1

ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ

ÀÐÄ×ÈËËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË

ÓÐÜÄ×ÈËÑÀÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ

Äîêòîð Òîää Ëýíäìýí Ìàðêî Ëàðèööà Êëýð ÌaêÝâîé

2005 îíû 6 äóãààð ñàðûí 30-íààñ 7 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäð¿¿äýä Ìîíãîë Óëñûí Óëààíáààòàð õîòíîî çîõèîãäîõ “Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí õºãæèë: ñîðèëò, áîëîìæ” ñýäýâò ¯íäýñíèé

Áàãà õóðàëä çîðèóëàí ýíýõ¿¿ ìàòåðèàëûã áîëîâñðóóëàâ.

2

Àãóóëãà

Õ¿ñíýãò áîëîí çóðãóóäûí æàãñààëò

1. Ãîë ä¿ãíýëò¿¿ä

1.1 Óäèðòãàë

1.2 Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöûí öàã õóãàöààíû

òîâ÷îîí

1.3 Ãîë ä¿ãíýëò¿¿ä

2. Çîðèëãî áà àðãà õàíäëàãà

2.1 Åðºíõèé ìýäýýëýë

2.2 Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý

2.2.1 Çîðèëãî

2.2.2 ¯íýò ç¿éëñ áà çàð÷ìóóä

2.2.3 Àðãà÷ëàë

2.3 Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà îíîøëîãîîíû àðãà õýðýãñýë

áîëîõ íü

2.3.1 Õàíäëàãà áà çàãâàðóóä

2.3.2 Ìýäýýëëèéí öîîðõîé

3. Àðä÷èëëûí áàéäàëä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý

3.1 Èðãýí÷ëýë, õóóëü ç¿é áà ýðõ

3.3.1 Òºðò ¸ñ áà èðãýí÷ëýë

3.1.2 Ýðõèéí õýì õýìæýý áà ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ áîëîìæ

3.1.3 Èðãýíèé áà óëñòºðèéí ýðõ

3.1.4 Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýðõ

3.1.5 Öààøèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé

ñàëáàðóóä

3.2 Һ뺺ëëèéã õàíãàñàí, õàðèóöëàãàòàé çàñàãëàë

3.2.1 ׺뺺ò, øóäàðãà ñîíãóóëü

3.2.2 Óëñòºðèéí íàìóóäûí àðä÷èëñàí ¿¿ðýã

3.2.3 Çàñàãëàëûí ¿ð íºëºº áà õàðèóöëàãà

3.2.4 Öýðýã áîëîí öàãäààä òàâèõ èðãýäèéí õÿíàëò

3.2.5 Àâèëãàëûã áàãàñãàæ áàéãàà íü

3.2.6 Öààøèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé

ñàëáàðóóä

3.3 Èðãýíèé íèéãýì áà àðä èðãýäèéí îðîëöîî

3

3.3.1 Àðä÷èëñàí íèéãýì äýõ õýâëýë ìýäýýëëèéí

õýðýãñýë

3.3.2 Óëñòºðèéí îðîëöîî

3.3.3 Çàñãèéí ãàçðûí ìýäðýìæ

3.3.4 Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ ¿éë ÿâö

3.3.5 Öààøèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé

ñàëáàðóóä

3.4 Õèëèéí ÷àíàäàõü àðä÷èëàë

3.4.1 Àðä÷èëëûí îëîí óëñûí öàð õ¿ðýý

3.4.2 Ãàäíààñ õàðààò áàéäàë

3.4.3 Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí

¿¿ðýã

3.4.4 Öààøèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé

ñàëáàðóóä

4. Ä¿ãíýëò áà çºâëºìæ

4.1 Ä¿ãíýëò

4.2 Ǻâëºìæ

5. Çîõèîã÷äûí òóõàé

6. Àøèãëàñàí ìàòåðèàëûí æàãñààëò

4

Õ¿ñíýãò áîëîí çóðãóóäûí æàãñààëò

Õ¿ñíýãò

Õ¿ñíýãò 2.1 Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýýíèé ¿íäñýí

áàãàíóóä áà äýä àíãèëëóóä

Õ¿ñíýãò 3.1 Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä

Õ¿ñíýãò 3.2 Ìîíãîëä ÿâàãäñàí Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëèóä

Õ¿ñíýãò 3.3 Ìîíãîëä ÿâàãäñàí Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèóä

Õ¿ñíýãò 3.4 Ìîíãîë äàõü óëñòºðèéí íàìóóä

Õ¿ñíýãò 3.5 Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëüä ñîíãîã÷äûí èðæ ñàíàë

ºãñºí áàéäàë

Õ¿ñíýãò 3.6 Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëüä ñîíãîã÷äûí èðæ ñàíàë

ºãñºí áàéäàë

Õ¿ñíýãò 3.7 Ìîíãîë Óëñ Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý,

êîíâåíöèéã ñî¸ðõîí áàòàëñàí áàéäàë

Çóðàã

Çóðàã 2.1 Õîëáîã÷ ¿íýò ç¿éëñ, øààðäëàãà, èíñòèòóöèîíàë

aðãà õýðýãñë¿¿ä

Çóðàã 3.1 Freedom House-ààñ ãàðãàñàí Èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí

áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëò, 1990-2004

Çóðàã 3.2 Óëñòºðèéí àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýëòèéí áàéäàë, 1991-2003

Çóðàã 3.3 Ýð¿¿ ø¿¿ëò, 1990-1999

Çóðàã 3.4 Õ¿íèé áèå õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõ

Çóðàã 3.5 Èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí áàéäëûí ¿íýëãýý

Çóðàã 3.6 Ìîíãîë Óëñàä íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ, 1990-2000

Çóðàã 3.7 ÕÀÀ áîëîí àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàð äàõü õºäºëìºð ýðõëýëò

áîëîí àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü, 1990-2002

Çóðàã 3.8 Èìïîðò áà ýêñïîðò (ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü), 1990-1998

Çóðàã 3.9 Ãàäààäûí öýâýð øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò (ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü),

1993-2003

Çóðàã 3.10 Íýã õ¿íä íîãäîõ ãàäààäûí íèéò òóñëàìæ, 1990-2003

Çóðàã 3.11 Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò áàéäëûí ò¿âøèí, 1995-2004

Çóðàã 3.12 Óëñûí ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë áîëîí öýðãèéí çàðäàë

(ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü), 1990-2002

Çóðàã 3.13 Çàñãèéí ãàçðûí ºð (ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü), 1992-1998

5

Çóðàã 3.14 Çàñàãëàëûí ÷àíàð, 1996-2004 (Äýëõèéí Áàíê)

Çóðàã 3.15 Øèëæèëò áîëîí óëñòºðèéí áàéãóóëëàãà òîãòîëöîîíä

xàíäàõ aðä îëíû õàíäëàãà, 1999-2005

Çóðàã 3.16 Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûã äýìæèõ îëîí ò¿ìíèé äýìæëýã

Çóðàã 3.17 Öýðãèéí çàðäàë, 1990-1997

Çóðàã 3.18 Àâèëãàëûí öàð õýìæýý, 1999-2004

Çóðàã 3.19 Èíñòèòóöè, áàéãóóëëàãóóä äàõü àâèëãàë, 2004

Çóðàã 3.20 Àæèë ìýðãýæëèéíõíèé äóíäàõ àâèëãàë, 2004

Çóðàã 3.21 Õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº, 1994-2004

Çóðàã 3.22 ÀÍÓ-ûí ãàäààä çýýë, òóñëàìæ

Çóðàã 4.1 Àðä÷èëñàí èãñòèòóö¿¿ä áà ýðõ, 1985-2003

6

1. ÃÎË Ä¯ÃÍÝËÒ¯¯Ä

1.1 Óäèðòãàë

Ìîíãîë óëñ 1990 îíä àðä÷èëàëä øèëæñýíýýñýý õîéø àðä÷èëëûí “äºðºâäýõ

äàâàëãààíû” îðíóóäûí õóâüä (Doorenspleet 2000; 2001) áîëîí Òºâ Àçèéí á¿ñ

íóòàãò (Fish 1998; 2001; Sabloff 2002; Fritz 2002) àðä÷èëëûí “åð áóñûí ñîäîí”

(Eckstein 1975; Landman 2003) ¿éë ÿâöûí àíõäàã÷ øèøýý áîëæ áàéíà. Áèé áîëñîí

óëñòºðèéí òîãòîëöîî íü àðä÷èëëûí áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéã÷

ìýðãýæèëòí¿¿äèéí (Diamond 1999; Przeworski, Alvarez, Cheibub and Limongi 2000)

åðºíõèéä íü ãàðãàí ìºðäºæ áàéãàà àðä÷èëëûí íààä çàõûí áîëîí äýã æàÿãèéí

øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õàíãàæ áàéãàà áºãººä óëñòºðèéí íàìûí ºðñºë人íò,

õºãæèíã¿é òîãòîëöîî á¿õèé áà òàâàí óäààãèéí ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëü (1990; 1992;

1996; 2000; 2004), äºðâºí óäààãèéí åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèàð (1993; 1997; 2001;

2005) çàñãèéí ýðõèéã òàéâàí çàìààð ÿìàãò øèëæ¿¿ëæ áàéõ ÿâäëûã õàíãàæ ºãñºí

þì. Øèíý÷ëýëèéí òºë⺺ð áóé áîëäîã àðä÷èëàë òîãòîõ æèøèã “óðüòàë íºõöºë”

áàéãààã¿é, àðä÷èëàëä ÷óõàë ãýãäýõ ñî¸ëûí òàëûí çàðèì õ¿÷èí ç¿éë ¿ã¿é áàéñàí

áºãººä ¿íäñýíäýý àðä÷èëñàí áóñ õýâýýð ¿ëäñýí (áóþó áîëæ áàéãàà) êîììóíèçìûí

äàðààõ ¿åèéí õºðø çýðãýëäýý õýä õýäýí îðíû õ¿ðýýëýë äóíä àðä÷èëëûã òîãòîîñîí

áîëîõîîð ë ýíý íü “åð áóñûí ñîäîí” áàéãàà õýðýã.

Íýãä¿ãýýðò, Ìîíãîë óëñ øèíý÷ëýëèéí îíîëûí äîòîîäûí áóþó ãàäààäûí

õóâèëáàðóóäûí àëèíä íü ÷ íèéöýýã¿é. Øèíýòãýëèéí äîòîîä õóâèëáàðààð áîë

àðä÷èëàõ ¿éë ÿâöàä ýäèéí çàñãèéí ºíäºð õºãæèë øààðäëàãàòàé õýìýýí óäààí

õóãàöààíä ìàðãàæ èðñýí áºãººä äýëõèé íèéòèéí õýìæýýíä õèéãäñýí òîî

òîéìøã¿é îëîí ñòàòèñòèêèéí ä¿í øèíæèëãýý òóðøëàãàä ¿íäýñëýñýí åðºíõèé

ä¿ãíýëòèéã íîòëîõûã îðîëäîæ èðñýí (Lipset 1959; Burkhart and Lewis-Beck 1994;

Helliwell 1994; Boix 2003; Vanhanen 1997). Øèíý÷ëýëèéí îíîëûí ãàäààä

õóâèëáàðààð áîë ÷èíýýëýã óëñ îðíóóäàä íýãýíò òîãòñîí àðä÷èëàë íóðæ óíàäàãã¿é

õýìýýäýã (Przeworski and Limongi 1997; Landman 2005a). Àëü ÷ òîõèîëäîëä

Ìîíãîë óëñ ýäèéí çàñãèéí ò¿âøèí ºíäºð áèø õýðíýý àðä÷èëëûã áèé áîëãîæýý

(Fish 1998; 2001; Fritz 2002). Õî¸ðäóãààðò, Ìîíãîë óëñ íýã òàëààñ àðä÷èëëûã

òîãòîîõ, íºãºº òàëààñ ªðíºäèéí Çàãàëìàéòíû øàøèí äàâàìãàéëàõ áîëîí òºð,

ñ¿ì õèéäèéã òóñãààðëàõûí õîîðîíä ¿ëýìæèéí íÿãò õàðèëöàí õîëáîîòîéã ¿íäýñ

áîëãîäîã àðä÷èëëûí ñî¸ëûí çàðèì îíîëûí íàéäëàãà ãîðüäëîãûã á¿òýëã¿éò¿¿ëýâ

(Sabloff 2002:19; Lee 2002:829). Ìîíãîë÷óóäûí 90 õóâü íü áóðõíû øàøèí ø¿òäýã

7

áºãººä Ǻâëºëò òîãòîëöîîã äóóðàéñàí óðò õóãàöààíû äàðàíãóéëëûã äýãëýìèéã

òîãòîîñîí çºâõºí 1911-1921 îíû õóâüñãàëààð ë òºð áà ñ¿ì õèéäèéã òóñãààðëàæ

÷àäñàí. Ãóðàâäóãààðò, Ìîíãîë óëñ ªðíºäèéí áîëîìæèéí íºëººë뺺ñ àëñ

îðøäîãòîé íü õàðüöóóëáàë àðä÷èëëûí õ¿ðñýí ò¿âøèíãýýðýý ýðñ ÿëãàðäàã

(Kopstein 2000:9-12). ĺðºâä¿ãýýðò, íèéãýì-ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí áîëîí ãàçàðç¿éí

åðºíõèé ç¿éë¿¿äýýñ áóñäààð Ìîíãîë íü á¿ñ íóòãèéí åðºíõèé õàíäëàãààñ àíãèä

áàéíà. Óçáåêñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Òàæèêñòàí, Êàçàõñòàí áîëîí Êèðãèçñòàí íü

àðä÷èëëûí íààä çàõûí áàéãóóëëàãà òîãòîëöîî áîëîí æóðìóóäûã òîãòîîõäîî

¿ëýìæèéí õ¿íäðýë áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéñàí áà òýíä õ¿íèé ¿íäñýí ýðõèéã

çºð÷èõ ÿâäàë áàéíãà àñóóäàë áîëæ áàéñàí (Fish 1998, 2001; Kopstein and Reilly

2000; McFaul 2002) áîë Ìîíãîëä ºðíºñºí àðä÷èëàõ ¿éë ÿâöàä Îðîñ þìóó

Õÿòàäûí ç¿ãýýñ õýò îðîëöîî, íºëºº áàéãààã¿é (Fish 1998, 2001; Fritz 2002; Sabloff

2002).

Ìîíãîë äàõü àðä÷èëàõ ¿éë ÿâö îíöãîé, åð áóñûí øèíæ ÷àíàðòàé áàéãàà ó÷ðààñ

ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí òºëºâ áàéäëûí òàëààð õýä õýäýí

ä¿ãíýëòèéã óðüä÷èëñàí áàéäëààð õèéñýí áîëíî. Èéì ñóäàëãàà íü Àðä÷èëëûã

øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí îðíóóäûí Îëîí óëñûí òàâäóãààð Áàãà õóðàë

(ÀØÑÒÎÎÓÁÕ-5)-ûí èâýýë äîð áîëîí Óëààíáààòàðûí ¯éë àæèëëàãààíû

Õºòºëáºðèéí äàãóó àðä÷èëëûí áàéäëûí ººðèéí ¿íýëãýýã ãàðãàõ; øèíýýð òîãòñîí

áóñàä àðä÷èëñàí îðíóóäòàé ìýäëýã, ÷àäâàð, òåõíèêèéí ÷àäàâõèà õóâààëöàõ; Òºâ

Àçèéí áóñàä îðíóóä àâ÷ õýðýãëýæ áîëîõ àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íäñýí áîëîí

äàãàëò á¿ëýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä (Àǯ)-èéã áîëîâñðóóëàõ; 2006 îíû àðâàí íýãä¿ãýýð ñàðä

Êàòàðûí Äîõà õîòíîî ÷óóëàõ Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí

îðíóóäûí Îëîí óëñûí çóðãàäóãààð Áàãà õóðàë (ÀØÑÒÎÎÓÁÕ-6)-ä àøèã òóñòàé

õóâü íýìðýý îðóóëàõ çàìààð àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöàä á¿õ òàëààð òóñëàõ ºðãºí

õ¿ðýýòýé àæëûí íýã õýñýã áîëæ áàéãàà þì.

Óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä îðîí îðíîîð àðä÷èëëûí ¿íýëãýýã ãàðãàñàí õýä õýäýí

ñóäàëãààíû çýðýãöýý Àçè áîëîí Àôðèê òèâ äýõ àðä÷èëëûí áàéäëûí òàëààðõ

õàðüöóóëñàí õî¸ð ñóäàëãààã ãàðãàñàí, äýëõèé íèéòýä õýâøèæ òîãòñîí àðãà÷ëàëûã

àøèãëàñàí áîëíî. Àðä÷èëàë áîëîí ñîíãóóëüä òóñëàõ Îëîí óëñûí Õ¿ðýýëýí

(ÀÑÒÎÓÕ)-ãýýñ Íýãäñýí Âàíò Óëñûí Àðä÷èëñàí àóäèò áà Ýññåêñèéí Èõ

ñóðãóóëèéí äýðãýäýõ Õ¿íèé ýðõèéí Òºâòýé õàìòðàí (Áèéòõýì 2005-ûã ¿çíý ¿¿)

ýíýõ¿¿ àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëñàí. Ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíû õóâüä îëîí

íèéòýä íýýëòòýé áàéãàà ìýäýýëëèéã àøèãëàí Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí áàéäëûí

8

òàëààðõ àëü áîëîõ á¿ðýí ä¿¿ðýí ä¿ð çóðãèéã ãàðãàõûí òóëä ýíýõ¿¿ àðãà÷ëàëûã

àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí îäîî áàéãàà òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé õàìòàòãàí àâ÷ àøèãëàñàí

áîëíî. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ÀÑÒÎÓÕ-ýýñ áîëîâñðóóëæ ãàðãàñàí (1)

Èðãýí÷ëýë, õóóëü ç¿é áà Ýðõ; (2) Һ뺺ëëèéã õàíãàñàí, õàðèóöëàãàòàé çàñàãëàë;

(3) Èðãýíèé íèéãýì áà àðä îëíû îðîëöîî; (4) Õèëèéí ÷àíàäàõü àðä÷èëàë ãýñýí

äºðâºí ãîë áàãàíàíä ¿ç¿¿ëýâ. Ñóäàëãààãààð ýäãýýð ãîë áàãàíàíä õàìààðàëòàé èëò

ìýäýãäýæ áàéãàà áîëîí íèéòýä íýýëòòýé á¿õíèéã áàçàæ, öààøèä ñóäàëãàà õèéõ

øààðäëàãàòàé ñàëáàðóóäûã òîäîðõîéëîí, ä¿ãíýëò áîëîõ àæèãëàëò áîëîí òºãñ

¿íýëãýý õèéõýä çîðèóëñàí çºâëºìæ¿¿äèéã ãàðãàñàí. Òèéìýýñ ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí

ñóäàëãàà íü àðä÷èëëûí òºãñ ¿íýëãýýã ãàðãàõàä òóñëàõ, Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí

öààøèä ñóäàëâàë çîõèõ òàëóóäûã òîäîðõîéëîõ îíîøëîãîîíû õýðýãñýë, ìºí

öààøäûí øèíýòãýë, àõèö äýâøèë áîëîí Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí õºãæëèéã

ñóðòàë÷ëàõ õýðýãñýë áîëæ ºã÷ áàéãàà þì.

1.2. Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöûí öàã õóãàöààíû òîâ÷îîí 1

1990 – Ãóäàìæíû æàãñààë öóãëààí Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàì (ÌÀÕÍ)-

ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîã îãöðîõîä õ¿ðãýâ. Óëñòºðèéí

íàìóóäûã õóóëü÷ëàâ. Èõ Xóðàë (ïàðëàìåíò)-ûí ñîíãóóëüä ÌÀÕÍ ÿëàëò

áàéãóóëñàí áîëîâ÷ øèíýýð áàéãóóëàãäñàí áàéíãûí àæèëëàãààòàé õóóëü

òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí 50 ñóóäëûí 19 íü êîììóíèñò áèø íàìóóäàä î÷èâ.

1992 – Ìîíãîëûí øèíý ¯íäñýí õóóëüä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã íýí òýðã¿¿íýý

òàâüæ, áàòàëãààæóóëàâ. Àíõíû àðä÷èëñàí ñîíãóóëèàð øèíýýð áàéãóóëàãäñàí

íýã òàíõèìò Èõ õóðëûí 76 ñóóäëûí 71-èéã ÌÀÕÍ àâàâ.

1993 – Åðºíõèéëºã÷èéí àíõíû øóóä ñîíãóóëüä ¯íäýñíèé àðä÷èëàã÷èä

áîëîí Ñîöèàë äåìîêðàòóóäààñ íýð äýâøñýí Î÷èðáàò ÿëàëò áàéãóóëàâ.

1996 – Èõ õóðëûí ñîíãóóëüä ¯íäýñíèé àðä÷èëàã÷èä áîëîí Ñîöèàë

äåìîêðàòóóä 50 ñóóäàë àâñàí áîëîâ÷ ÌÀÕÍ èðö á¿ðä¿¿ëýõã¿é áàéõ

÷àäâàðòàé áàéñàí ó÷ðààñ õóóëü òîãòîîìæ áàòëàõàä ñààä ó÷ðóóëàõ áîëîìæ

òýäíèé ãàðò áàéâ.

1997 - ÌÀÕÍ-ààñ íýð äýâøñýí Áàãàáàíäè åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëüä ÿëàëò

áàéãóóëàâ.

1 BBC news-ýýñ àâàâ. http://news.bbc.co.uk/go/pr/fr/-/1/hi/world/asia-pacific-country_profiles/1235612.stm

9

2000 – Õî¸ð æèëèéí õóãàöààíä àðä÷èëàã÷èä ãóðâàí óäàà çàñãèéí ãàçðàà

øèíýýð áàéãóóëñíû äàðàà Èõ Õóðëûí ñîíãóóëüä ÌÀÕÍ 72 ñóóäàë àâàâ.

¯íäýñíèé àðä÷èëàã÷èä, Ñîöèàë äåìîêðàòóóä áîëîí áóñàä ãóðâàí íàì íèéëæ

øèíý Àðä÷èëñàí Íàì áàéãóóëàâ.

2001îíû òàâäóãààð ñàð - ͯÁ-ààñ ñ¿¿ëèéí 50 æèëä áîëîîã¿é çóäûí ãàìøèãò

ºðòñºí ìàë÷äàä 8.7 ñàÿ äîëëàðûí òóñëàìæ îëãîõ óðèàëãà ãàðãàâ.

2001 – Åðºíõèéëºã÷ Áàãàáàíäè äàõèí ñîíãîãäîâ.

2001 îíû àðàâäóãààð ñàð – Îëîí óëñûí Âàëþòûí Ñàí ÿäóóðëûí àñóóäëûã

øèéäâýðëýõýä òóñëàõ, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõ çîðèëãîîð äàðààãèéí

ãóðâàí æèëä 40 ñàÿ àì. äîëëàðûí áàãà õ¿¿òýé çýýë îëãîõîîð øèéäâýðëýâ.

2002 îíû àðâàí íýãä¿ãýýð ñàð – Äàëàé ëàì àéë÷ëàâ. Õÿòàä óëñ ýíýõ¿¿

àéë÷ëàëûã áóðóóøààæ, Ò¿âäèéí îþóí ñàíààíû óäèðäàã÷òàé óóëçàõã¿é

áàéõûã Ìîíãîëûí óäèðäàã÷äàä àíõààðóóëàâ.

2003 îíû äîëäóãààð ñàð – Ýíõèéã ñàõèóëàõ ¿éëñò õ¿÷èí ç¿òãýõ 200 öýðýã

ýðñèéã Èðàêò èëãýýõýý çàðëàâ.

2004 îíû íýãä¿ãýýð ñàð – Îðîñ Óëñ Ìîíãîëûí 300 ñàÿ àì. äîëëàðààñ áóñàä

ºðèéã òýãëýâ.

2004 îíû çóðãàà-íàéìäóãààð ñàð - Ѻðºã õ¿÷èí õ¿÷òýé îðîëöñîí

ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëèéí ä¿í ìàðãààíòàé áîëñíîîñ óëñòºðèéí ãàöàà ¿¿ñýâ.

Ýöñèéí ä¿íä çàñàãëàë õóâààõ çàð÷ìààð Öàõèàãèéí Ýëáýãäîðæ Åðºíõèé

ñàéäààð òîìèëîãäîâ.

2005 îíû ãóðàâ-äºðºâä¿ãýýð ñàð – Íèéñëýëä ýñýðã¿¿öýë èëýðõèéëýã÷èä

çàñãèéí ãàçðûã îãöðîõ áîëîí ÿäóóðàë, àëáàí òóøààëòíóóäûí àâèëãàë, õýýë

õàõóóëüä öýã òàâèõûã øààðäàâ.

2005 îíû òàâäóãààð ñàð – ÌÀÕÍ-ààñ íýð äýâøèã÷ Íàìáàðûí Ýíõáàÿð

åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëüä ÿëàëò áàéãóóëàâ.

10

1.3 Ãîë ä¿ãíýëò¿¿ä

1.3.1 Ìîíãîë óëñ ñ¿¿ëèéí 15 æèëä àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýâ. Òîãòìîë õóãàöààíä

ÿâàãääàã ñîíãóóëèàñ ýõëýýä àðä÷èëàëä õàíäàõ àðä îëíû õàíäëàãà õ¿ðòýëõ

ÿâöóó áîëîí àðàé ºðãºí õ¿ðýýòýé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð Ìîíãîë óëñ

àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëñýí íü õàðàãäàæ áàéãàà áºãººä àðä÷èëñàí çàñàãëàëä ººðò

íü íîöòîé àþóë çàíàë ó÷èð÷ áàéíà ãýæ ¿çýõ ¿íäýñã¿é áîëîâ÷ õýòèéí òºëºâ

íü òîäîðõîé áóñ õýâýýð áàéíà.

1.3.2 Ìîíãîë óëñ îëîí íàìûí ºðñºë人íò óëñòºðèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîñîí

áºãººä ýíä àðä÷èëëûí ¿éë õýðýãò àëèâàà òàñàëäàë äîãîëäîë ¿¿ñãýëã¿éãýýð

çàñãèéí ýðõ èðãýíèé óäèðäàã÷äûí õîîðîíä îëîíòàà ýýëæëýí øèëæèæ áàéâ.

1.3.3 Ìîíãîë óëñàä ºðãºí õ¿ðýýíèé óëñòºðèéí ¿çýë áîäîë, ñîíèðõëûã òºëººëñºí,

íèéãìèéí äîòîð áàòòàé ¿íäýñ ñóóðüòaé îëîí òîîíû óëñòºðèéí íàì àæèëëàæ

áàéíà.

1.3.4 Ìîíãîë óëñ ÿëàíãóÿà ñýòã¿¿ë÷, ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíä ºðãºí õ¿ðýýíä ¿éë

àæèëëàãàà ÿâóóëäàã õ¿÷òýé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä á¿õèé àìüä, ýð÷

õ¿÷òýé èðãýíèé íèéãýìòýé.

1.3.5 Ìîíãîëûí èðãýä ýäèéí çàñãèéí òààã¿é öàã ¿åä ÷ àðä÷èëñàí øèëæèëò,

àðä÷èëñàí òîãòîëöîîã õ¿÷òýé äýìæèõ õýðíýý àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöàä ººðò íü

òèéì ÷ ñàéí áèø, óëñòºðèéí èíñòèòóö¿¿äýä õàðèëöàí àäèëã¿é äýìæëýã

¿ç¿¿ëæ áàéíà.

1.3.6 Àðä÷èëàë áýõæèõ ¿éë ÿâö ÿâàãäàæ áàéãàà õýäèé ÷ Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí

òºãñ òºãºëäºð áàéäëûí òóõàéä, ÿëàíãóÿà ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ ýðõ,

àâèëãàë, ÿäóóðàë áîëîí àæèëã¿éäëèéí àñóóäëóóä, ìºí èðãýíèé áîëîí

óëñòºðèéí ýðõèéã á¿ðýí ýäëýõ ÿâäàëä õàëäàæ áàéãàà íèéãìèéí áîëîí ýäèéí

çàñãèéí áóñàä ýðõèéí õÿçãààðëàëòóóä çýðýã ñýòãýë ýìçýãë¿¿ëñýí òîìîîõîí

ñàëáàðóóä áàéñààð áàéíà.

1.3.7 Ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ áîëîìæ, ìºí àâèëãàë, õýýë õàõóóëüòàé

õîëáîîòîéãîîð ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà çîõèõ ¸ñîîð ÿâàãääàãã¿é çýðýã

àñóóäàë áàéãàà áºãººä ø¿¿õèéí ºìíºõ øàòàíä õîðüæ ñààòóóëàõ íºõöºë

øóäàðãà áèø, öààçààð àâàõ ÿëûã íóóöààð õýðýãëýæ áàéãàà çýðýã íü èðãýíèé

ýðõèéã á¿ðýí õàìãààëàõ òóõàé îéëãîëòûã õÿçãààðëàæ áàéíà.

11

1.3.8 Õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí èíñòèòóöèîíàë çàãâàð íü çàñàãëàëûã õóâààõ,

óëñòºðèéí çîõèöîëä õ¿ðýõ áîëîìæèéã òàâüæ ºãñºí áîëîâ÷ ñîíãóóëèóäàä

ÌÀÕÍ àìæèëòààðàà äàâàìãàéëæ, ïàðëàìåíò áîëîí åðºíõèéëºã÷èä õÿíàëò

òàâèõ õàíäëàãàòàé áîëñîí áà ¿íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëòººð

ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äýä íýãýí çýðýã òàíõèìûí ãèø¿¿í áàéõ áîëîìæ òàâüæ

ºãñíººðºº õýâòýý õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî àëäàãäñàí áàéíà.

1.3.9 Îëîí óëñûí ò¿âøèíä Ìîíãîë óëñ äýëõèéí àðä÷èëàãäàæ ÷àäààã¿é õýñýãò

àðä÷èëëûí ÷èãèéã çààã÷ îä áîëñîí áºãººä àðä÷èëñàí îðíóóäûí îëîí óëñûí

õàìòûí íèéãýìëýãèéí äîòîð àðààñàà õºòëºí äàãóóëàã÷ áîëîõîî õàðóóëñàí.

