Daniel J. Siegel

De mindful therapeutEen gids voor mindsight en neurale integratie

U I T G E V E R I J N I E U W E Z I J D S

Oorspronkelijke titel: The Mindful Therapist A Clinicians Guide to Mindsight and Neural Integration, New York: W.W. Norton & Company, 2010.

Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, AmsterdamRedactionele adviezen: Jolien Zevalkink (Nederlands Psychoanalytisch Instituut)Vertaling: Peter Diderich, OegstgeestZetwerk: Holland Graphics, AmsterdamOmslagontwerp: Studio Jan de Boer, Amsterdam

2010, 2011, Mind your Brain. Inc.

Nederlandse vertaling 2011, Uitgeverij Nieuwezijds

ISBN 978 90 5712 329 0NUR 777

Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk van de Forest Stewardship Counsil (FSC) mag dragen. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolko-menheden in dit boek.

Inhoud

Inleiding 11 Aanwezigheid 152 Afstemming 433 Resonantie 614 Vertrouwen 775 Waarheid 896 Driepoot 1017 Triceptie 1198 Volgen 1319 Trekken 14710 Trauma 17311 Overgang 18512 Training 20313 Transformatie 21714 Sereniteit 22915 Overstijging 233

Appendix Twaalf punten voor een interpersoonlijk-neurobiologische benadering van mindsight, integratie en psychotherapie 239

Literatuur 243Index 251

Inleiding

Dit is een boek voor behandelaren, clinici zo je wilt. Jij en ik zijn het onder-werp van dit boek. Ik nodig je uit om mij gezelschap te houden in de komende hoofdstukken, die geschreven zijn als een gesprek tussen twee behandelaars en waarin we onderzoeken hoe we ons verbinden met anderen in helende re-laties. Deze dialoog is zowel in de breedte als in de diepte opgezet om hem bruikbaar te maken voor ervaren professionals in de psychologische en psy-chiatrische zorg, en tegelijkertijd ook voor wie net begonnen is met een be-roepsopleiding in die richting.

Uit onderzoek blijkt dat onze aanwezigheid als beoefenaar van somatische of geestelijke gezondheidszorg, oftewel de wijze waarop we ons weten te ver-binden met degenen voor wie we zorg dragen, een van de meest cruciale facto-ren is die mensen helpt in de manier waarop ze genezen en positief op onze therapeutische inspanningen reageren. Ongeacht de aard van de gehanteerde individuele benadering of klinische techniek, blijkt de therapeutische relatie in een scala aan studies over psychotherapie een van de krachtigste determi-nanten van positieve uitkomsten te zijn (Norcross, Beutler en Levant, 2005).

In dit boek zullen we ons met deze bevindingen bezighouden, door onszelf de volgende elementaire vraag te stellen: Waarom is onze aanwezigheid niet alleen de interventies die we aanbieden of het theoretische standpunt dat we innemen de meest degelijke voorspeller van de manier waarop onze patin-ten zullen reageren? Wat is aanwezigheid en hoe kunnen we die in onszelf cultiveren? In De mindful therapeut zullen we ingaan op de mogelijke ant-woorden op deze fundamentele vragen, die opgekomen zijn tijdens een we-tenschappelijke verkenningstocht naar de kunst van het helen. Deze gids voor mindsight en neurale integratie verkent grondig een professionele visie op de fundamentele manier waarop we energie- en informatiestromen in ons leven waarnemen en vormgeven een proces dat we mindsight noemen. Met mind-sight krijgen we de instrumenten van empathie en inzicht aangereikt waar-mee we onze relaties met anderen, ons voortdurend veranderende brein en zelfs onze psyche grondiger kunnen beleven en begrijpen. Deze innerlijke hel-derheid kan ons helpen de stroom van energie en informatie in ons eigen leven

D e m i n d f u l t h e r a p e u t2

en in onze interactie met anderen op een bijzonder specifieke manier vorm te geven. Als we doelbewust neurale integratie cultiveren, als we alle terreinen van ons brein en lichaam met elkaar in verbinding brengen, creren we de kracht om ons leven een wending te geven van een niet-gentegreerde toestand van starheid of chaos naar het meer flexibele en harmonieuze stromen van een gentegreerd systeem. Dit creatieve proces laat zien hoe we ons allereerst doelbewust kunnen richten op het stimuleren van de differentiatie van onder-delen van onze relaties en ons zenuwstelsel, om vervolgens deze verschillende elementen met elkaar te verbinden, ter bevordering van integratie. In essentie gebruiken we mindsight om neurale integratie te bevorderen, waarbij we ons leven een wending geven naar meer gezondheid.

