1

De digitale grens van media-ethiek Hoe heeft de komst van internet de ethiek beïnvloed?

Door Wouter de Vries & Ingmar van den Berg

Minor: Filosofie & Ethiek Docent: Hennie Verstappen

2

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave Pag. 2

Inleiding & Hypothese Pag. 3

Deelvragen Pag. 4

1 Wat is media-ethiek? Pag. 5

2 Welke rol speelt internet in de verschuiving van opvattingen over ethische kwesties? Pag. 6 t/m 9

3 Hoe heeft de techniek haar steentje bijgedragen? Pag. 10

4 Is de behoefte naar minder ethische berichtgeving toegenomen? Pag. 12

5 Hoe moet de journalistiek op deze ontwikkeling reageren? Pag. 13

Conclusie Pag. 14

Bronnenlijst Pag. 16

3

Inleiding & Hypothese Het laatste decennium is er op het gebied van (massa)communicatie enorm veel veranderd. Moesten we eind vorige eeuw nog fotorolletjes laten ontwikkelen, tegenwoordig heeft vrijwel elke mobiele telefoon al een digitale camera. Als er iets gebeurt, is er bijna altijd wel iemand aanwezig die het direct vast kan leggen. Wachten op mannen van het journaal met camera’s op hun schouders is niet meer nodig om beelden te krijgen, vaak staan deze dan al op internet.

Ooggetuigenverslagen lijken belangrijker dan ooit te zijn geworden. Bij de crash van het Turkish Airlines toestel in februari 2009 waren het geen journalisten, maar burgers die live in de uitzending vertelden wat ze een paar minuten geleden hadden zien gebeuren. Nog geen half uur nadat het vliegtuig in de akker was neergekomen, verschenen foto’s op internet en later pas op televisie.

Door de komst van internet lijken de grenzen van wat wel en niet mag aan het vervagen te zijn. Internet biedt een onbeperkte hoeveelheid aan ruimte, wat het mogelijk maakt veel meer te plaatsen dan dat in een krant of in een journaal mogelijk is. Hiernaast is de anonimiteit groot, wat drempelverlagend werkt.

Onze insteek en onze hypothese bij dit onderzoek is dat de grenzen van media-ethiek beïnvloed worden door de komst van internet en andere technologische ontwikkelingen. Aan de hand van vijf deelvragen wordt de hypothese onderbouwd en ondersteund.

4

Deelvragen 1. Wat is media-ethiek? (W)

Wat wordt in dit onderzoek verstaan onder media-ethiek?

2. Welke rol speelt internet in de verschuiving van opvattingen over ethische kwesties? (I) Wij beschouwen internet als de grootste bijdrager aan de verschuiving. Op internet zijn er bijvoorbeeld geen regels voor wat wel en niet gepubliceerd mag worden.

3. Hoe heeft de techniek haar steentje bijgedragen? (I) Naast het internet zijn er nog meer technologische ontwikkelingen die een rol spelen. Denk aan de camera’s op mobiele telefoons, waardoor er meer beelden beschikbaar zijn dan ooit.

4. Is de behoefte naar minder ethische berichtgeving toegenomen? (W) Heeft de mediaconsument zelf de behoefte gekregen om van alles op te hoogte te zijn? Speelt ethiek een kleinere rol en is de mediaconsument minder snel geschokt door bepaalde beelden?

5. Hoe moet de journalistiek op deze ontwikkeling reageren? (W)

Wat de journalist volgens ons moet doen om de ethiek niet uit het oog te verliezen.

5

1 Wat is media-ethiek?

De media-ethiek houdt zich bezig met een systematische en methodische reflectie op het functioneren van de massamedia (Huub Evers, Media-ethiek). Het gaat dan vooral over de problemen die kunnen ontstaan door de communicatie van deze massamedia. Ook de journalistieke ethiek is hier onderdeel van. Zij gebruiken immers de media om te communiceren met hun publiek. De journalist heeft in zijn beroep een bepaalde maatschappelijke verantwoordelijkheid.