̺í àðä÷èëàë áà õ¿íèé ýðõèéí òóõàé òóñãàéëàí çààñàí Ìÿíãàíû õºãæëèéí

åñä¿ãýýð çîðèëòûã ººðòºº áàòàëñàí.

1.3.10 Ìîíãîë óëñ îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí èõýíõ ãýðýý, õýëýëöýýð¿¿äèéã çàðèì

íýã òàéëáàðòàéãààð ñî¸ðõîí áàòàëñàí áîëîâ÷ òýäãýýðèéí çààëòóóäûã á¿ðýí

õýðýãæ¿¿ëýõ òàë äýýð áàéíãûí áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéíà.

1.3.11 Ìîíãîë óëñ ãàäíû õàíäèâ, òóñëàìæààñ èõýýõýí õàìààðàëòàé õýâýýð áàéãàà

áºãººä ýíý íü ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîä íü (ÿëàíãóÿà õóâü÷ëàëä) òóñ áîëäîã ÷

òýðáýýð Îðîñ áîëîí Õÿòàäûí õýò íºëººíèé ýñðýã çîãññîí þì.

12

2. ÇÎÐÈËÃÎ ÁÀ ÀÐÃÀ ÕÀÍÄËÀÃÀ

2.1 Åðºíõèé ìýäýýëýë

Íýãäñýí Âàíò Óëñûí äîòîîäîä ÿâóóëñàí óäàà äàðààãèéí àðä÷èëëûí ¿íýëãýýíä

òóëãóóðëàí èéì ¿íýëãýýã ÍÂÓ-ààñ ãàäíà äýëõèéí àëü ÷ îðîíä àâ÷ õýðýãëýõ

áîëîìæòîé áîëãîõ çîðèëãîîð “Àðä÷èëñàí Àóäèò” àðãà÷ëàëûã (Klug, Starmer, and

Weir 1996; Weir and Beetham, Byrn, Ngan and Weir 2002) áîëîâñðóóëæýý. Ýíýõ¿¿

àðãà÷ëàëûã Àðä÷èëàë áîëîí ñîíãóóëüä òóñëàõ Îëîí óëñûí Õ¿ðýýëýí (ÀÑÒÎÓÕ)-

ãèéí äýìæëýãòýéãýýð áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëñýí íü “Àðä÷èëëûí áàéäàë” òºñºë

(ÀÁÒ) õýìýýãäýõ áîëñîí. Íýãäñýí Âàíò Óëñûí Àðä÷èëñàí Àóäèòûí îþóíû ãîë õ¿÷

áîëîõ ïðîô. Äýâèä Áèéòõýì, Ñòþàðò Âåéð íàð ÀÑÒÎÓÕ-ýýñ á¿ðä¿¿ëñýí á¿ëýã

øèíæýý÷èä áîëîí ººðñäèéí àæèëòíóóäûí òóñëàëöààòàéãààð ÍÂÓ-ä õýðýãëýäýã

àðãà÷ëàëûã óëàì ºðãºæ¿¿ëæ, ò¿¿íèéã á¿õ íèéòýýð àâ÷ õýðýãëýõ áîëîìæòîé

áîëãîñîí áàéíà. ÀÑÒÎÓÕ íü äýëõèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ñ íóòãèéí õºãæèíã¿é áîëîí

õºãæèæ áàéãàà õýä õýäýí îðîíä àðãà÷ëàë õýð ¿ð ä¿íòýé, óÿí õàòàí, íèéòëýã

õýðýãëýæ áîëîõóéö áàéãààã ¿íýëýõ òóðøèëòûí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð

ýíýõ¿¿ ºðãºòãºñºí àðãà÷ëàëûã øàëãàñàí áèëýý.

Áàíãëàäåø, Ñàëüâàäîð, Èòàëè, Êåíè, Øèíý Çåëàíä, Ïåðó, ªìíºä Ñîëîíãîñ ãýñýí

íàéìàí îðîíä ÀÑÒÎÓÕ-ýýñ á¿ðä¿¿ëæ àæèëëóóëñàí ¿íýëãýýíèé áàã òóñ á¿ð ýíýõ¿¿

àðãà÷ëàëûã àøèãëàí àðä÷èëëûí ¿íýëãýýã àìæèëòòàé õèéñýí þì. Ýäãýýð

îðíóóäûí èõ, äýýä ñóðãóóëèóä áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºâ¿¿äýýñ øàëãàí

øàëãàðóóëàõ çàìààð ýäãýýð áàãèéã ãîë÷ëîí á¿ðä¿¿ëñýí. Ëèéäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí

äýðãýäýõ áàãàõàí õýìæýýíèé ¿íäñýí áàã ¿íýëãýýíèé áàãóóäàä çîðèóëñàí

êàáèíåòûí ñóäàëãààã ìºí ÿâóóëæ, óã àðãà÷ëàëûã õîéøèä ºðãºí õýðýãëýõ

çîðèëãîîð õîëáîãäîõ ýõ ñóðâàëæóóä áîëîí îëîí óëñûí áàãö ñòàíäàðòûí

ìýäýýëëèéí ñàíã áîëîâñðóóëæ ãàðãàñàí.

2002 îíä ÀÑÒÎÓÕ Êëþâåð Ëî Èíòåðíåéøíë-òýé õàìòðàí Àðä÷èëëûí áàéäàë

òºñëèéí ÿâöûí òàëààð õî¸ð òîìîîõîí òàéëàí íèéòë¿¿ëñíèé íýã íü ÀÑÒÎÓÕ-èéí

ëàâëàõ áàéâ. Óã ëàâëàõàä îðîëöîã÷äîä çîðèóëàí äýýðõ àðãà÷ëàëûã á¿ðýí

õýìæýýãýýð òóñãàæ, ýõ ñóðâàëæóóäûí ìýäýýëëèéí ñàíã áàãòààí, õàðüöóóëæ ¿çýõ

çîðèóëàëòààð îëîí óëñûí ñòàíäàðò áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû ñàéí ïðàêòèêèéã

æàãñààí îðóóëæ, çºâëºëäºí õóóëü ¸ñíû ¿íäýñòýé áîëãîõ áóñàä ¿éë ÿâö, ñàíàë

àñóóëãà, ¿íýí çºâèéã íîòëîõ òåõíèê, ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààã àøèãëàõ, ¿ð ò¿íã

íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ òàëààð äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàñàí. Õî¸ðäàõü íü íàéìàí

13

ÿíçûí ¿íýëãýýã íýãòãýí ä¿ãíýæ, òîîí áîëîí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õàðüöóóëàí

ãàðãàæ, õýä õýäýí õàðüöóóëñàí ä¿ãíýëò õèéñýí Àðä÷èëëûí òºëºâ áàéäàë: Äýëõèéí

íàéìàí óëñ îðîíä ÿâóóëñàí Àðä÷èëëûí ¿íýëãýý õýìýýõ ìàòåðèàë þì. Ò¿¿íýýñ

õîéø ýíýõ¿¿ àðãà÷ëàëûã õîîðîíä íü õàðüöóóëàõ ¿íäñýí äýýð Àôðèê, Àâñòðàëè,

Èðëàíä, Ôèëèïïèí áîëîí ªìíºä Àçèä àâ÷ õýðýãëýñýí (Beetham 2005).

Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí òºëºâ áàéäëûí òàëààðõ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä

ÀÑÒÎÓÕ-ýýñ ãàðãàñàí õ¿ðýýã àâ÷ àøèãëàñàí áºãººä Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí ãîë

ãîë îíöëîã øèíæ äýõ ÷èã õàíäëàãà áîëîí æèøýý çàãâàðóóäûã áèé áîëãîõ,

àðä÷èëëûí òîîí áîëîí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí ¿íäñèéã ãàðãàõ, àðä÷èëëûí

á¿ðýí ¿íýëãýýãýýð èëð¿¿ëæ ãàðãàõ øààðäëàãàòàé, Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ÷àíàðûí

òàëààðõ óëñûí á¿ðòãýë, ìýäýýëýëä áàéãàà ¿ëýìæèéí îðõèãäîë õèéäëèéã îëæ

òîãòîîõ õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàõäàà àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òàëààðõ îäîî áàéãàà

òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð íýìæ áàÿæóóëñàí þì. Òèéìýýñ ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü äîòîîäûí

èíòèòóò¿¿ä, ñóäàëãààíû áàã áîëîí Ìîíãîëûí óëñûí áîëîí õóâèéí ñåêòîðóóäûí

äîòîîä äàõü îðîëöîã÷, ñîíèðõîã÷ õ¿ì¿¿ñò àðä÷èëëûí ÷àíàðûí àñóóäëóóäûã

øèéäâýðëýõ áîëîí àðä÷èëñàí òîìîîõîí øèíýòãýëèéã öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýõ àðãà

çàìûã ýðýëõèéëýõýä íü òóñëàõ àíõíû öàãààí òîëãîé, îíîøëîãîîíû õýðýãñýë áîëæ

ºãºõ þì.

2.2. Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý

2.2.1 Çîðèëãî

Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý íü àðä÷èëëûí áàéãóóëëàãà òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ

áîëîí á¿õ èðãýäýä çîðèóëàãäñàí àðä÷èëñàí ¿éë ÿâöûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä ¿ëýìæèéí

îëîëò àìæèëò ãàðãàõàä àëü àëü íü ÷óõàë áîëîõ õàðèëöàí õîëáîîòîé õýä õýäýí

çîðèëãûã õàìààð÷ áàéãàà þì. Ýíýõ¿¿ õ¿ðýý íü: (1) àðä÷èëàëä þó þó áàãòàõ,

óëñòºðèéí èíñòèòóö¿¿ä àðä÷èëëûí ¿íäñýí ¿çýë ñàíààã õýðõýí òóñãàæ, ò¿¿íä ÿàæ

õàìààðàx òàëààðõ àðä îëíû îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàëä õàìààðíà; (2)

ºíººãèéí àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöûí õ¿÷òýé áîëîí ñóë òàëóóäûã ñèñòåìòýé îëæ

òîäîðõîéëîõ çàìààð àðä ò¿ìíèé õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéãàà ç¿éëñèéã øèéäâýðëýõýä

òóñëàíà; (3) àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíû øèíæ ÷àíàð, øèíýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà

çàìóóäûí òàëààðõ îëîí ò¿ìíèé ìàðãààí ìýòãýëöýýíä òóñ ¿ç¿¿ëíý; (4)

øèíýòãýëèéã ¿íýëýõ õýðýãñýë áîëíî (Beetham, Bracking, Kearton and Weir 2002:10;

Beetham 2005).

2.2.2 ¯íýò ç¿éëñ áà çàð÷ìóóä

14

Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý íü àðä÷èëëûí á¿ëýã òóëãóóð çàð÷èì áîëîí õîëáîã÷

¿íýò ç¿éëñ (mediating values) äýýð ñóóðèëæ áàéíà. Àðä÷èëëûí îíîë, àðä÷èëëûã

òîäîðõîéëîõ ãýñýí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí áàÿëàã óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí,

àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý äýýð íü òîãòäoã àðä÷èëëûí òóëãóóð çàð÷ìóóä ãýâýë: (1)

òºð, çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä áîëîí øèéäâýð ãàðãàã÷äàä àðä îëíû

ç¿ãýýñ õÿíàëò òàâèõ; (2) èéì õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý àðä èðãýä áèå áèåíýý àäèë

òýãø õ¿íäýòãýæ, õàðèëöàí ñîíñîõ ÿâäàë þì. Ýäãýýð õî¸ð çàð÷ìààñ ãàäíà óã õ¿ðýýí

äîòîð îðîëöîî, çºâøººðºë, òºëººëºë, õàðèóöëàãà, èë òîä áàéäàë, ìýäðýìæ, ýâ

íýãäýë ãýñýí õîëáîã÷ äîëîîí ¿íýò ç¿éëñ áèé. Ýäãýýð õîëáîã÷ ¿íýò ç¿éëñèéã õàíãàõ

ÿâäàë íü ººðºº ýðãýýä õàíãàâàë çîõèõ õýä õýäýí øààðäëàãààñ áîëîí ýäãýýðèéã

ã¿éöýëä¿¿ëýõ èíñòèòóöèîíàë àðãà õýðýãñëýýñ øàëòãààëíà (Beetham, Bracking,

Kearton and Weir 2002:14). Õoëáîã÷ ¿íýò ç¿éëñ, øààðäëàãà áîëîí ýäãýýðèéã õàíãàõ

èíñòèòóöèîíàë õýðýãñëèéã õàìòàä íü Çóðàã 2.1-ä ¿ç¿¿ëýâ.

Çóðàã 2.1. Õîëáîã÷ ¿íýò ç¿éëñ, øààðäëàãà áîëîí èíñòèòóöèîíàë àðãà õýðýãñë¿¿ä

Õîëáîã÷ ¿íýò ç¿éëñ

Øààðäëàãà Õýðýãæ¿¿ëýõ èíñòèòóöèîíàë àðãà õýðýãñë¿¿ä

Îðîëöîî oðîëöîõ ýðõ oðîëöîõ ÷àäàâõè/íººö oðîëöîîã õàíãàõ áàéãóóëëàãà

oðîëöîîíû ñî¸ë

nðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí òîãòîëöîî

ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýðõ ñîíãóóëü, íàìóóä, ÒÁÁ-óóä èðãýíèé áîëîâñðîë

Ǻâøººðºë ¿íäñýí õóóëèéã áàòàëãààæóóëàõ

òºðèéí àëáàí õààã÷/õºòºëáºðºº ñîíãîõ

ñîíãóóëüò àëáàí õààã÷èä ñîíãóóëüò áóñ ã¿éöýòãýõ àæèëòíóóäàä õÿíàëò òàâèõ

á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà ÷ºëººò, øóäàðãà ñîíãóóëü ñîíãóóëüò àëáàíû õ¿ì¿¿ñò çàõèðàãäàõ òîãòîëöîî

Һ뺺ëºë õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãàä àðä ò¿ìíèé ñàíàà áîäëûí ãîë ãîë ÷èãëýëèéí òºëººëºë áàéõ

óëñûí á¿õ áàéãóóëëàãà ñîíãîã÷äûí íèéãìèéí á¿òöèéí òºëººëºë áàéõ

ñîíãóóëèéí áà íàìûí òîãòîëöîî

ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõûí ýñðýã õóóëü

÷èãëýñýí çîðèëãîòîé ¿éë àæèëëàãààíû áîäëîãî

Õàðèóöëàãà ¿ð ä¿íòýé, øóäàðãà àæèëëàãààã õàíãàõ õóóëü, ñàíõ¿¿, óëñòºðèéí õàðèóöëàãûí òîäîðõîé ÷èã øóãàì

òºðèéí àëáà áîëîí ø¿¿õ çàñàãëàëûí øóäàðãà áàéäàë

ýðõèéí õýì õýìæýý, ýðõ ìýäëèéí çààãëàë

õàðààò áóñ àóäèò õóóëèéí äàãóó çààâàë õýðýãæ¿¿ëýõ ñòàíäàðò

ïàðëàìåíòûí õÿíàëòûí õ¿÷òýé ýðõ ìýäýë

Èë òîä áàéäàë õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà áîëîí îëîí íèéòèéí õÿíàëòàä íýýëòòýé çàñãèéí ãàçàð

ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº, õóóëü òîãòîîìæ

xàðààò áóñ õýâëýë ìýäýýëýë

15

Ìýäðýìæòýé áàéäàë

áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà ñîíãîã÷èä áîëîí îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûí ÿíç á¿ðèéí õýñýãò íýýëòòýé, õ¿ðòýýìæòýé áàéõ

îëîí íèéòèéí çºâëºëäºõ áàéíãûí íýýëòòýé àæèëëàãàà

õîõèðëûã õóóëèéí äàãóó ¿ð ä¿íòýé àðèëãàõ

àðä ò¿ìýíä îéð îðîí íóòãèéí çàñàãëàëûí áàéãóóëëàãà

Ýâ íýãäýë ººðèéí îðîí äàõü ÿíç á¿ðèéí ñàíàà áîäëûã õ¿íäýòãýí òýâ÷èõ

õèëèéí ÷àíàä äàõü àðä÷èëñàí çàñãèéí ãàçðóóä áîëîí àðä ò¿ìíèé àðä÷èëñàí òýìöëèéã äýìæèõ

èðãýíèé áà õ¿íèé ýðõèéí áîëîâñðîë

îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí áàðèìò áè÷ã¿¿ä

ͯÁ áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãà oëîí óëñûí ÒÁÁ-óóä

2.2.3 Àðãà÷ëàë

Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý íü “ñóäàëãààíû” àñóóëòûí æàãñààëòûã ãàðãàõ áîëîìæ

îëãîæ áàéíà. Ýäãýýð àñóóëòûã ñóäàëãààíû äºðâºí ãîë áàãàíà áîëîí äýä

àíãèëëóóäûí äàãóó ãàðãàæ, ò¿¿íä çîðèóëñàí òîîí áîëîí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã

íýãòãýæ îðóóëñàí (Õ¿ñíýãò 2.1-èéã ¿çíý ¿¿). Òîîí áîëîí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé

õîëáîîòîé ìýäýýëë¿¿äèéã ä¿í øèíæèëãýýíèé òºðºë á¿ðèéí àíãèëëàëä àëü áîëîõ

òîõèðóóëàí àâ÷ ¿çýõ çàìààð Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí òºëºâ áàéäëûí òàëààð þó

îëæ ìýäýâ ãýäãýý òîãòîîõûí òóëä ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä äºðâºí ãîë

áàãàíà áîëîí ñóäàëãààíû àñóóëòóóäûí æàãñààëòûã àøèãëàñàí áîëíî. Ýäãýýð

áàãàíà áîëîí äýä àíãèëëóóäàä íèéòäýý 94 àñóóëò áàéãàà áºãººä óðüä÷èëñàí

ñóäàëãààãààð íèéòýä íýýëòòýé áàéãàà ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ çàìààð

òýäãýýðò õàðèóëò ºãºõèéã õè÷ýýñýí áîëíî.

Õ¿ñíýãò 2.1. Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýýí äýõ ãîë áàãàíà áîëîí äýä àíãèëëóóä

Ãîë áàãàíà Äýä àíãèëàë Èðãýí÷ëýë, õóóëü ç¿é áà ýðõ Òºðò ¸ñ áà èðãýí÷ëýë

Õóóëü ¸ñ áà ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ áîëîìæ Èðãýíèé áà óëñòºðèéí ýðõ Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýðõ

Һ뺺ëëèéã õàíãàñàí, õàðèóöëàãàòàé çàñãèéí ãàçàð

׺뺺ò, øóäàðãà ñîíãóóëü Óëñòºðèéí íàìóóäûí àðä÷èëñàí ¿¿ðýã Çàñàãëàëûí ¿ð íºëºº áà õàðèóöëàãà Öýðýã, öàãäààä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò Àâèëãàë, õýýë õàõóóëèéã áàãàñãàæ

Èðãýíèé íèéãýì áà àðä èðãýäèéí îðîëöîî Àðä÷èëñàí íèéãýì äýõ õýâëýë ìýäýýëýë Óëñòºðèéí îðîëöîî Çàñãèéí ãàçðûí ìýäðýìæòýé áàéäàë Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ

Õèëèéí ÷àíàäàõü àðä÷èëàë Àðä÷èëëûí îëîí óëñûí öàð õ¿ðýý Ýõ ñóðâàëæ: Beetham, Bracking, Kearton and Weir 2002:16:64-66; www.idea.int

16

2.3 Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà îíîøëîãîîíû õýðýãñýë áîëîõ íü

Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà íü õîëáîã÷ ¿íýò ç¿éëñèéã õàíãàí õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð áèé

áîëñîí èíñòèòóöè áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû àðãûã àâ÷ ¿çýæ, àðä÷èëëûí òóëãóóð

çàð÷ìóóäûã ºðãºæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý çîõèõ ¸ñîîð àæèëëàæ áàéãàà, ýñõ¿ë

àðä÷èëëûí õîëáîã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ, òóëãóóð çàð÷ìóóäûã õàíãàí õýðýãæ¿¿ëýõýä

¿ëýìæèéí ñààä òîòãîð áîëæ áàéãàà èíñòèòóöè áîëîí ïðàêòèê àðãûã á¿òýýë÷

áàéäëààð øèíæëýí ¿íýëäãýýðýý îíîøëîãîîíû ÷óõàë õýðýãñýë áîëäîã.

Óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä îðñîí ä¿ãíýëò¿¿ä íü Ìîíãîëä äàõü àðä÷èëëûí îëîëò

àìæèëò, áýðõøýýë ñîðèëò áîëîí áîëîìæ þó áàéãààã õàðóóëæ, öààøèä

¿ðãýëæë¿¿ëýí ýíãèéí õ¿í àìûí ò¿âøèíä ã¿íçãèé ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàé

áàéãàà ñàëáàðóóäûã òîäîðõîéëæ áàéíà. Èéíõ¿¿ ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä

äóðäñàí ä¿ãíýëò¿¿äýýñ ñàíàà àâñàí Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí äàðàà÷èéí ¿íýëãýý

íóòãèéí èðãýäèéã ºðãºí îðîëöóóëñàí àðä÷èëëûí ¿íýëãýý ÿâóóëàõ àæèëä ò¿ëõýö

áîëîõ þì. Ýíä Ìîíãîëûí íèéãìèéí ç¿ãýýñ ãîë îðîëöîã÷èä íü àðä÷èëñàí

øèíýòãýëèéí ãîë ãîë ñàëáàð õýñãèéã àâ÷ ñóäëàí, ¿íýëãýý ºãºõ áîëîëöîîòîé áàéõ

þì.

2.3.1 Õàíäëàãà áà çàãâàðóóä

Óðüä÷èëñàí ñóäàëãààãààð àðä÷èëàë, õºãæèë, õ¿íèé ýðõ áîëîí çàñàãëàëûí òàëààðõ

ñòàòèñòèêèéí òºðºë á¿ðèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã öóãëóóëæ, Õ¿ñíýãò 2.1 äýõ äºðâºí ãîë

áàãàíû äýä àíãèëëóóäààðõ ñóäàëãààíû àñóóëòóóäàä õàðèóëò ºãñºí. Àðä÷èëëûí

òóõàéä ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä ýìõëýí çîõèîí áàéãóóëàãäñàí àðä÷èëëûã ¿íýëýõ

õýìæ¿¿ð (òóõàéëáàë, àðä÷èëëûí Polity IV õýìæ¿¿ð), õºãæëèéí åðºíõèé ò¿âøíèé

¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, õóâààðèëàëòûí çàãâàðóóä, ãàäààäûí òóñëàìæ (òóõàéëáàë, Äýëõèéí

Áàíêíû õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ áîëîí ÀÍÓÎÓÕÀ-

USAID) áîëîí Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ÿíç á¿ðèéí òàë äýýð ÿâóóëñàí îëîí íèéòèéí

ñàíàë àñóóëãûí ä¿í áîëîí çàñàãëàëûí çàãâàðóóä áàãòàæ îðñîí þì. Õ¿íèé ýðõèéí

õîëáîãäîëòîé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõ, õ¿íèé áèå

õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõèéí çîõèñòîé õàìãààëàëò, ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí ò¿âøèí,

àæèë÷èí õ¿íèé ýðõ, ò¿¿í÷ëýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ýðõèéí

õàìãààëàëòûí ñòàíäàðò õýìæ¿¿ð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ò¿¿íèé äîòîð Óëñòºðèéí àéëãàí

ñ¿ðä¿¿ëýëòèéí öàð õýìæýý, ×èíãðàíåëëè áîëîí Ðè÷àðäñûí ãàðãàñàí õ¿íèé

ýðõèéí òàëààðõ òîî ìýäýýíèé öîìîã (www.humanrightsdata.com) áîëîí

Õàòàâýéãèéí (2002) ãàðãàñàí ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí öàð õýìæýý çýðýã áîëíî.

Ñóäàëãààãààð ãàðãàñàí àðä÷èëëûí èíñòèòóöèîíàë áîëîí ýðõèéí áàéäëûí

17

õîñëîìîë õýìæ¿¿ð íü õ¿íèé ýðõèéí õàìãààëàëò Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí

èíñòèòóöèîíàë òàëä õýð íèéöýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ýäãýýð òîîí ¿ç¿¿ëýëò íü

öàã õóãàöààíû õóâüä õàðüöóóëàëò õèéõ áîëîìæ îëãîæ áàéãàà áºãººä ¿¿íèé äàãóó

Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ÿíç á¿ðèéí òàë äýýð áèé áîëñîí õàðüöàíãóé äýâøèë áîëîí

ìàãàäã¿é óõðàëòûí ä¿ð çóðãèéã ãàðãàæ áîëîõ þì. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ýíýõ¿¿

ñóäàëãààíä àâèëãàë, ñàéí çàñàãëàë, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë, Ìÿíãàíû Õºãæëèéí

Çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâö áîëîí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí

õîëáîãäîëòîé áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õàìðàãäñàí.

ßàõ ÷ àðãàã¿é õÿçãààðëàãäìàë ýäãýýð òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéí çýðýãöýý óðüä÷èëñàí

ñóäàëãààíä Õ¿ñíýãò 2.1-ä õàðóóëñàí äýä àíãèëàë áîëîí áàãàíóóä, ìºí ÀÍÓ-ûí

Òºðèéí Äåïàðòàìåíò, Ýìíåñòè Èíòåðíåéøíë, Íýãäñýí Âàíò Óëñûí Ãàäààä áîëîí

Õàìòûí íºõºðëºëèéí ßàì, Ìîíãîëûí Õ¿íèé ýðõèéí Êîìèññ, ͯÁ-ûí òóñãàé

èëòãýã÷ íàð, ͯÁ-ûí Ãýðýýíèé õÿíàëòûí Áàéãóóëëàãà áîëîí çàñãèéí ãàçàð,

çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí áîëîí òºðèéí áóñ áóñàä áàéãóóëëàãóóäûí ãàðãàñàí

èëòãýë, ä¿í øèíæèëãýý, ìºí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñýòã¿¿ë¿¿äýä ãàðñàí ºã¿¿ëýë,

ñîíèíû ìàòåðèàë, îí-ëàéí ìýäýýëýë áîëîí áóñàä ýõ ñóðâàëæèéã àøèãëàí ãàðãàñàí

Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ãîë ãîë òàëóóäûí ÷àíàðûí õîëáîãäîëòîé òîéì ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

îðñîí.

2.3.2 Ìýäýýëëèéí öîîðõîé

Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà íü íèéòýä èë áàéãàà òîî ìýäýýí¿¿äýýñ ãàðãàñàí

ä¿ãíýëò¿¿äèéã áàãòààñàí áºãººä ìýäýýëýë õîìñ áàéãàà ñàëáàðóóäûã

òîäîðõîéëñîí. Òîäîðõîé áóñ áàéãàà ýäãýýð öîîðõîéã òîäîðõîéëîõ ÿâäàë íü

Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ¿íýëãýýã ãàðãàæ áàéãàà ñóäëàà÷äàä ººðñäèéí íýí

òýðã¿¿íèé õèéõ ¸ñòîé ç¿éëýý îëæ òîãòîîõ, àðä÷èëëûí áàéäëûí ä¿ð òºðõèéã

ãàðãàõàä íü òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëíý ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.

18

3. ÀÐÄ×ÈËËÛÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ

Óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíû ýíýõ¿¿ õýñýã íü àðä÷èëëûí óðüä÷èëñàí ¿íýëãýýíèé ¿íäñýí

àãóóëãà áîëæ ºã÷ áàéãàà áà ñóäàëãààíû àñóóëòóóäàä õàðèóëò ºãºõ, Ìîíãîë äàõü

àðä÷èëëûí áàéäëûí ÿíç á¿ðèéí òàëóóäûí òàëààð äóòóó äóëèì ìýäýãäýæ áàéãàà

îëîí ç¿éëèéã îëæ òîäîðõîéëîõîä àøèãëàñàí òºðºë á¿ðèéí òîî ìýäýý, ìýäýýëýëä

òóëãóóðëàñàí áîëíî. ĺðâºí ãîë áàãàíà áîëîí òýäãýýðèéí äýä àíãèëëóóäàä

áàéãàà ¿íäñýí àãóóëãààñ ãàäíà ýíýõ¿¿ õýñýãò àðä÷èëëûí ¿íýëãýý õèéõ Ìîíãîëûí

ñóäëàà÷äûí áàã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà ñàëáàðóóäûã òîî÷èæ

îðóóëñàí.