Tegenwoordig kunnen we meer dan ooit de inzichten uit wetenschappelijk onderzoek benutten om onze effectiviteit als behandelaars te verbeteren bij de bevordering van zowel de objectieve gezondheid als het subjectieve welbe-vinden van anderen. Meer empatische artsen hebben, bijvoorbeeld, patinten die sneller van een verkoudheid genezen en over robuustere immuunfuncties beschikken om infecties mee te bestrijden (Rakel et al., 2009). Ook blijkt uit onderzoek dat we door de beoefening van mindfulness steeds beter afgestemd raken op onszelf en anderen, waardoor we ons eigen gevoel van welbevinden en onze houding ten opzichte van onze patinten kunnen verbeteren. On-derzoek onder huisartsen heeft aangetoond dat de beoefening van mindful-ness burn-out voorkomt en een positieve houding ten opzichte van patinten stimuleert, omdat het de veerkracht en het psychisch welbevinden versterkt bij de uitdagingen waarvoor de zorg voor anderen ons stelt (Krasner et al., 2009). Wat deze studies gemeen hebben, is de notie dat onze open aanwezig-heid bij anderen en bij onszelf empathie en zelfcompassie stimuleert, die beide bevorderlijk zijn voor een goede geestelijke en lichamelijke gezondheid. Vandaar dat het gesprek dat we in dit boek gaan voeren, zich zal richten op twee belangrijke dimensies van inzicht: enerzijds de wetenschappelijke kennis die ontleend wordt aan verschillende onderzoeksdisciplines en anderzijds de rechtstreekse subjectieve inzichten die verkregen worden door verdieping in de persoonlijke ervaring via de gerichte oefeningen waarvan we in dit hele boek gebruik zullen maken.

Als we als clinici ons vermogen tot een bewuste open aanwezigheid onmo-gelijk konden veranderen, zou het nauwelijks zin hebben om dit boek te lezen (of te schrijven). Gelukkig blijkt dat we wel degelijk veranderingen kunnen aanbrengen in hoe we zijn en communiceren in het belang van alle betrok-kenen. Dat is het doel van onze gezamenlijke ontdekkingstocht op de volgen-de paginas. Ons brein blijft zich het hele leven ontwikkelen, en met de juiste gerichtheid van onze psyche kunnen we ons brein wel degelijk op een nuttige manier strategisch veranderen. Je zult zien dat het conceptuele raamwerk, de Breinfeiten en Mindsight-vaardigheden die in elk hoofdstuk aan bod komen, ons de kans geven ons eigen leven te verbeteren, doordat we veerkracht ont-

I n l e i d i n g 3

wikkelen, onze aandacht intensiveren en de nodige inventiviteit in onszelf creren. Dit zijn enkele van de vele eigenschappen binnen onze eigen manier van zijn die de aanwezigheid, de empathie en de compassie ondersteunen, die onontbeerlijk zijn bij het helpen van andere mensen.

Korte achtergrondschets

Toen ik eerst een opleiding tot arts volgde, en later tot kinderarts en vervol-gens tot psychiater, had ik dolgraag een vademecum gehad om me te helpen bij het ontwikkelen van de innerlijke kennis en interpersoonlijke vaardigheden die noodzakelijk zijn om een effectieve hulpverlener te kunnen worden. Toen ik overstapte op onderzoek dat toegespitst was op de relatie tussen ouders en hun kinderen, werd ik getroffen door de mate waarin de zorgzame, door af-stemming gedragen communicatie tussen volwassene en kind een gezonde ontwikkeling kan bevorderen. Maar in mijn opleiding als therapeut was er weinig voorhanden dat kon bijdragen aan mijn eigen ontwikkeling als indi-vidu, afgezien van het besluit deel te nemen aan diverse soorten persoonlijke psychotherapie met gemengde resultaten. In die dagen was er voor profes-sionals in opleiding blijkbaar niets beschikbaar om empathie, compassie of zelfregulatie te ontwikkelen. Ik had z veel vragen over wat genezen inhield, over hoe diepgaand contact te krijgen en troost te bieden aan anderen en mezelf. Ik vroeg me af hoe we een manier konden ontwikkelen om met an-deren te communiceren en compassie voor hun situatie te voelen, maar om tevens de pijn te verzachten die kan worden opgeroepen door je in te leven in hun nood. Wat waren de instrumenten die ons als hulpverlener de kracht en de vaardigheden konden geven om onszelf z grondig te kennen dat we ons ei-gen evenwicht konden handhaven, terwijl we orde brachten in de verwarring van andere mensen en rust in hun chaos? Zoals zoveel mensen die een klini-sche opleiding volgden, maakte ik er het beste van door alles waar ik maar de hand op kon leggen bij elkaar te harken om verder te komen op mijn weg van student naar arts. Tegenwoordig zijn we in de zorg toch wel tot iets beters in staat als het gaat om het bevorderen van de groei van hen die besloten hebben hun leven te wijden aan het helpen van anderen.

