Earnings management in Nederland

Beïnvloeden managers de winsten om de variabele

beloningen te verhogen?

C.K.S. Lam

15 augustus 2005

1

Earnings management in Nederland

Beïnvloeden managers de winsten om de variabele

beloningen te verhogen?

Auteur: C.K.S. Lam Studentennummer: 1511262 Begeleider: Dr. R.B.H. Hooghiemstra Onderwijsinstelling: Rijksuniversiteit Groningen Faculteit: Economische Wetenschappen Opleiding: Accountancy Datum: 15 augustus 2005 Plaats: Groningen

2

Voorwoord

Voor u ligt het onderzoeksrapport naar earnings management in Nederland. In de periode voorafgaand aan het masterjaar aan de Rijksuniversiteit Groningen heb ik twee praktijkopdrachten uitgevoerd. De eerste praktijkopdracht was een oriënteerde stage bij Ernst & Young Accountants in Groningen voor een periode van zes maanden. Daarna heb ik als afstudeeropdracht een onderzoek naar de vervoerskosten uitgevoerd bij een zorginstelling in Groningen voor een periode van zes maanden. Het masterjaar van de opleiding Accountancy wordt afgesloten met een afstudeeronderzoek. Ik heb ervoor gekozen om een theoretisch afstudeeronderzoek uit te voeren, omdat ik me wil verdiepen in een theorie. Daarnaast wilde ik ervaren hoe een wetenschappelijk onderzoek wordt uitgevoerd. De laatste tijd zijn de beloningen van managers weer actueel geworden. De managers ontvangen hoge beloningen, terwijl de prestaties van ondernemingen achterwege blijven. Daarnaast willen de ondernemingen geen loonstijging of slechts enkele procenten geven aan de werknemers, omdat de ondernemingen stijgingen van de loonkosten niet kan veroorloven in economische slechte tijden. Maar ondertussen stijgen de totale beloningen van de managers. Ik heb onderzoek gedaan naar de toepassing van earnings management door managers met als motief de variabele beloningen te verhogen. Tot slot wil ik graag Dr. R.B.H. Hooghiemstra, begeleider vanuit de Rijksuniversiteit Groningen, bedanken voor zijn begeleiding en beoordeling gedurende de onderzoeksperiode. Daarnaast wil ik ook graag mijn vrienden en andere belangstellenden bedanken voor de tijd, die ze in mijn onderzoeksrapport gestoken hebben om feedback te leveren. Als laatste dank ik Geeske, die mij bijzonder veel steun heeft gegeven tijdens het onderzoek. Ze heeft daarbij het onderzoeksrapport kritisch doorgelezen en van commentaar voorzien. Groningen, 15 augustus 2005 Constant Lam

3

Afkortingenoverzicht

AC = totale accruals

AEX = Amsterdam Exchange

AFM = Autoriteiten Financiële Markten

DA = discretionary accruals

GAAP = Generally Accepted Accounting Principles

NA = non-discretionary accruals

OK = Ondernemingskamer

RJ = Raad van de Jaarverslaggeving

SEC = Securities and Exchange Commission

VEB = Vereniging voor Effectenbezitters

4

Inhoudsopgave 1. Inleiding ................................................................................................................................ 5

§ 1.1. De aanleiding................................................................................................................ 5 § 1.2. De probleemstelling en deelvragen .............................................................................. 5 § 1.3. De onderzoeksopzet ..................................................................................................... 7

2. Earnings management ......................................................................................................... 9

§ 2.1. Wat is earnings management?...................................................................................... 9 § 2.2. Motieven voor earnings management ........................................................................ 11

§ 2.2.1. De kapitaalmarkt motieven ................................................................................. 11 § 2.2.2. De contractuele motieven.................................................................................... 13 § 2.2.3. De wet- en regelgeving motieven........................................................................ 14

§ 2.3. Earnings management & beloningsplan..................................................................... 14 § 2.3.1. Het beloningsplan................................................................................................ 15 § 2.3.2. Het agency-probleem .......................................................................................... 15 § 2.3.3. Het variabele bonusplan ...................................................................................... 16

§ 2.4. Meetmethodes van earnings management.................................................................. 20 § 2.4.1. Het wijzigen van grondslagen ............................................................................. 20 § 2.4.2. De accruals meetmethode.................................................................................... 21 § 2.4.3. De keuze .............................................................................................................. 23

§ 2.5. Earnings management in Nederland........................................................................... 24 § 2.5.1. De wet- en regelgeving ....................................................................................... 24 § 2.5.2. De onderzoeken................................................................................................... 25

3. Research design .................................................................................................................. 27

§ 3.1. De gebruikte data ....................................................................................................... 27 § 3.2. De methode ................................................................................................................ 29 § 3.3. De analyse .................................................................................................................. 30

§ 3.3.1. Regressie-analyse ................................................................................................ 31 § 3.3.1. Chi²-toets ............................................................................................................. 32 § 3.3.3. Variantie-analyse................................................................................................. 32 § 3.3.4. Vergelijking......................................................................................................... 33

§ 3.4. De conclusies.............................................................................................................. 35 4. Conclusie ............................................................................................................................. 37

§ 4.1. De conclusie van het onderzoek................................................................................. 37 § 4.2. De beperkingen en mogelijkheden voor verdere onderzoeken .................................. 40

Bijlagen.................................................................................................................................... 41

1: AEX lijst 2002-2004 ........................................................................................................ 42 2: Grafieken en tabellen ....................................................................................................... 43 3: Literatuurlijst.................................................................................................................... 44

5

1. Inleiding

In de inleiding behandel ik de verantwoording van het onderzoek. Allereerst wordt de aanleiding van dit onderzoek weergegeven. Deze paragraaf geeft weer waarom bonussen van managers weer actueel zijn. Vervolgens behandel ik in de tweede paragraaf de probleemstelling. In deze paragraaf worden de doelen van het onderzoek en de relevantie van het onderzoek voor de belanghebbenden besproken. In de vraagstelling bespreek ik de centrale vraag van het onderzoek en de bijbehorende deelvragen. In de randvoorwaarden zijn de beperkingen van het onderzoek weergegeven. Het eerste hoofdstuk sluit ik af met een globale onderzoeksopzet.

§ 1.1. De aanleiding

“Topinkomens de afgelopen jaar 13% omhoog”, zo luidde de kop van een artikel, die op maandag 13 juni 2005 in de Volkskrant verscheen. Dit is de conclusie van een onderzoek uitgevoerd door de Volkskrant. De laatste tijd is er veel commotie ontstaan omtrent de topinkomens van de managers van ondernemingen. De ondernemingen eisen van de werknemers minimale loonstijgingen of zelfs de nullijn aan te houden, maar ondertussen stegen de totale beloningen van de managers fors. Hierdoor kwam de maatschappelijke discussie op gang wat uiteindelijk leidde tot een debat in de Tweede Kamer. De managers legden de verantwoordelijkheid bij de Raad van Commissarissen en de aandeelhouders, omdat zij de hoogte van de beloningen voor de managers vaststellen en goedkeuren. De hoogte van de korte termijn beloningen is vaak gekoppeld aan de boekhoudkundige winst van de onderneming. De centrale vraag is: beïnvloeden de managers de winstcijfers om de korte termijn beloningen te optimaliseren? In het verleden zijn hier een aantal onderzoeken naar gedaan. In het onderzoek van Healy (1985) wordt de bonusplan-hypothese van de positive accounting theorie weerlegd. Deze hypothese veronderstelt dat de managers te allen tijde de winst willen verhogen ten behoeve van de bonussen. Tijdens dit onderzoek wil ik de veronderstellingen van Healy toepassen op de beursgenoteerde ondernemingen, die genoteerd zijn aan de Amsterdam Exchange.

§ 1.2. De probleemstelling en deelvragen

Het doel van dit onderzoek is een bijdrage leveren aan de bestaande kennis. Dit wil ik bereiken door de onderzoeksmethode van Healy en het gemodificeerde meetmodel van Jones toe te passen op ondernemingen, die aan de Amsterdam Exchange zijn genoteerd. Hierdoor kan er een bredere statistische onderbouwing voor Healy’s veronderstellingen ontstaan. Het onderzoek dient niet alleen als bewijsmateriaal voor of als onderbouwing van een theorie voor de wetenschap, maar heeft ook een maatschappelijke functie. Voor een aantal groepen belanghebbenden kan dit onderzoek relevant zijn. De groepen worden hierna benoemd en nader toegelicht.

6

• Beleggers,

• accountants,

• wet- en regelopstellers,

• toezichthoudende organen en

• beloningscommissies.

Zo willen beleggers weten of de huidige koers van de aandelen een juiste weerspiegeling is van de toekomstige kasstromen van de ondernemingen. Op basis van tijdige en betrouwbare informatie kunnen beleggers besluiten de aandelen te kopen of te verkopen. Wanneer de managers de winsten sturen om de variabele beloningen te verhogen, dan geeft de huidige koers niet de toekomstige kasstromen weer. Beleggers moeten weten dat de winsten gestuurd kunnen worden en moeten bij het muteren van hun portefeuille daar rekening mee houden. Door een kritische analyse van de financiële rapportage kunnen de beleggers betere beslissingen maken. Daarbij moeten ze niet alleen naar het winstcijfer kijken, maar moeten ze ook op de opbouw van de winst te letten. De accountant stelt de betrouwbaarheid van het jaarrapport vast en geeft daarbij een verklaring af. Het winstcijfer van de onderneming is één van de prestatie-indicatoren van de variabele beloning op korte termijn. De accountant dient alert te zijn, wanneer managers de neiging hebben om het winstcijfer te sturen om tot een hogere variabele beloning te komen of om beloningen te reserveren voor de toekomst. Daarnaast kunnen de managers de winstcijfers sturen door gebruik te maken van de flexibiliteit van de Generally Accepted Accounting Principles (GAAP) of door technieken toe te passen die daar buiten vallen. De wet- en regelopstellers kunnen uit het onderzoek afleiden, of bepaalde accountingregels misbruikt worden om bijvoorbeeld de winst te sturen. Ze kunnen dan de afweging maken of de flexibiliteit in de regelgeving moet worden beperkt, zodat er betrouwbaarder informatie beschikbaar komt voor de belanghebbenden. Voor het toezichthoudende orgaan van de overheid (Autoriteit Financiële Markten) en het particuliere orgaan (Vereniging voor Effectenbezitters) kan het een bewijs zijn, dat de winsten gestuurd worden binnen of buiten de grenzen van de GAAP. De beloningscommissie stelt het bonusplan voor de manager op. Het bonusplan bestaat uit een combinatie van verschillende prestatie-indicatoren, die zowel betrekking hebben op de persoonlijke prestatie van de manager als de prestatie van de onderneming. Wanneer de prestatie-indicatoren of prestatienormen door de manager gestuurd kunnen worden, zal een andere weging van de prestatie-indicatoren moeten worden gevormd of zelfs nieuwe prestatie-indicatoren moeten worden toegevoegd. Aan de hand van de aanleiding en de doelstelling wordt er een onderzoeksvraag opgesteld. Het onderzoek probeert hierop een antwoord te geven. De vraagstelling van het onderzoek luidt als volgt:

Sturen managers van beursgenoteerde ondernemingen, die aan de Amsterdam Exchange

genoteerd zijn, de winsten om de variabele beloningen te verhogen?

De hoofdvraag wordt opgedeeld in drie deelvragen. Elke deelvraag heeft betrekking op het bonusniveau, waarin de beursgenoteerde onderneming wordt geclassificeerd volgens de veronderstellingen van Healy. De bonusniveaus die hij onderscheidt zijn: onder de drempel

7

(LOW), boven het plafond (UPP) en tussen de drempel en het plafond (MID). In de tijd waarin Healy zijn onderzoek uitvoerde, waren de jaarrapporten niet zo gedetailleerd als nu. Er waren geen of minimale regels omtrent de verslaggeving van beloningen van de managers. Healy gebruikte de geschatte winst voor discretionary accruals om de ondernemingen in de verschillende bonusniveaus in te delen. Met discretionary accruals wordt bedoeld, het deel van de totale accruals waar de manager invloed op uit kan oefenen. De drie deelvragen zijn als volgt geformuleerd:

Wanneer de drempel voor de variabele beloning niet wordt bereikt en hierdoor geen

variabele beloning wordt uitgekeerd, hebben managers dan de neiging om winstverlagende

discretionary accruals toe te passen?

Wanneer de drempel voor de variabele beloning wordt overschreden, maar zich onder het

plafond bevindt en hierdoor de variabele beloning niet maximaal uitgekeerd wordt, hebben

managers dan de neiging om winstverhogende discretionary accruals toe te passen?

Wanneer het plafond voor de variabele beloning wordt overschreden en hierdoor de

variabele beloning maximaal wordt uitgekeerd, hebben de managers dan de neiging om

winstverlagende discretionary accruals toe te passen?

De randvoorwaarden

In de randvoorwaarden worden de beperkingen gegeven, waaraan de onderzoeksresultaten en methoden onderhevig zijn. Hieronder worden de beperkingen aangegeven voor dit onderzoek.

• Het onderzoek dient binnen een termijn van zes maanden te worden afgerond.

• Beschikbaarheid van de juiste jaarrapporten van 2002-2004 van de AEX beursgenoteerde ondernemingen op het internet.

• Het onderzoek bevat “slechts” 72 waarnemingen.

• Niet alle meetmodellen worden uitgewerkt in dit onderzoek.

§ 1.3. De onderzoeksopzet

In de onderzoeksopzet wordt beschreven hoe het onderzoek tot stand komt. Het uitgevoerde onderzoek is een literatuurstudie naar het verband tussen de variabele bonus en earnings management. Earnings management kan door verschillende methodes worden gemeten. Vaak wordt de accruals methode gebruikt om earnings management te meten. Deze methode maakt gebruik van het verschil tussen de gerapporteerde winst en de operationele kasstroom. Het verschil wordt accruals genoemd. In de afgelopen decennia zijn een aantal modellen ontwikkeld om de accruals te meten: Healy (1985), DeAngelo (1986), Jones (1991), Dechow e.a. (1995) en Peasnell e.a. (1999). Deze meetmodellen zal ik in § 2.4.2. uitgebreid bespreken. Van de ondernemingen, die in 2002 tot 2004 genoteerd zijn aan de Amsterdam Exchange, zijn de gegevens verzameld. De gebruikte data zijn afkomstig uit de jaarrapporten van de ondernemingen. De jaarrapporten zijn gedownload van de internetsite van de ondernemingen. De ondernemingsjaren worden vervolgens ingedeeld in drie groepen. De groep UPP bestaat uit ondernemingsjaren, waarbij de managers de maximale bonus hebben uitgekeerd gekregen.

8

De ondernemingsjaren waarbij de managers geen bonus hebben ontvangen, behoren tot de groep LOW. De groep MID bevat de ondernemingsjaren waarbij de managers wel bonus hebben ontvangen, maar niet het maximale bedrag. Door gebruik te maken van de groepen en de meetmethode van de accruals, wordt antwoord gegeven op de deelvragen. Dit leidt uiteindelijk tot het beantwoorden van de vraagstelling van dit onderzoek. De opbouw van dit onderzoek ziet er als volgt uit: in het eerste hoofdstuk is de opzet van het onderzoek gegeven. Hierbij is de centrale vraag geformuleerd en de bijbehorende deelvragen gegeven. In het volgende hoofdstuk schenk ik aandacht aan het begrip earnings management. Ook worden in dit hoofdstuk de mogelijke motieven gegeven, waarom earnings management wordt toegepast. In het derde hoofdstuk beschrijf ik het empirische onderzoek, dat ik heb uitgevoerd. Ook worden de resultaten van het onderzoek in dit hoofdstuk gepresenteerd. De conclusies en de samenvatting zijn opgenomen in het laatste hoofdstuk.

