ISSN 1300-9672

SÜLEYMAN DEMiREL ÜNİVERSİTESİ

iLA.HiY AT F AKÜL TESİ

DERGiSi

Review .of· the Faculty of Divinity University of Süleyman Demirel

Yıl : 1995 Sayı : 2

J

,i

ı

1 j

KUR' AN-I KERİM VE FAKİRLİK PROBLEMi

Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY*

Günümüzde mevzu edilen mühim konulardan biri de "fakirlik" meselesidir. Bu ·mesele gerçekten üzerinde durmaya değer bir ko­nudur. Bu meseleyi muhtelif fikir cereyanlannın istismar ederek milletler ve fertler arasında fitne ve fesada yol açacak bir şekilde ele aldığı görülmüş ve görülmektedir. Hatta bu yolda milyarlar harcayıp saf inaiıçlara fitne tohumlan saçmak isteyen ülkeler bile mevcuttur.

Batı'da ve Doğu'da zaman zaman millet ve fertlerin ·fakir düşmelerine mani olmak için çalışmalar yapıldı_ğı, tedbirler alındığı, proje ve planlar hazırlandığı söylenir durur. Bu hususta fertlere tavsiyeler yapılır, mille_tler uyarılır ve devletler arası

yardımlaşmalarda bulunulur. Bu nevi yardımlaşmalann çoğu gerçek manada iyi niyetle yapılmış şeyler değildir. Çünkü yardım eden devlet, yardım edilenden mutlaka rr:ıaddi birşeyler almaya çalışır. Bu olmadığı takdirde de ondaki başka şeylere göz diker.

Durum ne olursa olsun, milletierin bugün karşı karşıya kalıp çözümünde başanya ulaşamadıkları fakirlik meselesini İslam dini bundan· ondört asır önce ele almış, ve fakirliğin yok edilmesi için gereken her çareyi bütün açıklığıyla ortaya koymuştur. İslam dini bu hususla ilgili prensiplerini tatbik safhasına da intikal . ettirerek çok canlı örnekler vermiştir.

İslam dini bazan fakirlerden övgüyle bahseder. "(Bilhassa· o fey') hicret eden fakiriere aittir ki, onlar Allah' tan fazl(-u inayet) ve hoşnudluk ararlar: Onlar Allah'a ve Peygamber' ine (mallarıyla, canlarıyla) yardım ederlerken yurtlarından ve mallarından (mahrum • edilerek) çıkarılmışlardır. İşte bunlar sadıkların ta kendileridir." 1

"(Sadakalar) Allah yolunda kendini vakfetmiş fakirler içindir ki onlar yeryüzünde dolaşmaya muktedir olmazlar. (Hal/erini) bilmeyen, iffet ve istiğnalarından dolayı onları zengin (kimse)ler sanır. Sen (Habibim) iJ kimseleri simalarından tanırsın. Onlar

* SDÜ ilahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belagatı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi. Ha.şr/8.

150 Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY

insanlardan yüzsüzlük edip de (birşey) istemezler. Siz (hak yolunda) ne mal harcarsanız şüphesiz Allah onu hakkıyla bilicidir. "2 meali n deki ayetler çok açık olmasa blJe fakirierin. övüldüğüne delalet etmektedir. Hz. Peygamber Bir hadisinde fakirierin zenginlerden beşyüz sene önce cennete gireceklerini beyan etmektedir3. Bir başka hadiste ise "Bedeni sıhhatli olup huzurlu olan ve günlük yiyeceği de bulunan insana sanki. dünya bütünüyle verilmiştir" denilmektedir4. ·

Araplardan ileri gelen bazıları Rasiilullah' a gelerek fakirler için bir gün, zenginler için de bir gün tahsis etmesini istemişlerdi. Fakirlerden gayeleri de·Selman, Bilal, Süheyb, Ebu Zer, Arnmar ve Ebu Hureyre gibi aslıab-ı kiramın ileri gelenleri idi. Fakat bu durum sahabeden bazılarını ço~ üzmüştü. Bunun üzerine şu ayeti kerime n azil oldu. "Sabah-akşam Rablerine (sırf) onun cemalini dileyerek dua edenlerle beraber candan sabr( -u sehat) et"5.

Abdullah b. Ümmü Mektum Rasfilullah 'ın ~uzuruna gelmişti. Hz. Peygamber'in yanında da Kureyş'in bazı ileri gelenleri vardı. Abdullah bu esnada Rasfilullah'ın kendisine bir şeyler öğretmesini istedi. Rasfilullah oradaki kiriıselerle görüşmekte olduğu için Abdullah'a iltifat etmedi. Bunun üzerine "Yüzünü ekşitip çevirdi. Kendisine o ama geldi diye. (Onun halini) sana hangi şey bildirdi. Belkz o, (senden öğrenecekleriyle) temi~lenecekti. Yahud öğüt alacaktı da (senin) bu öğüd(ün) kendisine fayda verecekti" mealindeki ayetler nazil olmuştu6.

Süfyan es-Sevri'nin huzuruna bir fakir gelmiş, es-Sevri de onu görünce kendisine yaklaşmasını isteyerek "beri gel, şayet zengin olsaydın seni bu. kadar kendime yakın kılmazdım"7 demişti. Bu sebeple es-Sevri'nin yakın dostlan fakir olup da kendisine daha yakın olmayı dilerlerdi8. ·

2 Bakara/273. 3 İbn Mace, Zühd 6, Ha Nu.: 4122; Müsnedü'l-İmamı Ahmed, Mısır, 1313, 2/296, 343,

451,512,5/366. 4 lbn Mace, Zühd 9, Ha Nu.: 4141. 5 Kehf/28. 6 Abese/1-4. 7 el-Öazali, İhya-u Ultımi' d-din, Kahire, 1939, 4/194. 8 Aynıyer.

ı

i l

\

Kur'an-ı Kertm ve. Fakirlik Problemi 151

Lokman oğluna şöyle bir tavsiyede bulunmuştu: "Eski elbise giyen bir kimseyi asla küçük görme. Çünkü senin de onun da Rabbi birdir''9.

Hz. Peygamber'in aslıalıının fakiriere olan tutumlan çok merhametli idi. Mesela müslümanların ilk halifesi olan Hz. Ebu Bekr yaşlı bir kadının koyunlannı sağacak kadar fakiriere yakın olmuş ve bu biçare ihtiyann gönlünü hoş etmiştiıo.

Hz. Ömer Hıms vilayetine gelince ilk işi fakirierin isimlerini isternek olmuştu. İsimler getirilince aralannda oranın valisi Said b. Amir'in ismini de gördü ve HDemek sizin valiniz fak:ir öyle mi?" dedi ve aldığı parayı ne yaptığını sordu. Onlan fakiriere dağıttığını söylevince Hz. Ömer kendini tutamayarak ağladı ve kendisine bir mikt~ para gönderdi../Said,parayı alınca: "İnna Iiliahi ve inna ileyhi raciun" dedi. Hanımı: "Ne oluyorsun, yoksa halifeye bir şeyler mi oldu?" deyince Said: "Daha büyük bir şey" dedi ve devam etti: "Dünyanın bana yöneldiğini görüyorum" mukabelesinde bulu.narak ağlamaya başladL Bütün geceyi. ibadetle geçirdikten sonra da paranın hepsini dağıttıll.

Ömer b. Alıdülaziz halife olunca bütün mallarını devlet hazinesine bağışlamıştı. Kendisine "Ey mü 'minlerin emiri kaç çocuğunuz olduğunu biliyor musunuz?" denilince de "Onları Allah'a bırakıyorum" cevabını verdi. Yine Ömer b. Abdülaziz'e halası gelerek maaşının artırılınasını istemişti. Fakat Ömer k.endisine daha fazla bir şey veremeyecegini, şayet. isterse kendine ait maaşından verebileceğini söyledi ve "hala, devlet malından sana bir şey veremem" cevabını verdi12.

Aynı şekilde Ömer b: Abdülaziz'in bazı devlet adamlannın ve nüfuz sahibi kimselerin ellerindeki bir kısım mallan alarak devlet hazinesine aktardığını görüyoruz B.

9 Aynıy~r.

1 O Kemal 'ıl' ddin, et-T1ii, K eyfe Alecel-İslô.mu Müşkilete' l-F akr, Bağdat, r954, s.17 .. ll Aynı eser, s.18. 12 Aynı eser, s.25-26. 13 Aynı eser, s.29.

152 Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY

Hz. Ebu Bekr zamanında vuku bulan kıtlıkta birçok yiyecek ge;_ tire n Hz. Osman' a taeiri er gelerek bu n lan satın almak istemişlerdi. Her verdikleri fiyat için Hz. Osman "Daha fazla verdiler" diyordu. Buna·dayanamayan tacirler "Osman, bu şehrin ileri gelen tacirleri biziz, kim bizden fazla fiyat verebilir ki" deyince Hz. Osman "Sizler bire on verebilir misiniz?'~-' dedi. · Tacirler "Hayır" dediler. Hz.· Osman "Allah bana bire karşı on veriyor. Şahid olun ki, bütün bu yiyecekler Medine halkına sadakadır." diyerek hepsini fakiriere bağışlamıştıı 4.

KUR' AN-I KERIM VE FAKİRLİK PROBLEMi

A- İSLAM VE MAL

1- İsHim'da malın değeri: ·Önce şunu beılrtmek gerekir ki, İslam dini mala düşkünlüğü pek hoş karşılamaz. "Ey iman edenler, sizi ne mallarınız, ne evlatlarınız Allah' ın zikrinden alıkoymasın. Kim bunu yaparsa işte onlarhüsrana uğrayanların ta kendi/eridir." ıs uMallarınız da evlatlarınız da sizin için ancak bir imtihan (mevzuu) dur. Büyük mükafat O'nun nezdindedir."l6 u(Okumamaktan) sakın. Çünkü insarı mutlaka azar. Kendisini (mal sebebiyle) ihtiyaçtan vareste gördü diye ... "ı1 Bir hadiste ise müslümanın dinini mal, şöhret ve şeref sevgisinin bir sürüye bırakılan iki yırtıcı' kurttan daha fazla ifsad edeceği beyan edilmektedir18• Bir başka hadiste de ölü yü üç şeyin takib edeceği, ancak bunlardan ikisi olan. mal ve dostların kabre kadar·· gelecekleri, işlenen arnellerio ise mahşere kadar kişiyle beraber olacağı ifade edilmektedir19. Bir kimse Ebu'd­Derda'ya saygısızlık etmişti. Ebu'd-Derda ise ona Şöyle bir dilekte buiundu: "Ya Rabbi, bana kötülük edeni sıhhatli kıl,.ömrünü uzun et ve malını da artır. "20

14 Aynı eser, s.35-36. 15 Münafıldln/9 .. 16 Teğabün/15.

ı 7 Aİak/6-7. 18 Müsned'ül İmam Ahmed, Mısır, 1313, 3/459;-'ffiO. 19 el-Bı.ıhari, Rikak, 42, Ha, Nu.: 65ı4. 20 İhyô.u UlUnıiddin, 3/228.