In dit onderzoek hebben wij het over de volgende twee onderdelen van media-ethiek:

Allereerst betrouwbaarheid. Simpelweg hoe goed de burger of het publiek de informatie uit de media kan vertrouwen. Is de informatie onpartijdig, zorgvuldig en controleerbaar? Het is de taak van de journalist om te zorgen dat alle feiten waarover wordt gepubliceerd kloppen. Geen relevante informatie zou moeten worden vergeten of achter worden gehouden om welke reden dan ook.

Ten tweede zijn er de ethische afwegingen over wat wel te publiceren en wat niet? Bijvoorbeeld het noemen van achternamen of het plaatsen van foto’s van verdachten en slachtoffers bij een misdaad. Maar ook het uitzenden van ‘schokkende’ beelden wordt vaak afgewogen. Bij een auto-ongeluk, vliegtuigcrash of terroristische aanslag zijn er genoeg beelden te bedenken waarbij de maag bij veel mensen om kan keren. Een journalist (en daarmee de redactie of organisatie) besluit aan de hand van zijn doelgroep of hij beelden inkort, censureert of niet publiceert. Er wordt dan ook aan bijvoorbeeld nabestaanden gedacht.

6

2 Welke rol speelt internet in de verschuiving van opvattingen over ethische kwesties?

“De website heeft zijn eigen dynamiek” en: “Dan kunnen we het in ieder geval niet gemist hebben”, zei Pieter Broertjes, hoofdredacteur van de Volkskrant op 12 mei 2010 in het televisieprogramma Pauw & Witteman. Het ging over de berichtgeving over de 'vermoedelijke' buitenechtelijke relatie van staatssecretaris Jack de Vries. De Volkskrant had wel een bericht hierover op de site, maar repte er in de krant met geen woord over. Een van de redenen die Broertjes aangaf, was dat er onvoldoende bevestiging was. Er was dus nog geen zekerheid. Maar het was wel goed genoeg voor de site.

Treffender had hij het niet kunnen verwoorden. Het lijkt er dus op dat op internet alles geplaatst kan worden, want ‘dan hebben we het in ieder geval niet gemist’. Zeker als de hoofdredacteur van een kwaliteitskrant geachte Volkskrant dit zegt is het maar de vraag hoe andere media hiermee omgaan.

Nog geen 15 jaar geleden waren de mogelijkheden van het medium internet zeer beperkt. Een foto erop zetten lukte nog net, het plaatsen van video was schier onmogelijk. Aan het eind van de jaren 90 steeg het aantal internetgebruikers in Nederland snel. De techniek ontwikkelde zich door, en de prijzen kelderden. Tegenwoordig heeft 86 procent van de huishoudens toegang tot internet, waarvan 74 procent met een breedbandverbinding is. Meer over de technologische ontwikkelingen in vraag 3.

Zoals in de hypothese al gesteld is, zijn op het internet allerlei remmingen weg. Iedereen kan overal altijd alles erop zetten. De ethiek lijkt niet meer belangrijk: alle informatie moet altijd en overal toegankelijk zijn lijkt het credo.

De verschuiving van de grenzen opvattingen over ethische kwesties wordt veroorzaakt door een aantal factoren:

Anonimiteit

Bij de ‘traditionele media’ krant, tijdschrift, radio en televisie is vrijwel altijd bekend wie verantwoordelijk is voor een publicatie. Bij eventuele onjuistheden is de maker van het stuk makkelijk te achterhalen, er moet vaker verantwoording worden afgelegd.

Het internet kent een grote mate van anonimiteit. Als een bericht wordt geplaatst, kan de auteur ervoor kiezen om zijn naam bij het artikel te vermelden. Verplicht is het uiteraard niet. Zeer gemakkelijk kan de grootst mogelijke onzin online gezet worden, zonder dat men er ooit achter komt wie er voor verantwoordelijk is.

Dit werkt drempelverlagend: hoe kleiner de pakkans, hoe groter de verleiding om het niet zo nauw te nemen met de ethiek.