9

2. Earnings management

In de eerste paragraaf leg ik uit wat er onder earnings management wordt verstaan. Hiervoor zal ik een aantal definities van earnings management geven. In de tweede paragraaf zal ik kort de motieven bespreken, die de manager kan hebben om earnings management toe te passen. Eén van de motieven van earnings management is het verhogen van de beloningen van de manager. Vervolgens behandel ik het beloningsplan. Earnings management is niet direct waarneembaar. In de loop der jaren zijn er een aantal methodes ontwikkeld om earnings management te meten. Deze meetmethodes worden in paragraaf vier besproken. Dit hoofdstuk sluit ik af met de toepassing van earnings management in Nederland.

§ 2.1. Wat is earnings management?

In de literatuur worden verschillende definities gegeven van earnings management. Niet alleen de wetenschapliteratuur schenkt aandacht aan de definitie, ook de Securities and Exchange Commission (SEC) definieert earnings management in haar jaarverslag van 1999. Hieronder zal ik drie definities geven van earnings management en deze kort toelichten. Schipper (1989: p. 92) definieert earnings management als volgt: “Earnings management is

really disclosure management in the sense of a purposeful intervention in the external

financial reporting process, with the intent of obtaining some private gain as opposed to

merely facilitating the neutral operation of the process.”

In de definitie van Schipper wordt earnings management gezien als het opzettelijk ingrijpen van de manager in de externe financiële rapportage, om de doelstellingen van zowel de manager als van de onderneming te behalen. Het gedrag, waarbij de manager zijn eigen doelstellingen boven de ondernemingsdoelstellingen stelt, wordt opportunistisch gedrag genoemd. Het omgekeerde gedrag, de ondernemingsdoelstelling boven de eigen doelstellingen stellen, komt voor door het verlagen van de contractkosten van de onderneming. Beide doelstellingen kunnen tegelijkertijd worden behaald en hoeven elkaar niet uit te sluiten. Healy en Wahlen (1999: p. 361) omschrijven earnings management als volgt: “Earnings

management occurs when managers use judgment in financial reporting and in structuring

transactions to either mislead some stakeholders about the underlying economic performance

of the company or in influence contractual outcomes that depend on reported accounting

numbers.”

Earnings management komt voor, indien het management een oordeel over de financiële verslaggeving kan vormen, om bepaalde belanghebbenden te misleiden over de onderliggende economische prestatie van de onderneming. Of indien het management bepaalde contractuele overeenkomsten, die afhankelijk zijn van boekhoudkundige cijfers, wil beïnvloeden. De manager kan op verschillende manieren een oordeel vormen over de financiële verslaggeving. Allereerst dient de manager een groot aantal schattingen te maken van de

10

afschrijvingstermijn, het restbedrag en de voorziening dubieuze debiteuren. Daarnaast kiest de manager voor bepaalde accountingmethodes. Deze zijn van invloed op het resultaat op de korte termijn, maar hebben geen invloed op het totale resultaat op de lange termijn. Ook moet de manager een beleid vormen voor het werkkapitaal, de debiteurentermijn, de betalingstermijn en de hoogte van de voorraden. Ten slotte dient de manager ook een oordeel te vormen omtrent de wijze van financiering van de onderneming. Het doel van earnings management is het opzettelijk misleiden van bepaalde belanghebbenden over de onderliggende economische prestaties van de onderneming. Dit is mogelijk wanneer de belanghebbenden het toepassen van earnings management niet doorzien. In de literatuur over earnings management hebben de wetenschappers verdeelde meningen over of de belanghebbenden earnings management wel of niet doorzien. Het onderzoek van Teoh e.a. (1998b) richtte zich op het gebruik van winstverhogende accruals voor een beursgang. Ze concludeerden dat de bestaande aandelen van de ondernemingen significant lager waren gewaardeerd in het jaar voor de beursgang. Hierbij kan de conclusie worden getrokken dat belanghebbenden earnings management doorzien. Daartegenover zijn een aantal onderzoeken: Dechow e.a. (1996) en Beneish (1997), ze concluderen dat belanghebbenden earnings management niet doorzien. De SEC of andere financiële instellingen maakten bekend dat bepaalde ondernemingen earnings management hebben toegepast. Op de berichtgevingen ontstonden reacties van de aandelenkoersen. In de definitie van Healy en Wahlen gaat het uitdrukkelijk en uitsluitend over het misleiden van belanghebbenden: de aandeelhouders, de beleggers of kredietverschaffers. Maar earnings management heeft ook een “goede” zijde. De geblokkeerde communicatie naar belanghebbenden kunnen gedeblokkeerd worden. De manager kan privé informatie naar de belanghebbenden communiceren. Scott (2003: p. 369) definieert earnings management als volgt: “Earnings management is the

choice by a manager of accounting policies so as to achieve some specific objective.” Earnings management is een keuze in accountingbeleid door het management, zodat er specifieke doelen worden bereikt. Deze definitie gaat er vanuit dat earnings management zowel een “goede” als “slechte” zijde heeft. Maar geeft niet aan welke doelstellingen specifiek worden nagestreefd. Voor dit onderzoek gebruik ik de definitie van Healy en Wahlen (1999). Deze definieert naar mijn mening earnings management volledig. Ik wil onderzoeken of de belanghebbenden opzettelijk worden misleid door de manager ten behoeve van de variabele korte termijn beloningen. Daarbij heeft de communicatie van privé informatie een ondergeschikte rol. De term accruals is al een aantal keren gevallen, maar wat zijn accruals? Epe en Koetzier (2001) omschrijven accruals als volgt. De winst over de gehele levensduur van een onderneming is het verschil tussen het eigen vermogen aan het einde en het eigen vermogen aan het begin van de onderneming. Hierbij wordt geen rekening gehouden met mutaties in de kapitaalsfeer. Bij het bepalen van de totale winst, doen zich geen waarderingsproblemen voor. De totale winst dient aan de verslaggevingsjaren toegerekend te worden. Hierbij ontstaat een waarderingsprobleem; een ontvangst in een periode leidt niet per se tot een opbrengst in dezelfde periode. Dit geldt ook voor uitgaven en kosten. Om zo goed mogelijk de ontvangsten en de uitgaven aan een periode toe te rekenen, is het toerekeningsbeginsel (accruals principle) ontstaan. Een kasstroomoverzicht geeft de ontvangsten en de uitgaven van een onderneming

11

weer. In de verlies- en winstrekening wordt de winst bepaald door de toegerekende opbrengsten en kosten. Het verschil tussen de kasstroom op operationele basis en de winst wordt de totale accruals genoemd. Healy (1985) omschrijft de totale accruals als volgt: AC т = DA т + NA т AC т = totale accruals in het jaar t. DA т = discretionary accruals in het jaar t. NA т = non-discretionary accruals in het jaar t. Discretionary accruals (niet verwachte accruals) zijn accruals, waar de manager invloed op uit kan oefenen. De manager kan zijn oordeel geven over de samenstelling van het werkkapitaal en de afschrijvingen, die door de onderneming wordt toegepast. Het werkkapitaal bestaat uit: debiteuren, voorraad en crediteuren. De manager kan de post “debiteuren” beïnvloeden door, de krediettermijn vast te stellen of een schatting te maken van de dubieuze debiteuren. De afschrijvingen worden beïnvloed, omdat de afschrijvingstermijnen en de restbedragen moeten worden vastgesteld door de manager. Accruals, waar de manager geen invloed op uit kan oefenen worden non-discretionary accruals (verwachte accruals) genoemd. De non-discretionary accruals (NA) hangen samen met de economische omstandigheden van de onderneming. Voor onderzoekers is het een enorme uitdaging om een goed meetmodel voor accruals te ontwikkelen, omdat alleen de totale accruals observeerbaar zijn. De discretionary accruals (DA) worden in de modellen geschat door de NA van de totale accruals af te trekken.

§ 2.2. Motieven voor earnings management

Nu de definitie van earnings management bekend is, ga ik in op de motieven van earnings management. Welke motieven kunnen de managers hebben om earnings management toe te passen? De literatuur geeft een groot aantal motieven weer, waarom de managers earnings management zullen toepassen. De motieven zijn samengevat in reviews van earnings management: Healy en Wahlen (1999), Fields e.a. (2001) en Vander Bauwhede (2003). Om de motieven overzichtelijk te kunnen presenteren, worden ze in drie categorieën ingedeeld. Deze indeling wordt door Healy en Wahlen (1999) gehanteerd. De drie categorieën zijn: de kapitaalmarkt motieven, de contractuele motieven en de wet- en regelgeving motieven. Daarnaast worden de categorieën aangevuld met motieven, die niet door Healy en Wahlen zijn benoemd. De motieven zullen beknopt worden besproken.

§ 2.2.1. De kapitaalmarkt motieven

De beleggers en analisten bepalen de aandelenkoersen door de toekomstige kasstromen van de ondernemingen te disconteren. De financiële rapportages, zoals de jaarrekening, de kwartaalcijfers en de tussentijdse berichtgevingen, kunnen een belangrijke rol spelen bij het waarderen van de aandelen. De manager heeft een motief om de winst te sturen ten gunste van de ontwikkeling van de aandelenkoers op de korte termijn. Management buy out van aandeelhouders

Bij deze vorm van management buy out wil het management de aandeelhouders uitkopen om zelf de eigenaar van de onderneming te worden. DeAngelo (1988) concludeert in haar onderzoek dat er een klein, niet-systematisch bewijs is, dat het management de winst verlaagt

12

voor een management buy out. Ook de onderzoekers Perry en Williams (1994) vinden bewijs dat er winstverlagende accruals worden toegepast voor een management buy out. Initial public offers

Dit is een soort van omgekeerd management buy out; het management probeert het aandelenkapitaal te vergroten door extra aandelen uit te geven. Het motief is de aandelenkoers “op te stuwen” om een groter bedrag binnen te halen. Friedlan (1994) en Teoh e.a. (1998a) concluderen uit hun onderzoeken, dat in de periode voorafgaand aan de initial public offers, winstverhogende accruals worden gebruikt. Voldoen aan de verwachtingen

De beleggers en analisten hebben een bepaalde verwachting omtrent de winst van een onderneming. Wanneer er boven verwachting wordt gepresteerd, zal dit een positieve reactie op de aandelenkoers tot gevolg hebben. Maar als niet aan de verwachting wordt voldaan, zal een negatieve reactie ontstaan op de aandelenkoers. Dit blijkt uit het onderzoek van Ball en Brown (1968). De onderzoekers Skinner en Sloan (2002) hebben niet alleen de richting van het effect bepaald, maar ook de omvang. Het resultaat is in grafiek 1 weergegeven. Uit de grafiek blijkt, dat wanneer de verwachting van de markt met 1% wordt overtroffen de aandelenkoers gemiddeld 5,5% stijgt. Wanneer het resultaat 1% lager uitvalt dan de verwachting, dan daalt de aandelenkoers met gemiddeld 5,05% en de aandelenkoers stijgt met 1,63% als aan de verwachting wordt voldaan. Bij groeiaandelen (hoge mate van overwaardering) is de reactie nog sterker; gemiddeld 10% stijging van de aandelenkoers bij het overtreffen van de verwachting met 1% en 15% daling van de aandelenkoers wanneer het resultaat 1% lager uitvalt. Hieruit blijkt dat er een duidelijk motief is om earnings management toe te passen. Grafiek 1: Aandelenkoers reactie bij overtreffen en niet voldoen aan de verwachting van de markt. 103.274 kwartaal observaties in de periode van 1984-1996.

Bron: Skinner en Sloan (2002)

13

§ 2.2.2. De contractuele motieven

Volgens Jensen en Meckling (1976) kan een onderneming gezien worden als een groep van contracten. De onderneming heeft contracten afgesloten met de werknemers, de kredietverschaffers, het management en de leveranciers. Het doel van de onderneming is het minimaliseren van de contractkosten, onderhandelingskosten, kosten voor monitoring en kosten voor heronderhandelingen. Dividend

Voor de aandeelhouders is het dividend een vergoeding voor het beschikbaar stellen van kapitaal. Sommige ondernemingen hadden in het verleden een jaarlijkse doelstelling opgesteld voor de groei van de winst per aandeel, om de beleggingsrisico’s weg te nemen en de beleggers te stimuleren om bepaalde aandelen te kopen. In 2002 hebben zes AEX-fondsen een doelstelling opgesteld met dubbelcijferige groei van de winst per aandeel, Haas en Hanen (2003): Ahold, TPG en Philips beloofden hun aandeelhouders 15% groei, ING en Fortis 12% en Aegon 10%. De ondernemingen moesten de doelstellingen bijstellen, omdat deze niet haalbaar waren. Kasanen e.a. (1996) concluderen in hun onderzoek dat er een relatie bestaat tussen dividend en earnings management.

Schulden

De accountingcijfers spelen een belangrijke rol bij de contracten. De leveranciers eisen van de ondernemingen dat er bepaalde liquiditeit- en solvabiliteitsratio’s worden behaald. In de positive accounting theorie zijn door Zimmerman en Watts (1986) een drietal hypotheses opgesteld. Eén van deze hypotheses is de schuldenovereenkomst-hypothese. Deze voorspelt dat hoe hoger de debt-ratio van de onderneming en hoe dichter de onderneming bij het schenden van de schuldenovereenkomst is, des te waarschijnlijker het is, dat het management de accountingmethode kiest, dat de winst op de korte termijn zal verhogen. Defond en Jiambalvo (1994) concluderen in hun onderzoek dat de ondernemingen de winsten verhogen in het jaar voor het schenden van de overeenkomst. Dit is conform de schuldenovereenkomst-hypothese. Maar Sweeney (1994) vond ook in haar onderzoek dat de winsten worden verhoogd, een jaar na de schending. Dit is niet in overeenstemming met de schuldenovereenkomst-hypothese. Bonusplan

Dit is het motief waarop dit onderzoek zich richt. Het bonusplan zal in subparagraaf 2.3.1. uitgebreid worden behandeld, maar zal nu in het kort worden besproken. Ook rond het bonusplan hebben Zimmerman en Watts (1986) een hypothese gevormd, de bonusplan-hypothese. De bonusplan-hypothese veronderstelt dat managers van ondernemingen met een bonusplan, waarschijnlijk voor de accountingmethode kiezen, waarbij de winsten van toekomstige perioden naar de huidige periode worden overgeheveld. Dit betekent dat managers altijd voor winstverhogende accountingmethodes kiezen om de bonussen te maximaliseren. In de onderzoeken van Healy (1985) en Holthausen e.a. (1995) worden situaties aangetroffen waarbij managers winstverlagende accountingmethodes zullen kiezen. Veranderen van chief executive officer

De chief executive officer (CEO) kan in het laatste jaar van zijn diensttijd zijn variabele bonus verhogen. Dit heeft voor hem in de toekomst geen gevolgen, omdat hij dan niet meer in dienst is van de onderneming. De onderzoekers Murphy en Zimmerman (1993) hebben dit gedrag van de CEO met vier variabelen onderzocht: onderzoek- en ontwikkelingskosten, advertentiekosten, kapitaaluitgaven en accruals. Het resultaat van dit onderzoek is dat er geen

14

bewijs kon worden geleverd, dat CEO’s systematisch de winsten verhogen in het jaar van aftreden. Murphy en Zimmerman vonden daarentegen wel bewijs dat de nieuwe CEO’s van slecht presterende ondernemingen “take a bath” strategie toepassen. De grote verliezen kunnen dan aan de oude CEO worden toegeschreven. Onderhandelingen met vakbonden

De vakbonden onderhandelen namens de werknemer over de collectieve arbeidsovereenkomst. De vakbonden letten tijdens de onderhandeling op de winstgevendheid van de onderneming. Wanneer de onderneming grote winsten heeft gemaakt, is dit deels aan de inzet van de werknemers te danken. Hiervoor dienen ze ook beloond te worden, volgens de vakbonden. Liberty en Zimmerman (1986) hebben een onderzoek gedaan, waarbij ze veronderstelden dat de manager de winst verlaagt tijdens het onderhandelen met de vakbonden over de collectieve arbeidsovereenkomst. Ze concluderen dat de manager de winst verlaagt om de onderhandelingspositie te verbeteren.