Kur' an-ı Kerim ve Fakirlik Problemi 153

Malın kötülenmesi yanında bazen övüldüğüne de rasthyoruz. "Sizin mallarınızı, oğullarınızı da çoğaltır, size bağlar,-. bostanlar verir, size ırmaklar akıtır."21 _ ·

Bu manada birtakım hadisi şerifler de mevcuttur. Bu hadislerden birinde takva sahibinin elindeki helal maldan övgü ile b ah sedilmektedir22.

Mal hakkırıda heriı övücü hem de yerici bazı ayet ve hadisler olduğuna göre,_ bunların bir araya getirilmesinden elde edilecek sonuç şudur ki; insan maldan doğacak fayda ve zararları tam manasıyla bilir ve ona göre hareket ederse bu davranışı onun için iyi neticeler- doğurabilir. ,Fakat nereden_ ve nasıl kazandığını, nereye harcadığını dikkate almadan haram ve helal arasında bir ayırım gözetıneden bütün gücünü mal elde etmeye yöneltirse işte bu durum da o kimse için bilhassa manevi açıdan, büyük sıkıntılara sebebiyet verebilir. -

Fakirlik problemi Hz. Peygamber devrinde ve onu takib eden devirlerde de vardı. Halen de mevcuttur. İslami fetihler alabildiğine devam ederken Mekke ve Medine'ye de birçok mal gelmekteydi. Bu yüzden ictirriai ·bir gerçek olan fakir ve zengin kişiler görüldü. Hz. Peygamber'in ashabı arasında güçlü bir iradeye sahip olan Ebı1 Zerr, gerçek bir problem saydığı fakirliğin yok edilmesi iÇin zenginlere ciddi çağrılarda bulunmaya başladı. Biı davasında kendisini destekleyen kimseler de vardı. Ebı1 Zerr, "kenz" ismiyle ifade edilebilen biriktirilmiş ve muhafaza altına alınmış mallara karşı idi23:

Bilindiği gibi · "kenz" kelimesi değişik kalıpla,rla Kur'dn-ı Kerim' de ve hadisi şeriflerde de ·görülmektedir. "O gün ki bunlar; üzerlerinde (yakılacak) cehennem ateşinin içinde kızdırıZacak da o kimselerin alınları, böğji.rleri ve sırtları bunlarla dağ/anacak, "İşte bu, (denilecek) nefisleriniz. için toplayıp sakladıklarınız. Artık sak­l~yıp istifçilik ettiğiniz bu nesneleri(n acısını haydi) tadın." 24

21 Nuh/12. 22 El-Müsned, 4/197. 23 Ebii L:err'in bu konudaki görüşleri için bkz. Abdül'l-Mecid Muhammed el-Aktaş, Ebu

Zerr el-Gıjt!Jrt ve Arlluhu fi' s-siyaseti ve' l-iktis~t, Amrnan, 1981, s.231 ve dv. 24 Tevbe/35.

1

i ı

154 Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY

Hz. Peygamber Ebu Musa el-Eş'ari'den rivayet edilen bir ha­disinde "La havle vela kuvvete illa billah" sözünün arşın altındaki bir "kenz"den gelmiş olduğunu ifade etmiştir25.

2- "Kenz" hakkındaki bazı görüşler: ilim adamlanmız "kenz" konusunda değişik görüşler belirtmişlerdir. Şimdi' kısaca bunlara temas etmek istiyorum.

Bazılan zekatı verilmiş olsa bile ihtiyaç dışı olan malın biriktiri­lip muhafaza altında tutulmasına taraftar olmamışlardır. Bunlar delil olarak Tevbe suresinin yukanda geçen 34. ayeti üzerinde durmak­tadırlar. Her ne kadar diyorlar, ayet-i kerime ehl-i kitapla ilgili olsa bile umumu itibariyle bizleri de kapsamaktadır. Buna göre de "kenz" yasaklanmıştır. Şöyle ki:

a- Ayet-i Kerime umumu itibariyle "kenz"i yasaklamaktadır. Zekatı verilmiş bile. olsa bir malın saklanmasının caiz olabileceğini söylemekayetin anlamını dikkate almamak demektir. Çünkü ayette bu manayı ifade eden bir karine yoktur. ·

b- Hz. Peygamber zamanında ehlü' s-suffe denilen fukaradan biri ölmüştü. Cebinde bir dinar para çıktı. Hz. Peygamber bir defa dağlanacağını ifade etti. Sonra bir başkası daha öldü ·ve bunun da cebinden iki dinar para çıktı. Bu defa Hz. Peygamber iki defa dağlanacağını söyledi26• Hz. Peygamber burada Tevbe suresinin 35. ayetine işaret etmek istemekteydi, diyorlar.

c- Zeyd b. Vehb'den gelen bir rivayetin özeti şöyledir: -"Rabeze'ye uğramıştım. Orada Ebu Zerr'le karşılaştun ve kendi­

sine neden buralarda olduğunu sordum, şöyle dedi: "Şam'da bulu­nuyordum. Muaviye ile aramda " ..... Bunlar cehennem ateşinde kızdırı/dığı gün, alınları, böğürleri ve sırtları onlarla dağ/anacak ..... " ayeti hakkında bir anlaşmazlık oldu. Muaviye bu ayetin ehl-i kitap hakkındanazil olduğunu söyledi. Ben, hem onlann ve hem de bizim hakkımızda inmiştir, dedim. Beni Osman'a şikayet etti. Osman da

25 el-Buharl, Mağazi, 38, H. Nu: 4205. Hadis mu'cemine bak:ıldığı zaman "kenz" kelimesinin değişik kalıplarıyla p~kçok hadiste kullanıldığı görülecektir. -

. 26 El-Camiu li alıkamil-K ur' an lil,Kurtubi, Kalıire 1967, 8/131.

Kur' ô.n-ı Kertm ve Fakirlik Problemi 155

beni Medine'ye çağırdı ve benim Medine'den uzaklaşmamı istedi. Burada bulunuşumun sebebi işte budur"27. ·

Bu fıkir sahipleri diyorlar ki, Muaviye Ebu Zerr'in görüşünü çü­rütecek bir delil getirmeyip durumu bir üst makama iletmiştir.· Hz. Osman da aynı tutum içerisin~ girmiştir ki, o da Ebu Zeir'in görüşünü çürütecek bir delil getirmemiş; ancak Medine'den uzaklaşmasını istemiştir. Buna göre· ayetin ifade etmiş olduğu mana, malların "kenz" olarak muhafaı;a edilmesinin caiz olama­yacağıdır. Şu halde böyle düşüneniere göre ayette geçen altın ve gümüşün, işlenmiş veya işlenınemiş olsun, zekatı verilmiş veya verilmemiş, şer'i tabiriyle nisap miktarına ulaşmiş veya ·uıaşmamış olsun, saklanması haramdır28. ·

Hz. Ali'nin de bu görüşte olduğu söylenmektedir29. Diğer ta­. raftan ikind bir grup zekatı verilen malın saklanmasında bir yasaklık olamaycağını savunmaktadır. Bunlar diyorlar ki:

a- "Kenz" ayeti zekat ayetiyle neshedilmiştir3o.

b- Bir bedevi Abdullah b. Ömer' e "kenz" ayetinden sormuş. o da, "kenz"in zekat ayeti inmeden önce olduğunu, zekat ayetinin . inmesiyle de zekatın mallar için bir temizlik getirdiğine işaret etmiştir3 1 • '

Bir başka rivayette de "kenz"den malesadın zekatı verilmeyen mal olduğu ifade edilmektedir32.

Bu durumda kişi zekatını verdiği malından bir kısmını daha sarf etmekle yükümlü olamayacaktır. Ümmü Selerne takındığı altın ziy­net eşyasının "kenz" olup olmadığını Hz. Peygamber'e sormuş, o

27 el-Buhari, Zekat, 4, Ha. Nu .1406. Feıhu'l-Bdri'de de bu. hadisle ilgili olarak geniş bilgi verilmiştir.

28 Ebıl ClPfer, et-Taberi, Camiu'l-~eyan an Te'vili Ayi'l-Kur'dn, Mısır, 1954, 10/118. 29 Aynıyer.

30 Mek:ki b. Ebi Talib, el-idah lindsihi' l-K ur' dn ve Mensuhihi, Tahkik: Ahemd Hasen Ferhat, Riyad, 1976, s.272.

31 el-Buhari, Zekat 4 Ha. Nu.: 1404, Aynca bkz. el-Idah, s.272. · 32 Taberi, 10/1 ıs.

. J

156 . Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY

da, ''Zekatını verdiğin takdirde "kenz" değildir" buyurmuştur33. Bu fıkirde olanlar daha başka hadislerden de deliller getirmektedirler.

· Ebu Zerr ihtiyaç dışı malların saklanmasına karşı idi. Evinde ne altın ve ne de gümüş hiçbir şey bırakmazdı. Devletten maaşını aldığı zaman hizmetkarını çağınr ve onun bi~ yıllık ihtiyacını ayırdıktan sonra elinde bir şey bırakmaz fakiriere dağıtırdı34.

Bu konuda Ebu Zert iki esasa: dayanmaktaydı. Birincisi ayet ve hadisler, ikincisi de· ahirete olan sonsuz ve sarsılmaz inancıydı. Çünkü çok mal ahirette uzun. hesapiaşmayı gerektirecekti. iki dir­lıemi olanın hesabı, bir dirhem sahibinin hesabından her halde daha zordu·.

Ancak Ahmed Emiri'in Taberi tarihinden naklettiğine göre35 bu fikri Ebu 7.err'etelkin eden İbnü's-Sevda diye bilinen Abdullah b. · Sebe'dir. Bu kişi Ebu'd-Derda' ve Ubade b. Samit'e de gelmiş fakat onlar kendisini dinlememişlerdir. Ebu Zerr ise iyi niyetli davranarak bu görüşü benimsemiştir. Kanaatimce Ahmed Emin 'in nakletmiş olduğu bu fikir üzerinde düşünmek gerekmektedir. Zira durumun böyle olduğu kabul edilse bile gerek Ubade b .. Sarnit ve gerekse Ebu'd-Derda'mn Ebu Zerr'i bu konuda uyarmaları gerekmez miydi? Ayrıca Ebu Zerr'in görüşünde olan başka sahabiler de vardı. Bir de Ebu Zerr gibi büyük bir sahabinin böyle bir meseleye hiç. düşünmeden kendisini bu derece kaptırabileceğini hiç sanmıyorum. Bizce bu fikir Ebu Zerr'in içinden doğmuştu ve dışarıdan yapılmış bir telkin neticesi de değildi. Aynı konuyu ele alan Abdülmecid el­Aktaş, Taberi tanhinden de nakiller yaparak geniş izahatta bu­lunmuş ve Abdullah b. Sebe' ile Ebu Zerr'in buluşmaianna temas etmiştir36.