Ik hoop dat dit boek een diepgaande dialoog kan worden tussen jou en mij, een die rechtstreeks handelt over de manier waarop mindful-zijn ons in-nerlijke veerkracht geeft en tevens de kracht om een genezende aanwezigheid tot stand te brengen in ons contact met clinten, een aanwezigheid waarvan onderzoek heeft aangetoond dat deze een solide voorspeller is van de voor-uitgang van een clint in therapie. Mindful-zijn wordt in de praktijk en in wetenschappelijke verhandelingen op verschillende manieren gedefinieerd. En manier om dit begrip te omschrijven is dat bij mindfulness de aandacht doelbewust wordt gericht op wat je van moment tot moment ervaart, zonder

D e m i n d f u l t h e r a p e u t4

je mee te laten slepen door oordelen of vooropgezette ideen en verwachtin-gen (Kabat-Zinn, 2005). Dit is de notie van mindfulness die een betrokken, bewuste ervaringswijze omhelst, die zich vaak voordoet bij de beoefening van contemplatie. Een andere manier om mindfulness te definiren is: zorgen dat er geen voortijdige blokkering van mogelijkheden ontstaat, die vaak optreedt bij een verharding van de categorien (Cozolino, 2002) waarmee we onze perceptie van de werkelijkheid filteren en inperken (Langer, 1989, 1997). Als we in plaats daarvan onze psyche openhouden, is dat bevorderlijk voor crea-tiviteit. En ook in het alledaagse gebruik van het woord mindful in het Engels is er de connotatie van een zorgzame, attente en oplettende houding (zoals in being mindful of others: ook aan anderen denken). Dit is in wezen hoe we leven als we zorgvuldig en doelbewust handelen. Volgens elk van de drie om-schrijvingen brengt een mindful therapeut een wakkere psyche ertoe om zich zorgvuldig en betrokken te concentreren op de dingen zoals ze zijn, om let-terlijk aanwezig te zijn in het besef van wat er precies op dat moment gebeurt. Vanuit het perspectief van deze brede en diverse betekenis van mindful-zijn zullen we ingaan op deze open aanwezigheid, die ontstaat in onszelf en een cruciale rol speelt in de wijze waarop we in helende relaties contact met onze patinten maken.

Volledig aanwezig zijn stelt ons in staat onze professionele rol op effectieve wijze te vervullen, waarin we anderen helpen van ziekte en traumas te gene-zen, door deze mensen steun te bieden op hun weg naar blijvende groei en welbevinden.

Ik hoop dat in dit boek de mogelijkheid van een directe betrokkenheid tussen jou en mij in de loop van ons gesprek kan worden gerealiseerd, zo-dat ik bij jou aanwezig kan zijn terwijl we ons leven onze manier van zijn diepgaand onderzoeken, om zodoende steeds beter te worden in wat we doen wanneer we andere mensen bijstaan in hun groei en genezing. Beter betekent effectiever in de manier waarop we anderen helpen hun leven om te vormen in de richting van veerkracht, zinvolheid en gezondheid. Dit zal de klinische focus van onze discussie zijn. Beter betekent ook effectiever in hoe we voor onszelf kunnen zorgen terwijl we anderen helpen zich voorspoedig te ontwikkelen.

Zoals ze in het vliegtuig zeggen voor de start: voordat we de mensen om ons heen gaan helpen, moeten we eerst ons eigen zuurstofmasker opzetten. Daarom staat dit boek vol met oefeningen om je zelfinzicht en zelfcompas-sie verder te ontwikkelen in je persoonlijke en professionele leven. Uiteraard zullen we door de verdieping van onze eigen inzichten en zelfondersteuning beter voorbereid zijn op het aanbieden van empathisch begrip en het leren van specifieke vaardigheden aan anderen, ter ondersteuning van hun groei op hun weg in de psychotherapie.

I n l e i d i n g 5

Ter voorbereiding

Ik heb vele jaren gedoceerd met dit materiaal, en in die tijd heb ik vastgesteld dat zowel werkgroepdeelnemers die aan het begin van hun opleiding stonden als afgestudeerden die net met hun klinische werk begonnen, of zelfs indivi-duen met tientallen jaren praktijkervaring in de psychotherapie, de genees-kunde of het onderwijs, allen baat hebben gehad bij de aanpak die ik in dit boek omschrijf. Dit boek is opgezet met in het achterhoofd de professionals die anderen helpen met hun groei en ontwikkeling. De inhoud bestaat uit we-tenschappelijke informatie, grondige verkenningen van de psyche en het brein en een geleidelijk verder uitgewerkte integratie van het door jou als professi-onal te verrichten eigen innerlijke werk en de toepassing van deze ervaringen en ideen op je bestaan als therapeut.

De achtergrondkennis voor de meer directe, subjectieve onderdompe-ling die dit boek biedt als een innerlijke klinische scholing, is te vinden in een verzameling gepubliceerde wetenschappelijke werken die ten grondslag liggen aan de ideen en suggesties die we in dit boek zullen bespreken. Dit boek is echter ook toegankelijk en bruikbaar voor wie die teksten allemaal niet gelezen of bestudeerd heeft. Wel wil ik je in overweging geven om deze bronnen te gebruiken als kader voor verdere wetenschappelijke en klinische exploratie, omdat je dan de mogelijkheid hebt om elk willekeurig gebied dat we in de komende paginas zullen tegenkomen grondiger te verkennen. De betreffende gepubliceerde boeken en audiovisuele programmas weerspiegelen het omvangrijke scala aan wetenschappelijke disciplines die samenkomen in de vakliteratuur van de interpersoonlijke neurobiologie, een vakgebied dat de basis van deze aanpak vormt. Met behulp van deze bronnen kun je je verder verdiepen in de toepassingen van wetenschappelijk onderzoek op de praktijk van psychotherapie en klinische zorg. Een lijst van deze educatieve mogelijk-heden en middelen is te vinden in de secties Bibliografie en Aanbevolen litera-tuur. In plaats van uitvoerige verwijzingen tussen haakjes in de stroom van deze tekst, of een grote hoeveelheid eindnoten, zijn het deze secties die als lijst van verwijzingen en als bibliografie voor verdere studie dienen.