§ 2.2.3. De wet- en regelgeving motieven

Politieke kosten

De derde hypothese, die in de positive accounting theorie is gevormd, is de politieke kosten-hypothese. Deze voorspelt dat grote ondernemingen eerder geneigd zijn om de accountingmethodes te kiezen, waarbij de winsten worden verlaagd. Zimmerman en Watts (1978) hebben een onderzoek gedaan naar het stemgedrag van ondernemingen bij het invoeren van General Price Level Adjustment. Ze zijn tot de conclusie gekomen, dat grote ondernemingen een voorkeur hebben voor de General Price Level Adjustment standaard, wanneer deze de winst verlaagt. Daarnaast trok Jones (1991) de conclusie, dat ondernemingen de winsten verlagen tijdens het onderzoek naar import verlichting om de handelscommissie tot een gunstig besluit te laten komen. De twee onderzoeken zijn conform de politieke kosten-hypothese. Belastingen

Alle ondernemingen dienen belasting te betalen, in Nederland is dit de vennootschapsbelasting. Het verlagen van de te betalen belastingen is een duidelijk motief voor de manager om earnings management toe te passen. Maar vaak hanteren de belastingsautoriteiten een eigen stelsel van accountingregels om de winsten te bepalen, zodat de ruimte om earnings management toe te passen wordt verkleind. Holland en Jackson (2004) concluderen in hun onderzoek dat er een associatie bestaat tussen de hoogte van de post latente belastingen en de hoogte van de winst.

§ 2.3. Earnings management & beloningsplan

Volgens Jensen en Meckling (1976) ontstaat er een probleem wanneer eigendom en leiding van elkaar wordt gescheiden. Dit probleem wordt het agency-probleem genoemd. Hoe kunnen de eigenaren (principal) ervoor zorgen dat de leiding (agent) van de onderneming de taken uitvoeren in het belang van de eigenaren?

15

§ 2.3.1. Het beloningsplan

Om de interesse van de agent op dezelfde lijn te krijgen als de principal, dient volgens Jensen e.a. (2004) de agent hetzelfde belang te hebben als de principal. De leiding zou risico kunnen dragen in de vorm van een aandelenpakket. Daarnaast kan de leiding ook worden beloond voor het behalen van het gewenste resultaat. Over het algemeen kunnen de beloningsplannen de volgende componenten bevatten: vast salaris, variabele bonus, lange termijn bonus, optiepakket, aandelenpakket en pensioenbetaling. Het beloningsplan heeft zowel betrekking op het stimuleren van de winst op de korte termijn als de lange termijn. De korte termijn beloning voor de manager is de variabele bonus. De prestatie voor de korte termijn beloning wordt vaak gemeten in de winst van de onderneming. Daarbij wordt de prestatie vergeleken met de prestaties van voorgaande jaren of de prestaties moeten een minimaal niveau behalen. Het gevaar om de manager alleen op korte termijn te belonen, is dat de manager zich gaat focussen op de korte termijn en de lange termijn uit het oog verliest. Hierdoor kan de manager wel waarde creëren voor de korte termijn, maar zal er waarde worden vernietigd voor de lange termijn. Een voorbeeld van focussen op de korte termijn is dat de manager niet of minder wil investeren in de onderzoeks- en ontwikkeling afdeling. Zodat de winsten voor de korte termijn stijgen (ook zijn beloning), maar op de lange termijn geen overlevingskans is voor de onderneming. De aandelenkoers wordt vaak gebruikt om de prestaties op de lange termijn te meten. De aandelenkoers reflecteert de waarde van de onderneming (of zou moeten). Wanneer de manager waarde heeft gecreëerd voor de onderneming, zal hij door de verkregen opties of aandelen worden beloond voor zijn prestaties. Het gevaar van de traditionele optieplannen is dat de manager wordt beloond, terwijl er voor de aandeelhouders waardevernietiging heeft plaatsgevonden. Dit wordt veroorzaakt, omdat bij het opstellen van het optieplan geen rekening wordt gehouden met de ondernemingskostenvoet. Jensen e.a. (2004) bevelen aan om geïndexeerde opties te hanteren, waarbij de uitoefenprijs van de optie gecorrigeerd wordt met de ondernemingskostenvoet, zodat de manager niet wordt beloond voor waardevernietiging.

§ 2.3.2. Het agency-probleem

Het agency-probleem is aan het begin van deze paragraaf kort besproken. Het lijkt erop dat het beloningsplan een oplossing is voor het agency-probleem. De agent krijgt door het beloningsplan dezelfde interesse als de principal. Maar is hierbij het agency-probleem opgelost? Om hierop een antwoord te geven, zal ik de explosieve groei van opties in de tweede helft van de jaren ‘90 van de vorige eeuw bespreken. Jensen e.a. (2004) signaleren dat vanaf 1995 de populariteit van opties toe nam bij Amerikaanse ondernemingen. De opties bedroegen in 1995 28% van de totale beloningen voor de manager en steeg tot 54% in 2001 en zakte naar 47% in 2002. Zij noemen een aantal oorzaken van de explosieve groei van het gebruik van opties. Ten eerste werden door ondernemingen optie- en aandelenpakketten aan de managers gegeven om op de lange termijn waarde te creëren voor de aandeelhouders. Een andere oorzaak is de verandering in belastingwetgeving en verslaggevingsregels. De opties mochten tot een bedrag van $1 miljoen worden afgetrokken. Daarnaast moeten de aantallen uitstaande opties in de financiële verslaggeving worden opgenomen, maar niet de waarde daarvan. Jensen e.a. (2004) concluderen dat een andere oorzaak een belangrijke rol speelde. De raden van bestuur dachten dat opties een goedkope manier waren om de werknemers te belonen, maar realiseerden niet dat de waarde van de opties toenemen, wanneer de aandelenkoers stijgt.

16

In het begin van de jaren ‘90 van de vorige eeuw begon internet een weg te vinden in onze samenleving. Met de opkomst van de “nieuwe” economie groeide het aantal “dot.com” ondernemingen met een razend tempo. Ook gingen veel ondernemingen naar de beurs. De wereld beleefde een hoogconjunctuur. De manager beloofde de beleggers een jaarlijkse groei van de onderneming, zodat de beleggingen in deze onderneming voor de beleggers aantrekkelijk zouden zijn. Om aan de groei te kunnen voldoen, werden door de ondernemingen acquisities gedaan. Doordat de bomen tot in de hemel leken te groeien, wilde iedereen hiervan profiteren. Hiervoor leenden veel mensen kapitaal om aandelen te kopen of om andere beleggingen te doen. Als gevolg hiervan stegen de koersen van aandelen en andere effecten tot enorme hoogten. De aandelen werden op de beurs veel meer waard dan ze in werkelijkheid waard waren, de aandelen werden overgewaardeerd. Beleggers leefden in een euforie en de prijzen van de aandelen werden steeds maar verder opgedreven, dit tegen alle economische logica in. Door de bovengenoemde spiraal werking, ontstond een nieuw agency-probleem. Door het grote pakket opties wilde de manager de aandelenkoers opdrijven om een hogere beloning binnen te halen. Dit ging ten koste van de waardecreatie van de onderneming voor de lange termijn. Hieruit kan worden geconcludeerd dat het beloningsplan zowel een oplossing is als een bron van het agency-probleem.

§ 2.3.3. Het variabele bonusplan

Het onderzoek van Healy (1985) vormt de basis voor dit onderzoek en daarom wil ik het onderzoek dat hij verrichtte uitvoerig bespreken. In het artikel “The effect of bonus schemes on accounting decisions” probeert hij een verband te leggen tussen het gebruik van accruals, accountingbeslissingen en de prikkel om de gerapporteerde winst te sturen ten gunste van de bonussen. In eerder uitgevoerde onderzoeken¹ werd verondersteld, dat managers winstverhogende accountingmethodes kiezen om de bonussen te maximaliseren. Bij deze onderzoeken worden een aantal problemen niet onderkend. Ten eerste wordt de winstdefinitie in het bonusplan genegeerd; winsten worden vaak zo gedefinieerd dat bepaalde accounting beslissingen geen effect hebben op de bonussen. Ten tweede veronderstellen de eerder uitgevoerde onderzoeken, dat de managers altijd winstverhogende accountingmethodes zullen kiezen. Healy gaat ervan uit dat er ook situaties zijn, waarbij de managers winstverlagende accountingmethodes kiezen, dit kan bijvoorbeeld door middel van “taking a bath” strategie. Deze strategie kan uitgevoerd worden door bijvoorbeeld versneld af te schrijven op activa, dat geen gevolgen heeft voor toekomstige kasstromen. Healy wil met zijn onderzoek het verband aantonen tussen het gebruik van accruals en de prikkel om de gerapporteerde winsten te sturen ten gunste van de bonussen. Daarvoor gebruikt hij een accruals toets. Hij definieert accruals als het verschil tussen de gerapporteerde winst en de kasstroom op operationele basis. De beschikbare ondernemingsjaren zijn ingedeeld in drie portefeuilles: LOW, UPP en MID. De variabele bonus is in grafiek 2 weergegeven. De indeling is op basis van minimale bonus (threshold), maximale bonus (cap) en de winst. Deze gegevens worden verkregen uit jaarrapporten van de ondernemingen. De ondernemingsjaren worden in portefeuille UPP ingedeeld, wanneer de kasstroom op operationele basis de maximale bonus overschrijdt. (rechter horizontale lijn) De theorie zegt dat de kasstroom op operationele basis plus non-discretionary accruals, groter moet zijn dan de maximale bonus om in de UPP portefeuille te worden ingedeeld. Bij dit onderzoek wordt de kasstroom op operationele basis als proxy gebruikt, omdat de non-discretionary accruals niet observeerbaar zijn.

17

De portefeuille LOW bevat de ondernemingsjaren, waarbij de winst lager is dan de drempel die in het bonusplan is opgesteld. (linker horizontale lijn) De theorie zegt dat de kasstroom op operationele basis plus non-discretionary accruals lager moet zijn dan de drempel. De drempel voor de ondernemingsjaren is niet observeerbaar. Daarom kan de methode, die bij het indelen van de ondernemingsjaren in de portefeuille UPP wordt gehanteerd, niet worden gebruikt. De ondernemingsjaren worden in de portefeuille LOW ingedeeld, wanneer er geen bonus is uitgekeerd. De portefeuille MID bevat de ondernemingsjaren die tussen de drempel en het plafond van de bonus bevinden. (incentive zone) ¹ Watts en Zimmerman (1978), Hagerman en Zmijewski (1979) Holthausen (1981) en Hagerman en Zmijewski (1981).

Grafiek 2: relatie tussen variabele beloning en prestatie.

Bron: Jensen e.a. (2004)

De belangrijkste aannames van Healy:

• Managers zijn rationeel.

• Managers hebben zowel de neiging om winstverhogende als winstverlagende accruals toe te passen.

• Kasstromen worden niet gemanipuleerd door de managers.

• Managers hebben een meerdere periode horizon.

• De discretionary accruals zijn in de perioden opgeteld gelijk aan nul.

• De omvang van de discretionary accruals is gelimiteerd tot een vast bedrag per periode.

• Bonussen zijn het enige motief om accruals toe te passen.

• Meten van accruals door verschil tussen gerapporteerde winst en cashflow op operationele basis.

• Totale accruals dienen als proxy voor discretionary accruals.

• Non-discretionary accruals zijn niet observeerbaar.

18

• De drempel van de bonussen zijn niet observeerbaar.

• Discretionary accruals hebben alleen effect op de timing van de gerapporteerde winst.

• Accruals keuze heeft alleen effect op de winsten, niet op de kasstromen.

• De hoogte van de accruals variëren niet met de economische omgeving van de onderneming.

De populatie van Healy’s onderzoek is gevormd door ondernemingen, die in 1980 op de lijst van de Fortune Directory of the 250 largest U.S. Industrial Corporations stonden. De beschikbare copy van de bonusplannen werden verkregen van drie bronnen: Peat Marwick, Cititcorp Library en Baker library at Harvard Business School. De data komen uit de periode van 1930-1980. Er zijn 156 ondernemingen verwijderd van de onderzoeksdata, omdat bij 123 ondernemingen het bonusplan niet voor het publiek beschikbaar was, bij 6 ondernemingen waren de bonussen niet beschikbaar en bij 27 ondernemingen was de hoogte van de bonus gekoppeld aan een percentage van het salaris. Deze informatie was niet beschikbaar, zodat deze niet zijn opgenomen in de onderzoeksdata. Daarnaast zijn er ondernemingen, waarbij de bonus afhankelijk is van het bonusplan en het prestatieplan. Hierbij is het moeilijk om de effecten specifiek aan het bonusplan toe te schrijven. Daarom zijn er 239 onderneming niet opgenomen in de onderzoeksdata. In totaal zijn 94 ondernemingen geschikt bevonden, met een totaal van 1527 ondernemingsjaren. De resultaten van het onderzoek Voor het analyseren van de data worden twee verschillende toetsen gebruikt, de Chi²-toets en de t-toets. De accruals kunnen zowel positief als negatief zijn. De Chi²-toets wordt tweezijdig getoetst, waarbij het percentage van de accruals van observatie wordt vergeleken met het verwachte percentage bij verandering. De t-toets wordt eenzijdig getoetst, waarbij het verschil in het gemiddelde accruals van de portefeuille wordt getoetst. Er zijn drie testgroepen:

• testgroep A bonusplan met drempel maar zonder plafond,

• testgroep B bonusplan met zowel drempel als plafond,

• testgroep C is het totaal van de twee testgroepen. In testgroep A heeft de portefeuille LOW een lager gemiddelde accruals dan portefeuille MID. Dit wijst er op dat managers in portefeuille LOW waarschijnlijk eerder geneigd zijn om winstverlagende accruals toe te passen dan bij portefeuille MID. De Chi²-toets is niet significant, maar de t-toets is wel significant bij een waarde van 0,01. In testgroep B hebben de portefeuilles LOW en UPP een negatief gemiddelde accruals. De portefeuille MID heeft een positief gemiddelde accruals. Dit betekent dat bij de portefeuilles LOW en UPP winstverlagende accruals worden toegepast en bij de portefeuille MID winstverhogende accruals. De Chi²-toets is significant bij een waarde van 0,05. De kans is groter op negatieve accruals, wanneer het bonusplan zowel een drempel als een plafond bevat. De t-toets is significant bij een waarde van 0,005. Bij testgroep C zijn de bovengenoemde testgroepen samengevoegd. De resultaten van de testgroepen B en C verwerpen de nul hypothese. Er is een verband tussen het gebruik van discretionary accruals en motivatie van de managers om de gerapporteerde winsten te beïnvloeden, ten behoeve van het bonusplan.

