelijkbarecon-clusies:volgenssommigemensenbestaatergeenEuropeesnarratief,vol-gensanderenzijnerjuistteveelnarratievenenomdiereden,juistdoordieverscheidenheid,hebbenzegeengezamenlijkebetekenis,solidariteitofidentiteit.Sindshetbeginvandehuidigeeurocrisiswordthetpubliekedebatgedomineerddoordemensendienuzeggendateenfundamenteelgebrekaansolidariteit,dat in tijdenvaneconomischegroeialtijdgoedonderdeoppervlakteblijft,naarboveniskomendrijven,netalseenvandiefinanciëlebubbelsdieonsalleellendehebbengebracht(zijhetnietalleenons,Europeanen).EuropamisluktomdatdeveleEuropa-narratie-vengeendeeluitmakenvaneenenhetzelfdeverhaal.Maartoch,ondanksdehoeveelheidenergiedieisbesteedaanhetonderzoekenvandeEuro-peseidentiteitblijvendebelangrijkstevragenopen.

IsdiversiteitietsdatEuropa‘moetaanpakken’,indezinvanbedaren,verlichten,tolereren?Zijndezogenaamdhomogeniserendekrachtenvandeglobaliseringperseintegenspraakmethet‘conserveren’vanbepaaldeidentiteiten?ZijnEuropesenarratievenalleentevindenaandegeïntel-lectualiseerde,elite-zijdevanhetspectrum,enappellerenzealleenaanhetdenkenennietaanhetgevoel?EnisdatmetnamezowanneerdienarratievenvoortkomenuitdeEuropeseUnie,dattechnocratischepro-jectdatveeltesnelveelteverisdoorgevoerd–watveelcommentatorenzeggen,daartoeaangemoedigddoordeeconomischeenpolitiekecrisisvanditmoment?Misschienzijnereenpaarantwoordenenalternatieventevindenalswekijkennaardeconcreteenzichontwikkelendeinstitu-tionelenarratievenvanEuropa,ennaarhoediewordenervarenbuitenBrussel.

iN het puBliekedebatvanditmomentwordtsteedsgezegddatEuropazijn ‘verhaal’ moet vinden. In bredere zin kan dat in verband wordengebrachtmetveranderingeninonsdenkenoveridentiteiten.Indesocialewetenschappenisereen‘narrativeturn’geweest,eenverschuivingnaareenfocusopbetekenissenenhunafhankelijkheidvancontexten,inplaatsvanstructurele(‘feitelijke’)aspectenvanhetmaatschappelijkleven.Metnameidentiteitkanwordengezienalseennarratief.Datwilzeggendatalsweeenmaalhebbengeconcludeerddathetconceptidentiteitessentia-listischebijklankenheeft,endatwemakkelijkvergetendatidentiteitenconstructenzijngebaseerdopzelfbegrippendievoortkomenuitculturelerepertoiresenbeschikbarenarratieven–danisdefocusverschovennaarhetlaatste,naardenarratieven.

Het Europa van vandaag laat goed zowel de mogelijkheden als derisico’szienvannarratievenoveridentiteit.DooroverEuropatedenkenalsietsdatisingebedinbepaaldenarratieven–publieke,academische,institutionele – kunnen we de verschillende ‘Europa’s’ onderscheidendieophetspelstaan.NetzogoedalserverscheidenenarratievenoverEuropa bestaan, zijn er ook verscheidene uitvoeringen en presentatiesvandienarratieven.AlseensleutelkenmerkvanhetverhaalvanEuropawordtgevormddoordeinstitutionelenarratievenervan,daniseenanderbelangrijkaspecthoedienarratievenzullenwordengepresenteerdbuitenBrusselenandereinstitutionelehoofdkwartieren.

We horen zowel de kritiek dat er te weinig als dat er te veel Europesenarratievenzijn.Dieschijnbare tegenstelling ismisschienzoop te los-sen:Europaheeftverscheidenenarratieven,maardebelangrijkstevraagiswatzijnverhaalis,hoehetbetekenisgeeftaandienarratievenineenbetekenisvolle plot. En heeft Europa toegewijde verhalenvertellers enpubliekesferenvoordatverhaal?DehuidigeeconomischecrisiskunnenweplaatsenindeverhaallijnvannoodzakelijkeverdereEuropeseintegra-tie,of,zoalsdemediavaakhebbenbeweerd,vande‘gevarenvanhetopge-venvannationalesoevereiniteit’.VolgensveelmensenhaddenEuropeseinstituties–organisatiesdieoorspronkelijkwerdenbenoemdmetanderespecificaties, van ‘Kolen en Staal’ tot het bredere ‘Economisch’, tot uit-eindelijkmetsuccesdeterm‘Europees’werdtoegepast–inelkgevaleen

plot. Dat was een verhaal over eeuwen vanEuropeseoorlogenwaardefinitiefeeneindeaanwerdgemaaktdoortoegenomensamen-werking en wederzijdse afhankelijkheid;zowelhetnarratiefalsdeeconomischestra-tegievandeEU-institutiesdieindeloopderjaren ontstonden, is door die plot gestuurd.Hetwaszo’nsuccesdathetnieuwegeneratiesEuropeanennietmeerzoveelzegt.Europeseintellectuelen verwijzen er nog steeds welnaar,maartegelijkertijderkennenzedathetmisschiennietlangerdelijmisdieEuropabijelkaarkan houden.UmbertoEcozeidatde‘oppervlakkige’ Europese identiteit nog welvoldeedvoordefoundingfathersdankzijdatgezamenlijkedoel,maardatdatnumisschiennietmeerzois:‘HunEuropawaseenreactie

opoorlogenzijdeeldenmiddelenomvredetebewerkstelligen.Numoe-tenweaandeslagomeendiepgaandereidentiteitoptebouwen.’1

iN Deze tijD isEuropaopzoeknaareennieuwverhaalomtevertellen,indeeersteenbelangrijksteplaatsaanzichzelf.Tenovervloede:wekunnennaarverschillendekantenkijkenomEuropesenarratieventevinden.HetblijftnietbeperkttothetprocesvanEuropeseintegratie,enhetEuropavanvandaagkannietnegerendatdeinstitutionelecontextookdecon-textisvanbredere,meeromvattendeofcultureleideeënoverEuropa.Hetwektgeenverwonderingdatdeeindelozedebattenoverdeeurocrisisdieopditmomentindemediawordengevoerdvaakeindigenmeteenvageverwijzingnaareenbredere,meerculturele,Europeseidentiteit–waarnameestalwordtgeklaagddatdienietbestaat.AlswekijkennaarmetnamedeEuropeseUnieendeEuropeseRaad,danisdatbeeldvaneengefrag-menteerd narratief niet meer zo overtuigend, aangezien er algemeneovereenstemming is onder analisten over wat het dominante narratiefvanEuropaisophetinstitutioneleniveau.