3.1 Èðãýí÷ëýë, õóóëü ç¿é áà ýðõ

3.1.1 Òºðò ¸ñ áà èðãýí÷ëýë

1992 îíä áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð2 òóñ óëñûã õ¿íèé ýðõ, ýðõ

÷ºëººã õàìãààëàõ ÿâäëûã õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí (Á¿ëýã II), òºðèéí

áàéãóóëëàãà, á¿òýö (Á¿ëýã III), çàñàã çàõèðãààíû áîëîí íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ¿¿ä

(Á¿ëýã IV) á¿õèé á¿ðýí ýðõò, òóñãààð òîãòíîñîí óëñ áîëîõûã òóíõàãëàñàí áºãººä

¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéí ýðõ ¿¿ðýã áîëîí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ

æóðìûã òîäîðõîéëîí çààñàí. Èðãýí áàéõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, èðãýíèé

õàðüÿàëëààñ õàñàõ, íóòàã çààõ áóþó ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ººðèéí èðãýäèéã ººð

óëñàä øèëæ¿¿ëæ ºãºõèéã õîðèãëîñîí (15-2 äóãààð ç¿éë). Ìîíãîëûí óóãóóë

¿íäýñòýí, ÿñòíóóä õ¿í àìûí 93% íü áîëîõ áà ¿ëäñýí õýñýã íü ãîëäóó õàñàã ¿íäýñòýí

(4%) áºãººä òýä áàðóóí á¿ñèéí Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí îðøèí ñóóã÷äûí 85%-èéã

á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Íèéòëýã èðãýí÷ëýëèéí òàëààð îëíû äóíä íýã ìºð îéëãîëòòîé

áàéäàã áºãººä ÿñ ¿íäýñ, àðüñ, øàøèí ø¿òëýã áóþó õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàõ ¿ëýìæèéí

àñóóäàë áàéõã¿é ÷ òàõèð äóòóó õ¿ì¿¿ñèéã ÿëãàâàðëàõ ÿâäàë ãàðäàã áºãººä

ÿëàíãóÿà ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õäèéí ýñðýã ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí àñóóäàë ÿìàð

õýìæýýíä áàéãààã á¿ðýí òîäîðõîé ãàðãààã¿é áàéíà. Ìîíãîëîîñ ãàäàãø í¿¿äýëëýõ

ÿâäàë íýìýãäñýí áà òýä ãîëäóó ªìíºä Ñîëîíãîñ ðóó ÿâæ áàéíà. Õàðèí Õîéò

Ñîëîíãîñîîñ öàãàà÷ëàí èðýã÷èä ìîíãîë÷óóäûí ñýòãýëèéã çîâîîõ áîëñîí áà òóñ

óëñ 1951 îíû Ä¿ðâýã÷äèéí Êîíâåíöèä íýãäýí îðîõûí ýñðýã ñýòãýõ¿éã óëàì

íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð ä¿ðâýã÷äèéí ñòàòóñ îëãîäîãã¿é ÷ àìüäðàë äýýð

2 ¯íäñýí õóóëèéí àíãëè îð÷óóëãûã ªìíºä Êàëèôîðíèéí Èõ ñóðãóóëü (ªÊÈÑ) áîëîí Êàëèôîðíèéí Ëîñ Àíæåëåñèéí Èõ ñóðãóóëü (ÊËÀÈÑ) –èéí Ç¿¿í Àçèéí Õàìòàðñàí ñóäàëãààíû Һ⺺ñ àâàâ. www.isop.ucla.edu/eas/documents/mon-const.htm

19

õ¿ì¿¿ñèéã àëáàäàí ãàðãàõààñ õàìãààëæ áàéíà (ÀÍÓ-ûí Òºðèéí Äåïàðòàìåíò

2004).

3.1.2 Õóóëü ¸ñ áà ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ áîëîìæ

Õýäèéãýýð 1992 îíä Ìîíãîë óëñàä õóóëü, ýðõ ç¿éí áîëîí èíñòèòóòèîíàë õ¿ðýýã

òîãòîîæ ºãñºí ¯íäñýí õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñàí áîëîâ÷ õóóëü ¸ñûã ñàõèí

õýðýãæ¿¿ëýõýä áîëîí ø¿¿õýýð íàéäâàðòàé, øóäàðãààð õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé

õîëáîîòîé ¿ëýìæ àñóóäàë áàéãàà þì. Ìîíãîëûí Õ¿íèé ýðõèéí Êîìèññûí

èëòãýñíýýð õóóëü ñàõèóëàõ òîãòîëöîîíä õ¿íä ñóðòàë, òýýã ñààä, “àâèëãàë”, “ãàð

öàéëãàõ”, íóòãàðõàõ áîëîí òàíèë òàë õàðàõ ÿâäàë ãàçàð ñàéã¿é, óë ¿íäýñòýé

îðøèæ áàéíà. Õóóëèéí àæèëòàí (ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ø¿¿õèéí

øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷, ºì㺺ëºã÷) 475 õ¿í, 417 ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí äóíä ÿâóóëñàí

ñóäàëãààãààð õóóëèéí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí 55.3 õóâü, èðãýäèéí 73.8 õóâü íü

õóóëü ñàõèóëàã÷èä õýýë õàõóóëü àâ÷ áàéñàí (ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû 3.5 äóãààð õýñãèéã

ìºí ¿çíý ¿¿) õýìýýæýý3. Óðüä÷èëñàí ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà çîõèõ ¸ñîîð

ÿâàãäààã¿é (Ýð¿¿ãèéí Áàéöààí øèéòãýõ Õóóëèéí 317.1.1 ä¿ãýýð ç¿éë) áóþó õýðýãò

èë¿¿ õ¿íä ÿë øèéòãýë îíîîõîîð áîë (317.1.4 ä¿ãýýð ç¿éë) àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí

øèéäâýðèéã äýýä øàòíû ø¿¿õ õ¿÷èíã¿é áîëãîæ áîëäîã ÿâäëûã õýðãýý øóäàðãààð

øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõèéã çºð÷èæ áàéãàà õýðýã ãýæ ¿çýæ áîëîõ áà èíãýñíýýð ¿íýíäýý

îëîí õýðýã ø¿¿õ, ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíä ãàð äàìæèõ ÿâäàë ãàðíà

ãýñýí ¿ã þì.

2002 îíû åñä¿ãýýð ñàðä óðüä÷èëàí õîðèõ çºâøººðºë îëãîõ ¿¿ðýã Óëñûí

Ïðîêóðîðûí ãàçðààñ ø¿¿õ¿¿äýä øèëæñýí. Õ¿íèé ýðõ áà Õºãæëèéí Òºâèéí

öóãëóóëñàí ìýäýýëëýýð äýýðõèéí ¿ð ä¿íä óðüä÷èëàí õîðèãäîæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí

òîîã 2003 îíû ýõýí ¿å ãýõýä õî¸ð äàõèí öººð¿¿ëñíýýð íýã äîð õýò îëíîîðîî

õîðèãäîõ ÿâäàë áàãàñ÷ýý. Ãàéõàëòàé íü, óðüä÷èëàí õîðèõ ãàçðóóäûí óäèðäëàãà,

õÿíàëò öàãäààãààñ Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ãàçàðò øèëæñýíýýð ãàçàð ñàéã¿é

õîðèãäëóóäûí íºõöºë, õîîëíû ÷àíàð áîëîí õàðãàëçàã÷ íàðûí õàðüöàà

ìýäýãäýõ¿éö ñàéæèðñàí áàéíà. Ãýõäýý ë õîðèõ áàéðíû íºõöºë ñàíàà òàâèõ ¸ñòîé

àñóóäàë õýâýýð áàéíà. Ãàíö õóäàãèéí óðüä÷èëàí õîðèõ òºâèéí õîðèãäëóóä

ºì㺺ëºã÷ àâàõ áîëîìæ áàãàòàé áóþó îãò áàéõã¿é, áèå çàñàõ áîëîìæ ìóó,

ãýðýëò¿¿ëýã õàíãàëòã¿é áàéíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà íàñ áîëîí ¿éëäñýí õýðãèéí íü

áàéäëûã ¿ë õàðãàëçàí õîðèãäëóóäûã íýã äîð õîðüæ áàéíà. “Ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ æóðàì”

3 Õóóëü àëáàäàí ñàõèóëàõ ¿éë àæèëëàãààã èë òîä áîëãîõ íü, Õ¿íèé ýðõèéí Áîëîâñðîëûí Òºâ

20

ãýã÷ 1994 îíû òàâäóãààð ñàðûí 15-íû Çàðëèãèéí äàãóó óóæ ñîãòóóðñàí õ¿ì¿¿ñèéã

áàðüæ ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áîëñîí íü õ¿ì¿¿ñèéã äóð çîðãîîð áàðèâ÷ëàí, õàõóóëü àâ÷,

ìºíãº/ýä þìñûã íü õóðààí, õ¿ì¿¿ñýýñ ¿ç¿¿ëýýã¿é ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé

õºëñèéã òºë¿¿ëýõ áàéäàëä õ¿ðãýæ áàéíà.

3.1.3 Èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõ

1990 îíîîñ Ìîíãîë óëñàä èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéã õàìãààëàõ áàòàëãàà

áîëñîí èíñòèòóö¿¿ä áàéãóóëàãäñàí þì. “Øèëæèëòèéí ¿å ýõýëñíýýñ õîéø

¿íäñýíäýý õóðàí öóãëàðàõ áîëîí ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýæ èðæýý.

Îëîí òîîíû óëñòºðèéí íàì, øèíý øèíý ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, òºðèéí áóñ

áàéãóóëëàãóóä àð àðààñàà òºðæ ãàðàâ” (Fritz 2001:81). Èéì èíñòèòóö¿¿äèéí ¿ð

íºëºº, ýäãýýð ýðõèéã õýðõýí íèéöòýé õàìãààëæ áàéãàà áàéäàë òîîí áîëîí

÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä òóñãàãäñàí. Ìîíãîë óëñ 1990-2003 îíû õîîðîíä èðãýíèé

áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéã õýðõýí õàìãààëæ èðñíèé óðüä÷èëñàí ä¿ð çóðãèéã

ãàðãàõàä ºíººã õ¿ðòýë àøèãëàæ èðñýí õýäýí õýäýí õýìæ¿¿ð áèé. Íýãä¿ãýýðò,

Freedom House-ààñ ãàðãàñàí èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí áàéäëûã õýìæèõ

õî¸ð õýìæ¿¿ð áàéäàã. Ýäãýýðèéã 1 (ýðõèéã á¿ðýí õàìãààëäàã)-ýýñ 7 (ýðõèéã

õàìãààëäàãã¿é) õ¿ðòýëõ õýìæýýñýýð êîäîëñîí. Õî¸ðäóãààðò, ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàõ,

ø¿¿õèéí øèéäâýðã¿éãýýð õîðîîõ, óëñòºðèéí õýðãýýð õîðèõ, íóòàã çààæ ñóóëãàõ

ÿâäëûã ãîëëîí ¿íýëäýã Óëñòºðèéí Àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýëòèéí áàéäëûã õýìæèõ õî¸ð

õóâèëáàð áèé. Ýõíèéõ íü Ýìíåñòè Èíòåðíåéøíë-èéã ººðèéí ìýäýýëëèéí ýõ

ñóðâàëæ áîëãîí àøèãëàäàã. Õî¸ðäàõü íü ÀÍÓ-ûí Òºðèéí Äåïàðòàìåíòûí õ¿íèé

ýðõèéí áàéäëûí òàëààðõ èëòãýë¿¿äèéã ìýäýýëýë áîëãîí àøèãëàäàã. Ýíý õî¸ð

õóâèëáàð õî¸óëàà 1 (ýðõèéã á¿ðýí õàìãààëäàã)-ýýñ 5 (ýðõèéã õàìãààëäàãã¿é)

õ¿ðòýëõ õýìæýýñòýé. Ãóðàâäóãààðò, ìºí 1 (ýð¿¿ ø¿¿ëò áàéõã¿é)-ýýñ 5 (ýð¿¿

ø¿¿ëòèéã ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã) õ¿ðòýëõ õýìæýýñ ¿ç¿¿ëýëòòýé, ÀÍÓ-ûí Òºðèéí

Äåïàðòàìåíò ìýäýýëýëäýý àøèãëàäàã Îîòà Õàòàâýéãèéí ãàðãàñàí (2002) ýð¿¿

ø¿¿ëòèéí áàéäëûí õýìæ¿¿ð áàéäàã. ĺðºâä¿ãýýðò, ×èíãðàíåëëè áà Ðè÷àðäñûí

õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõ òîî ìýäýýíèé öîìãîîñ (www.humanrightsdata.com) àâñàí 1

(ìóó õàìãààëäàã)-ýýñ 8 (äýýä çýðãýýð õàìãààëäàã) õ¿ðòýëõ îíîî á¿õèé Õ¿íèé

áèåèéí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõèéí áàéäëûã õýìæèõ õýìæ¿¿ð áèé.

Õýìæ¿¿ð¿¿äèéí òàâ íü ýðõèéí èõ õýìæýýíèé çºð÷èëä äýýä îíîî, áàãà õýìæýýíèé

çºð÷èëä äîîãóóð îíîî ºãäºã áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä õàðóóëàõ,

òàéëáàðëàõàä õÿëáàð áîëãîõ ¿¿äíýýñ á¿õ õýìæýýñèéã 0 (ýðõèéã äýýä çýðãýýð

õàìãààëäàã)-ooñ 1 (ýðõèéã ìóó õàìãààëäàã) õî¸ðûí õîîðîíä áîëãîæ ººð÷èëñºí

21

áîëíî. Çóðàã 3.1 íü Freedom House-ûí ãàðãàñàí Èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí

áàéäàë, Çóðàã 3.2 íü Óëñòºðèéí àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýëòèéí áàéäàë, Çóðàã 3.3 íü ýð¿¿

ø¿¿ëòèéí áàéäàë, Çóðàã 3.4 íü õ¿íèé áèå õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõèéí áàéäàë

Ìîíãîë óëñàä 1990-2004 îíû õîîðîíä æèë æèëýýð ÿìàð áàéñíûã òóñ òóñ õàðóóëæ

áàéãàà áîëíî.

Çóðàã 3.1. Freedom House-ààñ ãàðãàñàí Èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí áàéäàë, 1990-2004

Çóðàã 3.2. Óëñòºðèéí àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýëòèéí áàéäàë, 1991-2003

22

Çóðàã 3.3. Ýð¿¿ ø¿¿ëò, 1990-1999 (Hathaway 2002)

Çóðàã 34. Õ¿íèé áèå õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõ

Ò¿¿íýýñ ãàäíà ýäãýýð õýìæ¿¿ð íü õîîðîíäîî äýýä çýðãýýð õîëáîîòîé (.42<

Pearson’s r>.92) áºãººä Freedom House-ûí óëñòºðèéí ýðõèéí áàéäëûí õýìæ¿¿ðýýñ

ÿëãààòàé íü òýä á¿ãäýýð íýã ë ÿíçûí óëñòºðèéí ¿çýãäýë, òóõàéëáàë èðãýíèé ýðõèéí

çîõèñòîé õàìãààëàëòûí áàéäëûã ãîë÷ëîí õýìæäýã. Òèéìýýñ óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà

íü á¿õ çóðãààí õýìæ¿¿ð, ìºí 1976-2003 îíû õîîðîíä äýëõèéí á¿õ óëñ îðîíä

23

èðãýíèé ýðõèéí áàéäàë ÿìàð áàéãààã õýìæèõýä çîðèóëæ ãàðãàñàí òàâàí

õýìæ¿¿ðèéã àøèãëàí õî¸ð ¿ç¿¿ëýëòèéã îíîîãîîð ¿íýëñýí þì. Çóðãààí

õýìæ¿¿ðèéí õóâüä ¿ç¿¿ëýëòèéí à÷ààëàë íü .57-.85 õîîðîíä , èðãýíèé ýðõèéí òàâàí

õýìæ¿¿ðèéí õóâüä ¿ç¿¿ëýëòèéí à÷ààëàë .70-.89 õîîðîíä áàéãàà íü ýäãýýð õýìæ¿¿ð

á¿ãäýýðýý àëü íýã áàéäëààð íýã ë òºðëèéí ¿íäñýí ¿çýãäëèéã áàðüæ àâ÷ ãàðãàñíûã

õàðóóëæ áàéíà. Çóðàã 3.5 äýýð 1990-2003 îíû õîîðîíä Ìîíãîëûí õóâüä áàéäëûí

õî¸ð ¿íýëãýý ÿìàð áàéãààã õàðóóëàâ.

Çóðàã 3.5. Èðãýíèé áîëîí Óëñòºðèéí ýðõèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí ¿íýëãýý

Õàìòàä íü àâ÷ ¿çâýë èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí òàëààðõ òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

ÿìàð ñàíàà ºã÷ áàéíà âý ãýâýë Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ýõíèé æèë¿¿äýä èðãýíèé

áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéã õàðüöàíãóé ñàéí õàìãààëæ áàéñàí áîë äàðàà äàðààãèéí

æèë¿¿äýä íü óëñòºðèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ÿâäàë õýâýýð àâ÷ èðãýíèé ýðõèéã

õàìãààëàõ ÿâäàë ÿëèìã¿é áóóðñàí íü õ¿íèé áèå õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõèéí

õàìãààëàëò áîëîí ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä äýýðõ õóãàöààíä áóóðñàí ä¿ð

çóðãààñ õàðàãäàæ áàéãàà þì. Àðä÷èëëûí ä¿í øèíæèëãýý õèéã÷äèéí õóâüä íýã

òàëààñ óëñòºðèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, íºãºº òaëààñ èðãýíèé ýðõèéã õàìãààëàõ

ÿâäëûí õîîðîíä èéíõ¿¿ ñàëãàí çààãëàñàí íü “ëèáåðàë áóñ” àðä÷èëàë õºãæèæ

áàéãàà (Diamond 1999; Zakaria 2003; Landman 2005a) áóþó ñîíãóóëèéí àðä÷èëàë

õýâýýð ¿éë÷èëæ áàéãàà ÷ äîòîð íü ëèáåðàë áèø ýëåìåíò¿¿ä áîëîí ïðàêòèê ºñºí

íýìýãäýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

24

Ãýõäýý èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéã õýðõýí õàìãààëæ áàéãàà òàëààð òîîãîîð

áîëîí ¿ãýýð èëýðõèéëñýí òàéëáàð æèøýý þóã èë÷ëýí õàðóóëæ áàéíà âý? Ýäãýýð

ýðõèéã çºð÷èæ áàéãàà áóþó á¿ðýí òºãñ áèø õàìãààëæ áàéãàà ÿìàð ÿìàð ïðàêòèê

áàéíà âý? ÀÍÓ-ûí Òºðèéí Äåïàðòàìåíòûí îðíû Èëòãýë¿¿äýä (1998-2004)

òýìäýãëýñíýýð ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëºº, ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëºº, øàøíû áóþó ø¿òýí

áèøðýõ ýðõ ÷ºëººã åðºíõèé人 ñàéí õàìãààëæ áàéãàà áîëîâ÷ äóð çîðãîîð

áàðèâ÷ëàí õîðèõ, ìºí àëáàäàí ñààòóóëàõ áóþó õîðèõ áàéðàíä õ¿ì¿¿ñòýé õ¿íëýã

áóñ, äîãøèí øèð¿¿í õàðüöàõ (çîäîæ çàí÷èõ, çîõèõ ¸ñíû õîîë, äóëààí áîëîí

ýìíýëãèéí òóñëàìæààð õàíãàõã¿é áàéõ) ÿâäàë áàéíãà ãàð÷ áàéãàà áºãººä ýð¿¿äýí

ø¿¿ñýí çàðèì íýã òîõèîëäëûã îäîî øàëãàñààð áàéíà. Öàãäàà ñýæèãòíèéã ÿëëàõ

áóþó ñóëëàõûí ºìíº 72 öàã õ¿ðòýë õóãàöààãààð àëáàäàí ñààòóóëæ áîëäîã áîëîâ÷

ñ¿¿ëèéí õýäýí æèë øèíý õóóëü òîãòîîìæîîð óðüä÷èëàí õîðèõ õóãàöààã áàãàñãààä

áàéíà. Öàãäàí õîðèãäîæ áàéãàà íàñàíä õ¿ðýýã¿é õîðèãäëóóäûí ýðõç¿éí çºâëºãºº

àâàõ áîëîìæèéí õóâü 2002 îíä 29% áàéñàí áîë 2003 îíä 38% áîëòëîî ºññºí õýäèé

÷ 2004 îíä äàõèí 29% áîëæ áóóðñàí áàéíà (Ìîíãîëûí Öàãäààãèéí Åðºíõèé

Ãaçàð, 2005).

Ò¿¿íýýñ ãàäíà òàð÷ëààí çîâîîõ áîëîí áóñäààð õýðöãèé, õ¿íëýã áóñ áà íýð òºðèéã

íü ãóòààñàí áàéäëààð õàðüöàõ áóþó øèéòãýõ àñóóäëààðõ ͯÁ-ûí Õ¿íèé ýðõèéí

Êîìèññûí Òóñãàé èëòãýã÷ Ìàíôðåä Íîâàê 2005 îíû çóðãàäóãààð ñàðä Ìîíãîëä

àéë÷èëñíûõàà äàðàà õýâëýë ìýäýýëëèéíõýíä çîðèóëñàí ìýäýýíäýý:

… Ìîíãîë óëñ ñàÿõíààñ õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäàä øèíýòãýë õèéõ, õóóëü

ñàõèóëàõ àæèëëàãààíä ãàð÷ áàéãàà ýðõ ìýäëýý óðâóóëàí àøèãëàõ,

õýðöãèé, çîõèñã¿é õàðüöàõ ÿâäàëòàé òýìöýõ çîðèëãîòîé íýãæèéã

Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí äýðãýä áàéãóóëàõ çýðýã õ¿÷èí ÷àðìàéëò

ãàðãàæ áàéãàà õýäèé ÷ ÿëàíãóÿà öàãäààãèéí õýñýã, óðüä÷èëàí õîðèõ

áàéðíóóäàä òàð÷ëààí çîâîîõ ÿâäàë àìü áºõòýé áàéñààð áàéíà

õýìýýí òýìäýãëýñýí áèëýý. ̺í öààçààð àâàõ ÿëûã õýðýãëýæ áàéãààãèéí ýðãýí

òîéðîíä áàéãàà íóóöëàã áàéäàë, ÿëàíãóÿà àëáàí ¸ñíû àëèâàà òîî áàðèìò áàéõã¿é

áàéãàà íü ò¿¿íèé ñýòãýëèéã ýìçýãë¿¿ëñýí áºãººä ò¿¿íèé ¿çýæ áàéãààãààð áóñàä

îëîí ç¿éëèéí äîòîð öààçààð àâàõóóëàõ ÿëòíû ºðººíèé íºõöºë õººðõèéëºëòýé, àð

ãýðèéíõýíä íü ìýäýãääýãã¿é çýðýã íü õàðãèñ õýðöãèé õàðüöàõòàé àãààð íýã þì.

Õýäèéãýýð øîðîíãèéí “æèðèéí” äýãëýì îëîí óëñûí æèøèãò åðºíõèé人 ä¿éæ

áàéãàà ÷ 30 æèë ãÿíäàíä õîðèãäîæ áàéãàà ÿëòàíòàé õ¿íëýã áóñ õàðüöàæ áàéãààã

òýðáýýð ìºí òýìäýãëýñýí.

25

3.1.4 Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýðõ

Àðä÷èëëûí ïðîöåäóðûí áîëîí ëèáåðàë òîäîðõîéëîëòîä ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí

ýðõ¿¿äèéã õàìãààëàõ ÿâäëûã àðä÷èëëûí ãîë õýìæèãäýõ¿¿í îðóóëäàãã¿é áºãººä

èéì ýðõ¿¿ä, òýäãýýðèéí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí õàìãààëàõ ÿâäàë àðä÷èëàëä õàìààã¿é,

çºâõºí çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûí ¿ð ä¿í þì ãýæ íîòîëäîã (Dahl 1971; Przeworski,

Alvarez, Cheilub and Limongi 2000; Foweraker and Krznaric 2000; Landman 2005a-ã

¿çíý ¿¿). ¯¿íýýñ ýðñ ÿëãààòàé íü Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý íü îëîí óëñûí õ¿íèé

ýðõèéí àñóóäëààð äàãíàñàí áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñèéí äîòðîîñ õ¿íèé ýðõèéí

àñóóäàëä ºðãºí õ¿ðýýòýé õàíääàã òèéì õàíäëàãûã äàãàäàã áà ýäãýýð ýðõèéã

õàìãààëàõ ÿâäëûã àðä÷èëàëòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé ãýæ ¿çäýã. Çóðàã 2.1 õàðóóëæ

áàéãààãààð ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýðõèéã ýäë¿¿ëýõ áîëîí õàìãààëàõ ÿâäàë íü

õîëáîã÷ ¿íýò ç¿éë áîëîõ îðîëöîîã õàíãàõ ÷óõàë øààðäëàãà áºãººä ýíý íü ýðãýýä

òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâö áîëîí øèéäâýð ãàðãàã÷äàä èðãýäèéí ç¿ãýýñ õÿíàëò

òàâèõäàà àðä èðãýä áèå áèåíýý àäèë òýãø õ¿íäýòãýæ, õàðèëöàí ñîíñîõ àðä÷èëëûí

òóëãóóð çàð÷ìóóäòàé óÿëäàæ áàéãàà þì.

Ýíä ãîë íü àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ÷àäàâõè, íººöèéí

àñóóäàë áàéãàà áºãººä íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õ¿íä äàðàìò óëñòºðèéí á¿ðýí òºãñ

îðîëöîîíä ¿ëýìæ ñààä òîòãîð ó÷ðóóëæ áàéæ áîëîõ þì. Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí

æèøèã íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ýðõèéí åðºíõèé àíãèëàëä îðæ áàéãàà õýä õýäýí ýðõ,

ò¿¿íèé äîòîð ñóð÷ áîëîâñðîõ, ãýð á¿ëèéí, õîîë õ¿íñòýé áàéõ, ýð¿¿ë ìýíäýý

õàìãààëóóëàõ, íèéãìèéí õàìãààëàë ýäëýõ, àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîí áèå äààñàí

ýâëýë õîëáîî áàéãóóëàõ ýðõèéã áèé áîëãîæ áàéãàà þì (Ýäèéí çàñàã, íèéãýì

áîëîí ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé 1966 îíû ͯÁ-ûí Îëîí óëñûí Ïàêò; ìºí Green

2001:1068-ûã ¿çíý ¿¿). Ýäãýýð ýðõèéí îëîíõè íü Îëîí óëñûí Õºäºëìºðèéí

Áàéãóóëëàãûí îëîí Ãýðýý, êîíâåíöèàð (www.ilo.org/ilolex/english/convdisp2.htm)

õàìãààëàãääàã. Èéìýýñ ýäãýýð ýðõ àðä÷èëëûí ¿íýëãýýíèé àëèâàà áàéäàëä àäèë

õàìààðíà. Õîîë õ¿íñýýð õàíãàãäàõ, ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, ñóð÷ áîëîâñðîõ,

îðîí áàéðòàé áàéõ ýðõ áîëîí àæèë÷èí õ¿íèé ýðõ, ò¿¿í÷ëýí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí

õºãæëèéí åðºíõèé áîëîí îíöëîã øèíæ¿¿ä øèëæèëòýýñ õîéø Ìîíãîë óëñàä

îíöãîé ÷óõàë áîëæ áàéãàà ó÷ðààñ ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä õàìðóóëñàí þì.

Ýðõèéí òóñ òóñäàà ýäãýýð ñàëáàðûã àâ÷ ¿çýõèéí ºìíº ýõëýýä íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí

õºãæëèéí åðºíõèé ÷èã õàíäëàãà áîëîí çàãâàðóóäûã àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé.

Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñòàíäàðò ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü Ìîíãîëûí

õºãæëèéí õîëáîîòîé òóðøëàãà àðä÷èëñàí øèëæèëòýýñ õîéøõè ¿åä ÿìàðøóó ººð

26

ººð áàéäàëòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ǻâëºëò ìàÿãèéí çàõèðãààäëûí ýäèéí

çàñàã, äàíãààð íî¸ðõîõ çàñàãëàëààñ çàõ çýýëä ñóóðèëñàí ëèáåðàë àðä÷èëàëä “íýãýí

çýðýã øèëæèæ” áàéãàà àëèâàà óëñ îðíû íýãýí àäèë Ìîíãîë óëñ ¿ëýìæèéí

áýðõøýýë ñîðèëòòîé òóëãàðñàí. Êîììóíèñò ¿åýñ ºâëºæ ¿ëäñýí ò¿¿õýí áîëîí

óëñòºðèéí ºâººñ ãàäíà Ìîíãîë íü áàéãàëèéí áàÿëãààð õàðüöàíãóé õîìñ, äàëàéä

ãàðöã¿é îðîí áºãººä ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé ýíý á¿õýí íü ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä

íü òîäîðõîé ñààä áîëñîí þì (Fish 2001: 325). Øèëæèëòýýñ õîéø Ǻâëºëòººñ àâäàã

¿ëýìæ õýìæýýíèé òàòààñ ¿ã¿é áîëñîí áà ñàíõ¿¿ãèéí ëèáåðàë÷ëàë, õóâü÷ëàë

(ÿëàíãóÿà ãàçðûí) ÿâóóëñàí íü ýäèéí çàñàãò õ¿íä öîõèëò àâ÷èðñàí.

Ýäãýýð ¿íäñýí îíöëîã øèíæèéã áîäîëöâîë Ìîíãîë óëñàä øèëæèëòèéí ýõíèé

æèë¿¿äýä íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-íèé õýìæýý ¿ëýìæ áóóðñàí ÷ 1993 îíä 370 àì.

äîëëàð (1995 îíû áàéäëààð èíäåêñæ¿¿ëñýí) áàéñíàà 2000 îíä 420 àì. äîëëàð áîëæ

(Çóðàã 3.6-ã ¿çíý ¿¿) òàñðàëòã¿é ºññºí áà 1990-2002 îíû õîîðîíä íýã õ¿íä íîãäîõ

ÄÍÁ-íèé äóíäàæ ºñºëò .2%, õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñèéí æèëèéí äóíäàæ

ººð÷ëºëò 39% áàéíà. 1995 îíä äîîä öýãòýý õ¿ð÷ .62 áàéñàí Ìîíãîëûí Õ¿íèé

õºãæëèéí îíîî äóíäæààð .65 îð÷èì áîëñîí áºãººä 2002 îíä Ìîíãîë óëñ ýíý

¿ç¿¿ëýëòýýð 117 äóãààð áàéðò îðñîí áàéíà (www.undp.org). Õ¿í àìûí 13.9% íü

ºäðèéí íýã äîëëàðààñ äîîø, 50% íü õî¸ð äîëëàðààñ äîîø îðëîãîòîé àìüäàð÷, õ¿í

àìûí õàìãèéí ÷èíýýëýã 10%-èéã õàìãèéí ÿäóó 10%-ä õàðüöóóëñàí õàðüöàà 17.8

áàéíà (Æèíè êîýôôèöèåíò = .44). Õºäºëìºð ýðõëýëò õºäºº àæ àõóéä íýìýãäýæ, àæ

¿éëäâýðò áóóðñàí áà àæèëã¿éäëèéí ¿íýìëýõ¿é ò¿âøèí äîîøèëæ, 10%-èàñ äîîãóóð

áàéíà (Çóðàã 3.7-ã ¿çíý ¿¿).

