2

Copyright © 2018 by Ngoc Tran. All rights reserved.

3

Muïc Luïc

Taäp I

Muïc Luïc 3

Lôøi Ñaàu Saùch 7

Ñoâi Doøng Veà Taùc Giaû Ngöôøi Long Hoà 11

Phaàn Moät: Lòch Söû Thaønh Laäp Vaø Toång Quan Veà Vuøng Ñaát Phöông Nam 13

Chöông Moät: Lòch Söû Vaø Quaù Trình Thaønh Laäp Vuøng Ñaát Phöông Nam 15

Chöông Hai: Toång Quan Veà Vuøng Ñaát Phöông Nam 21

Phaàn Hai: Haøo Kieät Coù Coâng Vôùi Ñaát Phöông Nam 47

Chöông Ba: Nhöõng Vò Chuùa Coù Coâng Môû Coõi Veà Vuøng Ñaát Phöông Nam 49

1) Nguyeãn Phuùc Nguyeân: Doïn Ñöôøng Ñi Vaøo Ñaát Phöông Nam 49

2) Nguyeãn Phuùc Chu: Thu Phuïc Chieâm Thaønh Vaø Tieán Veà Phöông Nam 60

3) Nguyeãn Phuùc Thuï: Thu Phuïc Taàm Boân--Loâi Laïp--Long Hoà--Myõ Tho 66

4) Nguyeãn Phuùc Khoaùt: Thu Phuïc Traø Vinh--Ba Thaéc--Taàm Phong Long 67

Chöông Boán: Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn Vaø Vuøng Ñaát Phöông Nam 69

Chöông Naêm: Haéc Hoå Nguyeãn Höõu Caûnh Ngöôøi Khai Saùng Xöù Ñoàng Nai 85

Chöông Saùu: Haøo Kieät Khoâng Sanh ÔÛ Mieàn Nam Nhöng Coù Coâng Baûo Veä Ñaát Phöông Nam 101

1) Xaù Xai Ty Mai Baù Höông 101

2) Nguyeãn Cöûu Vaân 103

3) Nguyeãn Cö Trinh 107

4) Ñaëng Ñaïi Ñoä 118

5) Nguyeãn Cöûu Ñaøm 121

6) Nguyeãn Höõu Doaõn 125

7) Toáng Phöôùc Hieäp 128

8) Nguyeãn Khoa Thuyeân 136

9) Nguyeãn Höõu Nhaân 138

10) Toáng Phöôùc Hoøa 141

11) Toáng Phöôùc Thieâm 144

12) Nguyeãn Vaên Tröông 147

13) Voõ Di Nguy 150

14) Phan Vaên Thuùy 153

15) Traàn Vaên Naêng 155

16) Ñoác Binh Vaøng Traàn Ngoïc 159

17) Nguyeãn Xuaân 161

18) Ba OÂng Cai Ñoäi Vuõng Taøu 163

19) Phaïm Vaên Ñieån 164

20) Phaïm Höõu Taâm 169

21) Nguõ Hoå Töôùng Taây Ninh Vaø Töôùng Huyønh Coâng Giaûn 171

22) Nguyeãn Tieán Laâm 174

23) Doaõn Uaån 175

Phaàn Ba: Nhöõng Ngöôøi Minh Höông Treân Vuøng Ñaát Phöông Nam 183

Chöông Baûy: Nhöõng Ngöôøi Minh Höông Coù Coâng Vôùi Vuøng Ñaát Phöông Nam 185

1) Maïc Cöûu 185

2) Maïc Thieân Tích 198

4

3) Maïc Töû Duyeân 206

4) Maïc Töû Sanh 208

5) Döông Ngaïn Ñòch 211

6) Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân 216

7) Quan Ñoâ Ñoác Ñoàng Tri Traàn Ñaïi Ñònh, Con Ngöôøi Trung Nghóa Can Tröôøng 222

8) Traàn Haàu 226

Chöông Taùm: Traàn Thöôïng Xuyeân Vaø Vuøng Ñaát Cuø Lao Phoá 229

Chöông Chín: Gia Ñònh Xöû Só Suøng Ñöùc Voõ Tröôøng Toaûn 241

Phaàn Boán: Nhöõng Sinh Hoaït Cuûa Doøng Hoï Nguyeãn Taïi Vuøng Ñaát Vuøng Ñaát Phöông Nam 249

Chöông Möôøi: Tieàn Hieàn Khaån Hoang Ñaát Phöông Nam Thôøi Nhaø Nguyeãn 251

1) Mai Töï Thöøa 251

2) Caâu Laõnh Ñoã Coâng Töôøng 252

3) Thuû Huoàng Voõ Höõu Hoaèng 254

4) OÂng Giaø Ba Tri 256

4) Traàn Vaên Thieän 258

6) Cai Cô Phan Vaên Vaøng 259

7) OÂng Traàn 260

Chöông Möôøi Moät: Nguyeãn AÙnh Vaø Trieàu Ñình Gia Ñònh Taïi Vuøng Ñaát Phöông Nam 261

Phaàn Naêm: Quang Trung Nguyeãn Hueä Vaø Vuøng Ñaát Phöông Nam 291

Chöông Möôøi Hai: Quang Trung Nguyeãn Hueä Vaø Traän Raïch Gaàm Xoaøi Muùt 293

Phaàn Saùu: Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam Thôøi Nguyeãn AÙnh 319

Chöông Möôøi Ba: Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam Tuï Nghóa Döôùi Tröôùng Nguyeãn AÙnh 321

1) Ñaëng Vaên Löôïng 321

2) Hoà Coâng Sieâu 323

3) Leâ Vaên Quaân 324

4) Döông Coâng Tröøng 330

5) Nguyeãn Ñình Thuyeân 334

6) Voõ Nhaøn 334

7) Ngoâ Coâng Quyù 335

8) Tröông Vaên Hoaøng 336

9) Thuûy Sö Ñoâ Ñoác Ñaëng Nhaân Caåm 337

10) Nguyeãn Phöôùc Caûnh 341

11) Toáng Vieát Phuùc 347

12) Phaïm Vaên An 348

13) Quaän Coâng Ngoâ Tuøng Chaâu 349

14) Toáng Phöôùc Chaâu 352

15) Caû Nhaø Toáng Vaên Khoâi Ñeàu Laøm Töôùng 353

16) Leâ Vaên Thuïy 353

17) Traàn Phöôùc Chaát 355

18) Ngoâ Vaên Löïu 355

19) Mai Taán Hueä 356

20) Hoaøng Ngoïc Uaån 358

21) Boõ Haäu Nguyeãn Vaên Maäu 360

22) Nguyeãn Khaéc Thieäu 363

23) Löu Phöôùc Töôøng 364

24) Nguyeãn Vaên Thaønh 367

25) Nguyeãn Vaên Toàn 380

26) Maïc Vaên Toâ 385

5

27) Hoà Vaên Laân 385

28) Nguyeãn Phuïng Giao 387

29) Hoaøng Vaên Töù 387

30) Nguyeãn Hoaøi Quyønh 388

31) Voõ Duy Taäp 388

32) Leâ vaên Phong 389

33) Traàn Coâng Laïi 393

34) Traàn Ñaïi Luaät 395

35) Nguyeãn Ñöùc Xuyeân 397

36) Phan Taán Huyønh 398

37) Phaïm Ñaêng Höng 399

38) Voõ Vaên Löôïng 399

39) Nguyeãn Vaên Thoaïi 399

40) Nguyeãn Vaên Tuyeân 399

41) Nguyeãn Vaên Hieáu 404

42) Nguyeãn Vaên Quyeàn 408

43) Tröông Minh Giaûng 409

44) Toân Thaát Tró 413

45) Maïc Nhö Ñoâng 414

46) Nhöõng OÂng Chöôûng Cô Goác Bình Döông Thôøi Nguyeãn Trung Höng 416

47) Nhöõng Vò Quan Vaên Xuaát Thaân Töø Ñaát Gia Ñònh Trong Thôøi Nguyeãn Trung Höng 417

48) Nhöõng OÂng Chöôûng Cô Goác Bieân Hoøa Thôøi Nguyeãn Trung Höng 418

49) Nhöõng Voõ Töôùng Goác Sa Ñeùc Thôøi Nguyeãn Trung Höng Höng 419

Chöông Möôøi Boán: Coâng Lao Cuûa Thoaïi Ngoïc Haàu Ñoái Vôùi Vuøng Ñaát Phöông Nam 421

Phaàn Baûy: Haøo Kieät Thaønh Gia Ñònh 439

Chöông Möôøi Laêm: Nguõ Hoå Thaønh Gia Ñònh 441

1) Nguyeãn Vaên Tröông 441

2) Nguyeãn Vaên Nhaân 444

3) Leâ Vaên Duyeät 451

4) Tröông Taán Böûu 451

5) Nguyeãn Huyønh Ñöùc 457

Chöông Möôøi Saùu: Gia Ñònh Tam Huøng 467

1) Ñoã Thaønh Nhaân 467

2) Chaâu Vaên Tieáp 475

3) Voõ Taùnh 479

Chöông Möôøi Baûy: Gia Ñònh Tam Gia 485

1) Leâ Quang Ñònh 485

2) Ngoâ Nhaân Tònh 489

3) Trònh Hoaøi Ñöùc 495

Chöông Möôøi Taùm: Coâng Lao Cuûa Ñöùc Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät Treân Vuøng Ñaát Phöông Nam 507

Chöông Möôøi Chín: Nhöõng Thuû Laõnh Daáy Loaïn Haøo Kieät Hay Khoâng Haøo Kieät? 537

1) Leâ Vaên Khoâi Vaø Cuoäc Noåi Loaïn Taïi Thaønh Gia Ñònh (1833-1835) 537

2) Nguyeãn vaên Traém 548

3) Laâm Saâm 552

4) Sôn Toát vaø Traàn Laâm Trong Cuoäc Noåi Daäy ÔÛ Ba Xuyeân 555

5) Nhöõng Thuû Laõnh Voâ Danh ÔÛ Thaát Sôn 561

6) Haø AÂm Daäy Soùng 565

Chöông Hai Möôi: Nguyeãn Phuùc Ñaûm: Vua Minh Maïng 571

6

Chöông Hai Möôi Moát: Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam Thôøi Nguyeãn Trung Höng 585

1) Thö Ngoïc Haàu Nguyeãn Vaên Thö 585

2) Hoà Vaên Boâi 588

3) Leâ Vaên Ñöùc 589

4) Nguyeãn Giao 592

5) Nguyeãn Hieàn Naêng 592

6) Traàn Vaên Hoïc 594

7) Laõnh Binh Leâ Vaên Leã 598

8) Nguyeãn Hoaøng 600

Phaàn Taùm: Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam Khi Phaùp Xaâm Laêng Vieät Nam 601

Chöông Hai Möôi Hai: Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam Khi Phaùp Ñaùnh Ñaø Naúng & Gia Ñònh 603

1) Leâ Ñình Lyù 603

2) Voõ Duy Ninh 604

3) Phaïm Theá Hieån 614

4) Toân Thaát Hieäp 616

5) Tröông Ñaêng Queá 620

6) Nguyeãn Coâng Nhaøn 628

7) Phan Khaéc Thaän 633

8) Nguyeãn Tri Phöông 636

9) Nguyeãn Duy 653

10) Khaâm Taán Töôøng 658

11) Ñoã Quang 659

12) Phan Thanh Giaûn 662

13) Nguyeãn Thoâng 680

14) Leâ Ñình Ñöùc 687

15) Thò Lang Boä Hoä Ñaøo Trí Phuù 687

16) Traàn Thieän Chaùnh 692

17) AÙn Saùt Ñaëng Vaên Duy 697

18) Leâ Quang Bænh 698

19) Phan Cö Chaùnh 699

20) Nguyeãn Baù Nghi 701

Chöông Hai Möôi Ba: Phan Thanh Giaûn: 150 Naêm Oan Khieân Vaø Nhöõng Uaån Khuùc Bi Traùng 703

Taøi Lieäu Tham Khaûo 735

7

Lôøi Ñaàu Saùch

Kính thöa quyù vò,

Töø ngaøy daân ta chæ soáng thaønh nhöõng boä toäc du canh treân caùc thaûo nguyeân cuûa

vuøng Löôõng Quaûng, ñeán khi caùc vua Huøng laäp quoác, roài Baéc thuoäc, roài ñoäc laäp, roài

môû ñaát veà phöông Nam... daân toäc ta ñaõ traûi qua bao thaêng traàm. Tröôùc söùc eùp khoác

lieät cuûa nhöõng boä toäc hieáu chieán phöông Baéc, maõi theá kyû thöù 10 thì ñaát nöôùc chuùng ta

chæ voûn veïn töø Thanh Hoùa trôû ra AÛi Nam Quan. Do hoaøn caûnh ñòa lyù vaø lòch söû, chuùng

ta naèm saùt naùch veà phía Nam cuûa moät daân toäc lôùn vaø ñaõ töøng coù quaù trình lòch söû thoân

tính nhieàu nöôùc nhoû quanh vuøng, neân daân toäc ta luoân phaûi chòu aùp löïc naëng neà töø

phöông Baéc, maø con ñöôøng duy nhaát ñeå giaûi toûa bôùt aùp löïc aáy laø phaûi tieán daàn veà

phöông Nam, neân ngay sau thôøi töï chuû, traûi qua caùc trieàu ñaïi, caùc vò minh quaân Vieät

Nam luoân nghó ñeán vieäc môû mang bôø coõi veà phöông Nam, duø hoài aáy daân Chieâm Thaønh

cuõng laø moät daân toäc khoâng deã nuoát, vì hoï cuõng coù moät neàn vaên hoùa cao vaø moät quaân

ñoäi tinh nhueä, thöôøng mang quaân sang quaáy phaù bieân giôùi phía Nam cuûa nöôùc ta. Tuy

nhieân, söùc soáng vaø söùc Nam tieán cuûa daân ta duø chaäm nhö taàm aên daâu, nhöng raát maõnh

lieät. Thaät tình maø noùi, duø söùc maïnh quaân söï ñaõ laøm cho Chieâm Thaønh tan vôõ nhanh

choùng, nhöng chính söùc soáng cuûa daân toäc ta ñaõ phaù vôõ nhöõng thaønh luõy kieân coá cuûa

Chieâm Thaønh chöù khoâng phaûi chæ laø söùc maïnh quaân söï.

Noùi veà lòch söû Nam tieán cuûa daân toäc ta, maø khoâng keå coâng lao cuûa caùc chuùa

Nguyeãn thì quaû laø moät thieáu soùt. Beân caïnh ñoù, neáu khoâng noùi veà Haøo Kieät vuøng Ñaát

Phöông Nam laïi laø moät thieáu soùt lôùn lao hôn. Töø caùi caâu “Hoaønh Sôn nhaát ñaùi, vaïn

ñaïi dung thaân” maø caùc chuùa Nguyeãn, keå töø thôøi chuùa Nguyeãn Hoaøng, ñaõ ñöa daân toâc

Vieät Nam xuoâi veà phöông Nam, töø AÙi Töû ñeán soâng Höông, roài ñeán soâng Coân (Phuù

Yeân), vaø cuoái cuøng laø ñi ñeán vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Trong suoát tieán trình

treân 300 naêm Nam Tieán, phaûi noùi khoâng bieát bao nhieâu Haøo Kieät cuûa vuøng ñaát naøy ñaõ

goùp xöông, goùp maùu ñeå taïo thaønh moät vuøng Ñaát Phöông Nam töôi ñeïp nhö ngaøy nay,

quan troïng nhaát laø vieäc mang laïi cho toå quoác Vieät Nam moät hình theå chöõ “S”tuyeät ñeïp

nhö ngaøy hoâm nay.

Ai trong chuùng ta cuõng phaûi thöøa nhaän raèng khoâng chæ rieâng caùc chuùa Nguyeãn coù

coâng môû nöôùc. Noùi ñeán coâng lao môû nöôùc veà phöông Nam, chuùng ta khoâng theå khoâng

ghi nhôù coâng ôn cuûa bao nhieâu ngöôøi ñaõ ñoå raát nhieàu coâng lao khai phaù, xaây döïng,

phaùt trieån vaø baûo veä vuøng ñaát truø phuù maø ngaøy nay chuùng ta ñang thöøa höôûng. Töø

coâng chuùa Ngoïc Vaïn, ñeán Thoáng Suaát Nguyeãn Höõu Caûnh, ñeán Thöôïng Coâng Leâ Vaên

Duyeät, ñeán Thoaïi Ngoïc Haàu, ñeán ngay caû nhöõng ngöôøi Minh Höông ñaõ ñeán ñaát nöôùc

naøy, duø muïc ñích chuyeán ñi cuûa hoï laø choái boû Thanh trieàu, nhöng khi sang ñeán Vieät

Nam hoï ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong coâng cuoäc oån ñònh vaø phaùt trieån ñaát Nam Kyø.

Ngoaøi ra, coøn bieát bao anh huøng voâ danh, bieát bao nhaân só, nhaø vaên hoùa, ngheä só, nhaø

8

kinh doanh ñaõ goùp phaàn môû mang vuøng ñaát naøy veà caùc phöông dieän xaõ hoäi, kinh teá,

vaên hoùa.

Daàu coâng lao cuûa caùc chuùa Nguyeãn tieàn traøo lôùn lao khoâng theå nghó baøn, nhöng

khoâng vì theá maø ngöôøi vieát taäp saùch naøy laïi ñoàng yù vôùi vieäc moät ngöôøi trong doøng hoï

nhaø Nguyeãn laø Nguyeãn AÙnh ñaõ tìm moïi caùch ñaùnh phaù nhaø Taây Sôn ñeå giaønh laïi chieác

ngai vaøng cho doøng hoï mình, trong khi nhaø Taây Sôn phaûi lo ñaùnh Nam deïp Baéc ñeå

giaønh laïi ñoäc laäp töï chuû cho daân toäc. Ngöôøi vieát taäp saùch naøy chaúng nhöõng khoâng

ñoàng tình vôùi chuyeän Nguyeãn AÙnh heát röôùc Xieâm La roài laïi röôùc Phuù Lang Sa veà daøy

xeùo quoác toå; maø coøn cöïc löïc leân aùn baát cöù ai chöù khoâng rieâng gì Nguyeãn AÙnh, chæ vì

quyeàn lôïi rieâng tö cho gia toäc hay beø ñaûng maø nôõ ñan taâm baùn bieån, baùn ñaát, vaø baùn

reû toå quoác mình cho ngoaïi bang. Trong tröôøng hôïp naøy, Nguyeãn AÙnh chæ vì chieác ngai

vaøng cho doøng hoï maø baát chaáp moïi phöông tieän, moïi thuû ñoaïn, daàu cho nhöõng thuû

ñoaïn ñoù coù gaây neân caûnh nuùi xöông soâng maùu cho ñoàng baøo ruoät thòt cuûa chính mình,

thaät laø ñaùng traùch laém vaäy! Tuy nhieân, taùc giaû cuûa taäp saùch naày laïi raát traân troïng vaø

kính ngöôõng taám loøng trung quaân aùi quoác cuûa taát caû nhöõng vò anh huøng haøo kieät ñaát

phöông Nam, vì ngaøy ñoù ñoái vôùi thaàn daân ñaát phöông Nam, hoï quan nieäm laø mình ñaõ

chòu quaù nhieàu aân suûng cuûa nhöõng vò chuùa Nguyeãn tieàn trieàu, maø heã ñaõ chòu ôn laø

phaûi tìm moïi caùch ñeå traû ôn, neân khi con chaùu caùc chuùa laâm nguy, hoï nghó ngoaøi vieäc

ñeàn ôn caùc chuùa coù nghóa laø “taän trung baùo quoác”, hoï coøn quan nieäm neáu thaáy vieäc

neân laøm maø khoâng laøm laø heøn: “kieán nghóa baát vi voâ doõng daõ”. Ngoaøi ra, phaûi noùi

trong cuoäc tranh huøng vôùi nhaø Taây Sôn, Nguyeãn AÙnh chæ coù moät lôïi theá duy nhaát laø

daân ôû vuøng ñaát môùi Nam Kyø naøy haõy coøn hoaøi voïng veà caùc chuùa Nguyeãn, maø Nguyeãn

AÙnh laø moät haäu dueä, neân hoï heát loøng uûng hoä vaø theo phoø Nguyeãn AÙnh, vì theo truyeàn

thoáng “aên traùi nhôù keû troàng caây” ngaøn ñôøi cuûa daân toäc. Hoï nghó raèng chính nhôø caùc

chuùa Nguyeãn maø cuoäc soáng cuûa hoï ñöôïc sung tuùc khaù giaû hôn ñôøi soáng cuûa cha anh

hoï luùc coøn ôû caùc vuøng Thuaän Quaûng. Chính vì theá maø ña phaàn haøo kieät vaø só phu cuûa

vuøng ñaát phöông Nam ñeàu theo veà che chôû vaø giuùp Nguyeãn AÙnh. Thoâi, aâu cuõng laø vaän

soá moät thôøi nghieâng ngöõa cuûa ñaát nöôùc!