HetbelangrijksteinstitutionelenarratiefoverdecultuurenidentiteitvanEuropaopditmomentisdatvan‘eenheidinverscheidenheid’.Doordenoodzaakdeenormeverscheidenheidaanlandenteomvatten,vooralophetniveauvancultuur,endoordathetprocesvandevormingvaneerst

DemeesteCultureleHoofdstedenhebbenveelprojecteninhunprogrammadietemakenhebbenmetniet-Europeseculturen


deGemeenschapendaarnadeUniealtijdvooriedereenzichtbaarwas,hebbenzeeeningewikkelderetoriekbedacht,diewordtsamengevatindebekendeformule‘eenheidinverscheidenheid’.Datwordtgezienalseenoplossing voor de behoefte om verschillende allianties en een veelheidvannationaleoflokaleculturen(datwilzeggen,vandeveelmachtigerenmeergevestigdeinstituties)bijelkaartebrengen.WekunnenstapvoorstapvolgenhoedeEuropeseRaadendeEUtotdatnarratiefzijngeko-men,enziendatdatzijnneerslagvindtinenkeleessentiëleteksten.DevroegsteincarnatievindenwewaarschijnlijkindestatutenvandeRaadvan Europa uit 1949 (‘Verscheidenheid zit in het hart van de culturelerijkdomvanEuropa,watonsgezamenlijkerfgoed isendebasisvormtvanonzeeenheid’),maarpasindejarennegentigvandevorigeeeuwginghetgeldenophetniveauvandeER/EU.InhetartikelovercultuurvanhetEU-verdragvan1992wordtgestelddatdeGemeenschap‘hetbloeienvandeculturenvandelidstaten’moetbevorderen,‘entegelijkertijdhunnationaleenregionaleverscheidenheidrespecterenénhetgedeeldecul-tureleerfgoedoverhetvoetlichtbrengen’(teu,art.151).Betekenisgevenaan de diversiteit van Europa – een narratieve structuur creëren diediversiteitintegreertzonderdieergensondergeschiktaantemaken,endiegeleidelijkniettezienalseenobstakelofalsietsslechts,maarjuistalseenhulpmiddeleneenkracht–isdeinstitutionelestrategievanEuropageweest.

Daarisveelkritiekopgeweestomdathetslechtseenbedenkselzouzijnenhetresultaatvaneencompromisennietvaneenvisie.Hetiseenoplos-singdieveelmensenafdoenalsholleretoriek,alseencosmetischeingreepdie ofwel irrelevantie of een verborgen machtsagenda moet verbergen.Inderdaadzijndetechnologieëndienatiestatengebruikenomeeniden-titeit te construeren nog steeds in handen van natiestaten (onderwijs,media, maar ook sociale zorg en militaire dienst). Dus moeten zelf-verklaardeEuropeseinstitutiesergvoorzichtigzijnwanneerzeproberenhunnarratievenoverEuropesecultuurinelkaartezetten.Teveelnadrukopeenheidofteveelgedetailleerdheidoverdewerkelijkeinhoudvanhet‘gezamenlijkecultureleerfgoed’–enzekrijgenkritiekvanlinkstotrechts;teveelnadrukopdiversiteit–enmensenzullenzeggendaterinwerke-lijkheidhelemaalgeenverhaaltevertellenis.

toch WorDt ‘eenheid in verscheidenheid’ ook vertaald naar concreteinitiatievenenconcreetbeleid,metnameindeculturelesector.Hoewelerveelzijn,enhoewelzeerguiteenlopen,hebbenzetocheenvergelijk-barestijl:hetbelangrijksteisdatzelokaledirecteactiestimuleren,endetitel ‘Europeaan’toekennenaanlokaleinitiatiefnemers,diezichvervol-gensgedragenalsEuropeaan,endaarmeeinhoudleverenvoordatlegeideevan ‘eenheid inverscheidenheid’.Wat ‘eenheid inverscheidenheid’alsnarratiefdusdoet,ishet‘decentraliseren’vandeselectievandenarra-


tieveelementen,enhetstimulerenvaneengemeenschappelijkkader.Hetgevaarvanzo’n‘leeg’narratiefisdathetofwelgenegeerdkanworden,ofkanwordentoegepastopteveelverschillendemanieren.Sommigemen-sen geloven daarom dat het alleen levensvatbaar kan zijn wanneer hetwordtgecombineerdmetsterkerenarratievestructuren,zoalsdevredes-projectenvannadeTweedeWereldoorlog.Hierbeginnenweechterdebeperkingentezienvandeconcentratieopalleenmaarnarratieven,methetrisicodatwehetzichtverliezenopwiehetverhaalnueigenlijkaanhetvertellenis.

Het institutionele narratief van Europa doet op dit moment mis-schien nogal formule-achtig aan, maar daar staat tegenover dat hetnietalleenzalwordenuitgevoerddoordeinstitutieszelfmaarookdoormensendie incontactstaanmetdie instituties,metnamevanwegedegedecentraliseerdebeleidsstijlwaarikhetoverhad.Wetenschappersen‘publiekeintellectuelen’doenmee,maardatdoenooklokaleontvangersvanhetbeleiddathetnarratiefvertaaltnaardepraktijk.Latenwebij-voorbeeldeenskijkennaardeEuropeseCultureleHoofdstad(ecoc).2

Deecoc, die werd opgericht in 1985, is een van de langst levende,meestrepresentatievecultureleinitiatievenvandeEU.DeEuropeseUnieisde initiator,maarde implementatie isvooral lokaal(zoalshetgroot-stedeelvanhetculturelebeleidvandeEU).StedenwordtgevraagdeenEuropese dimensie te laten zien, maar wat dan precies zo’n dimensieiswordtaanhuneigenoordeelovergelaten.Alsgevolgdaarvanzijndeprogramma’svandestedenaltijdzeerverschillendgeweest,enjuistdatlaat ‘derijkdomendiversiteitvanEuropeseculturenendekenmerkendiezijgemeenhebben’zien–endat isdeofficiëlemissievandeecoc.Datprogrammadenktopeenanderemaniernaoverstedenengeeftzeeenandere,nieuweplaats ineenEuropeseruimteengeschiedenis.DeCultureleHoofdstadvanEuropagaatnietoverhetvierenvaneenessen-tialistischeEuropesecultuur–datzoueenfauxpaszijnwaarvandeEUjuistheeftgeleerddatzediemoetvermijden.Eerderslaatdat‘Europees’opdestedenzelf,waardoorheteendeelwordtvanhunzelf-representatie,vanhunverhaal.

DetitelvanCultureleHoofdstadis indeloopvandetijdeentrans-formatievetitelgeworden:watwordtbeoordeeld isdeaspiratievandekandidaatstedenomEuropeseHoofdstadteworden.OmdatdeEUvandezekandidatendeEuropesedimensieverlangtmaardienietdefinieert,gaatheter juistomdatdiestedenhunkandidatuurwetenintevullenmet betekenisvolle verhalen waardoor ze de titel kunnen winnen. EnzowordendiestedendusEuropees.EnwanneerwenaardieEuropesedimensiekijkenzoalsdie‘lokaal’wordtgeïnterpreteerd,danzienwedat‘eenheidinverscheidenheid’welwordtaangenomenmaarookopnieuwwordtgedefinieerd.Indeecoc’senhunprogramma’swordtdeinterpre-tatievan ‘verscheidenheid’breder,endieper. Indepraktijkwordtdezenarratievestructuurdaadwerkelijktoegepast,maarzewordtnietnood-zakelijk geïnterpreteerd volgens standaard institutionele betekenissen.De dubbelzinnigheid ervan wordt gebruikt om de bedoelingen van deEU – die vooral gaan over het combineren van nationale en regionalediversiteitbinnenEuropa–verteoverstijgenengaatzelfsdekantopvaneenkosmopolitischealliantie.DemeestestedendiedetitelvanCultureleHoofdstadbezitten,hebbenbijvoorbeeldeenaanzienlijkaantalprojecteninhunprogramma’sdietemakenhebbenmetniet-Europeseculturen.Hetideevancultuurzelf isgeleidelijkuitgebreid,vanhogekunstindeeerstejarennaareenmeeromvattend,breder,idee–endatineenpro-grammadatbegonmetAtheneenFlorencediehunbijdrageaanhetgroteEuropeseerfgoedvierden.