Èìïîðò áîëîí ýêñïîðòûí ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü 1990-ýýä îíû ýõýýð äîîãóóð, 20-40%

áàéñíàà øèëæèëòýýñ õîéøõè õóãàöààíû áóñàä æèë¿¿äýä 70-80% õ¿ð÷ õýëáýëçýæ

áàéâ (Çóðàã 3.8-ûã ¿çíý ¿¿). ÄÍÁ-ä ýçëýõ ãàäààäûí öýâýð øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò

1993 îíä 2%-èàñ áàãà áàéñíàà 2003 îí ãýõýä 10%-èàñ äýýø ãàð÷ íýìýãäýâ (Çóðàã 3.9-

èéã ¿çíý ¿¿). Íýã õ¿íä íîãäîõ ãàäààäûí òóñëàìæ 1990 îíä áàðàã òýã áàéñíàà 2003

îíä 100 ãàðóé àì. äîëëàð áîëæ íýìýãäýâ (Çóðàã 3.10-ûã ¿çíý ¿¿). ¯¿ãýýðýý Ìîíãîë

óëñ äýëõèéä ãàäààäûí çýýë, òóñëàìæààñ õàìãèéí èõ õàìààðàëòàé òàâüäàõü îðîí

áîëæ áàéíà. Ãîë÷ëîí ÎÓÂÑ, Äýëõèéí Áàíê áîëîí Àçèéí Õºãæëèéí Áàíê,

ò¿¿í÷ëýí ßïîí, ÀÍÓ áîëîí Ãåðìàíààñ àâäàã òóñëàìæ ÄÍÁ-íèé 20%-èéã ýçýëæ

27

áàéíà4 (Fritz 2001: 90). Õóäàëäààíû áîäëîãî, óëñûí ñàíõ¿¿, òºñâèéí äàðàìò, ýäèéí

çàñàã äàõü óëñûí îðîëöîî, ìºíãºíèé áîäëîãî, õºðºíãèéí óðñãàë áà ãàäààäûí

õºðºí㺠îðóóëàëò, áàíê áà ñàíõ¿¿, öàëèí õºëñ áà ¿íý, ºì÷èéí ýðõ, çîõèöóóëàëò

áîëîí àëáàí áóñ çàõ çýýë çýðãèéã õàìàðñàí Õýðèòàæ Ôàóíäýøí-û ýäèéí çàñãèéí

÷ºëººò áàéäëûí íèéëìýë ¿íýëãýý õàðóóëæ áàéãààãààð 1995-2004 îíû õîîðîíä

Ìîíãîë óëñ “èõýíõäýý ÷ºëººò áóñ” (mostly unfree) îðíîîñ “èõýíõäýý ÷ºëººò” (mostly

free) îðîí (www.heritage.org) áîëæýý (Çóðàã 3.11-èéã ¿çíý ¿¿).

Çóðàã 3.6. Ìîíãîëä íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ, 1990-2000

4 McKinley T., The National Development Strategy and Aid Coordination, in Griffin K., Poverty Reduction in Mongolia, p. 136; Íýã õ¿íä íîãäîõ òóñëàìæèéí õýìæýý õàðüöàíãóé ºíäºð áàéãàà íü Ìîíãîëûí õ¿í àì õàðüöàíã¿é öººíòýé õîëáîîòîé (Fritz 2001: 92).

28

Çóðàã 3.7. պ人 àæ àõóé áà àæ ¿éëäâýðò àæèëëàãñàäûí áîëîí àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü, 1990-2002

Çóðàã 3.8. Ýêñïîðò áà èìïîðò ( ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü), 1990-1998

29

Çóðàã 3.9. Ãàäààäûí öýâýp øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò ( ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü), 1993-2003

Çóðàã 3.10.Íýã õ¿íä íîãäîõ ãàäààäûí íèéò òóñëàìæ, 1990-2003

30

Çóðàã 3.11. Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò áàéäëûí ò¿âøèí, 1995-2004 (www.heritage.org)

Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ ãàäíà

ýäèéí çàñaã, íèéãìèéí îëîí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä øóóä íºëººëäºã Ìîíãîëûí

çàñãèéí ãàçðûí çàðäëûí á¿òöèéã õàðóóëñàí ººð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áèé. Çàñãèéí ãàçðûí

ºð 1982 îíä 20% áîëæ äîîä öýãòýý õ¿ðñýí áîë 1990-ýýä îíû ñ¿¿ë÷ýýð ýíý ¿ç¿¿ëýëò

áàðàã 80% áîëæýý. Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàæ áàéãàà ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë áîëîí

öýðãèéí çàðäàë ýíý ãóðâàí ñàëáàðûí õóâüä èõýýõýí ÿëãààòàé áºãººä á¿ãäèéíõ íü

õóâüä ýõýíäýý áóóð÷, äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíä áîëîí áîëîâñðîëä çîðèóëñàí çàðäàë

íýìýãäñýí áîëîâ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðäàë íü áîëîâñðîëûíõîîñîî õîë õîöîð÷ áàéíà

(Çóðàã 3.12-ûã ¿çíý ¿¿). Ãàäààäûí òóñëàìæèéã ãîëäóó áèåò äýä á¿òýö (37 õóâü)

áîëîí ýäèéí çàñãèéí óäèðäëàãàä (24 õóâü) çîðèóëàí çàðöóóëñàí áàéõàä äºíãºæ 1.2

õóâèéã ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ¯íäýñíèé Õºòºëáºðò, 5 õóâèéã õºäºº àæ àõóéã

õºãæ¿¿ëýõýä çîðèóëàí çàðöóóëæýý5. Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä

(ÎÓÑÁ) ÿäóóðëûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ ýõýëæ

áàéãàà ó÷ðààñ äýýðõ ñàëáàðóóäààð çàðäëûã èéíõ¿¿ õóâààðèëäàã ÿâäàë ººð÷ëºãäºæ

áàéíà.

5 McKinley T., The National Development Strategy and Aid Coordination, in Griffin K., Poverty Reduction in Mongolia, p. 138

31

Çóðàã 3.12. Óëñûí ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë áîëîí öýðãèéí çàðäàë (ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü), 1990-2002

Çóðàã 3.13. Çàñãèéí ãàçðûí ºð (ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâèàð), 1992-1998

32

Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë óëñ Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòóóä (ÌÕÇ)-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ

¿¿ðãèéã ººðò õ¿ëýýñýí áºãººä 2005 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðä Ìîíãîëûí ïàðëàìåíò

Àðä÷èëñàí çàñàãëàë áà Õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõ 9 äýõ ÌÕÇ-ûã áàòàëñàí. Õ¿ñíýãò

3.1-ä Ìÿíãàíû õºãæëèéí åñºí Çîðèëòûã (ͯÁ-ûí íàéì, Ìîíãîëûí íýã) òîéìëîí

õàðóóëæ, ÌÕÇ-äûí ç¿éë íýã á¿ðýýð àíãèëñàí õîðèí íýãýí ÷èãëýëò çîðèëãûã öàã

õóãàöààíààñ õàìààðàëòàé, õàðèëöàí ø¿òýëöýýòýé áàéäëààð õýðõýí õàíãàí

õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òàëààð ñîíãîí öóãëóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã îðóóëaâ. Ýäèéí

çàñàã, íèéãìèéí ýðõ¿¿äèéí òàëààðõ ýíýõ¿¿ õýñãèéí õóâüä îëîí ÌÕÇ, òýäãýýðèéí

÷èãëýëò çîðèëãî áîëîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü õóâü õ¿ì¿¿ñ áîëîí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ íèéãìèéí

õóâüä ÿìàð õýìæýýíä îðõèãäîæ áàéæ áîëîõûã õàðóóëæ áàéãààãààðàà ýíä

õàìààðàëòàé þì. Ìîíãîë óëñ Ìÿíãàíû õºãæëèéí îëîí çîðèëòûã çºâ ÷èãëýëä

ÿâààã çààñàí ¿ç¿¿ëýëòòýéãýýð (õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ ãýõ ìýò) àìæèëòòàé

õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áîëîâ÷ íýëýýä òîõèîëäîëä ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéí öàð

õýìæýý ìàø áàãà (óëñûí àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ ò¿âøíýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé

õ¿ì¿¿ñèéí õóâü, àðèóí öýâýð-ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàñàí íºõöºëä àìüäàð÷

áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí õóâü ãýõ ìýò) áàéñàí áºãººä çàðèì òîõèîëäîëä ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

õàðóóëæ áóéãààð çàðèì òàëûí áóóðàëò (ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàðõàëò, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé

íàñ áàðàëòûí õóâü ãýõ ìýò) ãàð÷ áàéíà. Ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëòýýñ äýýã¿¿ð áàéãàà öîðûí

ãàíö ãàéõàëòàé ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ

èë¿¿ õóâüòàé áàéãàà íü ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷ ýðýãòýé÷¿¿ä áîëîí õºâã¿¿äèéí òîîã

íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 3.1. Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä

33

Ýõèéí ýíäýãäýë (1000 àìüä òºðºëò òóòàìä) 200 158 50

Ýìíýëãèéí ìýðãýæëèéí õ¿í ýõ áàðüæ àâñàí òºðºëòèéí õóâü

99.9% 99.6% 99.8%

VI. ÁÇÕª, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ

9. 2015 îí ãýõýä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òàðõàëòûã çîãñîîæ, áóñàä ºâ÷íèé ãàðàëòûã áóóðóóëæ ýõëýõ

- - -

¯ç¿¿ëýëò Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëò

×èãëýëò çîðèëãî

1990 2000 2015 1. ßäóóðàë áîëîí ºëñãºëºíò áàéäëûã áóóðóóëàõ

1. 1990-2015 îíû õîîðîíä óëñûí àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ ò¿âøíýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé õ¿ì¿¿ñèéí ýçëýõ õóâèéã õî¸ð äàõèí áóóðóóëàõ

36% 35% 18%

2. 1990-2015 îíû õîîðîíä ºëñãºëºíä íýðâýãäñýí õ¿ì¿¿ñèéí ýçëýõ õóâèéã õî¸ð äàõèí áóóðóóëàõ

12% 12% 0

3.Çàëóó÷óóäûí ñýòãýëä íèéöñýí, á¿òýýìæ ºíäºðòýé àæëûí áàéð áèé áîëãîõ ñòðàòåãè áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ. Ãàçàð àøèãëàõ èë¿¿òýé áîëîìæ îëãîõ, æèæèã, äóíä ¿éëäâýð íýýí àæèëëóóëàõ æóðìûã õºíãºâ÷ëºõ, àæèëã¿é èðãýäýä áè÷èë çýýë àâàõ èë¿¿ áîëîìæ îëãîõ çàìààð àæèëã¿é÷¿¿ä, ÿëàíãóÿà çàëóó÷óóäàä çîðèóëàí àæëûí áàéð áèé áîëãîõ

- - -

4. Õ¿í àìûí òºâëºðºë, í¿¿äýë, øèëæèëò õºäºë㺺íèé ñºðºã íºëººã áàãàñãàõ, øèëæèí ñóóðüøèã÷ èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ýðõç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ, òýäýíä àæèë îëãîõ, òýäíèéã ýìíýëýã, áîëîâñðîë, ñî¸ëûí áîëîí áóñàä ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ

II. Á¿õ íèéòýýð àíõàí øàòíû áîëîâñðîë ýçýìøèõ

5. 2015 îí ãýõýä íèéò îõèä, õºâã¿¿äýä àíõàí øàòíû áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ

Öýâýð õàìðàãäàëò - 91% 100% 1 ä¿ãýýð àíãèàñ 5 äóãààð àíãè õ¿ðòýë äýâøèí

ñóðàëöàã÷ îõèäûí õóâü99% 98% 100%

15-24 íàñíû çàëóóñûí áè÷èã ¿ñýã ìýäýõ õóâü 99% 98% 100% III. Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã äýìæèæ, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ýðõ ìýäýëæ¿¿ëýõ

6. 2015 îí ãýõýä áàãà, äóíä áîëîâñðîë äàõü, ìºí 2015 îíîîñ õýòð¿¿ëýëã¿éãýýð á¿õ ò¿âøíèé áîëîâñðîë ýçýìøèã÷äèéí äóíäàõü õ¿éñèéí òýíöâýðã¿é áàéäëûã àðèëãàõ,

Áàãà áîëîâñðîëä íèéò õàìðàãäàëò (ýð/ýì-èéí õàðüöàà)

1.01 1.01 1.00

Äóíä áîëîâñðîëä íèéò õàìðàãäàëò (ýð/ýì-èéí õàðüöàà)

1.12 1.20 1.00

Äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèæ áàéãàà îþóòíóóäûí äîòîðõè ýð/ýìèéí òîîíû õàðüöàà

1.51 1.72 1.00

Öàëèíòàé õºäºëìºð ýðõëýã÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü (ÕÀÀ-í áóñ ñåêòîð)

- 47% 50%

Ïàðëàìåíòàä ñóóäàëòàé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü 4 12 30 Ýìýãòýé÷¿¿äèéí íýð äýâøèëòèéí õóâü - 11..5% 35% IV. Õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ

7. 1990-2015 îíû õîîðîíä òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéí õóâèéã 2/3-ààð áóóðóóëàõ

1000 àìüä òºðºëòºä íîãäîõ òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë

87.5 42.4 29.2

Íÿëõñûí ýíäýãäýë (1000 àìüä òºðºëò òóòàìä) 63.4 32.8 22.0 Óëààí áóðõíû ýñðýã âàêöèíæóóëàëòàä õàìðàãäñàí

õ¿¿õäèéí õóâü 82.5% 92.4% 96%

V. Ýõ÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ

8. Çîõèõ íàñíû á¿õ õ¿ì¿¿ñò íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí øààðäëàãàòàé òóñëàìæ àâàõ áîëîìæèéã õàíãàõ, 1990-2015 îíû õîîðîíä ýõèéí ýíäýãäëèéí õóâèéã 3/4-ààð áóóðóóëàõ

34

áîëîí ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ 10. 2015 îí ãýõýä Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàðõàëòûã áóóðóóëàõ 100.000 õ¿íä íîãäîõ ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàðõàëò 79 125 100 Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé óëìààñ íàñ áàðàëòûí õóâü 4.9 32.2 0 Ñ¿ðüåý ºâ÷íèé èëð¿¿ëýëò, ýì÷ëýëòèéí õóâü 100% 100% VII. Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ

11. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí çàð÷ìóóäûã óëñ îðíû áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äýä òóñãàæ, õîòóóä, ÿëàíãóÿà Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí áîõèðäîëòîé òýìöýõ

Îé ìîäîîð á¿ðõìýë ãàçðûí ýçëýõ õóâü 9% 8.2% 9% Õàìãààëàëòòàé ãàçðûí ýçëýõ õóâü 7% 13.3% 30% Í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí äàâõàð ýñëèéí ÿëãàðàëò (òí/õ¿í) 4.08 4.19 4.00 12. Ãîë ãîðõè, áóëàã øàíäûã õàìãààëæ, òýäãýýðèéã

õàìãààëàõûí òóëä íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýý àâàõ

13. 2015 îí ãýõýä óíäíû àþóëã¿é óñ òîãòìîë õýðýãëýõ áîëîìæã¿é õ¿ì¿¿ñèéí ýçëýõ õóâèéã õî¸ð äàõèí áóóðóóëàõ

Óñíû ñàéæðóóëñàí ýõ ñóðâàëæ àøèãëàäàã õ¿í àìûí ýçëýõ õóâü

30.8% 37% 70%

14. 2015 îí ãýõýä îðîí áàéðíû íºõöºë ìóóòàé õ¿ì¿¿ñèéí àæ áàéäëûã ¿ëýìæ ñàéæðóóëñàí áàéõ

- - -

Ýð¿¿ àõóé, àðèóí öýâðèéí íºõöºë ñàéòàé õ¿ì¿¿ñèéí ýçëýõ õóâü

22% 25% 50%

VIII. Õºãæëèéí òºëºº äýëõèé íèéòèéí ò¿íøëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ

15. Õóäàëäàà, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ÌÕÇ-äûã õàíãàõ àÿ òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ

- - -

16. Äàëàéä ãàðöã¿é Ìîíãîë óëñûí îíöãîé õýðýãöýý øààðäëàãûã áîäîëöîí äàëàéä ãàðàõ òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ, ãàäààä óëñ îðíóóäûí íóòàã äýâñãýðýýð äàìæèí ºíãºðºõ òýýâðèéí ¿ð àøãèéã ñàéæðóóëàõ áîëîí Ìîíãîëîîð äàìæèõ òýýâýðëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ

- - -

17. Äîòîîä áîëîí ãàäààä ºðèéã óðò õóãàöààíä òîãòâîðòîé áàéëãàõ ºðèéí ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõ, óëñûí òºñºâ áîëîí ýäèéí çàñàãò õ¿íäðýë ó÷ðóóëàëã¿éãýýð Ìîíãîëûí ºðèéí àñóóäëûã çîõèöóóëàí øèéäâýðëýõ ¿¿äíýýñ ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí õýìæýýíä õýðýãëýæ áàéãàà àðãóóäûã ñóäëàõ

- - -

18. Ìýäýýëýë õàðèëöààíû øèíý òåõíîëîãè áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëëèéí íèéãýì áàéãóóëàõ

- - -

IX. Õ¿íèé ýðõèéã áàòæóóëàõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã äýìæèõ

19. Õ¿íèé ýðõèéí Ò¿ãýýìýë Òóíõàãëàëûã á¿ðýí õ¿íäýòãýæ, äýìæèõ áà õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº áîëîí îëîí íèéòèéí ìýäýýëýë õ¿ðòýõ ýðõèéã õàíãàõ

- - -

20. Àðä÷èëñàí çàð÷èì, ïðàêòèêèéã àìüäðàëä íî¸ëîõ ÷èã øóãàì áîëãîõ

- - -

21. Íèéãìèéí á¿õ ñàëáàðò àâèëãàë, õýýë õàõóóëèéã ¿ë òýâ÷èõ îð÷èíã áèé áîëãîõ

- - -

Ýõ ñóðâàëæ:www.undp.mn

35

Õîîë õ¿íñòýé áàéõ ýðõ

ͯÁ-ûí Õ¿íñ, պ人 àæ àõóéí Áàéãóóëëàãà (ͯÁÕÕÀÀÁ) áîëîí ͯÁ-ûí Õîîë

õ¿íñòýé áàéõ ýðõèéí àñóóäëààðõ Òóñãàé èëòãýã÷èéí ¿çýæ áàéãààãààð Ìîíãîë óëñ

õîîë òýæýýëèéí äóòàãäëûí ò¿âøèíãýýð Àçèäàà õàìãèéí äýýã¿¿ð îðäîã îðîí

áºãººä òóñ á¿ñ íóòàãò Êàìáîæèéã ýñ òîîöâîë õàìãèéí “àþóëã¿é áóñ õ¿íñ”

õýðýãëýäýã îðîí þì. 2005 îíû èëòãýëäýý Òóñãàé èëòãýã÷èéí òýìäýãëýñíýýð íýã

õ¿íèé õîíîãò àâ÷ áàéãàà èë÷ëýã íü îëîí óëñûí æèøèã õýìæýýíýýñ äîîãóóð áàéãàà

áºãººä àëáàí ¸ñîîð Ìîíãîëûí õ¿í àìûí 35%-èàñ èë¿¿ íü àìüæèðãààíû

áàòàëãààæèõ ò¿âøíýýñ äîîãóóð àìüäðàëòàé, õ¿¿õä¿¿äèéí 20% íü áoéæèëò

çîãññîí, 6.4% íü çîõèõ æèíäýý õ¿ðýõã¿é, 13% íü òýæýýëèéí äóòàãäàë áîëîí

ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ºâ÷ëºëººð 5 íàñ õ¿ðýëã¿é ýíäýæ áàéíà. Áè÷èë òýæýýëëýã

áîäèñûí õîìñäîë, öýâýð óñíû îëäîö õ¿ðòýýìæ, ãàçàð áîëîí ºì÷ ýçýìøèë äýõ

õ¿éñèéí òýãø áóñ áàéäàë, õîòóóä äàõü õîîë òýæýýëèéí äóòàãäëûí èõýýõýí íîöòîé

áàéäàëòàé õîëáîîòîé áýðõøýýëò àñóóäëóóä áàñ áàéãàà áºãººä ºðõèéí îðëîãûí

¿ëýìæ õóâü íü (70% õ¿ðòýë) õîîë õ¿íñýíä çàðöóóëàãäàæ áàéíà6. Îëîí óëñûí

ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä áîëîí ͯÁ-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóä ÿäóóðëûã

áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð øèíý øèíý àðãà õýìæýý àâ÷ áàéãàà áîëîâ÷ ͯÁ-ûí Òóñãàé

èëòãýã÷èéí òýìäýãëýñíýýð õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë áîëîí õîîë òýæýýëèéí

äóòàãäëûí àðõàã àñóóäàëä “áàãà àíõààðàë” òàâüñàí õýâýýð áàéíà.

1995 îíû Õ¿íñíèé õóóëèàð (1999 îíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí) “õ¿í àìûí

õ¿íñíèé õýðýãöýý, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, çàñãèéí ãàçàð, õ¿ì¿¿ñ áîëîí

õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíä õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîîòîé

¿¿ñýõ õàðèëöààã çîõèöóóëàõ”-ûã îðîëäîæ áàéíà. Ýíý õóóëü òîãòîîìæ õýðýã äýýðýý

õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ñòàíäàðòàä èë¿¿ íàðèéí àíõààð÷, õ¿íñíèé õàíãàìæèä

áàãà àíõààðàë òàâüæ áàéãàà áºãººä õ¿íñíèé õ¿ðòýýìæèéí àñóóäëûã îãò

“÷èìýýã¿é” ºíãºðººæ áàéíà. 1998 îíû Íèéãìèéí õàëàìæèéí Õóóëü íü

àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ ò¿âøíýýñ 40 õóâü äîîãóóð îðëîãîòîé íýí ÿäóó õ¿ì¿¿ñò

÷èãëýãäýæ, òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéã õàìàð÷ áàéãàà áîëîâ÷

ºíººãèéí ºã÷ áàéãàà ìºíãºíèé õýìæýý Óëààíáààòàð õîòîä àìüæèðãààíû äîîä

ò¿âøèíã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéíà.

2002 îíû Ãàçðûí òóõàé Õóóëü, 2002 îíû Ìîíãîëûí èðãýäýä Ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ,

ýçýìø¿¿ëýõ òóõàé Õóóëèàð ãàçàð õóâü÷ëàõ áîëîí äàõèí õóâààðèëàõ õºòºëáºðèéã

6 Un.doc. E/CN.4/2005/47/add.2: pp.7-9

36

õýðýãæ¿¿ëñýí íü õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë áîëîí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áóñàä

ýðõèéí õóâüä ¿ëýìæ à÷ õîëáîãäîëòîé àðãà õýìæýý áàéæ áîëîõ þì. Æèøýý íü,

ãàçàð õóâü÷èëñíààð àæëûí áàéðíû øèíý ýðýëò áèé áîëîõ áºãººä ýíä àëáàí ¸ñíû

ñóðãàëòààñ çàâñàðäñàí õ¿¿õä¿¿ä ãàçàðòàé àæèëëàæ áîëîõ þì. Òóñãàé èëòãýã÷èéí

îëæ àâñàí ìýäýýëëýýð òàðèàëàíãèéí “ºðãºí óóäàì òàëáàéã” “òóí îëîí” àæ àõóéí

íýãæ ýçýìøèëäýý àâñàí íü ãàçàð îëãîõ ¿éë ÿâöàä òýãø áóñ áàéäàë áàéíà ãýñýí

ýìçýãëýë òºð¿¿ëæ áàéíà. Öààøèëáàë êîìïàíè áîëîí õóâü õ¿ì¿¿ñò ãàçàð

ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ çºâøººðºë îëãîõ àæèë “çîõèõ ¸ñîîð èë òîä áèø

ÿâàãääàãã¿é, õàðèóöëàãûí ìåõàíèçì ¿ã¿éëýãäýæ áàéæ ìàãàäã¿é”.

Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ ýðõ

Ýìíýëãèéí ¿íäñýí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ òàë äýýð òîìîîõîí áýðõøýýëò

àñóóäàë áàéãàà áºãººä ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãóóäààð ¿éë÷ë¿¿ëýõ áîëîìæ

õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Ìîíãîëûí Õ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèé êîìèññ 2003 îíû

èëòãýëäýý òýìäýãëýñíýýð ýìíýëã¿¿äýä îð÷èí ¿åèéí òîíîã òºõººðºìæ áàéõã¿é,

ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûí ¿íäñýí ìýäëýã ÷àäâàð äîðîé, òåõíèêèéí ÷àäàâõè ñóë

áàéõ íü îëîíòàà áºãººä ºâ÷òºí¿¿ä ãàçàð ç¿é, ýìíýëãèéíõíèé ìýðãýæèë ìýäëýã,

õ¿íä ñóðòàë áîëîí/áóþó äýä á¿òöèéí ó÷èð øàëòãààíààð ýì÷èä ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë

èõýýõýí óäààøðàë, áýðõøýýëòýé áàéíà. Ýìíýëãèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí

ìåõàíèçì ÿðâèãòàé, ýõèéí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí ºñ÷ áàéãàà áºãººä ýíý ¿ç¿¿ëýëò

õºäººä ºíäºðñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Óëñûí áîëîí õóâèéí ýìíýëýã ÿëãààã¿é

ýìíýëãèéí êàðò íýýõ, øèíæèëãýý õèéõ, òàðèà òàðèõ, ýì÷èä ¿ç¿¿ëýõ äóãààð îëãîõ,

ºâ÷òºíèéã ãýðýýð íü ¿çýõ áóþó ýì÷èëãýý ñóâèëãàà õèéõ, áèå çàñàõ ãàçàð

àøèãëóóëàõ çýðýãòýý ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ õóðààæ áàéíà.

1990 îíä 1.868 ýìíýëýã àæèëëàæ áàéñàí áîë 2000 îíä ýíý òîî 1.434 áîëæýý. Äýýðõ

õóãàöààíä ýìíýëãèéí îðíû òîî 26.400-ààñ 17.900 áîëæ öººð÷ýý. 1990 îíîîñ õîéø

ýì÷ íàðûí òîî òîãòâîðòîé áàéñàí áàéõàä àñðàã÷, ñóâèëàã÷ íàðûí òîî 1995-1999

îíû õîîðîíä áàðàã 61 õóâèàð öººð÷ýý. Îðëîãî ºíäºðòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë

ìýíäèéí çàðäàë “ÿäóó” õ¿ì¿¿ñèéíõýýñ 9 äàõèí èõ áàéíà. ßäóóñ, ìàë÷èä áîëîí

õºäººãèéíõíèé õóâüä ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý, ýì õýðýãñýë, òîíîã òºõººðºìæ

“õàíãàëòã¿é, ÷àíàð ìóóòàé” áàéíà. Ýìíýëãèéí áàéð ñàâ, òîíîã òºõººðºìæ

øààðäëàãà õàíãàõã¿é, áåíçèí øàòàõóóíûã ìàë÷èä ººðñ人 òºëºõ íºõöºëä ë

ò¿ðãýí òóñëàìæ ñàÿ î÷èæ áàéíà. ªâ÷òºí¿¿ä ýì òàðèàãàà ººðñ人 ãàðãàõ

øààðäëàãà ãàðäàã ÷ ¿íèéã íü íºõºí îëãîäîãã¿é áàéíà. պ人 îðîí íóòàãò

ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûí ìýðãýæëèéí ÷àäâàð äîðîé, ýìíýëãèéí áàãàæ õýðýãñýë

37

ìóó, øèíæèëãýýíèé òºõººðºìæ øààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéãààãààñ õ¿ì¿¿ñ õ¿÷ðýõýä

áýðõòýé ÷ õîò, ñóóðèí ãàçàð î÷èæ ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýõýýñ ººð àðãàã¿éä õ¿ð÷ áàéíà.

Õ¿¿õäèéí ýðõèéí Õîðîîíîîñ 2005 îíû çóðãàäóãààð ñàðä ãàðãàñàí ä¿ãíýëòýä ýð¿¿ë

ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõ áîëîìæ á¿ñ íóòãóóäûí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é, ýõ,

íÿëõñûí ýíäýãäýë, õ¿¿õäèéí äóíäàõ õ¿íñ òýæýýëèéí äóòàãäëûí õýìæýý ºíäºð,

ýìèéí õýðýãëýý áóþó íºëººíèé òàëààðõ ìýäëýã äóòìàã, õ¿¿õäýä øààðäëàãàòàé ýì

áýëäìýë¿¿äèéí îëäîö õÿçãààðëàãäìàë áàéãàà íü ñýòãýë çîâîõ íîöòîé ¿íäýñ áîëæ

áàéíà7 ãýæýý. Ìîíãîëûí Ýð¿¿ë ìýíäèéí ßàìíû ìýäýýãýýð äóòóó æèíòýé õ¿¿õäèéí

ýçëýõ õóâü 1992-2000 îíû õîîðîíä òîãòìîë 12 ãàðóé õóâü áàéñàí áîë 2004 îíä 6.4%

áîëòëîî áóóðñàí áàéíà. Õºãæëèéí äîðîéòîëòîé õ¿¿õä¿¿äèéí ýçëýõ õóâü 1992 îíä

26% áàéñíàà 2000 îíä 25%, 2004 îíä 19% áîëæ áóóð÷ýý.

Ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõ

Ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõèéí õóâüä õóâèéí ñóðãóóëèóä íýâòýðñíýýð õýäèéãýýð óëñûí

ñóðãóóëèóäûí òîãòîëöîîã ººð÷ëºõºä ¿ëýìæ õýìæýýíèé íààøòàé òàë ãàð÷ áàéãàà

õýäèé ÷ ñóðãóóëüä õàìðàãäàõ àäèë òýãø áîëîìæ àñóóäàëòàé õýâýýð áàéíà. 2000

îíä Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðààñ Õ¿¿õäèéí ýðõèéí Õîðîîíä ãàðãàæ ºãñºí òîî

ìýäýýãýýð 280.000 ñóðàã÷èéí áàãòààìæòàé 683 äóíä ñóðãóóëüä 494.500 ñóðàã÷

ñóðàëöàæ áàéñàí íü àíãè á¿ð 40-50 ñóðàã÷òàéãààð ºäðèéí ãóðâàí ýýëæýýð

õè÷ýýëëýæ áàéñàí ãýñýí ¿ã þì (Çàñãèéí ãàçðààñ ÕÝÊ-ä òîãòìîë ãàðãàæ ºãäºã

èëòãýë). Õóâèéí ñóðãóóëèóä à÷ààëëûã õºíãºëæ ýõýëñýí áîëîâ÷ çàðèì ñóðãóóëèéí

ñóðãàëòûí òºëáºð äýýä ñóðãóóëèóäûíõààñ ÷ ãóðàâ äàõèí ºíäºð áàéíà. Ñóðãóóëèéí

òîî õ¿ðýëöýýã¿éãýýñ õýò îëîí ñóðàã÷ õè÷ýýëëýæ áàéãààãààñ áîëîâñðîë, ÷ºëººò

öàãààð ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ÷àíàðò íºëººëæ áàéíà. պ人ä äîòóóð áàéðòàé

ñóðãóóëèóä ÷óõàë þì.

Óëñààñ õàðèóöäàã äîòóóð áàéðíû òîãòîëöîî øèëæèëòýýñ õîéø íóðñàí áºãººä

òºëáºðòýé áîëãîõ îðîëäëîãî õèéæ áàéñàí ÷ òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿éãýýñ áîëîîä ìºí

ë á¿òýëã¿é áîëñîí. պ人㺺ñ ýëñýí ñóðàëöàã÷ îþóòíóóäûí òîî íèéò

ñóðàëöàãñàäûí 14.5 õóâü áàéñíàà 1996 îí ãýõýä 4.1 õóâü áîëæ áóóðñàí áàéíà. 1997

îíîîñ áàéäàë ñàéæðàâ. 2001-2002 îíä ºðãºäºë ºãñºí íèéò 41.448 õ¿¿õäèéí 27.978

íü äîòóóð áàéðàíä îðñîí áîëîâ÷ èõýíõ äîòóóð áàéðíû ¿éë÷èëãýý “ìàø ìóó”,

ºâëèéí öàãò õàëààëòã¿é õýâýýð áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí 158 (2000) áîëîí 195 (2001)

äóãààð òîãòîîëûí äàãóó 500 õ¿ðòýëõ òîëãîé ìàëòàé ìàë÷èí ºðõ áîëîí

7 UN.doc.CRC/C/15/Add.263

38

àìæèðãààíû áàòàëãààæèõ äîîä ò¿âøíýýñ 60% äîîãóóð îðëîãîòîé ºðõèéí íýã

îþóòàí õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí òºëáºðèéã òºð õàðèóöäàã. Çàñãèéí ãàçðûí 2001 îíû

195 äóãààð òîãòîîëä íýí ÿäóó ºðõèéí òîäîðõîéëîëòîä òýíöýõ àéëûí èõ, äýýä

ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéãàà õ¿¿õä¿¿ä òºðèéí ñàíãààñ îþóòíû òýòãýëýã àâàõ ýðõòýé

ãýæ çààæýý. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ òýòãýëýã øààðäàãäàõ õýìæýýíèé çàðäëûã õàíãàæ ºã÷

÷àäàõã¿é áàéãàà áºãººä èéì òýòãýëýã àâ÷ áàéãàà îþóòíóóä (îäîîãîîð 6000) íýí

ÿäóó ýñýõèéã òîãòîîõ õÿíàëò áàéõã¿é áàéãàà þì.

Õ¿¿õäèéí ýðõèéí Õîðîîíû ìýäýãäýæ áàéãààãààð Áîëîâñðîëûí òóõàé øèíý Õóóëü

(1995) õýðýãæèæ áàéãàà áîëîâ÷ ÿëàíãóÿà õºäººä áàãà ñóðãóóëèéí íàñíû ìàø îëîí

õ¿¿õýä ñóðãóóëüä îãò ÿâäàãã¿é õýâýýð, áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäàë íýìýãäýæ,

ñóðãóóëü çàâñàðäàëò èõ áàéíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ñóðãàëòûí òºëáºð, ñóðãóóëèóä äàõü

õ¿÷èðõèéëýë, àíãèéí øèðýý ñàíäàë õ¿ðýëöýýã¿é, ñóðàõ áè÷ãèéí ÷àíàð õàíãàëòã¿é

çýðýã ñóðãàëòûí áààç ìóó áàéãàà íü ñýòãýë ýìçýãë¿¿ëñýí àñóóäàë áîëæ áàéíà8.

Ìîíãîëûí Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ßàìíû èëòãýëä äóðäñàíààð áàãà

ñóðãóóëü òºãñºëòèéí õóâü 2000-2001 îíä 80.8% áàéñàí áîë 2003-2004 îíä 88.4%

áîëæ ºññºí áà äóíä ñóðãóóëü ä¿¿ðãýëòèéí õóâü äýýðõ õóãàöààíä 68.4%-èàñ 80%

áîëæ ºññºí áàéíà. Ñóðãóóëü òºãñºõã¿é áàéãàà íü ãîë òºëºâ õºäººãèéí ìàë÷äûí

õ¿¿õä¿¿ä þì.

Àìüäðàëûí íºõöºë õàíãàñàí îðîí ñóóöòàé áàéõ ýðõ

Ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàí ñóóäàã îðîí ãýð íü åðäèéí îðîí ñóóöíû áàéøèí áîëîí

óëàìæëàëò ãýðýýñ òýíö¿¿õýí á¿ðäýæ áàéíà. Àðèóí öýâýð, ýð¿¿ë àõóéí íºõöºë, óñ

áîëîí äóëààíû õàíãàìæ, õîã õàÿãäëûã çàéëóóëàõ áîëîìæîîðîî ýíý õî¸ð òºðëèéí

ñóóö õîîðîíäîî èõýýõýí ÿëãààòàé. Ãýð íü õîò, ñóóðèí ãàçðûí íèéò îðîí ñóóöíû

áàðàã äºðºâíèé íýã õóâèéã ýçëýõ áà ÿäóóðàë òºâëºðñºí ãàçàðò èõýâ÷ëýí áàéäàã.

2000 îíä ÿâóóëñàí õ¿í àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãîîð 18.000 øàõàì ºðõ áóñàä

ºðõ¿¿äòýé öóãòàà íýã äîð àìüäàð÷ áàéãààã òîãòîîæýý. 4.300 õ¿í îðîí ãýðã¿é,

òýäíèé ãóðàâíû íýã íü 19 õ¿ðòýëõ íàñíû çàëóóñ áàéëàà. Õîò ãàçðûí ÿäóó÷óóäûí

èõýíõ íü òºâëºðñºí õàëààëòã¿é, õîòûí îðøèí ñóóã÷äûí 60 õóâü, àéìãèéí îðøèí

ñóóã÷äûí 32 õóâü íü, ñóì, áàãèéí õýìæýýíä ãàíö ÷ õ¿í òºâëºðñºí õàëààëòã¿é

áóþó ø¿ðø¿¿ð á¿õèé óñàíä îðîõ ºðººã¿é áàéíà. Õîòûí àéëóóäûí 65%,

àéìãóóäàä 32 õóâü íü, ñóì áîëîí áàãóóäàä ãàíö íýãõýí àéë äîòðîî æîðëîíòîé

áàéíà. Õîòóóäûí òºâä 90 õóâü, àéìàã, ñóóðèíãóóäàä 80 õóâü, ñóì áîëîí áàãóóäàä

8 UN.doc.CRC/C/15/Add.263

39

25 õóâü íü öàõèëãààí ãýðýëòýé; õîòîä ãýðò îðøèí ñóóã÷äûí äºðâºí õóâü ,

àéìãóóäàä 10 õóâü, ñóì áàãóóäàä 2 õóâü íü òåëåôîí óòàñòàé áàéíà. Àðä÷èëñàí

øèëæèëòèéí ¿åä îðîí ñóóö áàðèõ àæèë çîãññîí áà îäîî ñýðãýæ ýõýëæ áàéíà.

Õîòûí îëîí îðøèí ñóóã÷äàä îðîí ñóóöíû ºðòºã õýò ºíäºð ó÷ðààñ ãýð õîðîîëîëä

èë¿¿òýé ñóóðüøèõàä õ¿ðãýæ áàéíà. Ãýð áàðüæ ñóóðüøèõàä çîðèóëñàí ãàçàð

õîòóóäûí òºâ îð÷èìä õîìñ áàéäãààñ øèëæèí ñóóðüøèã÷èä õîòûí çàõàä àìüäðàõ,

óñ, øàâàð øàëáààãòàé, õýâãèé íàëóó ãàçàðò áîëîí äàëàí øóóäóó, ºíäºð õ¿÷äýëèéí

øóãàìûí îéðîëöîî ãýð îðíîî áàðèõààñ ººð àðãàã¿éä õ¿ðäýã áàéíà.

1996 îíû õóâü÷ëàëûí õºòºëáºðèéí äàãóó îðîí ñóóöûã õóâü÷èëñàí áºãººä 2000 îí

ãýõýä Óëààíáààòàð õîòîä îðîí ñóóöíû 90-95% íü õóâü÷ëàãäæýý (Severinghaus 2001:

66). Ýíý ¿éë ÿâö õîòûí áîëîí õºäººãèéí îðøèí ñóóã÷äàä õàðèëöàí àäèëã¿é àøèã

ºãñºí. “Íýí ÿäóó÷óóäûí” õóâüä (ýíý òîìü¸îëîë òîäîðõîéã¿é áàéíà) Íèéãìèéí

õàëàìæèéí Õóóëèéí 3.1.7 äóãààð ç¿éëä “èðãýäèéã ò¿ð õóãàöààíä õîîëëîõ, íýí

òýðã¿¿íèé øààðäëàãàòàé õóâöàñ, õ¿íñ áîëîí áóñàä ç¿éëñýýð õàíãàõ ¿éë÷èëãýý

¿ç¿¿ëýõ”-ýýð çààñàí. Èéì ¿éë÷èëãýýíä òîëãîé õîðãîäîõ îðîíòîé áîëãîõ, ìîä,

í¿¿ðñ îëãîõ, ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ çýðýã àðãà õýìæýý áàãòàæ áàéãàà áîëîâ÷

Ìîíãîëûí Õ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññ ýäãýýp àðãà õýìæýýã íýã óäààãèéí ãàë

óíòðààõ õýðýãñýë, òèéìýýñ øààðäëàãà õàíãàõã¿é ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì. ̺í óëñààñ

ãýð õóâààðèëàí îëãîæ áàéãàà áîëîâ÷ òýð íü ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é,

øàëã¿é þìóó á¿ðýýñ ìóóòàé áàéõ áºãººä ýíý àæèë àäèë òýãø áóþó øààðäëàãûí

¿íäñýí äýýð õèéãääýãã¿é, íýã õýñãèéã íü ãîìäîîæ, íºãºº õýñãèéã íü áàÿðëóóëäàã

áºãººä ýíý àæèëä õÿíàëò òàâüäàãã¿é áàéíà. Í¿¿ðñèéã ºðõ¿¿äýä æèíãýýð áèø

õ¿¿äèé øóóäàéãààð îëãîäîã íü øàìøèãäóóëàõ ÿâäàëä õ¿ðãýæ áàéíà. 2001 îíû 108

äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí ªðõèéí àìæèðãààã äýìæèõ Õºòºëáºðèéí

òîãòîîñíîîð õ¿ì¿¿c (30 ãàðóé õóâü íü) àâàõ ¸ñòîé òóñëàìæ, òýòãýëãèéíõýý òàëààð

îéëãîëò áàéõã¿é áóþó ÿàæ õ¿ðòýõýý ÷ ìýääýãã¿é áàéíà. Çàñãèéí ãàçðààñ 2001 îíû

àðâàí íýãä¿ãýýð ñàðä Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ßàìíû äýðãýä ßäóóðëûí ñóäàëãààíû

Íýãæèéã áàéãóóëñàí. Óëààíáààòàð õîòîä òðàíøåéíä àìüäàð÷, õîã ò¿¿æ ºë

çàëãàäàã õ¿ì¿¿ñ áèé. Ñîíãèíî Õàéðõàí ä¿¿ðýã äýõ õîã óõàæ àìüäàðäàã 30 õ¿íèé

äîòðîîñ èõýíõ íü áè÷èã áàðèìòã¿éãýýñ àëèâàà ¿éë÷èëãýý áîëîí òóñëàìæ, òýòãýëýã

àâàõ áîëîìæã¿é áàéíà. Àëáàíû çàðèì õ¿í óäèðäëàãàäàà ìýäýãäýëã¿éãýýð îëîí

õ¿¿õýäòýé, íýí ÿäóó ºðõèéí äîð õàÿæ íýã ãèø¿¿íä ò¿ð îðøèí ñóóõ áè÷èã áàðèìò

¿íýã¿é îëãîæ, ò¿¿íä àæèë ýðýõ áîëîìæ ãàðãàæ ºã÷ áàéíà.

40

Àæèë÷èí õ¿íèé ýðõ

Àæèë÷äûí äóíä ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéã de jure áîëîí de facto (õóóëü ¸ñîîð áîëîí

õýðýã äýýðýý) õàìãààëæ áàéãàà áºãººä Ìîíãîëûí àæèëëàõ õ¿÷íèé òàë øàõàì õóâü

íü (400 ìÿíãàí õ¿í) ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë áîëîí ìýðãýæëèéí ýâëýë, õîëáîîäûí

ãèø¿¿í áàéíà (ÀÍÓ-ûí Òºðèéí Äåïàðòàìåíò 2004).

Àæèë÷äûã èë¿¿ öàãààð àæèëëóóëàõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéíà. Ìîíãîëûí Õ¿íèé

ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññ, Ìîíãîëûí ¯éëäâýð÷íèé Ýâëýë¿¿äèéí Õîëáîî, Óëñûí

Õºäºëìºð Õÿíàëòûí Ãàçðûí õàìòàðñàí øàëãàëòààð 30 êîìïàíè àæèë÷äaa ºäºð

á¿ð 2-4 öàã èë¿¿, çàðèìäàà àìðàëòûí ºäð¿¿äýä 8-12 öàã, îðîéíîîñ ºã뺺 õ¿ðòýë

áîëîí äóóäëàãààð èë¿¿ öàã àæèëëóóëæ áàéãààã òîãòîîæýý. Ýíý íü óëñûã áàòëàí

õàìãààëàõ çîðèëãîîð, îíöãîé íºõöºë áàéäàë áóþó ãàìøãèéí ¿åä èë¿¿ öàãààð

àæèëëóóëæ áîëíî ãýñýí Õºäºëìºðèéí Õóóëèéí 74 ä¿ãýýð ç¿éëèéã çºð÷èæ áàéãàà

õýðýã þì. Çàðèì òîõèîëäîëä èë¿¿ öàã àæèëëàñíû õºëñèéã íü îëãîäîãã¿é áàéíà.

Õºäºëìºðèéí òóõàé, õîðøîîëîë áîëîí àæ àõóéí íýãæèéí òóõàé õóóëü

òîãòîîìæóóäààð àæëûí áàéðàíä äàõü õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë àõóé, àþóëã¿é

àæèëëàãààíû ñòàíäàðòûã ãàðãàæ ìºðä¿¿ëäýã. Ãýâ÷ áàðàã á¿ãäýýðýý õóó÷èð÷

ìóóäñàí ìàøèí, òîíîã òºõººðºìæèä òóëãóóðëàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã,

òåõíèêèéí çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéäýãã¿é, àæèëëóóëæ ÷àääàãã¿é çýðýã íü ÿëàíãóÿà

óóë óóðõàé, ýð÷èì õ¿÷ áîëîí áàðèëãûí ñàëáàðò ¿éëäâýðëýëèéí îñîë îëîíòàà

ãàðàõàä õ¿ðãýæýý. Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ßàìíààñ ãàðãàñàí

õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë àõóé, àþóëã¿é àæèëëàãààíû ñòàíäàðòûã çîõèõ ¸ñîîð

ìºðääºãã¿é áàéæýý. Õóóëèéí äàãóó õºäºëìºðèéí àþóëòàé íºõöºëä àæèëëàõààñ

àæèë÷èä ººðñ人 òàòãàëçàõ ýðõòýé áîëîâ÷ ¿¿íèé íü òºëºº òýäíèéã àæëààñ

õàëäàãã¿é (ÀÍÓ-ûí Òºðèéí Äåïàðòàìåíò 2002). Ìîíãîëûí Õ¿íèé ýðõèéí

¯íäýñíèé Êîìèññûí ä¿ãíýæ áàéãààãààð àæëûí áàéðàíä àþóëã¿é àæèëëàãààíû

áîëîí õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë àõóéí ñòàíäàðòûã ìºðäºõ ÿâäàë õàíãàëòã¿é,

àãààðæóóëàëò ìóó, öàõèëãààíû óòàñ àþóëòàé áàéäàëòàé, áèå çàñàõ ãàçàð áîõèð

çàâààí, àæëûí áàéðíû õÿíàëò øàëãàëò õèéãääýãã¿é, àðèóí öýâðèéí êîìèññ

àæèëäàãã¿é áóþó àæèë÷äàä çîðèóëñàí çààâàð óäèðäàìæ àëãà áàéíà. ¯íäýñíèé

Ñòàòèñòèêèéí Ãàçðûí ãàðãàñàí óðüä÷èëñàí ìýäýýãýýð 2002 îíä 343 ¿éëäâýðëýëèéí

îñîë ãàð÷, 47 õ¿í íàñ áàðæ, 34 õ¿í òàõèð äóòóó áîëñîí áà 281 õ¿í õºäºëìºðèéí

÷àäâàðàà ò¿ð àëäæýý. 2002 îíû ¯éëäâýðëýëèéí îñëûí òàéëàí ìýäýýãýýð îñîëä

ºðòºãñºäèéí 34.5 õóâü íü ýìýãòýé÷¿¿ä, 5.8 õóâü íü íàñàíä õ¿ðýýã¿é÷¿¿ä áàéëàà.

41

Ìîíãîë óëñ Àæ ¿éëäâýðò àâ÷ àæèëëóóëàõ íàñíû äîîä õÿçãààðûí òóõàé, Óóë

óóðõàéä àâ÷ àæèëëóóëàõ íàñíû äîîä õÿçãààðûí òóõàé ÎÓÕÁ-ûí Êîíâåíöèóä,

Õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí õîðèãëîõ, óñòãàõ òóõàé Êîíâåíöèéã ñî¸ðõîí áàòàëñàí.

1999 îíû Õºäºëìºðèéí õóóëüä õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéí òóõàé á¿ëýã íýìæ

îðóóëñàí áºãººä õºäºëìºðèéí íàñíû äîîä õÿçãààðûã 16 íàñààð òîãòîîæ, õ¿¿õýä

àâ÷ àæèëëóóëæ ¿ë áîëîõ àæëûí æàãñààëòûã áàòàëñàí áàéíà. Áàãà íàñíû (16

õ¿ðòýëõ íàñíû) õ¿¿õä¿¿ä õîã ò¿¿õ, í¿¿ðñ óõàõ áîëîí ìàë õàðèóëàõ çýðýã çàðèì

òºðëèéí öàëèíòàé áóþó öàëèíã¿é àæèë õèéæ áàéíà (ÀÍÓ-ûí Òºðèéí

Äåïàðòàìåíãò 2002). Ìàë÷äûí äóíä õ¿¿õäýý ñóðãóóëèàñ ãàðãàõ õàíäëàãà ºñ÷

áàéíà. Íèéãìèéí õºãæëèéí òºâººñ 4 àéìàãò ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð ãýðòýý ìàë

ìàëëàæ áàéãàà 291 õ¿¿õäèéí 53.8% íü ñóðãóóëèà îðõèñîí áà 8.3% íü õýçýý ÷ ñóð÷

áàéãààã¿é áàéíà. Èéì àñóóäàë áàéãàà ÷ “îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà íýã èõ

àíõààðàë òàâüäàãã¿é, áàéäëûã çàñ÷ ñàéæðóóëàõ òàëààð äîðâèòîé àðãà õýìæýý

àâàõã¿é áàéíà” (Ìîíãîëûí Õ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññ 2003). Ýöýñò íü, æèë

á¿ð áîëäîã õóðäàí ìîðèíû óëàìæëàëò 40-50 óðàëäààíä 2.000 îð÷èì õ¿¿õýä ìîðü

óíàæ áàéíà. ¯¿íèéã õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ãýæ ¿çýõ ýñýõ àñóóäàë ìàðãààíòàé õýâýýð

áàéãàà áîëîâ÷ ýíý àæèëä õ¿¿õä¿¿äèéã îðîëöóóëäãààñ òýä ìîðü óÿõ õóãàöààíä ãýð

îðíîîñîî õîë, ºäºð øºíºã¿é àæèëëàæ, 15-30 êì áàðòààòàé, ìóó çàìààð äàâõèóëæ,

ìîðèíîîñîî óíàæ áýðòýæ áàéíà. Ìîíãîëûí Ýìýãòýé õóóëü÷äûí Õîëáîîíîîñ ìîðü

óíàäàã 50 õ¿¿õäèéí äóíä õèéñýí ñóäàëãààãààð õ¿¿õä¿¿äèéí 68 õóâü íü 10-16 íàñíû,

32 õóâü íü 6-9 íàñíû õ¿¿õýä áàéãààã òîãòîîæýý.

3.1.5 Öààøèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé ñàëáàðóóä

Óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíû ýíýõ¿¿ õýñýãò àøèãëàñàí ãîë ãîë äýä àíãèëëóóäàä

õîëáîãäîõ íèéòèéí ìýäýýëýë èõ õýìæýýãýýð áàéíà. Èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí

ýðõèéã õàìãààëæ áàéãàà òàëààðõ îäîî áàéãàà òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ýäãýýð ýðõèéã

õàìãààëàõ òàë äýýðõ ãîë õàíäëàãûí åðºíõèé ä¿ð çóðãèéã ãàðãàõ áîëîìæ íýýæ ºã÷

áàéãàà áºãººä ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü ÿëàíãóÿà õîðèõ íºõöºë, ýð¿¿ ø¿¿ëò

õýðýãëýõ òàë äýýð èðãýíèé ýðõèéã õàìãààëàõàä óðóóäàë ãàð÷ áàéãààã íîòëîõ

áîëîìæ îëãîæ ýõýëæ áàéíà. Óðüä÷èëàí õîðèõ ÿâäàë, ìºðäºãäºæ áàéãàà

õ¿ì¿¿ñèéí ýðõç¿éí òóñëàëöàà àâàõ áîëîìæ áîëîí íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéí

õîðèãäîæ áàéãàà íºõöëèéí á¿ðýí øèíæ, öàð õýìæýýíèé òàëààð èë¿¿ èõ ìýäýýëýë

îëæ àâàõ øààðäëàãàòàé. Öààçààð àâàõ ÿëûã õýðýãëýæ áàéãàà áàéäëûí øèíæ,

õýìæýý áîëîí æóðìûã á¿ðýí ñàéí ñóäàëæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ̺í àâèëãàë,

õýýë õàõóóëü õóóëü ¸ñûã õýðõýí äîðîéòóóëæ, ø¿¿õýýð òýãø õàìãààëóóëàõ

áîëîìæèéã ÿëãàâàðòàé áîëãîæ áàéãààã ñóäëàõ õýðýãòýé áàéãàà þì.

42

1990-ýýä îíû ñ¿¿ë÷ýýð èéì îëîí õàíäëàãà ¿ã¿é áîëñíûã õàðóóëàõ íèéãýì-ýäèéí

çàñãèéí ãîë ãîë ¿ç¿¿ëýëòèéã îëæ ÿâàõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéõ øèã áàéíà.

Ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí òàë äýýð ¿íýí õýðýãòýý ãàð÷

áàéãàà ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí òàëààð èë¿¿òýé áàðèìò íîòîëãîî îëæ àâàõ, íýã

òàëààñ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ýðõèéã ¿ã¿éñãýæ áàéãàà, íºãºº òàëààñ èðãýíèé

áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéã ìóóòãàæ áàéãàà õî¸ðûí õîîðîíäûí ýìïèðèê õîëáîîã

ñóäàëæ ãàðãàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Íèéãìèéí ãàäóóðõàëò, àðä÷èëëûí ÷àíàð õî¸ð

þóãààðàà õîëáîîòîé âý? Õ¿í àìûí 40-50% íü ºäºðò õî¸ð ÷ õ¿ðýõã¿é äîëëàðààð

àìüäàð÷ áàéãàà áîëîâ÷ ñîíãîã÷äûí èðö 80 îð÷èì õóâü áàéñàí íü õ¿í àìûí ºðãºí

õýñãèéí ýäèéí çàñãèéí íºõöºë ÷àíä õàòóó áàéãàà íü òýäíèé àðä÷èëñàí ýðõýý ýäëýõ

áàéäëûã õÿçãààðëàæ áàéíà ãýñýí ¿ã ìºí ¿¿? Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ,

áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîí íèéãìèéí õàìãààëàëò ýäëýõ õàðüöàíãóé áîëîìæ íü

àðä÷èëëûí ¿åä àìüäàð÷ áàéãàà èðãýäèéí àìüäðàëûí ÷àíàðò ÿàæ íºëººëæ áàéíà

âý? Ýöýñò íü, ͯÁ-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãà, ìåõàíèçìóóäûí ãàðãàñàí àëáàí

¸ñíû òºðºë á¿ðèéí èëòãýë, òàéëàíãóóäàä äóðäàãäñàí òîìîîõîí àñóóäëóóäûã çàñ÷

çàëðóóëàõûí òóëä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ÿìàð àðãà õýìæýý àâ÷ áàéíà âý?

3.2 Һ뺺ëëèéã õàíãàñàí, õàðèóöëàãàòàé çàñàãëàë

3.2.1 ׺뺺ò, øóäàðãà ñîíãóóëü

Øèëæèëòýýñ õîéø Ìîíãîë Óëñàä òàâàí óäààãèéí Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëü (1992

îíä Èõ Õóðàë (ïàðëàìåíò)-ûã áàãàñãàæ íýã òàíõèìòàé áîëãîñîí), äºðâºí

óäààãèéí Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëü ÿâàãäæýý. Ìîíãîëä ÿâàãäñàí ñîíãóóëèóäàä

Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàì (ÌÀÕÍ) áîëîí ñºðºã õ¿÷íèé îëîí ÿíçûí ýâñýë

äàâàìãàéëæ áàéñàí íü ýíý õî¸ð õ¿÷íèé õîîðîíä óëñòºðèéí õÿíàëò “ýýëæëýí

øèëæèõýä” õ¿ðãýñýí (Sevenringhaus 2001: 62). Ýäãýýð ñîíãóóëèéí àëü àëü íü

òºëººëëèéí òîîãîîð ñîíãîõ (block vote) ñèñòåì (1992), íàì áîëîí íýð äýâøèã÷äèéí

æàãñààëòààð ñîíãîõ ñèñòåì (1992), åðäèéí îëîõèîð ñîíãîõ (first-past-the-post)

ñèñòåì??? (2000) çýðýã ñîíãóóëèéí ÿíç á¿ðèéí æóðàì, çàð÷ìààð ÿâàãäñàí (Fish

1998: 134). 1992, 2000 îíû Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëüä ÌÀÕÍ äèéëýíõ îëîíõèéí

ñàíàë àâñàí áîëîâ÷ 1996 îíä Àðä÷èëñàí Õîëáîî Ýâñýëä ¿¿íèéãýý àëäñàí.

Õàðèí

2004 îíû ñîíãóóëèàð Ïàðëàìåíòûí ñóóäëûã Ýõ îðîí-Àðä÷èëàë Ýâñýëòýé

õóâààæýý (Õ¿ñíýãò 3.2-ûã ¿çíý ¿¿). 1997, 2001 áà 2005 îíû Åðºíõèéëºã÷èéí

ñîíãóóëüä ÌÀÕÍ ÿëàëò áàéãóóëñàí áîë ñºðºã õ¿÷èí çºâõºí 1993 îíû

43

Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëüä ÿëæ áàéæýý (Õ¿ñíýãò 3.3-ûã ¿çíý ¿¿). Õàãàñ

åðºíõèéëºã÷èéí òîãòîëöîî ãýäýã íü “íýã äýýâýð äîð õî¸ð ýçýíòýé” õî¸ð ¿å áàéñíûã

õýëæ áàéãàà þì. Òóõàéëáàë, 1993-1996 îíóóäàä ÌÀÕÍ Ïàðëàìåíòûã õÿíàæ,

ñºðºã õ¿÷èí Åðºíõèéëºã÷èéã õÿíàæ áàéñàí áà 1997, 2000 îíä ñºðºã õ¿÷èí

Ïàðëàìåíòûã, ÌÀÕÍ Åðºíõèéëºã÷èéã òóñ òóñ õÿíàæ áàéâ. ¯íýí õýðýãòýý

Åðºíõèéëºã÷ Áàãàáàíäè Àðä÷èëñàí Õîëáîî Ýâñëýýñ Åðºíõèé ñàéäàä ñàíàë

áîëãîñîí õýä õýäýí õ¿íèéã çºâøººðººã¿é þì (Fish 2001: 332). ªíººäºð àëü ÷ íàì

Ïàðëàìåíòàä îëîíõè ñóóäàë àâ÷ ÷àäààã¿é áîëîâ÷ ÌÀÕÍ Åðºíõèéëºã÷èéã õÿíàæ

áàéíà.