Noùi veà söu khaûo vaø nghieân cöùu lòch söû môû ñaát phöông Nam töø tröôùc ñeán nay ñaõ coù

raát nhieàu ngöôøi laøm nhö nhö Bình Nguyeân Loäc, Sôn Nam, Huyønh Minh, Vöông Hoàng

Seån, vaân vaân, vaø moät ít hoïc giaû khaùc cuõng ñaõ coù coâng tìm toøi nghieân cöùu veà mieàn Nam

nhö anh Höùa Hoaønh vôùi boä saùch nhieàu taäp mang töïa ñeà “Nam Kyø Luïc Tænh.” Tuy

nhieân, neáu so saùnh vôùi nhöõng ngöôøi laøm cuøng moät coâng vieäc naøy cho mieàn Baéc vaø

mieàn Trung, thì lòch söû Nam Kyø, nhaát laø lòch söû cuûa nhöõng anh huøng haøo kieät ñaõ goùp

coâng goùp söùc khoâng nhoû vaøo vieäc môû mang vaø phaùt trieån vuøng ñaát naøy haõy coøn caàn

nhieàu laém nhöõng baøn tay cuûa con daân xöù aáy ñoùng goùp vaøo.

Trong chieàu höôùng ñoù, taùc giaû taäp saùch “Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam” mong muoán

nhaén nhuû vôùi ñaøn haäu boái coâng ôn cuûa nhöõng baäc tieàn hieàn ñi môû coõi veà Ñaát Phöông

Nam, nhöõng baäc haäu hieàn coù coâng gìn giöõ gia saûn quí baùu maø cha anh ñaõ trao truyeàn

laïi, cuõng nhö nhöõng vò ñaõ laøm raïng danh vuøng ñaát naøy. Trong vieäc laøm nhoû nhoi naøy,

9

taùc giaû taäp saùch “Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam”chæ hy voïng coù theå mang laïi moät chuùt

thoaûi maùi cho nhöõng ai coù nieàm thao thöùc tìm hieåu veà mieàn Nam, tìm hieåu veà söùc soáng

maõnh lieät cuûa ngöôøi daân ñi môû coõi veà vuøng Ñaát Phöông Nam qua hình aûnh cuûa nhöõng

anh huøng vaø anh thö haøo kieät, nhöõng tinh hoa cuûa daân toäc, ñaõ goùp phaàn laøm neân moät

mieàn Nam töôi ñeïp maø chuùng ta ñang thöøa höôûng ngaøy nay. Vaø cuõng nhaân cô hoäi naøy,

taùc giaû cuõng muoán noùi leân loøng kính ngöôõng cuûa moät ngöôøi haäu boái toû loøng bieát ôn vôùi

caùc baäc tieàn nhaân haøo kieät ñaõ hy sinh xöông maùu ñeå ñieåm toâ non soâng gaám voùc ngaøy

theâm töôi ñeïp. Chính nhöõng anh huøng haøo kieät naøy laø nieàm haõnh dieän, nieàm töï haøo veà

nguoàn goác vaø daân toäc, cuõng nhö nieàm tin vöõng chaéc raèng tieàn ñoà cuûa daân toäc naøy seõ

luoân coù nhöõng baäc anh huøng haøo kieät ñöùng leân ñuùng thôøi ñuùng luùc leøo laùi con thuyeàn

ñaát nöôùc ñi ñeán vinh quang. Vaø neáu coù theå ñöôïc, goùp moät phaàn nhoû trong coâng cuoäc

tìm hieåu lòch söû cuûa vuøng ñaát môùi, nhöng laïi laø vuøng ñaát mang laïi sinh khí cho daân

toäc, laø vöïa luùa cho caû nöôùc, laø nieàm hy voïng vöôn leân cuûa caû daân toäc.

Taùc giaû xin kính caån töôûng nieäm ñeán höông linh thaân phuï vaø thaân maãu laø oâng baø Leâ

Vaên Thuaän vaø Traàn Thò Söûu, cuõng nhö nhaïc phuï vaø nhaïc maãu oâng baø Taân Ngoïc Phieâu

vaø Traàn Thò Phaøn, nhöõng ngöôøi ñaõ môùm cho taùc giaû ngay töø thôøi thô aáu nhöõng caâu

chuyeän ngaén moäc maïc veà Haøo Kieät Phöông Nam. Taùc giaû cuõng xin kính caån töôûng

nieäm ñeán höông linh cuûa oâng ngoaïi vaø oâng chuù Ba laø hai oâng Traàn Vaên Tieáng vaø Traàn

Vaên Höông, nhöõng con daân kyø cöïu cuûa Vónh Long, ñaõ keå laïi cho chaùu nghe veà “Thaønh

Xöa Tích Cuõ” vaø nhöõng vuøng ñaát maø hai oâng ñaõ ñi qua trong xöù Nam Kyø Luïc Tænh,

cuõng nhö töôûng nhôù ñeán oâng Saùu xoùm Baùnh Phoàng Khoai Phöôøng 5 Vónh Long, ngöôøi

ñaõ keå cho taùc giaû raát nhieàu chuyeän veà Thaønh Xöa Tích Cuõ cuûa Vónh Long. Keá ñeán, taùc

giaû cuõng xin töôûng nhôù ñeán hai anh Höùa Hoaønh vaø Nguyeãn höõu Trí vôùi nhöõng ñeâm traø

ñaøm “Nhôù Veà Vónh Long vaø Nam Kyø Luïc Tænh” taïi vuøng 9, traïi tî naïn Bataan,

Philippines, vaøo nhöõng thaùng ngaøy cuoái naêm 1984. Taùc giaû cuõng xin töôûng nhôù ñeán

chuù Huyønh Minh trong nhöõng ngaøy hai chuù chaùu cuøng laøm coâng quaû taïi Toå Ñình Minh

Ñaêng Quang, ñaõ coù nhöõng cuoäc maïn ñaøm raát lyù thuù veà Haøo Kieät cuûa vuøng Ñaát

Phöông Nam. Cuoái cuøng, taùc giaû cuõng xin töôûng nhôù ñeán Giaùo Sö Tieán Só Nguyeãn

Thanh Lieâm, ngöôøi ñaõ khuyeán taán taùc giaû raát nhieàu trong vieäc bieân soaïn taäp saùch naøy.

Laàn cuoái gaëp laïi Thaày trong ñaùm tang thaày Ñaøo Khaùnh Thoï, thaày coøn nhaéc: “Khi naøo

xong baûn thaûo Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam, em nhôù ñöa ngay cho Thaày xem thöû. Luùc

naøy Thaày cuõng yeáu laém roài. Thaày cöù töôûng laø Thaày ñi tröôùc chuù Thoï, khoâng ngôø chuù

aáy laïi ñi tröôùc Thaày.” OÂi! Taám loøng cuûa Thaày Nguyeãn Thanh Lieâm ñoái vôùi vuøng Ñaát

Phöông Nam noù lôùn ñeán döôøng naøo! Thaày ñaõ raát mong ñôïi ñöôïc nhìn thaáy boä saùch

naøy ra ñôøi, nhöng Thaày ñaõ ra ñi tröôùc khi taùc giaû coù theå hoaøn thaønh ñöôïc baûn thaûo.

Moät laàn nöõa, taùc giaû xin thaønh kính daâng leân moät neùn höông loøng ñeå töôûng nhôù ñeán

taát caû nhöõng vò ñaõ goùp phaàn giaùn tieáp hay tröïc tieáp cho söï ra ñôøi cuûa taäp saùch naøy.

Cuoái cuøng, taùc giaû cuõng xin caûm ôn hieàn phuï Töông Thuïc vaø caùc con Thanh Phuù,

Thanh Myõ vaø Thieän Phuù, cuõng nhö caùc anh chò em Ngoïc Nhi, Ngoïc Chaâu, Ngoïc

Söông, Ngoïc Tröôùc, Ngoïc Ñaøo, Bích Vaân vaø Thanh Tuøng, cuøng taát caû nhöõng baïn höõu,

10

nhaát laø hai vò coá giaùo sö Ñaøo Khaùnh Thoï vaø Voõ thò Ngoïc Dung, vaø caùc baïn Nguyeãn

Thò Ngoïc Vaân, Huyønh Höõu Ñöùc, Bieän Coâng Danh, Phuøng Minh Nga, Nguyeãn Vieät

Duõng, Leâ Thò Kim Oanh, Vöông Vaên Hueä, Phaïm Töông Nhö, Voõ Minh Theá, Traàn Höõu

An, Traàn Chí Hieáu, Nguyeãn Vieät Duõng... luùc naøo cuõng giuùp ñôõ, khuyeán taán vaø coá gaéng

taïo ñieàu kieän thuaän lôïi, raát thuaän lôïi cho taùc giaû hoaøn taát boä saùch naøy. Phaûi thöïc tình

maø noùi, neáu khoâng coù söï giuùp ñôõ vaø khuyeán taán cuûa nhöõng ngöôøi baïn thaân thöông

naøy, chaéc haún boä saùch naøy seõ khoâng bao giôø coù cô hoäi ñeán tay chö ñoäc giaû gaàn xa

ñöôïc.

Ngöôøi vieát xin thaønh thaät caùo loãi tröôùc, vì ñaây khoâng phaûi laø moät taäp bieân khaûo, maø

chæ laø nhöõng chi tieát ñöôïc oâng baø keå laïi hay nhöõng maåu chuyeän ñöôïc caùc baäc ñaøn anh

keå cho nghe trong nhöõng buoåi traø maïn ñaøm, hoaëc do chính haäu dueä cuûa nhöõng baäc

haøo kieät keå laïi neân raát coù theå khoâng chính xaùc veà ñòa danh hay nieân ñaïi. Cuoái cuøng,

taäp saùch “Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam” chaéc chaén seõ coøn nhieàu thieáu soùt, coù theå vì ôû

haûi ngoaïi naøy taùc giaû khoâng theå naøo tìm kieám ñöôïc ñaày ñuû taøi lieäu, hay vì söï tra cöùu

cuûa taùc giaû chöa ñöôïc thaáu ñaùo töôøng taän. Daàu theá naøo ñi nöõa, taùc giaû cuõng mong

ñem ñeán cho moïi ngöôøi moät nieàm töï haøo veà caùc baäc tieàn boái cuûa mình trong thôøi môû

coõi veà phöông Nam. Neáu coù thieáu soùt, xin caùc baäc tröôûng thöôïng vaø thöùc giaû nieäm tình

tha thöù vaø boå khuyeát nhöõng sai soùt ñeå laàn taùi baûn sau ñöôïc hoaøn thieän hôn. Mong laém

thay!!!

Traân troïng

Ngöôøi Long Hoà

11

Ñoâi Doøng Veà Taùc Giaû

Ngöôøi Long Hoà

Ngöôøi Long Hoà laø buùt hieäu cuûa anh Traàn Ngoïc, cuõng ñöôïc bieát döôùi teân Traàn

Ngoïc-Em. Anh coøn coù buùt hieäu Thieän Phuùc, ñaây cuõng laø Phaùp danh khi anh vieát saùch

baùo Phaät Giaùo. Anh sanh naêm 1949 taïi laøng Long Hoà tænh Vónh Long, vuøng ñaát maø

moät thôøi ñaõ töøng laø thuû phuû cuûa Dinh Long Hoà döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn. Ngaøy nay

thì Long Hoà chæ coøn laø teân cuûa moät huyeän naèm saùt naùch thaønh phoá Vónh Long,

khoaûng 136 caây soá veà phía taây nam cuûa Saøi Goøn. Anh sanh ra vaø lôùn leân taïi tænh Vónh

Long, moät tænh nhoû naèm giöõa hai doøng soâng Tieàn vaø soâng Haäu. Daàu sanh ra trong moät

gia ñình ngheøo, vaø daàu thôøi ñoù ñaát nöôùc vöøa môùi daønh ñöôïc ñoäc laäp töø tay ngöôøi

Phaùp, nhöng cha meï anh ñaõ coá gaéng cho taát caû caùc con ñi hoïc heát baäc trung hoïc. Thôøi

trung hoïc anh ñaõ theo hoïc tröôøng Trung Hoïc Toáng Phöôùc Hieäp, tröôøng trung hoïc coâng

laäp duy nhaát cuûa Vónh Long thôøi baáy giôø. Sau ñoù anh toát nghieäp cöû nhaân Anh Vaên

vaøo naêm 1973 vaø cöû nhaân Vieät Haùn vaøo naêm 1974 taïi tröôøng Ñaïi Hoïc Caàn Thô. Sau

khi ñeán Hoa Kyø, anh tieáp tuïc theo hoïc ngaønh giaùo duïc phuïc hoài (Rehabilitation), vaø

anh ñaõ giöõ chöùc Tröôûng Phoøng Giaùo Duïc Phuïc Hoài cuûa tieåu bang taïi thaønh phoá Bell,

thuoäc quaän haït Los Angeles, töø naêm 1988 cho ñeán khi höu trí vaøo naêm 2013. Ngay töø

thôøi coøn thô aáu, cuoäc soáng cuûa anh ñaõ gaén lieàn vôùi nhöõng con ñeâ bôø ruoäng thaân yeâu

cuûa vuøng ñaát Long Hoà, chính vì vaäy maø ñoái vôùi anh vuøng ñaát Nam Kyø chaúng nhöõng

thaân thöông maø noù coøn löu laïi cho anh nhieàu kyù öùc cuûa moät thôøi kyû nieäm. Luùc coøn

nhoû, anh ñaõ thöôøng ñöôïc oâng ngoaïi vaø oâng chuù Ba(1)

keå cho nghe nhieàu maãu chuyeän

lyù thuù töø hoài coøn Nam Kyø Luïc Tænh döôùi thôøi vua Minh Maïng ñeán Nam Kyø 20 tænh

khi ngöôøi Phaùp chieám troïn mieàn Nam, cuõng nhö Nam Kyø vaøo nhöõng naêm ñaàu theá kyû

20 ñeán khoaûng giöõa thaäp nieân 1950. Khi vaøo ñôøi anh coù dòp ñi haàu nhö khaép moïi

mieàn cuûa ñaát nöôùc, ñaëc bieät laø vuøng ñaát phöông Nam. Trong taát caû nhöõng chuyeán ñi

naày anh ñaõ khoâng ñeå laõng phí baát cöù giaây phuùt naøo, ñi ñaâu ñeán ñaâu anh cuõng tìm tôùi

caùc baäc kyø laõo ñeå hoïc hoûi theâm veà ñòa phöông nôi anh ñeán treân ñuû moïi phöông dieän,

töø ñòa chí, ñòa chaát, ñeán sinh hoaït cuûa cö daân, tín ngöôõng, vaên hoùa, kinh teá, vaø saûn

vaät, vaân vaân. Ñoái vôùi anh taát caû nhöõng gì coù lieân quan ñeán ñaát phöông Nam trong quaù

khöù vaø hieän taïi ñeàu laø gia taøi quí baùu khoâng rieâng gì cho con daân Nam Kyø maø coøn laø

söùc soáng cho caû nöôùc nöõa. Ñeán khoaûng cuoái naêm 1984, khi ñang ôû traïi tî naïn Bataan,

Phi Luaät Taân, anh laïi ñöôïc nhöõng ngöôøi raát am töôøng veà Nam Kyø keå cho anh nghe ñuû

thöù chuyeän veà Nam Kyø nhö caùc anh Höùa Hoaønh vaø Nguyeãn Höõu Trí trong nhöõng

ñeâm traø maïn ñaøm “Nhôù Veà Vónh Long vaø Nam Kyø Luïc Tænh”. Chính nhöõng cô duyeân

vaø kyù öùc ñoù ñaõ thoâi thuùc anh vieát quyeån “Moät Thoaùng Nam Kyø Luïc Tænh” (1 taäp,

khoaûng 500 trang, xuaát baûn naêm 2006), nhöng sau khi hoaøn taát quyeån saùch naày anh

caûm thaáy vaãn coøn thieáu thieáu, neân anh ñaõ tieáp tuïc bieân soaïn vaø hoaøn taát boä saùch “Ñaát

12

Phöông Nam”. Boä saùch goàm 2 quyeån, khoaûng treân 1.600 trang giaáy khoå 8 ½-11. Anh

coøn laø taùc giaû cuûa nhieàu boä saùch khaùc nhö boä Töø Ñieån Phaät Hoïc Vieät Anh (6 taäp,

4.824 trang, xuaát baûn naêm 2005), boä Töø Ñieån Phaät Hoïc Anh-Vieät (10 taäp, 5.626 trang,

xuaát baûn naêm 2007), boä Phaät Phaùp Caên Baûn Vieät-Anh (8 taäp, 6.184 trang, xuaát baûn

naêm 2009), Ñaïo Phaät Trong Ñôøi Soáng (10 taäp, khoaûng 3.000 trang, xuaát baûn töø naêm

1990 ñeán naêm 2000), Ñaïo Phaät An Laïc Vaø Tænh Thöùc (1 taäp khoaûng 300 trang, xuaát

baûn naêm 1993), Taâm Söï Vôùi Cha Meï Vaø Tuoåi Treû (1 taäp, khoaûng 400 trang, xuaát baûn

naêm 1994), Moät Ñôøi Meï Trao (1 taäp, khoaûng 300 trang, xuaát baûn naêm 1994), Thieân

Truùc Tieåu Du Kyù (1 taäp, khoaûng 300 trang, xuaát baûn naêm 2006), Thieàn Sö (1 taäp, 518

trang, xuaát baûn naêm 2007), Thieàn Trong Ñôøi Soáng (1 taäp, 680 trang, xuaát baûn naêm

2012), Nhöõng Ñoùa Hoa Voâ Öu, Taäp I, II, III (1840 trang, xuaát baûn naêm 2012). Töø

Ñieån Thieàn Vaø Thuaät Ngöõ Phaät Giaùo, 12 taäp, 6.596 trang, xuaát baûn naêm 2016. Trong

moät töông lai gaàn anh hy voïng seõ cho xuaát baûn nhöõng boä saùch maø anh coøn ñang bieân

soaïn nhö caùc boä vaø Thieàn Trong Phaät Giaùo, Chö Thieàn Ñöùc, Thieàn Laâm Baûo Thoaïi,

vaø Caên Baûn Nieäm Phaät Cho Ngöôøi Taïi Gia.