Ditzijnpraktischevormenvancultureleeuropeaniseringdievaakaananalyse ontsnappen vanwege hun ‘banaliteit’. Maar er is een essentieelverschil tussenbanaaleuropeanismeenbanaalnationalisme,waarvoordeuitdrukkingheteerstwerdgemunt.Alsbanaalnationalismegebaseerdisophetvergetenvanverschillenencomplexiteit,zodatzijnstereotiepeidentiteitdenadruklegtophomogeniteit,danheefthetpubliekediscoursvanhetbanaleeuropeanismeeenanderkaderofeenandereplotdatofdiedenadruk legtop ‘eenheid inverscheidenheid’.Europaendenatiewordenopverschillendemanierenverbeeld,enbanaalgemaakt:denatielegtdenadrukophomogeniteit(oflegtdieop),opgemeenschappelijk-

heideneenvoudige,exclusieveidentificatie,terwijlEuropajuistkiestvooreentegengesteldeoplossingdiebeweerttezijngebaseerdoppluraliteit,diversiteit enveelvoudigeallianties.Ofditwelofnietwordtgezienalshetcreërenvaneenmaatschappijof identiteitwordtbepaalddoorhoenormatiefwedenkenoverhoeeencultureleeenheidenidentiteiteruitzoudenmoetenzien.

het VerhaalvanEuropagaatoverdiversiteit,enbevatalszodanigeenveelvoud aan narratieven. Europese institutionele, publieke narratie-ven komen steeds weer terug en zijn gemeenschappelijk, top-down zouwilt,maarzekunnenenmoetenzelfsverschillendwordenuitgevoerdengepresenteerddoorverschillendeacteurs,inverschillendecontexten.Watrelevant is, iszowelhet feitdathet institutionelenarratievekaderwordtbehouden,alshetfeitdathetmogelijkwordtgemaakt–zoalsEU-institutiesindeloopvandetijdhebbenontdekt–doordathetomvangrijkisendoordeverscheidenheidvanstemmenenpubliekesferenkanwor-dentoegepastengevuldmetnarratieveelementen.Deverschuivingnaardiversiteitalseenbron,eenhulpmiddel,hetzijgeïntroduceerdalspuureenretorischegimmickofjuistniet,isessentieel.

Het nationale verhaal ging over het verbeelden van een homogene,broederlijke gemeenschap die was gebaseerd op gelijkvormigheid; alseencategorischevormvanidentificatiezouhet,inhetalgemeen,slechtsmatigehoeveelhedendiversiteitkunnenverdragen,omdatzoweldeide-ologischealsdepraktischevereistenvannationaledemocratieënafhan-kelijkwarenvangelijkvormigheidencentralisatie.InplaatsdaarvanzietEuropa zichzelf als ‘eenheid in verscheidenheid’, en dat is een anderemanieromeengemeenschapvoortestellen.Hetisnieteenkwestievanretorisch‘inclusief ’zijn:verhalenzijn,perdefinitie,exclusief:zenemen

bepaaldenarratieveelementenopensluitenandereuit.Geenenkelverhaalishetverhaalvan iedereen, en dat is precies de reden dater vele zijn. Noties van ‘inclusiviteit’, die wevaakhorenvanintellectuelenenpoliticialszehetoverEuropahebben,kunnenmisleidendzijn,maardatkunnennotiesvanuitsluitingook. De Europese identiteit is een zwakkecategorische identiteit, die worstelt met hetdefiniërenvanzowelinterneovereenkomstenalsexterneverschillen,terwijldeomgekeerdecombinaties (interne verschillen en externeovereenkomsten)bijnaaantrekkelijkerlijkenenookmeerEuropees.

ZolangEuropesenarratievenandereplotsblijven volgen (zoals bijvoorbeeld de natio-nale)ofblijvendenkendatbestaandenarra-

tievestructurendeenigmogelijkezijn,zalhetEuropeseverhaalwellichtnietwerken.InplaatsdaarvanzouhetEuropeseverhaalinstaatmoetenzijnomveelminderdiversiteitopteofferenaandesamenhangofhomo-geniteitvanhetheleverhaaldanwatwordtverlangddoorandere,ophetoog vergelijkbare, verslagen over grootschalige collectieve identiteiten.Europa moet, niet als een deugd maar uit noodzaak, middelen vindenomeennieuwsoortverhaaltevertellenoveridentiteit,diversiteitensoli-dariteit.

1UmbertoEco:‘It’sculture,notwar,thatcementsEuropeanidentity’,TheGuardian,26janu-ari2012(interviewdoorGianniLiotta).Zieookguardian.co.uk/world/series/europa2VoormeeroverditonderwerpzieM.Sassatelli,‘BecomingEuropeans’,Palgrave2009

MonicaSassatellidoceertsociologieaanGoldsmithsUniversityinLon-den.HaarboekBecomingEuropeans:CulturalIdentityandCulturalPoli-ciesverscheenin2009.BovenstaandessaymaaktdeeluitvanRemappingEurope:ThemakingofEuropeannarratives,eencollectievanessaysdiebelichtenhoenarratievenzichvormeneninvloedhebbenopEuropa.Dezepublicatiezalop6decemberinDeBaliewordengepresenteerd

VertalingRobvanErkelens

DeEuropeseidentiteitworsteltmethetdefiniërenvanzowelinterneovereen-komstenalsexterneverschillen


Een paradijs voor de wijvenDoor erdal Balci

De maN metdeonvergetelijkenaamheefthetgezien. We schrijven 1721, in opdracht van deTurksesultanmageenoudmilitairdelenteinFrankrijk doorbrengen om te kijken wat er zoanders is aan Europa. Deze allereerste Turksediplomaat in West-Europa heeft een wonder-baarlijk goede conclusie getrokken die nogsteeds niets aan waarde heeft verloren. Acht-entwintig Mehmet Celebi (zo heette hij echt)heeftnietveelwoordennodiggehadomverslagtedoenvandekwestiedieEuropascheiddeennog steeds scheidt van de islamitische wereld.AchtentwintigMehmetCelebikrabbeldeinzijnbondigerapportdevolgendezinnenoverFrank-rijk:‘Dewilvandevrouwishiersterkerdanhetwoord van de man. Ze gaan en staan waar zewillen.Devrouwenkwamenzelfsmassaaltoe-kijkenhoe ikenmijngevolghetgebeddeden.Frankrijk kan als een paradijs voor de wijvenbeschouwdworden.’

DeemancipatiediedewakkereogenvandeTurk in den vreemde niet was ontgaan, heefter driehonderd jaar over gedaan om LisbethSalandervoorttebrengen.DitpersonageinderomanvanStiegLarssonisimponerendomdatze in alle geloofwaardigheid aantoont dat zegelijk isaandeman;datzekleinendun is, iseenbijzaak,haarvernuftstaatbovenalles.Endefysieketekortkomingwordtgecompenseerdmethaarhandigheidintechnologie.Haarwraakophaarverkrachterisgruwelijkomdathetzodichtbij de werkelijkheid staat. Een andere kleine,zwakkeLisbethzouhetook inhetechte levenlukkenomheteenverkrachteropdiemeestvre-selijkewijzebetaaldtezetten.