Ik wil hier graag enkele bijzonder relevante publicaties vermelden, die zeer bruikbaar zijn als achtergrond voor ons gesprek in dit boek. Ten eerste de Norton Series on Interpersonal Neurobiology, waarvan dit boek deel uitmaakt. Deze reeks, die nu meer dan vijftien publicaties telt, vormt een verdiepende collectie, met een brede visie op dit perspectief, voor behandelaars. Als oor-spronkelijke samensteller van deze reeks ben ik er trots op dat ik bij het cre-ren van deze professionele bronnen nauw heb mogen samenwerken met onze uitgever, Deborah Malmud, en met de auteurs van deze reeks.

Tevens ben ik de auteur van enkele boeken die specifieke gebieden beslaan die we hier zullen behandelen. Het idee voor deze wetenschappelijke synthese werd geboren uit de academische publicatie The Developing Mind: Toward a

D e m i n d f u l t h e r a p e u t6

Neurobiology of Interpersonal Experience (Siegel, 1999), waarin de notie en de naam van dit vakgebied werden gepresenteerd, evenals een aantal basisprin-cipes van ontwikkeling, integratie, relaties, het brein, de psyche en geestelijke gezondheid. Meer praktische toepassingen, met het oogmerk ouders te hel-pen hun leven zin te geven en een coherent verslag van hun vroege levens-geschiedenis te produceren, zijn te vinden in Parenting From the Inside Out: How a Deeper Understanding Can Help You Raise Children Who Thrive (Siegel en Hartzell, 2003). Een nader onderzoek van deze ideen uit de wereld van mental training en mindfulness is te vinden in The Mindful Brain: Reflection and Attunement in the Cultivation of Well-Being (Siegel, 2007a). Dat boek zal vooral van nut zijn voor mensen met belangstelling voor de wetenschappelijke exploratie van een interpersoonlijk-neurobiologisch perspectief op mindful-ness als een vorm van interne afstemming die neurale integratie bevordert. Ten slotte is er voor wie genteresseerd is in de toepassing van interpersoon-lijke neurobiologie in de klinische praktijk, toegankelijke informatie te vin-den in Mindsight (Siegel, 2010), een boek voor zowel de algemene lezer als de professionele hulpverlener. Het behelst een gedetailleerd onderzoek naar de domeinen van integratie, om de lezer het proces te verduidelijken waarbij de gerichtheid van de psyche het brein, relaties en de psyche zelf kan ombuigen naar gezondheid.

In dit boek verken ik de voor professionals relevante aspecten van het func-tioneren van het brein, en een training in mentale vaardigheden die horen bij de relationele rol van de therapeut als individu. Dit boek is bedoeld als een innerlijke compagnon voor de behandelaar, een handleiding voor de wijze waarop de therapeut als persoon een meer mindful bestaan als genezer kan ontwikkelen. Zoals je straks zult zien, is het kernthema van dit boek een van binnen uit gepresenteerde visie op de essentile stappen van het therapeuti-sche proces. Liever dan te herhalen wat al uitvoerig aan de orde is gekomen in de hierboven vermelde publicaties, zal ik me in dit boek doelbewust richten op de innerlijke wereld van de therapeut. Dat houdt in dat we ons intensief zullen bezighouden met iets wat voor de professional maar zelden voorhanden is: een innerlijke scholing, die een samenhangende combinatie vormt van be-langrijke, geavanceerde wetenschappelijke principes en een puur subjectieve beleving van concrete ervaringen, met het specifieke oogmerk het zelfinzicht, de persoonlijke groei en de klinische effectiviteit van de behandelaar van bin-nen uit te bevorderen.