Kurtubi olaya şöyle bir yorum getirmektedir. Özetle diyor ki: "Kenz" ayetinin, muhacirlerin maddi bakımdan çok zayıf olup ihti­yacın da fazla olduğu ve Hz .. Peygamber'in de onlartn ihtiyaçlarına cevap veremediği bir anda nazil olmuş olması muhtemeldir. O za­man devletin hazinesinde de ihtiyaçlarını giderecek kadar mal bu-

33 Ebii Davud, Zekat, Ha Nu~: 1564. 34 Ebu Zerr, s.242. 35 Ahmed Errrin,Fecru'l.İslam, Mısır, 1955, s.ll0-111. 36 EbU Zerr, s.329 vd.

Kur' ô.n-ı"Kerim ve Fakirlik Problemi· 157

lunmamaktaydı. Bu sebeple ihtiyaç. dışında olan maliann elde tutul­ması, alun ve gümüşün saklanması hoş karşılap.mamıştı. Daha sonra müslümaniann elleri bolalınca Hz. Peygamber zekat için belli bir miktar verilmesini söylemiş ve tüm malın elden çıkaAlmasının gerekli olmadığına işaret etmiştir37.

· Bu konuda Taberi de Abdullah b. Ömer'den gelen rivayetleri tercih ederek zekatı verilen malın saklanmasında bir yasaklık ola­mayacığını ve bu malın "kenz" sayılarİlayacağını benimsemiştir38 •

Kanaatİmiz odur ki "kenz"in ·yasak oluşu zekat ayetinin inme­sinden önce idi39 ve zekat ayetinin inmesiyle de bu yasaklık ta­~amen ortadan kalkmış oluyordu.

Başta Ebu Zerr Vtf Ali b. Ebi Talib olmak·üzere bazı sahabiler, zenginin malında fakirin zekattan başka da haklan olabileceğini söylüyorlardı. Bunlara göre zekatını veren bir mümin, üzerine düşen bu görevi tam olarak yapmış sayılmıyordu. Fakirin onun malın.da daha başka haklan da vardı. · ·

Söylendiği gibi Ebu Zerr bu fıkirlerini Şam'da ve Hz. Osman'ın hilafetinde anlatmaya başlamıştı. Şam valisi de Muaviye idi. Muaviye durumun ciddiyetini anlamışu. Bu sebeple Hz. Osman '.a bir mektupla olayı duyurdu. ·Hz. Osman da Ebu Zerr'i Medine 'ye çağırdı. Medine 'ye gelen Ebu Zerr ile Hz. Osman arasında bir konuşma geçti. Ebu Zert zenginlerin malında fakirierin zekattan ·başka alacaklan haklar bulunduğunu savunuyordu. Bunakarşı olan Hz. Osman, Ebu Zerr'i Rabeze'ye yolladı. Bir müddet sonra da Ebu Zerr orada vefat etti4o.

. Anc.ak Ebu Zerr bu açıkiamalannda zekaun eda edilmesinden sonra fakirierin zenginlerin malında ne ·kadar hakkı olduğunu· ve bu­nun miktarını ortaya koymuş d,eğildi.

. Ebu Zerr'i destekleyen İbn Hazm ise bu. konuda ciddi açıklamalarda bulunmuştur. İbn Hazm'in· bütün araştırmalanndan

37 el-Kurtubi, 8/127 vd. 38 et-Taberi, 10/118. 39 Aynca bkz. EbU Zerr, s.241. 40 EbuZerr, s.107.

f

1

158 Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKK.ALAY

sonra ulaştığı sonuç şudur ki, zekatla her Şey olup bitmiş sayılmaz. V azife ancak fakir tabaka ya da mesut ve rahat bir hayat temin et­mekle yerine getirilmiş olabil:ir41.

· İbn _Haz m' a göre şayet zekat ülkenin fakirlerini kalkındırmamışsa İslam devleti bu işe el 'atmalı ve zenginlerden belli miktarlar alarak bu suretle fakiriere yardımcı olmalıdır. Bu hu­sus p~vletin yapması gereken bir vazifedir. Aynı zamanda, c:Jevlet fakiriere kendilerini barındıracak bir mesken tayin etmek, onları do­yurmak ve giydirmekle de görevlidir.

İbn Hazm bu fikrine delil olarak ayet, hadis ve selefin sözlerin­den de örnekler vermektedir. O, zekat dışı bir hak tesbit ederken b"~J hakkın miktarında Hz. Ali'nin sözünü ileri sürer. Hz. Ali demiştir ki: "Fakirlere yetecek kadar bir miktarın ödenmesi zenginlere farzdır. Eğer fakirler aç veya susuz kalacak olurlarsa Allah bu durumdan zenginleri sorumlu tutacaktır"42. ·

Bilindiği gibi zekat fakirierin tesbitiyle ilgili bir vacib 'değildir. Zekatlar ödenirken. fakirierin ihtiyaçlarının' tesbiti cihetine gidilmez. Zekat eldeki sermayeye göredir. Para artarsa zekat da artar. Aksi halde de düşer. Zekatla şayet fakirierin ihtiyaçnın giderilemiyorsa işte o zaman İslam devleti zenginlerden zekat dışı bir miktar para daha alabilir43.

Netice itibariyle İbn Hazm demek istiyor ki, önce fakirierin ihti­yaçları temin edilmeli daha sonra da zekat gözden geçirilmelidir. Eğer zekat bütün ihtiyaçlara cevap veriyorsa istenen şey elde edilmiş demektir. Aksi takdirde zekat dışı ve fakirierin hakkı almak üzere zenginlerden yeteri kadar . bir miktar para daha alınabiletekfu44.

Kurtubi, Bakara suresinin 177. ayetini tefsir ederken kişinin malında zekattan başka hakların da bulunduğ'l]nu kesin bir ifadeyle izah etmekte ve "Malda zekattan başka da hak vardır" hadisi üze-

. . .

41 Yusuf el-Kardavi, Müşkiletü' l-Fakr ve Keyfe Alecehe' l-İsltJTJJ, Beyrut, 1966, s.137-14i.

42 Aynı eser, s.140. 43 el-Ezher, MecfTUlU' l-Buhusi' l-İslô.miye, Mısır, 1965, s.l77. 44 Müşkiletü' lfakr, S.138.

Kur'an-ı Kertm ve Fakirlik Problemi 159

rinde durmaktadır. Fahruddin er-Razi de aynı a.yetin tefsirinde konu hakkında izahatta bulunmu·ştur. Şatıbi'nin ifadesine göre de şayet devlete bir saldın vaki olur da devlet hazinesinde de yeterince para bulunmazsa vatan müdafaası için halktan yardım alınmalıdır. Çünkü aksi takdirde vatan toprakları düşman istilasına 4ğrayabilir. Tatarların Şam'a s aldınları sırasında devlet hazinesinde askeri malzemeyle donatacak kadar mal yoktu. Baybars ilim adamlarıyla İstişare ederek halktan yardım alıp alamayacağına dair fetva istedi. Tüm ilim adamlarından aldığı cevap olumluydu. Şam' da bulunmayan İmam Nevevi'ye imzalaması için fetvayı yolladı. Nevevi ise fetvaya şartlı olarak imza koyuyordu ve "Baybars 'ın tüm yakınları, uşaklan ve cariyeleri ellerinde olan bütün mal ve ziynet eşyasını devletin hazinesine devredeceklerdir" diyordu. Ülkenin uğrayabileceği sel, yangın ve zelzele felaketlerinde de aynı yol takib edilebilir ve halk­tan yardım talebinde bulunulabilir. Ancak bu gibi hallerde devletin gerçek anlamda ihtiyacı olması ve elindeki İnal ve parayı meşru ol­mayan y~rlere harcamam.ası şarttır. Prof. Dr. Mustafa es-Sibai bu konuyu Iştirakiyyetü' 1-Islli.m isimli eserinde "Kanunu Haleti't­Tavari" (olağanüstü hal kanunu) başlığı altında geniş olarak ele almakta ve Endülüs'ten de örnekler vermektedir45.

Ayrıca Müslim'in rivayet etmiş olduğu bir hadiste Hz . . Peygamber'in "Eş'ad'ler savaşta yiyecekleri biter . veya

Medine'deki aile efradının yiyecekleri azalırsa ellerindeki yiyeceği bir elbisesinin içi.ne toplar, sonra onu aralarında bir kabın içinde mü­sa vi olarak taksim ederler. Şimdi onlar bendendir (benim yolumda­lar, benim istediğimi yapıyorlar) ben de onlardanım"dediği rivayet edilif46. .

Bu hadis-i şerifin her şeyden önce yardımlaşmanın gerekli olduğuna işaret eder olması bakımından üzerinde bulunduğumuz konu için bir delil olabileceği kanaatindeyim. ·

Bu kısa izah İslam alimlerinin fakirliğin izalesi hUStJSUnda ne derece çalışma yaptıklarını ve yapmak istediklerini göstermektedir. Şunu da unutmamak gerekir ki, Ebu Zerr gibi düşünenierin bu fikir­leri bazı çarpık ideoJoji sahiplerinin fikir ve düşünceleriyle asla bağdaşamaz. Zira bazı sosyalist düşüneeli kişiler kendi ekonoffi:i

45 Şam, 1960,s.l93-198. 46 Müslim, Kitabu fadaili's-sahabe, 39, Ha. Nu.: 2500.

. 1

160 Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY

anlayışlarının Ebu Zerr gibi bir sahabiden geldiğini ileri sürmektedirler. Fakat bu apaçık bir iftira olmaktan öte gidemez. Zira zekat kafi gelmediği takdirde zenginlerin bir miktar daha zekat dışıyardımda bulunmaları gerektiğini söyleyen Ebu Zerr ve onun -gibi düşünenler mülkiyet hakkının olmadığı fikrini asla benimsemiş değillerdir. ·

3- Fakiri kalkındırmaya yönelik gelir kaynakları, uy­gulamalar ve tedbirler: İslam 'ın fakirliği nasıl ortadan kaldırmak istediğini. anlatırken, İslam devletinin benimsediği ve fakiri kalk,ındırmaya yönelik gelir kaynaklarından bazılarını burada kısaca gözden geçirmemiz gerekmektedir. Çünkü bu gelir kaynakları sa­yesinde Islam bütçesinin bir kısmı meydana gelmekte ve fakirler de böylece yardım görmektedirler.

a- Zekat: Zekatın ilahi bir emir olup İslam 'ın şartlarından bi­rini teşkil ettiği hepimizce malumdur. Bu nedenle Kur'an-ı Kerim'de zekatla ilgili pek çok ayet-i kerime bulunmaktadır. uHaydi akra­baya, yoksula, yolcuya hakkını ver. Bu, Allah' ın cemô.lini (rızôsını) dilernekte olanlar için (her şeyden) hayır/ıdır. Ve onlar korktuk­larından emin, umduklarına nail olanların ta kendi/eridir." ltİnsanların mallarında artış olması içinfaiz (cinsin) den verdiğiniz şey (nakit, mal, sadaka v.s.) Allah kaiında artmaz. Allah'ın rızasını dileyerek verdiğiniz zekat ise, sevapiarını kat kat artıranlar onlar (onu verenler) dır."47

uElif, lô.m, mfm, işte bunlar, o hikmet dolu kitabın ayetleridir ki (her biri) ihsan erbabı için bir hidayet ve bir rahmettir.- (O ihsan er­babı) ki onlar dosdoğru namazı kılar/ar, zekatı verenlerdir. Onlar ahirete yakfn (yani kat'i inanç) hasıledenlerin de ta kendi/eridir." uİşıe onlar Rablerinden bir hidayet üzerindedir/er. Ve işte onlar jelaha erenlerdir."48

uNamazı dosdoğru kılın, zekatı verin, kendiniz için önden ne hayır yollarsanız "Allah katında onu bulacaksınız. Şüphesiz Allah ne yaparsanız cemaliyle görücü (ve ona göre mükô.fatını verici) dir."49