HetsuccesvanEuropaisdebelichamingvandetoenamevangelijkheidtussenmanenvrouw.AchtentwintigMehmetCelebihaddriehonderdjaargeledendeprillestartvandezeontwikke-linggezienenhadgroteogenopgezet.Depose-rende Mona Lisa, de zeurende echtgenote vanVermeer,AnnaMariavanSchurman,deeerstevrouwopeenacademie,deverkoopstersopdemarkt,devrouwentepaard,dearbeidstersindefabriek,deschokkendeMadonna,deregerendeThatcherenuiteindelijkdeonverzettelijkeLis-bethSalander.

IkmeendathetFritsBolkesteinwasdiezicheen keer liet ontvallen dat Europa ophoudt instreken waar geen kerken meer staan. In veelplaatseninTurkijestaankerken,maarhetlandis nog lang geen Europa. Want Europa is destrijdvandevrouwomvolledigdeeltemogen

nemenaanhetleven.Hetwarendeovervloedigeregen en de reizen over de oceaan die Europahet continent van de welvaart maakten. Maarniet minder belangrijk was de deelname vande vrouw aan het productieproces. De Euro-pese vrouw bevrijdde zichzelf en maakte haarwerelddeeltotdemooisteplekopaarde.

Hoestaathetdanmethet‘Europa-proces’vandeTurken?Ikkanumeldendatindatopzichteen heuse veldslag plaatsvindt op het Turksegrondgebied.Inhunstrijdtegendeonderdruk-kende patriarchen sneuvelen de Turkse vrou-wenbijbosjes.Ergaatgeendagvoorbijdatdekranten niet berichten over gevallen vrouwen.Overalinhetlandwordenzedoorhunmannenof hun ex-mannen van het leven beroofd. DeTurkse vrouwen worden in hun hoofd gescho-ten, ze worden op straat neergestoken, in hetbijzijnvanhunkinderenwordenzevanbalkonsnaarbenedengegooid,zewordengedwongentothetinnemenvangif…Wantdezevrouwenheb-benveelaleeneigeninkomenenweigerennoglangerdeslaaftezijnvandearchaïschekerels.

Vanhuisweggaan,scheiden,verbaalweerstandbieden betekent elke dag nieuwe vrouwelijkeslachtoffersinTurkije.

Sinds die mooie lente dat AchtentwintigMehmet Celebi in Parijs en Montpellier ver-baasdomzichheenkeek,heefthetdrieeeuwengeduurdeerdevrouwenvanEuropaevolueer-dentotLisbethSalander.ZoveeltijdzalhetvoordeTurksevrouwennietinbeslagnemenomafterekenenmethunonderdrukkers.HetbewijshiervoorhebikindebioscopenvandegrootstestadvandeTurkengezien.Demensendieuitdefilmkwamen,konjeintweegroepenverdelen:degenendieverschriktomzichheenkekenendeanderendieinallegemoedsrustglimlachten.ErisnietswatdeTurkenniethebbengekopieerdvanEuropa.Deindustrie,dekleding,hetvoet-bal,deblondgebleekteharen,deAmsterdamsegrachten ineen toeristencomplexaandeMid-dellandseZee,deschilderkunst,dearchitectuurenwaarschijnlijkindetoekomstdeTurksevari-antenvanLisbethSalander,waardebioscoop-bezoekersvanschrikkenofomglimlachen.

Perslotvanrekeningkunnenwenietandersdan concluderen dat meneer Achtentwintigeen gelukkig man was omdat hij niet in hetverkeerdetijdperkheeftgeleefd.MeneerAcht-entwintig was zo’n bofkont dat hij de fictieveSalandernietindeogenhoefdetekijken.

Erdal Balci is schrijver en correspondent voorDeGroeneAmsterdammerinTurkije

DeEuropesevrouwbevrijddezichzelf.DeTurksevrouwzalditookdoen

lisbeth Salander, een personage van Stieg larsson

FIlm

stIl

l


Een andere wereldDoor philippe legrain

iN São paulo werd mijn aandacht getrokkendooreengrappigT-shirt indeetalagevaneenwinkel. Er stond een tekst op die een woord-spelingwasopdesloganvanhetWorldSocialForum,‘Eenanderewereldismogelijk’:‘FórumAnti-Social Mundial. Viver do mau humor épossivel’(WorldAnti-SocialForum.Chagrijniglevenismogelijk).

OpditmomentzijnveelmenseninEuropaverschrikkelijkchagrijnig.Hethedenispijnlijken de toekomst belooft weinig. Woede mengtzich met angst en een gevoel van machteloos-heid–wanhoopzelfs–overhunvooruitzichten.Vertrouwen isneergeschoten.Europeanenzijnbezorgddathunbestedagenachterhenliggen.Mensenwillenzichverbergenvoordewereldenzichterugtrekken.

Hetiseentragediedatophetcontinentwaarde Verlichting werd geboren zo veel mensenniet langer geloven in vooruitgang. Maar datpessimisme is niet op z’n plaats. Denk maareven met bewondering aan al die enormeverworvenhedendiewenormaalgesprokenalsvanzelfsprekend aannemen. Een continent datwerd verdeeld door oorlog en communisme isherenigd binnen de Europese Unie. Vijfhon-derd miljoen Europeanen kunnen vrij wonen,werken, studeren en reizen in 27 landen – engoedkoop, dankzij voordelige vliegmaatschap-pijenalsEasyjetenRyanair.DeEuropesemarktblijft onze keuzemogelijkheden uitbreiden eneconomische groei stimuleren. We leven lan-gere, rijkere, vrijere levens dan ooit tevoren.In toenemende mate (zij het nog niet genoeg)wordenvrouwenhetzelfdebehandeldalsman-nen, is rassendiscriminatie onaanvaardbaar,kunnen homoseksuele mensen trouwen enhebben gehandicapte mensen meer en beteremogelijkheden. Veelzijdige steden als LondenenAmsterdamwetenhetbestevandewereldtevangenopéénplekenfonkelenvanalhetcrea-tievedenken,deinnovatieveondernemingenennieuwevormenvancultureleexpressie.

Zelfs tegen de achtergrond van de ergstefinanciële crisis sinds de jaren dertig van devorigeeeuwgaatdevooruitgangonverminderddoor.Smartphones,tablets,Twitter,3D-printen,schoneenergie,ommaareenpaarvoorbeeldentenoemen–allemaalhebbenzesinds2007eenhogevluchtgenomen.Elkjaarneemtdelevens-verwachting van de gemiddelde Europeaanmet drie maanden toe. En terwijl de industri-elerevolutiedelevensstandaardvaneenfractievandemensheiduittildebovendievanderest,brengtzetegenwoordigdemeestemensenver-der, ook al geldt het jammer genoeg nog nietvooriedereen.

Kijkomhoog–ennaarbuiten.Dewereldzit

nogsteedsboordevolmogelijkhedenvoorvoor-uitgangalswezewillengrijpen.