19

De beperkingen

Bij de bovengenoemde testen van Healy zijn een aantal beperkingen. Het toevoegen van ondernemingsjaren aan de portefeuille LOW veroorzaakt ruis. Het ondernemingsjaar wordt toegevoegd aan de portefeuille LOW, wanneer de gerapporteerde winst lager is dan de drempel. De gerapporteerde winsten en de totale accruals bevatten non-discretionary accruals. De ondernemingsjaren met negatief non-discretionary accruals worden toegevoegd aan de portefeuille LOW en er wordt verondersteld dat de totale accruals van het ondernemingsjaar negatief is. De selectieruis verhoogt de kans op incorrecte verwerping van de nul hypothese. De tweede beperking is de fout in de meting van discretionary accruals. De totale accruals worden gebruikt als proxy voor de discretionary accruals. Meetfout in de proxy hebben verband met de kasstroom op operationele basis en de winsten. Deze variabelen worden gebruikt om de ondernemingsjaren toe te voegen aan de verschillende portefeuilles. De derde beperking is de meetfout in de winst voor discretionary accruals. De meetfout in winst voor discretionary accruals heeft een perfecte negatieve correlatie met de meetfout in discretionary accruals. De positieve meetfout in de winst voor discretionary accruals wordt toegevoegd aan de portefeuille UPP. Ook door deze beperking is het mogelijk dat de nul hypothese onterecht wordt verworpen. De kritiek

Kaplan (1986) geeft in een artikel zijn commentaar op het onderzoek van Healy. De bonus maximalisatie theorie van Healy verschilt van de traditionele winstsmoothing theorie wanneer de winsten laag zijn. De traditionele theorie voorspelt gebruik van positieve accruals en de theorie van Healy voorspelt het gebruik van negatieve accruals. Bij hoge winsten voorspellen beide theorieën, dat gebruik wordt gemaakt van negatieve accruals. Bij het onderzoek van Healy bestaat de accountingwinst als de som van de kasstroom op operationele basis, non-discretionary accruals en discretionary accruals. Discretionary accruals worden gedefinieerd als verandering in het werkkapitaal plus de afschrijvingen. Kaplan heeft problemen met het definiëren van discretionary accruals van Healy, omdat veel discretionary accruals de kasstromen wel beïnvloeden, maar de winsten niet. Healy heeft een omgekeerde kijk, hij veronderstelt dat de kasstroom is gegeven en dat de discretionary accruals de winst beïnvloedt maar niet de kasstroom. Het vertragen of versnellen van de afgifte van de voorraad heeft alleen invloed op de kasstroom en niet op de winst. De timing van het betalen van de voorraden heeft alleen effect op de hoogte van de posten “kas” en “voorraad”, maar niet op de verlies- en winstrekening. Healy definieert de totale accruals als het verschil tussen accountingwinst en kasstroom op operationele basis. Hij erkent dat bij het meten van de totale accruals deze inclusief non- discretionary accruals zijn. Hij was niet in staat om de non-discretionary accruals te scheiden van de discretionary accruals. Healy neemt aan dat de totale accruals als proxy dient voor de discretionary accruals. Hierbij zijn de non-discretionary accruals gelijk aan nul. De fluctuatie van het niveau van het werkkapitaal is afhankelijk van de economische omstandigheden van de onderneming, waarmee Healy geen rekening houdt. Bij het uitvoeren van dit onderzoek, moet rekening gehouden worden met bovenstaande beperkingen genoemd door Healy en Kaplan. In het volgende hoofdstuk zal ik aangeven hoe ik in het onderzoek rekening probeer te houden met de beperkingen en hoe ik het probeer op te lossen.

20

§ 2.4. Meetmethodes van earnings management

Earnings management is lastig te traceren. De onderzoekers beschikken alleen over externe financiële stukken; de jaarrapporten, de kwartaalcijfers en de persberichten. De interne stukken worden niet aan het publiek beschikbaar gesteld. Daarnaast is het lastig om te bepalen of de winstfluctuatie wordt veroorzaakt door het beleid, de sturing van het management of door de economische omstandigheden waarin de onderneming zich bevindt. Hierdoor is earnings management niet direct waarneembaar en meetbaar. Om earnings management te meten, wordt er gebruik gemaakt van proxy’s. Vander Bauwhede (2003) geeft drie methodes, hoe earnings management kan worden gemeten. Bij de eerste methode wordt nagegaan of de ondernemingen hun accountingmethodes zo kiezen, wijzigen of systematisch zo aanpassen om de winsten te sturen. De tweede methode is het meten van de accruals, die de ondernemingen gebruiken om de winst te sturen. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen discretionary accruals en non-discretionary accruals. Ten slotte kan earnings management worden gemeten door discontinuïteit in de verdeling in het winstcijfer of door de jaarlijkse wijziging in het winstcijfer: hier wordt echter verder geen aandacht aan besteed. De meetmethodes vereisen een grote dataset. De accruals meetmethode wordt uitgebreid besproken, omdat deze meetmethode in dit onderzoek wordt gehanteerd.

§ 2.4.1. Het wijzigen van grondslagen

De eerste methode om earnings management te meten, is het onderzoeken of ondernemingen hun accountingmethodes zo kiezen, zo wijzigen of systematisch zo aanpassen om hun winsten te sturen. Deze methode is relatief nauwkeurig in wat er gemeten dient te worden, maar zal niet alles meenemen. Door de flexibiliteit in de GAAP kunnen managers vaak een keuze maken tussen verschillende accountingmethodes. In het artikel “De kwaliteit van de financiële verslaggeving in Nederland” in het maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie geschreven door Hoogendoorn en Mertens (2001) wordt gezegd dat er 2.348 miljard verschillende alternatieve grondslagen van waardering en resultaatbepaling zijn in Nederland. Dit getal mag niet te absoluut worden genomen, omdat verschillende alternatieven op dezelfde winst- en vermogencijfers uitkomen. Daarnaast kunnen niet alle alternatieven onafhankelijk van elkaar worden gekozen. Stelselwijzingen maken een inbreuk op de vergelijkbaarheid in tijd van informatie. Daarom worden er eisen gesteld aan wijzigingen, zodat de tijdsvergelijking mogelijk blijft. De RJ 140.102 heeft het geheel van grondslagen en regels voor het opstellen van jaarrekeningen in de volgende categorieën ingedeeld: A: waarderings- en resultaatbepalingsgrondslagen.

1. de grondslagen voor waardering van activa en passiva. 2. de grondslagen voor de resultaatbepaling. 3. de criteria betreffende de noodzaak respectievelijk de toelaatbaarheid van

rechtstreekse mutatie van het eigen vermogen. B: consolidatiegrondlagen. C: grondslagen voor de presentatiewijze. D: grondslagen voor het kasstroomoverzicht.

21

Alleen een wijziging in categorie A zal leiden tot een verandering in de kasstroom. Healy (1985) heeft onderzoek gedaan naar de vrijwillige verandering in de accountingmethodes in de Verenigde Staten. Hij veronderstelde dat de managers veranderingen in de accountingmethodes gebruiken ten behoeve van de bonussen. De uitkomsten van zijn onderzoek weerlegde zijn veronderstelling. Een mogelijke verklaring is dat managers makkelijker gebruik kunnen maken van accruals dan van stelselwijzigingen. Daarnaast kan een verandering in de accountingmethode invloed hebben op de huidige en toekomstige kasstromen.

§ 2.4.2. De accruals meetmethode

In de eerste paragraaf van dit hoofdstuk is aandacht geschonken aan het ontstaan van accruals. De totale accruals (AC) bestaan uit discretionary accruals (DA) en non-discretionary (NA) accruals. Voor het bepalen van de NA zijn in de loop der jaren veel verschillende meetmodellen ontwikkeld. In deze subparagraaf zal ik de meetmodellen van Healy (1985), DeAngelo (1986), Jones (1991), Dechow e.a. (1995) en Peasnell e.a. (1999) bespreken. Het meetmodel van Healy

Healy definieert accruals als het verschil tussen de gerapporteerde winst en de kasstroom op operationele basis. Hij gebruikt de totale accruals als proxy voor de DA, omdat de NA volgens hem niet observeerbaar zijn. De volgende formule hanteert hij voor het berekenen van de totale accruals: AC = -DEP – (XI . D¹) + ∆ AR + ∆ INV - ∆ AP – [( ∆ TP + D) * D²]

AC = totale accruals;

DEP = afschrijvingen;

XI = buitengewone zaken;

∆ AR = debiteurensaldo minus debiteurensaldo vorig jaar;

∆ INV = voorraad minus voorraad vorig jaar;

∆ AP = crediteurensaldo minus crediteurensaldo vorig jaar;

∆ TP = latente belastingen minus latente belastingen vorig jaar;

D¹ = 1 wanneer de winst in het bonusplan is omschreven als na buitengewone zaken;

= 0 wanneer de winst in het bonusplan is omschreven als voor buitengewone zaken;

D² = 1 wanneer de winst in het bonusplan is omschreven als na winstbelasting;

= 0 wanneer de winst in het bonusplan is omschreven als voor winstbelasting. Waar de NA als volgt wordt gedefinieerd: NA = ∑ TA/ T De DA zijn het verschil tussen de AC en NA. Hierbij wordt verondersteld dat er geen earnings management wordt toegepast in de NA.

Het meetmodel van DeAngelo

DeAngelo (1986) heeft een onderzoek gedaan naar de prikkel om de winsten te verlagen om een management buyout te realiseren. De methode van Healy dient als basis voor haar meetmodel van de accruals. Ze neemt aan dat de totale accruals (AC) van de vorige periode

22

een maatstaf zal zijn voor de huidige accruals. De AC worden bepaald door de verandering van de huidige accruals ten opzichte van de accruals van de vorige periode te nemen. Ervan uitgaan dat de winsten niet gemanipuleerd zijn door de managers. Het verschil met het meetmodel van Healy is dat DeAngelo de AC van de vorige periode gebruikt, in plaats van de gemiddelde AC. Het meetmodel van DeAngelo wordt beschouwd als een bijzondere vorm van Healy’s meetmodel. NA = AC т- DA т = (AC т - AC т- )/ Totale activa т- Het meetmodel van Jones

Jones (1991) onderzocht of winststuring is toegepast om de winsten te verlagen tijdens een onderzoek naar import verlichting door de Amerikaanse handelscommissie. Voor dit onderzoek heeft Jones haar meetmodel voor earnings management gebaseerd op het meetmodel van DeAngelo. Het meetmodel van Jones heeft een aantal aanvullingen. Kaplan (1985) gaf aan dat de accruals afhankelijk zijn van de economische omstandigheden van de onderneming. De meetmodellen van Healy en DeAngelo houden hier geen rekening mee. Wanneer de omzet het niveau van de NA beïnvloedt dan zal deze factor in het meetmodel opgenomen moeten worden. Jones heeft haar meetmodel op basis van een regressieformule ontwikkeld. NA = α¹ (1/A т-) + α² (∆ REV т /A т-) + α³ (PPE т / A т-)

AC т = totale accruals in het jaar t.

A т-1 = totale activa in het jaar t-1.

∆ REV т = omzet in het jaar t min omzet in het jaar t-1.

PPE т = materiële activa.

α¹, α², α³ = ondernemingsspecifieke parameters. De ondernemingsspecifieke parameters worden bepaald door: AC = a¹ (1/A т-) + a² (∆ REV т /A т-) + a³ (PPE т / A т-) + ε De componenten ∆ REV en PPE worden gebruikt om het non-discretionary deel van de AC te beheersen. De wijziging in de omzet beheerst de economische omstandigheden, waarin de onderneming zich bevindt en is verbonden met de verandering in het werkkapitaal. Het PPE component is opgenomen in het meetmodel om het deel, dat gerelateerd is aan afschrijvingen te beheersen. Ook in het meetmodel van Jones worden de DA geschat door het verschil tussen AC en NA. Het meetmodel van Dechow e.a.

Dechow e.a. (1995) hebben het risico van beïnvloeding van de omzet door de manager onderkend. Als gevolg hiervan hebben ze aan het meetmodel van Jones een modificatie aangebracht. Het basis meetmodel van Jones meet de DA slecht, wanneer de manager wel een oordeel kan vormen over de omzet. De manager kan de omzet in de boekhouding sturen, door de omzet eerder te realiseren of door de omzet te vertragen en later in de boekhouding op te nemen. De omzet wordt aangepast met de verandering in de ontvangsten van de onderneming. Het uitgewerkte meetmodel wordt het gemodificeerde Jones meetmodel genoemd en wordt als volgt weergegeven:

23

NA = α¹ (1/A т-) + α² [(∆ REV т/A т-) - (∆ REC т/A т-)] + α³ (PPE т /A т-) ∆ REC т = netto ontvangsten in het jaar minus netto ontvangsten in het jaar t-1. De overige componenten zijn benoemd bij het Jones meetmodel. Het meetmodel van Peasnell Dit meetmodel maakt net als het meetmodel van Healy gebruik van een drempel. Peasnell e.a. (1999) veronderstellen dat, wanneer de huidige winst voor sturing lager is dan nul of lager is dan de winst van de vorige periode, de managers winstverhogende accruals zullen toepassen. En wanneer de winst groter is dan nul met een bepaalde marge of de winst van de vorige periode met een bepaalde marge, dan zullen de managers winstverlagende accruals toepassen. In regressieformule is de abnormale accruals als volgt geformuleerd: AA = βº+ β¹.BELOW + β². HIGH+ β³. OUT + γ¹ OUT. BELOW +λ¹ OUT. HIGH +

β4. AC + γ² AC. BELOW + λ² AC. HIGH +∑ controls +ε

BELOW = 1 wanneer de winst zich onder de veronderstelde drempel bevindt.

HIGH = 1 wanneer de winst zich boven de veronderstelde drempel met de bijbehorend marge bevindt.

OUT = aantal externe commissieleden.

AC = 1 wanneer er een auditcomité aanwezig is .

= 0 wanneer er geen auditcomité aanwezig is. Controls zijn een groot aantal factoren, die een rol kunnen spelen. Deze moeten beheerst worden om het “weglaat” probleem van belangrijke factoren te minimaliseren. De factoren zijn: eigendomsstructuur, controle bij een van de Big Five (1999) accountantskantoren, omvang van de ondernemingen en schuldenstructuur. De keuze voor de meetmethode voor het onderzoek wordt aan het einde van deze paragraaf gegeven en toegelicht.

§ 2.4.3. De keuze

Bissessur en Langendijk (2005) geven een frequentietabel van de gepubliceerde artikelen in de wetenschappelijke literatuur over de gehanteerde methodes voor de periode van 1999-2004. Uit de frequentietabel 1 kan worden afgelezen, dat de totale accruals methode het vaakst wordt gebruikt om earnings management te bepalen. Tabel 1: Frequentie verdeling van gepubliceerde artikelen voor de periode van 1999-2004.