7

Snelheidsdruk

‘Vroeger’, en eigenlijk nu nog steeds, gelden bij traditionele media deadlines. De uitzending is om 22.00 uur, dus moet de reportage om 21.00 uur af zijn. De krant van morgenochtend moet toch echt om 23.00 uur klaar zijn, anders vallen er gaten. Maar op het internet is alles anders.

Op het internet zijn geen vaste deadlines. De deadline is 24 uur per dag, 7 dagen per week en hangt als een zwaard boven de redacties. Op het moment dat iets gebeurt, moet er als een speer een bericht op het internet gezet worden, het liefst voordat andere media ermee aan de haal gaan. Dit kost bezoekers op de site en dus ook inkomsten uit onder meer bijgevoegde advertenties.

De constante druk van de deadline kan ervoor zorgen dat de ethiek stilletjes naar de achtergrond verdwijnt. Er wordt alvast een bericht online wordt gezet, zonder dat alle details gecontroleerd of zelfs bekend zijn (Evers!). Meestal wordt er bij een grote gebeurtenis zoals een ramp voor gekozen om eerst het allerbelangrijkste nieuws te melden (Broertjes met de Volkskrant website). Later wordt dit uitgebreid met meer details, ooggetuigenverslagen, beeld en geluid enzovoorts. Het publicerende medium dekt zich vaak in met termen als: ‘dit meldt’, ‘zeggen bronnen’ of ‘volgens’. Probleem is echter dat het nieuwsfeit (wat nog niet volledig is gecontroleerd) wel als waarheid wordt gebracht.

Plagiaat

We noemen het hier de CTRL+C en CTRL+V cultuur. Door de komst van het internet is het zeer verleidelijk om teksten letterlijk te knippen en te plakken. Door bovenstaande punten (anonimiteit en snelheidsdruk) is het gemakkelijker om informatie gewoon uit andere media te halen, en deze te presenteren als eigen nieuwsfeit. In 99% van de gevallen kraait er geen haan naar.

Uit onderzoek van oud-hoofdredacteur Bart Brouwers van Spits bleek in 1994 al dat een meerderheid van de journalisten ‘niet afkerig is van ongebruikelijke methoden aan nieuws te komen’. Ethisch handelen kan contraproductief werken, wordt er gezegd. Als je nooit iets ‘leent’ van een ander, wordt het verdomde moeilijk een goed artikel te maken.

Er wordt in het boek van Brouwers geschat dat 1 op de 3 journalisten zich schuldig maakt aan plagiaat. Hierbij wordt het letterlijk overnemen van andermans teksten bedoeld, ook gedeelten hiervan.

Internet zorgt enerzijds voor meer transparantie, je kunt informatie gemakkelijk vergelijken en controleren. Anderzijds zorgt het er ook voor dat een nieuwsbericht moeilijker te controleren is, in het geval dat alle media een bericht letterlijk overnemen. De onwaarheid kan de waarheid worden. Niemand weet meet wat de originele bron was.

8

Rectificatie

Voortbordurend op bovenstaand punt is rectificeren. Mocht er ‘onverhoopt’ toch iets online komen te staan, dan is het heel eenvoudig om de tekst aan te passen. Hoe eerder je hiermee bent, des te minder schade ontstaat er. Als je het een beetje slim speelt, krijgt het overgrote deel van de wereld nooit te weten dat jij als journalist eigenlijk iets gepubliceerd hebt wat niet juist bleek te zijn.

Overigens blijkt uit een onderzoek van de NVJ (Nederlandse Vereniging van Journalisten) dat rectificeren op internet volgens journalisten op dezelfde wijze moet als bij traditionele media. Dus: gewoon door het stof gaan en melden dat je in de fout bent gegaan. Maar ja, wat gebeurt er als dit niet het geval is? Misstanden op het internet worden nog maar weinig aangepakt.

9

Burger selecteert zelf

Een krant, een televisiejournaal, een nieuwsbulletin op de radio. Wat hebben deze met elkaar gemeen? Het zijn allemaal kant-en-klare pakketten nieuws. Van te voren geselecteerd en gekweekt door de redactie. Saus en zout in de vorm van opmerkelijke berichten waar nodig toegevoegd.