MijnvisioenvoorEuropaiswerkelijkopen:openeconomieën,opensamenlevingenenopenminds. Als economieën open zijn, zet buiten-landse concurrentie bedrijven – en overheden– er voortdurend toe aan zich te verbeteren,terwijl de beloning voor succes mondiaal is inplaatsvanalleenlokaal.Alssamenlevingenopenzijn,kunnennieuwkomersenmensenvanalleachtergronden hun potentieel vervullen, metnieuwe ideeën van verschillende mensen dieelkaar stimuleren, en nieuwe ondernemingenontstaan die voorop willen lopen. Als de geestvan mensen open is, zijn ze ontvankelijk voorbetere–ofgewoonandere–manierenomdin-

gentedoen,zezienkanseneerderdanbedrei-gingenenzebeschouwendetoekomstalszwan-ger van positieve mogelijkheden. Openheid isniet slechts een middel om levensstandaardente verhogen. Het gaat over het uitbreiden vanvrijheid,mogelijkhedenenvrede.Hetgaatoverhet strijden tegen discriminatie, xenofobie enuitsluiting.Hetgaatomhetomhelzenvanver-schillen,veranderingenoptimisme.

NogdrievoorbeeldenvanhoeEuropameeropen moet worden. Als het bij elkaar komt,moethetmeerdemocratischworden.Hetmoetooknaarbuitenblijvenkijken.MetnameEuro-peseleidersmoetendemoedenhetinzichtheb-benomtepleitenvoorverdereuitbreidingvanEuropa’szonevanvrede,voorspoedenstabiliteit–naardeBalkan,Oekraïne,TurkijeenNoord-Afrika, om te beginnen. En we moeten samenvooruit kijken naar de toekomst. Europeanenvanallerleipluimagemoetenhetabjectedefai-tisme afwijzen van de mensen die zich willenverbergenvoordewereld,degevaarlijkeillusiesvandemensendiedeklokterugwillendraaien

naareengeïdealiseerdverledendatnooitheeftbestaan,endeleugensendehaatvandemen-sendieerbetervanwillenwordenomonstegenelkaaroptezetten.

EenopenEuropaomhelstvooruitgang.Dat,in de woorden van Amartya Sen, vergroot ‘demacht om dingen te doen’ – de vrijheid en decapaciteitvooriedereenomzijnofhaardromenwaar temaken.Omhetbeste tehalenuitallemogelijkheden vereist progressieve regerin-gen die eerlijke wetten invoeren, discriminatiebestrijden, sociale mobiliteit stimuleren, men-senuitrustenvoorverandering,zeopvangenalsze vallen en de monopolistische bastions vangrondbezitenkapitaalneerhalen.Enhetvereistoptimisme.Hetoptimismeomteproberendin-

genteverbeteren,teinvesterenindetoekomstenveranderingteomhelzen.Hetoptimismedatproblemen–zelfscrises–zietalshetbeginvannieuwemogelijkheden.

Crisesgroterdandezezijnerniet.Depijnisnietteontkennen,hetonrechtisverbijsterend.Maardewereldzitnogsteedsvolbeloften.Wezoudenstomzijnalsweonszelfafslotenvoordiemogelijkheden. Individuele inspanning, collec-tiefondernemeneneenhelpendehandvandeoverheidkanonsoptillen.Wemoeteninonszelfgeloven–enonzetoekomsteenkansgeven.Eenanderewereldisechtmogelijk.

Philippe Legrain is schrijver, commentator enconsultant.HijschrijfteenblogvoorTheGuar-dianenismedewerkervanProspect.Hijisvisi-ting fellow aan het Europese instituut van deLondonSchoolofEconomicsenpubliceerdedeboekenOpenWorld:TheTruthaboutGlobalisa-tion(2002),Immigrants:YourCountryNeedsThem (2007) en Aftershock: Reshaping theWorldEconomyAftertheCrisis(2010)

parijs. uit de serie The Europeans

reIn

Ier

Gerr

Itse

n / H

H


fluiStereNDneemtfilmmakerJohnAkomfrah(1957)detelefoonopinzijnstudioinLonden.Hijbewerktmomenteelhetgeluidvanzijnnieuwefilm en heeft de hele dag nog niet gesproken.Al snel barst een onstuitbare spraakwatervallos:overkunst,Europa,denieuwefilmenzijnlevenswerk.Akomfrahisnietalleenfilmmaker.Hij is ook migrant, Brit, Ghanees, cultureelambassadeur, jazzliefhebber, maar boven allesis hij een denker met een sterke verbeeldings-kracht.Zijnfilosofieënovercultuur,migratieenEuropaverwerkthijal25jaarinzijnfilms.‘VeelvanmijnwerkgaatoverhetandersverbeeldenvanEuropa’,zegthij.‘Europaiseenideewaarinmensen moeten geloven, wil het werken. Nietalleenpoliticimoetendaarovergaan,ietswatnuwelzois.Ookkunstenaarszijnbelangrijk:nietomslechtshetpubliekteplezierenmaarookomdeculturelekennistevergroten.’

De nacht voor het gesprek was de filmma-ker druk met een online bewerking van zijnnieuwefilm,dedagernamethetaudiodubbenen andere puntjes op de i. Hij werkt aan eenfilmische trilogie. ‘Alle delen gaan over vertel-lingen omtrent migratie in de geschiedenisvanEuropesekunsten’,legthijuit.‘Hetbestaatuit stukken over kunstwerken van belangrijkeschilders.AllekunstwerkenlatenminstenseenAfrikaanzien,en indefilmverken ikhunfic-tieve biografieën. Ik heb een film afgemaaktover HiëronymusBoschendeschilderijenvanAlbrechtDürer.’OokeenfilmoverPeterRubensstaat op zijn lijstje. ‘Ik werk procesmatig; ikprobeer niet te veel voorstellingen te hebben.Datiseenmanieromjeopentestellenvoordefilmlocatieen-omstandighedenentezienwelkemogelijkhedendezebrengen.’

Jazzmuziek, die vaak afhangt van improvisa-tie, is een inspiratie voor Akomfrah. Hij grin-nikt terwijlhij zicheengeïmproviseerdescèneherinnert: ‘Ik wilde filmen tijdens een vroegemorgen inhetnoordenvanEngeland.Toen ikdaaraankwammetmijnacteurs,wasereenhellof a storm.Maar ikhadgeenexplicietplan inmijn hoofd, dus het weer maakte mij niet uit.Wefilmden,endezescènewerduiteindelijkergbelangrijk voor de film: het ongemak van deacteursindezeoncomfortabelemaarprachtigeruimtewasduidelijk tezien.’Destormbeeldengebruikte Akomfrah voor zijn gerenommeerdefilm Nine Muses (2010), over de naoorlogsemassamigratie vanuit Afrika naar Engeland.Akomfrah combineerde archiefmateriaal vanmigrerendeAfrikanennaarEngelandmetpoë-tischecitatenuitHomerus’Odysseeenbeeldenvan een eenzame figuur in een winters land-schap.Wantzovoelenmigrantenineennieuwland zich volgens hem: ongemakkelijk, in eenprachtigmaarverlatensneeuwlandschap.

akomfrah WaS zelf immigrant, hij was kindtoenhijuitGhananaarLondenverhuisde.Netals andere kinderen van de eerste migranten-generatie voelde hij zich ongewenst en onbe-grependoordemaatschappij.DatwasderedendatAkomfrahin1982medeoprichterwerdvanhet Black Audio Film Collective (bafc). ‘Deoprichtersvoeldenzichallenhetzelfde,onzekerinonzeeigenomgeving.Dusmaaktenwefilmsdie mensen zouden helpen begrijpen wie wijwarenindeEngelsemaatschappij.’Hetcollec-tiefproduceerdeinnovatievefilmsenaudiooverde zwarte geschiedenis en cultuur. Akomfrahcreëerde in 1986 de controversiële documen-

taireHandsworthSongs,overdeopstandvandezwartegemeenschapeenjaareerderinLondenen Handsworth. Het is een vertelling over deervaringen van Britse kleurlingen tijdens rel-lendiedatjaarEngelandteisterdenendeeer-stegrotefilmvanhetbafc.Nietveel laterzouHandsworthSongszeveninternationaleprijzenbinnenslepen. ‘Maar in de late jaren negentigheerstehetgevoelvanongemakbijmigrantenniet meer zo’, vertelt Akomfrah. Het doel vanhetbafcwasbereikt.‘Toenrichtteikmettweebafc-leden het kleinere Smoking Dogs Filmsop.’ De drie maken documentaires en kortefictie,waarondereenportretvanStanTracey–‘TheGodfatherOfBritishJazz’.‘Nieuweonder-werpen komen en gaan omdat ik word voort-gestuwd door mijn eindeloze ontevredenheid.Ikmaakdingenwaarikingeloof.’