Dit boek is bedoeld als een aan jou als lezer gerichte uitnodiging om een directe dialoog met mij aan te gaan en je onder te dompelen in de subjectieve ervaringen van je eigen psyche. Anders dan bij de meeste andere publicaties brengt dit een directe, persoonlijke schrijfstijl met zich mee, die bedoeld is om jouw eigen ervaringen rechtstreeks aan te spreken. Daarnaast is er meer dan genoeg wetenschappelijke informatie en zo gaan we de belangrijke en spannende uitdaging aan om wetenschap te verweven met subjectiviteit. Mijn

I n l e i d i n g 7

hoop is dat je door het lezen van dit boek ruimer gebruik zult gaan maken van wetenschappelijke kennis en dat je tevens een helderder zicht zult krijgen op hoe je je eigen innerlijke wereld beleeft. Uiteindelijk zal die diepere zelfkennis je helpen om je aanwezigheid verder te cultiveren, therapien doeltreffender te maken en zal deze je de instrumenten geven om ook je clinten deze wegen tot verdieping van mindfulness en zelfinzicht bij te brengen. Deze verweven-heden zullen ons uitnodigen om onderzoeksresultaten te integreren met de zo belangrijke eigen ervaringen die in onze klinische opleiding en publicaties zo vaak veronachtzaamd worden terwijl ze toch van vitaal belang zijn voor ons eigen besef van aanwezigheid en essentieel voor het welbevinden van onze clinten en onszelf.

Onze aanpak

Dit boek richt zich eerder op de clinicus, als persoon en professional, dan op specifieke technieken of handelwijzen voor het beoefenen van mindful psy-chotherapie. Het boek is eerder een diepgravende gids over de psyche, be-stemd voor professionals die mensen helpen met hun psychische groei. Het is opgezet als een intensief gesprek dat we zouden kunnen hebben tijdens een (zeer) lange strandwandeling waarbij we bespreken wat het betekent om the-rapeut te zijn, en niet zozeer wat je als therapeut precies moet doen.

Ons gesprek zal worden gestructureerd aan de hand van de volgende vijf-tien hoofdstukken. Vaak is minder juist meer, en ik heb mijn best gedaan om de tekst zo bruikbaar en kort mogelijk te maken. Dit boek is geen veelomvat-tend wetenschappelijk leerboek en het biedt ook geen overzicht van allerlei kennisgebieden. Het is ook niet opgezet als een compilatie van case histories of een tekst die voorschrijft wat je als therapeut moet doen. Er zijn vele fasci-nerende boeken over de vraag hoe je dingen moet doen dit boek gaat over de objectieve wetenschap en de subjectieve kunst van het mindful aanwezig zijn.

Hieronder volgt een overzicht van wat er in de komende vijftien hoofd-stukken aan bod komt.

Hoofdstuk 1 Aanwezigheid. De manier waarop we in onszelf gegrond zijn, ons openstellen voor anderen en voluit weten te participeren in het leven van de psyche, zijn belangrijke onderdelen van onze aanwezigheid in het hart van de relaties die anderen helpen groeien. Deze kijk van binnen uit helpt ons zien wat we als professionals in ons eigen innerlijk horen te doen om dit voor alle klinische activiteiten onmisbare vertrekpunt van ontvankelijkheid te cultive-ren. Dit eerste hoofdstuk nodigt je uit om na te denken over het gebruik van een nieuwe visuele metafoor voor mindfulness, aanwezigheid, en het kruis-punt van subjectieve mentale ervaring en objectief neuraal vuren.

Hoofdstuk 2 Afstemming. Bij het verzenden van signalen van de ene per-

D e m i n d f u l t h e r a p e u t8

soon naar de andere hebben we de gelegenheid ons af te stemmen op die bin-nenkomende stroom van informatie en onze volle aandacht te schenken aan wat er wordt uitgezonden, in plaats van dat we worden meegevoerd door onze eigen vooropgezette ideen of vertekende waarnemingen. Wanneer we ons af-stemmen op anderen zelfs in de stressvolle omstandigheden van een nood-geval stellen we ons open om aandachtig te luisteren naar wat de patint ons wil laten weten. Zonder afstemming kan vitale informatie verloren gaan soms met uiterst trieste gevolgen. In dit hoofdstuk onderzoeken we hoe af-stemming het op gang komen van de helende relatie mogelijk maakt.

Hoofdstuk 3 Resonantie. In dit hoofdstuk zien we dat het fysiologische resultaat van aanwezigheid en afstemming is dat twee autonome wezens sa-menkomen tot een onderling afhankelijk en functioneel geheel terwijl ie-der elkaars interne toestand benvloedt. In het geval van resonantie zullen we ons door de ander gevoeld voelen. Dit samenkomen heeft ingrijpende transformerende effecten op beide personen. Ons menselijk zenuwstelsel is zo gebouwd dat het in de vroegste levensfase resonantie nodig heeft voor een gevoel van verbondenheid met anderen. Deze ervaring van verbondenheid brengt een gevoel van zekerheid, van gezien te worden en van veiligheid met zich mee. De behoefte aan een dergelijk intiem en kwetsbaar contact blijft ons hele leven bestaan.

Hoofdstuk 4 Vertrouwen. Als we resonantie met iemand voelen, zetten we de deur open voor het gevoel dat we veilig zijn en gezien worden, dat we ons op ons gemak en verbonden voelen. Op deze onderling afgestemde verbon-denheid reageert het brein met het creren van een toestand van openheid en vertrouwen de basisingredinten voor stimulatie en groei van het brein. In dit hoofdstuk zullen we zien dat we daadwerkelijk zenuwbanen hebben die dit gevoel van openheid bij onszelf en bij anderen regelen en ons in staat stellen een systeem van sociale betrokkenheid te activeren.