Op het internet kan de burger de regie zelf in handen nemen. Er hoeft nooit meer gewacht te worden op het journaal of de krant, het nieuws staat er altijd. En als je alleen nieuws uit Nieuw Scheemda wil lezen, dan zet je het nieuws uit die regio in je RSS-feed. Alle overige informatie die je niet interesseert bereikt je niet als je dat niet wil.

Oftewel: de burger selecteert zelf het nieuws. Om toch de aandacht te krijgen, zullen media veel saus moeten uitdelen om de mediaconsument naar zich toe te lokken.

10

3 Hoe heeft de techniek haar steentje bijgedragen?

Uiteraard hangt bovenstaand samen met technologische ontwikkelingen. Al sinds de uitvinding van de stoommachine zorgt techniek ervoor dat het leven van de mens aangenamer en gemakkelijker wordt. Op het gebied van communicatie zijn er in de afgelopen eeuw veel ontwikkelingen geweest. Deze hebben ook hun weerslag gehad op de pers. Wij gaan hier in op de introductie van technieken die de ethiek van de journalistiek drastisch hebben beïnvloed.

Mobiele telefoons

In de jaren ’90 maakten mobiele telefoons hun opmars. Voor het eerst was het mogelijk om nieuwsfeiten direct door te bellen naar redacties. Niet alleen voor journalisten, maar ook voor ‘normale’ burgers.

De techniek schreed voort. Konden de meeste mobiele telefoons nog geen 10 jaar geleden alleen maar gebruikt worden om te bellen en te sms’en, tegenwoordig is het een multimediaal apparaat. De meeste telefoons hebben een voicerecorder, een fototoestel en een videocamera. De kwaliteit doet soms onder voor die van professionele apparatuur, maar je kan er aardig mee uit de voeten. Ook wordt de opslagcapaciteit steeds groter. Een beetje telefoon kan 2 tot 3 uur videomateriaal opnemen.

Snellere internetverbindingen Nog amper 10 jaar geleden liepen de meeste internetverbindingen nog via de analoge telefoonlijn. Je betaalde per tik, dus het gebruik ervan was duur. Ook was de verbinding langzaam (maximaal 56 kilobyte per seconde (0,05 Mbps)). Verder dan even een mail schrijven of wat noodzakelijke informatie opzoeken kwam je vaak niet.

11

Tegenwoordig heeft een ruime meerderheid van de Nederlanders een snelle breedbandverbinding (tot wel 120 Mbps). Het is dus mogelijk geworden video, foto en audiomateriaal eenvoudig en snel op het web te zetten, zodat iedereen er altijd bij kan. Mobiel internet Samenhangend met bovenstaande ontwikkeling is het mobiele internet. Een toenemend aantal Nederlanders heeft een telefoon met toegang tot het wereldwijde web. Ook zijn er speciale sticks die interverbinding op een laptop kunnen realiseren (de dongles). Altijd en overal. Dit houdt dus in dat gemaakte foto’s, video en audio op de ‘plaats delict’ de wereld in kunnen worden gestuurd, zonder dat er een computer met vaste internetaansluiting voor nodig is. Videosites Een belangrijke ontwikkeling is die van videosites. Hierop kan vanaf elke computer met een internetaansluiting videomateriaal worden geplaatst. Het gebruik van deze sites is zeer eenvoudig, en er wordt dan ook gretig gebruik van gemaakt. Van treinreizen tot concerten, van dronken jeugd tot neergestortte vliegtuigen, alles is te zien. Alleen al op YouTube.com komt er elke minuut 24 uur aan videomateriaal bij.