(1) Ñoù laø hai oâng Traàn vaên Tieáng vaø Traàn vaên Höông, nhöõng con daân kyø cöïu cuûa xöù Nam Kyø thôøi

Phaùp thuoäc.

13

Phaàn Moät

Lòch Söû Thaønh Laäp Vaø Toång Quan

Veà Vuøng Ñaát Phöông Nam

14

15

CHÖÔNG MOÄT

Lòch Söû Vaø Quaù Trình

Thaønh Laäp Ñaát Phöông Nam

Quaù Trình Nam Tieán Cuûa Daân Toäc Vieät Nam:

Trong suoát quaù trình döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, daân toäc Vieät Nam luoân bò aùp löïc töø

phöông Baéc, neân muoán sinh toàn Vieät Nam khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc hôn laø môû

ñaát veà phöông Nam. Theá neân töø khi nhaø Ngoâ giaønh laïi ñoäc laäp naêm 939 (sau gaàn

1.000 naêm Baéc thuoäc töø naêm 110 tröôùc Taây lòch ñeán naêm 939 sau Taây lòch), ñaát nöôùc

ta baét ñaàu môû ra moät kyû nguyeân ñoäc laäp vôùi caùc trieàu ñaïi noái tieáp veà sau naøy nhö

Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn... Luùc ñoù toå tieân chuùng ta coøn ôû quanh vuøng Baéc Vieät, töø Thanh

Hoùa trôû ra. Khoâng ñaày 2 theá kyû sau ñoù, Vieät Nam ñaõ tieán xuoáng Quaûng Bình vaø

Quaûng Trò (naêm 1069). Ñeán naêm 1307, vua Traàn Anh Toâng gaû coâng chuùa Huyeàn

Traân cho vua Cheá Maân cuûa xöù Champa vaø Cheá Maân ñaõ daâng hai chaâu OÂ vaø Lyù (baây

giôø laø vuøng phía Baéc tænh Thöøa Thieân) leân nhaø vua ñeå laøm leã cöôùi. Naêm 1471 chieám

Qui Nhôn, 1611 ñeán Phuù Yeân, 1653 ñeán Nha Trang. Naêm 1658, Chaân Laïp xin thaàn

phuïc chuùa Nguyeãn. Naêm 1680, chuùa Nguyeãn chính thöùc cho nhoùm quan quaân löu

vong cuûa nhaø Minh beân Taøu khai khaån vuøng ñaát Ñoàng Nai. Naêm 1693 quaân chuùa

Nguyeãn tieán ñeán Phan Thieát. Naêm 1698, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu sai oâng Nguyeãn

höõu Kænh (coù saùch vieát laø Nguyeãn Höõu Caûnh) laø Kinh Löôïc ñaát Chaân Laïp vaø chia ñaát

Ñoâng Phoá ra laøm dinh huyeän ñeå tieän vieäc cai trò. OÂng laáy ñaát Ñoâng Phuù ñeå laäp ra

huyeän Phöôùc Long, Bieân Hoøa laäp ra dinh Traán Bieân, vaø ñaët Saøi Goøn laø huyeän Taân

Bình. Sau ñoù ñaët ra 2 dinh laø Traán Bieân (Bieân Hoøa) vaø Traán Phieân (Gia Ñònh). Naêm

1705, oâng ñem quaân tieáp nhaän vuøng ñaát Taàm Phong Long (nay laø hai vuøng Long

Xuyeân vaø Chaâu Ñoác). Nghóa laø trong khoaûng 7 naêm töø naêm 1698 ñeán 1705, quan

Thoáng Suaát Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ chính thöùc tuyeân boá chuû quyeàn cuûa

Vieät Nam treân phaàn ñaát Nam Kyø vôùi ñaày ñuû nhöõng thuû tuïc haønh chaùnh maø chöa coù

daân toäc naøo ñaõ laøm tröôùc ñaây, nhö ñaët ñòa danh, kieåm tra daân soá vaø thieát laäp boä maùy

haønh chaùnh cho ñeán ngaøy nay. Naêm 1708, Maïc Cöûu daâng ñaát Haø Tieân, chuùa Nguyeãn

chæ nhaän treân danh nghóa, nhöng vaãn ñeå cho doøng hoï Maïc traán giöõ ñaát Haø Tieân. Naêm

1753, nhaân cô hoäi vua Chaân Laïp laø Naëc OÂng Nguyeân laán hieáp ngöôøi Coân Man, chuùa

Nguyeãn beøn sai Nguyeãn Cö Trinh vaøo daøn xeáp vaø laõnh leänh chuùa Nguyeãn ôû laïi tieáp

tuïc khai khaån ñaát hoang vaø laäp khu dinh ñieàn môùi. Töø ñoù coi nhö phaàn lôùn ñaát ñai cuûa

xöù Thuûy Chaân Laïp ñaõ naèm döôùi söï kieåm soaùt cuûa Vieät Nam. Trong khi ñoù Maïc Cöûu

vaø con laø Maïc Thieân Töù tieáp tuïc khai khaån nhöõng vuøng Haø Tieân, Phuù Quoác, Long

16

Xuyeân (Caø Mau), Raïch Giaù, Traán Giang (Caàn Thô) vaø Traán Di (Soùc Traêng vaø Baïc

Lieâu). Naêm 1755, chuùa Nguyeãn Voõ Vöông gaõ coâng chuùa Ngoïc Vaïn cho vua Mieân ñeå

ñoåi laáy 2 vuøng Taàm Boân (Taân An) vaø Loâi Laïp (Goø Coâng). Sau ñoù thì caùc oâng Trònh

Hoaøi Ñöùc, Ngoâ nhôn Tònh vaø Leâ quang Ñònh cuõng laäp ra thi xaõ, thaép saùng ngoïn ñuoác

vaên hieán nôi goùc trôøi cöïc Nam cuûa toå quoác. Ñeán naêm 1780 thì Maïc Thieân Töù chính

thöùc daâng ñaát Haø Tieân (baáy giôø bao goàm caùc vuøng Haø Tieân, Phuù Quoác, Caø Mau, Soùc

Traêng, Baïc Lieâu vaø Caàn Thô). Ñeán ñaây coi nhö cuoäc Nam tieán ñeán choùt muõi Caø Mau

vaø Haø Tieân ñaõ hoaøn taát.

Chuùa Nguyeãn Hoaøng vaø nhöõng Chuùa

Noái Nghieäp Vôùi Keá Hoaïch Nam Tieán:

Neáu noùi veà cuoäc Nam Tieán maø khoâng keå ñeán coâng lao cuûa Chuùa Nguyeãn Hoaøng

vaø caùc chuùa noái nghieäp cuûa Ngaøi sau naøy quaû laø moät thieáu soùt lôùn. Tuy nhieân, trong

phaïm vi haïn heïp cuûa quyeån saùch naøy, chuùng toâi chæ noùi phôùt qua veà caùc Chuùa vaø chæ

noùi nhieàu ñeán nhöõng baäc coù coâng lao tröïc tieáp vôùi xöù Nam Kyø Luïc Tænh maø thoâi.

Sau khi Nguyeãn Kim, Thaùi Teå nhaø haäu Leâ bò nhaø Maïc ñaàu ñoäc cheát naêm 1545,

quyeàn bính rôi vaøo tay cuûa con reå oâng laø Trònh Kieåm. Vaø ñeå cuûng coá quyeàn bính

Trònh Kieåm baát chaáp moïi haønh ñoäng, ngay caû vieäc saùt haïi em vôï cuûa mình laø Laõng

Quaän Coâng Nguyeãn Uoâng. Nguyeãn Hoaøng thaáy anh mình bò haõm haïi, beøn caùo beänh

xin suoâi veà phöông Nam ñeå laùnh naïn. Vaø töø caâu saám cuûa Traïng Trình Nguyeãn Bænh

Khieâm “Hoaønh Sôn Nhaát Ñaùi, Vaïn Ñaïi Dung Thaân” maø Nguyeãn Hoaøng ñaõ döïng neân

cô nghieäp cho doøng hoï Nguyeãn, cuõng nhö goùp phaàn khoâng nhoû trong coâng cuoäc Nam

Tieán cuûa daân toäc Vieät Nam. Sau khi cho ngöôøi vaøo vaán keá vôùi Traïng Trình, Nguyeãn

Hoaøng nhôø chò mình laø Ngoïc Baûo xin vôùi Trònh Kieåm cho veà phöông Nam laøm Traán

Thuû Thuaän Hoùa. Moät coâng hai vieäc, vöøa raûnh tay vöøa khoûi phaûi mang tieáng laø saùt haïi

theâm moät ngöôøi em vôï nöõa neân Trònh Kieåm baèng loøng ngay. Naêm 1558, Nguyeãn

Hoaøng töø giaõ chò mình ñeå ra ñi traán thuû ñaát Thuaän Hoùa. Maët ngoaøi thì Nguyeãn Hoaøng

coù veû hoøa hieáu vôùi Trònh Kieåm, nhöng beân trong thì Chuùa Nguyeãn tìm caùch thu phuïc

loøng ngöôøi ôû phöông Nam vaø aâm thaàm gaày döïng neân cô nghieäp nhaø Nguyeãn.

Ñôøi Chuùa Nguyeãn Hoaøng (1600-1613), ñi veà Thuaän Hoùa, cuûng coá quaân söï baét ñaàu

coâng cuoäc xaây döïng ñeá nghieäp cho doøng hoï Nguyeãn. Sau naøy trieàu Nguyeãn truy toân

oâng laø Thaùi Toå Gia Duï Hoaøng Ñeá.

Ñeán ñôøi Chuùa Nguyeãn Phöôùc Nguyeân (1613-1635), döï tính keá hoaïch hoøa hoaõn vôùi

caùc laân quoác phöông Nam nhö Chieâm Thaønh vaø Chaân Laïp. Chuùa Nguyeãn Phöôùc

Nguyeân cuõng baét ñaàu keá hoaïch “Xaâm chieám khoâng ñoå maùu” treân ñaát nöôùc Chieâm

Thaønh vaø Chaân Laïp baèng caùch cho löu daân veà khai khaån vaø ñònh cö taïi caùc vuøng xa

xoâi ôû phöông Nam nhö Prey Nokor (baây giôø laø Saøi Goøn). Naêm 1620, chuùa Saõi

Nguyeãn Phöôùc Nguyeân gaû hai naøng coâng chuùa laø Ngoïc Khoa cho vua Chieâm Poâ

17

Romeâ vaø Ngoïc Vaïn cho Mieân vöông laø Chey Chetta II, môû ñaàu cho moät döï tính “taàm

aên daâu” veà laâu veà daøi cho cuoäc Nam Tieán veà sau naøy.

Naêm 1623, sau khi giuùp Chaân Laïp ñaùnh thaéng ñöôïc quaân Xieâm, moät phaùi ñoaøn

cuûa trieàu ñình Thuaän Hoùa ñaõ ñeán Nam Vang, xin vua Chey Chetta II cho ngöôøi Vieät

töï do vaøo cö nguï trong Prey Nokor (töùc vuøng Saøi Goøn ngaøy nay) vaø laäp cô quan thu

thueá, cuõng nhö ñaët ñoàn binh taïi ñaây ñeå phoøng khi coù vieäc laø keùo quaân leân Nam Vang

tieáp trôï ngay. Chuùa Saõi maát naêm 1635. Veà sau naøy ñöôïc trieàu ñình nhaø Nguyeãn truy

toân laø Hy Toâng Hieán Vaên Hoaøng ñeá.

Ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Lan (1635-1648), vì phaûi chinh chieán vôùi Baéc quaân cuûa

chuùa Trònh neân suoát thôøi gian naøy chuùa Nguyeãn Phuùc Lan khoâng môû mang gì nhieàu

veà phöông Nam. Veà sau trieàu ñình nhaø Nguyeãn truy toân oâng laø Thaàn toân Hieán Chieâu

Hoaøng ñeá.

(Baûn ñoà Nam Kyø naêm 1757)

Ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn (1648-1687), töùc Chuùa Hieàn Vöông. OÂng laø ngöôøi

chaêm lo vieäc nöôùc, khoâng chuoäng vieäc yeán tieäc vui chôi. Naêm 1660, chuùa Hieàn

Vöông laäp Battom Reachea (con trai lôùn cuûa coâng chuùa Ngoïc Vaïn) laøm Chaùnh

Vöông Chaân Laïp, ñoùng ñoâ ôû Udong. Vaø Ang Non (con trai keá cuûa coâng chuùa Ngoïc

Vaïn) laøm Nhò Vöông vaø ñoùng ñoâ ôû Prey Nokor (töùc Saøi Goøn ngaøy nay).

Naêm 1674, Naëc OÂng Ñaøi ñöa quaân Xieâm sang ñaùnh Ang Non, phaù caùc luõy Saøi

Goøn vaø Bích Ñoâi, nhöng nhôø chuùa Nguyeãn tieáp trôï neân OÂng Ñaøi vaø quaân Xieâm thua

chaïy. Chuùa Nguyeãn ñöa Ang Saur (Naëc OÂng Thu) veà Udong leân ngoâi laáy hieäu laø

Chey Chetta IV.

Naêm 1679, caùc cöïu thaàn nhaø Minh khoâng phuïc nhaø Thanh neân aøo aït chaïy qua tî

naïn beân Xöù Ñaøng Trong. Traàn Thöôïng Xuyeân ñöôïc Chuùa Hieàn cho khaån vuøng ñaát

Ñoàng Nai, vaø Döông Ngaïn Ñòch ñöôïc Chuùa cho khaån vuøng ñaát Myõ Tho. Töø ñoù caùc

18

nôi naøy trôû neân phoàn thònh, phoá xaù moïc leân, buoân baùn höng vöôïng. Thuyeàn buoân cuûa

nhieàu xöù ñeán giao thöông taáp naäp.

Ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Traên (1687-1691), töùc Chuùa Nghóa Vöông. Chuùa vaãn giöõ

keá hoaïch löu daân veà phöông Nam, nhöng khoâng coù gì ñaùng noùi. Quan heä vôùi Chaân

Laïp vaãn toát ñeïp. Chuùa chæ ôû ngoâi coù 4 naêm roài baêng haø naêm 1691.

Ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu (1691-1725). Ñaây laø thôøi kyø chieán tranh Trònh

Nguyeãn taïm ngöøng treân 30 naêm, bôø coõi taïm yeân oån, neân chuùa Nguyeãn Phuùc Chu coù

nhieàu cô hoäi môû ñaát veà phöông Nam hôn.

Naêm Giaùp Thaân (1692), khi vua Chieâm laø Baø Tranh keùo sang nöôùc ta cöôùp boùc,

sau ñoù hoïp quaân ñaép luõy ôû phuû Dieân Ninh. Quan Traán thuû dinh Bình Khang lieäu

choáng khoâng noåi phaûi baùo veà chuùa Nguyeãn. Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu beøn phong cho

Leã Taøi Haàu Nguyeãn Höõu Kænh laõnh chöùc Toång binh (Thoáng binh) cuøng vôùi Tham

Möu Nguyeãn ñình Quang caát quaân ñi ñaùnh deïp.

Thaùng gieâng naêm Quyù Daäu (1693), Nguyeãn höõu Caûnh ñaùnh baïi vaø baét ñöôïc Baø

Tranh vaø töôùng Chieâm laø Keá Baø Töû. Chuùa cho ñoåi ñaát Chieâm Thaønh ra laøm traán

Thuaän Thaønh (töù Bình Thuaän baây giôø).

Naêm Ñinh Söûu 1697, chuùa cho laáy ñaát Phan Rang vaø Phan Rí trôû veà phía Taây ñaët

phuû Bình Thuaän.

Naêm 1698, Thoáng Suaát Nguyeãn Höõu Laäp tuyeân boá chuû quyeàn ñaát ñai xöù Ñaøng

Trong taïi hai huyeän An Phuùc vaø Hoøa Ña thuoäc vuøng Gia Ñònh. Chia ñaát Ñoâng Phoá,

laáy xöù Ñoàng Nai laøm huyeän Phuùc Long, döïng Dinh Traán Bieân (Bieân Hoøa ngaøy nay),

laáy xöù Saøi Goøn (Prey Nokor) laøm huyeän Taân Bình. , döïng Dinh Phieân Traán (vuøng Gia

Ñònh ngaøy nay), laäp xaõ Minh Höông...Keå töø ñoù ngöôøi Hoa khaép nôi ñi laïi buoân baùn

vôùi ngöôøi Nam raát saàm uaát.

Naêm 1699, Chuùa cho löu daân ñeán khai thaùc vuøng cuø lao OÂng Chöôûng.

Naêm 1705, Nguyeãn Cöûu Vaân môû vuøng ñaát Vuõng Guø Taàm Boân (Taân An ngaøy nay)

vaø Loâi Laïp (Goø Coâng), nhöng chöa chính thöùc ñöôïc Mieân vöông cho pheùp.

Thaùng 8 naêm Maäu Tyù 1708, ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, Maïc Cöûu cuøng Tröông

Caàu, Lyù Xaù mang leã vaät ñeán kinh ñoâ gaëp chuùa Nguyeãn xin daâng ñaát Haø Tieân. Maïc

Cöûu laø ngöôøi ñaàu tieân coù coâng khai phaù vaø phaùt trieån phuû Saøi Maït cuûa Chaân Laïp, töø

Haø Tieân chaïy xuoáng Raïch Giaù, xuoáng taän Caø Mau, Baïc Lieâu, Soùc Traêng, Caàn Thô,

Long Xuyeân vaø Chaäu Ñoác. Chuùa phong cho Maïc Cöûu laøm Toång Binh traán Haø Tieân.

Naêm 1725, Nguyeãn Phuùc Chu maát, ôû ngoâi chuùa ñöôïc 34 naêm.

Ñôøi Nguyeãn Phuùc Thuï (1725-1738). Duø khoâng coù gì ñaëc saéc, nhöng döôùi thôøi chuùa

Phuùc Thuï coù ba bieán coá quan troïng: thöù nhaát laø vaøo naêm 1731, Naëc Tha daâng ñaát

Long Hoà vaø Myõ Tho cho Traàn Ñaïi Ñònh, laäp neân Dinh Long Hoà. Vaø thöù nhì laø vaøo

naêm 1736, Naëc Nguyeân nhôø Maïc Thieân Töù daâng ñaát Taàm Boân vaø Loâi Laïp ñeå chuoäc

toäi. Vaø bieán coá thöù ba cuõng xaûy ra vaøo naêm 1736, sau khi Maïc Cöûu qua ñôøi, Chuùa

Phuùc Thuï phong cho con caû cuûa Maïc Cöûu laø Maïc Thieân Töù tieáp tuïc laøm Toång Traán

Haø Tieân. Ñaây laø thôøi kyø cöïc thònh cuûa vuøng Haø Tieân veà caû quaân söï, kinh teá, laãn vaên

19

hoïc. Veà quaân söï, Thieân Töù cho tuyeån moä binh só tinh nhueä, ñaép thaønh luõy kieân coá; veà

kinh teá thì môû phoá chôï vaø haûi caûng buoân baùn vôùi thuyeàn beø nöôùc ngoaøi, veà vaên hoïc

môû Chieâu Anh Caùc, maø hieän vaãn coøn quyeån “Haø Tieân Thaäp Vònh.” Nhö vaäy chæ trong

voøng 5 naêm döôùi thôøi chuùa Phuùc Chuù maø töôùng quaân Traàn Ñaïi Ñònh ñaõ giuùp ñöa caû

moät vuøng ñaát bao la baït ngaøn veà saùp nhaäp vôùi Vieät Nam, vaø Maïc Thieân Töù ñaõ giuùp

chuùa Nguyeãn moät caùch ñaéc löïc trong vieäc phoøng thuû veà phía cöïc Nam. Chuùa Nguyeãn

Phuùc Thuï maát naêm 1738.