Maatstaf voor beïnvloeding Aantal artikelen Percentage

Totale accruals modellen 37 45,68%

Specifieke accruals modellen 22 27,16%

Overige modellen 22 27,16%

Totaal 81 100,00%

Bron: Bissessur en Langendijk (2005)

24

Dechow e.a. (1995) onderzochten welk meetmodel earnings management het beste detecteert. De meetmodellen worden in het onderzoek aan vier testen onderworpen. De conclusie van de onderzoekers is dat het gemodificeerde Jones meetmodel de meeste testkracht voor earnings management heeft. Het meetmodel van Peasnell is niet in dit onderzoek getest. In de recente literatuur van: Van Praag (2001), Vander Bauwhede (2003) en Scott (2003), wordt het meetmodel van Peasnell niet besproken. Daarentegen wordt er aandacht geschonken aan het gemodificeerde meetmodel van Jones. Hieruit trek ik de conclusie dat het meetmodel van Peasnell niet superieur is aan het gemodificeerde meetmodel van Jones. Daarom heb ik de keuze gemaakt, om het gemodificeerde Jones meetmodel te gebruiken voor dit onderzoek.

§ 2.5. Earnings management in Nederland

De meeste onderzoeken naar earnings management zijn in de Verenigde Staten uitgevoerd. De wet- en regelgeving en het toezicht op de handhaving van de verslaggevingsregels zijn in de Verenigde Staten anders dan in Nederland. Het verschil kan leiden tot afwijkende resultaten in de onderzoeken van beide landen en kan ervoor zorgen dat de manager een andere methode zal gebruiken voor winststuring. In deze paragraaf zal ik kort de wet- en regelgeving en de onderzoeken naar earnings management in Nederland bespreken.

§ 2.5.1. De wet- en regelgeving

In Nederland is de verslaggeving vastgelegd in Titel 9, Boek 2 van het Burgerlijk Wetboek. Hierin is de algemene kade vastgelegd en spelen de begrippen “maatschappelijk aanvaardbare normen” en “inzicht” een belangrijke rol. Het eerste begrip geeft de regelopstellers veel ruimte om een specifieke invulling te geven. Van de specifieke wetsbepaling mag worden afgeweken, indien het inzicht dit vereist. Ondernemingen worden ingedeeld in de categorie: groot, middel of klein. Dit is afhankelijk van de omzetgrootte, de activa omvang en het aantal werknemers. De categorie bepaalt de gedetailleerdheid van de financiële verslaggeving van de onderneming. In Nederland zijn verschillende instanties in het leven geroepen om de specifieke invulling te geven aan de algemene kade en om toezicht te houden op de naleving van de verslaggevingsregels. Raad van de Jaarverslaggeving

De overheid heeft het algemene kader vastgesteld, de specifieke invulling wordt door de Stichting Raad voor de Jaarverslaggeving uitgevoerd. De stichting bestaat uit vertegenwoordigers van regelopstellers, gebruikers (ondernemingen) en beroepsgroep (accountants) en heeft geen wettelijke of regelgevende bevoegdheid. De stichting heeft een orgaan Raad voor de Jaarverslaggeving, die belast is met het normstelsel in Nederland. De Ondernemingskamer

De ondernemingskamer (OK) heeft een soortgelijke functie als de SEC. In tegenstelling tot de SEC houdt de OK passief toezicht. De OK is geen ambtelijke instantie, maar een rechtelijke instantie. Hierdoor kan de OK niet op eigen initiatief overgaan tot onderzoek van de jaarrekening. Het initiatief ligt bij de gedupeerden: aandeelhouders, werknemers, Vereniging van Effectenbezitter of Stichting onderzoeken bedrijfsinformatie. De taak van de OK is het beoordelen van de ingebrachte verzoeken en vervolgens de jaarrekeningen te toetsen aan de norm. Tegen de uitspraak van de OK is beroep mogelijk en de zaak zal dan voorgelegd worden aan de Hoge Raad. Bij de OK kan geen eis tot schade vergoeding worden ingediend,

25

daarvoor zullen de gedupeerden een civiele procedure moeten starten. Het aantal zaken dat bij de OK worden voorgelegd is beperkt. Dit wordt veroorzaakt doordat er een wanverhouding lijkt te zijn tussen enerzijds het belang dat wordt gehecht door de gedupeerden aan herziening van een jaarrapport en anderzijds de tijd, moeite en geld, die het kost om een procedure aan te spannen. Autoriteit Financiële Markten

Door gebrek aan eenduidige verslaggevingsregels en aan actief toezicht ontstaat er een grote flexibiliteit in het jaarrekeningbeleid. Door de grote schandalen als Enron, Parmalat en Ahold ontstond de vraag naar krachtig toezicht. In Nederland houdt de OK passief toezicht, dit moest veranderd worden. In het voorjaar van 2005 is het voorstel Wet toezicht financiële verslaggeving ingediend. Hierdoor krijgt de Autoriteit Financiële Markten (AFM) een vergelijkbare rol als de SEC. Het toezicht van de AFM bestaat uit de volgende taken. Ten eerste dient de AFM ervoor te zorgen dat ondernemingen de jaarrapporten tijdig bij de AFM deponeren. Vervolgens kan de AFM de jaarrapporten analyseren en verzoeken indienen om meer informatie te verstrekken. Ten slotte kan de AFM aanpassing van de jaarrapporten eisen. Bij de toedeling van de actief toezichthoudende rol aan de AFM blijft de OK gehandhaafd. Het toezicht van de AFM geldt alleen voor de beursgenoteerde ondernemingen.

§ 2.5.2. De onderzoeken

Zoals boven is genoemd zijn de meeste onderzoeken naar earnings management in de Verenigde Staten uitgevoerd. In Nederland zijn een aantal onderzoeken naar earnings management gedaan, waarbij rekening is gehouden met de wet- en regelgeving en de grote flexibiliteit in de verslaggeving. Hoogendoorn en Mertens (2001) hebben de kwaliteit van de financiële verslaggeving in Nederland onderzocht en kwamen tot de conclusie dat er ruimte is voor earnings management in Nederland. Hieronder zal ik een aantal onderzoeken bespreken. Hoogendoorn (1990) deed onderzoek naar stelselwijzigingen van 1977 tot 1986 in Nederland. De conclusie is dat er een relatie kan worden gelegd tussen het gebruik van winstverhogende stelselwijzigingen en de relatieve winstsituatie van de ondernemingen. De winstverhogende stelselwijzigingen werden vaker gebruikt door ondernemingen, die in ongunstiger winstsituaties dan voorgaande jaren bevinden, dan vergelijkbare ondernemingen zonder stelselwijziging. Hierdoor konden de minder succesvolle ondernemingen winsten rapporteren, dat niet significant afwijkt van de voorgaande jaren. Daarnaast kon er minder verband worden gelegd tussen winstverlagende stelselwijziging en de relatieve winstsituatie. Ook kwam de “taking a bath” strategie nauwelijks voor. Van Praag (2001) onderzocht de mate van earnings management in Nederland in de periode van 1988 tot 1997. Hij gebruikte zowel de wijzigingen van grondslagen als de accruals methode om earnings management te meten. Van Praag concludeert dat stelselwijziging een relatief klein en positief effect heeft op de gerapporteerde winst. Daarnaast heeft het gebruik maken van de reorganisatievoorziening een relatief grote impact op de gerapporteerde winst. Bij slecht presterende ondernemingen worden de buitengewone lasten gemaskeerd door buitengewone lasten en bij best presterende ondernemingen gebeurt dit niet. Hierdoor ontstaat er een aanwijzing dat er aan earnings management wordt gedaan. Wanneer de winst laag is, wordt er rek in de verslaggeving gecreëerd en deze wordt gemaskeerd door buitengewone baten. Indien de winst hoog is, worden de buitengewone lasten niet gemaskeerd door buitengewone baten om de winst te drukken. Met de accruals methode vond hij dat de

26

buitenste kwartielen van zijn waarnemingen (Q1 en Q3) een significant hoger gebruik van discretionary accruals heeft. Van Rooijen (2003) onderzocht hoeveel verslaggevingsalternatieven er in Nederland zijn en of er gebruik wordt gemaakt van de flexibiliteit in de verslaggeving voor winstbeleid en winststuring. De Nederlandse jaarverslaggeving kent minimaal 85 verslaggevingsalternatieven, waaruit ondernemingen kunnen kiezen als ze hun winst rapporteren. Van Rooijen gebruikt de bandbreedte om de flexibiliteit voor de onderneming weer te geven. De bandbreedte bestaat uit: maximaal (agressief) en minimaal (conservatief) te rapporteren winst. Een onderneming kan “een getrouw beeld” van de winst geven binnen 5% tot 9% van de totale omzet. Hij concludeert: “rekening houdend met een gemiddelde nettowinstmarge van 7% kan terecht gesteld worden dat dit inderdaad het verschil kan zijn tussen redelijk goed en betrekkelijk slecht, redelijk gezond of zorgwekkend ongezond, net boven de streep of dik eronder”. De bandbreedte is nodig om aan de verwachting van de markt te voldoen. Naarmate de opties een belangrijkere rol spelen bij de beloning van de manager, zal de manager sterker sturen op het hoogst toelaatbare winstniveau. Wel of geen opties in de beloning van de manager zorgt voor een significant verschil in het gebruik van de flexibiliteit van de verslaggeving.

27

3. Research design

In dit hoofdstuk bespreek ik het empirische onderzoek. In de eerste paragraaf beschrijf ik hoe ik aan de bruikbare data ben gekomen. Daarnaast worden de statistieken van de opbouw van de totale accruals en de beloningen van de managers gegeven. In § 3.2. bespreek ik uitgebreid welke methode ik gebruik voor dit onderzoek en wat de verwachtingen van het onderzoek zijn. In de derde paragraaf geef ik een analyse van de bevindingen van dit onderzoek. Dit hoofdstuk sluit ik af met een vergelijking van mijn bevindingen met de eerder uitgevoerde onderzoeken en geef ik mogelijke oorzaken van de afwijkende resultaten.

§ 3.1. De gebruikte data

De gebruikte data voor dit onderzoek zijn afkomstig uit de jaarrapporten van de ondernemingen. De data zijn verzameld vanaf het boekjaar 2002 tot 2005 van de ondernemingen, die aan de Amsterdam Exchange (AEX) zijn genoteerd. Ik heb gekozen voor de data vanaf het boekjaar 2002, omdat vanaf 18 april 2002 de wet op openbaarmaking van de bezoldiging en het onderbezit van bestuurders en commissarissen werd ingevoerd. De onderneming dient een opgave van het bedrag van de bezoldiging voor iedere bestuurder openbaar te maken. De totale beloning wordt opgesplitst naar: periodiek betaalde beloningen, beloningen betaalbaar op termijn, uitkeringen bij beëindiging van het dienstverband, winstdelingen en bonusbetalingen. Hierdoor is het mogelijk om de beloningen van de CEO van de onderneming te verzamelen. Aan de AEX worden de 25 ondernemingen met de hoogste effectieve aandelenomzet genoteerd. In bijlage 1 is een lijst opgenomen van de ondernemingen, die van 2002 tot 2005 aan de AEX zijn genoteerd. Om de totale accruals van de ondernemingen vast te stellen, zijn de gegevens van voorgaande periodes nodig. Voor de ondernemingen die in 2002 een beursnotering hebben, dienen de gegevens van het boekjaar 2001 ook verzameld te worden. Voor de ondernemingen SBM Offshore en Versatel dienen respectievelijk de gegevens van de boekjaren 2002 en 2003 te worden verzameld. In totaal zijn 75 ondernemingsjaren beschikbaar, maar deze zijn niet allemaal bruikbaar voor het onderzoek. De verhandelbare aandelen van de Gucci Groep werden in april 2004 overgenomen door de grootaandeelhouder, hierdoor verloor de Gucci Groep haar notering aan de AEX. Daarom worden alleen de ondernemingsjaren 2002 en 2003 van de Gucci Groep meegenomen in het onderzoek. KPNQwest had een beursnotering in 2002, maar heeft op 31 mei van dat jaar een faillissement aangevraagd. Dit ondernemingsjaar wordt niet meegenomen in het onderzoek. Op 5 november 2002 werden de ondernemingen Logica en CMG gefuseerd tot LogicaCMG. Hierdoor ontstond een belangrijke, internationale speler in de ICT dienstverlening en draadloze telecommunicatie. De gegevens voorafgaand aan de fusie kunnen niet worden gebruikt als vergelijkingsmateriaal en daardoor wordt het ondernemingsjaar 2002 van LogicaCMG verwijderd van de bruikbare data. In totaal zijn 72 ondernemingsjaren bruikbaar voor dit onderzoek. De verdeling van de ondernemingsjaren is hieronder in frequentietabel 2 weergegeven.

28

Tabel 2: frequentietabel 2002-2004.

In tabel 3 worden de ondernemingsgegevens van de 72 bruikbare ondernemingsjaren weergegeven. De gegevens worden in miljoenen euro’s uitgedrukt, met uitzondering van de totale accruals. De gemiddelde totale activa bedraagt € 100,5 miljard, maar de mediaan bedraagt “slechts” € 10,1 miljard. Dit betekent dat er een beperkt aantal ondernemingen zijn, zoals de financiële instellingen, Koninklijke Olie en Unilever, die het gemiddelde erg doet toenemen. De gemiddelden in tabel 3 zijn berekend door alle waarnemingen bij elkaar op te tellen en door het totale aantal waarnemingen te delen. De totale accruals zijn gemiddeld 0,0587 negatief. Tabel 4 laat de opbouw van de totale accruals zien. De totale accruals zijn opgebouwd uit de volgende elementen: vlottende activa, liquide middelen, kortlopende schulden, belastingen en afschrijvingen. De elementen liquide middelen en belastingen hebben relatief minder invloed, omdat deze correctie-elementen zijn voor respectievelijk vlottende activa en kortlopende schulden. De afschrijvingen hebben de meeste invloed op de hoogte van de totale accruals. De gemiddelden zijn berekend door eerst de elementen door de totale activa van t-1 te delen. De uitkomsten hiervan worden vervolgens bij elkaar opgeteld en gedeeld door het aantal waarnemingen. Tabel 5 geeft de statistieken van de onafhankelijke variabelen, die in de regressieformule worden gebruikt om de non-discretionary accruals te bepalen. De uitkomsten van de regressieformule zullen in de analyse worden besproken. Tabel 3: ondernemingsgegevens.

€ x 1.000.000 Gemiddelde SD Q1 Mediaan Q3

Totale activa 100.591,98 200.923,17 3.687,62 10.113,78 40.608,75

Totale omzet 22.918,04 35.892,89 3.304,75 8.868,50 29.041,50

Netto winst 1.547,53 3.279,74 20,91 275,00 1.822,75

Totale accruals -0,0587 0,0739 -0,0990 -0,0544 -0,0139

Tabel 4: opbouw van de totale accruals.

Gemiddelde SD Q1 Mediaan Q3

∆ Vlottende activa -0,0301 0,1089 -0,0742 -0,0197 0,0257

∆ Liquide middelen -0,0003 0,0578 -0,0235 0,0015 0,0214

∆ Kortlopende schulden -0,0326 0,0852 -0,0603 -0,0229 0,0189

∆ Belastingen -0,0006 0,0090 -0,0051 -0,0004 0,0036

Afschrijvingen 0,0609 0,0576 0,0324 0,0514 0,0706

Tabel 5: onafhankelijke variabelen.