Hoofdstuk 5 Waarheid. Als we ons openstellen voor anderen en voor ons-zelf, worden we ons bewust van de ware aard van de innerlijke wereld van geheugen, perceptie, wensen en verlangens. Deze geworteldheid in dingen-zoals-ze-werkelijk-zijn helpt ons ingrijpende en blijvende veranderingen op gang te brengen. In dit hoofdstuk zullen we uitgebreid ingaan op deze belang-rijke kwesties en zien hoe kennis over de manieren waarop onze eigen verha-len ons gevangen kunnen houden, een eerste stap is tot het wakker schudden van de psyche en het ontwaken uit de sluimertoestand van de automatische piloot. Door de realiteit onbevooroordeeld onder ogen te zien en haar niet au-tomatisch in een door ons gewenste, maar onmogelijke, richting te dwingen, wordt de waarheid een goede vriend van behandelaar en patint.

Hoofdstuk 6 Driepoot. Dit hoofdstuk laat zien hoe we de lens van onze psyche bij het bezien van de innerlijke wereld kunnen stabiliseren. Soms maken de in ons bewustzijn opduikende neurale representaties van dingen-zoals-ze-zijn ons schichtig en verward, omdat we ze beleven als snel voorbij-

I n l e i d i n g 9

gaande beelden of intense gewaarwordingen die ons geestesoog overspoelen. De driepoot is een visuele metafoor voor het statief van de lens van de mentale camera die we gebruiken om de psyche zelf te bekijken het belangrijke ver-mogen dat we mindsight noemen. Onze mindsightlens wordt gesteund door de driepoot van openheid, objectiviteit en observatie, waardoor we de psyche met meer helderheid en diepte kunnen zien en ons leven een wending kun-nen geven naar welbevinden en gezondheid. Alle drie de poten van het statief kunnen worden versterkt met specifieke mentale praktijken die we uitgebreid zullen onderzoeken.

Hoofdstuk 7 Triceptie. De vaardigheid om met behulp van mindsight tot een helderder zicht op de interne wereld en een krachtigere transformatie van de psyche te komen berust uiteindelijk op ons vermogen tot perceptie van een zogenaamde driehoek van welbevinden. Dit perceptievermogen noemen we triceptie, iets wat ons in staat stelt om de stroom van energie en informa-tie waar te nemen binnen drie onderling samenhangende aspecten van het menselijk leven: relaties, psyche en brein. Relaties hebben te maken met de manier waarop we de energie- en informatiestroom met anderen delen, psyche kan deels worden omschreven als de wijze waarop we die stroom reguleren en brein is een term die we kunnen gebruiken om te verwijzen naar het me-chanisme dat de energie- en informatiestroom via de vertakkingen van het zenuwstelsel door het hele lichaam distribueert. In dit hoofdstuk zullen we zien hoe de triceptie van een clinicus de sleutel is tot aanwezigheid en het ka-talyseren van therapeutische verandering.

Hoofdstuk 8 Volgen. Binnen de therapeutische relatie die we aangaan met onze patinten en onze clinten (ik zal deze twee klinische termen door el-kaar gebruiken, omdat ze in onze diverse therapeutische disciplines beide hun voor- en nadelen hebben) kan de natuurlijke drang van het zenuwstelsel naar gezondheid worden vrijgemaakt door het volgen van de energie- en de infor-matiestroom in en tussen mensen. Uiteindelijk is dit volgen een manier om ons bewust te maken van de energie- en informatiestroom binnen de driehoek van welbevinden, waardoor een aangeboren drang kan worden opgewekt die leidt tot neurale integratie, zoals wij het noemen. Dit hoofdstuk maakt duide-lijk hoe integratie het onderling verbinden van gedifferentieerde delen van een systeem met zich meebrengt. Als we gentegreerd zijn, leven we in harmonie. Verstoken van integratie gaan we de kant op van rigiditeit, van chaos, of beide. Zoals we zullen zien, kan integratie als het onderliggende mechanisme van welbevinden en algehele psychische gezondheid worden beschouwd.

Hoofdstuk 9 Trekken. Psychotherapie kan enorme kansen bieden voor groei. Niettemin worden we geboren met duurzame en genetisch benvloede persoonlijkheidstrekken, die zich al in onze eerste levensmaanden manifeste-ren als het zogenoemde temperament. In dit hoofdstuk onderzoeken we een synthetische visie op de volwassen persoonlijkheid, die uitgaat van een me-chanisme waarbij het temperament uit de kindertijd verschuift van een extern

D e m i n d f u l t h e r a p e u t10

waarneembaar cluster van kenmerken naar een intern ordenend patroon van structurerende tendensen tot aandacht en inzicht.