Ñôøi Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738-1765). Ñaây laø laàn ñaàu tieân, moät vò chuùa ôû

phöông Nam xöng vöông, cho ñuùc aán Quoác Vöông, vaø boá caùo cho toaøn daân ñöôïc roõ.

Tuy nhieân, veà maët haønh chaùnh vaãn coøn duøng nieân hieäu cuûa Vua Leâ. Naêm 1757, sau

khi vua Naëc Nguyeân beân Mieân baêng haø, moät ngöôøi chuù hoï teân Naëc Nhuaän, vì muoán

leân ngoâi vua neân ñem daâng hai xöù Preah Trapeang vaø Bassac (ngaøy nay laø vuøng Traø

Vinh vaø Soùc Traêng) daâng leân Chuùa Nguyeãn ñeå xin caàu phong. Nay caùc vuøng naøy

thuoäc tænh Traø Vinh vaø Soùc Traêng. Sau khi leân ngoâi, Naëc Nhuaän daâng theâm vuøng

Taàm Phong Long, ngaøy nay laø caùc vuøng Sa Ñeùc, Cao Laõnh, Long Xuyeân, Chaâu Ñoác

vaø moät phaàn cuûa Raïch Giaù.

Lòch söû Nam tieán nhaèm môû ñaát veà phöông Nam cuûa daân toäc Vieät Nam luoân gaén

lieàn vôùi keá hoaïch khaån hoang ñaõ coù töø thôøi caùc vua Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn... Tuy nhieân,

maõi ñeán ñôøi caùc chuùa Nguyeãn thì keá hoaïch aáy môùi ñöôïc thöïc thi moät caùch roõ neùt vì töø

tröôùc khi caùc chuùa nhaø Nguyeãn thieát laäp nhöõng ñôn vò haønh chaùnh treân mieàn ñaát Nam

Kyø thì ñaõ coù saün cö daân ngöôøi Vieät xieâu taùn ñeán ñaây chung soáng vôùi nhöõng ngöôøi

Maï, Stieâng, Moân, Khmer... Khoâng bieát hoï ñeán ñaây töø bao giôø, nhöng coù leõ hoï ñaõ ñeán

ñaây töø laâu laém. Ban ñaàu soá daân xieâu taùn chæ goàm nhöõng ngöôøi bò tuø löu ñaøy bieät xöù

hay nhöõng ngöôøi quaù ngheøo khoå maø boû xöù ra ñi, nhöng roài ñeán ñôøi caùc chuùa nhaø

Nguyeãn soá daân xieâu taùn ngaøy caøng taêng vì sinh hoaït treân nhöõng vuøng ñaát Thuaän Hoùa,

Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh... ngaøy caøng khoù khaên. Trong soá nhöõng cö daân

xieâu taùn môùi naøy ngöôøi ta thaáy coù caû nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng ngheä coù tay ngheà khaù

cao, nhöõng quaân nhaân ñem toaøn boä gia ñình vaøo ñònh cö ôû nhöõng vuøng ñaát môùi, vaø

ngay caû nhöõng noâng daân khoâng chòu noåi döôùi aùch aùp böùc cuûa quan laïi ñòa phöông

vuøng Thuaän Hoùa.

Sau nhieàu theá kyû traûi qua nhieàu trieàu ñaïi, ñeán naêm 1758, cuoäc Nam Tieán coi nhö

keát thuùc, chuû quyeàn vuøng Nam Kyø ngaøy nay hoaøn toaøn thuoäc veà xöù Ñaøng Trong.

Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt maát naêm 1765. Veà sau naøy ñeán ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc

Thuaàn thì trieàu ñình nhaø nguyeãn ñaõ quaù beä raïc. Ngoaøi bieân cöông thì caây coät truï

Nguyeãn Cö Trinh cuõng vöøa qua ñôøi naêm 1767, ngoaøi ra khoâng coøn töôùng gioûi, trong

trieàu thì Tröông Phuùc Loan loäng quyeàn, gaây neân caûnh sinh linh ñoà thaùn vaø ñöa ñeán

cuoäc khôûi nghóa cuûa nhaø Taây Sôn vaøo naêm 1774.

20

21

CHÖÔNG HAI

Toång Quan Veà Vuøng Ñaát

Phöông Nam

Nam Kyø Luïc Tænh laø moät vuøng ñaát bao la baït ngaøn chaïy daøi töø Bình Thuaän ñeán vuøng ñaát

muõi Caø Mau beân bôø bieån Ñoâng vaø boïc leân Raïch Giaù, Haø Tieân beân bôø vònh Thaùi Lan. Theo

ñònh nghóa chöõ Haùn, Nam coù nghóa laø phöông Nam, coøn Kyø coù nghóa laø moät vuøng ñaát roäng

lôùn. Noùi ñeán Nam Kyø Luïc Tænh maø khoâng noùi moät chuùt veà Soâng Cöûu Long quaû laø moät thieáu

soùt lôùn lao, vì soâng Cöûu Long chính laø “Meï” ñeû ra caû vuøng ñoàng baèng truø phuù mieàn Nam noùi

rieâng, vaø noùi chung laø caû moät vuøng chaïy daøi töø cao nguyeân Taây Taïng ra taän ñeán bieån Ñoâng.

Cöûu Long Giang, caùi teân aáy coù töø hoài naøo? Theo Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí cuûa Trònh Hoaøi

Ñöùc, cuoán saùch noùi veà lòch söû ñòa lyù ñaát ñai vuøng Gia Ñònh hay laø ñaát ñai cuûa caû vuøng Nam

Kyø sau naøy thì tröôùc khi Trònh Hoaøi Ñöùc soaïn boä saùch naøy, chöa coù saùch söû naøo ghi nhaän veà

moät con soâng teân laø Cöûu Long, nhö vaäy haún caùi teân naøy phaûi do Trònh Hoaøi Ñöùc ñaët ra. Soâng

Cöûu Long phaùt nguyeân töø cao nguyeân Taây Taïng, moät cao nguyeân maø coù nôi cao hôn 8.000

meùt, töø moät khe suoái tuyeát traéng xoùa naøo ñoù khôûi nguoàn moät doøng soâng, cho maõi ñeán gaàn

cuoái theá kyû 20 moät ngöôøi trong nhoùm Khoa Hoïc Anh Phaùp teân Michael Peissel môùi tìm ra nôi

phaùt nguoàn chính xaùc cuûa noù (ôû vó ñoä 33 ñoä 16 phuùt 534 vó tuyeán Baéc, vaø kinh ñoä 93 ñoä 52

phuùt 929 kinh tuyeán Ñoâng), töø nhöõng tieáng suoái roùc raùch khôûi nguoàn cho moät con soâng lôùn coù

haïng ôû Chaâu AÙ, sau ñoù doøng nöôùc laïnh ñaàu nguoàn tìm ñöôøng chaûy xuoáng, töø Taây Taïng chaûy

vaøo ñòa phaän Trung Hoa vôùi caùi teân Lan Thöông Giang, ñuùng nhö caùi teân “Cuoän Soùng” cuûa

noù, khuùc soâng naøy chaûy xieát cöïc maïnh vôùi nhieàu gheành thaùc, coù nôi cao ñeán 600 hay 700

meùt, khoâng caùch chi chuùng ta coù theå thuûy haønh treân khuùc soâng naøy ñöôïc, nhöùt laø vuøng Vaân

Nam thuoäc nöôùc Ñaïi Lyù xöa (nöôùc naøy ñaõ bò ñeá quoác Moâng Coå tieâu dieät hoài theá kyû thöù 12).

Sau ñoù soâng chaûy qua Mieán Ñieän, Thaùi Lan, Laøo, Cao Mieân, roài vaøo Vieät Nam. Khuùc soâng

Cöûu Long chaûy qua Mieán Ñieän cuõng gheành thaùc vaø cuoän soùng khoâng thua gì luùc noù chaûy

ngang qua Trung Quoác. Khi chaûy vaøo ñòa phaän Laøo vaø Thaùi Lan, ngöôøi Laøo goïi noù laø Naäm

Khoong, coøn ngöôøi Thaùi thì goïi laø Mae Khoâng (coù leõ töø chöõ naøy maø ngöôøi Phaùp ñoïc traïi ra laø

Meùkong). Khuùc soâng naøy laø bieân giôùi thieân nhieân giöõa hai nöôùc Laøo vaø Thaùi, noù chaûy ngoaèn

ngoeøo, töø treân phi cô nhìn xuoáng noù troâng gioáng nhö moät con raén khoång loà ñang uoán mình hai

beân bôø nuùi. Beân phía Laøo doïc bôø Ñoâng soâng Cöûu Long laø nhöõng ñoâ thò coå kính nhö coá ñoâ

Luang Prabang, Vaïn Töôïng vôùi nhöõng ñeàn ñaøi cung ñieän xöa cuûa caùc vua Laøo. Treân khuùc

soâng naøy söï giao thoâng baèng ñöôøng thuûy khoâng tieän vì vaøo muøa naéng thì noù gaàn nhö khoâ caïn

vôùi baõi caùt laøi doïc theo hai beân bôø soâng, chính giöõa chæ coøn moät laïch nöôùc nhoû, hoaëc nhöõng

vaùch ñaù cheo leo. Tuy nhieân, ñeán muøa baêng tuyeát tan thì haøng tyû tyû meùt khoái nöôùc töø treân

thöôïng nguoàn ñoå xuoáng aøo aøo aàm aàm, taïo thaønh moät bieån nöôùc meânh moâng vôùi moät maøu

nöôùc ñoû ngaàu, khoâng thaáy bôø ñaâu ñaát ñaâu caû. Khi vaøo vuøng Haï Laøo thì con soâng trôû neân caïn

vaø roäng hôn, loøng soâng baèng phaúng vôùi nhieàu coàn caùt. Veà muøa khoâ, doøng soâng chaûy len loûi

giöõa caùc coàn caùt gioáng nhö nhöõng laïch nöôùc nhoû, nhöng ñeán muøa möa, nöôùc daâng leân thaät

22

cao vaø thaät nhanh taïo thaønh luõ vôùi söùc chaûy nhanh vaø maïnh khoâng keùm gì khuùc soâng Lan

Thöông beân Trung Quoác. Beân bôø Ñoâng laø nhöõng ñoâ thò Thakhet, Savannakhet vaø Pakseù vôùi

nhöõng sinh hoaït nhoän nhòp khoâng keùm gì bôø Taây cuûa Thaùi Lan. Khi chaûy vaøo ñaát Mieân, soâng

Cöûu Long chaûy qua thaùc Khoâne chaén ngang doøng nöôùc, laøm cho söï löu thoâng baèng ñöôøng

thuûy giöõa Laøo vaø Cao Mieân bò giaùn ñoaïn. Kyø thaät Khoâne khoâng chæ ñôn thuaàn laø moät caùi

thaùc, maø noù laø moät chuoãi thaùc, coù caùi nhoâ cao khoûi loøng soâng, coù caùi ngaàm döôùi loøng soâng,

laøm cho söï ñi laïi baèng ñöôøng thuûy ôû vuøng naøy raát nguy hieåm. Veà muøa khoâ thì Khoâne loä

nguyeân hình laø moät daõy ñaù naèm choaùn ngang loøng soâng, coøn veà muøa luõ thì nöôùc töø treân traøn

xuoáng ñaäp maïnh vaøo nhöõng taûng ñaù naèm ngay giöõa loøng soâng, taïo neân nhöõng aâm thanh aàm

aàm, ñuøng ñuøng nhö nhöõng tieáng saám seùt maø töø raát xa ngöôøi ta cuõng coù theå nghe ñöôïc. Hai

beân bôø soâng ôû vuøng naøy laø nhöõng ngoïn nuùi cao vôùi toaøn röøng raäm. Tuy nhieân, khi chaûy saâu

vaøo ñòa phaän Cao Mieân loøng soâng roäng vaø saâu hôn neân chöùa ñöôïc moät löu löôïng nöôùc thaät

lôùn vaø bôùt chaûy xieát hôn. Doïc hai beân bôø töø Khoâne tôùi vuøng Bieån Hoà löa thöa nhöõng thaønh

phoá khoâng sung tuùc maáy nhö Strung-treng, Kratieù, Kompong Cham, vaø Nam Vang. Töø sau

khi ngöôøi Phaùp ñoâ hoä Cao Mieân thì thaønh phoá Nam Vang môùi baét ñaàu chuyeån mình lôùn

maïnh. Hieän taïi daân soá taïi ñaây cuõng leân ñeán caû trieäu ngöôøi. Ñeán thuû ñoâ Nam Vang thì soâng

Cöûu Long chia laøm 3 nhaùnh chính, nhaùnh Tonleù Sap chaûy ngöôïc veà höôùng Taây Baéc vaøo Bieån

Hoà, coøn hai nhaùnh kia chaûy veà phía Ñoâng, vöôït bieân giôùi Mieân Vieät qua Vieät Nam. Tröôùc khi

chaûy vaøo Vieät Nam, doøng Cöûu Long chia laøm hai nhaùnh laø soâng Tieàn vaø soâng Haäu. Soâng

Tieàn saâu vaø roäng, chaûy qua caùc tænh Chaâu Ñoác, Cao Laõnh, Sa Ñeùc, Vónh Long, Beán Tre, Myõ

Tho, Goø Coâng, vaø ñoå ra bieån baèng saùu cöûa laø nhöõng cöûa Tieåu (naèm trong tænh Myõ Tho, baây

giôø laø Tieàn Giang), Ñaïi (naèm trong hai tænh Beán Tre vaø Tieàn Giang), Ba Lai (Beán Tre), Haøm

Luoâng (Beán Tre), Coå Chieân (Traø Vinh vaø Beán Tre) vaø Cung Haàu (Traø Vinh). Soâng Haäu naèm

veà phía Nam cuûa soâng Tieàn, nhoû hôn Tieàn Giang nhöng laïi laø moät nhaùnh soâng treû, loøng soâng

saâu hôn vaø nöôùc chaûy maïnh hôn beân phía Tieàn Giang. Chính vì theá maø doøng Haäu Giang cuoán

phaêng ñi nhöõng ñaát phuø sa chôù khoâng tích tuï thaønh nhöõng cuø lao nhö beân phía Tieàn Giang.

Soâng Haäu Giang chaûy qua caùc tænh Chaâu Ñoác, Long Xuyeân, Caàn Thô, Soùc Traêng, vaø ñoå ra

bieån baèng ba cöûa Ñònh An (Traø Vinh vaø Soùc Traêng), Ba Thaéc vaø Tranh Ñeà (Soùc Traêng). Kyø

thaät soâng Haäu chæ chaûy ra bieån baèng hai cöûa lôùn laø Ñònh An vaø Tranh Ñeà hay Traàn Ñeà, coøn

hieän nay cöûa Ba Thaéc, do söï bieán ñoåi cuûa doøng chaûy vaø söï boài ñaép cuûa Cuø Lao Dung, neân

nay chæ coøn laø moät chi löu nhoû chaûy ra Vaøm Hoà, roài ñoå ra cöûa Tranh Ñeà maø thoâi. Soâng Cöûu

Long tuy nhoû vaø ngaén hôn soâng Nile beân Ai Caäp nhöng löu löôïng cuûa noù gaáp 6 laàn löu löôïng

cuûa soâng Nile. Neáu kheùo söû duïng söùc maïnh cuûa löu löôïng khoång loà naøy, thì con soâng coù theå

vöøa cung caáp dö nöôùc vaø dö ñieän cho toaøn vuøng trong caû hai muøa möa naéng.

Ñoàng baèng soâng Cöûu Long laø moät vuøng ñaát bao la phuø sa maàu môõ, vôùi soâng nöôùc bao la,

kinh raïch chaèng chòt. Noùi ñeán vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long laø ngöôøi ta lieân töôûng ngay

ñeán moät vuøng ñaát maø con ngöôøi phaûi töï thích nghi ñeå soáng chung vôùi luõ luït haøng naêm. Ngöôøi

daân mieàn Nam ñaõ quen roài vôùi nhöõng sinh hoaït töï nhieân cuûa con soâng neân chæ tìm caùch chuaån

bò vaø thích nghi vôùi luõ chöù hoï khoâng ta thaùn veà luõ, vì hoï bieát raèng moãi naêm moãi coù luõ, nhöng

sau côn luõ luït laø taàng taàng lôùp lôùp phuø sa ñöôïc mang veà toâ boài cho ñoàng ruoäng theâm phì

nhieâu töôi toát, luõ coøn giuùp mang veà khoâng bieát bao nhieâu laø caù toâm nuoâi soáng con ngöôøi cuûa

vuøng naøy. Vì vaäy maø con ngöôøi trong vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long noùi rieâng vaø trong caû

mieàn Nam noùi chung, duø cuoäc soáng coù cô cöïc theá maáy hoï ñaõ quen roài taùnh kieân trì cuûa cha

23

oâng ngaøy tröôùc, ngay töø thôøi cha oâng hoï töø nhöõng vuøng Thuaän Hoùa, Thöøa Thieân, Quaûng Nam,

Quaûng Ngaõi... theo chaân chuùa Nguyeãn ñi vaøo khai phaù nhöõng vuøng ñoàng laày hoang vu, sôn

lam chöôùng khí, röøng thieâng nöôùc ñoäc, treân bôø thì muoãi keâu nhö saùo thoåi, coøn döôùi nöôùc thì

ñóa leành nhö baùnh canh. Ban ngaøy coù nhöõng ngöôøi ñi vaøo röøng roài chaúng bao giôø veà vì naïn

coïp beo, ban ñeâm coù khi nhoùm löûa quanh nhaø taøn hoài naøo khoâng hay laø coù theå bò coïp xoâng

vaøo tha ñi nhö khoâng. Beân caïnh ñoù coøn ñuû thöù naïn, naøo laø naïn raén ñoäc, ngöôøi daân mieàn Nam

naøo laïi khoâng nghe noùi ñeán caâu “Maùi gaàm naèm taïi choã”, ñaây khoâng phaûi laø moät caâu noùi huø

doïa, maø laø thaät, ngay caû veà sau naøy, ñang ñi ngoaøi ñoàng maø lôõ bò raén maùi gaàm caén cuõng chòu

pheùp naèm taïi choã chôø leân ñôøm maø cheát chöù khoâng chaïy chöõa ñaâu cho kòp. Roài naïn caù saáu, oâi

thoâi caù saáu trong nhöõng khu röøng raäm hoang vu mieàn Nam thoâi khoûi noùi, chuùng ñaày daãy trong

caùc soâng raïch. Trong thôøi Nam tieán vaø ngay caû ñeán hoài Phaùp thuoäc, vuøng naøy vaãn coøn ñaày

daãy thuù hoang nhö voi, coïp, caù saáu, traâu röøng, heo röøng, nai, khæ, raén, ruøa, cua ñinh, caøng