2004 îíû Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëü õàëóóí ºðñºë人íòýé áîëæ, ÌÀÕÍ ñàíàñíààñ

ìóó îðîëöñîí áà õî¸ð òàë õî¸óë áèå áèåíýý ñîíãîã÷äûã çàëèëæ, õóóðàí ìýõýëñýí

õýìýýí áóðóóòãàæ áàéâ. Ñîíãóóëèéí Åðºíõèé Õîðîî ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íã

áàòàëãààæóóëæ, ñàíàë õóðààëò áóäëèàíòñàí õýìýýí Ýâñëèéí àâñàí õî¸ð òîéðîã

äýýð äàõèí ñîíãóóëü ÿâóóëàõààð øèéäâýðëýñýí (Òóÿà 2005: 67-68). Õ¿íèé ýðõèéí

òàëààðõ ÀÍÓ-ûí Òºðèéí Äåïàðòàìåíò 2004 îíû îðíû Èëòãýëäýý 2004 îíû

Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëèéí òàëààð çàðèì íýã ø¿¿ìæëýëòýé áàéäëààð õàíäñàí

áàéíà. Ñîíãóóëèéí ñóðòàë÷èëãàà áîëîí ñàíàë õóðààëò “çºð÷èëòýé, áóäëèàíòàé

áîëñîí” áîëñîí. Åðºíõèéëºã÷ Áàãàáàíäè, óëñòºðèéí òîìîîõîí õ¿÷í¿¿ä áîëîí

ãàäààä, äîòîîäûí àæèãëàã÷èä “óëñòºðèéí íàìóóä, íýð äýâøèã÷ õóâü õ¿ì¿¿ñ

áîëîí òîéðãèéí ñîíãóóëèéí õîðîîäûí òîìèëîãäñîí ãèø¿¿ä áóäëèàí, çºð÷èë

îëíîîð ãàðãàæ áàéãàà ” òóõàé ãîìäîëëîæ áàéâ. Þóíû ºìíº ÌÀÕÍ ñîíãóóëèéí

ñóðòàë÷èëãààíäàà óëñûí ºì÷ õºðºí㺠áîëîí òºðèéí àëáàíä àæèëëàãñàäûã ãàçàð

ñàéã¿é õóóëü áóñààð àøèãëàæ áàéãàà òàëààð ÿðèãäàæ áàéëàà. Òîîöîæ ¿çñýíýýð

“øèëæèí ñàíàë ºãºã÷ ýòãýýä” ãýãäýã÷ çààëòààð ñîíãîã÷äûí áàðàã 10% íü

ñîíãóóëèéí êàìïàíèéí ñ¿¿ë÷èéí õî¸ð äîëîî õîíîãò íýã ä¿¿ðãýýñ íºãººä

øèëæñýíèé óëìààñ îëîí òîîíû ìàðãààí ãàð÷, íààíàäàæ ñîíãóóëèéí íýã õýñýã äýýð

ñóóðèí ñîíãîã÷äûí ñîíãóóëèéí ýðõ õàñàãäàõàä õ¿ðãýñýí áèëýý. Ñàíàë àâàõ

ÿâóóëûí õàéðöãèéã õÿíàõ ÿâäàë õàíãàëòã¿é, öàãäàà íàð àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ,

ñàíàëûí õóóäñûã õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ, äàõèí äàõèí ñàíàë ºãºõ, óëñòºðèéí íàìûí

áîëîí ãàäààäûí àæèãëàã÷äûã ñîíãóóëèéí áàéðíààñ õººí ãàðãàõ áîëîí ñàíàëûí

õàéðöãèéã õóóðàì÷ ñàíàëûí õóóäñààð ä¿¿ðãýõ çýðýã çºð÷ë¿¿ä ãàð÷ áàéñàí.

Ñîíãóóëèéí îëîí ¿ð ä¿íã ø¿¿õýýð çàðãàëäàæ áàéëàà.

44

Õ¿ñíýãò 3.2. Ìîíãîëûí Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëü

Îí Óëñòºðèéí íàì Ñóóäàë

1992 ÌÀÕÍ

ÌÑÄÍ

Ýâñýë

Áèå äààã÷

71

1

4

1

1996 ÌÀÕÍ

ÀÕ

ÌÓÍÍ

25

50

1

2000 ÌÀÕÍ

ÀÕ

ÌÀØÑÍ

ÈÇÍ

Áèå äààã÷

72

1

1

1

1

2004 ÌÀÕÍ

Àðä÷èëñàí Ýâñýë

Á¿ãä Íàéðàìäàõ Íàì

Áèå äààã÷

36

36

1

3

Õ¿ñíýãò 3.3. Ìîíãîëûí Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëü

Îí Íýð äýâøèã÷ áà Íàì Àðä ò¿ìíèé ñàíàë

1993 Ï. Î÷èðáàò (̯ÀÍ/ÌÑÄÍ)

Ë. Ò¿äýâ (ÌÀÕÍ)

59.9%

40.1%

1997 Í. Áàãàáàíäè (ÌÀÕÍ)

Ï. Î÷èðáàò (ÀÝ)

Æ. Ãîìáîæàâ (ÌÓÍÍ)

62.5%

30.6%

6.8%

2001 Í. Áàãàáàíäè (ÌÀÕÍ)

Ð. Ãîí÷èãäîðæ (ÀÍ)

Ë. Äàøíÿì (ÈÇÍ)

59.2%

37.2%

3.6%

2005 Íàìáàðûí Ýíõáàÿð (ÌÀÕÍ)

Ìýíäñàéõàíû Ýíõñàéõàí (ÀÍ)

Áàçàðñàäûí Æàðãàëñàéõàí (ÁÍÍ)

Áàäàð÷èéí Ýðäýíýáàò (ÝÎÍ)

53.4%

19.7%

13.9%

11.4%

45

3.2.2 Óëñòºðèéí íàìóóäûí àðä÷èëñàí ¿¿ðýã

Ìîíãîë Óëñàä á¿ðòãýëòýé óëñòºðèéí 18 íàì áàéãààãààñ õàìãèéí íýðòýéã íü

Õ¿ñíýãò 3.4-ò æàãñààæ ¿ç¿¿ëýâ. Äýýð òýìäýãëýñýí÷ëýí ñîíãóóëèóäàä Ìîíãîë

Àðäûí Õóâüñãàëò Íàì äàâàìãàéëñàí àìæèëò ¿ç¿¿ëæ áàéñàí áà ñîíãóóëüä

ºðñºëäºõèéí òóëä ñºðºã õ¿÷èí òºðºë á¿ðèéí ýâñýë áàéãóóëæ áàéëàà. 1992, 2000

îíû ñîíãóóëèóäàä ÌÀÕÍ Èõ Õóðàë äàõü íèéò 76 ñóóäëûí 70 ãàðóéã íü àâ÷,

òýäãýýð öàã ¿åèéã Ìåêñèêèéí Èíñòèòóöèîíàë Õóâüñãàëò Íàì, Òàéâàíû

Ãîìèíäàíû Íàì, ßïîíû Ëèáåðàë Àðä÷èëñàí Íàì ìýòèéí íýã íàì íî¸ðõñîí áóñàä

äýãëýì¿¿äòýé àäèë áîëãîæ áàéñàí. Ãýâ÷ ýäãýýð îðîíòîé àäèëã¿é íü ÌÀÕÍ-ûí

íî¸ðõîë óäààí ¿ðãýëæëýýã¿é áºãººä 1996 îíä çàñãèéí ýðõèéã Àðä÷èëñàí Õîëáîî

Ýâñýëä àëäñàí áà îäîî 2004 îíû Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íä çàñãèéí ýðõèéã

õóâààí áàðüæ áàéíà. ÌÀÕÍ-ä êîììóíèñò ¿åä äàâàìãàéëæ áàéñàí óëñòºðèéí îëîí

ýëåìåíò áàãòäàã áîë ñºðºã õ¿÷íèé ãîë ýâñëèéã ýõýí ¿åäýý õóó÷èí ÇÕÓ-ä ãàðñàí

óëñòºðèéí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí íºëººíä àâòñàí ñýõýýòí¿¿ä á¿ðä¿¿ëæ áàéñàí

(Lee 2002: 834).

Øèëæèëòèéí ýõýí ¿åä ÌÀÕÍ õóó÷íû Àðäûí Èõ Õóðàëä íèéò 430 ñóóäëûí 357-ã

àâ÷, 1993 îí õ¿ðòýë óëñòºðèéí ãàíö ãîë õ¿÷èí áîëæ áàéñàí (Fish 1998: 135).

Òèéìýýñ ñºðºã õ¿÷íèé á¿ëã¿¿ä ÌÀÕÍ-ûí æàíæëàëä ñºðºí çîãñîæ ÷àäàõóéö

àìüäðàõ ÷àäâàðòàé íàìûí áàéãóóëëàãóóäûã áèé áîëãîõ àæèëä ãàðààíààñ ýõëýõ

õýðýãòýé áîëñîí þì (Fritz 2002: 79). 1993-1996 îíû õîîðîíä òýä 21 àéìàãò

òºëººë뺺 áèé áîëãîæ, ººðèéí áàéãóóëëàãóóäûã íýãòãýí, õ¿÷òýé íàìóóäûí

æèæèã öîãöûã áèé áîëãîñîí íü Àðä÷èëñàí Õîëáîî Ýâñýë áîëæ 1996 îíû

Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëüä ÌÀÕÍ-ûã ÿëàâ (Fish 1998: 135). ªíººäºð Ìîíãîë óëñ

“óëñòºðèéí óäèðäàã÷äûí îâñãîîòîé óäèðäëàãà, ìàíëàéëàë, íàì áàéãóóëàõ ãýñýí

íºð õè÷ýýíã¿é ç¿òãýëèéí” à÷ààð îëîí ÿíçûí ¿çýë ñóðòëûã óäèðäëàãà áîëãîñîí,

Ìîíãîëûí íèéãýìä ã¿íçãèé ¿íäýñ ñóóðüòàé “ãàéõàëòàé õ¿÷èðõýã áºãººä

òºëººëëèéã õàíãàñàí” óëñòºðèéí íàìóóäòàé áîëñîí áàéíà.

Õ¿ñíýãò 3.4. Ìîíãîëûí óëñòºðèéí íàìóóä

Íàìûí íýð Îäîîãèéí óäèðäàã÷

Àðä÷èëñàí Õîëáîî Ýâñýë áóþó ÀÕÝ

Òóñãààð òîãòíîëûí Íàì

Ìîíãîëûí Êîíñåðâàòèâ Íàì áóþó ÌÊÍ

Ìîíãîëûí Àðä÷èëñàí Øèíý Ñîöèàëèñò Íàì áóþó ÌÀØÑÍ

(̯ÀÍ áîëîí ÌÑÄÍ îðäîã)

[Æàðãàëñàéõàí]

[Ì. Ýðäýíýáàò, äàðãà]

46

Ìîíãîëûí Àðä÷èëñàí Ñýðãýí Ìàíäëûí Íàì áóþó ÌAÑÌÍ

Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Àðä÷èëñàí Íàì áóþó ̯ÀÍ

]Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàì áóþó ÌÀÕÍ

Ìîíãîëûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Íàì áóþó ÌÁÍÍ

Ìîíãîëûí Ñîöèàë-Äåìîêðàò Íàì áóþó ÌÑÄÍ

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëûí Íýãäñýí Íàì áóþó ÓÍÍ

Ìîíãîëûí Õóâèéí ºì÷òºíèé Íýãäñýí Íàì

Ìàë÷èä, Òàðèàëàí÷äûí Íýãäñýí Íàì

Óëàìæëàëò Êîíñåðâàòèâ Íýãäñýí Íàì

Àæèë÷íû Íàì

[Áÿìáàñ¿ðýí, äàðãà]

[Ð. Àìàðæàðãàë, äàðãà; Á. Äýëãýðìàà, åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà]

[Í. Ýíõáàÿð, äàðãà; Ë. Ýíýáèø, åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà]

[Á. Æàðãàëñàéõàí]

[Ðàäíààñ¿ìáýðýëèéí Ãîí÷èãäîðæ, äàðãà, Í. Àëòàíõóÿã, åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà]

[Á. Æàìöàé] (á¿ðýëäýõ¿¿íä íü Ìàë÷èä, Òàðèàëàí÷äûí Íýãäñýí Íàì, Òóñãààð òîãòíîëûí Íàì, Óëàìæëàëò Êîíñåðâàòèâ Íýãäñýí Íàì, Ìîíãîëûí Õóâèéí ºì÷òºí¿¿äèéí Íýãäñýí Íàì îðäîã)

3.2.3 Çàñàãëàëûí ¿ð íºëºº áà õàðèóöëàãà

Õýäèéãýýð çàñàãëàëûã àëáàí ¸ñîîð çààãëàõ òóõàé çààëò 1992 îíû ¯íäñýí õóóëüä

áèé áîëîâ÷ Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä Êàáèíåòàä íýãýí çýðýã àëáàí òóøààë ýðõýëæ

áîëîõ ýñýõ àñóóäàë ìàðãààíòàé õýâýýð ¿ëäñýí. Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä íýãýí çýðýã

Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í áàéæ áîëîõ àñóóäëûã Ïàðëàìåíò áàòàëñàí. Ýíý àñóóäëûã

¯íäñýí õóóëèéí Öýö ¯íäñýí õóóëüä õàðøèëæ áàéíà ãýæ ¿çñýíèéã äàðàà íü

Çàñãèéí ãàçàð íÿöààæýý (Severinghaus 2001: 65). Èéíõ¿¿ àëáàí òóøààë äàâõàð

õàøèõûã çºâøººðºõ íü çàñàãëàëûã çààãëàäàã òîãòîëöîîíû õýâ øèíæèò õýâòýý

õàðèóöëàãà, òàéëàãíàëä àþóëòàé áºãººä ÿéöýòãýõ çàñàãëàëä àæèëëàæ áàéãàà

Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí àøèã ñîíèðõîë çºð÷èëäºõºä õ¿ðãýæ áîëîõ þì.

Ìîíãîëä ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé õóóëü áàéõã¿é áºãººä óëñûí íóóöûí òóõàé

õóóëèàð ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº, èë òîä áàéäàë áîëîí òàéëàãíàëûã õîðèãëîäîã òóë

çàñãèéí ãàçàð áîëîí ïàðëàìåíòûí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãàà îëîí íèéòèéí

õÿíàëòàä íýýëòòýé áàéõ íü õîâîð.

Çàñàãëàëûí áóñàä ñàëáàðò Ìîíãîë óëñûí õ¿ð÷ áàéãàà ¿ð ä¿í ÿíç ÿíç áàéíà.

Äýëõèéí Áàíêíààñ ãàðãàæ áàéãàà Çàñàãëàëûí áàéäëûí òàëààðõ 0-100 (èõ íü ñàéí)

õ¿ðòýëõ îíîîòîé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí (www.worldbank.org) õóâüä Ìîíãîë óëñ

óëñòºðèéí òîãòâîðòîé áàéäëààðàà õàìãèéí äýýä ¿íýëãýýòýé, äàðàà íü ¿çýë áîäëîî

47

èëýðõèéëýõ áîëîìæ áà õàðèóöëàãà, çàñàãëàëûí ¿ð íºëºº, õóóëèéí õýðýãæèëò îðæ

áàéíà (Çóðàã 3.14-èéã ¿çíý ¿¿). Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿í ìàðãààíòàé

ãàðñíààñ óëñòºðèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí îíîî 2004 îíä ýðñ áóóðñàí. Ìîíãîë

Óëñàä 1999-2005 îíû õîîðîíä Ñàíò Ìàðàë Ñàíãààñ ÿâóóëñàí õýä õýäýí óäààãèéí

îëîí íèéòèéí ñàíàë àñóóëãàä õàðèóëñàí áàéäëûã ¿çâýë àðä÷èëàë áîëîí çàõ çýýëä

øèëæèõ øèëæèëòèéã åðºíõèé人 èõýä äýìæèæ áàéãàà áîë óëñòºðèéã òîãòîëöîîã

ººðèéã íü ò¿¿íýýñ èõýýõýí äóòóó õýìæýýíä ¿íýëæ áàéãàà þì (Çóðàã 3.15-ûã ¿çíý

¿¿). Ñóäàëãààíä õàðèóëàã÷èä ïàðëàìåíò áóþó ø¿¿õ çàñàãëàëààñ àëü àëèíààñ íü

èë¿¿òýé åðºíõèéëºã÷èä èòãýäýã ãýñýí áà òºðèéí áàéãóóëëàãà, óëñòºðèéí

íàìóóäûã õàðüöàíãóé ìóó äýìæèæ áàéíà. 2002-2003 îíû Ç¿¿í Àçèéí Áàéäëûã

òîäîðõîéëîõ ñóäàëãààã àøèãëàñàí òóñäàà ä¿í øèíæèëãýýíäýý Øèí, Óýëüñ íàð

(2005) àðä÷èëëûã äýìæèõ ÿâäàë õ¿÷òýé áàéõàä àðä÷èëñàí ¿éë ÿâöûã ººðèéã íü òóí

òààðóó äýìæèæ áàéãààã õàðóóëñàí (Çóðàã 3.16-ã ¿çíý ¿¿). Ýíý íü àðä÷èëàë áîë

ìîíãîë÷óóäûí õóâüä “ýðõýì äýýä çîðèëãî” íü ìºí ¿¿, áèø ¿¿ ãýñýí ýðãýëçñýí

ä¿ãíýëò õèéõýä òýäíèéã àÿíäàà ò¿ëõýæ áàéíà.

Çóðàã 3.14. Çàñàãëàëûí ÷àíàð, 1996-2004 (Äýëõèéí Áàíê)

48

Çóðàã 3.15.Øèëæèëò áîëîí óëñòºðèéí èíñòèòóö¿¿äýä õàíäàõ àðä èðãýäèéí õàíäëàãà, 1999-2005 Ýõ ñóðâàëæ: Ñàíò ìàðàë Ñàí – Íýýëòòýé íèéãýì Ôîðóì (www.forum.mn)

Çóðàã 3.16.Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûã äýìæèõ àðä îëíû äýìæëýã Ýõ ñóðâàëæ: Øèí, Óýëüñ íàðûí èëòãýëä äóðäñàí 2002-2003 îíû Ç¿¿í

Àçèéí Áàéäëûí òîäîðõîéëîëò (2005: 91-95)

3.2.4 Öýðýã, öàãäààä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò

49

Ìîíãîë áîë öýðýã áîëîí öàãäààãèéí õ¿÷èíä èðãýäèéí ç¿ãýýñ óëñ äàÿàð õÿíàëò

òàâüäàã øàøíû áóñ, èðãýíèé àðä÷èëñàí òºðò óëñ þì. Øèëæèëòýýñ õîéø

Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð öýðýã àðìèà öîìõîòãîñîí (ÿëàíãóÿà 1998 îíîîñ õîéø)

áºãººä Ǻâëºëò çàñãèéí ¿åä ýíä áàéðëàæ áàéñàí öýðã¿¿ä ýõ îðîíäîî áóöñàí

áèëýý. Äýýðõ õóãàöààíä öýðãèéí çàðäàë áàãàññààð èðñýí òóë èéíõ¿¿ öîìõîòãîë

õèéõ øààðäëàãàòàé áîëñîí þì (Çóðàã 3.17-ã ¿çíý ¿¿). Ìîíãîë óëñ áàòëàí

õàìãààëàõ ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýðèéã äîëîîí îðîíòîé áàéãóóëñàí áà

îäîî ͯÁ-ûí ýíõèéã ñàõèóëàõ õ¿÷èíä èäýâõòýé îðîëöîæ áàéãàà áºãººä Èðàê,

Àôãàíèñòàíä öýðãýý èëãýýñýí. Öýðýã àðìèä Ìîíãîëûí Àðäûí Àðìè (Õóóðàé

çàìûí õ¿÷èí, Àãààðààñ õàìãààëàõ õ¿÷èí), Õÿçãààðûí áîëîí äîòîîäûí öýðãèéí

õ¿÷èí, Áàðèëãûí öýðãèéí õ¿÷èí áîëîí Èðãýíèé õàìãààëàëòûí Ãàçàð îðæ áàéíà.

18-25 íàñíûõàí äîîä òàë íü 12 ñàðûí õóãàöààãààð á¿õ íèéòýýð çààâàë öýðãèéí

àëáà õààäàã.

2003 îíû òàâäóãààð ñàðä Òàãíóóëûí Åðºíõèé Ãàçàð 1998-2003 îíä Ôðàíöàä

îðøèí ñóóæ áàéñàí Äàìèðàíãèéí Ýíõáàòûã òýíäýýñ õóëãàéëæ àâ÷èðñàí áàéíà. Ä.

Ýíõáàòûã Ôðàíö ðóó ãàðàõààñàà ºìíº ¿éëäñýí áóñäàä õàëäñàí õýðãèéí ºìíºõ 12

æèëèéí ÿëûí ¿ëäñýí õóãàöààã ýäë¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýñýí. Òýðáýýð óäààí

õóãàöààíä ºâ÷òýé áàéñàí òóë 1998 îíä õóãàöààíààñàà ºìíº ñóëëàãäñàí áàéæýý.

Ãýâ÷ ýðõ áàðèã÷èä ò¿¿íèéã ñóëëàñàí ýìíýëãèéí ìàãàäëàãààã õóóðàì÷ààð ¿éëäñýí

áàéñàí õýìýýõ ¿íäýñëýëýýð ò¿¿íèéã 2003 îíû òàâäóãààð ñàðä øîðîíä áóöààæ

õîðüñîí þì. Îäîî òýðáýýð Óëààíáààòàð õîòîîñ 140 êì çàéòàé Àâäðàíòûí øîðîíä

õîðèãäîæ áàéãàà áºãººä ýëýã, íîéð áóë÷èðõàéí ºâ÷òýé ò¿¿íä ýì÷èëãýý õèéëãýõ

áîëîìæ îëãîõã¿é áàéãàà áà ºì㺺ëºã÷òýé íü ÷ óóëçóóëäàãã¿é àæýý.

Çóðàã 3.17. Öýðãèéí çàðäàë, 1990-1997

50

1994 îíîîñ ºìíº Öàãäààãèéí Ãàçðûí äàðãà ÌÀÕÍ-ààñ òîìèëîãääîã áàéñàí áîë

îäîî öàãäàà èðãýíèé õÿíàëòàä áàéíà. Öàãäààãèéí îôèöåð¿¿ä ãîëäóó áàðèâ÷ëàõ,

õîðèõ, áàéöààõ, ò¿¿í÷ëýí óóæ ñîãòóóðñàí õ¿ì¿¿ñèéã áàðèâ÷ëàí ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ òàë

äýýð õ¿íèé ýðõèéã íîöòîé çºð÷ñººð áàéíà. Õýýë õàõóóëü õ¿ì¿¿ñèéí ø¿¿õèéí

ºìíº àäèë òýãø áàéõ òóõàé îéëãîëòûã áóñíèóëñààð áàéíà. 1996 îíû Ïàðëàìåíòûí

ñîíãóóëü, 2004 îíû Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëèéã òîéðñîí ýñýðã¿¿öëèéí äàâàëãàà

áîëîí 2005 îíû ãóðàâäóãààð ñàðààñ 5 ñàðûí Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëü õ¿ðòýëõ

õóãàöààíä áîëæ áàéñàí Çàñãèéí ãàçðûã ýñýðã¿¿öñýí öóãëààíóóäûí ¿åýð äóð

çîðãîîð áàðèâ÷ëàí õîðüñîí îëîí òîõèîëäîë ãàð÷ áàéâ.

3.2.5 Àâèëãàë, õýýë õàõóóëèéã áàãàñãàæ áàéãàà íü

Ìîíãîëûí óëñòºðèéí àìüäðàë áîëîí àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí õóâüä àâèëãàë

íîöòîé àñóóäàë áîëñîí áàéíà. Ìîíãîë óëñ öîìõîí, öººí õ¿í àìòàé, Îðîñ áîëîí

Õÿòàäûí íºëºº áàéäàã, ëèáåðàë÷ëàõ ¿éë ÿâö áîëîí ºíººãèéí õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ

ìåõàíèçì ñóë áàéãàà çýðãýýñ çàðèì òàëààð øàëòãààëàí àâèëãàë ãàð÷ áàéíà. ÀÍÓ-

ûí Òºðèéí Äåïàðòàìåíò òýìäýãëýõäýý:

Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èä, îëîí óëñûí õàíäèâëàã÷èä áîëîí îëîí

ìîíãîë õ¿í àâèëãàë, õýýë õàõóóëü Ìîíãîë îðîíä ¿ëýìæ ãàçàð àâ÷ áàéãàà

àñóóäàë ìºí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Óëñûí ñåêòîð äàõü àâèëãàë, õýýë õàõóóëüòàé

õýðõýí òýìöýæ áàéãàà òàëààð ÀÍÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí îëæ àâñàí

ìýäýýãýýð çàñãèéí ãàçðûí ò¿âøíèé àëáàí òóøààëòíóóä õàíäèâûí

õºðºíãèéã ººðñäèéí õóâèéí ºì÷ ð¿¿ øèëæ¿¿ëäýã, õàíäèâûí õºðºíãèéí

òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýãã¿é, õàíäèâûí ãýðýý, êîíòðàêòûã îéð

äîòíûõîíäîî áóþó õàìààòàí ñàäàíäàà îëãîäîã, èéì ¿éëäë¿¿äèéí òàëààð

ìºøãºí øàëãàæ ýõëýõ ¿åä ø¿¿õýä ñààä ó÷ðóóëäàã ãýæýý10.

1990 îíû Óëñòºðèéí íàìóóäûí òóõàé Õóóëü, 1996 îíû Àâèëãàëûí ýñðýã

òýìöýõ òóõàé Õóóëü, 2000 îíû Óëñûí õóäàëäàà áýëòãýëèéí òóõàé Õóóëü???

áîëîí 2002 îíû Àâèëãàëòàé òýìöýõ ¯íäýñíèé Õºòºëáºð çýðýã àâèëãàëòàé

õîëáîîòîé õýä õýäýí õóóëü òîãòîîìæèéã õóóëü÷ëàí áîëîâñðóóëñàí áàéíà.

Îäîî àâèëãàëûí ýñðýã øèíý õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë óëñ 2001 îíû àðâàí íýãä¿ãýýð ñàðä áîëñîí Òîêèîãèéí

Áàãà õóðàë äýýð Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí Àâèëãàëûí ýñðýã ¯éë

10 www.state.gov/e/eb/ifd/2005/42091.htm

51

àæèëëàãààíû Õºòºëáºðèéã ñàéøààí äýìæñýí áà 2005 îíû äºðºâä¿ãýýð

ñàðûí 29-íèé ͯÁ-ûí Àâèëãàëûí ýñðýã Êîíâåíöèä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí.

Åðºíõèé人 (1) òóñãàé çºâøººðºë àâàõ, çàñãèéí ãàçðààð øèéäâýð

ãàðãóóëàõ áîëîí ãýðýý, êîíòðàêò îëæ àâàõ çýðýãò óëñòºðèéí ëîááè õèéõ;

(2) áèçíåñòýé õîëáîîòîé ãàçðûí çºâøººðºë àâàõ, õóâü÷ëàëûí ºðñºë人íò

øàëãàðóóëàëòàä àøèãòàé íºõöºë îëæ àâàõ, õóóëèéí ãàäóóð çýýë àâàõ

áîëîí õóä óðãèéí õàðèëöàà ãýõ ìýò; (3) èõ õýìæýýíèé áàðàà áóþó òàòâàð

èõòýé ç¿éëñèéã (ìàøèí, òàìõè, àðõè çýðýã) õèëýýð òàòâàðã¿é îðóóëaõ

áóþó ãàðãàõ çýðýã ãýìò õýðãèéí ÷àíàðòàé; (4) çàñãèéí ãàçðûí òýòãýëýã

õóóëü áóñààð îëæ àâàõ, ñóðãóóëüä øàëãàëòã¿é ýëñýõ, öýðãèéí àëáàíààñ

çàéëñõèéõ çýðýã íèéãìèéí ñòàòóñòàé õîëáîîòîé; (5) Ïàðëàìåíòûí

ñîíãóóëüä ìºí㺺ð íýð äýâøèõ áóþó çàñãèéí ãàçðûí àëáàí òóøààë

õóäàëäàæ àâàõ çýðýã ñîíãóóëü áóþó óëñòºðèéí íàìòàé õîëáîîòîé

àâèëãàëûí òàâàí ãîë òºðºë áîëîí/áóþó õýëáýð áàéíà.

Àâèëãàëûí öàð õ¿ðýý, äàâòàìæèéã õýìæèõýä áýðõ áîëîâ÷ Òðàíñïaðýíñè

Èíòåðíåéøíë áîëîí Ìîíãîëûí Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í, Äýä á¿òöèéí

õºãæëèéí ñàéä àñàí, Ìîíãîëûí àðä÷èëñàí õºäºë㺺íèéã ¿íäýñëýã÷, 1998

îíä áóñäàä àëàãäñàí Ñàíæààñ¿ðýíãèéí Çîðèãèéí íýðýìæèò Çîðèã Ñàí

çýðýã áàéãóóëëàãóóä Ìîíãîë äàõü àâèëãàëûí ò¿âøèíã õýìæèí ¿íýëýõ

ñèñòåìòýé àðãóóäûã àøèãëàõûã õè÷ýýæ èðñýí11. Òðàíñïaðýíñè

Èíòåðíåéøíë áàéãóóëëàãààñ äýëõèéí õýìæýýíä õèéñýí ñóäàëãààãààð

Ìîíãîë óëñ àâèëãàëûí èíäåêñýýð 2004 îíä 145 îðíîîñ 85-ä îðñîí

(Ôèíëÿíä 1, Ñåíåãàë 145-ä ÿâàà) áàéíà. Ýíä Ìîíãîë óëñ 10 îíîîíîîñ

¿íäñýíäýý äóíäàæ 3 îíîîã àâñàí áàéíà. Ýíä 10 îíîî íü àâèëãàë îãò

áàéõã¿éã èëýðõèéëæ áàéãàà þì. Çîðèã Ñàí àñóóëãàä èë¿¿ îëîí õ¿íèéã

õàìàð÷, Òðàíñïàðýíñè Èíòåðíåéøíëýýñ èë¿¿òýé ñèñòåìòýé, ÷àíñààòàé

àæèëëàñàí áàéíà. 1999-2004 îíû õîîðîíä ãàçàð ñàéã¿é áàéãàà àâèëãàë,

õýýë õàõóóëü áóóðñàí (Çóðàã 3.18-ûã ¿çíý ¿¿) ãýæ åðºíõèé人 îéëãîãäîæ

áàéíà. Õàðèí õàìãèéí èõ àâèëãàëä ºðòäºã áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñèéí òîîíä

ø¿¿õ, ãààëèéí áàéãóóëëàãóóä, ìºðäºí áàéöààã÷èä áîëîí öàãäàà,

òàòâàðûí àëáàíûõàí îðæ áàéíà (Çóðàã 3.19-èéã ¿çíý ¿¿). Ò¿¿íýýñ ãàäíà

Çîðèã Ñàí àæèë ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä àâèëãàë, õýýë õàõóóëü ãàçàð

àâñàí áºãººä àâèëãàëûí õàìãèéí õ¿íä õýëáýð (èõ õýìæýýíèé ìºíãº

11 http://www.zorigfoundation.org.mn/intro_e.html

52

àâäàã) þóíû ºìíº öàãäàà, ø¿¿ã÷, òàòâàðûí àëáàíûõíû äóíä áàéãààã

òîãòîîæýý (Çóðàã 3.20-èéã ¿çíý ¿¿).