Akomfrahgebruiktvaakarchiefmateriaalinzijnfilms.‘Methistorischebeeldenpuzzeljehethedenbij elkaar.’Niet zo langgeledenkloptennieuwsmedia bij hem aan de deur. Of hij konuitleggenofdeLondenserellen,dietoengaandewaren,tevergelijkenwarenmetHandsworthin1985.‘Dathetverledengelinktisaanhethedenfascineertmijenorm.’

Ongeduld over zijn werk en fascinatie voorhetverledenenhethedenvanmigratiedrijvenAkomfrah.Ookidealisme–gelijkheidenbegripvooriedereen–klinktdoorinzijnfilms. ‘Idea-lenzijnergbelangrijkvoormijnwerk.Maarikmaakzenietheilig.Ikhoudmetochmeerbezigmetvragendanmetidealen.Eenvoorbeeld:ikbestudeeralmijnhelelevendegeschiedenisvanEuropa’skunstencultuur.Dusikkendekunst,maarkenikEuropa?KenikNederland?Nee.Ikprobeerdatteveranderendoorrondtereizen.Maardatismoeilijkvooreengekleurdpersoon.ZostonderopeenbordjeinhethostelinMos-kouwaarikverbleefdatjealskleurling’savondsbeternietbuitenkonzijnvanwegedeonveilig-heid. Ik blijf daar ontspannen onder, want ikweetdatEuropanietgedefinieerdkanwordendoorzulkeproblematiek.MaarikzoumegraagniethoeventeverstoppeninMoskou–isgast-vrijheiddanietswaarjeomvraagt,ofeenide-aal?’Datbrengthetgesprekterugnaardever-anderende culturele identiteit van de huidigeEuropeaan.‘HetEuropavanmijnverbeeldingisprettigerdanhetechteEuropa,moetikzeggen.IkgeloofnietdatEuropeanenenkelbezigzijnmeteconomischeenpolitiekevragenenzodekunstencultuuroverhethoofdzien.’Deecono-mischecrisisweerhoudtmensenerimmersnietvanuitetentegaan,vindthij.‘Wezijnmeerdanslechtspolitiekebelangen:onzeidentiteitheeftverschillendelagen.’

JohnAkomfrahpresenteertopdeslotbijeenkomstvanImaginingEuropeeenselectieuitzijnwerk.Na afloop gaat Abdelkader Benali met hem ingesprek.DeBalie,7oktober,15.30uur

John Akomfrah verwerkt al 25 jaar zijn ideeën over kunst en migratie in zijn films. ‘Het Europa van mijn verbeelding is prettiger dan het echte Europa.’ Door Nouska du Saar

JohnAkomfrahovercultureleidentiteit

‘Ken ik Europa?’

john akomfrah kreeg in 2012 de ecf princess margriet award toegekend

mAr

IUs

vAn

GrAA

n


alS We het over een democratisch Europahebben, denken velen in eerste instantie aandedemocratischebasisvandeinstellingenvandeEuropeseUnie.DemachtvanhetEuropeseparlement, de bevoegdheden van de Raad vanMinisters en de politieke basis om oplossin-gen te vinden voor de banken- en eurocrisis.Dezeinstitutionelenadrukisnietonbelangrijk,maarerismeerdandat.DevrijhedendieweinEuropahebbengecreëerdkunnenleidentoteenbreder begrip van een democratisch Europa:eenEuropavanideeëneneenflexibelEuropa.Kunstenaars, opinievormers en burgers spelendaarbijeenandere,maarwellichtevenbelang-rijkerolalsgezagsdragersenpolitici.

Op3septembervondinDeUnieinRotter-dameendebatplaatsoverEuropametpublicistPaulScheffer,EurocommissarisKareldeGuchten Europarlementariër Sophie in ’t Veld. Dezaalwasvol,totverbazingvandeprogrammeur.Europa leeft, mogen we constateren, al is deaanleidingnegatief:deeuroisincrisis,sommi-genroependatweermeemoetenstoppenenwatergebeurtalshetmisgaatweetniemand.PaulSchefferdaagtzijngespreksgenotenuit tothetschetsen van een vergezicht voor de EuropeseUnie,zoalshijop1septemberinNRCHandels-bladenDeStandaarddeed.DeEUblijftlevens-vatbaar,zegtScheffer,maaropvoorwaardedatweheteenswordenovereenduidelijkverhaaloverdeinhoudvanonzesamenwerking.

In ’tVeldgelooftheiliginEuropaenisnietbangvooreenflinkestapvoorwaarts,albestaathaarvergezichtvooraluitméérEuropa.Euro-commissaris Karel de Gucht is pragmatischer.Zijnvergezicht ishetoplossenvandecrisisenterugkeren naar economische groei. Proble-men die ontstaan doordat eerdere Europeseafsprakengevolgenhebben–eencrisisvaneengemeenschappelijkemuntmoet jenueenmaalgemeenschappelijkoplossen–pakjeaanalszezichvoordoen,zegtDeGucht.

Met Karel de Gucht als vriend van EuropaheeftdeEUampervijandenmeernodig.Zeven-tigjaarnadeTweedeWereldoorlogishetpro-ject ‘vrede door economische samenwerking’verworden tot ‘overleven door economischegroei’.Omdathetnueenmaalnietanderskan,worden we intussen een steeds hechtere poli-tiekeunieingerommeld.

Crisiskantotveranderingleiden–datdoet

hetmeestal–maartotnutoehoudendeEuro-peseinstitutieshethoofdnogbovenwater,vanheteneprecairemomentnaarhetvolgende.Op12 september beleefde de EU twee van zulkemomenten. Het Duitse Bundesverfassungs-gericht hád kunnen besluiten dat het perma-nente noodfonds esm zich niet verdraagt metde Duitse grondwet. De Nederlanders, kleinmaarvaakgezienalstrendsetter,hádzichdui-delijk tegen Europa kunnen uitspreken. Zulkemomenten van waarheid blijven komen. Grie-kenlandkanomvallen,Finlandkanerdebruiaangeven–hetblijftspannend.

Voor het schetsen van het Europese ver-gezichtdatSchefferverlangt,ispolitiekeinspan-ningnodig.Maargelukkigzijnhetnietalleendepolitiekearena’svandeEuropeseUniediezich

kunnenrichtenopwezenlijkevragenwaarweinEuropanouin’shemelsnaammeebezigzijn.