47 Rurn/38-39. 48 Lokman/1-5. 49 Bakara/110.

Kur' an-ı Kertm ve Fakirlik Problemi 161

u (V akar ile) evlerinizde oturun. Evvelki cahiliyet (devri kadınlarının kırıla döküle, süslerini göstere göstere) yürüyüşü gibi yürümeyin. Namazı dosdoğru kılın, zekatı verin, Allah ve Rasulü' ne itaat edin. Ey ehli beyt, Allah sizden ancak ıfdri gidermek ve sizi tertemiz yapmak ister."50 \

uN arnazı dosdoğru kılın, zekatı verin, Allah' a gönül hoşluğuyla ödünç verin. Önden· nefisleriniz için ne hayır gönderirseniz onu Allah' ın nezdinde bulursunuz, (hem) bu daha hayırlı, sevapca daha büyüktür. Allah' dan mağfiret isteyin. Şüphesiz ki Allah (mü' min/eri) çok yarlığayıcı, çok esirgeyicidir."51

Bu ayet-i kerimeler yanında zekattan bahseden pek çok hadis-i şerifler de vardır ki hepsi de İslam'ın bu rüknüne verilen önemi gös­termektedir.

Hz. Ebıl Bekr'in hilafetinde _bazı irtidat hareketler! olmuş, bir kısım insanlar zekat vermek istememişlerdi. Bu sebeple Hz. Ebu Bekr onlann bu tutumianna karşı savaş yapmaya karar vermişti. Bu irtidat hadisesini temsil eden üç grup insan bulunuyordu. Bunlardan bir kısmı· tekrar putperest olmuşlardı. Bir ikincisi Müseylime ve el­Esvedü'l-Ansi gibi daha Hz. }:leygamber hayatta iken peygamberlik iddiasında bulunan yalancılardı. Müseylime'ye Yername halkıyla birlikte bazı insanlar tabi olmuş, el-Esved'e de San'alılarla yine bir grup insan takılmıştı. el-Esved Hz. Peygamber'in ölümünden kısa bir süre önce öldürülmüş, Müseylime ise Hz. Ebu Bekr'in teşkil ettiği ve Hz. Halid koroutasında gönderilen bir ordu ile yok edilmişti. Üçüncü bir grup ise zekatın Hz. Peygamber devrine ait olduğunu söyleyerek Tevbe şuresinin liOnların mallarından sadaka al ki bununla kendilerini (günahlardan) temiz/emiş, bununla. onları( n hasenatını) bereketlendirmiş olasın. Onlara dua et. Çünkü. senin duan onlar için sukunettir." mealindeki 103. ayetini te'vile kalkışmışlardı. Bunlar Hz. Peygamber'den başkasının kendilerini temizleyemeyeceğini iddia ediyorlardı. Başta Hz. Ebu Bekr'in fik­rinde olmayan Hz. Ümer de kısabir süre sonra Hz. Ebu Bekr'in hak yolda olduğunu görerek aynı kanaari o da paylaşmıştı52.

50 Ahzab/33. 51 Müzzeıiı.mil/20.

52 Geniş bilgi için bkz.: İbn Hacer, Fethu' l-Bart, Kitabu İstitabeti' l-Murteddtn, 3, Ha Nu: 6924-6925.

1

162 Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY '

Ayrıca zekat vermek istemeyenler bu davranışlanyla İslam'ın bir emrini tebdil ve tağyir etmek istiyorlardı; Çünkü zekat hem İslam 'ın bir şartı ve hem de ulu'l-emr'e itaatin gerçek alarneri idi. Şu halde müslümatı olup da ulu'l-emr'e itaat edenin mutlaka zekat vermesi gerekiyordu. İşte Hz. Ebu Bekr harp karannı yukanda zik­redilen ayetlerin deliDederinden ve bu hususta Rasfilullah 'ın beyan­laı; 1dan elde etmiş bulunuyordu.

Kur' an-ı Kerim zekattan elde edilecek gelirleri şu sekiz gruba dağıtmaktadır: ·

1- Fakirler,

2- Miskinler,

3- Zekatta çalışan görevliler,

4- El-müellefetü kulfibühüm

Bazı yazarlar Hz. Ömer'in kalpleri ısındırmak maksadıyla bazı kişilere zekattan hisse vermediğini ilen sürerek İslam 'ın re­forma açık olduğuna işaret etmek istemektedirler .. Müsteşriklerin de fikirlerine uygun olan bu düşünce kanaatimizce doğru değildir. Zira Hz. Ômeı::'in, Allah 'ın tayin etmiş olduğu bir farzi asla kaldırma sa­lahiyeti yoktur. Hz. Ömer içinde bulunduklan zamana bakarak artık İslaın 'a ısındırmak maksadıyla kimseye bir hisse verilmesine lüzum kalmı;ı.dığı kanaatine varmıştı. Hz. Peygamber devrinde bu gruptan zekat alanların haklan devamlı olamazdı. Çünkü bu, bir sebebe bağlıydı ve o sebep de ortadan .kalkmıştı.

Bu nedenle ilim adamlarımız -bazılarının aksi görüşte olma­lanna rağmen- kalpleri ısındırmak maksadıyla verilen bu zekat his­sesine dahil olan hükmün baki olduğunu, gerekirse işletilebileceğini ifade etmektedirler. İbnü'l-Arabl'nin de dediği gibi53 İslam 'ın güçlenmesi halinde böyle bir sınıf dikkate alınmaz ve ihtiyaç duyul­ması halinde bazı kişileri İslam 'a yakınlaştırmak ve ısındırmak · maksadıyla zekatın bu bölümünden ödeme yapılabilir. Mesela bu­gün yolda kalmış bir insan bulunmadığı takdirde zekatın yolcularla ilgili kısmının kalktığı iddiasında bulunulabilir mi? Kanaatimizce ze-

53 İbnü'l-Arabi, Ahkamu'l Kur' an, Mısır, 1967,2/954.

Kur' an-ı Kerim ve Fakirlik Problemi 163

katın kalpleri ısındırmak maksadıyla ayrılan bu kısmını -Muhammed -Ebu Zelıra'nın da dediği gibi-54 asrımızda bilhassa İslam 'a davet yolunda harcamak mümkündür.

5- Köleleriı:ı azad edilmesi

6- Borçlular

7- Allah yolunda cihad edenler ve

· · 8- ihtiyacı olan yolcular.

Bir paşka itibarla ·bu sekiz sımfı ikiye ayırabiliriz. Birincisi ihtiyaç sahibi olanlardır ki, bunlar fakirler, miskinler, yolcular ve borçlulardır. İkincisi ise; bir bakıma devletin genel siyaseti ile ilgili kimselerdir, Bunlar da vazifeliler, İslam' a ısındırılmak istenenler (el-müellefetü kulubuhum), köle azadı ve Allah yolunda yapılacak sarfiyattır. ·

b- Ganimetler: Ganimetler de İslam devletinin gelir kaynaklanndan !?irini teşkil eder. Buradan elde edilecek gelirleriri nereye sarfedilmesi gerektiğini Enfal suresinin 41. ayeti beyan etmektedir ki, fakirler bu ayette yine dikkate alınmışlardır. "Eğer Allah' a (iman etmiş) hak ile batılın ayrıldığı gün, iki ordunun birbirine kavuştuğu (Bedir) (gün)ü kulumuz (Muhamrried)e indirdiğimiz ayetlereinanmışsanız, bilin ki ganimet olarak aldığınız herhangibir şeyin mutlaka beşte biri Allah' ın Rasulü' nün, hısımların, yetlmlerin, yoksulların, yolcunundur. Allah her şeye hakkıyla kadirdir."55 ·

Bütün bunlar çok açık olarak ifade ediyor ki, İslam dini fakirierin kalkınması ve fakirliğin yok edilmesi 'için türiı hal çarelerini ortaya koymuş bulunmaktadır.

c- Fey: Haşr suresi 6-9 ayetlerine göre harp yapmaksızın düşmandan kazanılan mallar da İslam devletinin ·bütçesinde yer alır. Bu gelir' kaynağının da bir kısmı fakir, yetim, yolda kalmış ve

54 el-Ezher, Mecmau' l-Buhusi' l-İsliimiyye, Mayıs, 1965, s.193.

55 Ganimetler hakkında fazla bilgi için bkz.: Vchbc ez-Zühayll, Asiiru'l-l/arb fi'l­Fıkhi' l-İsliimi, Şam, 1965, s. 549 vd.

1

164 Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY

miskinlere tahsis edilmiştir: "Allah' ın onlar( ın malların) dan Peygamberine verdiği "fey" e gelince siz bunun üzerine ne ata, ne deveye binip koşmadınız. Fakat Allah peygamberlerini dileyeceği kimseye musallat eder. Allah her şeye hakkıyla kadirdir."

"Allah' ın (fe thedilen diğer külfar) memleket/er( i) ahalisinden · peygamberine verdiği ''fey' i" Allah' a, Peygamberine, hısımlara, yoksullara, yetimlere, yolda kalanlara aittir. Ta ki, (bu mallar) . içinizden (yalnız)· zenginler arasında dolaşan bir devlet olmasın. Peygamber size ne verdiyse onu alın, size ne yasak ettiyse ondan da sakının, Allah' dan korkun çünkü Allah' ın azabı çetindir." "(Bilhassa o fey) hicret eden fakiriere aittir ki, onlar Allah' dan faz[ (u inayet) ve hoşnutluk ararlar ve Allah' a ve Peygamberine

. (mallarıyla ve canlarıyla) yardım eder/erken· yurtlarından ve mallarından (mahrum edilerek) çıkarılmış/ardır. İşte bitnlar sadıkların ta kendi/eridir." "Onlardan evvel (Medine'yi) yurt .ve iman (evi) edinmiş olan kimseler, kendilerine hi c ret edenlere sjıygı beslerler. Onlara verilen şeylerden dolayı göğüslerinde bir ihtiyaç. (meyli) bulmaz/ar. Kendilerinin ihtiyacı olsa bile (onları) öz canlarından daha üstün tutarlar. Kim nefsinin (mala olan) hırsından ve cimriliğinden korunursa işte murat/arına erenler onların ta kendi/eridir."

d- Cizye: İslam devletinin bir başka g~lir kaynağı da cizyedir. Bilindiği gibi İslam dini zimmilere56 bazı mali külfetler (vergiler) · yüklemiştir. Bunlardan biri de temas edilen cizyedir. Çünkü İslam, tıpkı müslüman tebea gibi bu insanların mallarını, canlarını, dinleri.ni, ırz ve namuslarını, hülasa onlan her yönden huzur iÇinde yaşatmayı üstlenmiştir. Bu· hususu Hz. Ali şöyle ifade etmektedir. "Onlar bu man, malları bizim malımız, kanları da bizim kanımız gibi olsun için vermektedirler. "57 Zirnınller de İslam devletinin kendilerini korumasına karş~lık bu mali külfete katlanacaklardır.