Çóðàã 3.18. Àâèëãàëûí öàð õýìæýý, 1999-2004 Ýõ ñóðâàëæ: Çîðèã Ñàí

Çóðàã 3.19. Àâèëãàë, õýýë õàõóóëèéí ìýäðýãäýëò, èíñòèòóöè, áàéãóóëëàãóóä, 2004 Ýõ ñóðâàëæ: Çîðèã Ñàí

53

Çóðàã 3.20. Àæèë ìýðãýæëèéíõíèé äóíäàõ àâèëãàë, 2004

Ýõ ñóðâàëæ: Çîðèã Ñàí

3.2.6 Öààøèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé ñàëáàðóóä

Ýíýõ¿¿ õýñýãò Ìîíãîëä íèéãìèéí óëñòºðèéí á¿òöèéí õóâüä îëîí òîîíû îëîëò

áóé áîëæ, øèëæèëòýýñ õîéø Åðºíõèéëºã÷èéí áîëîí Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëü

òîãòìîë ÿâàãäàí, ò¿¿ãýýð çàñãèéí ýðõ èðãýíèé ýðõ áàðèã÷äûí ãàðò áîäèòîéãîîð

ýýëæëýí øèëæèõ ÿâäàë èëò òîäîðõîé áàéãààã õàðóóëñàí. ÌÀÕÍ áàéãóóëàãäàõ

áîäèòîé ñóóðü ¿íäýñ áàéñàí ÷ ñºðºã õ¿÷íèé õóâüä òýð íü áàéãààã¿é áà òýäãýýð

õ¿÷èí øèëæèëòèéí ¿åèéí ãàë õàëóóí çîðèã òýì¿¿ëýëä òóëãóóðëàí ÌÀÕÍ-ûí

íî¸ðõëûã ñºðºí çîãññîí óëñòºðèéí íàìóóäûã áèé áîëãîæ, çîõèîí áàéãóóëñàí.

Óëñòºðèéí íàìûí òîãòîëöîî íü áîäëîãûí áàéð ñóóðü, ôèëîñîôè áîëîí ¿çýë

ñóðòàëä ÿíç á¿ðèéí òºëººëºë áîëîí ÿëãàà çºð¿¿ áèé áîëîõ áîëîìæèéã òàâüæ ºã÷

áàéãàà þì. Ýä á¿ãäèéí àëèíûã íü ÷ Ìîíãîëûí èðãýä ñîíãîæ àâàõ, ñàíàëàà ãàðãàõ

ÿâäàë á¿ðýí ÷ºëººòýé þì. Õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëûí òîãòîëöîî ãýäýã íü

ñîíãóóëü áîëãîíîîð ñîíãóóëèéí æóðàì ººð÷ëºãäºæ, òýãñíýýðýý ñîíãîã÷äûí õóâüä

÷, íàìóóäûí õóâüä ÷ ÿëãààã¿é äýì, ò¿ëõýö ºãºõ á¿òýö ººð áîëëîî ÷ “çýðýãöýí àæ

òºðºõ” áóþó “çàñàãëàë õóâààõ” áîëîìæ ÿìàãò áàéíà ãýñýí ¿ã þì.

Óëñ îðíû àðä÷èëëûí áàéäëûí ¿íýëãýýã ãàðãàõàä ñîíãóóëèéí òàëààðõ áàéãàà

õàìãèéí ñàéí ÿëãàí àíãèëñàí ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, òýãýýä íèéãýì-ýäèéí çàñàã

áîëîí õ¿í àìç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä ýêîëîãèéí??? ä¿í øèíæèëãýý õèéæ íèéãìèéí

ñòàòóñ áîëîí ñîíãóóëüä îðîëöîæ áàéãàà áàéäëûí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã

54

òîãòîîõ øààðäëàãàòàé. Õýðâýý ñîíãóóëüä ñàíàë ºãººä ãàð÷ èðæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò

àñóóëò òàâüæ ñóäàëãàà õèéõ þì áîë (if exit polls do exist) õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ò¿âøèíä

áàéäàë ÿìàð áàéãàà òàëààð èéì ä¿í øèíæèëãýý õèéõ áîëîìæòîé áàéõñàí. Èéì

ñóäàëãààã íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ýðõ áîëîí èðãýíèé áà óëñòºðèéí ýðõèéí

õîîðîíäûí õîëáîîíû òàëààð ºìíºõ õýñýãò õèéñýí ä¿í øèíæèëãýýòýé ñàéòàð

àâöàëäóóëæ ºãâºë ç¿ãýýð áàéíà.

Õóóëèéí òºñë¿¿äèéí áàòëàëò, õýðýãæ¿¿ëýëò áîëîí ýäèéí çàñàã, íèéãýì, òºñºâ

ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã ñóäëàí ¿çýæ áîëîõóéö çàñàãëàëûí ¿ð

íºëººíèé ò¿âøèí á¿õýëäýý ÿìàð áàéãàà òàëààðõ áàðèìò íîòîëãîî èë¿¿òýé

øààðäëàãàòàé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí äîòîðõ àâèëãàëûí øèíæ

áàéäàë, òàðõàö, öàð õýìæýýíèé òàëààð öààøèä ñóäàëãàà õèéæ, àâèëãàë, õýýë

õàõóóëü îëîí òàëààðàà íèéãìèéí “äàëä” ¿çýãäýë ìºí áºãººä íóóö ¿éë àæèëëàãàà

ÿâàãääàã åðòºíö, óëñòºð õèéõ, ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ “àðãûã” áèé

áîëãîæ áàéãààãààðàà àâèëãàëûã õýìæèõ, ò¿¿íòýé òýìöýõ ÿâäëûã áîëîìæã¿é

áîëãîæ áóé ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ øààðäëàãàòàé íü èëò áàéíà. Ýöýñò íü

äýýðõòýé õîëáîîòîéãîîð öàãäàà áîëîí äîòîîäûí àþóëààñ õàìãààëàõ õ¿÷íèéõýí

ººðñäèéí ¿éëäëèéí òºëºº ÿìàð õýìæýýíä õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áîëîí õ¿÷íèé

áàéãóóëëàãóóäàä àâèëãàë, ÿë çýìã¿é áàéäàë ÿìàð ò¿âøèíä áàéãàà òàëààð èë¿¿òýé

íîòîëãîî áàðèìò øààðäëàãàòàé áàéíà.

3.3 Èðãýíèé íèéãýì áà àðä èðãýäèéí îðîëöîî

3.3.1 Àðä÷èëñàí íèéãýì äýõ õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë

1998 îíû Õýâëýë ìýäýýëëèéí Õóóëèàð õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýëä õÿíàëò

òàâèõûã õîðèãëîñîí áºãººä ¿íäýñíèé ðàäèî, òåëåâèçýýc áóñàä èõýíõ õýâëýë

ìýäýýëëèéí õýðýãñýë çàñãèéí ãàçðûí õÿíàëòààñ àíãèä ÷ºëººòýé áàéíà

(Severinghaus 2001: 61). Õóâü÷ëàëûí õºòºëáºðèéã áàòëàí ãàðãàñàí ÷ çàñãèéí ãàçàð

áîëîí ýðõ áàðèã÷ íàì äîëîîí òåëåâèçèéí äºðºâò íü, õýä õýäýí ðàäèî ñòàíöèä

õÿíàëòaa òàâüæ áàéíà (www.freedomhouse.org). Freedom House-èéí ãàðãàñàí

¿íýëãýýãýýð Ìîíãîëûí õýâëýë 1999-2002 îíû õîîðîíä ÷ºëººòýé, õàðèí ò¿¿íýýñ

õîéø õàãàñ ÷ºëººòýé ãýñýí àíãèëàëä áàãòæýý (Çóðàã 3.21-èéã ¿çíý ¿¿). Òóñ

áàéãóóëëàãà 2005 îíû èëòãýëäýý Ìîíãîëûã õàãàñ ÷ºëººòýé õýâëýë ìýäýýëëèéí

õýðýãñýëòýé õýìýýí óðüäûí àäèë ä¿ãíýñýí áàéíà. Ñýòã¿¿ë÷èä óëñòºðèéí óäèðäëàãà

áîëîí òºð, çàñãèéí ºíäºð àëáàí òóøààëòíóóäûí òàëààð ø¿¿ìæëýëòýé áè÷èõ òàë

äýýð õàðüöàíãóé ýðõ ÷ºëºº ýäýëæ áàéãàà íü ñýòãýë ýìçýãë¿¿ëñýí õýâýýð áàéíà.

55

ͯÁ-ûí Õ¿íèé ýðõèéí Êîìèññò 2003 îíä ãàðãàæ ºãñºí òàéëàí ìýäýýíäýý Àçèéí

Ýðõç¿éí íººöèéí Òºâ ñýòã¿¿ë÷èä “òºðèéí àëáàí òóøààëòíóóäûí òóõàé

áè÷ñýíèéõýý òºëºº ýð¿¿ãèéí õýðýãò ìºðäºãäºæ, øîðîíä ñóóõâèé ãýñýí àéäàñ

õ¿éäñèéí äóíä àìüäàð÷ áàéíà”12 ãýæýý. Äýëõèéí Õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººíèé ªäðººð

(2004 îíû 5 ñàðûí 3-íä) ã¿òãýëãèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæóóäûí òàëààð

ýñýðã¿¿öýë, ìàðãààí ºðí¿¿ëñýí áàéíà. Òºðèéí àëáàí òóøààëòíóóäûí ç¿ãýýñ

“ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéí íü òàëààð ñýòã¿¿ë÷äèéã áàéöààí, ìýäýýëëèéí

õýðýãñëèéí ºì÷ëºë, íýâòð¿¿ëãèéí õ¿ðö áîëîí òàðàëòûí òàëààðõ òîî áàðèìò,

ðåäàêöèéí õýòèéí áîäëîãî áîëîí ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí òàëààð ìºðäºí

øàëãàëò õèéæ áàéñàí”13 íü ýðõ ÷ºëººã õîðüæ öàãäñàí, àéäàñ ò¿ãø¿¿ð òºð¿¿ëñýí

¿éë àæèòëëàãàà õýìýýí îëîí õ¿í ¿çýæ áàéíà. Ýäãýýð áàðèìòûã Îëîí óëñûí

Õýâëýëèéí Õ¿ðýýëýíãýýñ íèéòë¿¿ëñýí õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé æèëèéí

òàéëàíãóóä öààø óëàì áàòòàé íîòîëæ ºãñºí þì (www.freemedia.at). Ǻâøèëöëèéí

øèíý çàñãèéí ãàçàð õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí áèå äààñàí áàéäëûã õàíãàõàä

÷èãëýñýí òºëºâëºãºº ãàðãàí àæèëëàæ áàéíà.

Çóðàã 3.21. Õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº, 1994-2004 (freedomhouse.org)

12 UN Doc. E/CN.4/2003/NGO/91 13 http://www.freedomhouse.org/research/pressurvey/pfs2005.pdf

56

3.2.2 Óëñòºðèéí îðîëöîî

Ìîíãîë óëñàä óëñòºðèéí îðîëöîî ãàéõàëòàé äýýã¿¿ð ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéãàà áà

øèëæèëòýýñ õîéøõè á¿õ ñîíãóóëüä ñîíãîã÷äûí èðöèéí ò¿âøèí 80 õóâèàñ äýýø

áàéãàà þì (Õ¿ñíýãò 3.5 áîëîí 3.6-ã ¿çíý ¿¿). ªðíºäèéí õºãæèíã¿é àðä÷èëñàí

îðíóóäàä ñîíãóóëèéí èðöèéí èéì õóâü îëîí æèëèéí òóðøèä ¿çýãäýýã¿é áºãººä

ýíý íü ìîíãîë÷óóä àðä÷èëàëä õýð ¿íýí÷ áàéãààãèéí ýð¿¿ë ñàðóóë ¿ç¿¿ëýëò þì.

Ò¿¿íýýñ ãàäíà øèëæèëòýýñ õîéø ïàðëàìåíò äàõü ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî ºññºí

(ÌÕÇ-äûí òàëààðõ Õ¿ñíýãò 3.1-èéã ¿çíý ¿¿) áîëîâ÷ òýãø òºëººëºëä õ¿ðýõýä ºäèé

áàéíà.

Õ¿ñíýãò 3.5. Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëüä ñîíãîã÷äûí èðæ ñàíàë ºãñºí áàéäàë

Îí Íèéò ñàíàë

Á¿ðòãýãäñýí Ñàíàë/á¿ðò. Ñîíãóóëèéí íàñíûõàí

Ñàíàë/ñ.í Õ¿÷èíã¿é Õ¿í àì

1990 1.006..460 1.027.000 98.0% 1.153.810 87.2% áàéõã¿é 2.177.0001992 1.037.392 1.085.120 95.6% 1.204.690 86.1% áàéõã¿é 2.273.0001996 1.014.031 1.147.260 88.4% 1.377.040 73.6% 0.4% 2.459.0002000 1.027.859 1.247.033 82.4% 1.448.576 71.0% áàéõã¿é 2.501.041

Ýõ ñóðâàëæ: www.idea.int

Õ¿ñíýãò 3.6.Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëüä ñîíãîã÷äûí èðæ ñàíàë ºãñºí áàéäàë

Îí Íèéò ñàíàë

Á¿ðòãýãäñýí Ñàíàë/á¿ðò. Ñîíãóóëèéí íàñíûõàí

Ñàíàë/ñ.í Õ¿÷èíã¿é Õ¿í àì

1993 1.250..000 1.348.000 92.7% 1.298.080 96.3% áàéõã¿é 2.318.0001997 1.403.204 - - 1.403.204 100% áàéõã¿é 2.515.7212001 - - - 1.472.477 0.0% áàéõã¿é 2.542.308

Ýõ ñóðâàëæ: www.idea.int

Øèëæèëòýýñ õîéøõè ¿åä èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí òîî ¿ëýìæ

íýìýãäñýí. 2000 îí ãýõýä Õóóëü ç¿é, Äîòîîä õýðãèéí ßàìàíä (ÕÇÄÕß)

á¿ðòãýãäñýí 1800 ãàðóé ÒÁÁ áàéâ. Òàéëáàðëàã÷èä 1997 îíû ÒÁÁ-äûí òóõàé

Õóóëèéã “õýðñ¿¿”, èðãýíèé íèéãìèéí õºãæèëä íýí òààòàé õóóëü áîëñîí ãýæ ¿çýæ

áàéíà (Severinghaus 2001: 64). Èðãýíèé íèéãìèéí äîòîð õàìãèéí õ¿÷èðõýã, ñàéí

õºãæñºí íü ñýòã¿¿ë÷äèéí áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóä áàéíà. Ìîíãîëûí

Ñýòã¿¿ë÷äèéí Õîëáîî õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýëä òºðèéí ç¿ãýýñ òàâèõ õÿíàëòûã

áàãàñãàõûí òºëºº óõóóëàí òàíèóëàõ, ÿòãàí ñýíõð¿¿ëýõ òàëààð èäýâõòýé àæèëëàæ

èðñýí (3.3.1 õýñãèéã ¿çíý ¿¿) áà Ìîíãîëûí Õýâëýëèéí Õ¿ðýýëýí çàëóó

ñýòã¿¿ë÷äèéã ñóðãàõ, ìýðãýæèë îëãîõ òàëààð èäýâõòýé àæèëëàæ áàéíà (Fish 1998:

136-137). Ýìýãòýé÷¿¿ä Íèéãìèéí äýâøëèéí òºëºº, Ýìýãòýé õóóëü÷äûí Õîëáîî,

Ëèáåðàë ýìýãòýé÷¿¿äèéí Îþóíû Ñàí (ËÝÎÑ) çýðýã áàéãóóëëàãóóä

ýìýãòýé÷¿¿äèéí õ¿÷òýé ÒÁÁ-ûí æèøýý áîëæ áàéíà (Fish 1998: 137). Ò¿¿íýýñ ãàäíà

57

ýäãýýð á¿ëãèéí çàðèì íü, òóõàéëáàë Õýâëýëèéí Õ¿ðýýëýí Ñîðîñûí Ñàíãèéí

ñàíõ¿¿æèëò, Àçèéí ñàíãèéí òóñëàìæ áîëîí ËÝÎÑ Àðä÷èëàëëûã äýìæèõ

¯íäýñíèé Õàíäèâ çýðýã ãàäààäûí äýìæëýã òóñëàëöààã àâ÷ áàéíà.

3.3.3 Çàñãèéí ãàçðûí ìýäðýìæ

Õýäèéãýýð èðãýíèé íèéãýì ýð÷ õ¿÷òýé àæèëëàæ, ñîíãóóëèéí ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ

îðîëöîî ºíäºð ò¿âøèíä áàéãàà áîëîâ÷ Ìîíãîëûí èðãýäèéí ýðýëò õýðýãöýý, ¿éë

àæèëëàãàà áîëîí çàñãèéí ãàçðûí ò¿¿íèéã ìýäýð÷ àæèëëàõ ÷àäâàðûí õîîðîíä

¿ëýìæ õýìæýýíèé çààã õýâýýð ¿ëäæýý. Òºð çàñãèéí áîäëîãî áîëîí õóóëü òîãòîîõ

¿éë àæèëëàãààíû òàëààð îëîí ò¿ìýíòýé çºâëºëäºõ ñî¸ë òîãòîîã¿é áóþó èéì ¿éë

ÿâö òºëºâøººã¿é áà Ìîíãîëä ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé õóóëü ãàðààã¿é áàéíà.

3.2.3 õýñýãò õàðóóëñíààð æèðèéí àðä èðãýä Ïàðëàìåíòààñ èë¿¿òýé Åðºíõèéëºã÷èä

èòãýë ¿ç¿¿ëäýã áà óëñòºðèéí íàìóóäàä ñýòãýë äóíäóóð áàéäàã íü íàìûí

óäèðäëàãóóä, íàìûí òºëººëºã÷èä áîëîí íàìûí ãèø¿¿ä, äýìæèã÷äèéí õîîðîíä

õîëáîî áàéõã¿éã èëòãýí õàðóóëæ áàéæ áîëîõ þì.

3.3.4 Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ ¿éë ÿâö

Öººí õ¿í àìòàé (2.8 ñàÿ), ºðãºí óóäàì ãàçàð íóòàãòàéí (Ôðàíöààñ ãóðàâ äàõèí,

Òåõàñ ìóæààñ õî¸ð äàõèí òîì) óëìààñ áîëîí ò¿¿õèéí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ øàëòãààëàí

Ìîíãîë óëñ áîë ìàø èõ òºâëºðñºí îðîí áºãººä óëñòºð, ýäèéí çàñàã áîëîí

íèéãìèéí ãîë ¿éë àæèëëàãàà õ¿í àìûí òýí õàãàñààñ èë¿¿ õóâü íü àìüäàðäàã

Óëààíáààòàð õîòäîî òºâëºðäºã. Çàðèì òàéëáàðëàã÷äûí õýëæ áàéãààãààð Ìîíãîë

íü àðä÷èëñàí îðîí ãýõýýñýý àðä÷èëñàí “õîò óëñòàé” èë¿¿ òºñòýé þì. Õàãàñ

í¿¿äëèéí áàéäàëòàé àìüäðàëûí õýâ ìàÿã õºäºº îðîí íóòàãò äàâàìãàéëñààð

áàéãàà íü ñóóðüøìàë õ¿í àìûã çàõèðäàã çàñàã çàõèðãààíû òºâëºðñºí áóñ á¿òöèéí

òóõàé îéëãîëòûã õÿçãààðëàæ áàéãàà þì. Òóñ òóñäàà îðîí íóòãèéí óäèðäàõ

áàéãóóëëàãóóä á¿õèé 21 àéìàãòàé, ìºí Óëààíáààòàð õîò õîòûí ñòàòóñòàé þì.

Àéìãóóä (òýäãýýðèéí òºâ¿¿ä) ãýâýë: Àðõàíãàé (Öýöýðëýã), Áàÿí-ªëãèé (ªëãèé),

Áàÿíõîíãîð (Áàÿíõîíãîð), Áóëãàí (Áóëãàí), Äàðõàí-Óóë (Äàðõàí), Äîðíîä

(×îéáàëñàí), Äîðíîãîâü (Ñàéíøàíä), Äóíäãîâü (Ìàíäàëãîâü), Ãîâü-Àëòàé

(Àëòàé), Ãîâüñ¿ìáýð (×îéð), Õýíòèé (ªíäºðõààí), Õîâä (Õîâä), Õºâñãºë

(̺ðºí), ªìíºãîâü (Äàëàíçàäãàä), Îðõîí (Ýðäýíýò), ªâºðõàíãàé (Àðâàéõýýð),

Ñýëýíãý (Ñ¿õáààòàð), Ñ¿õáààòàð (Áàðóóí-Óðò), Òºâ (Çóóíìîä), Óâñ (Óëààíãîì),

Çàâõàí (Óëèàñòàé) þì.

58

3.3.5 Öààøèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé ñàëáàðóóä

Óëñòºðèéí îðîëöîî ºíäºð, èðãýíèé íèéãýì õºãæèë, çîõèîí áàéãóóëàëò ñàéòàé

áîëñíûã áèä ýíýõ¿¿ õýñýãò õàðóóñàí. Èðãýäèéí ýðýëò øààðäëàãàä çàñãèéí ãàçàð

õýð ìýäðýìæòýé õàíäàæ áàéãàà òàëààð èë¿¿ áàðèìò íîòîëãîî øààðäëàãàòàé.

ªºðñäèéí íü ñýòãýëèéã çîâooæ áàéãàà àñóóäëûã òºð çàñàã õýð çýðýã øèéäâýðëýæ

áàéãàà, óëñòºðèéí íàìóóä òýäíèéã ÿàæ òºëººëæ áàéãàà òàëààð èðãýä ÿìàð

ñýòãýãäýëòýé áàéãààã òîäîðõîéëæ ìýäýõèéí òóëä ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä òîéðîãòîî

õýðõýí àæèëëàæ áàéãàà òàëààð èë¿¿ ìýäýýëýë îëæ àâàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Óëñ

îðîí äàõü àðä÷èëëûí òºëºâ áàéäëûí ¿íýëãýýíä óëñòºðèéí îðîëöîî ºíäºð õýâýýð

áàéõàä óëñòºðèéí íàìóóäàä èòãýõ àðä îëíû èòãýë ÿàãààä õàðüöàíãóé äîîãóóð

áàéãààã ãàðãàæ ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýöýñò íü, ¿íýëãýý ãàðãàõàä oðîí

íóòãèéí çàñàã, òºðèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé, ÿíç á¿ðèéí àéìãóóäûí ýðõ àøãèéã

õºíäñºí àñóóäëóóäûí òóõàé, ìºí ýäãýýð àñóóäëûã òºâ çàñãèéí ãàçðûí øóãàìààð

çîõèõ ¸ñîîð øèéäâýðë¿¿ëæ áàéãàà ýñýõ òàëààð èë¿¿òýé ìýäýýëýë, áàðèìò

íîòîëãîî îëæ àâàõ õýðýãòýé áàéíà.

3.4 Õèëèéí ÷àíàäàõü àðä÷èëàë

Ìîíãîë óëñûí ãàäààä áîäëîãûí çîðèëãî íü õ¿íèé íèéãìèéí óðàãøëàõ õºãæëèéí

÷èã õàíäëàãûã äàãàæ, òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäëàà õàíãàõ; á¿õ óëñ

îðîíòîé íàéðñàã õàðèëöàà áàðèõ; äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýã äýõ áàéð ñóóðèà

áýõæ¿¿ëýõ; áîëîí äýëõèéä áîëîí á¿ñ íóòàãò íºëºº á¿õèé îðíóóäòàé óëñòºð, ýäèéí

çàñàã áîëîí áóñàä àøèã ñîíèðõëûí õàðèëöàí õàìààðàëòàé áàéäàëä ¿íäýñëýñýí

õàðèëöààíû ñ¿ëæýýã áóé áîëãîx ÿâäàë ìºí. “Ìîíãîëä õºãæèíã¿é îðíóóäûí

áîäèò ñîíèðõëûã áèé áîëãîõ áîäëîãî áàðèõäàà àëèâàà íýã îðíîîñ õýò

õàìààðàëòàé áîëîõîîñ çàéëñõèéõ áîëíî” õýìýýí Ãàäààä Õýðãèéí ßàì ìýäýãäýæ

áàéíà. Ìîíãîë óëñ Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð óëñûí õîîðîíä “õàâ÷óóëàãäàí îðøäîã”

ó÷ðààñ “1990 îíîîñ õîéøõè á¿õ çàñãèéí ãàçàð ãàäààä äýìæëýãèéã öààøäûí

òóñãààð òîãòíîëîî õàíãàõàä ÷óõàë õýðýãöýýòýéä òîîöîæ, ªðíºäèéã áàðüñàí

ãàäààä áîäëîãî ÿâóóëæ áàéíà ” (Fritz 2001: 91). Àðä ò¿ìýí Îðîñ óëñàä äîòíî

áàéäãèéã áîëîí ñîöèàëèçìûí òóðøëàãûã ¿ë õàðãàëçàí Ìîíãîë óëñ ÀÍÓ, ßïîí

áîëîí Ãåðìàí óëñòàé îéð äîòíî áàðèëäëàãàòàé áàéõûã ýðìýëçýæ èðñýí áºãººä

Õÿòàä óëñòàé ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà ºñºí íýìýãäýâ. Ãýõäýý ãàäààä áîäëîãûí

ýíýõ¿¿ áàéð ñóóðèéí àðä÷èëñàí øèíæ ÷àíàðûí òàëààð þó õýëæ áîëîõ âý?

59

3.4.1 Àðä÷èëëûí îëîí óëñûí öàð õ¿ðýý

Ìîíãîë óëñ Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí îðíóóäûí Îëîí óëñûí

òàâäóãààð Áàãà õóðëûã óäèðäàæ, ò¿¿íèé Äàðãààð àæèëëàæ áàéãàà íü àðä÷èëëûí

¿íýëãýýã ÿâóóëàõàä ãîë ò¿ëõýö áîëæ áàéãàà íü äàìæèãã¿é. Ýíýõ¿¿ ýð÷ õ¿÷òýé,

èäýâõòýé áàéäàë áîëîí Áàãà õóðëûí øèéäâýðèéí ìºðººð Òºâ Àçèä ò¿¿íèé

ÿâóóëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãàà, ìºí Äîõàä áîëîõ ÀØÑÒÎÎÓÁÕ-6-ä áýëòãýõ

òàëààð õèéæ áàéãàà àæèë íü Ìîíãîë óëñ àðä÷èëëûí òóðøëàãà áîëîí ñàéí

ïðàêòèêàà øèëæèëòèéí àìàðã¿é ¿åèéã òóóëæ ÿâàà áóþó óëñòºðèéí çîãñîíãè

áàéäàëä îðîîä áàéãàà áóñàä îðíóóäòàé õóâààëöàõ õ¿ñýëòýé áàéãààã èëòãýí

õàðóóëæ áàéíà.

3.4.2 Ãàäíààñ õàðààò áàéäàë

Ìîíãîë óëñ çºâëºëò çàñãèéí ¿åä õ¿ðòýæ áàéñàí èõ õýìæýýíèé òàòààñûã åð人 ë

îðëîñîí ãàäààäûí òóñëàìæ, äýìæëýã òóñëàëöààíààñ ìàø èõ õàìààðàëòàé õýâýýð

áàéíà. Ãàäíààñ õàìààðàëòàé èéì áàéäàë äîòîîä ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîä íü íºëºº

¿ç¿¿ëñýí. Íýã òàëààñ çàõ çýýëèéã ÷ºëººòýé áîëãîõ áîëîí õóâü÷ëàë ÿâóóëàõ, íºãºº

òàëààñ ªðíºäèéí îðíóóäààñ òóñëàìæ àâàõ ÿâäëûã õîñëóóëæ áàéãàà íü “íèéãìèéí

õàìãààëëûí òîãòîëöîîã ãàíõóóëæ, ºìíº íü Ǻâëºëòèéí õºãæëèéí òóñëàìæààð

áèé áîëñîí ýäèéí çàñãèéí õàðüöàíãóé òýãø áàéäëûã àëäàãäóóëñàí áàéíà” (Fritz

2002: 93). ßïîí óëñ Ìîíãîëûí ãîë õàíäèâëàã÷ îðíóóäûã òýðã¿¿ëæ áàéíà. ̺í

ÀÍÓ-ààñ øèëæèëòýýñ õîéøõè õóãàöààíä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ èõýýõýí à÷

õîëáîãäîëòîé þì. (Çóðàã 3.22-ûã ¿çíý ¿¿). Õàíäèâûí õºðºíãèéã áóðóó àøèãëàæ

áàéãàà, ¿ðýí òàðàí õèéæ áàéãàà òàëààð àñóóäàë ãàð÷ áàéñàí.