Tiffany Jenkins, forumlid van ImaginingEurope, leidtdecultureleenartistieketakvanhetInstituteofIdeas,eenorganisatiedievanuitLondentalvanactiviteitenorganiseertrondcul-tuur,wetenschapenburgerschap.HetinstituutbaseertzichopheterfgoedvandeVerlichtingenheeftdaarmeeeenEuropeeswapenfeittepak-ken.Wehebbenertalrijkevrijhedenaanover-gehouden,waaronderdevrijheidvanmenings-uitingdieonspubliekevertoogspannendendecultuur interessantmaakt.OnzevrijhedenzijngegarandeerdindeconstitutiesvandeEuropeseUnieendeRaadvanEuropa,maarzijnvooralspringlevendindepraktijk.

In België, dat met al zijn politieke strubbe-lingenneteenEuropeseUnieinhetkleinlijkt,zaghetinitiatiefG1000hetlicht.Ruimzeven-honderd mensen, willekeurig gekozen, kwa-menbijeenomviaeenformatvandeliberativedemocracy diverse thema’s aan te snijden. Deoplossingen worden nu verder uitgewerkt meteenkleineregroep.Wemoetennogafwachten

ofG1000daadwerkelijkoutofthebox-oplossin-gengaatgenereren,maardewerkwijzeisinte-ressant. Als het in het meertalige België kan,waardenationaleeenheidopz’nzachtstgezegdnietvanzelfsprekendis,kanhetinEuropamis-schienook.

TerwijldeEuropeseUnieineenenormespa-gaatligttussendegeringebereidheidtotmeersamenwerking en de noodzaak tot méér, ont-werpen de Europeanen rustig allerlei nieuwevormenvandemocratie.Datdatkanengebeurt,is onmiskenbaar onderdeel van het Europeseproject.HetisvangrootbelangdatweEuropa-breed over deze nieuwe ideeën en oplossingenblijven communiceren. De conferentie Imagi-ningEuropedoetdat,netalsbijvoorbeeldhetinitiatiefASoulforEuropedatdeontwikkelingvandepolitiekeunieverbindtaaneensterkerolvoorkunstencultuur,metalsdoelomEuropaeen‘ziel’tegeven.

HetzouhelpenalseenherkenbaarEuropeesthema ook écht eens Europees werd opgelost.Daarbijzijnpolitiekekwestiesnietongeschikt.MisschienmoetenwedepresidentvandeEuro-pese Unie eens via een Europees referendumkiezen?DaneindigthetdebatoverEuropaeensniet aan de voor een democratisch Europa albijnairrelevantelandsgrenzen.

het InstituteofIdeasbaseertzichnietzonderredenopdekernwaardenvanvrijheiddieheer-seninEuropa.DatvindtookZygmuntBauman,een Pools-joodse filosoof-socioloog die zichondankszijnhogeleeftijdnogsteedsactiefmetEuropabezighoudt.Zijnconceptvan‘vloeibaremoderniteit’herdefinieertidentiteitalseennietgestoldbegrip,onafhankelijkvansocialestruc-turen en instituties. Ieder individu moet zijnidentiteitopnieuwuitvinden.Daarvoor is tole-rantie een voorwaarde. Europa kan zich dantransformeren in een ‘agglomeratie van over-lappendeenkris-krasdoorelkaarheenlopendearchipels’.

Dat is goed nieuws voor het institutioneleEuropeseprojectdatsteedsdreigttestruikelen:de Europese burgers geven zélf vorm aan huneigenEuropa.Zeleggenzélfhuneigenverban-den,mettolerantieenvrijheidalsverbindendefactor.

Deuitwerkingkanheelpraktischzijn.Gehol-pendoordeEuropesevrijemarktendemoge-

EenbrederbegripvandemocratischEuropa

Overlappende archipelsOnze open samenleving met burgerlijke, politieke en economische vrijheden kan een wezenlijke rol spelen bij het oplossen van mondiale problemen. Burgers, kunstenaars, opinievormers en ondernemers zijn nu aan zet. Door farid tabarki

DAvI

D ro

ZIn

G / H

H

EendemocratischEuropaiseenEuropadatzichnaarbuitenricht


lijkhedenvandesocialemediawordthetsteedsgemakkelijker om decentraal oplossingen tevinden voor problemen die voorheen alleendoor grote instituties konden worden opge-pakt.Tallozesocialentrepreneurszijnditpadalopgegaanmetbedrijveneninitiatievendiezichterechtvandelandsgrenzennietsaantrekken.

Dezeontwikkelingisookindepubliekesec-tor interessant. Als wijk regel je bijvoorbeeldje eigen energievoorziening. Zulke ‘radicaledecentralisatie’kaneensterkeEuropesedimen-siehebben.BinnendeEuropesemarkthoef jeniet binnen de landsgrenzen te blijven als jenaargeschikteaanbiederszoektenkunjevoorinspiratievoornieuweoplossingenevengoedof

misschienbeterterechtinLondenofSofiadanin Zwolle of Rotterdam. Neem Londen: daarzijngoedevoorbeeldentevindenvanhetvlag-genschip van de conservatief-liberale coalitie,deBigSociety.Onderdienoemerwordtburger-schapeenbepalendefactorbijhetoplossenvansocialeproblemen.

Ook Juan Freire, directeur innovatie bijBarrabés Next, is ervan overtuigd dat nieuwemedia een rol kunnen spelen bij het opnieuwvormgeven van (Europees) burgerschap. Zoschreef hij in Rebuilding Europe From thePeriphery? dat we deze nieuwe instrumentennietals eenbedreigingvoorde statusquovanhetsysteemmoetenzien,maardatdezevooralmogelijkheden bieden voor het bijwerken vandepolitiekestructurendieincrisisverkeren.Denieuwevormenvanorganisatieendeelnamediehierdoormogelijkwordenkunnenbijvoorbeeldvooreenherstelvandeopenbareruimtezorgen,maarookvoornieuwemodellenvanbestuur.

De overlappende archipels van ZygmuntBaumanhoudenzichooknietaandegrenzenvan de Europese Unie – een flexibel Europastrektzijntentakelsooknaarbuitenuitenver-schuiltzichnietineenfort.Baumangaatmis-schieneenbeetjever.Hijzegt,metgevoelvooroverdrijving: ‘Europa heeft zijn geschiedenisomdewereldaantebiedenalsbruidsschat.’InBeijingzullenzeschuddebuikenvanhetlachen;in Beiroet gaan ze wellicht de straat op, metnamealsdeEuropesebruidsschatonwelgeval-lige vrije meningsuitingen over de islam heeftgeproduceerd.

Toch is een democratisch Europa eenEuropa dat zich naar buiten richt. Dat is nual vanzelfsprekend voor de kunstenaar die inNewYork,MoskouofBuenosAiresexposeert,of voor de Duitse wereldreiziger die in Nai-robiingesprekmeteenSpanjaardontdekthoeEuropees hij zich voelt. Onze open samenle-vingmetburgerlijke,politiekeeneconomischevrijheden kan een wezenlijke rol spelen ommondialeproblemenhethoofdtebieden.Ofhetzwaartepunt daarbij ligt bij nieuwe verbandenvanburgers,bedrijven,nationaleoverhedenoftoch maar weer die Europese Unie, is om heteven.