Hoofdstuk 10 Trauma. Overweldigende gebeurtenissen kunnen iemands vermogen tot soepele aanpassing aan een ervaring overspoelen. Als we met onverwerkte traumas, zowel met een grote als met een kleine t, blijven zitten van levensbedreigende gebeurtenissen tot zwaarwegend, maar niet-levens-bedreigend verraad kunnen we vaststellen dat de lagen van het geheugen een niet-gentegreerde vorm hebben behouden. In dit hoofdstuk onderzoeken we traumas van binnen uit en gaan we na hoe de lagen van het impliciete geheugen, met hun representaties van waarnemingen, emoties, lichamelijke gewaarwordingen en gedrag, een warboel kunnen blijven en ons interne men-tale landschap overheersen. We zullen zien dat de weg naar verwerking van een trauma inhoudt dat deze losse onderdelen van het impliciete geheugen worden gentegreerd.

Hoofdstuk 11 Overgang. Wanneer mensen voor het eerst in therapie gaan, zitten ze vaak verstrikt in leefpatronen vol chaos of rigiditeit. Bij onbelem-merde neurale integratie leven we met het gemak van welbevinden. Zodra breinregios niet worden gedifferentieerd, of de onderlinge verbinding ervan wordt geblokkeerd, dan is dat een belemmering voor integratie. Het gevolg van deze geblokkeerde integratie is chaos of rigiditeit. Als behandelaars kun-nen we de pols van integratie opnemen, door alert te zijn op deze bewegingen van de levensstroom en aan te voelen of en hoe deze overgangen naar chaoti-sche intrusies of rigide leegte neigen.

Hoofdstuk 12 Training. De psyche is als een spier. We moeten de veerkracht van ons musculoskeletale stelsel regelmatig oppeppen, omdat het anders niet optimaal functioneert naargelang we ouder worden. Natuurlijk is er geen echt spierweefsel aanwezig in ons mentale leven, maar de noodzaak om ons regula-tievermogen op een bepaalde manier te versterken is een reel gegeven. Onze mentale scherpte, de synaptische netwerken van ons brein en onze onderlinge contacten binnen relaties houden we door mentale oefening goed op peil. In dit hoofdstuk zullen we zien hoe een dergelijke training uiteindelijk bevorder-lijk kan zijn voor de ontwikkeling van mindsight-vaardigheden, waarbij het zeer wel mogelijk is dat we door deze intensieve oefeningen de groei stimu-leren van de myelinescheden die onze neurale netwerken efficinter maken.

Hoofdstuk 13 Transformatie. Als clinici kunnen we iemands integratie-pols voelen, en wanneer er zich dan chaos of rigiditeit voordoet, kunnen we strategisch onze aandacht richten op de verschillende domeinen die het ver-binden van de gedifferentieerde onderdelen van iemands leven blokkeren. Neurale plasticiteit het proces van veranderingen in de structurele verbin-dingen binnen het brein, in reactie op ervaringen wordt door een dergelijke gerichte aandacht bevorderd, waarbij specifieke neurale groepen tegelijkertijd worden geactiveerd. Dit hoofdstuk biedt een overzicht van de negen domeinen van integratie en de manier waarop deze beschouwd kunnen worden als een

I n l e i d i n g 11

transformerend integratieproces dat het algehele functioneren van onze psy-che, brein en relaties vormgeeft.

Hoofdstuk 14 Sereniteit. Neurale integratie bevordert een coherente toe-stand van de psyche, waarbij we verbondenheid, openheid, harmonie, betrok-kenheid, ontvankelijkheid, emergentie (alles voelt fris en levendig), notisch inzicht (een diep niet-conceptueel weten), compassie en empathie ervaren. De systeemvisie op integratie maakt duidelijk dat deze flexibele en adaptieve toe-stand een notie van zinvolle emotionele gelijkmoedigheid en betekenis om-vat die je misschien het best kunt aanduiden met sereniteit. In dit hoofdstuk gaan we na hoe het ontwikkelen van deze vorm van wat door de oude Grieken eudaimonia het leiden van een zinvol leven van betekenis, compassie, ge-lijkmoedigheid en verbondenheid werd genoemd, ons de richting geeft om anderen te helpen deze sereniteit van binnen uit te ontwikkelen.

Hoofdstuk 15 Overstijging. Het menselijk brein is zo gebouwd dat we niet alleen de neiging hebben om het negatieve te benadrukken, maar ook om ons gesoleerd en afgezonderd van elkaar te voelen. Overstijging of overstijgen-de integratie in het Engels transpiration staat voor over de hele breedte ademhalen en geeft aan hoe we alle uiteenlopende integratiedomeinen in onszelf en anderen verkennen om de overheersende top-downinvloeden die ons laten geloven dat we gesoleerde wezens zijn, daadwerkelijk te laten ver-dwijnen. Dit hoofdstuk laat zien dat overstijging een bewustzijnstoestand is die ons ertoe aanzet ons brein te herprogrammeren naar de realiteit dat we allemaal onderdeel zijn van een levend geheel. Integratie herinnert ons eraan dat dit geheel meer is dan de som van zijn delen: we behouden onze indivi-duele identiteit en tegelijkertijd versmelten we volledig tot een wij. In de zorg richten we ons op helen, gezondheid (health) en holistisch begrippen die verwijzen naar geheel. Zodra het volledig tot ons doordringt dat we onder-deel zijn van een onderling afhankelijk geheel, van een onderling verbonden netwerk van de stroom van levende wezens in de tijd, krijgen we zicht op de invloedrijke rol die we kunnen spelen bij het helpen van anderen.