Gemiddelde SD Q1 Mediaan Q3

1/ activa t-1 0,0002 0,0002 0,0000 0,0001 0,0003

(∆ omzet/ activa t-1) - (∆ deb/ activa t-1) -0,0316 0,1822 -0,0699 -0,0099 0,0374

Materiële activa/ activa t-1 0,1825 0,1990 0,0387 0,1032 0,3299

Jaar Ondernemingsjaren Percentage Cumulatief percentage

2002 23 31,94 31,94

2003 25 34,72 66,67

2004 24 33,33 100,00

Totaal 72 100,00

29

Voor dit onderzoek zijn de hoogten van het vaste salaris, de hoogte van de variabele beloning, de minimale variabele beloning en de maximale variabele beloning van belang. Deze gegevens worden in tabel 6 weergegeven. De gegevens zijn afkomstig van de internetsite van de Vereniging van Effectenbezitters. Op de internetsite worden voor alle CEO’s van ondernemingen genoteerd aan de Nederlandse Exchange, de verdeling van de totale beloning weergegeven. Het gemiddelde vaste salaris van de CEO’s bedraagt € 833.370. Dit bedrag is bepaald door alle vaste salarissen van de CEO’s van de jaren 2002-2004 op te tellen en vervolgens door het aantal waarnemingen te delen. De variabele beloning is in de periode van 2002-2004 gemiddeld 75% van het vaste salaris. Voor bijna alle ondernemingen geldt dat er een drempel is van 0%, maar voor de managers van Heineken is er een gegarandeerde variabele beloning van 6%. De gemiddelde maximale uitkeerbare variabele beloning is 101,74% van het vaste salaris. Tabel 6: beloningen van managers.

€ x 1.000 Gemiddelde SD Q1 Mediaan Q3

Vast salaris 833,37 355,70 598,09 755,50 995,25

Variabele beloning 613,58 558,52 150,59 446,00 960,90

Drempel * 0,25 1,21 0,00 0,00 0,00

Plafond * 101,74 40,19 85,00 100,00 125,00

Variabele beloning * 75,01 62,83 24,21 68,70 107,03

* % t.o.v. vast salaris

Sommige ondernemingen hebben de jaarrekening zowel onder US GAAP als Dutch GAAP opgesteld. Daarnaast rapporteren sommige ondernemingen in verschillende valuta’s (US dollar en Britse pond). Om de vergelijkbaarheid te waarborgen, heb ik alle data onder de Dutch GAAP gehanteerd en de cijfers in euro’s gebruikt voor dit onderzoek. De wisselkoersen van de vreemde valuta’s per balansdatum zijn afkomstig uit de jaarrapporten van de ondernemingen.

§ 3.2. De methode

De bruikbare data worden in drie groepen ingedeeld. Net als het onderzoek van Healy zal ik de groepen: UPP, MID en LOW gebruiken. De ondernemingsjaren worden in de groep UPP ingedeeld, wanneer uit het jaarrapport blijkt dat er een maximale bonus is uitgekeerd aan de manager. De groep LOW bevat de ondernemingsjaren, waarbij geen bonus is uitgekeerd aan de manager. Wanneer de bonus zich tussen het minimale en het maximale van de uitkeerbare bonus bevindt, zal het ondernemingsjaar in de groep MID worden ingedeeld. In de groep MID verwacht ik een positieve DA of in ieder geval een hogere DA dan de groepen LOW en UPP. Dit wordt veroorzaakt, doordat de manager in de groep LOW niet in staat is de minimale bonus te bereiken. Hierdoor wil de manager ruimte creëren voor de toekomst, zodat de kans op het behalen van de bonus in de toekomst wordt vergroot. De managers van de ondernemingsjaren in groep UPP hebben de maximale bonus uitgekeerd gekregen en kunnen ruimte “reserveren” voor de toekomst. De managers van de ondernemingsjaren in groep MID hebben een motief om de winsten op te stuwen, hierdoor kunnen ze hun bonus maximaliseren. Deze redenering is hieronder grafisch weergegeven.

30

Grafiek 3: richting van earnings management bij een bepaald niveau van bonusuitkering. Minimale bonus Maximale bonus

Minimale winst Maximale winst Bron: Van Praag (2001)

In paragraaf 2.3.3. is het onderzoek van Healy uitgebreid besproken. Ook zijn er een aantal beperkingen aangegeven. Ten eerste was het in die tijd moeilijk of zelfs onmogelijk om alle ondernemingsjaren in de juiste groepen (portefeuilles) in te delen, omdat de informatievoorziening omtrent de bonussen van de managers niet openbaar werd gemaakt. Zoals in de vorige paragraaf is benoemd, zijn de ondernemingen verplicht om vanaf het boekjaar 2002 de bezoldiging van hun managers openbaar te maken in het jaarrapport. Hierdoor neemt de kans op foute indeling van de ondernemingsjaren af. Het kan voorkomen dat het bonusniveau niet valt te herleiden uit het jaarrapport. Om dit probleem op te lossen zal ik het ondernemingsjaar zorgvuldig vergelijken met het bonusbeleid en de bonusomvang van de voorgaande jaren van de onderneming, om toch een juiste indeling te maken. Daarnaast wordt het gebruik van totale accruals als proxy voor discretionary accruals als beperking gezien. Naar mijn inziens is dit niet helemaal juist; er zijn verschillende methodes om de omvang van earnings management te bepalen. Van de 81 artikelen die de afgelopen 5 jaar in wetenschappelijke literatuur zijn gepubliceerd, werden in 37 onderzoeken de totale accruals methode gehanteerd (45,68%). Hieruit concludeer ik dat de totale accruals benadering geen foute methode voor earnings management is. Bij het meetmodel van Healy wordt geen rekening gehouden met de economische omstandigheden, waarin de onderneming zich bevindt. Dit heb ik verholpen door het gemodificeerde meetmodel van Jones toe te passen om de discretionary accruals te bepalen.

§ 3.3. De analyse

In deze paragraaf bespreek ik de analyses, die ik heb uitgevoerd om de bevindingen te toetsen. In de eerste subparagraaf komt de regressie-analyse aan bod. Vervolgens maak ik gebruik van de Chi²-toets om het verband te toetsen. In de derde subparagraaf toets ik de gevonden gemiddelden van de groepen UPP, MID en LOW. In de variantie-analyse worden de gemiddelden getoetst of deze significant van elkaar verschillen. In § 3.3.4. vergelijk ik de gevonden resultaten met de eerder uitgevoerde onderzoeken in zowel de Amerikaanse als de Nederlandse context. Daarnaast noem ik een aantal mogelijke oorzaken, waarom de gevonden resultaten afwijken van Healy’s veronderstellingen.

31

§ 3.3.1. Regressie-analyse

De NA worden geschat door middel van het gemodificeerde Jones meetmodel. Hieronder is de regressieformule weergegeven. Uit de analyse blijkt dat de R² een waarde heeft van 0,3493. Dit betekent dat 34,93% van de variantie van de NA wordt verklaard door de drie onafhankelijke variabelen. De aangepaste R² corrigeert de R² voor het aantal onafhankelijke variabelen en het aantal waarnemingen. De aangepaste R² heeft een waarde van 0,3211. De F-waarde is 12,3491 en heeft een overschrijdingskans van 0,0000. De gemiddelden van de elementen zijn ongelijk aan elkaar. De bovengenoemde waarden worden in tabel 7 weergegeven. NA = α¹ (1/A т-) + α² [(∆ REV т/A т-) - (∆ REC т/A т-)] + α³ (PPE т /A т-)

Het gemodificeerde Jones meetmodel gaat ervan uit dat de manager invloed uit kan oefenen op de hoogte van de omzet. De omzet wordt daarom aangepast met de verandering in de ontvangsten. Maar uit de analyse blijkt dat de regressieformule aan voorspellingswaarde afneemt, wanneer de omzet wordt aangepast. In tabel 8 worden dezelfde gegevens gepresenteerd als voor de gemodificeerde Jones meetmodel, maar nu met de toepassing van het Jones meetmodel. De R² heeft nu een waarde van 0,3613 en het aangepaste R² een waarde van 0,3335. Dit betekent dat de verandering in de omzet een betere voorspellingswaarde heeft dan de aangepaste omzet. Ook uit het onderzoek van Van Praag (2001) blijkt dat het Jones meetmodel een hogere F-waarde en een aangepaste R² waarde heeft dan de gemodificeerde Jones meetmodel. Een mogelijke verklaring die hij hiervoor geeft, is dat de verandering in de omzet een betere indicatie is voor de totale activiteiten. Daarnaast kan het zijn dat de ontvangsten beïnvloed worden door factoren van buitenaf, zodat er ruis in het meetmodel komt. Doordat het Jones meetmodel een hogere voorspellingswaarde heeft, zal ik gebruik maken van dit meetmodel om de DA te bepalen. Tabel 7: statistieken voor gemodificeerde Jones meetmodel.

N R R² Adj. R² F Sig. α¹ α ² α³

72 0,5911 0,3493 0,3211 12,3491 0,0000 -66,7882 0,0920 -0,1521*

*= significant bij 0,01

Tabel 8: statistieken voor Jones meetmodel.

N R R² Adj. R² F Sig. α¹ α ² α³

72 0,6010 0,3613 0,3335 13,0081 0,0000 -50,0423 0,1079** -0,1606*

*= significant bij 0,01 **= significant bij 0,05

In tabel 9 is de verdeling van de totale accruals weergegeven. Non-discretionary accruals en discretionary accruals vormen samen de totale accruals. Deze hebben respectievelijk -0,0433 en -0,0154 aan waarde. Tabel 9: het Jones meetmodel: non-discretionary accruals, discretionary accruals en totale accruals.

Gemiddelde SD Q1 Mediaan Q3

Non-discretionary accruals -0,0433 0,0365 -0,0611 -0,0377 -0,0160

32

Discretionary accruals -0,0154 0,0740 -0,0545 -0,0086 0,0326

Totale accruals -0,0587 0,0739 -0,0990 -0,0544 -0,0139

§ 3.3.1. Chi²-toets

Met de Chi²-toets wordt bepaald of er een verband bestaat tussen de verschillende groepen en de richting van de DA. Met de richting van de DA wordt bedoeld of de DA positief of negatief zal zijn. In tabel 10 is de verdeling in een kruistabel weergegeven. In de groep UPP zijn 12 negatief en 3 positief DA. En in de groep LOW zijn 7 negatief en 5 positief DA. De verdeling van de richting is conform de verwachting. In de groep MID zijn 23 negatief en 22 DA positief. De verwachting van deze groep is dat een groter aantal een positieve richting zal hebben. Zoals in § 3.2. is aangegeven verwacht ik een lagere gemiddelde DA bij de groepen UPP en LOW dan bij de groep MID. De gemiddelde DA is in overeenstemming met de verwachting, ondanks de kleine negatieve waarde van het gemiddelde van DA in de groep MID. Bij deze verdeling geeft de Chi²-toets een waarde van 3,8629 en heeft een p-waarde van 0,1449. Dit betekent dat de nulhypothese niet kan worden verworpen. Er bestaat geen verband tussen de verschillende groepen en de richting van de DA. Tabel 10: kruistabel discretionary accruals richting t.o.v. de verschillende groepen.

Negatief Positief Totaal Gemiddelde

UPP 12 3 15 -0,0388

MID 23 22 45 -0,0055

LOW 7 5 12 -0,0233

Totaal 42 30 72 -0,0154

Tabel 11: Chi²-toets

Waarde Asymp.sign (2-sided)

Pearson Chi-Square 3,8629 0,1449

§ 3.3.3. Variantie-analyse

De Chi²-toets geeft aan dat er geen verband bestaat tussen de verschillende groepen en de richting van de DA. De variantie-analyse toetst of de gemiddelden van de DA significant van elkaar verschillen. Uit tabel 10 blijkt dat de gemiddelden van elkaar verschillen, maar kunnen de verschillen statistisch worden onderbouwd? Hiervoor heb ik de variantie-analyse Bonferroni gebruikt. Deze geeft aan of het groepsgemiddelde significant van elkaar verschilt. Uit tabel 12 blijkt dat geen enkele groep significant van elkaar verschilt. Hoewel ik voor het Jones meetmodel heb gekozen, wil ik de gemiddelden van DA onder het gemodificeerde Jones meetmodel ook analyseren. Het is misschien mogelijk dat de gemiddelden onder het gemodificeerde Jones meetmodel wel significant van elkaar verschillen. In tabel 13 worden de gemiddelden van de DA onder het gemodificeerde Jones meetmodel weergegeven. Uit de variantie-analyse van het gemodificeerde Jones meetmodel blijkt dat ook met dit meetmodel geen significant verschil bestaat tussen de gemiddelden van de DA.

33

Tabel 12: variantie-analyse Bonferroni van het Jones meetmodel.

Multi vergelijking Gemiddelde verschil Standaard fout Sig.

(I) (II) (I)- (II)

UPP MID -0,0332 0,0220 0,4063

LOW -0,0155 0,0286 1,0000

MID UPP 0,0332 0,0220 0,4063

LOW 0,0177 0,0240 1,0000

LOW UPP 0,0155 0,0286 1,0000

MID -0,0177 0,0240 1,0000

Tabel 13: gemiddelde DA onder het gemodificeerde Jones meetmodel.

Mod. Jones Gemiddelde

UPP -0,0398

MID -0,0061

LOW -0,0251

Totaal -0,0163

Tabel 14: variantie-analyse Bonferroni van het gemodificeerde Jones meetmodel

Multi vergelijking

Gemiddelde verschil Standaard fout Sig.

(I) (II) (I)- (II)

UPP MID -0,0337 0,0221 0,3992

LOW -0,0147 0,0288 1,0000

MID UPP 0,0337 0,0221 0,3992

LOW 0,0190 0,0241 1,0000

LOW UPP 0,0147 0,0288 1,0000

MID -0,0190 0,0241 1,0000

§ 3.3.4. Vergelijking

In deze subparagraaf wil ik mijn bevindingen vergelijken met de resultaten van eerder uitgevoerde onderzoeken met betrekking tot het toepassen van earnings management ten behoeve van de bonussen. Uit het onderzoek van Van Praag (2001) blijkt dat de totale accruals op basis van het Jones meetmodel een waarde heeft van -0,0454. De NA en DA hebben respectievelijk een waarde van -0,0258 en -0,0195. De verdeling van de accruals is opgenomen in tabel 15. De overeenkomsten van deze resultaten zijn dat beide totale accruals een negatieve waarde hebben en dat in beide gevallen de NA groter zijn dan de DA. De gegevens verschillen niet extreem veel van elkaar. Wanneer ik puur naar de uitkomst van de totale accruals kijk, kan er gezegd worden dat het gebruik van totale accruals in Nederland is toegenomen. Hierbij heb ik geen analyse gemaakt omtrent de statistische onderbouwing van de uitspraak.

34

Tabel 15: non-discretionary, discretionary accruals en totale accruals.