56 Zinunilik birkaç· hususla olabilir. Bir sulh anlaJlmasl ile, yahut bir harpte yenilip de İslam devletinin idaresini kabul ebnek suretiyle veya müslüman devletin kuruluşunda . idaresi altında bulunmak ve vatandaşlığını kabul eunek suretiyle. Şu halde zinuni, müslüman devlet il~ sulh yaparak onun vataDdaşlığını ve kendisini korumasını kabul · etmiş olan kimsedir. (Servet Armağan, İslam Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler,. s.27-28).

57 el-Kasfuıi, Bedaiu's-Sanai', 1327,7/111.

i . i

Kur' an-ı Kerfm ve Fakirlik Problemi 165

Cizyenin meşruiyeti kitap58, sünnet59 ve icma ile sabittir. Şunu · da burada belirtmek yerinde olur ki, İslam devleti kendi ü~kesinde yaşayan zimmilerin de ülkenin düşmaniarına karşı vatan sa­vunmasına katılmalarını · ister. ÇünkÜ onlar da bu ·ülkede yaşamaktadİrlar. Bunlar müslüman olmadıkları için her halde fiilen olmasa. bile fikren İslam devletinin yanında değil bu devletin düşmanları yanında yer ·alacaklardır. B u sebeple İslam, vatan sa­vunmasına fiilen katılmayan zirnınilere bu mali külfeti yüklemiş ve onların da ülke savunmasına maddi bir katkliarının bulunmasırrı is­temiştir. Alınan bu mal zirnınileri de koruyan İslam devletinin ordu­suna sarfedilecektir. Zirnınllerin ödedikleri bir miktar mal onlar için

· bir ceza mahiyetinde değil, korunmalanna karşılık alıİıİnış adil bir vergiden ibarettirıo. ·

Tevbe süresinin 29. ayeti cizye hususunu şöyle açıklamaktadır. "Kendilerine kitap verilenlerden ne Allah'·a, ne ahiret gününe inanmayan' Allah'ın ve Peygamberin haram ettigi şeyleri haram tanımayan, hak dinini din olarak kabul etmeyen kimselerle, zelil ve hakir kendi el(leriyle) cizye verecekleri zamana kadar muharebe edin."

Netice itibariyle İslam devletinin gelir kaynaklarının hemen hemen hepsinde cie fakirler için bir hisse ayrılmış ve onların ·ihtiyaçlarının giderilmesine önem verilmiştir61.

e- Fıtır sadakası: İslam dininin fakiriere yardım olmak üzere getiqniş olduğu bir de fıtır sactakası vardır ki, bu sadaka orucun

·bitmesiyle vacib olur. Zekat verebilecek durumda olan her müslüman hem kendisf ve hem de bakmakta olduğu küçük çocuklarının fıtır sadakalarını fakiriere vermek suretiyle onlara yardımda bulunacaktır. ·

f- Keffaretler: Yine fakirliğin yok edilmeşi ve fakiriere yardım için keffaret ismi altında bir yardım kolu vardır. Buna göre Allah işlenen bazı hataların telafisini keffaretlerle bazı esaslara bağlamış

58 Tevbe/29. 59 el-Cassas, Ahkamü' l Kur' tın, 1338, İstanbul, 3/90 vd. 60 1839 Tanzimat Fermanı ile müslim ve gayri riı.Üslim tebea eşit kabul edilmişlerdir. 61 ·· Cizye konusunda geniş bilgi için bkz.: Abdulkcrim Zeydan, Ahkdmu'z-Zimmiyyln

ve' l-Müste'menln, Beyrut, 1982, s.137 vd.

J

1 '

166 Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY

bulunmaktadır. İslam hukukunda uzunca bahsedilen bu keffaretlerin hepsinde de fakiriere yardımda bulunulması s0z kon~sudur.

g- Sadakalar: Fakiriere yardım müesseselerinden biri de sadakadır. Biz burada sadaka derken zekatı kast ediyor değiliz. Çünkü Kur' an-ı Kerim' de "zekat" yerinde bazen "sadaka" kelimesi de kullanılmaktadır. Buradaki sadakadan maksat, mü'minlerin bir nevi farz olarak verdikleri zekattan başka fakiriere yapacaklan teberru mahiyetindeki yardımdır. Bu yardım yapılırken ihlasla yerine getirilmelidir. Zaten "sadaka" kelimesiniri alındığı kök de bunu hissettirmektedir. Müteaddit ayeti kerimeler verilen bu sadakanın ihlasla yapılmasını ön görmektedir. "Mallarını Allah

_yolunda harcayanların hali, yed~ başak bitiren; her· başakta yüz (tane) bulunarı bir tek tohumun hali gibidir. Allah kime dilerse ona kat kat verir. Allah ihsanı bol olan, hakkıyle bilendir." "Mallarını (Allah yolunda) kareayıp da sonra o harcadıklarının arkasından

. başa kalkmayan ve onlara eziyet etmeyenler- (yok mu) onların Rableri yanında rnükafatları vardır. Onlara· hiçbir korku yoktur, rnahzun da olacak değillerdir onlar." "İyi (güzel ve tatlı) bir söz ve bir ayıp örtme; ardından eziyet gelen bir sadakadan hayırlıdır. Allah (kullarının sadakalarından) rnüstağnidir, halfrndir ( ukubette acele edici değildir.)" uEy iman edenler, sadakalarınızı -malını insanlara gösteriş için harcayan, Allah' a ve ahiret gününe inanmayan bir kimse gibi- başa kakrnak ve incitmek suretiyle heder etmeyin. Çünkü onun hali, üzerinde bir toprak bulunup da kendine şiddeili bir yağmur isabet eden, bu suretle o, kendisini kaskatı. bir taş haline bırakmış olan kaypak bir kayanın hali gibidir. Onlar (dünyada) işledikleri hiçbir şeyden (sevap kazanmaya) rnuktedir olmazlar. Allah kafirler güruhuna hidayet vermez." {(Allah' ın rızasını isternek ve ruhlarında olan (irnan)ı kökleştirip takviye etmek için mallarını harcayanların hali de bir tepenin üzerinde bulunart güzel bir bt;ıhçenin haline benzer ki ona bol bir yağmur isabet etmiş de meyvelerini iki kat vermiştir. Ona bol bir yağmur düşrnese de (hiç olmazsa onda) bir çisinti (bulunur). Allah,~ne yaparsanız (hepsini) hakkıyle_ görücüdür.'~62 ·

{(Onların fısıldaşrnalarının bir çoğunda hayır yektur. M eğer ki bir sadaka vermeyi bir iyi~ik yapmayı veya insanların arasını

62 Bakara/261-265.

. ı

Kur' an-ı Kertm ve Fakirlik Problemi 167

düzeltmeyi emredenler(inki) ola. Kim Allah' ın rızasını arayarak böyle yaparsa biz ona çok büyük bir mükafat vereceğiz. "63

' '

Kur' an-ı Kerim verilen bu sadakanın bilhassa ki§inin sevip beğendiği §eylerden olmasını da istemektedir. Bu demektir ki insan kendisinin giyerneyeceği veya yiyemeyeceğini sadaka olarak bir ba§kasına takdim etmemelidir. "Siz sevdiğiniz şeylerden (Allah yolunda) harcayıncaya kadar asla iyiliğe ermiş (itaatte bulunmuş) olmazsınız. Her ne infak ederseniz, şüpliesiz·Allah onu bilicidir."64

RasUlullah da bu §ekjlde verilen bir sadakanın kıyamette sahi_biııi gölgelendireceğini ve bu ki§inin bu mertebeye ula§an yedi neferden biri olacağını beyan etmektedir65. Şu halde fakirierin kalkındıiılmasına ili§kin yapılan bu yardımın her §eyden önce ibiasla

. ve iyi niyetle· yapılması §arttır.

Burada fakiriere sadaka verilmesini ve bunun dini bir görev olduğunu söylerken bazılarının İslam dininin tembelliğe cesaret verdiği §eklindeki iddialarına da kısaca cevap vermek istiyoruz.

· Gerçek şudur ki, İslam dini hiçbir zaman tembellik ve gevşekliği tasvip etmez. İslam; fakiriere yardımı emrederken cemiyet içerisinde çaba göstermelerine ve çalışmalarına rağmen varlıklı olmaya yol bulamayan ki§ileri kast etmektedir. Her cemiyette böylelerinin bulunması tabildir. Ayrıca İslam dlni bu insanlar(hiçbir zaman küçümsemez, onlann bir başkası kar§ısında ezilmesini de asla istemez. "Onlar eğer Medine'ye dönersek, andolsun, en şerefli ve kuvvetli olan (ımız) orada en hakir (ve zayıf) olanı muhakkak çıkaracaktır, diyorlardı. Halbuki şeref, kuvvet ve galibiyet Allah'ındır, Peygamberinindir, mü'minlerindir. Fakat münafıklar (bunu) /)ilmezler."66 "Andolsun ki, biz Adem oğullarını üstün bir izzet ve şerefe mazhar kzlmışızdır. Onlara karada, denizde taşıyacak (vasıtalar) verdik. Onlara güzel güzel rızıklar verdik, onları ycirattığımızın bir çoğundan üstün kıldık."67

63 Nisa/114. 64 Alu İmran/92. 65 el-Buhari, Ezan, 36, Ha. Nu.:660, 66 Münafıkiin/8.

67 tsrano.

1

1 .~ı

168 Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY

h- Vakıflar: Fakiriere yardım teşekküllerinden biri de va­kıflardır. Vakıf, faydası kullara ait olmak üzere bir şeyi Allah için mülkiyetten çıkarmak demektir ki, bu malın artık satılması, bir başkasına bağışlanması ve varisiere intikali mümkün olmaz. Vakıflardan temin edilen gelirler her ne kadar değişik yönlere sar­fediliyorsa da- netice olarak yine fakir ve yoksulların hakkı sayılır. İslam'dan önce İslami manada bir vakif müessesesi bilinmiyordıi. Cahiliyet .devrinde bir kimsenin evini veya bir başka malını vakıf olarak elden çıkardığı da işitilmemiştir. Bu durumda vakıf teşkilatı İslam dininin getirmiş olduğu bir yeniliktir diyebiliriz68. ,

Müslümanlardan pekçoğu Rasfilullah'ın "İnsan ölünce üç şey hariç artık arneli kesilmiş olur. O üç şey, ölenini hayırla anan ve du- · ada bulunan bir çocuk, faydalı bir ilim ve (devamlı olarak bayrından istifade edilen) sadaka-ı cariyedir."69 hadislerine binaen pek çok vakıflar koymuşlardır.