60

ÀÍÓ-ÀÀÑ ÌÎÍÃÎËÄ ¯Ç¯¯ËÆ ÁÀÉÃÀÀ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÒÓÑËÀÌÆ

1994-ººñ 2003 îí õ¿ðòýë (ñàÿ àì. äîëëàðààð)

Çóðàã 3.21.ÀÍÓ-ûí õèëèéí ÷àíàä äàõü çýýë, òóñëàìæ Òàéëáàð: 1994-2003îíä ¿ç¿¿ëñýí 10 ñàÿ àì. äîëëàðûí öýðãèéí òóñëàìæ ýíä îðîîã¿é

Ýõ ñóðâàëæ: ÀÍÓÎÓÕÀ, õèëèéí ÷àíàä äàõü çýýë, òóñëàìæ (íîãîîí íîì)www.qesdb.cdie.org/gbk/

3.4.3 Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã

Ìîíãîë óëñ õ¿íèé ýðõèéí ãîë ãîë ãýðýý, õýëýëöýýð¿¿äèéí èõýíõ, Îëîí óëñûí

Ýð¿¿ãèéí Ø¿¿õèéí òóõàé Ðîìûí Ä¿ðýì, ÎÓÕÁ-ûí oëîí Êîíâåíöèéã ñî¸ðõîí

áàòàëñàí (Õ¿ñíýã 3.7-ã ¿çíý ¿¿). Ãýõäýý Èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí òóõàé

Îëîí óëñûí Ïàêò (ÈÓÒÝÎÓÏ)-ûí õî¸ðäóãààð Íýìýëò (çààâàë áèåë¿¿ëýõ

øààðäëàãàã¿é) Ïðîòîêîëûã áàòëààã¿é þì. Ýíýõ¿¿ Ïðîòîêîëîîð öààçààð àâàõ

ÿëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõûã îðîëöîã÷ òàëóóäàä ¿¿ðýã áîëãîñîí. 3.1.1 õýñýãò

äóðäñàíààð Ìîíãîë óëñ 1951 îíû Ä¿ðâýãñýäèéí Êîíâåíöèéã ñî¸ðõîí áàòëààã¿é

áîëîâ÷ õýðýã äýýðýý ¿ë àëáàäàí ãàðãàõ áîäëîãîîð ä¿ðâýãñýäèéã äýìæèæ áàéãàà

þì.

61

Õ¿ñíýãò 3.7.Ìîíãîë óëñ Îëîí óëñûí Õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý, êîíâåíöèéã ñî¸ðõîí áàòàëñàí áàéäàë

Ãýðýý Ñî¸ðõîí áàòàëñàí1 Õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí

Ìýäýãäýë2

ÀªßÃÓÊ 69.08.06 69.09.05 ÀªßÃÓÊ-Ç¿éë 14 ÀªßÃÓÊ – Íýìýëò, Ç¿éë 8

ÈÓÒÝÊ 74.11.18 76.03.23 ÈÓÒÝÊ - Ç¿éë 41 ÈÓÒÝÊ - ÍÏ 91.04.16 91.07.16 ÈÓÒÝÊ - ÍÏ2 ÝÇÍÑÝÏ 74.11.18 76.01.03 ÝßÃÓÊ 81.07.20 81.09.03 ÝßÃÓÊ - Íýìýëò – Ç¿éë 20(1)

a: 97.12.193

ÝßÃÓÊ - ÍÏ 02.03.28 02.06.28 ÝßÃÓÊ - ÍÏ – Ç¿éë 10 (Ç¿éë 8 áà 9)

ÒÝÊ 02.01.24 02.02.23 ÒÝÊ - Ç¿éë 21 ÒÝÊ - Ç¿éë 22 ÒÝÊ - Ç¿éë 28 (Ç¿éë 20)

ÒÝÊ - Íýìýëò - Ç¿éë 17(7) áà 18(5)

ÒÝÊ - ÍÏ ÒÝÊ - ÍÏ - Ç¿éë 24 (Á¿ëýã III áà IV)

XÝÊ 90.07.05 90.09.02 XÝÊ - íýìýëò, Ç¿éë 43(2)

a: 97.12.19

XÝÊ – ÍÏ - AC 04.10.06 04.11.06 XÝÊ – ÍÏ - SC 03.06.27 03.07.27 CMW CMW - Ç¿éë 76 CMW - Ç¿éë 77

Ýõ ñóðâàëæ: http://www.bayefsky.com/./html/mongolia_t1_ratifications.php

(2005.03.24-íèé áàéäëààðõ ìýäýý)

1 “Ñî¸ðõîí áàòëàõ” ãýäýãò áàòëàõ, íýãäýõ áóþó çàëãàìæèëæ àâàõ ¿éëäýë îðíî. 2 ÀªßÃßÓÊ-èéí 14 ä¿ãýýð ç¿éë, ÈÓÒÝÊ-èéí 41 ä¿ãýýð ç¿éë, ÝßÃßÓÊ ÍÏ-ûí 10 äóãààð ç¿éë (8 áà 9 ä¿ãýýð ç¿éë), ÒÝÊ-èéí 21, 22 áà 28 äóãààð ç¿éë (20 äóãààð ç¿éë), ÒÝÊ ÍÏ-ûí 24 ä¿ãýýð ç¿éë (III áà IV Á¿ëýã), CMW-èéí 76, 77 äóãààð ç¿éëèéí õóâüä òóõàéí Êîíâåíöèéí íºõöëèéí äàãóó Óëñ íü “ìýäýãäýë” õèéõ áóþó õèéõã¿é áàéæ áîëíî. 3 “à” íü íýìýëò ººð÷ëºëòèéã õ¿ëýýí àâñàí ãýñýí ¿ã.

62

3.4.4 Öààøèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé ñàëáàðóóä

ͯÁ-ûí Õ¿íèé ýðõèéí Ãýðýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä îðíû èëòãýë ãàðãàæ ºã÷ áàéãàà

áàéäàë, äîòîîäûí ÒÁÁ-óóä äàãàëò èëòãýë áýëòãýæ áàéãàà ýñýõ áîëîí/áóþó

Ìîíãîëûí ÒÁÁ-óóä ͯÁ-ûí Õ¿íèé ýðõèéí Êîìèññ, ìºí õ¿íèé ýðõ, àðä÷èëàë

áîëîí ñàéí çàñàãëàëä õàìààòàé îëîí óëñûí òîìîîõîí õóðàë, çºâëºë㺺íèé

õ¿ðýýíä àæèëëàäàã îëîí óëñûí ÒÁÁ-óóäòàé õýðõýí õîëáîîòîé àæèëëàæ áàéãààä

èë¿¿òýé ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé.

63

4. įÃÍÝËÒ, ǪÂ˪ÌÆ

4.1 Ä¿ãíýëò

Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà íü þóíû ºìíº Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí òàëààðõ íèéòýä

áàéãàà ìýäýýëëèéã íýãòãýí ä¿ãíýæ, ìîíãîë÷óóäûí õèéõ àðä÷èëëûí òºãñ

¿íýëãýýíèé õ¿ðýýíä öààøèä ñóäàëæ áîëîõ ìýäýýëëèéí öîîðõîéã îëæ òîäîðõîéëîõ

îíîøëîãîîíû õýðýãñýë áîëæ ºã÷ áàéãàà þì. Ìîíãîë óëñ Linz, Stepan (1996)

íàðûí òîäîðõîéëñîí àðä÷èëëûí áýõæèëòèéí á¿õ ¿ç¿¿ëýëòèéã õàíãàæ áàéãàà íü

õàðàãäàæ áàéãàà þì. Òóõàéëàëáàë, ÿìàð ÷ òîìîîõîí á¿ëýã áóþó áàéãóóëëàãà

òîãëîîìûí àðä÷èëñàí æóðìûã ¿ã¿é õèéõèéã ýðìýëçýõã¿é áàéíà; çàñãèéí ýðõýíä

áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ¿íäñýí õóóëèéí çàð÷ìûã ìºðäëºã áîëãîæ áàéíà; ýäèéí çàñãèéí

õ¿íä õýö¿¿ íºõöºëä ÷ èðãýä àðä÷èëëûã äýìæèæ áàéíà. Ìîíãîëûí óëñòºðèéí

àìüäðàëûã ñóäëàí øèíæèëäýã õî¸ð ìýðãýæèëòýí Ìîíãîë óëñ ýäãýýð øàëãóóð

¿ç¿¿ëýëòèéã õàíãàæ áàéíà ãýäýãòýé ñàíàë íýã (Fish 1998; 2001; Fritz 2001) áàéõàä

ººð õî¸ð ìýðãýæèëòýí Ìîíãîë óëñ ýäãýýð øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã õàíãàõã¿é áàéíà

ãýæ ìàðãàäàã (Shin and Wells 2005). Ýäãýýð õî¸ð á¿ëýã ìýðãýæèëòíèé õîîðîíäûí

ñàíàë çºðºë人íèéã èðãýä àðä÷èëñàí òîãòîëöîîã äýìæäýã õýðíýý àðä÷èëñàí ¿éë

ÿâöûã òýãòëýý äýìæèõã¿é áàéãààãààð òàéëáàðëàæ áîëíî. Ìýðãýæèëòí¿¿äèéí

ýõíèéõ íü àðä÷èëñàí òîãòîëöîîã äýìæèæ áóé îëîí íèéòèéí äýìæëýãèéí åðºíõèé

ò¿âøèíã ãîëëîí àíõààðäàã áîë õî¸ðäàõü õýñýã íü òîãòîëöîî, ¿éë ÿâö õî¸óëàíã íü

ãîë áîëãîí àâ÷ ¿çäýã. Ìîíãîëûí õ¿í àìûí òàâíû õî¸ð õ¿ðýõã¿é õóâü íü àðä÷èëñàí

òîãòîëöîî, àðä÷èëñàí ¿éë ÿâö àëü àëèíûã íü äýìæèæ áàéãàà íü Ìîíãîëûí

àðä÷èëàëä òàâèõ íàéäëàãûí òàëààð ñýòãýë çîâîõ øàëòãààí áîëæ áàéíà õýìýýí òýä

ìàðãàäàã.

Ñóäëàà÷äûí ãàðãàæ áàéãàà íîòîëãîî áîëîí ñóäàëãààíû áàðèìò íîòîëãîîã

àøèãëàõàä èéì çºð¿¿òýé áàéäàë áàéäàã õýäèé ÷ ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààãààð

Ìîíãîë óëñ àðä÷èëëûí õºãæèëä åð áóñûí àìæèëò îëñîí áºãººä àðä÷èëëûí

òàëààð ýðãýö¿¿ëýí áîäîæ, ¿íýëýõ ºíººãèéí ¿éë ÿâö ìîíãîë÷óóäûí õóâüä

àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëò áîëîí ñàéæðóóëàëò õèéõ òàëàà𠺺ðñäèé㺺

äàé÷ëàõ áîëîìæ, ¿ëýìæèéí áîëîìæ, ñîðèëò áîëæ áàéíà. Øèëæèëòýýñ õîéø

Ìîíãîë óëñ ëèáåðàë àðä÷èëñàí ¯íäñýí õóóëü áàòëàí ãàðãàæ, õ¿÷òýé,

ºðñºë人íòýé óëñòºðèéí íàìûí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýí, èðãýíèé çàñàãëàë æèíõýíý

¸ñîîð ýýëæëýí ñîëèãäîõ ¿éë ÿâöûã òóóëæ, àìüä, ýð÷ õ¿÷òýé èðãýíèé íèéãýì

öýöýãëýí õºãæèõ ¿íäýñ, íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýí, ÷ºëººò çàõ çýýëèéí òîìîîõîí

øèíýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýâ. ¯ëýìæèéí èéì îëîëò àìæèëòûí çýðýãöýý Ìîíãîë óëñ

64

èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéã á¿ðýí õýìæýýãýýð áàòàëãààæóóëàõ ÿâäàë ñóë,

ýäèéí çàñaã, íèéãìèéí ýðõèéã óëàì óëìààð õýðýãæ¿¿ëýõ íººö áîëîìæîîð õàíãàõ

ÿâäàë áóóð÷ áàéãàà, ò¿¿íèé ñàöóó ìàø ìàðãààíòàé áîëñîí 2004 îíû ñîíãóóëèéí

äàðàà àðä÷èëñàí îëîëò àìæèëòóóäûã áóñíèóëæ áîëîõ óäààí õóãàöààíû

çºð÷èë人í ãàðãóóëàõã¿é áàéõòàé õîëáîîòîé òîìîîõîí áýðõøýýë, ñîðèëòóóäòàé

òóëãàðàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.

Àðä÷èëëûí ýäãýýð îëîëò àìæèëòóóäûã íýãòãýí ä¿ãíýõ íýã àðãà çàì íü çîõèîí

áàéãóóëàãäñàí àðä÷èëëûí õÿëáàðøóóëñàí õýìæ¿¿ðèéã õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëæ

áàéãàà áàéäàëä õýðýãëýäýã õàâñàðìàë ¿íýëãýýòýé õàìòàä íü àâ÷ ¿çýõ ÿâäàë þì.

Àðä÷èëëûí ä¿í ¿íýëãýý íü –10-ààñ +10 õ¿ðòýëõ îíîîòîé Polity IV-èéí àðä÷èëëûí

õàâñàðìàë õýìæ¿¿ð áºãººä äàðàíãóéëàã÷ áîëîí àðä÷èëñàí èíñòèòóöèîíàë îíöëîã

øèíæ òºðõèéí õîîðîíäûí ÿëãààã õàðóóëäàã. Ýðõèéí áàéäëûí íèéëìýë ¿íýëãýý íü

èðãýíèé ýðõèéí òàâàí õýìæ¿¿ðèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿íýëãýý þì. Õ¿íèé ýðõèéí

òàëààðõ îäîî áàéãàà íîì çîõèîëóóä àðä÷èëñàí îðíóóä õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõäàà

èë¿¿ ñàéí áàéãàà (Landman 2005b); òóðøèëòàä ¿íäñýí äýýð îëæ àâñàí ç¿éë íü èë¿¿

ºðãºí õ¿ðýýòýé îíîëûí íîòîëãîîíû òóëãóóð áîëæ áàéãààã (Beetham 1999) äàõèí

õàðóóëàâ. Òèéìä 1976-2003 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààí äîòîðõè äýëõèéí óëñ îðíóóäûã

ò¿¿âýðëýí àâ÷ ¿íýëýõ àðãûã àøèãëàí àðä÷èëëûí ¿íýëãýýí äýýð õ¿íèé ýðõèéí

õ¿÷èí ç¿éëñèéí îíîîíû äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õàðüöààã õýìæñýí áà ¿ëäýãäëèéã

íü àâñàí. Ðåãðåññèéí ä¿í øèíæèëãýýí äýõ ¿ëäýãäýë áîë ãàðñàí ¿ç¿¿ëýëò áà

óðüä÷èëàí òààìàãëàñàí ¿ç¿¿ëýëòèéí õîîðîíäûí çºð¿¿ þì. Ýíýõ¿¿ òîõèîëäîëä

¿ëäýãäýë íü çîõèîí áàéãóóëàãäñàí àðä÷èëëûí çàðèì ò¿âøèíä õ¿íèé ýðõèéã ÿìàð

õýìæýýíä õàìãààëæ áàéãààã õàðóóëæ áàéãàà þì. Èíñòèòóöè áîëîí ýðõèéã

õàìòàòãàí àâ÷ ¿çâýë äºðâºí òºðëèéí áîëîìæèéí õàðèó ãàð÷ áàéãàà þì. ¯¿íä:

1) ýðõèéã ìàø èõýýð ãàæóóäóóëäàã äàðàíãóéëàã÷ óëñ (äîîãóóð èíñòèòóöèîíàë

îíîî áà ñºðºã ¿ëäýãäýë)

2) “ºíäºð îíîîòîé” äàðàíãóéëàã÷ óëñ (äîîãóóð èíñòèòóöèîíàë îíîî áà ýåðýã

¿ëäýãäýë)

3) “äîîãóóð îíîîòîé” àðä÷èëñàí óëñ (ºíäºð èíñòèòóöèîíàë îíîî áà ñºðºã

¿ëäýãäýë)

4) “ºíäºð îíîîòîé” àðä÷èëñàí óëñ (ºíäºð èíñòèòóöèîíàë îíîî áà ýåðýã

¿ëäýãäýë) çýðýã þì.

65

Ãýõäýý ýäãýýð ¿íýëãýýãýýð Ìîíãîë óëñ õààíà íü ÿâíà âý? Çîõèîí

áàéãóóëàãäñàí àðä÷èëëûí Polity IV õýìæ¿¿ð áîëîí õ¿íèé ýðõèéí õîëáîîòîé

¿ëäýãäë¿¿äèéí õîîðîíäûí ñàðíèëòûí òàëáàéã 1985 áîëîí 2003 îíû áàéäëààð

Çóðàã 4.1 äýýð õàðóóëàâ. 1985 îíä Ìîíãîë óëñ “ºíäºð îíîîòîé” äàðàíãóéëàã÷

äýãëýìèéã (äîîãóóð èíñòèòóöèîíàë îíîî áà ýåðýã ¿ëäýãäýë õàâñàðñàí)

òºëººëæ áàéñàí áîë 2003 îíä “ºíäºð îíîîòîé” àðä÷èëñàí óëñ (ºíäºð

èíñòèòóöèîíàë îíîî áà ýðõèéí õîëáîîòîé ÿëèìã¿é ýåðýã ¿ëäýãäýë á¿õèé) –ûí

áîñãûã äàâñàí áàéíà. Polity-èéí àøèãëàñàí àðä÷èëëûí øàëãóóð

¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð Ìîíãîë óëñ 10 (äàðàíãóéëàã÷ øèíæã¿é) ãýñýí îíö ñàéí ¿íýëãýý

àâñàí áà ýðõèéã õàìãààëæ áàéãàà áàéäàë íü áîäñîíîîñ àðàé äýýã¿¿ð áàéíà.

Ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä õýðýãòýé õî¸ð ãîë àñóóëò áîë: 1) ýíýõ¿¿

çîõèöëûã áèé áîëãîæ áàéãàà Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí òóðøëàãà þó âý?; 2)

Ìîíãîë óëñ ýíý áàéðàíäàà ¿ëäýõ ¿¿, ýñõ¿ë õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ÿâäàë

ìóóäàæ, õàíãàëòã¿é îíîîòîé àðä÷èëñàí îðíû àíãèëàëä îðîõ óó? ãýñýí àñóóëò

þì.

Ìýäýýæ, ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä äýëãýðýíã¿é äóðäñàí óðüä÷èëñàí

ä¿ãíýëò¿¿äèéã õàðãàëçàí ¿çñýí, ñèñòåìòýé áºãººä òîäîðõîé íóòàã îðíûã

õàìàðñàí àðä÷èëëûí ¿íýëãýýãýýð ë ýäãýýð àñóóëòàä õàðèó ºã÷ ÷àäàõ þì. Ýíý

çîðèëãîîð ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíû òºãñãºëä öààøèä ñóäëàõ

øààðäëàãàòàé Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí òîäîðõîé ñàëáàðóóäàä çîðèóëñàí

çºâëºìæèéã îðóóëñàí áîëíî. Ýíýõ¿¿ æàãñààëò îäîîãèéí áàéäëààð òàë òàëûã

áèø ÷ àðä÷èëëûí ¿íýëãýýíä øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé ãîë ãîë ñàëáàðóóäûã

õàìàð÷ áàéãàà þì.

66

Çóðàã 4.1.Àðä÷èëñàí èíñòèòóö¿¿ä áà ýðõ, 1985-2003

67

4.2 Ǻâëºìæ

4.2.1 Óðüä÷èëàí õîðèõ ÿâäàë, ìºðäºãäºæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ýðõç¿éí òóñëàëöàà àâàõ

áîëîìæ áîëîí íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéí õîðèãäîæ áàéãàà íºõöëèéí á¿ðýí

øèíæ, öàð õýìæýýíèé òàëààð èë¿¿ èõ ìýäýýëýë îëæ àâàõ øààðäëàãàòàé.

4.2.2 Öààçààð àâàõ ÿëûã õýðýãëýæ áàéãàà áàéäëûí øèíæ, õýìæýý áîëîí æóðìûã

á¿ðýí ñàéí ñóäàëæ ¿çýõ õýðýãòýé áàéíà.

4.2.3 ̺í àâèëãàë, õýýë õàõóóëü õóóëüò ¸ñûã õýðõýí äîðîéòóóëæ, ø¿¿õýýð òýãø

õàìãààëóóëàõ áîëîìæèéã õýðõýí ÿëãàâàðòàé áîëãîæ áàéãààã ñóäëàõ

øààðäëàãàòàé.

4.2.4 Ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí òàë äýýð õýðýã äýýðýý

ãàð÷ áàéãàà ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí òàëààð èë¿¿ áàðèìò íîòîëãîî îëæ

àâàõ, íýã òàëààñ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ýðõèéã ¿ã¿éñãýæ áàéãàà, íºãºº òàëààñ

èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéã äîðîéòóóëæ áàéãàà õî¸ðûí õîîðîíäûí

ýìïèðèê õîëáîîã ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.

4.2.5 Ñîíãóóëèéí òàëààðõ îëäîõ õàìãèéí áîëîìæòîé, ñàëãàæ àíãèëñàí

ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, òýãñíèé äàðàà íèéãìèéí ñòàòóñ áîëîí ñîíãóóëüä

îðîëöîæ áàéãàà áàéäëûí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã òîãòîîõûí òóëä

íèéãýì-ýäèéí çàñàã áîëîí õ¿í àìç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä ýêîëîãèéí ä¿í

øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé.

4.2.6 Õóóëèéí òºñë¿¿äèéí áàòëàëò, õýðýãæ¿¿ëýëò áîëîí ýäèéí çàñàã, íèéãýì,

òºñºâ ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýëòèéã ñóäëàí ¿çýæ áîëîõ çàñàãëàëûí

¿ð íºëººíèé ò¿âøèí á¿õýëäýý ÿìàð áàéãàà òàëààð èë¿¿òýé áàðèìò íîòîëãîî

øààðäëàãàòàé.

4.2.7 Òºðèéí èíñòèòóö¿¿ä äîòîðõ àâèëãàëûí øèíæ áàéäàë, öàð õýìæýýíèé òàëààð

öààøèä ñóäàëãàà õèéæ, àâèëãàë, õýýë õàõóóëü îëîí òàëààðàà íèéãìèéí

“äàëä” ¿çýãäýë ìºí áºãººä íóóö àæèëëàãàà ÿâàãääàã åðòºíö, óëñòºð õèéõ,

ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ “àðãa” áîëæ áàéãààãààðàà àâèëãàëûã

õýìæèõ, ò¿¿íòýé òýìöýõ ÿâäëûã áîëîìæã¿é áîëãîæ áóéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ

øààðäëàãàòàé.

4.2.8 Öàãäàà áîëîí äîòîîäûí àþóëààñ õàìãààëàõ õ¿÷íèéõýí ººðñäèéí õèéñýí

¿éëäëèéí òºëºº ÿìàð õýìæýýíä õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áîëîí õ¿÷íèé

68

áàéãóóëëàãóóäàä àâèëãàë, ÿë çýìã¿é áàéäàë ÿìàð ò¿âøèíä áàéãàà òàëààð

èë¿¿ íîòîëãîî áàðèìò øààðäëàãàòàé.

4.2.9 Èðãýäèéí ýðýëò øààðäëàãàä çàñãèéí ãàçàð õýð ìýäðýìæòýé õàíäàæ áàéãàà

òàëààð èë¿¿ áàðèìò íîòîëãîî øààðäëàãàòàé.

4.2.10 Ñýòãýëèéã çîâooæ áàéãàà àñóóäëûã òºð çàñàã õýð çýðýã øèéäâýðëýæ áàéãàà,

óëñòºðèéí íàìóóä òýäíèéã ÿàæ òºëººëæ áàéãàà òàëààð èðãýä ÿìàð

ñýòãýãäýëòýé áàéãààã òîäîðõîéëæ ìýäýõèéí òóëä ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿ä

òîéðîãòîî õýðõýí àæèëëàæ áàéãàà òàëààð èë¿¿ ìýäýýëýë îëæ àâàõ

øààðäëàãàòàé.

4.2.11Óëñòºðèéí îðîëöîî ºíäºð õýâýýð áàéõàä óëñòºðèéí íàìóóäàä èòãýõ àðä

îëíû èòãýë ÿàãààä õàðüöàíãóé äîîãóóð áàéãààã òîäðóóëæ ãàðãàõ

øààðäëàãàòàé.

4.2.12Îðîí íóòãèéí çàñàã, òºðèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé, ÿíç á¿ðèéí àéìãóóäûí ýðõ

àøãèéã õºíäºæ áàéãàà àñóóäëóóäûí òóõàé, ìºí ýäãýýð àñóóäëûã òºâ çàñãèéí

ãàçðûí øóãàìààð çîõèõ ¸ñîîð øèéäâýðë¿¿ëæ áàéíà óó ãýäýã òàëààð èë¿¿òýé

ìýäýýëýë, áàðèìò íîòîëãîî îëæ àâàõ øààðäëàãàòàé.

4.2.13 ͯÁ-ûí Õ¿íèé ýðõèéí Ãýðýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä îðíû èëòãýë ãàðãàæ ºã÷

áàéãàà áàéäàë, äîòîîäûí ÒÁÁ-óóä äàãàëò èëòãýë áýëòãýæ áàéãàà ýñýõ

áîëîí/áóþó Ìîíãîëûí ÒÁÁ-óóä ͯÁ-ûí Õ¿íèé ýðõèéí Êîìèññ, ìºí õ¿íèé

ýðõ, àðä÷èëàë áîëîí ñàéí çàñàãëàëä õàìààòàé îëîí óëñûí òîìîîõîí õóðàë,

çºâëºë㺺íèé õ¿ðýýíä àæèëëàäàã îëîí óëñûí ÒÁÁ-óóäòàé õýðõýí õîëáîîòîé

àæèëëàæ áàéãààä èë¿¿òýé ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé.

69

5. ÇÎÕÈÎÃ×ÄÛÍ ÒÓÕÀÉ

Äîêòîð Òîää Ëýíäìýí (BA Upenn, MA Georgetown, MA Colorado, PhD Essex) íü

Íýãäñýí Âàíò Óëñûí Ýññåêñèéí Èõ ñóðãóóëèéí äýðãýäýõ Çàñàãëàëûí òýíõèìèéí

äîöåíò, Õ¿íèé ýðõèéí òºâèéí ãèø¿¿í. Òýðáýýð Õ¿íèé ýðõèéã ñóäëàõ íü

(Ðóòëåäæèä õýâëýãäýí ãàð÷ áàéãàà), Õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ íü: Õàðüöóóëñàí

ñóäàëãàà (Æîðæòàóíû Èõ ñóðãóóëèéí Õýâëýë, 2005), Óëñòºðèéí ¿éë ÿâäëóóäûã

õàðüöóóëæ ¿çýõ àñóóäàë áà àðãóóä (Ðóòëåäæ, 2000, 2003) çýðýã íîì áè÷ñýí áà

Ëàòèí Àìåðèêèéí óäèðäàõ íü (Ïîëèòè 2003) áîëîí Èðãýíèé õàðüÿàëëûí ýðõ áà

Íèéãìèéí õºäºëãººí¿¿ä (Îêñôîðäûí Èõ ñóðãóóëèéí Õýâëýë, 1997, 2000) íîìûã

õàìòðàí çîõèîëöæýý. ̺í Îëîí óëñûí ñóäàëãààíû óëèðàë òóòìûí ñýòã¿¿ë,

Áðèòàíèé Óëñòºðèéí øèíæëýõ óõààí, Àðä÷èëàë, Õ¿íèé ýðõ õýìýýõ óëèðàë

òóòìûí ñýòã¿¿ë áîëîí Óëñòºðèéí ñóäàëãààíû ñýòã¿¿ë¿¿äýä îëîí òîîíû ºã¿¿ëýë

áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí áàéíà. Òýðáýýð Íèäåðëàíäûí Ãàäààä õýðãèéí ßàì, Åâðîïûí

Êîìèññ, Øèëæèëòèéí ¿åèéí Õóóëü öààçûí Îëîí óëñûí Òºâ, Öººíõèéí ýðõèéí

Îëîí óëñûí Á¿ëýã áîëîí ÀÑÒÎÓÕ-íä çºâëºã÷ººð àæèëëàæ áàéñàí.

Ìàðêî Ëàðèööà (BA Milan, MA Bologne, MA Essex) íü Ëèáåðàë áóñ àðä÷èëëûí

àñóóäëûã ñóäàëæ, òàéëáàðëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã Ýññåêñèéí Èõ ñóðãóóëèéí

Çàñàãëàëûí òýíõèìèéí äýä äîêòîð. Òýðáýýð îëîí óëñûí õàðèëöàà, ýäèéí çàñãèéí

õºãæèë áîëîí îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãàà, ìºí àðä÷èëàõ ¿éë ÿâöûí

õàðüöóóëñàí ñóäàëãààíû òàëààð ñóäàëãàà õèéæ áàéñàí.

Êëýð ÌàêÝâîé (BA Trinity College, MA Dublin City) íü Ýññåêñèéí Èõ ñóðãóóëèéí

Õ¿íèé ýðõèéí îëîí óëñûí õóóëü ç¿éí òýíõèìèéí äýä äîêòîð. Êëýð Ýññåêñò

èðýõýýñýý ºìíº Á¿ñ íóòãèéí Ìýäýýëëèéí õàìòàðñàí Ñ¿ëæýý (IRIN), Íàéðîáè äàõü

Õ¿ì¿¿íëýãèéí àæëûã çîõèöóóëàõ ͯÁ-ûí Àëáàíä (2002-2004), ìºí Íàéðîáè äàõü

ªìíºä Ñóäàíû GOAL-ûí Õºòºëáºðèéí àæèëòíààð (2000-2002) àæèëëàæ áàéâ.

70

6. ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÌÀÒEÐÈÀËÛÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

71

72

73

74