ñöôùc, vaân vaân. Naêm 1865 taïi Saøi Goøn coù trieån laõm moät caëp ngaø voi Ñoàng Thaùp naëng ñeán 140

kí loâ. Naêm 1880, chæ trong voøng hai thaùng maø 189 con caù saáu ñaõ bò daân chuùng gieát ñeå laõnh

thöôûng taïi Raïch Coø thuoäc tænh Soùc Traêng. Haøng naêm ñeán muøa nöôùc noåi, voi traøn xuoáng caùnh

ñoàng Phuïng Hieäp vaø bò ngöôøi ta baén haï ñeán treân 40 con. Khi kinh Phuïng Hieäp ñöôïc ñaøo töø

naêm 1903 thì voi taïi ñaây maát moâi tröôøng soáng, neân chuùng di chuyeån veà Soùc Traêng, ngöôøi

Phaùp phaûi nhôø thôï saên voi gioûi töø Cao Mieân xuoáng vuøng naøy ñeå tieâu dieät soá voi coøn laïi. Soâng

Cöûu Long chaúng nhöõng laø huyeát maïch cuûa caùc nöôùc trong vuøng nhö Trung Hoa, Mieán Ñieän,

Thaùi Lan, Laøo, Cao Mieân vaø Vieät Nam, maø coøn laø maùu huyeát cuûa toaøn vuøng Ñoâng AÙ, khoâng

coù noù thì caû vuøng naøy chæ laø moät vuøng sa maïc hoang vu khoâng hôn khoâng keùm. Coù noù maø moät

trong nhöõng quoác gia coù lieân heä tröïc tieáp vôùi noù khoâng bieát baûo quaûn vaø chaêm soùc noù, thì

cuõng coù moät ngaøy noù caïn doøng hoaëc ñoåi höôùng ñi veà moät neûo khaùc thì toaøn vuøng laïi cuõng seõ

bieán thaønh moät sa maïc hoang vu. Ñoái vôùi ñoàng baèng chaâu thoå soâng Cöûu Long maø ñaát nöôùc vaø

nhaân daân Vieät Nam chuùng ta ñang laø chuû nhaân oâng, môùi chæ hôn maáy chuïc ngaøn naêm tröôùc

ñaây thoâi thì con soâng Cöûu Long chæ môùi baét ñaàu taïo hình vuøng ñoàng baèng chaâu thoå töø ñaùy

bieån vaø chöa heà coù vuøng ñaát naøo cao hôn maët nöôùc bieån, theá maø vaøi chuïc thieân nieân kyû sau

ñoù, vuøng naøy ñaõ trôû thaønh moät taám thaûm xanh khoång loà, coù khaû naêng nuoâi soáng haèng maáy

chuïc trieäu con ngöôøi. Söï boài ñaép naøy laø keát quaû ñöôïc tính baèng nhöõng thieân nieân kyû vôùi löu

löôïng 40.000 meùt khoái nöôùc coù mang phuø sa chaûy trong moät giaây keát tuï thaønh haøng tyû tyû tyû

meùt khoái ñaát phuø sa, heát lôùp naøy choàng leân lôùp khaùc, daàn daàn nhöõng lôùp ñaát phuø sa naøy nhoâ

leân khoûi maët bieån ñeå roài haøng naêm ñöôïc caùc con nöôùc luõ ñoå veà phuû leân taàng taàng lôùp lôùp phuø

sa, ngaøy moãi daày theâm ñeå trôû thaønh nhöõng ñoàng ruoäng meânh moâng maàu môõ. Vaø hieän taïi, tieán

trình boài ñaép vaãn coøn ñang tieáp dieãn.

Noùi veà Nam Kyø Luïc Tænh maø khoâng noùi moät chuùt veà lòch söû phaùt trieån cuûa caùc vöông quoác

trong vuøng, cuõng nhö lòch söû caùc vöông trieàu Vieät Nam thôøi ñoù, quaû laø moät thieáu soùt lôùn lao,

vì söï höng thònh cuûa caùc vöông quoác naøy lieân heä maät thieát vôùi tieán trình Nam tieán cuûa daân toäc

ta ngaøy ñoù. Lòch söû cuûa ñoàng baèng chaâu thoå soâng Cöûu Long hay Nam Kyø ñaõ ñöôïc thaønh hình

töø laâu ñôøi, tuy vaäy, con ngöôøi chæ xuaát hieän trong vuøng naøy khoaûng treân döôùi 4.000 naêm nay

maø thoâi. Nam Kyø Luïc Tænh, saûn phaåm boài ñaép cuûa soâng Cöûu Long, laø moät vuøng ñaát bao la

maàu môõ vaø truø phuù, laø vöïa luùa cho caû nöôùc, ñaõ bao laàn thay ngoâi ñoåi chuû. Tröôùc theá kyû thöù 5,

vuøng Baø Ròa thuoäc vöông quoác Baø Lôïi (?) vaø Nam Kyø thuoäc vöông quoác Phuø Nam. Trong luùc

Vieät Nam chuùng ta coøn ñang bò ñaém chìm trong caûnh noâ leä phöông Baéc thì taïi vuøng ñaát naøy

24

vöông quoác Phuø Nam ñaõ huøng maïnh vôùi haûi caûng OÁc Eo, nôi trao ñoåi buoân baùn töø Trung Hoa

xuoáng vaø töø caùc xöù vuøng AÁn Ñoä vaø Ñòa Trung Haûi qua. Tuy nhieân, ñeán theá kyû thöù baûy thì

vöông quoác Baø Lôïi bò Chaøm laán chieám, vaø vöông quoác Phuø Nam bò Chaân Laïp laán chieám vaø

tieâu dieät toaøn boä. Ngaøy nay ngöôøi ta tìm thaáy ôû caùc vuøng OÁc Eo (Long Xuyeân) raát nhieàu di

tích cuûa daân toäc Phuø Nam. Khi nhöõng löu daân Vieät Nam ñaàu tieân ñeán vuøng naøy vaøo theá kyû

thöù 17, hoï vaãn coøn nhìn thaáy nhöõng pheá tích raûi raùc töø mieàn Ñoâng qua mieàn Taây Nam Phaàn

nhö Thaùp Möôøi (trong vuøng Ñoàng Thaùp), Goø Thaønh vaø Ñìa Thaùp (trong vuøng Myõ Tho), Loø

Gaïch (Traø Vinh), Thaùp Laáp vaø Thaùp Mieáu (ôû Long An), Goø Thaùp (Taây Ninh), vaø Baøu Thaønh

ôû Baø Ròa, vaân vaân. Beân caïnh ñoù haõy coøn nhöõng kieán truùc chöa bò taøn phaù nhieàu laém nhö

Thaùp Choùt Maït vaø Bình Thaïnh ôû Taây Ninh, vaø Vónh Höng ôû Baïc Lieâu. Sau khi ngöôøi Phaùp

chieám Nam Kyø, vaøo naêm 1927, trong moät coâng taùc phoùng ñöôøng hoï ñaõ khaùm phaù ra ngoâi “Coå

Moä Haøng Goøn” ôû Ñoàng Nai, ngoâi moä naøy coù soá tuoåi treân 2.000 naêm, vaø Thaùp Laáp ôû Long

An... cho thaáy neàn vaên minh OÙc Eo cuûa daân toäc Phuø Nam ñaõ moät thôøi röïc rôõ treân vuøng ñaát

naøy.

Noái chaân ngöôøi Phuø Nam laø daân Thuûy Chaân Laïp. Sau khi tieâu dieät Phuø Nam thì nöôùc

Chaân Laïp ñöôïc môû roäng, nhöng laïi bò phaân hoùa thaønh Luïc Chaân Laïp vaø Thuûy Chaân Laïp, vì

ñaát ñai quaù roäng maø ngöôøi thì khoâng coù, neân caû moät vuøng Thuûy Chaân Laïp bao la maø khoâng

coù bao nhieâu ngöôøi Chaân Laïp truù nguï. Chính vì theá maø trong nhöõng theá kyû thöù baûy vaø thöù

taùm, Chaân Laïp luoân bò quaân töø Java (Nam Döông) vaø caùc haûi caûng phía Nam xaâm laêng. Sôû dó

ngöôøi Chaân Laïp khoâng khaån ñaát laäp dinh ñieàn nhö chuùng ta, vì hoï chæ laø nhöõng daân baùn du

muïc, ñi ñoù ñi ñaây thu haùi hoa maøu thieân nhieân ñeå soáng vì thöù nhaát vuøng ñaát môùi chieám ñöôïc

quaù xa kinh ñoâ Angkor cuûa hoï, thöù nhì daân cuûa hoï ñaõ quen loái du muïc haùi quaû neân khoâng theå

chòu khoù ñònh cö laïi ñeå canh taùc. Roài vaøo nhöõng theá kyû thöù möôøi moät vaø möôøi hai (khoaûng

naêm 1177) coá ñoâ Angkor bò quaân Champa huøng maïnh taøn phaù. Maõi ñeán naêm 1181 vua

Jayavarman II cuûa Chaân Laïp môùi ñaùnh baït quaân Champa ra khoûi bôø coõi, môû leân moät trieàu ñaïi

huy hoaøng cho nöôùc Chaân Laïp. Vua Jayavarman II cho xaây theâm coå thaønh Angkor Thom vaø

ñeàn Bayon (ñöôïc coi nhö moät kyø quan theá giôùi ngaøy nay). Trieàu ñaïi Jayavarman laø trieàu ñaïi

huy hoaøng nhaát cuûa lòch söû Chaân Laïp, töø vua Jayavarman ñeä nhò ñeán vua Jayavarman ñeä

thaát. Vaøo theá kyû thöù möôøi ba, nhöõng ngöôøi Thaùi troán chaïy giaëc Moâng Coå töø vuøng Nam Chieáu

(Ñaïi Lyù) xuoáng ñònh cö taïi vuøng chaâu thoå soâng Chao Phraya, ngöôøi Khmer mieät thò goïi hoï laø

“Xieâm” vaø baét hoï veà laøm noâ leä xaây döïng ñeàn ñaøi Angkor. Ñeán khi vua Jayavarman VII cheát,

cuõng laø thôøi ñieåm ñaùnh daáu buoåi hoaøng hoân cuûa trieàu ñaïi Jayavarman noùi rieâng, vaø cuûa nöôùc

Chaân Laïp noùi chung. Khoaûng theá kyû thöù 14 vaø 15, thì phía vöông trieàu Vieät Nam, vua Traàn

Anh Toâng gaû coâng chuùa Huyeàn Traân cho vua Cheá Maân cuûa xöù Champa vaø Cheá Maân ñaõ daâng

hai chaâu OÂ vaø Lyù (vuøng Thuaän Hoùa) leân nhaø vua ñeå laøm leã cöôùi. Veà phía Taây Vieät Nam thì

vöông quoác Lan Xang thaønh hình taïi vuøng Xieng Thom (Luang Prabang hieän nay). Trong khi

ñoù thì giöõa Chaân Laïp vaø Xieâm luoân xaûy ra nhöõng cuoäc chieán quaät khôûi cuûa ngöôøi Xieâm. Sau

khi thaønh hình vaøo theá kyû thöù 13, nöôùc Xieâm luoân phaùt trieån veà moïi maët, nhöùt laø veà maët daân

soá taêng tröôûng raát nhanh. Sau moät theá kyû laøm noâ leä cho ngöôøi Chaân Laïp, ngöôøi Xieâm töø töø

lôùn maïnh, vaøo theá kyû thöù 14, hoï tung ra nhieàu cuoäc chieán tranh vôùi ngöôøi Chaân Laïp vaø hoï ñaõ

hai laàn xua quaân xaâm chieám Angkor. Naêm 1434, laàn thöù ba Angkor bò Xieâm phaù ruïi, nhöõng

ngöôøi Khmer soáng soùt, phaûi boû kinh ñoâ chaïy veà phía Nam vaø coá ñoâ Angkor bò queân laõng töø

ñoù. Hôn phaân nöûa laõnh thoå cuûa Khmer rôi vaøo tay ngöôøi Xieâm. Ñeán theá kyû thöù 17 vaø 18, thôøi

25

naøy Vieät Nam ñang laâm vaøo caûnh noäi chieán Baéc Nam, tuy nhieân, caùc chuùa Nguyeãn ñaøng

trong vaãn tieáp tuïc Nam tieán. Luùc naøy vöông quoác Champa ñaõ hoaøn toaøn suy yeáu vaø gaàn nhö

bò Vieät Nam tieâu dieät. Ñoàng thôøi vöông quoác Khmer tieáp tuïc suy yeáu, vì luoân bò Xieâm La

xaâm laêng vaø xaâu xeù bôø coõi.

Baét ñaàu theá kyû 17 trôû veà sau naøy, daân Vieät Nam baét ñaàu tieán daàn veà phía Nam, khai khaån

nhöõng vuøng ñaát maø baây giôø chuùng ta goïi laø Nam Trung phaàn nhö Moâ Xoaøi (Baø Ròa) vaø Traán

Bieân (Bieân Hoøa). Trong Nam chuùa Saõi nguyeãn Phuùc Nguyeân gaû coâng chuùa Ngoïc Vaïn cho

vua Prea Chey Chetta II, ñeå vò vua naøy thuaän cho ngöôøi Nam vaøo ñaát Prey Nokor (töùc laø Saøi

Goøn Gia Ñònh baây giôø) ñeå laøm aên buoân baùn. Naêm 1623, chuùa göûi quaân sang giuùp reå laø vua

Mieân Chei Chetta II choáng laïi söï xaâm laêng cuûa quaân Xieâm, neân vua Mieân chaúng nhöõng cho

daân Nam ñeán ñònh cö maø coøn cho caùc quan Nam coù roäng raõi quyeàn haønh treân caùc vuøng ñaát

naøy. Luùc ñoù vua Mieân cho phaùi boä Vieät Nam ñaët taïi Prey Nokor (töùc laø vuøng Saøi Goøn baây

giôø) ñeå tieän vieäc kieåm soaùt löu daân vaø thu thueá haøng hoùa trong vuøng naøy. Luùc aáy, daân Mieân

tuy coù oaùn haän vua cuûa mình chæ vì laáy moät baø coâng chuùa maø ñeå maát ñi moät vuøng ñaát bao la

baùt ngaùt. Tuy nhieân, moät thôøi gian sau ñoù, coâng chuùa Ngoïc Vaïn raát ñöôïc söï kính meán cuûa

daân Mieân vaø daân Mieân quen goïi baø laø Coâ Chín Xinh, coù leõ vì theá maø sau naøy ngöôøi Phaùp ñoïc

traïi ra Nam Kyø laø Cochinchine. Laïi coù moät giaû thuyeát khaùc cho raèng naêm 1863 khi Phaùp cho

moät phaùi ñoaøn do Doudart de Lagreùeù ñeán vöông quoác Cao Mieân ñeå thöông löôïng vieäc baûo

hoä vaø ñöôïc vua xöù naøy chaáp thuaän ngay. Khi Doudart hoûi vua Norodom “phaàn ñaát Nam Kyø

goïi laø gì ñeå ghi vaøo hieäp öôùc baûo hoä?” Vua Norodom traû lôøi ngay “Coâ Chín” neân ngöôøi Phaùp

phieân aâm thaønh Cochin, veà sau vì coù söï truøng teân Cochin vôùi moät thuoäc ñòa Boà Ñaøo Nha beân

baùn ñaûo AÁn Ñoä, neân hoï goïi Nam Kyø laø Cochinchine, töùc laø Cochin Trung Hoa ñeå phaân bieät

vôùi Cochin-Indo. Tuy coù nhieàu giaû thuyeát khaùc nhau veà teân goïi “Cochinchine” cho Nam Kyø,

nhöng vaøo thôøi ñieåm 1857 (nghóa laø thôøi ñieåm Phaùp môùi ñaùnh chieám Nam Kyø) thì hoï ñaõ coù

teân goïi cho Baéc Kyø laø Tonquin hay “Xöù Ñaøng Ngoaøi” vaø Cochinchine cho Nam Kyø hay “Xöù

Ñaøng Trong”. Ngay töø nhöõng naêm 1848 ñeán naêm 1850, Boä Ngoaïi Giao Phaùp ñaõ cho thaønh laäp

moät UÛy Ban vôùi teân goïi Commission de Cochinchine vaø Commission d’Indochine theo söï keâu

naøi cuûa caùc giaùo só Huc vaø Pellerin ñeå nghieân cöùu veà caùc bieän phaùp ñoái xöû vôùi chính saùch baøi

ñaïo Thieân Chuùa cuûa vua Töï Ñöùc taïi Nam Kyø noùi rieâng vaø toaøn Ñoâng Döông noùi chung. Vaø

sau ñoù (luùc chöa chieám Nam Kyø) hoï ñaõ ñi ñeán quyeát ñònh bieåu döông löïc löôïng ñeå ñoøi nhaø

Nguyeãn phaûi cho töï do truyeàn ñaïo Thieân Chuùa, cuõng nhö phaûi caét nhöôïng cho hoï ñaát ñai.