12

4 Is de behoefte naar minder ethische berichtgeving toegenomen?

De journalistiek lijkt zich veel meer te kunnen permitteren dan vroeger. Het tonen van ‘schokkende’ beelden gebeurt regelmatig. Denk maar aan 11 september, de moord op Fortuyn of Van Gogh, of nog recenter: de beelden van de aanslag tijdens Koninginnedag 2009 in Apeldoorn. De mensen vlogen hier letterlijk door de lucht. Natuurlijk zijn journalisten niet verplicht om deze beelden uit te zenden. Veel kranten toonden geen foto’s van rondvliegende mensen. Ook de NOS had minder pijnlijke beelden dan RTL. Zelf waren we erg geïnteresseerd om meer beelden te vinden van de aanslag en wellicht nog meer mensen met ons. Doet de journalist niet precies wat de consumenten willen?

De maatschappij van tegenwoordig is steeds meer gericht op het individu. De persoonlijke interesses, carrière en meningen van mensen zijn steeds belangrijker geworden. Door de komst van het computertijdperk en met name het internet, is deze individualisering nog sterker toegenomen. De computer en het internet bieden elk persoon vrijwel ongelimiteerde vrijheid op het web. Iedereen heeft toegang tot dezelfde informatie, zonder dat iemand dit belemmert of controleert. Er zijn opeens nog maar weinig grenzen over als het gaat om informatie.

Tegenwoordig is ook een overvloed aan informatie te vinden. En niet alleen op de honderden zo niet duizenden nieuwssites uit Nederland die er bij zijn gekomen, ook de ontelbare buitenlandse media zijn allemaal beschikbaar vanuit een zolderkamertje in de Nederlandse polder. Een logisch gevolg hiervan is dan ook dat de mediaconsument meer gaat verwachten van de media. Er is opeens zoveel informatie dat ze er vanuit gaan dat deze ook altijd beschikbaar is. Waar, wanneer en hoe ze dan ook willen. Heel anders dan vroeger, waar mensen blij moesten zijn met een dagelijks journaal en het daar mee moesten doen.

13

Daar neemt men tegenwoordig geen genoegen meer mee. Websites als GeenStijl die een hele andere journalistieke ethiek hebben winnen dagelijks aan populariteit. Vooral de jongere generatie (20-35 jaar oud) wordt steeds nieuwsgieriger omdat nieuws en actualiteiten bij een medium zijn gekomen waar ze veel mee hebben. Ze twitteren, bloggen, hyven, RSS-feeden erop los. En het liefst komt nieuws in de vorm die zij dat willen. Niet altijd objectief en afgewogen, maar op een leuke en aansprekende manier.

Hetzelfde geldt voor ‘schokkende’ beelden. Mensen verwachten nu door de overvloed aan informatie dat ze ook ‘recht hebben’ om deze beelden te kunnen zien als ze daar voor kiezen. Het nieuws moet niet meer alleen gericht zijn op de massa, maar op het individu. Gewelddadige en indrukwekkende beelden worden daardoor langzaam ‘mainstream’. En als deze bronnen iets minder betrouwbaar zijn, neemt de mediaconsument dat voor lief.

14

5 Hoe moet de journalistiek op deze ontwikkeling reageren?

De media die al bestonden voor het ontstaan van het internet hebben tegenwoordig allemaal ook een nieuwsvoorziening op het web. Het is meestal erbij, als verlengstuk van de krant, zender of tijdschrift. Een extra dienst voor de kijker of lezer, maar de meeste aandacht gaat vaak naar de bestaande, traditionele media. Denk maar aan zenders als RTL, NOS of kranten NRC en De Volkskrant. Ze hebben een website, maar het is vaak niet een volwaardig eigen onderdeel dat dezelfde naam draagt. Het risico is dat media met een vertrouwde naam en reputatie zich op internet laten meeslepen door de concurrenten en de ethiek naar de achtergrond verplaatsen. De journalist moet hiervoor waakzaam zijn.

Zo moet bijvoorbeeld ook op een website altijd duidelijk zijn waar een bericht vandaan komt. Er moet altijd een naam bij staan van een journalist of redactie. Met name als het gaat om persberichten van persbureaus als AP, ANP, Novum of Reuters is het de plicht van een serieus journalistiek medium dit te controleren en niet blindelings over te nemen op de website.