Wat er mindful is aan een mindful therapeut

Met een toenemende ontvankelijkheid voor al deze aspecten van wat het in-houdt om een mindful therapeut te zijn, kunnen we steeds beter de centra-le rol van mindsight en neurale integratie begrijpen in onze gerichtheid op gezondheid. Mindful is een term die, zoals eerder gezegd, vele betekenissen oproept. Dit van origine Engelse woord kent synoniemen als alert, scherpzin-nig, opmerkzaam, bewust, voorzichtig, waakzaam, behoedzaam, oplettend, waaks, klaarwakker en verstandig (Rodale, 1978). In het onderwijs kan het verwijzen naar een onbevooroordeelde houding en voorkomen dat mogelijk-heden voortijdig worden geblokkeerd, zoals in de door Ellen Langer (1989,

D e m i n d f u l t h e r a p e u t12

1997) onderzochte mindful education. In de context van contemplatie impli-ceert mindfulness dat je bewust en zonder te oordelen alles waarneemt zo-als het gebeurt in het huidige moment (Kabat-Zinn, 2005; Germer, Siegel en Fulton, 2004; Kaiser-Groenland, 2010, Shapiro en Carlson, 2009; Smalley en Winston, 2010). In dit boek zullen we gebruikmaken van deze drie connota-ties van wat het inhoudt om mindful te zijn. Ik hoop dat je gaat inzien dat een mindful therapeut al deze interpretaties van mindful in zich verenigt: de conscintieuze, creatieve en contemplatieve aspecten van bewustzijn. In de kern van elk van deze betekenissen van mindful bewustzijn en mindful-zijn bevinden zich de processen van mindsight en neurale integratie. Vandaar dat deze gids bedoeld is om behandelaars juist in deze mechanismen wegwijs te maken, omdat die naar mijn mening ten grondslag liggen aan wat mindful-zijn werkelijk betekent, in de ruimste zin van het woord.

Onze discussie zal zich ontvouwen via de optiek en de taal van de inter-persoonlijke neurobiologie. Deze interdisciplinaire aanpak probeert letterlijk integratief te zijn, dat wil zeggen dat we het biologische niet scheiden van het psychologische en het sociale, maar dit alles juist verweven tot een coherent geheel. Het zijn allemaal onderdelen van de stroom van energie en informa-tie. Dit is ook een integratieve aanpak in die zin dat alle drie de bijbehorende elementen, namelijk brein, psyche en relaties, hun soevereiniteit behouden, wat wil zeggen dat ze niet tot elkaar herleidbaar zijn. Het zijn fundamente-le onderdelen van de menselijke realiteit die elkaar wederzijds benvloeden, doordat de pijlen van benvloeding naar alle kanten wijzen en het drietal ver-binden. Brein verwijst naar het uitgebreide zenuwstelsel dat zich door het hele lichaam vertakt, waarmee het het fysieke mechanisme van de energie- en informatiestroom vormt. Psyche slaat ten dele op de manier waarop deze

integratie

rigiditeitFiguur I.1 Rivier van integratie. De rivier van integratie staat voor de beweging van een systeem in de tijd. Wanneer het systeem gentegreerd is, functioneert het aanpassingsgericht en harmonieus. Als er geen onderlinge verbinding van de gedifferentieerde elementen (integratie) plaatsvindt, dan beweegt het systeem zich naar rigiditeit, chaos, of een soort combinatie van beide.

I n l e i d i n g 13

stroom gereguleerd wordt. Relaties gaat over de manier waarop de energie- en informatiestroom met anderen wordt gedeeld. Interpersoonlijke neurobio-logie is ook nog integratief in een derde betekenis: door mindsight kunnen we de innerlijke wereld zien en vormgeven, waardoor we tevens de energie- en informatiestroom kunnen volgen en de onderlinge verbinding van gedifferen-tieerde elementen kunnen bevorderen, als we met onze relaties en ons brein de kant op gaan van integratie. Zo monitoren en modificeren we de energie- en informatiestroom zodanig, dat we chaos en rigiditeit detecteren en het sys-teem in de richting van harmonie bewegen. Figuur I.1 toont de rivier van in-tegratie, waarin de flexibele en harmonieuze stroom van integratie aan beide zijden wordt begrensd door rigiditeit en chaos.

Als mindful therapeut worden we uitgenodigd om een dergelijke integra-tie en harmonie in ons eigen leven te brengen, terwijl we ons wijden aan het helpen van anderen. Dit is onze globale aanpak en een schets van de weg die we samen kunnen bewandelen tijdens onze verkenningstocht langs deze be-langrijke dimensies van ons leven en ons werk als hulpverleners van anderen, op hun weg naar genezing en het bevorderen van gezondheid.