Noùi gì thì noùi, chuùng ta khoâng theå naøo phuû nhaän coâng ôn laõnh ñaïo Nam tieán cuûa caùc chuùa

ñaàu ñôøi nhaø Nguyeãn. Chính caùc vò chuùa naøy ñaõ kheùo leùo vaän duïng moïi phöông tieän ñeå thu

phuïc cho baèng ñöôïc vuøng ñaát naøy. Xöù ñaøng trong ñöôïc hình thaønh sau khi Nguyeãn Kim qua

ñôøi vaø Trònh Kieåm leân naém quyeàn bính. Luùc aáy vôï cuûa Trònh Kieåm (laø chò cuûa chuùa Nguyeãn

Hoaøng) môùi xin vôùi Trònh Kieåm cho em mình ñöôïc vaøo traán nhaäm ñaát Thuaän Hoùa. Trònh

Kieåm thaáy ñöa Nguyeãn Hoaøng ñi Thuaän Hoùa laø moät coâng maø hai vieäc lôïi, vöøa laøm ñeïp loøng

vôï vaø höông hoàn cuûa nhaïc phuï, maø cuõng vöøa toáng khöù Nguyeãn Hoaøng ñi caøng xa kinh thaønh

caøng toát, neân Trònh Kieåm chaáp thuaän ngay. Thôøi kyø Nguyeãn Hoaøng ñi traán nhaäm ñaát Thuaän

Hoùa chính laø caùi moác khôûi ñaàu cho vieäc thaønh hình ñaøng trong, maø cuõng laø khôûi ñieåm cho

cuoäc Nam tieán veà sau naøy. Töø Thuaän Hoùa caùc chuùa tieáp tuïc laán saâu veà phía Nam vöøa baèng

chieán tranh maø cuõng vöøa baèng caùch cho löu daân ñeán laøm “taèm aên daâu” treân ñaát nöôùc Chieâm

Thaønh. Trong thôøi kyø Trònh Nguyeãn höu chieán, caùc chuùa Nguyeãn ñaõ taän duïng khoaûng thôøi

26

gian gaàn moät theá kyû aáy ñeå chinh phuïc mieàn ñaát phöông Nam, nhöng laàn naøy khoâng baèng

chieán tranh, maø chæ thuaàn tuùy baèng chieán thuaät “taèm aên daâu” vaø “da beo” töùc laø cho löu daân

ñeán ôû nhöõng vuøng ñaát cuûa ngöôøi Thuûy Chaân Laïp laøm “taèm aên daâu” vaø bieán vuøng naøy trôû

thaønh theá “da beo” haàu nhö ôû khaép moïi nôi trong vuøng Thuûy Chaân Laïp (töùc Nam Kyø ngaøy

nay), roài sau ñoù ñöa quan quaân tôùi ñeå laäp ñònh boä maùy haønh chaùnh. Ñaây laø moät coâng cuoäc môû

mang vó ñaïi vaø gian khoå trong moät thôøi gian daøi vôùi quy moâ vaø keá saùch haún hoøi, chöù khoâng

phaûi laø chuyeän tình côø laán chieám. Khôûi ñaàu vôùi vieäc chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân gaû coâng

chuùa Ngoïc Vaïn cho Mieân vöông vôùi muïc ñích giao haûo vaø ñem laïi söï deã daõi trong vieäc cö truù

cho nhöõng löu daân ngöôøi Vieät töø caùc xöù Thuaän Quaûng (Thuaän Hoùa, Quaûng Nam vaø Quaûng

Ngaõi). Sau ñoù vì caùc vua Mieân chòu aân chòu nghóa vôùi Vieät Nam trong vieäc giuùp hoï bình ñònh

giaëc Xieâm hay bình ñònh noäi tình... neân caùc ngaøi daâng hieán daàn daàn caùc chaâu phuû cuûa vuøng

ñaát Thuûy Chaân Laïp. Naêm 1658, nhaân vuï vua Chaân Laïp laø Naëc OÂng Nguyeân haø hieáp gieát

choùc löu daân Vieät Nam ôû vuøng Moâ Xoaøi (Baø Ròa), neân chuùa Hieàn sai quan khaâm Maïng Traán

Bieân Dinh (nay laø vuøng Phuù Yeân) ñem quaân ñaùnh deïp vaø baét ñöôïc Naëc OÂng Chaân. Töø ñoù

ngöôøi Cao Mieân khoâng coøn daùm haø hieáp vaø gieát choùc löu daân ngöôøi Vieät nöõa. Ñeán naêm 1672,

sau khi quaân Nguyeãn thaéng quaân Trònh vaø hai beân laáy soâng Gianh laøm ranh giôùi, chuùa Hieàn

baét ñaàu moät keá hoaïch Nam tieán vöõng chaéc. Naêm 1679, chuùa Hieàn laïi öng thuaän cho caùc di

thaàn nhaø Minh laø Traàn Thaéng Taøi vaø Döông Ngaïn Ñòch vôùi hôn 50 chieán thuyeàn vaø 3.000

quaân cuøng gia quyeán, vì khoâng phuïc nhaø Thanh maø boû xöù xuoâi Nam tìm ñaát soáng, ñi vaøo

vuøng Bieân Hoøa vaø Myõ Tho baây giôø ñeå ñònh cö vaø khai khaån ñaát hoang. Naêm 1680, chuùa öng

cho Maïc Cöûu töø Quaûng Ñoâng veà ñoù khaån hoang laäp aáp traûi daøi töø vuøng Caàn Voït, Haø Tieân,

Raïch Giaù, vaø Caø Mau, chaïy daøi xuoáng vuøng soâng OÂng Ñoác vaø Gaønh Haøo. Veà sau naøy con

cuûa Maïc Cöûu laø Maïc Thieân Tích tieáp tuïc khai khaån vuøng Baïc Lieâu, Soùc Traêng vaø Caàn Thô.

Naêm 1699, nhaân khi Cao Mieân coù loaïn, chuùa cho Nguyeãn Höõu Caûnh ñem quaân phaù caùc ñoàn

Mieân ôû Goø Bích vaø Nam Vang. Sau ñoù naêm 1705, quan Kinh Löôïc Nguyeãn Höõu Caûnh vaâng

leänh chuùa Nguyeãn tieáp nhaän vuøng ñaát Taàm Phong Long (nay laø hai vuøng Long Xuyeân vaø

Chaâu Ñoác). Nghóa laø trong khoaûng 7 naêm töø naêm 1698 ñeán 1705, quan Thoáng Suaát Leã Thaønh

Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ chính thöùc tuyeân boá chuû quyeàn cuûa Vieät Nam treân phaàn ñaát Nam

Kyø vôùi ñaày ñuû nhöõng thuû tuïc haønh chaùnh maø chöa coù daân toäc naøo ñaõ laøm tröôùc ñaây, nhö ñaët

ñòa danh, kieåm tra daân soá vaø thieát laäp boä maùy haønh chaùnh cho vuøng ñaát môùi naøy. Töø ñoù coi

nhö phaàn lôùn ñaát ñai cuûa xöù Thuûy Chaân Laïp ñaõ naèm döôùi söï kieåm soaùt cuûa Vieät Nam. ÔÛ

vuøng Ñoàng Nai Bieân Hoøa thì coù Traàn Thaéng Taøi vaø Traàn Thöôïng Xuyeân, vuøng Ñoàng Thaùp

thì coù Nguyeãn Cöûu Vaân, vuøng Gia Ñònh thì coù Nguyeãn Höõu Caûnh, vuøng Tieàn Giang thì coù

Döông Ngaïn Ñòch, vaø vuøng Haø Tieân thì coù Maïc Cöûu.

Thoaït tieân chuùa Hieàn sai quan Chöôûng cô Nguyeãn Höõu Caûnh thaønh laäp phuû Gia Ñònh goàm

coù xöù Ñoàng Nai laøm dinh Traán Bieân, xöù Saøi Goøn laøm dinh Phieân Traán, roài sau ñoù xöù Taàm

Baøo laøm dinh Long Hoà... Sau khi Döông Ngaïn Ñòch khai khaån vuøng Myõ Tho, chuùa cho saùp

nhaäp vaøo Gia Ñònh. Sau khi vua Mieân hieán ñaát Taàm Phong Long, chuùa cho nhaäp vaøo dinh

Long Hoà. Sau khi Maïc Cöûu daâng ñaát Haø Tieân, chuùa vaãn tieáp tuïc cho doøng hoï Maïc traán thuû

vaø ñöôïc ñaët laøm Traán Haø Tieân. Soá ngöôøi ñi tieân phong vaøo ñaát phöông Nam khai khaån thôøi

chuùa Hieàn coù khoaûng 40.000 vaø soá ngöôøi Hoa töø Quaûng Ñoâng tôùi coù khoaûng 4.000 vaøo giöõa

theá kyû thöù 17, ñeán naêm 1776 con soá naøy leân chöa tôùi 43.000 ngöôøi (nghóa laø trong gaàn 50 naêm

töø tieàn baùn ñeán haäu baùn theá kyû thöù 18, daân Nam Kyø chæ taêng khoaûng 2.000 ngöôøi. Vaäy maø

27

sau khi Phaùp chieám Nam Kyø, theo thoáng keâ naêm 1868, thì Nam Kyø Luïc Tænh coù 1.850.034

ngöôøi goàm ba saéc daân chính laø ngöôøi Vieät chieám ña soá, ngöôøi Mieân khoaûng 100.000 ngöôøi vaø

ngöôøi Hoa khoaûng 50.000 ngöôøi (nghóa laø daân soá naøy taêng leân 44 trong voøng gaàn moät theá kyû

töø naêm 1776 ñeán naêm 1868). Vaø thoáng keâ môùi nhaát naêm 2000 thì daân soá mieàn Nam (trong

vuøng luïc tænh cuõ) ñaõ leân ñeán 31.000.000 ngöôøi (trong voøng gaàn moät theá kyû röôõi töø naêm 1868

ñeán naêm 2000 daân soá trong vuøng taêng leân hôn 16 laàn). Vaøo khoaûng nhöõng naêm 1750 thì toaøn

vuøng Bieân Hoøa vaø Saøi Goøn, nhöùt laø vuøng Ñoâng Phoá (Bieân Hoøa) ñaõ coù nhöõng phoá saù saàm uaát

lôïp ngoùi, töôøng voâi, ñöôøng phoá lôùn thì loùt toaøn ñaù traéng, ñöôøng côõ trung bình thì loùt ñaù ong,

coøn nhöõng con ñöôøng nhoû thì loùt ñaù xanh. Trong khi ñoù thì taïi Beán Ngheù (Saøi Goøn), taøu ghe

taáp naäp, keû ñeán ngöôøi ñi, buoân baùn raát phoàn thònh. Chính Traàn Thöôïng Xuyeân ñaõ chieâu moä

nhöõng nhaø doanh gia beân Taøu di cö ñeán vuøng naøy, vaø cuõng chính oâng ñaõ ñöùng ra coi soùc vieäc

xaây döïng ñöôøng phoá ôû ñaây. Treân phoá ngoaøi nhöõng nhaø buoân baùn coøn coù töûu laàu vaø quaùn troï

cho khaùch buoân nghæ qua ñeâm. Haàu nhö ngöôøi Hoa naém troïn moïi sinh hoaït thöông maïi trong

vuøng naøy. Thoaït ñaàu thì ngöôøi Hoa chæ co cuïm ôû nhöõng vuøng Baø Ròa, Ñoàng Moân, Long

Khaùnh, Taân Uyeân, Thuû Ñöùc, Gioàng OÂng Toá, Thuû Thieâm, Nhaø Beø, Laùi Thieâu, Thuû Daàu Moät...

nghóa laø ôû hai beân bôø soâng Ñoàng Nai, gaàn cuø lao Phoá vaø vieäc buoân baùn cuõng chæ trong vuøng

naøy maø thoâi. Nhöng veà sau naøy, khi ñöôøng saù löu thoâng thuaän tieän hôn thì vuøng Saøi Goøn Chôï

Lôùn trôû thaønh ñieåm sinh hoaït thöông maïi chính cuûa toaøn mieàn vaø ngöôøi Hoa baét ñaàu taûn ra

khaép caùc phoá thò cuûa mieàn Nam, vaø ngheà nghieäp chính yeáu cuûa hoï vaãn laø thöông maïi. Sau

khi vuøng Gia Ñònh ñöôïc môû mang veà phía Nam thì cö daân Vieät Nam vaø Hoa kieàu cuõng di dôøi

veà caùc gioàng ñaát ôû ven soâng Saøi Goøn vaø raïch Thò Ngheø, sau ñoù hoï laïi tieáp tuïc xuoâi veà mieàn

Taây ñeán Hoác Moân, Goø Vaáp, Phuù Laâm (Chôï Lôùn), Bình Ñieàn, Bình Chaùnh, roài Goø Ñen, Caàn

Ñöôùc, Caàn Giuoäc. Thuôû aáy nhöõng vuøng ñaát naøy Gia Ñònh, ngoaïi tröø nhöõng gioàng ñaát cao laø

coù nöôùc ngoït, coøn ña phaàn haõy coøn nöôùc maën. Trong thôøi kyø khaån hoang, phöông tieän giao

thoâng duy nhaát laø ñöôøng soâng, neân haàu heát caùc thaønh phoá ñöôïc thaønh hình ngay beân bôø soâng

nhö cuø lao Phoá, Beán Ngheù, roài vuøng chôï noåi Nhaø Beø. Sau ñoù raát laâu thì caùc thò traán saâu trong

ñaát lieàn môùi ñöôïc thaønh laäp. Vì ngaøy ñoù ngay caû vuøng phía Nam cuûa Gia Ñònh haõy coøn bò

nöôùc maën traøn vaøo neân khi ngöôøi Vieät baét ñaàu tieán veà mieàn Taây, ñeán Myõ Tho, nhöõng khu maø

cö daân coù theå ñeán ñònh cö ñöôïc chæ laø nhöõng vuøng ñaát gioàng, chính vì theá maø vuøng Ba Gioàng

ñoái vôùi Myõ Tho thaät laø quan troïng trong nhöõng ngaøy ñaàu khaån ñaát, vì thöù nhaát vuøng naøy coù

nöôùc ngoït quanh naêm, thöù nhì vuøng naøy traùnh ñöôïc luõ luït haøng naêm (vuøng mieàn Taây haàu nhö

naêm naøo cuõng coù luõ luït). Neân hoài naøy Döông Ngaïn Ñòch vöøa ñeán nôi laø cho quaân daân raûi

khaép caùc vuøng thuoäc cöûa Xoaøi Raïp, cöûa Tieåu vaø cöûa Ñaïi, roài sau ñoù soá coøn laïi cho ñi thaúng

vaøo vuøng maø baây giôø laø Myõ Tho. Veà sau, soá ngöôøi ôû vuøng cöûa Xoaøi Raïp chòu khoâng noåi vì

thieáu nöôùc ngoït neân ruùt daàn leân nhöõng vuøng ñaát gioàng, khôûi ñaàu laø vuøng Taân Hieäp (coù leõ laø

Gioàng Traán Ñònh), roài ñeán Thuoäc Nhieâu, Cai Laäy, Caùi Beø. Khi vuøng Myõ Tho ñaõ oån ñònh xong

thì quan sôû taïi vuøng Gia Ñònh muoán khuyeán khích daân chuùng caùc vuøng Ñoàng Nai Bieân Hoøa

taûn veà mieàn Taây tieáp tuïc khai khaån nhöõng hoang ñòa meânh moâng beân bôø soâng Tieàn Giang.

Töø ñoù daân chuùng töø caùc huyeän Phöôùc Long vaø Taân Bình (thuoäc Gia Ñònh cuõ) môùi ñoå xoâ veà

khaån hoang ôû nhöõng vuøng ven soâng Vaøm Coû (Vuõng Guø, tænh lî cuõ cuûa Taân An). Ñeå tieän vieäc

thu goùp luùa thueá, chuùa Nguyeãn cho thaønh laäp nhöõng kho thaâu thueá ôû töøng vuøng, nhö vuøng

Traán Bieân coù caùc kho Taân Thaïnh, Caûnh Döông vaø Thieân Muï, vuøng Myõ Tho coù kho Tam Lòch,

vuøng Cao Laõnh coù kho Baû Canh, Gia Ñònh coù kho Gian Thaûo, vuøng huyeän Phöôùc Long coù

28

kho Hoaøng Laïp, vaø vuøng bieån cöûa Ñaïi vaø cöûa Tieåu coù hai kho coù leõ laø hai kho Quy An vaø

Quy Hoùa.

Trong thôøi Nam tieán, khi ngöôøi Vieät tieán ñeán vuøng Cai Laäy, Caùi Beø, caùc chuùa nguyeãn thôøi

aáy ñaõ thaáy ñöôïc taàm quan troïng cuûa hai nhaùnh soâng Cöûu Long (Tieàn Giang vaø Haäu Giang),

neân baèng moïi giaù quan quaân Nam phaûi khoáng cheá treân hai thuûy loä quan troïng naøy. Chính vì

vaäy, maø maëc duø vuøng Taàm Phong Long (Chaâu Ñoác, Long Xuyeân vaø Sa Ñeùc) vaãn coøn tröïc

thuoäc Cao Mieân, quaân daân ta ñaõ laøm chuû vuøng ñaát Haø Tieân, hoài aáy laø moät vuøng ñaát bao la

chaïy daøi töø Haø Tieân, xuoáng Caø Mau, Baïc Lieâu, Soùc Traêng vaø Caàn Thô, bao boïc phía Taây

Nam soâng Haäu, coøn vuøng Myõ Tho thì bao boïc phía Ñoâng Baéc soâng Tieàn. Nhö vaäy duø muoán

hay khoâng muoán, duø sôùm hay duø muoän, Cao Mieân baét buoäc cuõng phaûi boû phaàn ñaát Taàm

Phong Long vì vuøng naøy naèm troïn giöõa hai bôø soâng Haäu vaø soâng Tieàn, töø Sa Ñeùc trôû leân. Ban

ñaàu thì dinh Long Hoà chæ naèm beân taû ngaïn soâng Tieàn Giang, nhöng veà sau, vuøng Gia Ñònh

quaù bao la (chaïy daøi töø bieån Ñoâng ñeán taän bieân giôùi Mieân Vieät, bao goàm caùc vuøng baây giôø laø

Taây Ninh, Moäc Hoùa, Cao Laõnh, moät phaàn cuûa tænh Haäu Nghóa, Saøi Goøn, Chôï Lôùn, Gia Ñònh,

Taân An, Goø Coâng, Myõ Tho vaø Beán Tre) neân naêm Nhaâm Tyù 1732, chuùa Nguyeãn caét moät phaàn

cuûa ñaát Gia Ñònh laäp ra chaâu Ñònh Vieãn, roài döïng Dinh Long Hoà taïi Caùi Beø (beân höõu ngaïn

soâng Tieàn), vuøng naøy ñaát ñai phì nhieâu neân sinh hoaït cuûa daân chuùng trong vuøng raát phoàn

thònh, töø raïch Caùi Thia, ñeán caùc cuø lao lôùn giöõa soâng Ba Lai, Haøm Luoâng, vaø Coå Chieân. Tuy

nhieân, beân kia bôø soâng Tieàn, töùc laø vuøng Sa Ñeùc, Vónh Long vaø Traø Vinh baây giôø chæ laø

nhöõng soùc Mieân co cuïm treân caùc gioàng ñaát cao. Hoài naøy soâng Tieàn raát roäng vì chöa coù hai cuø

lao Baûo vaø cuø lao Minh. Veà sau naøy khi Nguyeãn Cö Trinh ñöôïc cöû vaøo Nam, oâng môùi xin

dôøi dinh Long Hoà veà ñaát Taàm Baøo (töùc laø tænh lî cuûa tænh Vónh Long hieän nay). Luùc naøy thì

Dinh Long Hoà laø moät vuøng ñaát baït ngaøn bao goàm caû hai con soâng Tieàn giang vaø Haäu giang.