Van Praag (2001) Dit onderzoek

Non-discretionary accruals -0,0258 -0,0433

Discretionary accruals -0,0195 -0,0154

Totale accruals -0,0454 -0,0587

Daarnaast vergelijk ik mijn bevindingen met de resultaten van Healy (1985) en Holthausen e.a. (1995). De resultaten van deze onderzoeken zijn in tabel 16 weergegeven. Healy vond bij de portefeuilles LOW en UPP een significant lagere DA dan de portefeuille MID, bij een significantieniveau van 0,005. De portefeuille MID heeft een negatief gemiddelde DA. De bevindingen van dit onderzoek zijn conform de resultaten van Healy’s onderzoek. Alleen bij dit onderzoek verschillen de gemiddelden niet significant van elkaar. De onderzoekers Holthausen e.a. constateren daarentegen in de groep MID wel een positief gemiddelde DA en bij de groepen LOW en UPP een negatief gemiddelde. Maar Holthausen e.a. konden geen bewijs leveren, dat de groep LOW significant afwijkt van de groep MID. Hierdoor konden ze geen bewijs leveren dat de managers winstverlagende accruals gebruiken, wanneer de bonussen zich onder de drempel bevinden. Tabel 16: DA gemiddelden voor de onderzoeken van Healy, Holthausen e.a. en dit onderzoek.

Healy (1985) Holthausen e.a. (1995) Dit onderzoek

Meetmodel Healy Healy Mod. Jones Mod. Jones

UPP -0,0536* -0,045 -0,024** -0,0398

MID -0,0117* -0,049 0,006 -0,0061

LOW -0,0437* -0,061 -0,005 -0,0251

*=significant bij 0,005 **= significant bij 0,01

De onderzoeken naar earnings management gebruiken grote hoeveelheden waarnemingen: Healy (1527), Holthausen e.a. (443) en Van Praag (611). Dit onderzoek heeft “slechts” 72 waarnemingen. Hierdoor hebben uitschieters een grotere invloed dan wanneer een groot aantal waarnemingen wordt gebruikt. Zoals in § 2.5. is aangegeven, zijn de meeste onderzoeken naar earnings management in de Verenigde Staten uitgevoerd. In de Verenigde Staten is het toezicht op de beursgenoteerde ondernemingen strenger dan in Nederland. In de Nederlandse financiële verslaggevingsregels is de flexibiliteit groot, zodat gebruik van de flexibiliteit in Nederland groter kan zijn dan in de Verenigde Staten. Dit kan het gevolg hebben dat de veronderstellingen van Healy niet voor Nederland gelden. De afschrijvingscomponent heeft een grote invloed op de omvang van de totale accruals. In het boekjaar 2002 moesten veel ondernemingen hun immateriële vaste activa afwaarderen. In 2002 is in totaal voor € 42,998 miljard afgeschreven. In de jaren 2003 en 2004 is respectievelijk € 30,369 miljard en € 27,635 miljard afgeschreven. De ondernemingen Ahold, KPN en Numico hebben in 2002 € 15,474 miljard afgeschreven en in 2003 ‘slechts’ € 5,178 miljard. Om een verklaring te vinden voor het feit waarom de resultaten van dit onderzoek niet in overeenstemming zijn met de veronderstellingen van Healy, worden de waarnemingen per

35

boekjaar geanalyseerd. De veronderstellingen hebben betrekkingen op de relatie tussen de groepen en de richting van de discretionary accruals. De analyse per boekjaar wordt in tabel 17 weergegeven. Het boekjaar 2002 voldoet aan de veronderstelling, ondanks de grote afschrijving in dat boekjaar. In 2003 zijn de groepen LOW en MID niet zoals verwacht. De groep LOW heeft een positief gemiddelde DA van 0,0009 en de groep MID een negatief gemiddelde DA van 0,0398. In 2004 wijkt de groep LOW af van de verwachting. Deze groep heeft 1 positieve en 1 negatieve waarneming, waarbij er meer negatieve waarnemingen waren verwacht. Voor de afwijkende resultaten van het boekjaar 2003 heb ik geen verklaring. Dit boekjaar is de oorzaak van de afwijkende resultaten van het onderzoek. Hieronder worden de mogelijke oorzaken opgesomd:

• Te weinig waarnemingen; dit onderzoek bevat “slechts” 72 waarnemingen.

• Andere methodes om earnings management toe te passen.

• Grote afschrijvingen in 2002. Tabel 17: verdeling van richting van DA in verschillende jaren.

Jaar Groep N P Gemiddelde

2002 UPP 5 1 -0,0513

MID 5 6 0,0167

LOW 5 1 -0,059

2003 UPP 2 1 -0,0022

MID 11 7 -0,0398

LOW 1 3 0,0009

2004 UPP 5 1 -0,0346

MID 7 9 0,0178

LOW 1 1 0,0355

§ 3.4. De conclusies

Na een uitgebreide analyse trek ik in deze paragraaf de conclusies uit de resultaten. Dechow e.a. (1995) concluderen dat het gemodificeerde meetmodel van Jones een beter model is voor het meten van earnings management dan de eerder ontwikkelde meetmodellen. Uit dit onderzoek blijkt dat het Jones meetmodel een hogere voorspellingswaarde heeft dan het gemodificeerde Jones meetmodel. Van Praag (2001) concludeert dat het Jones meetmodel een betere voorspellingswaarde heeft dan het gemodificeerde Jones meetmodel. Voordat ik in het laatste hoofdstuk antwoord geef op de centrale vraag van dit onderzoek zal ik eerst de deelvragen behandelen. De drie deelvragen hebben betrekking op de groepen waarin de ondernemingsjaren zijn ingedeeld. In de deelvragen zijn de verwachte richtingen, zowel negatief als positief, van de discretionary accruals gegeven.

36

De eerste deelvraag is als volgt geformuleerd:

Wanneer de drempel voor de variabele beloning niet wordt bereikt en hierdoor geen

variabele beloning wordt uitgekeerd, hebben managers dan de neiging om winstverlagende

discretionary accruals toe te passen?

Deze deelvraag heeft betrekking op de groep LOW. Uit het onderzoek blijkt dat er daadwerkelijk negatieve discretionary accruals worden toegepast door de managers. De negatieve richting is conform de verwachting. De discretionary accruals bedragen in de groep LOW gemiddeld -0,0233. Hoewel er negatieve discretionary accruals zijn geconstateerd, wijkt de gevonden waarde niet significant af van de gemiddelde discretionary accruals van groep MID. Hierdoor kan er niet uit dit onderzoek worden geconcludeerd dat, wanneer ondernemingen zich in dit bonusniveau bevinden, de managers winstverlagende accruals gebruiken ten behoeve van de variabele bonussen. De tweede deelvraag luidt als volgt:

Wanneer de drempel voor de variabele beloning wordt overschreden, maar zich onder het

plafond bevindt en hierdoor de variabele beloning niet maximaal uitgekeerd wordt, hebben

managers dan de neiging om winstverhogende discretionary accruals toe te passen?

In de groep MID verwacht ik positief discretionary accruals of een waarde hoger dan de groepen LOW en UPP aan te treffen. Het resultaat van dit onderzoek wijst erop dat de managers in de groep MID gebruik maken van negatieve discretionary accruals. Dit is niet in overeenstemming met de verwachting. De groep MID heeft een gemiddelde discretionary accruals van -0,0055. Deze waarde is hoger dan de gemiddelden van de groepen LOW en UPP. Ook Healy (1985) en Holthausen e.a. (1995) vonden negatief gemiddeld discretionary accruals voor de groep MID met een hogere waarde dan de groepen LOW en UPP. Net als bij de eerste deelvraag verschilt het gemiddelde van deze groep niet significant van de andere groepen. Daarom kan er niet worden geconcludeerd, dat de managers in de groep MID aan earnings management doen ten behoeve van de variabele beloningen. De laatste deelvraag is als volgt geformuleerd:

Wanneer het plafond voor de variabele beloning wordt overschreden en hierdoor de

variabele beloning maximaal wordt uitgekeerd, hebben de managers dan de neiging om

winstverlagende discretionary accruals toe te passen?

De laatste deelvraag heeft betrekking op de groep UPP. De gemiddelde discretionary accruals voor deze groep is -0,0388. De negatieve richting is conform de verwachting. Zoals hierboven al is besproken, verschilt het gemiddelde van deze groep niet significant van groep MID. Hierdoor kan er niet worden geconcludeerd dat, wanneer de managers meer dan het maximale variabele bonussen ontvangen, ze de neiging hebben om winstverlagende discretionary accruals toe te passen ten behoeve van de variabele beloningen.

37

4. Conclusie

In het vorige hoofdstuk werd het empirische onderzoek behandeld. De conclusie van het onderzoek bespreek ik in de eerste paragraaf van het laatste hoofdstuk. Hierin wordt het onderzoek samengevat en wordt er een antwoord gegeven op de centrale vraagstelling. Dit onderzoek sluit ik af door een aantal beperkingen van het onderzoek te noemen en een aantal mogelijkheden aan te geven voor verdere onderzoek.

§ 4.1. De conclusie van het onderzoek

In het eerste hoofdstuk van het onderzoek wordt de verantwoording van het onderzoek besproken. De aanleiding van dit onderzoek is, dat er de laatste tijd veel commotie is ontstaan omtrent de topinkomens van managers van ondernemingen. De ondernemingen eisen van de werknemers minimale loonstijgingen of zelfs de nullijn aan te houden, maar ondertussen stegen de totale beloningen van de managers fors. Hierdoor kwam de maatschappelijke discussie op gang wat uiteindelijk leidde tot een debat in de Tweede Kamer. De managers legden de verantwoordelijkheid bij de Raad van Commissarissen en de aandeelhouders, omdat zij de hoogte van de beloningen voor de managers vaststellen en goedkeuren. Maar kunnen de managers geen invloed uitoefenen op de hoogte van de variabele beloning? De centrale vraagstelling van dit onderzoek is als volgt geformuleerd:

Sturen managers van beursgenoteerde ondernemingen, die aan de Amsterdam Exchange

genoteerd zijn, de winsten om de variabele beloningen te verhogen?

Naast de centrale vraagstelling zijn er drie deelvragen geformuleerd. De deelvragen hebben betrekking op de groep, waarin de ondernemingsjaren zijn ingedeeld. De deelvragen worden verderop in de samenvattingen besproken. Voor wie maakt het uit dat de managers de winsten kunnen sturen? Voor de volgende groepen belanghebbenden zal dit onderzoek relevant kunnen zijn: de beleggers, de accountant, de wet- en regelopstellers, de toezichthoudende organen en de beloningscommissies. Het onderwerp earnings management bespreek ik in het tweede hoofdstuk uitgebreid. Voor earnings management worden in de literatuur verschillende definities gehanteerd. Ik gebruik voor dit onderzoek de definitie van Healy en Wahlen (1999: p. 361). Ze omschrijven earnings management als volgt: “Earnings management occurs when managers use judgment in

financial reporting and in structuring transactions to either mislead some stakeholders about

the underlying economic performance of the company or in influence contractual outcomes

that depend on reported accounting numbers.”

De term accruals wordt vaak gebruikt in dit onderzoek. Maar wat zijn accruals? Een ontvangst in een periode leidt niet per se tot een opbrengst in dezelfde periode. Dit geldt ook voor uitgaven en kosten. Om zo goed mogelijk de ontvangsten en de uitgaven aan een periode toe te rekenen, is het toerekeningsbeginsel (accruals principle) ontstaan. Een kasstroomoverzicht geeft de ontvangsten en de uitgaven van een onderneming weer. In de verlies- en winstrekening wordt de winst bepaald door de toegerekende opbrengsten en kosten. Het

38

verschil tussen de kasstroom op operationele basis en de winst worden de totale accruals genoemd. Er zijn allerlei verschillende motieven, waarom managers de winsten van de ondernemingen willen sturen. De motieven worden door Healy en Wahlen in de volgende drie categorieën ingedeeld: de kapitaalmarkt motieven, de contractuele motieven en de wet- en regelgeving motieven. Het belangrijkste motief voor dit onderzoek is het bonusplan motief, dit is een onderdeel van de contractuele motieven. Het bonusplan motief veronderstelt dat te allen tijde de manager winstverhogende accruals zal gebruiken om de variabele bonus te maximaliseren. Het bonusplan is een oplossing voor het agency-probleem. Het bonusplan zorgt ervoor dat de manager hetzelfde doel heeft als de eigenaren. Maar hierdoor ontstaat een nieuw agency-probleem. Want de manager kan nu de winsten en aandelenkoersen sturen, om de variabele beloningen te maximaliseren. Dit gaat ten koste van de waardecreatie voor de eigenaren op de lange termijn. Het onderzoek van Healy (1985) vormt de basis voor dit onderzoek. Daarom is het onderzoek van Healy uitgebreid behandeld. Healy veronderstelt dat de managers zowel winstverhogende als winstverlagende accruals zullen toepassen. In de tijd voor het onderzoek van Healy werd verondersteld dat de manager altijd winstverhogende accruals zal gebruiken. De ondernemingsjaren worden ingedeeld in verschillende portefeuilles. Ondernemingsjaren waarbij geen variabele bonus is uitgekeerd aan de managers worden ingedeeld in de portefeuille LOW. De portefeuille UPP bestaat uit de ondernemingsjaren, waarbij de bonus boven het plafond lag. De ondernemingsjaren, waarbij de bonus zich tussen de drempel en het plafond bevinden, worden in de portefeuille MID ingedeeld. De bevindingen van zijn onderzoek zijn, dat de gemiddelde accruals in de portefeuilles LOW en UPP significant afwijken van het gemiddelde van de portefeuille MID. Healy concludeert dat de manager de neiging kan hebben om zowel winstverhogende als winstverlagende accruals te gebruiken ten behoeve van de variabele beloningen.

Earnings management is lastig te traceren. De onderzoekers beschikken alleen over externe financiële stukken. De interne stukken worden niet aan het publiek beschikbaar gesteld. Daarnaast is het lastig om te bepalen of de winstfluctuatie wordt veroorzaakt door het beleid, de sturing van het management of door de economische omstandigheden, waarin de onderneming zich bevindt. Hierdoor is earnings management niet direct waarneembaar en meetbaar. Om earnings management te meten, wordt er gebruik gemaakt van proxy’s. Vander Bauwhede (2003) geeft drie methodes, hoe earnings management kan worden gemeten. Bij de eerste methode wordt nagegaan of de ondernemingen hun accountingmethodes zo kiezen, wijzigen of systematisch zo aanpassen om de winsten te sturen. De tweede methode is het meten van de accruals, die de ondernemingen gebruiken om de winst te sturen. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen discretionary accruals en non-discretionary accruals. Ten slotte kan earnings management worden gemeten door discontinuïteit in de verdeling van het winstcijfer of door de jaarlijkse wijziging in het winstcijfer: hier wordt echter verder geen aandacht aan besteed. De accruals methode wordt voor dit onderzoek gehanteerd. In de loop der jaren zijn een groot aantal accruals meetmodellen ontwikkeld. De volgende meetmodellen worden in dit onderzoek besproken: Healy (1985), DeAngelo (1986), Jones (1991), Dechow e.a. (1995) en Peasnell e.a. (1999). In het derde hoofdstuk van het onderzoek wordt het empirisch onderzoek besproken. De gebruikte data voor dit onderzoek zijn afkomstig uit de jaarrapporten van de ondernemingen.