AlsjejeeendemocratischEuropawiltvoor-stellen,kunjenietvoorbijgaanaandecrisisvandeeuroendeinstitutiesvandeEuropeseUnie.Toch is het minder van belang hoe je Europaorganiseertdanhoe jededemocratieprobeertte ontdekken vanuit een Europa dat bestaatuit allerlei initiatieven in hun eigen context.DeEuropeseopdrachtisnietgering:hetisaanburgers, kunstenaars, politici, opinievormersen ondernemers om hun eigen, veelvormigeEuropatecreëren.

Debatoveralternatievedemocratischemodellen,DeBalie,5oktober,16.00uur

DAvI

D ro

ZIn

G / H

H

rotterdam

NarrativesforEuropeeCF heeft academici, jonge europese denkers en doeners en internationaal comictalent uit genodigd om hun visie op europa en de europese narratieven te geven. met bijdragen van Abdelkader Benali, Jan Brokken, David van reybrouck, neel mukherjee, Kirsten van den Hul, Farid tabarki, ece temelkuran en vele anderen. een prachtige collectie van veelzij-dig werk dat te vinden is op ecflabs.org/narratives


In waarheid levenDoor marcel ten hooven

Waar GiNG ‘de idee Europa’ ook al weer echtom?

HetantwoordismisschientevindeninDoe-tinchem, meer precies aan Gentiaanveld 19.Hoogstwaarschijnlijk,hoewelikergeenonder-zoeknaarhebgedaan,staatdaarhetenigehuisinNederlandwaarindetuindeEuropesevlaghoogindemastwappert.HierwoontArieOost-lander, christen-democratisch politicus, oud-europarlementariër,maarbovenaleenintellec-tueeldieoveralleswathemberoertmetgrotehartstochtspreekt,bovenaloverEuropa.

DedieperebetekenisvandeideeEuropa,zalhij gevraagd naar zijn Europese engagementantwoorden, isdatmensen ‘inwaarheid’moe-tenkunnen leven.Hijheeftgelijk.Hoeurgentmateriëledoelenalsdeinstandhoudingvandeeuro ook mogen zijn, krachtiger kan het grotebelang van het Europese eenwordingsprojectmet zijn waarborgen van vrede en recht nietwordengeformuleerddanindezewoordenvanVáclavHavel.

Het klinkt goed, ‘in waarheid leven’, warmenromantisch,maarvoorOostlanderkreegdewijsheid van de Tsjechische schrijver pas echtbetekenistoenhijzichverdiepteindiensmotie-ven om het zó te verwoorden. Havel noteerdezijn ideaal in een essay uit 1984, vijf jaar vóórde Tsjechen zich in hun ‘fluwelen revolutie’bevrijddenvanhettotalitairecommunisme.Zijdeeldenmetdeanderevolken inhetOostblokhetlottelevenondereenregimedatpermanentachterdochtig was jegens de eigen burgers enhendaaromtotinhetprivé-domeinindegatentrachttetehouden.MenseninhetOostblokwis-tenzichnietbeschermdineeneigensfeer,bui-tendecontrolevandeoverheid.Tussenhenendestaatstondniets,ooknietindeimmateriëlesfeervandemensenrechten.

Havelbeschreefhoehetvoordemensen indezelandenpsychologischnoodzakelijkwaseendubbelleven te leiden. In het officiële publiekebestaan herhaalden zij de slogans van de een-heidspartij.Datwaseenlevenindeleugenvanhetreëelbestaandesocialisme.Inhungeheimelevenpoogdenmensenzichzelftezijn:‘Televeninwaarheid.’

Inzijnessaywerktehijdiegedachteuit toteenzachtekrachtinhetverzet,eengeweldloosmiddelomdedictatuurteweerstaan.Hetgingerom,schreefhij,autonoomtehandelen,onge-acht wat het regime de burgers probeerde opte leggen. Iemand moest leven alsof hij daad-

werkelijkvrijwas,zogoedenzokwaadalsdatginginhetdagelijksleveninhetOostblok.

Inditlichtishetnietonbegrijpelijkdat‘eenterugkeer naar Europa’ het hoofdpunt was inhet programma van Charta ’77, de door Havelgeleide beweging van het intellectuele ver-zet. Hij hield dat perspectief ook voor aan de250.000Tsjechendiezichdaagsnadeaftochtvan de communisten op het Wenceslaspleinin Praag hadden verzameld. ‘Europa’, met zijngeschiedenis van Reformatie en Verlichting,hield de belofte van recht en vrijheid in. OphetWenceslaspleinwerdzichtbaarhoezeerhetOostblok leed onder het gevoel van zijn Euro-pese wortels te zijn losgesneden. Dat besef,schreef de Britse historicus Tony Judt in hetstandaardwerk Na de oorlog: Een geschiedenisvanEuropana1945,wasdedrijfveerachterdewensnaarEuropaterugtekeren.

Opzichwasdiewensnietnieuw.Alvóórdemachtsgreepvandecommunistenwashetoos-telijkdeelvanhetcontinenthetEuropageweestdaterkenningenherkenningnastreefdeenhetwestelijkedeelhetEuropadatzichzelfkendeenwaarbijdeerkenningzonaarstigwerdgezocht.Door de opsluiting achter het IJzeren Gordijn

groeideditgevoelvanontheemdinguittothetleidende motief voor intellectuele tegenspraakenoppositie,aldusJudt.HijschrijfthoederouwomdeverlorenEuropeseidentiteiteennieuweimpuls vanuit West-Europa kreeg door derechtsgemeenschap die Europese Unie heette.IndelandenvandeEUwasjevrijheiddoorhetrechtbeschermdtegendestaat.Jekonzeggenwatjewilde,jekongaanenstaanwaarjewilde.Tegenovercommunismestondgeenkapitalismemaar‘Europa’.ZowerdhetlokkendeperspectiefooitdeeluittemakenvandatvrijeEuropavoorde Oost-Europeanen een bezielende bron vanverzettegenhunonderdrukkers.

Het Europese project is dus meer dan eenpraktischeregelingvoorkwestiesopbovennatio-naleschaal,ofdeeuro,hetstabiliteitspactendeecb.Hetisookeenideeovermenselijkewaar-digheid. Abstract? Niet voor mensen voor wievrijheid,gelijkheidenmensenrechtennoggeenvanzelfsprekendheden in het dagelijks bestaanzijn.Inseptember2011sprakikopelfhoogineen buitenwijk van Istanbul met een twintig-jarigestudentevanKoerdischekomaf.Waarom,vroegikhaar,zouTurkijenoghetlidmaatschapvandeEUmoetennastreven,nuhethaareigenlandzovoordewindgaatenEuropasukkeltmetzijnschuldencrisis?Omwillevandeindividuelevrijheid en de mensenrechten, antwoordde zij.DaaromwappertdievlagindetuinvanGenti-aanveld19teDoetinchem.Ikdenkdatikhemookzouplanten,alsikeentuinzouhebben.

MarceltenHoovenisredacteurvanDeGroeneAmsterdammer

HetvrijeEuropawasvoorOost-Europeaneneenbezielendebronvanverzettegenhunonderdrukkers

Woonboerderij in zuid-limburg

tHo

mAs

sCH

lIJP

er /

HH


Deze comic verschijnt in het boek van osvald door het comixiade-network, een project van platform Spartak. zie comixiade.org of platformspartak.eu voor meer informatie of om een exemplaar te bestellen. Scenarist: Vladimir palibrk, illustrator: marie kohoutova

ECF

Documents

Transcript of ECF