Aynı şekilde Hz. Ebu Bekir, Osman, Ali ve daha başka pek çok kadın ve erkek sahabiler mallarını bu yolla· mülkiyetlerinden çıkarmışlardır.

İslam ülkelerinde çok çeşitli vakıflar vardı. Bunları kısaca şu şekilde sırala yalıiliriz 70 •.

· 1- Fakir ve kimsesizlere yemek yedirmek için kurulan vakıflar: Bu vakıflarda yapılan yemeklerle fakirler doyurulurdu.

2- Hastahane vakıfları: Bu vakıflar~an elde edilen gelirler ta­mamen hastahanelere sarfedilirdi.

· 3- Fakiriere bazı hususi günlerde kullanmak üzere ziynet eşyası veren vakıflar.

68 Keyfe Alece'l-İsllimu Müşkilete'l Fakr, s.44-45. Muhanuned EbU Zelıra diyor ki; İslam'dan önce her ~e kadar vakıf ismiyle değilse de buna benzer bir şeyler.mevcuttu. Çünkü bir takım mabetierde görev yapanlara tarla, bağ ve baliçelerden elde edilen ürünlerden verilmekteydi. Bu da bir nevi vakıf olarak kabul edil~bilir. (Muhadaratün fi'l-Vakf, Mısır, 1971, s.5 vd.)

69 EbU Davud, Yasaya, Ha. Nu.: 2880, EbO Abdirrahman en.:NesM, es-Stınen, Kahire, ı%4, 6/251; Müslim, Yasaya, 3, Ha. Nu.: 1631.

70 Keyfe Alece' l-İsld,:,W, s.48 vd. ·

Kur' an-ı Kerim ve Fakirlik Problemi 169

4- Kur'an öğrenen çocuklar vakfı: Bu vakfın geliri Kur'an · öğrenen ve her· perşembe günü yapılan müzakerede başanlı olan fakir müslüman çocuklarına tahsis edilmişti.

5- Öğrenci ve bilhassa Kur' an-ı Kerim 'in tecvidini öğrenenler vakfİ. -

6- Fakir çocukları .sünnet ettirme ve fakirierin ölülerini techiz ve tekfin ettirme vakfı. · ·

7- Ramazanda tatlı dağıtmak için aynlmış vakıflar.

8- Kimsesizlerin banyo yapabilmeleri için tahsis edilen vakıflar.

9- Boşanmiş olup kimsesi olmayan kadınlara ait vakıflar.

Bunlar yanında Fas'da körler ve hastalar için vakıflar ku­rulinuştu. Tunus'da sırf balık alarak fakiriere dağıtma vakfı vardı. Şam'da ise fakir kız çocuklarını evlendirebilmek için vakıflar ku­rulduğunu biliyoruz. Yine Şam 'da farklı gayelerle kurulmuş olan yüzlerce vakıf bulunuyordu. Bunlar arasında:

1- Hacca gidemeyenlere tahsisat,

. 2- Esirleri kurtarma,

3- Yolda kalmışları yedirip, içirip yola giderken de yiyeceğini temin etme ve

4- Yolların tamir ve ıslahı için kurulmuş olan vakıflar mevcuttu.

Bunlardan başka pek çok vakıf müesseseleri fakir ve yoksullara tahsis edilmiş bulunuyordu. Şarkta 1 Ş86 yılında gezinti yapan bir şarkiyatçı İngiliz yazar, İstanbul ve J(ahire'deki fakir yurtlannın • 415'e ulaştığini söylemekte1l ve burada banndırılanlann sayısının da 40.000'e ulaştığını ifade etmektedir. Daha sonra da şunları söy­lüyor: "Bu iki büyük İslam şehrinde fakirlik hemen hemen yok olmuş sayılır. Gördüğüm bütün dilenciler hristiyan ve yahudilerden idi. Bu hayır müesseseleri için çok güzel binalar yapılmış ve

71 AYru eser, s.5~ vd.

170 Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY

kapılarının üzerine de fakiriere yardımı teşvik edici ayetler yazılmıştır. En çok dikkatimi çeken şey, her fakir yurdunun yanında bir d~ hama~ v~ çeşme yapılmış olmasıydı."

i- Karaborsacılık yasaktır: İslam dini maişeti ko­laylaştırmak, bütün halk tabakalarının ihtiyaçlarını t~min etmek için ihtikan yasaklamıştır. Bu hususta Rasiilullah'ın müteaddit hadis-i şerifleri vardır ki hepsi de ihtikar. yoluyla müslümanların nzıklarını daraltanlara suçlarının büyüklüğünü anlatmaktadır. "İhtikar yapan mutlaka hatalıdır, günahkardır."72 "Tacir merzuktur, muhtekir. ise mel'undur."73 "Her kim fiyat artması kastıyla halkın erzakını kırk gün ihtikar ederse Allah 'ın alıdinden uzaklaşır, Allah da ondan beri olur."74 Bu konuyla ilgili başka hadis-i şerifler de vardır.

Bu hadislerden de anlaşıldığına göre insanların yiyecekleriyle oyuayarak servet ve kazanç temin eden, halkı sıkıntıya sokarak sa­adet elde etmeye çalışan ihtikarcıl~ üzerinde İslam dini. çok durmuş ve yaptıkları işin hiç de doğru olmadığını açıklamıştır.

İslam dini fakirierin hakkını korumak, onları geçim darlığına düşürmernek için fiyatların yükselmesi halinde devamlı olarak fiyat kontrolü. yaptırır7 5. Herkes alabildiğine fiyatlarda yükseltme ya­pamaz. Islam'ın getirdiği el-Hısbe nizarnı işte bunun için ku­rulmuştur. Bu nizama göre hükümetin tayin edeceği kişiler devamlı olarak fiyatların durumunu incelerler· ve lüzumu halinde fiyat ayar­laması yoluna giderek herkesi kendi arsuzuna göre hareket etmeye bırakmazlar. İmam Ebu Hanife, bilir kişi ile yapılacak İstişare so­nunda gerekirse fiyatların ayarlanabileceğini, bazı hall~rde ise' ge- . rekli olduğunu söylemektedir76.

Hz. Ömer Rasiilullah 'ın ihtikar yapanlar hakkında iflasa veya cüzzam hastalığına uğrayacaklarını söylediğini açıklamıştır77. Bu işi yapan iki kişiden biri bir daha yapmayacağına söz vermiş, ikincisi

72 73 74 75 76 77

İbn Mace, Ticarat, 6, Ha. Nu.: 2154. Aynı yer, Ha. Nu.: 2153. Müsnedü'l-İmam Ahmed, 2/33. Macid Ebu Ruhayye, et-Tes'Er fı'l-İsldm, Amman, 1983, s.28 vd. Keyfe Alece'l-İsltim, s.58-59. . İbn Mace, Ticarat, Ha. Nu.: 2155.

Kur' an-ı Kertm ve Fakirlik Problemi 171

ise· malımızia alıp satJyoruz demişti. B u hadisin ravisi bu ikinci şahsın o hastalığa tutulduğunu gözlerimle gördüm, demektedir78.

Harun Reşid, çarşın~n kontrol edilmesi için bazı kimseler tayin ederek ihtikara asla izin vermemiş ve böyle yapaniann büyük ceza­lara çarptınlacağını ilan etmişti19.

Halife Mustansır zamanında bir fiyat yükselmesi olmuş, Mustansır da valiye mektup yazarak: "Eğer bu durumu düzeltmez­seniz sizi cezalandıracağım" demişti. Vali ölüm cezasına çarptınlmış bir kaç kişiyi hapisten çıkararak memleketin tanınmış

, bir taeiri gibi giydirip kuşatmış, daha sonra şehrin ileri gelen es­nafını çağınp onlarla bir toplantı yapmıştı. Toplantı esnasında o hü­kümlü kişilerden birini getirterek "Demek bütün yaptıklann yetmedi de padişaha karşı geldin ve müslümaniann yiyeceklerine de el attın, öyle mi?" diyerek orada boynunu vurdurttu. Bir ikinci şahsın geti­rilmesini isteyince oradaki tüccarlar araya girerek durumun düzelti­leceğine dair söz verdiler ve çarşıdaki pah~hhğı yok ettiler"80.

j- Karz: Fakirierin ihtiyaçlarını giderip onlan sıkıntıdan kur­tarmak için İslam'ın tavsiye ettiği hususlardan biri. de karzdır. Karz · hakkında Kur'an-ı Kerim'de teşvik edici ayetler vardır. "Kimdir o·ki, Allah' a güzel bir ödünç versin de (Allah da) onu kat kat artırsın. Allah (kimini) daraltır, (kimini) geniş/etir. Siz (hepiniz) ancak ona döndürü(lüp götürü)leceksiniz."8 ı " ... .Allah' a karz-hasenle ödünç verenler (yok mu?) Onlar(ın mükafatı) kat kat artırılır."82 Aynca Rasfilullah "Kul kardeşinin yardımında oldukça Allah da o kulun yardımında bulunur" buyurmuştur83.

Bu yolla para veren kimsy borçlunun durumunu göz önünde bu­lundiırmalı ve şayet eli dar ise bolalıncaya kadar beklemelidir. Bu hususu Bakara suresinin 280. ayetinden anlamaktayız. "Borçlu dar da ise eli bolalıncaya kadar ona mühlet verin." Alacaklının da alacağını isteyeceği zaman borçluya iyi davranması gerekmektedir.