39

De jaarrapporten zijn gedownload van de internetsite van de ondernemingen. De data zijn verzameld vanaf het boekjaar 2002 tot 2005 van de ondernemingen, die aan de Amsterdam Exchange zijn genoteerd. Aan de AEX worden de 25 ondernemingen met de hoogste effectieve aandelenomzet genoteerd. Om de accruals van de ondernemingen vast te stellen, zijn de gegevens van voorgaande perioden nodig. Van de 75 beschikbare ondernemingsjaren zijn 72 bruikbaar voor het onderzoek. Uit het onderzoek van Dechow e.a. (1995) blijkt het gemodificeerde Jones meetmodel de accruals het beste meet. Uit dit onderzoek blijkt dat het “gewone” Jones meetmodel een hogere voorspellingswaarde heeft dan het gemodificeerde Jones meetmodel. Ook Van Praag (2001) komt tot deze conclusie. Op de resultaten zijn verschillende toetsen uitgevoerd. Zo blijkt uit de Chi²-toets dat er geen verband bestaat tussen de richting van de accruals (positief of negatief) en de verschillende groepen (LOW, MID en UPP). Uit de variantie-analyse blijkt dat de gemiddelden van de groepen niet significant van elkaar verschillen. De richting van de discretionary accruals verschillen niet met de internationale onderzoeken van Healy (1985) en Hothausen e.a. (1995). Maar deze onderzoekers hebben wel statistische onderbouwing voor hun bevindingen. Dit ontbreekt echter bij dit onderzoek. Mogelijke oorzaken van de afwijking van de resultaten zijn: te weinig waarnemingen, verschil in verslaggevingsstelsel of grote afschrijvingen in het boekjaar 2002. Om tot een antwoord op de centrale vraagstelling te komen, dienen de deelvragen beantwoord te zijn. De deelvragen zijn als volgt geformuleerd:

Wanneer de drempel voor de variabele beloning niet wordt bereikt en hierdoor geen

variabele beloning wordt uitgekeerd, hebben managers dan de neiging om winstverlagende

discretionary accruals toe te passen?

De groep LOW heeft een negatief gemiddelde discretionary accruals, dit is conform de verwachting. Maar de waarde verschilt niet significant van de gemiddelde discretionary accruals van de groep MID. Daarom kan niet worden geconcludeerd dat wanneer de bonus zich bevindt onder de drempel, de managers winstverlagende discretionary accruals gebruiken ten behoeve van de variabele beloningen.

Wanneer de drempel voor de variabele beloning wordt overschreden, maar zich onder het

plafond bevindt en hierdoor de variabele beloning niet maximaal uitgekeerd wordt, hebben

managers dan de neiging om winstverhogende discretionary accruals toe te passen?

De groep MID heeft een negatief gemiddelde discretionary accruals, waar een positief gemiddelde is verwacht. Het gemiddelde van deze groep is wel hoger dan de gemiddelden van de groepen LOW en UPP. Ook in de groep MID kan niet worden geconcludeerd dat de managers de winsten sturen ten behoeve van de variabele beloningen.

Wanneer het plafond voor de variabele beloning wordt overschreden en hierdoor de

variabele beloning maximaal wordt uitgekeerd, hebben de managers dan de neiging om

winstverlagende discretionary accruals toe te passen?

De groep UPP heeft een negatief gemiddelde discretionary accruals, dit is in overeenstemming met de verwachting. Ook hier verschilt de gemiddelde discretionary accruals niet significant van de gemiddelde discretionary accruals van groep MID. Daarom

40

kan in deze groep ook niet geconcludeerd worden dat de managers de winsten sturen ten behoeve van de variabele beloningen. Nu de deelvragen zijn behandeld en een antwoord op elke deelvraag is gegeven, kan de centrale vraagstelling van dit onderzoek worden beantwoord. De centrale vraag is als volgt geformuleerd:

Sturen managers van beursgenoteerde ondernemingen, die aan de Amsterdam Exchange

genoteerd zijn, de winsten om de variabele beloningen te verhogen?

Uit de antwoorden van de drie deelvragen blijkt, dat er geen earnings management wordt toegepast door de managers van de ondernemingen, die aan de Amsterdam Exchange zijn genoteerd. Het antwoord op de centrale vraag is dan ook: Nee, managers van ondernemingen, die aan de AEX zijn genoteerd, sturen de winsten niet om de variabele beloningen te verhogen. De gemiddelden van de groepen LOW en UPP zijn conform de verwachting en het gemiddelde discretionary accruals van de groep MID is hoger dan de groepen LOW en UPP. Maar de gemiddelden verschillen niet significant van elkaar, zodat er geen statistische onderbouwing is voor earnings management door managers van ondernemingen, die aan de AEX zijn genoteerd.

§ 4.2. De beperkingen en mogelijkheden voor verdere onderzoeken

In de randvoorwaarden in paragraaf 1.2. worden de beperkingen gegeven, waaraan de onderzoeksresultaten en methoden onderhevig zijn. Hieronder worden de beperkingen voor dit onderzoek opgesomd.

• Het onderzoek dient binnen een termijn van zes maanden te worden afgerond.

• Beschikbaarheid van de juiste jaarrapporten van 2002-2004 van de AEX beursgenoteerde ondernemingen op het internet.

• Het onderzoek bevat “slechts” 72 waarnemingen.

• Niet alle meetmodellen worden uitgewerkt in dit onderzoek. Tot slot worden een aantal mogelijkheden genoemd voor verdere onderzoek op het gebied van earnings management en om dit onderzoek uit te breiden.

• In dit onderzoek is gezegd dat earnings management in Nederland de afgelopen jaren is toegenomen, hiervoor is geen statistische onderbouwing geleverd. Men kan onderzoeken of er daadwerkelijk een toename is van het gebruik van earnings management in Nederland.

• Dit onderzoek bevat “slechts” 72 waarnemingen. Men kan de dataset uitbreiden door ook de “kleinere” beursgenoteerde ondernemingen ( Mid-Kap) te analyseren.

• Ook kan er een onderzoek worden gedaan naar de meetkracht van de verschillende meetmodellen van accruals op beursgenoteerde ondernemingen in Nederland.

• Tot slot kan men proberen een nieuw meetmodel voor accruals te ontwikkelen die discretionary accruals nauwkeuriger kan meten of voorspellen.

41

Bijlagen

1. AEX lijst 2002-2004 2. Grafieken en tabellen 3. Literatuurlijst

42

1: AEX lijst 2002-2004

2004 2003 2002

1 Abn Amro x o x o x o

2 Aegon x o x o x o

3 Ahold x o x o x o

4 Akzo x o x o x o

5 ASM Litho x o x o x o

6 Bührmann x o x o x o

7 DSM x o x o x o

8 Fortis x o x o x o

9 Getronics x o x o x o

10 Gucci x x o x o

11 Hagemeyer x o x o x o

12 Heineken x o x o x o

13 ING x o x o x o

14 Kon. Olie x o x o x o

15 KPN x o x o x o

16 KPNQwest x

17 LogicaCMG x o x

18 Numico x o x o x o

19 Philips x o x o x o

20 Reed Elsevier x o x o x o

21 SBM Offshore x o x o

22 TNT x o x o x o

23 Unilever x o x o x o

24 Vd Moolen x o x o x o

25 Versatel x o

26 VNU x o x o x o

27 Wolters Kluwer x o x o x o x = Beursnotering o = Bruikbaar voor het onderzoek

43

2: Grafieken en tabellen

Grafieken:

Grafiek 1: aandelenkoers reactie bij overtreffen en niet voldoen aan de verwachting van

de markt.

Grafiek 2: relatie tussen variabele beloningen en prestatie.

Grafiek 3: richting van earnings management bij een bepaald niveau van bonus uitkering

Tabellen:

Tabel 1: frequentietabel verdeling van gepubliceerde artikelen 1999-2004

Tabel 2: frequentietabel 2002-2004.

Tabel 3: ondernemingsgegevens.

Tabel 4: opbouw van de totale accruals.

Tabel 5: onafhankelijke variabelen.

Tabel 6: beloningen van managers.

Tabel 7: statistieken voor gemodificeerde Jones meetmodel.

Tabel 8: statistieken voor Jones meetmodel.

Tabel 9: het Jones meetmodel: non-discretionary accruals, discretionary accruals

en totale accruals.

Tabel 10: kruistabel: discretionary accruals richting t.o.v. de verschillende groepen.

Tabel 11: Chi²- toets.

Tabel 12: variantie-analyse Bonferroni van het Jones meetmodel.

Tabel 13: gemiddelde DA onder het gemodificeerde Jones meetmodel.

Tabel 14: variantie-analyse Bonferroni van het gemodificeerde Jones meetmodel.

Tabel 15: non-discretionary accruals, discretionary accruals en totale accruals

Tabel 16: DA gemiddelden voor de onderzoeken van Healy, Holthausen e.a. en

dit onderzoek.

Tabel 17: verdeling van richting van DA in verschillende jaren.

44

3: Literatuurlijst

Ball, R. en P. Brown, An empirical evaluation of accounting income numbers, Journal of Accounting Research, 1968, Vol. 6 p. 159-177.

Beneish, M.D., Detecting GAAP violation: implications for assessing earnings management

among firms with extreme financial performance, Journal of Accounting and Public Policy, 1997, Vol. 16 p. 271-309.

Bissessur, S. en H.P.A.J. Langendijk, Earnings management: de stand van zaken ten aanzien

van het onderzoeksontwerp, Maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie, 2005, Vol. 5 p. 5-13.

Burgstahler, D., en I. Dichev, Earnings management to avoid earnings decreases and loses, Journal of Accounting and Economics, 1997, Vol. 24 p.99-126.

Das, S. en H. Zhang, Rounding-up in reported EPS, behavioral thresholds and earnings

management, Journal of Accounting and Economics, 2003, Vol. 35 p. 31-50.

DeAngelo, L.E., Accounting numbers as Market Valuation Substitutes: a study of

management buyouts of public stockholders, The Accounting Review, 1986, Vol. 61 p. 400-420. Dechow, P.M., R.G. Sloan en A.P. Sweeney, Detecting earnings management, The Accounting Review, 1995, Vol. 70 p. 193-225.

Dechow, P.M., R.G. Sloan en A.P. Sweeney, Causes and consequences of earnings

manipulation: an analysis of firms subject to enforcement actions by the SEC, Contemporary Accounting Research, 1996, Vol. 13. p. 1-36.

Defond, M.L., en J. Jiambalvo, Debt covenant violation and manipulation of accruals, Journal of Accounting and Economics, 1994, Vol. 17 p. 145-171.

Epe, P. en W. Koetzier, Jaarverslaggeving, derde druk, Groningen, 2001.

Fields, T.D, T.Z. Lys en L. Vincent, Empirical research on accounting choice, Journal of Accounting and Economics, 2001, Vol. 31 p. 255-307.

Friedlan, J.M., Accounting choice of issuers of initial public offerings, Contemporary Accounting Research, 1994, Vol. 11 p. 1-31.

Gore, P., P. Pope en A. Singh, Earnings management and the distribution of earnings relative

to targets: UK evidence, Lancaster University working paper, 2002.

Haas, B. de en H. Hanen, Winstwaarschuwing: de ontmaskering van het creatief boekhouden, Amsterdam, 2002.

45

Healy, P.M., The effect of bonus schemes on accounting decisions, Journal of Accounting and Economics, 1985, Vol. 7 p. 85-107. Healy, P.M. en J.M. Wahlen, A review of the earnings management literature and its implications for standard setting, Accounting Horizons, 1999, Vol. 13 p. 355-383. Holland, K. en R.H.G. Jackson, Earnings management and deferred tax, Accounting and Business Research, 2004, Vol. 34 p. 101-123. Holthausen, R.W, D.F. Larcker en R.G. Sloan, Annual bonus schemes and manipulation of

earnings, Journal of Accounting and Economics, 1995, Vol. 19 p. 29-74.

Hoogendoorn, M.N., Stelselwijzigingen in de jaarrekening, proefschrift Erasmus Universiteit Rotterdam, Wolters-Noordhoff, 1990. Hoogendoorn, M.N. en G.M.H. Mertens, Kwaliteit van externe financiële verslaggeving in

Nederland, Maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie, 2001, Vol. 10 p. 406-420. Hoogendoorn, M.N. en G.M.H. Mertens, Kwaliteit van externe financiële verslaggeving in

Nederland, Limperg Instituut, 2001.

Jensen, M. C., W.H. Meckling, Theory of the firm: managerial behavior; Agency costs and

ownership structure, Journal of Financial Economics, 1976, Vol. 3 p. 305-360.

Jensen, M.C., K.J. Murphy en E.G. Wruck, Remuneration: where we’ve been, how we got

there, what are the problems, and how to fix them, Negotiation, Organizations and Markets Research paper series, 2004, paper number. 44.

Jones, J.J., Earnings management during import relief investigations, Journal of Accounting Research, 1991, Vol. 29 p.193-228.

Kasanen, E., J. Kinnuen, en J. Niskanen, Dividend based earnings management: empirical

evidence from Finland, Journal of Accounting en Economics, 1996, Vol. 22 p. 283-312.

Kaplan, R.S., Comments on Paul Healy evidence on the effect of bonus schemes on

accounting procedure and accrual decisions, Journal of Accounting and Economics, 1985, Vol. 7 p. 109-113.

Kinnunen, J. en M. Koskela, Who is miss world in cosmetic earnings management?; An

international comparison of firms’ tendency to small upward rounding of net income numbers

among 18 country, University of Helsinki working paper, 2002.

Liberty, S.E. en J.L. Zimmerman, Labor union contracts negotiations and accounting

choices, The Accounting Review, 1986, Vol. 61 p. 692-712.

Mulford, C.W. en E.E. Comiskey, The financial numbers game: detecting creative accounting

practices, New York, 2002. Murphy, K.J. en J.L. Zimmerman, Financial performance surrounding ceo turnover, Journal of Accounting en Economics, 1993, Vol. 16 p. 273-316.

46

Praag, B. van, Earnings management: empirical evidence on value relevance and income

smoothing, proefschrift Universiteit van Amsterdam, Tinbergen Institute, 2001, Research series no. 251. Peasnell, K.V., P.F. Pope en S. Young, Accrual management to meet earnings targets: did

Cadbury make a difference?, Lancaster University, 1999. Perry, S., en T. Williams, Earnings management preceding management buyout offers, Journal of Accounting and Economics, 1994, Vol. 18 p. 157-179. Rooijen, J.G. van, Hollandse glorie: Ahold versus Heineken winstbeleid en winststuring van

Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen, 2003, Vol. 11 p. 5-11. Schipper, K., Commentary on earnings management, Accounting Horizons, 1989, Vol. 3 p. 91-102. Scott, W.R., Financial accounting theory, derde druk, Toronto, 2003. Skinner, D.J. en R.G. Sloan, Earnings surprises, growth expectations and stock returns or

don’t let an earnings torpedo sink your portfolio, Review of accounting studies, 2002, Vol. 7 p. 289-312. Sweeney, A.P., Debt-covenant violations and managers accounting responses, Journal of Accounting and Economics, 1994, Vol. 17 p. 281-308. Teoh, S.H., I. Welch en T.J. Wong, Earnings management and the long-run market

performance of initial public offerings, Journal of Finance, 1998a, Vol. 53 p.1935-1974. Teoh, S.H., I. Welch en T.J. Wong, Earnings management and the post-issue

underperformance of seasoned equity offerings, Journal of Financial Economics, 1998b, Vol. 50 p. 63-100. Vander Bauwhede, H., Resultaatsturing en kapitaalmarkten: een overzicht van de

academische literatuur, Maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie, 2003, Vol. 5 p. 96-104. Watts, R.L, J. L. Zimmerman, Towards a Positive Theory of the Determination of Accounting

Standards, The Accounting Review, 1978, Vol. 53 p.112-134. Watts, R.L, J. L. Zimmerman, Positive accounting theory, New Jersey, 1986.