Maõi ñeán naêm 1779, chuùa Nguyeãn cho dôøi thuû phuû cuûa dinh Long Hoà ñeán cuø lao Hoaèng Traán

(chính vì theá maø cuø lao Hoaèng Traán coøn mang teân laø Taân Dinh hay dinh môùi dôøi veà), naèm

giöõa Haäu Giang. Tuy nhieân, ñeán naêm 1780 chuùa laïi cho dôøi dinh Long Hoà veà choã cuõ (Taàm

Baøo nay laø thò xaõ Vónh Long), roài cho ñoåi teân laø Vónh Traán Dinh. Coù theå noùi vuøng dinh Long

Hoà laø vuøng chaúng nhöõng oâm troïn hai con soâng Tieàn vaø soâng Haäu, maø noù coøn laø moät vuøng vôùi

kinh raïch chaèng chòt nhöùt so vôùi caùc mieàn khaùc cuûa ñaát nöôùc, xöùng danh laø xöù cuûa gaïo traéng

nöôùc trong. Chính vì vaäy maø töø xöa ñeán nay, caùc tænh thaønh naèm giöõa hai con soâng naøy ít khi

naøo bò ngaäp luït. Hôn nöõa, ñaát cuø lao ña phaàn laø ñaát phuø sa môùi boài sau naøy neân raát phì nhieâu

maøu môõ, canh taùc baát cöù thöù gì cuõng cho ra naêng suaát raát cao, nhö ôû nhöõng vuøng cuø lao Baûo,

cuø lao Minh beân soâng Tieàn; cuø lao Dung, cuø lao Traâu, cuø lao Daøi, cuø lao Gieâng beân soâng

Haäu... Ñaát ñai mieàn Taây so vôùi mieàn Ñoâng thì toát hôn nhieàu, tuy nhieân, moãi mieàn moãi khaùc,

neân caû hai vuøng Ñoàng Nai vaø Cöûu Long, vuøng naøo cuõng ñoùng moät vai troø cöïc kyø quan troïng

khoâng rieâng cho mieàn Nam, maø cho caû nöôùc. Ngaøy nay ngöôøi Vieät goác Mieân vaãn coøn soáng

taäp trung taïi caùc vuøng Traø Vinh, Soùc Traêng, Baïc Lieâu, Chaâu Ñoác, vaø raûi raùc ôû caùc vuøng

Maêng Thít, Ba Keø, Traø OÂn thuoäc tænh Vónh Long. Trong khi Traàn Thöôïng Xuyeân leân vuøng

Ñoàng Nai vaø Phöôùc Long thì Traàn Thaéng Taøi khai khaån vuøng cuø lao Phoá. Sau ñoù con trai

Traàn Thaéng Taøi laø Traàn Ñònh laïi cöôùi con gaùi cuûa Maïc Cöûu, cho neân theá löïc cuûa ngöôøi Hoa

trong vuøng naøy caøng ngaøy caøng lôùn maïnh. Luùc ñoù thì ôû Myõ Tho, Döông Ngaïn Ñòch bò Phoù

töôùng laø Hoaøng Taán gieát cheát, sau ñoù Hoaøng Taán bò ngöôøi Vieät tröøng trò neân theá löïc ngöôøi

Hoa ôû vuøng Myõ Tho coù phaàn suy yeáu ñi. Rieâng taïi vuøng Haø Tieân thì doøng hoï Maïc Cöûu heát

29

loøng trung thaønh vôùi caùc chuùa Nguyeãn, neân ñöôïc caùc chuùa Nguyeãn cho cha truyeàn con noái

laøm Traán thuû Haø Tieân. Vaøo khoaûng haäu baùn theá kyû thöù 18 thì theá löïc cuûa caùc chuùa Nguyeãn

ñaõ suy yeáu vì naïn phong kieán quan lieâu vaø trieàu thaàn loäng quyeàn, neân töø naêm 1776 cho maõi

ñeán veà sau naøy, neáu Nguyeãn AÙnh khoâng döïa vaøo theá löïc ngoaïi bang, thì chaéc khoâng theá naøo

giaønh giöït laïi ñöôïc giang sôn trong tay aáu chuùa Taây Sôn. Tröôùc naêm 1776, thöông caûng lôùn

nhaát cuûa mieàn Nam laø cuø lao Phoá, nhöng khoaûng nhöõng naêm 1776 ñeán 1777, cuø lao Phoá bò

taøn phaù sau cuoäc kòch chieán giöõa Nguyeãn AÙnh vaø Taây Sôn, sau ñoù Taây Sôn dôõ laáy nhöõng

phoøng oác vaø gaïch ñaù ñem veà xaây thaønh Qui Nhôn. Töø ñoù cuø lao Phoá suy suïp luoân. Sau naêm

1778, nhoùm ngöôøi Hoa ôû Beán Ngheù theo veà vôùi Nguyeãn AÙnh ñaùnh phaù laïi Taây Sôn, nhöùt laø

sau cuoäc phuïc binh ôû 18 thoân Vöôøn Traàu quaân cuûa Nguyeãn Nhaïc bò toån thaát naëng neân

Nguyeãn Nhaïc töùc giaän, quay qua gieát haïi ngöôøi Hoa taïi ñaây, coù treân 10.000 ngöôøi Hoa bò gieát

trong bieán coá naøy, thaây bò quaêng xuoáng soâng töø Beán Ngheù ñeán soâng Saøi Goøn. Tuy nhieân,

nguyeân nhaân chính trong vuï baùch haïi ngöôøi Hoa laø do nhöõng vuï hoï ñaàu cô tích tröõ vaø eùp giaù

daân mình quaù ñaùng, neân Taây Sôn cuõng muoán nhaân ñoù tieâu dieät boïn laøm aên phi phaùp naøy.

Trong suoát thôøi kyø Gia Long chaïy troán Taây Sôn thì vuøng Saøi Goøn Gia Ñònh ñöôïc xem nhö laø

ñaát duïng voõ cuûa Nguyeãn AÙnh vì vuøng naøy naèm caïnh saùt kho löông thöïc thieân nhieân ôû mieàn

Taây. Nguyeãn AÙnh chæ coù moät lôïi theá duy nhaát laø daân ôû vuøng ñaát môùi Nam Kyø naøy haõy coøn

hoaøi voïng veà caùc chuùa Nguyeãn, maø Nguyeãn AÙnh laø moät haäu dueä, neân hoï heát loøng uûng hoä vaø

theo phoø Nguyeãn AÙnh, vì theo truyeàn thoáng “aên traùi nhôù keû troàng caây” ngaøn ñôøi cuûa daân toäc.

Hoï nghó raèng chính nhôø caùc chuùa Nguyeãn maø cuoäc soáng cuûa hoï ñöôïc sung tuùc khaù giaû hôn

luùc coøn ôû vuøng Thuaän Quaûng. Coøn quaân Taây Sôn, duø coù chaùnh nghóa laø noåi leân ñaùnh ñoå moät

vöông trieàu thoái naùt, nhöng laïi khoâng ñöôïc söï yeåm trôï cuûa daân chuùng. Hôn nöõa, ñeå chaët ñöùt

nguoàn tieáp teá cho Nguyeãn AÙnh, quaân Taây Sôn buoäc phaûi phaù huûy nhöõng haäu caàn kieân coá taïi

caùc vuøng cuø lao Phoá, chôï Beán Ngheù, chôï Myõ Tho, vaân vaân, theá laø hoï thaát nhaân taâm vaø khoâng

ñöôïc daân chuùng yeåm trôï. Duø raát nhieàu laàn Nguyeãn AÙnh coõng giaëc Xieâm veà daøy xeùo maû toå,

chöù khoâng rieâng gì caùi laàn ôû Raïch Gaàm Xoaøi Muùc. Laàn naøo thì Nguyeãn Hueä vaø quaân ñoäi Taây

Sôn phaûi caät löïc ñaùnh ñuoåi boïn chuùng ra khoûi bôø coõi, roài ñeán khi Leâ Chieâu Thoáng coõng giaëc

Thanh veà xaâm laêng ñaát nöôùc vôùi söï trôï giuùp löông thöïc cuûa Nguyeãn AÙnh, quaân nghóa duõng

Taây Sôn vaø Nguyeãn Hueä laïi phaûi caät löïc ñaùnh ñuoåi giaëc phöông Baéc... Sau ñoù Nguyeãn AÙnh

laïi göûi Hoaøng töû Caûnh sang Phaùp laøm con tin ñeå xin caàu cöùu vôùi Phaùp hoaøng, vaân vaân vaø vaân

vaân, nhöng daân chuùng vaãn che daáu vaø yeåm trôï cho Nguyeãn AÙnh, ñeå roài khi leân ñöôïc chieác

ngai vaøng, Nguyeãn AÙnh ñaõ xoay löng ngoaûnh maët vôùi mieàn Nam, ngaøi vô veùt tieàn baïc ñeå xaây

ñaép cung ñieän vaø laêng taåm ngoaøi Hueá, coøn trong Nam thì ngaøi boû cho soáng cheát maëc baây.

Thaønh trì cuõ kyõ ñöôïc xaây ñaép thôøi ngaøi coøn chaïy troán quaân Taây Sôn, do moät soá quan Taây

döôùi tröôùng cuûa ngaøi chæ huy xaây döïng, chaúng haïn nhö thaønh Saøi Goøn do teân Oliver de

Puymanel veõ kieåu vaø troâng coi vieäc xaây caát ñaëc bieät laø teân quan Changeau, khi höu trí ñem

heát vôï con veà Phaùp, ñaõ laøm moät tôø töôøng trình caën keõ cho Phaùp hoaøng nhöõng gì xaûy ra ôû Vieät

Nam trong suoát thôøi gian y ñi lính vaø laøm quan cho Vieät Nam. Haäu quaû laø chæ hôn nöûa theá kyû

sau ngaøy Nguyeãn AÙnh leân ngoâi, ñaát nöôùc vaø daân toäc Vieät Nam naèm troïn trong voøng tay

nghieät ngaõ cuûa nhöõng ngöôøi baïn Taây cuûa ngaøi. Chuùng ta khoâng traùch quaân ñoäi Taây Sôn ñaùnh

phaù caùc thaønh phoá mieàn Nam, vì hoï muoán dieät tröø oâng chuùa cuoái cuøng cuûa moät Nguyeãn trieàu

thoái naùt, chæ bieát chaïy Ñoâng chaïy Taây ñeå caàu luïy ngoaïi bang haàu giöõ vöõng chieác ngai vaøng

cho doøng hoï, chöù khoâng nghó gì ñeán tieàn ñoà daân toäc. Chính vì vaäy maø heã choã naøo coù daáu veát

30

cuûa Nguyeãn AÙnh laø coù quaân Taây Sôn röôït ñuoåi. Nhö vaäy neáu noùi ñeán chieán tranh Nguyeãn

AÙnh vaø Taây Sôn ôû mieàn Nam, thì phaûi noùi ñeán vieäc tham quyeàn coá vò cuûa Nguyeãn AÙnh, duø

bieát raèng doøng hoï aáy ñaõ khoâng coøn thích hôïp vaø khoâng coøn laøm gì ích quoác lôïi daân nöõa,

nhöng Nguyeãn AÙnh vaãn khö khö oâm giöõ chieác baûo aán vaø chieác ngai vaøng, duø coù phaûi hy sinh

haøng vaïn vaïn daân chuùng Nam Kyø, oâng vaãn laøm. Coâng vaø toäi cuûa Nguyeãn AÙnh ñaõ quaù roõ raøng

nhö ban ngaøy ban maët, coøn noùi veà taøi ñöùc cuûa Nguyeãn AÙnh maø ñem saùnh vôùi Quang Trung

thì chaúng khaùc naøo “vuõng caïn” vôùi “ao trôøi”. Moät beân chæ lo cho doøng hoï vaø baûn thaân, coøn

moät beân thì suoát moät ñôøi coáng hieán cho ñaát nöôùc. Thaät tình maø noùi, thôøi naøo ñaát nöôùc cuõng

saûn sanh ra anh huøng, nhöng beân caïnh ñoù cuõng khoâng thieáu gì nhöõng teân chæ vì quyeàn lôïi cho

beø ñaûng hay gia ñình maø saún saøng baùn ñaát, baùn bieån, queân maát ñaát nöôùc vaø daân toäc. Chaéc

chaén thôøi ñoù Nguyeãn Hueä vaø binh töôùng nhaø Taây Sôn cuõng nghó ñeán tai hoïa Nguyeãn AÙnh

caàu cöùu vôùi quaân ñoäi AÂu Chaâu, vì hoài naøy caùc nöôùc AÂu Chaâu vôùi binh ñoäi huøng maïnh vaø vuõ

khí toái taân, ñang ñi tìm thuoäc ñòa vaø Vieät Nam laø moät con moài beùo bôû cuûa hoï. Nguyeãn Hueä laø

moät vò hoaøng ñeá baùch chieán baùch thaéng, chaéc chaén Nguyeãn Hueä khoâng bao giôø ñaùnh giaù thaáp

Nguyeãn AÙnh trong baát cöù vieäc gì, ngay caû chuyeän Nguyeãn AÙnh coù theå kyù maät öôùc nhöôïng

ñaát cho ngoaïi bang ñeå laáy laïi chieác ngai vaøng. Nhöng bieát laøm sao hôn, trong khi hoaøng ñeá

Quang Trung ñang baän chuaån bò lo ñaùnh ñuoåi giaëc Thanh ôû phöông Baéc thì thaùng 9 naêm 1788

Nguyeãn AÙnh lôïi duïng cô hoäi keùo moät soá quaân Phaùp, chieán thuyeàn Phaùp vaø quaân baûn ñòa veà

taùi chieám thaønh Gia Ñònh. Töø naêm 1788 ñeán khi giaønh giöït laïi ñöôïc giang sôn, Nguyeãn AÙnh

ñaõ baét eùp daân chuùng Nam Kyø laøm vieäc caät löïc vaø taát caû luùa gaïo ñeàu chôû veà Gia Ñònh, tích tröõ

cho cuoäc tröôøng chinh cuûa doøng hoï Nguyeãn. Nguyeãn AÙnh ñaõ vô veùt heát luùa gaïo chôû ñi ñeán

noãi töø naêm 1799 ñeán naêm 1802 daân Gia Ñònh phaûi laâm vaøo caûnh ñoùi, maø chính söû saùch cuûa

Nguyeãn trieàu cuõng phaûi thuù nhaän laø nhöõng naêm aáy daân Gia Ñònh ñoùi laém, phaûi aên cuû theá

côm. Taïi sao daân chuùng trong vöïa luùa maø laïi ñoùi? Hoï ñoùi vì tham voïng cuûa moät oâng chuùa.

Ñeán khi deïp xong giaëc Thanh thì vua Quang Trung vì thöông daân tình ñaõ bao naêm chinh

chieán laàm than neân khoâng muoán caát binh tieâu dieät ngay Nguyeãn AÙnh, ñeå roài tai hoïa ñoå doàn

leân ñaàu leân coå daân toäc Vieät Nam khi vua Quang Trung baêng haø khoâng laâu sau chieán thaéng

Ñoáng Ña. Neáu vua Quang Trung khoâng nghó tôùi daân tình maø caát quaân ñaùnh Nguyeãn AÙnh

ngay sau haøo khí Ñoáng Ña, thöû hoûi Nguyeãn AÙnh coù phöông caùch gì choáng ñôõ cho noãi vôùi quaû

ñaám thaàn chuøy cuûa ñaïi ñeá Quang Trung hay khoâng? Chaéc haún laø khoâng roài! AÂu cuõng laø ñònh

meänh cuûa caû daân toäc!

Maëc daàu Nam Kyø Luïc Tænh laø xöù cuûa kinh raïch chaèng chòt, tuy nhieân, soâng raïch thieân

nhieân uoán khuùc cong queo vaø caïn neân vieäc giao thoâng ñöôøng thuûy khoâng maáy thuaän tieän. Vì

theá maø khi Nguyeãn Cöûu Vaân vaøo Nam oâng ñaõ ñeà nghò vôùi chuùa Nguyeãn neân ñaøo theâm moät

soá kinh quan troïng ñeå noái lieàn nhöõng nôi quan troïng. OÂng ñaõ khôûi coâng ñaøo con kinh ñaàu tieân

noái lieàn soâng Vuõng Guø qua soâng Myõ Tho, nghóa laø noái lieàn soâng Vaøm Coû Taây qua soâng Tieàn

Giang. Tuy nhieân, vì bò nöôùc cuûa hai con soâng ñoå vaøo taïo ra giaùp nöôùc neân ñaát phuø sa cöù bò

mang vaøo khoaûng giöõa kinh, laøm cho loøng kinh caïn daàn, neân ghe thuyeàn lôùn phaûi chôø nöôùc

lôùn môùi di chuyeån qua ñöôïc. Nhö vaäy hoài ñoù töø Chôï Lôùn theo soâng Bình Ñieàn qua Ba Cuïm,

töø Ba Cuïm theo ñöôøng nöôùc ñeán Beán Löùc, roài töø Beán Löùc thoâng thoâng qua Vaøm Coû Ñoâng

ñeán Vuõng Guø, roài töø Vuõng Guø theo ñöôøng kinh qua soâng Myõ Tho ñeå ñi veà mieàn Taây, tuy coù

phaàn hôi xa, nhöng so vôùi thôøi baáy giôø cuõng laø thuaän tieän laém roài vaäy. Ñeán naêm 1772, con

cuûa Nguyeãn Cöûu Vaân laø Nguyeãn Cöûu Ñaøm laõnh leänh ñaøo kinh Ruoät Ngöïa noái lieàn Raïch Caùt

31

ñeán Kinh Loø Goám maø tröôùc kia ghe thuyeàn khoâng qua laïi ñöôïc, vì noù chæ laø moät ñöôøng nöôùc

nhoû. Maõi ñeán thôøi Phaùp thuoäc ngöôøi ta vaãn coøn duøng kinh Ruoät Ngöïa ñeå chuyeân chôû haøng

hoùa töø caùc tænh mieàn Taây leân vuøng Saøi Goøn Chôï Lôùn. Trong khi ñoù töø Caàn Giuoäc vaø Goø Coâng

cuõng coù ñöôøng thuûy ñi leân Raïch Caùt. Vaøo cuoái theá kyû thöù 18, ngoaøi caûng cuø lao Phoá vaø Saøi

Goøn ra, theo nhaät kyù cuûa coá ñaïo Levavasseur thì khoaûng naêm 1776 ôû vuøng Haäu Giang coù

caûng Ba Thaéc, ngöôøi ta ñoaùn coù leõ laø vuøng Baõi Xaøo (Myõ Xuyeân ngaøy nay). Nhöõng noâng

phaåm, thuûy haûi saûn, caù khoâ, toâm khoâ, gaø vòt, cuõng nhö ñuû loaïi traùi caây vaø rau ñöôïc ñöa tôùi

ñaây töø caùc vuøng Baïc Lieâu, Caø Mau, vaø Caàn Thô ñeå taøu beø chôû ñi caùc nöôùc laân caän nhö Maõ

Lai hay Taân Gia Ba. Vì cöûa Ba Thaéc caïn vaø coù nhieàu buøn neân taøu beø phaûi chôø nöôùc lôùn môùi

ñi vaøo hay ñi ra ñöôïc. Ngoaøi ra, mieàn Taây hoài ñoù coøn coù haûi caûng Haø Tieân, döôùi thôøi Maïc

Cöûu, caûng naøy raát phoàn thònh vì taøu beø, nhaát laø taøu beø töø Taân Gia Ba, Höông Caûng vaø Ñaøi

Loan raát thích laøm aên mua baùn vôùi Haø Tieân.