78 Keyfe Alece'l-İsliim, s.61.

79 Aynı yer. 80 Aynı eser, s.63-64. 81 Bakara/245. 82 Hadid/18. 83 Müsnedü'l İmam Ahmed, 21274.

J

172 Yrd.Doç.Dr. H_üseyin KÜÇÜKKALAY

Borçlu da öyle yapmalıdır. Rivayete göre Rası11ullah bir bedeviden ödünç deve almıştı. Bedevi deveyi geri almaya gelince biraz sertlik gösterdi. Galeyana gelen sabaheye Rasfilullah "Bırakın (ne de olsa) hak sahibinin bir söz hakkı vardır." buyurdu. Daha sonra da devesini vermelerini eriıretti. Ashab: "Onun devesinin ayarında bir . deve yok, ancak onunkinden daha iyisini bulabiliyoruz." dedikle­rinde de Rasfilullah (s.ı;ı..v.): "Verin, en hayırlınız en iyi ödeme ya­panınızdır" buyurdu84.

k- Faiz haramdır: Karz usUlüne teşvik eden İsHim dini fakir. ve muhtaçların durumlarını da dikkate alarak faizi haram kılmıştır. "Riba yiyen (ve alan) o tefeciler (yok mu? Bunlar mezarlarından) , şeytan çarpmışlar gibi delilik ile musab olarak ka/karlar. Bu ceza onların: "Bey' riba gibi (he/al) dır." demelerindendit. Halbuki Allah bey' i he/al, ribayı haram kılmıştır. Her kim ki Rabbi tarafından ken­disine (faizden nehyeden) bir öğüt gelir de . vaz geçer se artık geçmişi ona, hükmü de Allah' a aittir. Kim de döner (ek ribayı he/al görür, yeniden faiz alır )sa, bunlar da cehennem ashabıdırlar, hep orada kalırlar. "85 Şu halde faiz yiyenler kıyamet gününde tıpkı dünyadaki delilerin hareketleri gibi bir takım tabii olmayan dav­ranışlarıyla bilineceklerdir. "Ey iman edenler, eğer siz (hakiki) mü'minler iseniz Allah' dan korkunuz da, ribadan (borçlu zimme- · tinde) kalan miktarı (ona) bırakınız, şayet böyle yapmaz (da tefeci­likte devam eder)seniz size, Allah ve Peygamberi tarafından bir haip açılacağını iyi biliniz."86

Rasfilullah insanlık tarihinin bir şaheseri olan veda hutbesinde cahiliyet devrinden beri devam ede gelen tefeciliğin artık sona erdiğini kesin bir ifadeyle beyan etmiştir. "Faiz artık mülğadır. Fakat borcunuzun aslını vermek vacibtir. Ne zulmediniz ve ne de mağdur olunuz." Hz. Peygamber'in ilk kaldırdığı faiz. de Abdülmuttalib oğlu Abbas'ın faizi idi87. ·

Faiz haram olmalıydı. Çünkü tefecilikle hiçbir surette ictimai bir dayanışma meydana gelemezdi. Faiz veren kimse vermiş olduğu bu fazlalığı asla Allah nzası için vermez ve öderken de· alı;ı.caklıya karşı

84 Müsliın, Müsakat, 22, Ha. Nu.: 1601. ·85 Bakara/275. 86 Bakara/278-279. 87 İbn Hişam, es-Siretü' n-Nebeviyye, Kalıire, 1966, 4/603 vd.

Kur'an-ı Kertm ve Fakirlik Problemi 173

öfkeli bir tavır takınarak ödeme yapar. Böylece insanlar arasındaki fazilet hisleri tamamen ölür. Faiz alanlar da· insafsızca karşısındakilerin kıvranmalarına bakmadan bu haram lokmayı alarak ahiretlerini zindana çevirirler. Bu sebeple insanlık duygusu silinip yok olur, ticaret, sanat ve iktisadi gelişmelere giden yollar uımamen kapanır. İslam dini semavi dinlerin en sonuncusu ve mütekamili olduğuna göre koymuş olduğu bu faiz yasağı kıyamete kadar ·kala­caktır. Çünkü din ~mamlanmıştır. "Bugün sizin dininizi ilqnal ettim, üzerinizdeki nimetimi de tamamladım ve size din olarak Islam' ı ih­tiyar ve intihab ettim. "88.

Netice itibariyle faiz, İslam 'ın haram kıldığı .bir muamele şeklidir. Bunda da İslam her şeyden önce fakirleri gözetmiş ve on­ların mağdur olmamalarını istemiştir. Rasillullah da faiz yiyene, ye­direne, yazana ve şahidierine bedduada bulunmuŞtur89. Çünkü faizle yapılan muamele halkın fakir düşüp devamlı ihtiyaç iç'erisinde kalmasına vesile olmaktadır. Faiz yoluyla gelen para her ne kadar çok olursa olsun sonunda yok olmaya mahkumdur90.

Faiz için, tıpkı bir alış veriş gibidir diyerek haram olan faizi he­lal kabul eden insanın İslam 'la ilişiği kesilmiş olur. Çünkü Allah 'ın haram kıldığı ·bir şeyi hel al olarak görmek çok ı<ötüdür ve insanın inancim yok edebilir. Başkalannin helal demesiyle veya faizli mu­amelelere müsade edilmesiyle bu faiz meşruiyet kazanmaz. Çünkü haram ve helalı tayin eden ancak Allah ve O'nun Rasfilü'dür.

Rasfilullah faizle ilgili olarak anlattığı ve Ruhari'nin rivayet ettiği bir tüyasında faiz yiyeı:ı kimsenin kandan birnehir içinde bulu­nacağı ve bu nehirden her çıkmak isteyişinde kıyıda 'duran bir kimse tarafından taşlanacağı ve tekrar o nehre itileceği ve bu durumun tek­rarlanacağından bahsetmektedir9t. ·

Rasfilullah Arap Yarımadası'nda bulunan yahudilerin faizle iş yapmamalan için kendilerinden söz almıştı. Bulunduklan yerlerde kalmalarını da bu şarta bağlamıştı. Fakat yahudiler sözlerinde dur...:

88 · Maide/2. 89 el-Buhari, Libas, 86, Ha. Nu.: 5945; Müsnedü' l İmam Ahmed, I/83,88,93 ... ; MüSiim,

Musakat, ı9, Ha Nu.: 1598; Ebu Davud, Buyu', 4, Ha Nu.: 3333. 90 Müsnedü'l İmam·Ahmed, 11395. 9ı el-Buhari, et-ta'blr; 48, Ha. Nu.: 7047.

J

174 Yrd.Doç.Dr. f/üseyiri KÜÇÜKKALAY

mayınca da Hz. Peygamber kendilerini uzaklaştırdı92 . Faizin yaygın olduğu bir toplumda cimrilik artar, kazançlarından ilahi bereket kaldınlır ve Allah o topluma beklenmedik felaketler verir93•

Faiz kötülüklerin kaynağı, fıtnenin başı, iktisadi dengenin bo­zulmasında en büyük amildir. Bunun için zina ile faiz bir yerde gö­rüldüğü takdirde ora halkı kendilerini Allah 'ın azabına m üstehak kılm~şlar d.emektir94.

I- Çalışmak: Fakirliğin karşısına çıkan güçlü tedbirlerden biri de çalışmaktır. Allah Teala ye_rleri ve gökleri insanoğlu için ya- · ratmıştır. Bununiçin de çalışıp çabalayıp nzkını temin ethlesi gere­kir. "0, yeri sizin emrinize arnade (musahhar) kı/andır. o halde . onun etraf ve cevanibinde yürüyün. (Allah' ın) rızkından yiyin. "95

Bu nedenledir ki İslam dini -bir zarar doğurmadığı veya prensiplerine aykın düşmediği. sürece- insanoğlu için her türlü çalışpıa kapısını açık tutmaktadır. İnsan evind~. oturup rızkının ayağına kadar gelmesini bekleyemez. Çünkü -Hz. ümer'in de dediği gibi- gökyüzü ne altın ve ne de gümüş yağdırmaktadır96. Çalışmanın ehemmiyetini belirten pek çok ayet ve hadisler vardır.

Yine bunun içindir ki İslam dilenciliğe izin vermemektedir. Bir hadis-i şerifte şöyle denilmiştir: "Nefsim kudreti altında olan Allah'a yemin ederim ki herhangi birinizin ipini alarak (dağdan­bayırdan) odun toplayıp sırtına koyara,k onu satmak. suretiyle ge­çinmesi insanlara ihtiyacını arz etmekten daha hayırhdır. Istediği adam kendisine bir şey versin veya vermesin"97.

Kendisinden bir şeyler istenen insan verse de vermese de di­lenmek bir zillettir. Görüldüğü gibi bu hadis-i şerif insanlan güçleri nisbetinde çalışmaya teşvjk etmektedir. Mesela çarşıdaki seyyar bir satıcının çalışarak bir zaman sonra büyük iş adamlanndan olup fabrikalar bile kurduğu görülmüş olaylardandır. Hz. Peygamber yine bir hadislerinde Hakim b. Hızam'ın. anlattığına göre şöyle bu-

92 Keyfe Alece' l-İsldm, s.79. 93 Aynı eser, s.82-83. 94 · M~nedü' l İmam Ahmed, 1/402. 95 Mülk/15. 96 M üşkiletü' l-F akr, s.48

97 el-Buhari,Zekat, 50, Ha Nu.: 1470.

Kur' an-ı Kerim ve Fakirlik Problemi 175

yurmuştur: "Hakim diyor ki: "Ben Rasfilullah'dari bir şeyler istedim verdiler. Tekrar istedim yine verdiler. Bir daha istedim yine verdiler. Sonra da "Ey Hakim, mal arzu edilir, hoştur ve tatlıdır kim bu malı verenden' gönül arzusuyla alırsa alan kişi bu malın bereketini bulur. Ve kim ki hırslr olarak alıisa alan kimse o malın asla bereketini bu­lamaz ve yediği halde doymayan kişi gibi olur. Hakim, üste kalan el altta kalan elden daha hayırlıdır" buyurdular. Ben o zaman "Ya Rası11allah seni hak peygamber olarak gönderen Allah'a yemin ederim ki çalışır çabalanm senden sonra da ölünceye kadar kimse­den hiçbir şey istemeni dedim"98. Bu hadisten de dilenmenin haram olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Ancak ölümle karşı karşıya kalan bir kimsenin yakınlanndan ve dostlarından bir şeyler istememesi mümkün olabilir. Kuru bir toprak üzerinde kalacak kadar hiçbir şeyi kalmayan fakir bir insan da başkalanndan istekte bulunabilir99. Yine bir başka hadiste "Her kim malını çoğaltmak için insanlardan mallarını isterse o ancak ateş parçası ister. Artık ister azını ister çoğunu istesin" denilmektedir IDO. ·

B- FAKİRLİK PROBLEMiYLE İLGİLİ BAZI GÖRÜŞLER.

1- Fakirlik kutsal değildir. Bazı insanlar fakirliğin bir ni­met olduğunu ve Allah'ın bunu ancak sevdiği kullarına verdiğini söylemektedirler. İnsan, diyorlar, fakir düştüğü zaman bu halinden kurtulmak için çaba harcamamalı ve bunu Allah'ın kendisine ihsan ettiği bir nimet kabul etmelidir. Ne var ki bu fikir İslami bir düşünce olmadığı gibi zahidliğin methedilmesi de fakirliğin övülmesi an­lamına .gelmemektedir101. Zira Aiıah Kur'an-ı Kerim'de kullarına mal vermek suretiyle .onları mükafatlandırdığını belirtmektedir. " ... Sizin mallarınızı, oğullarınızıda çoğaltır"l02 •

2- Fakirlik bir musibet de değildir. Bazı insanlar da fa­kirliğin bir musibet olduğunu söylerler .. Fakirlik,' derler, Allah'ın • kaza ve kaderidir. Allah dileseydi herkesi zengin .yapabilirdi. Bu düşüncede olan insanlar fakiriere sabır tavsiye etmekte ve kaderle-

98 Aynı yer, Ha. Nu.: 1472 .. 99 Nesııl, zekat, "Fadlu men Hi yes'elü n-nase şey' en", 5/96-97. 100 Müslim, zekat, 35, Ha. Nu.: 1041. 101 Müşkileıü'l-Fakr, s.17.