Het gebeurt maar al te vaak dat deze berichten automatisch worden doorgeplakt naar de websites. Zelfs die van grote en gerenommeerde media. Ze willen de bezoeker zo snel mogelijk en zo vaak mogelijk op de hoogte houden van het laatste nieuws. En als er dan een fout in bleek te staan, kan deze achteraf vrijwel ongemerkt weer worden aangepast. Onacceptabel, en het werkt onzorgvuldigheid in de hand. Er zou net zoveel zorgvuldigheid moeten zijn als in de krant of op televisie.

De drang naar zo snel mogelijk mensen op de hoogte houden uit zich ook in mogelijk onjuiste berichtgeving bij een spannend en nieuwe gebeurtenis waar nog maar weinig over bekend is. Denk aan een vliegtuigongeluk, terroristische aanslag of politieke crisis.

Al snel laten media zich meeslepen door geruchten en publiceren op internet soms snel iets wat achteraf niet waar of genuanceerder bleek te zijn.

Het publiceren van schokkende beelden gebeurt makkelijker dan vroeger. Maar de media en de journalist houden de keuze of ze dit op het beter bekeken journaal of krant publiceren of ergens op de website. Wellicht dat ze inderdaad vinden dat hun doelgroep iets schokkendere beelden wel aankunnen of zelfs willen zien (zie deelvraag 4). Het zou ethischer zijn als men op internet er actief naar op zoek moet. Bij het journaal of een krant kun je er eigenlijk niet omheen.

15

Conclusie Om aan te geven wat de grenzen zijn van media-ethiek op het internet, is het van belang deze goed af te bakenen. Betrouwbaarheid en de afwegingen wat wel en niet te publiceren zijn onze uitgangspunten.

Wij merken dat door de komst van het internet een verschuiving plaatsvindt in de opvattingen over ethische kwesties. Door anonimiteit en constante druk van de deadline is het aantrekkelijk nieuws te plaatsen dat eigenlijk nog niet bevestigd is. Hiernaast kan je van het internet zeer gemakkelijk informatie kopiëren en doen alsof het van jezelf is. En mocht er een fout gemaakt worden dan is het, in tegenstelling tot bij een papieren krant, eenvoudig informatie achteraf te veranderen.

Aan de andere kant is er de kritische nieuwsconsument die alles wil weten wanneer het hem uitkomt. Als de schokkende beelden niet op het journaal te zien zijn, dan heeft iemand vast wel een filmpje op internet gezet. Hier wordt namelijk niet gefilterd.

Wat hiermee samenhangt is dat elke burger tegenwoordig een verspreider van informatie kan zijn. Een mobiele telefoon is heel vaak uitgerust met een camera die aardige beelden kan maken. De kwaliteit van de apparatuur neemt alleen maar toe.

Voor journalisten is het belangrijk de ethische grenzen te bewaken. Transparantie is belangrijk. Zeg wie je bent en waar de informatie vandaan komt. Hiernaast moet niet worden verloochend dat alleen iets gepubliceerd gaat worden nádat alle feiten gecontroleerd zijn.

16

Bronnenlijst -Media-ethiek, Evers, H. 2002.

CBS, internetgebruik naar huishoudens, 2009

-Pop-up, Blanken, H. en Deuze, M. 2007

-Bart Brouwers, alles voor het nieuws, 1994

-Ethiek in de internetjournalistiek, Nederlandse Vereniging van Journalisten

-Eigen filosofieën

-Media ethiek, ideologiekritiek en deontologie van de media, Pattyn, Bart. Universiteit van Leuven, 2009.

-´Alles voor het nieuws´, Brouwers, Bart, 1994

`Ethiek in de internetjournalistiek´, NVJ, http://www.nvj.nl/internetonderzoek/ethiek-in-de-

internetjournalistiek.html

-Wikipedia Lemma RSS feed: http://nl.wikipedia.org/wiki/Really_Simple_Syndication

http://www.mobilecowboys.nl/nieuws/7646

-Journalistieke kwaliteit in het crossmediale tijdperk, Buijs, K, 2008

-Televisieuitzending Pauw en Witteman, 13 mei 2010