102 Nuh/12.

1

176 Yrd.Doç.Dr .. Hüseyin KÜÇÜKKALAY.

ririe razı ol~alannı söylemektedirler. Tavsiyeleri bundan öte. gitme­yen bu grup zenginlerin içinde bulunduklan israf dolu hayatianna hiç bakiDıyorlar ve onlann fakiriere karşı ne derece yardımcı olmalan gerektiğini unutmuş görünüyorlar. Bunlann türiı. nasihatleri fakirierin sabırlı olması yolunda gelişmektedir. İslam dini bu irisaniann görüşlerini de benimsemez. Çünkü bu düşünceyle hareket edilecek olursa fakirliği yenmek ve insanlan mal yüzünden düştükleri ba­takhktan kurtarmak için hiçbir çaba harcamamak gerekir. İşte Kur'an-ı Kerim bu fıkre karşı adeta savaş açmıştır. "Onlara Allah' ın rızıklandırdığı şeylerden (hayriı) infak edin denildiği zaman o küfre­denler iman edenlere (şöyle) dedi( ler): Allah' ın, dileseydi yedi­receği kimseye biz mi yedirecek miş iz? Siz apaçık sapıklıkta bulu­nanlardan başkası değilsiniz."103 Ancak her hastalığın bir tedavisi olduğu gibi fakirliğin de tedavi yollannı her halde aramak gerekir. Bu tedavi yollan da ancak İslamiyet'in getirdiği ilahi nizamda vardı.r .

. Fakirliği Allah'ın kaza ve kaderi olarak yorumlayıp bu ·sebeple fakirierin içinde bulunduklan mali sıkıntıya her şekliyle nza göster­meleri gerektiği söylenemez. Hz. Peygamber'in Hz. Enes için dua edip malının artmasını istediği, Hz. Ebu Bekr'in malından fayda­landığı gibi hiç kimsenin ~ahndan faydalanmadığını ifade ettiği bir gerçektir.1 04 •

3- Fakirlikten sorumlu olan yalnız fert değildir.

Kapitalistlerin bu konudaki görüşleri şöyledirlOS. Diyorlar ki, fakirlik hakikaten. bir felakettir. Fakat bunun sorumlusu ne devlet, ne zenginler ve ne de toplumdur. Bu problemin sorumlusu ancak ve an­cak fakirin kendisidir. Hz. Musa'nın kavminden olan Karun da böyle düşünüyordu 106 • Kendisine Allah 'ın sana iyilikte bulunduğu gibi sen· de iyilik yap denilince şöyle demişti: "Bu bana ancak bende olan ilim sayesinde verilmiştir" 107. Kapitalistler topladıkları mallan zekalan sayesinde kazandıkianna inanırlar. Bu nedenle de mallannı diledikleri gibi kullanabilmek isterler. Mal sahibi olamayanlardan ise toplum sorumlu değildir, "zekasını kullanıp kazansaydı" derler.

103 Yasin/47.

104 Müşkiletü'l-Fak.r, s.26. 105 Aynı eser, s.12. 106 . Aynı yer. 107 Kasas{77.

ı . ı

Kur'an-ı Kerim ve Fakirlik Problemi 177

Zenginlere gelince fakirierin onlardan alacaklan hiçbir haklan yoktur. Eğer zenginler fakir düşenlere bir şeyler verirlerse bu onlardan fakiriere uzatılan bir lütuftur, iyiliktir inancını taşırlar. İşte· kapitalistlerin düşünceleri ve uygulamalan bundan ibarettir. Ancak bunlann unuttuklan bir şey var ki, o da şudur: Mal, mülk tüm kainat, her şey Allah'ın malıdır. Çünkü yaratan O'dur. İnsanoğlu malının bir vekili durumundadır. Bu malı çalıştıran, ondan belli bir süre için menfaatlanıp sonra da onu terkedip bu dünyadan göçecek olan bir emanetçidir. Yani er veya geç emanetçi olduğu için bu mal onun elinden çıkac~tır .

4- Sosyal adalet, zengin tabakayı yok etmekle temin edilemez. Marksistlerin görüşü de bir başkadır. Onlara göre or­tada hiçbir zengin bırakmamak gerekmektedir. En doğru olanı zen­ginlerin İnallarının ellerinden alınıp işçi sınıfını hakim kılmaktır. Bu düşünce sahipleri aslında ferdi mülkiyeti de kabul etmiyor ve dinle­rin birer uyuşturucu olduğunu söylüyor. Böylece gerek komünizm ve gerekse sosyalizm insanlan bir grup azınlığa köle yapmak ve onları tüm hak ve hürriyetlerinden mahrum etmek istemektedir. İslam dini bu düşüneeye de karşıdır. Çünkü bu fikir İslam'a taban tabana zıttır ve İslam dışı bir zihniyettir.

SONUÇ ·•

Fakirliğin toplumlar için sıkıntı teşkil ettiği bir gerçektir. Şayet bu problem ülke genelindeki gelir kaynaklannın azlığı ve nüfusun da çokluğunhan ileri gelmekteyse toplum tarafından bu problemin nor­mal kabul edilmesi mümkündür. Fakat toplumdan sosyal adalet kalkmış; servet dağılımına bir dengesizlik hakim olmuşsa o zaman fakirliğin bu nevi dengesizliklerden kaynaklandığını da söylemek ge­rekmektedir. Bir tarafta haksız kazançlar, vurgun ve meşru olmayan usullerle gelir temin edenlerin yanında aynı toplumda günlü\c yi­yeceğini elde edemeyen, maddi sıkıntısı yüzünden bir kutu ilacını alamayan, kışın ısınamadıklan .için çocuklan donarak ölen insanlar yaşıyorsa bu toplumda ciddi bir hastalık var demektir. Bu gibi top­lumlarda· iktisadi dengeler bozulur ve "nereden ve nasıl kazanırsan kazan, nereye ve nasıl i_stersen harca" felsefesi hakim olur. Yine bu toplumlarda cinayetler artar, intiharlar çoğalır, insanlar arasındaki dini ve milli bağlar tamamen gevşeyip kopar .. Artık. kimsenin kim­seye itimadı da kalmamıştır bu toplumda. Kişi her türlü

/

178 Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY

alışverişinde insan aldatmayı adeta meslek edinir. Mali sıkıntı önce kişinin kendisine yansır. Sonra aile fertleri de bu sıkıntıya ortak olurlar. Sonunda bu ortaklığa toplum da katılır.

İpsanların uyguladıkları sistemlerd~ insanlığın aradığı gerÇek: saadeti bulabilmek mümkün değildir. Bp sebeple bu sistemlere baglı toplumlardaki her türlü kötülükten hiç kimsenin şikayet etme hakkı yoktur. Çünkü tüm bu çirkin olaylar bu sistemlenn tabii ürünleridir.

Bir toplumda zirnınete para geçirmeler gerçek manada ceza görmez, katile layık olduğu ceza verilmez, ahlak ve din kural,ları da hor görülerek göz ardı edilirse bu toplumun çöküşünü kimse engel­leyemez.

İnsanlık öyle bir nizama sanimalı ki bu nizamın ~ümü hak ve adalet olsun, devlet malına saldıranlar olmasın, fertlerin kalpleri Allah korkusuyla dolup taşsın, suçlular layık olduklan cezalan

· mutlaka görsün ve fakirierin tüm hakhin korunsun. Kötülüğe götüren yollar kapatılsın, layık olmayanlar iş başınagelmesin, "kardeşim aç iken ben geeemi tok olarak ~eçiremem" inancı kalplere yerleşsin.

Bu nizarn insana nereden gelip nereye gideceğini öğretsin. İnsanlara devlet malını korumayı telkin etsin. Ölümden sonra neler olacağını ve bir ikinci hayat bu'ıunduğunu, herkesin burada hesaba çekileceğini körpe dimağlara anlatsın. "Benim tebeam fakir durum­dadır ben de onlar gibi bir müddet et ve yağ yemeyeceğim." diyen sorumlulan iş başına getirsin. · · ·

. Bir fakir açlıktan ölürse yann bana bunun hesabını soracaklar · inançını taşıyan insanlar yetiştirsin. İşte insanlığın böyle bir nizama ihtiyacı vardır. Susuzluğunu ancak bu nizarnı yaşamakla giderebilir. Çünkü tüm sistemler çürümüş kullanılmaz ~ale gelmiştir.

Umarım insanoğlu ancak İslam'da bulunabilen bu nizama kulak verir de dünyada ve ölüm ötesinde huzura kavuşur.

j. J,

i

Kur' an-ı Kerim ve Fakirlik Problemi 179

KAYNAKLAR

Ahmed Emin, Fecru'l-İslô.m, Mısır 1955.

Aktaş (Abdü '1-Medd), Ebu Zerr el-Gıfarf ve Arauhu fi' s­Siyaseti ve'l-iktisat, Arnman 1981.

Buhari, Sahfhu Buharf, el-Amira 1315. . ;·

Cassas, Ahkamu'z.:Kur' an, İstanbul 1338.

Ebô Abdiilah el-Kurtubi, el-Camiu li Ahkami'l"'Kur' an, Mısır 1967.

Ebô Ca'fer et-Taberi, Camiu'l-Beyan an Te'vili Ayi'l.:.Kur' an, Mısır 1954.

Ebô Davud, es-Sünen, Ta'likat Muhammed Muhyiddin Abdulhamid.

Ebô Ruhayye (Macid), et-Tes'fr fi'l-İslô.m, Arnman 1983.

Eb.ô Zelıra (Muhammed), Muhadaratün fi'l-Vakf, Mısır 1971.

Ezher, Mecmau'l-Buhusi' l-İslamiyye, Mısir 1965.

Gazali, İhyau Ulumi' d-dfn, Mısır 1939.

İbnü'l-Arabi, Ahkamü'l-Kur' an, Mısır 1967.

İbn Hacer, Fethu'l-Barf, Tah. Abdu'l-Aziz b. Baz.

İbn Hişam, es-Sfre, Kahire 1966.

İmam Ahmed, el-Müsned, Mısır 1313.

İmam' Müslim, Sahfhu Müslim bi Şerhi'n-Nevevf, 1981.'

Kardavi (Yusuf), Müşkiletü'l-Fakr ve Keyfe Alecehe'l-İslam, Beyrut 1966.

180 Yrd.Doç.Dr. Hüseyin KÜÇÜKKALAY

Kur' an-ı Kerim.

Mekki b. Ebi Tali b, el-idah li Nasihi' l-K ur' ani ve Mensuhihi, . Riyad ı 976.

Nesai, es-Sünen, Mısır 1930.

Sibai (Mustafa), İştirakiyyetü' 1-İslô.ni~ Şam 1960.

Tai (Kemalüddin)~ Keyfe Alecel' 1-İslamu Müşkilete' 1-Fakr, Bağdat ı 954.

Zeydan (Abdülkeriıiı), Ahkiimu' z-zimmiyytn. ve' I-M üste' me nin, Beyrut ı 982. ·

Zuhayli (Vehb~), Asaru' 1-Harb fi' 1-Fıkhi' 1-İslô.mi, Şam 196~.