Ngaøy nay nhaân daân mieàn Nam no côm aám aùo, an cö laïc nghieäp, khoâng theå naøo queân ñöôïc

coâng lao cuûa caùc chuùa Nguyeãn cuõng nhö cuûa caùc baäc khai quoác coâng thaàn, vaø nhöõng ngöôøi ñi

tieàn phong khai phaù vaø môû ñaát veà phöông Nam chæ vôùi hai baøn tay traéng, nhöng hoï ñaõ ñeán

ñaây vôùi moät nghò löïc phi thöôøng vaø moät quyeát taâm khoù dôøi ñoåi. Cha oâng chuùng ta ñaõ ñoå moà

hoâi vaø maùu xöông ñeå khai phaù, phaùt trieån vaø baûo veä vuøng ñaát môùi naøy. Hoï ñaõ ngaøy ñeâm

chieán ñaáu vôùi sôn lam chöôùng khí, röøng thieâng nöôùc ñoäc, vaø daõ thuù vôùi ñuû loaïi, naøo huøm,

beo, caù saáu, raén, rít... Duø ña phaàn nhöõng löu daân Nam Kyø ñaàu tieân thuoäc nhöõng thaønh phaàn

boû xöù ra ñi vì naïn haïn haùn maát muøa ôû vuøng Thuaän Quaûng, hoï laø nhöõng löu daân ngheøo khoå

khoâng coù ñieàu kieän hoïc haønh ñoã ñaït, nhöng vaøo tôùi vuøng ñaát Nam Kyø thì hoï coù moät saéc thaùi

sinh hoaït khaùc haún. Chính vuøng ñaát höùa naøy ñaõ taïo cho hoï moät tinh thaàn maïnh meõ, moät nghò

löïc phi thöôøng. Hoï sieâng naêng laøm vieäc ngaøy ñeâm. Tuy nhieân, hoï vaãn phaûi tieáp tuïc nhaän chòu

caûnh ñoùi khaùt treân vuøng ñaát môùi naøy ít nhaát laø vaøi ba naêm, cho tôùi khi nhöõng ñaát maø hoï ñaõ

khai khaån baét ñaàu trôû thaønh ñaát thuoäc (ñaát ñaõ heát pheøn vaø baét ñaàu toát cho vieäc troàng troït) thì

hoï môùi baét ñaàu coù thaâu hoaïch. Raát nhieàu ngöôøi tieàn phong voâ danh khoâng may maén, ñaõ phaûi

guïc ngaõ vì beänh taät tröôùc khi hoï nhìn thaáy ñöôïc nhöõng thaønh quaû do chính moà hoâi vaø xöông

maùu cuûa hoï taïo neân. Thaät tình maø noùi, coâng lao cuûa nhöõng anh huøng voâ danh ñoù laø voâ bieân

voâ taän ñoái vôùi daân toäc noùi chung vaø ñoái vôùi ngöôøi mieàn Nam noùi rieâng.

Cho tôùi baây giôø vaãn chöa coù taøi lieäu ñích xaùc veà khôûi ñieåm cuûa cuoäc Nam tieán; tuy nhieân,

cuoäc Nam tieán cuûa daân Nam dieãn ra raát sôùm, coù leõ tröôùc thôøi caùc chuùa Nguyeãn ñaët chaân ñeán

Nam Kyø raát laâu. Vaøo nhöõng naêm ñaàu Taây lòch thì treân baùn ñaûo Ñoâng Döông coù raát nhieàu saéc

daân cö nguï, tuy nhieân, coù naêm saéc daân chính laø Vieät Nam, Chieâm Thaønh, Laõo Qua, Phuø Nam

vaø Chaân Laïp, veà daân soá thì caùc daân toäc naøy ngang ngöûa veà soá löôïng. Sau moät thôøi gian thì

daân Vieät laïi taêng vöôït troäi hôn caùc daân toäc khaùc, trong khi caùc daân toäc khaùc chaúng nhöõng

khoâng taêng maø coù phaàn suy giaûm vì do söï du canh vaø ñieàu kieän röøng thieâng nöôùc ñoäc ôû caùc

vuøng naøy. Trong suoát quaù trình döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, daân toäc Vieät Nam luoân bò aùp löïc töø

phöông Baéc, neân muoán sinh toàn Vieät Nam khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc hôn laø môû ñaát veà

phöông Nam. Theá neân töø khi nhaø Ngoâ giaønh laïi ñoäc laäp naêm 939 (sau gaàn 1.000 naêm Baéc

thuoäc töø naêm 110 tröôùc Taây lòch ñeán naêm 939 sau Taây lòch), ñaát nöôùc ta baét ñaàu môû ra moät

kyû nguyeân ñoäc laäp vôùi caùc trieàu ñaïi noái tieáp veà sau naøy nhö Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn... Luùc ñoù toå

tieân chuùng ta coøn ôû quanh vuøng Baéc Vieät, töø Thanh Hoùa trôû ra. Khoâng ñaày 2 theá kyû sau ñoù,

Vieät Nam ñaõ tieán xuoáng Quaûng Bình vaø Quaûng Trò (naêm 1069). Ñeán naêm 1307 thì vua nhaø

32

Traàn gaõ coâng chuùa Huyeàn Traân cho vua Chieâm ñeå ñoåi laáy hai chaâu OÂ Lyù (baây giôø laø vuøng

Baéc Thöøa Thieân). Naêm 1425, Vieät Nam chieám Thuaän Hoùa (vuøng phía trung vaø nam Thöøa

Thieân baây giôø). Naêm 1471 chieám Qui Nhôn, 1611 ñeán Phuù Yeân, 1653 ñeán Nha Trang. Naêm

1658, Chaân Laïp xin thaàn phuïc chuùa Nguyeãn. Naêm 1680, chuùa Nguyeãn chính thöùc cho nhoùm

quan quaân löu vong cuûa nhaø Minh beân Taøu khai khaån vuøng ñaát Ñoàng Nai. Naêm 1693 quaân

chuùa Nguyeãn tieán ñeán Phan Thieát. Naêm 1698, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu sai oâng Nguyeãn höõu

Kænh (coù saùch vieát laø Nguyeãn Höõu Caûnh) laø Kinh Löôïc ñaát Chaân Laïp vaø chia ñaát Ñoâng Phoá

ra laøm dinh huyeän ñeå tieän vieäc cai trò. OÂng laáy ñaát Ñoâng Phuù ñeå laäp ra huyeän Phöôùc Long,

Bieân Hoøa laäp ra dinh Traán Bieân, vaø ñaët Saøi Goøn laø huyeän Taân Bình. Sau ñoù ñaët ra 2 dinh laø

Traán Bieân (Bieân Hoøa) vaø Traán Phieân (Gia Ñònh).

Naêm 1708, Maïc Cöûu daâng ñaát Haø Tieân, chuùa Nguyeãn chæ nhaän treân danh nghóa, nhöng

vaãn ñeå cho doøng hoï Maïc traán giöõ ñaát Haø Tieân. Naêm 1753, nhaân cô hoäi vua Chaân Laïp laø Naëc

OÂng Nguyeân laán hieáp ngöôøi Coân Man, chuùa Nguyeãn beøn sai Nguyeãn Cö Trinh vaøo daøn xeáp

vaø laõnh leänh chuùa Nguyeãn ôû laïi tieáp tuïc khai khaån ñaát hoang vaø laäp khu dinh ñieàn môùi. Töø ñoù

coi nhö phaàn lôùn ñaát ñai cuûa xöù Thuûy Chaân Laïp ñaõ naèm döôùi söï kieåm soaùt cuûa Vieät Nam.

Trong khi ñoù Maïc Cöûu vaø con laø Maïc Thieân Töù tieáp tuïc khai khaån nhöõng vuøng Haø Tieân, Phuù

Quoác, Long Xuyeân (Caø Mau), Raïch Giaù, Traán Giang (Caàn Thô) vaø Traán Di (Soùc Traêng vaø

Baïc Lieâu).

Naêm 1753, nhaân cô hoäi vua Chaân Laïp laø Naëc OÂng Nguyeân laán hieáp ngöôøi Coân Man, chuùa

Nguyeãn beøn sai Nguyeãn Cö Trinh vaøo daøn xeáp vaø laõnh leänh chuùa Nguyeãn ôû laïi tieáp tuïc khai

khaån ñaát hoang vaø laäp khu dinh ñieàn môùi. Töø ñoù coi nhö phaàn lôùn ñaát ñai cuûa xöù Thuûy Chaân

Laïp ñaõ naèm döôùi söï kieåm soaùt cuûa Vieät Nam. Trong khi ñoù Maïc Cöûu vaø con laø Maïc Thieân

Töù tieáp tuïc khai khaån nhöõng vuøng Haø Tieân, Phuù Quoác, Long Xuyeân (Caø Mau), Raïch Giaù,

Traán Giang (Caàn Thô) vaø Traán Di (Soùc Traêng vaø Baïc Lieâu). Naêm 1755, caùc oâng Trònh Hoaøi

Ñöùc, Ngoâ nhôn Tònh vaø Leâ quang Ñònh cuõng laäp ra thi xaõ, thaép saùng ngoïn ñuoác vaên hieán nôi

goùc trôøi cöïc Nam cuûa toå quoác.

Naêm 1755, chuùa Nguyeãn Voõ Vöông gaõ coâng chuùa Ngoïc Vaïn cho vua Mieân ñeå ñoåi laáy 2

vuøng Taàm Boân (Taân An) vaø Loâi Laïp (Goø Coâng). Sau ñoù thì caùc oâng Trònh Hoaøi Ñöùc, Ngoâ

nhôn Tònh vaø Leâ quang Ñònh cuõng laäp ra thi xaõ, thaép saùng ngoïn ñuoác vaên hieán nôi goùc trôøi

cöïc Nam cuûa toå quoác.

Ñeán naêm 1780 thì Maïc Thieân Töù chính thöùc hoaøn thaønh vieäc khai khaån ñaát Haø Tieân (baáy

giôø bao goàm caùc vuøng Haø Tieân, Phuù Quoác, Caø Mau, Soùc Traêng, Baïc Lieâu vaø Caàn Thô). Ñeán

ñaây coi nhö cuoäc Nam tieán ñeán choùt muõi Caø Mau vaø Haø Tieân ñaõ hoaøn taát. Maëc duø thôøi aáy

daân ta haõy coøn raát ít so vôùi ngöôøi daân baûn ñòa ôû ñaây nhö ngöôøi Phuø Nam vaø Chaân Laïp, nhöng

ngöôøi Nam soáng raát haøi hoøa vôùi caùc daân toäc khaùc. Kyø thaät ngay sau khi Leâ Lôïi giaønh ñöôïc

ñoäc laäp töø tay giaëc Minh thì caùc vua nhaø Leâ ñaõ nghó ñeán vieäc Nam tieán ñeå giaûi quyeát naïn daân

soá taêng quaù nhanh. Tuy nhieân, baáy giôø chæ coù nhöõng ngöôøi bò toäi löu ñaøy bieät xöù thì môùi phaûi

ñi vaøo trong Nam, roài veà sau naøy vaøo thôøi vua Leâ Thaùnh Toân, ngaøi môùi chính thöùc laäp ra

chöùc quan goïi laø “Thu Ngöï Kinh Löôïc Söù” vôùi nhieäm vuï chieâu taäp löu daân goàm nhöõng ngöôøi

tình nguyeän, nhöõng toäi phaïm löu ñaøy vaø nhöõng ngöôøi troán lính troán söu, ñeå khai khaån ñaát

hoang ôû phöông Nam. Nhöõng löu daân naøy cöù laán daàn vaø laán daàn veà phöông Nam. Thoaït tieân,

hoï laán qua Chieâm Thaønh, roài ñeán Thuûy Chaân Laïp, heã nôi naøo ñaát ñai truø phuù laø hoï di cö ñeán.

Thuôû ñoù ñaát roäng ngöôøi thöa, neân ai muoán ñi ñaâu thì ñi, muoán khai khaån vuøng naøo thì töï

33

nhieân khai khaån maø khoâng heà bò moät raéc roái naøo vôùi chính quyeàn. Laïi nöõa, ñaát Nam kyø ngaøy

tröôùc cuõng khoâng thuoäc Chaân Laïp, maø laø ñaát cuûa Phuø Nam, ñaõ bò tieâu dieät hoài theá kyû thöù 7.

Veà sau naøy caùc chuùa Nguyeãn duøng phöông phaùp löu daân nhö caùch “taèm aên daâu,” ñi thaúng

vaøo nhöõng vuøng coù cö daân Chaân Laïp maø ôû chung vôùi hoï. Moät thôøi gian sau, vì phong tuïc taäp

quaùn khaùc bieät neân ña soá daân Chaân Laïp (Mieân), hoaëc ruùt veà Luïc Chaân Laïp, hoaëc tìm caùch co

cuïm vôùi nhau thaønh nhöõng phum hay soùc, soáng bieät laäp vôùi ngöôøi Nam.

Tröôùc khi chuùa Voõ Vöông gaõ coâng chuùa Ngoïc Vaïn cho vua Chaân Laïp thì caùc vuøng Taàm

Boân (Taân An), Loâi Laïp (Goø Coâng), Ba Thaéc, Soùc Traêng, Traø Vang (Traø Vinh), Baïc Lieâu vaø

Beán Tre vaãn coøn tröïc thuoäc Chaân Laïp. Moät thôøi gian sau khi vua Chaân Laïp daâng 2 vuøng Taân

An vaø Goø Coâng, thì moät bieán coá xaûy ra laø vua Naëc OÂng Toân bò Naëc Hinh ñaùnh ñuoåi, beøn

chaïy veà Haø Tieân caàu cöùu vôùi Maëc Thieân Töù, Thieân Töù cho ngöôøi daâng sôù veà trieàu Nguyeãn

xin cöùu giuùp Naëc OÂng Toân. Chuùa Nguyeãn sai Tröông Phuùc Du ñem binh ñaùnh deïp vaø ñöa

OÂng Toân veà laøm vua Chaân Laïp. Neân sau ñoù Naëc OÂng Toân hieán ñaát Taàm Phong Long (Chaâu

Ñoác vaø Sa Ñeùc) cho chuùa Nguyeãn. Cuøng luùc aáy, Maïc Thieân Töù cuõng ñaõ oån ñònh xong caùc

vuøng Ba Thaéc, Traø Vang, Soùc Traêng, Baïc Lieâu vaø Beán Tre. Nhö vaäy tính ñeán cuoái theá kyû thöù

18, coi nhö ngöôøi Vieät ñaõ tieán tôùi Muõi Caø Mau, vaø chieám troïn vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu

Long, vôùi ñöôøng ranh giôùi gaàn gioáng nhö ñöôøng ranh giôùi hieän nay. Sau naêm 1802, Nguyeãn

AÙnh leân ngoâi vaø bieán Luïc Chaân Laïp thaønh Traán Taây Thaønh, giao cho Tröông Minh Giaûng

laøm quan Baûo Hoä.

Noùi veà cuoäc Nam tieán thì Nguyeãn cö Trinh laø ngöôøi coù coâng raát lôùn trong vieäc ñaùnh deïp

cuõng nhö bình ñònh laõnh thoå. Veà phía ngöôøi Minh Höông ngoaøi 2 oâng Maïc Cöûu vaø Maïc Thieân

Töù ra, coøn coù caùc oâng Traàn Thaéng Taøi, Traàn Thöôïng Xuyeân, Döông Ngaïn Ñòch, Trònh Hoaøi

Ñöùc, Ngoâ nhôn Tònh vaø Leâ quang Ñònh cuõng coù coâng raát lôùn. Ñeán thôøi Gia Long thì ñaát Nam

Kyø vaãn coøn chia laøm 3 dinh vaø 1 traán laø Traán Bieân dinh (Bieân Hoøa), Traán Phieân dinh (Gia

Ñònh), Long Hoà dinh (caû mieàn Taây ngoaïi tröø Soùc Traêng, Baïc Lieâu, Caø Mau vaø Haø Tieân), vaø

Haø Tieân Traán, luùc ñoù bao goàm Haø Tieân, Soùc Traêng, Baïc Lieâu vaø Caø Mau. Maõi ñeán ñôøi Minh

Maïng, sau khi toång traán Gia Ñònh thaønh laø Leâ vaên Duyeät qua ñôøi, nhaø vua môùi ñoåi dinh vaø

traán ra tænh. Luùc ñoù Nam kyø môùi chính thöùc ñöôïc goïi laø Nam Kyø Luïc Tænh, goàm caùc tænh

Bieân Hoøa, Gia Ñònh, Ñònh Töôøng, Vónh Long, An Giang vaø Haø Tieân. Trong hai thôøi kyø laøm

Toång Traán Gia Ñònh thaønh, Ñöùc Khaâm Sai Chöôûng Taû Quaän Coâng Leâ Vaên Duyeät ñaõ ñem heát

taøi söùc cuûa mình ra ñeå bieán cho mieàn Nam coù moät boä maët môùi töôi saùng vaø röïc rôõ hôn bao

giôø heát. Ngaøi chaúng nhöõng laø moät vò vaên quan thanh lieâm chaùnh tröïc, maø coøn laø moät voõ töôùng

coù taøi deïp loaïn trò an, qua nhöõng cuoäc bình trò “Moïi Vaùch Ñaù” naêm 1807, roài Kinh Löôïc Traán

Thanh Ngheä, deïp tan ñaùm tham quan oâ laïi Leâ Quoác Huy. Ngaøi coøn “Vì daân tröø baïo”, ngang

nhieân daùm xöû traûm teân Huyønh Coâng Lyù (cha cuûa moät thöù phi raát ñöôïc Minh Maïng suûng aùi).

Loøng can ñaûm cuûa Ñöùc Taû Quaân coøn loä roõ qua vieäc daâng sôù xin tha cho baø Toáng thò Quyeân

(vôï cuûa Hoaøng töû Caûnh) vaø hai laàn vua Minh Maïng cöû ngöôøi vaøo Gia Ñònh ñeå giöõ nhöõng

chöùc vuï quan troïng ñeàu bò Ngaøi töø choái vaø traû veà vôùi lyù do ñoù laø nhöõng teân “haïi daân haïi

nöôùc”. Moät trong nhöõng ngöôøi ñoù laø Baïch Xuaân Nguyeân laø ngöôøi ñaõ ñöa ñeán cuoäc baïo loaïn

thaønh Gia Ñònh cuûa Leâ vaên Khoâi vaøo naêm 1833. Trong khi ôû trieàu ñình thì vua Minh Maïng u

meâ nghe theo nònh thaàn, chæ moät beà caám ñaïo vaø gieát haïi caùc giaùo só, thì ôû trong Nam khoâng

coù söï caám ñaïo cuõng nhö khoâng coù söï beá moân toûa caûng trong suoát hai thôøi laøm Toång Traán cuûa

Ngaøi. Noùi toùm laïi, söï phaùt trieån nhanh choùng vaø phoàn thònh cuûa mieàn Nam moät phaàn lôùn nhôø

34

ôû söï öu ñaõi cuûa thieân nhieân, nhöng moät phaàn khaùc cuõng nhôø vaøo taøi cai trò kheùo leùo cuûa Ñöùc

Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät. Thay vì beá moân toûa caûng thì Ngaøi ñaõ chaáp nhaän giao thöông vôùi caùc

taøu buoân Taây phöông vaø caùc nöôùc quanh vuøng nhö Trung Hoa, Mieán Ñieän, Thaùi Lan. Hôn

nöõa, Ngaøi khoâng chòu thi haønh leänh caám ñaïo cuûa trieàu ñình. Veà noäi trò thì Ngaøi raát quan taâm

ñeán ñôøi soáng cuûa daân chuùng. Ngaøi cho ñaøo kinh daãn thuûy nhaäp ñieàn, khuyeán khích daân chuùng

khai khaån hoang ñòa, vaø taïo ñieàu kieän toát cho nhöõng saéc daân khaùc sinh soáng beân caïnh ngöôøi

Vieät. Chính Ngaøi ñaõ bieán Nam Kyø thaønh moät vuøng ñaát truø phuù, maàu môõ vaø laø moät vöïa luùa

khoång loà cho caû nöôùc. Tuy nhieân, ngay khi Ngaøi vöøa maát thì vua Minh Maïng vì tö thuø heïp

hoøi, baõi boû ngay chöùc Toång Traán, ñöa Baïch Xuaân Nguyeân vaøo laøm Boá Chaùnh thaønh Phieân

An, vaø ñaây cuõng chính laø ñaàu daây moái nhôï cuûa moät cuoäc tao loaïn laøm huûy hoaïi tieàm löïc caû

vuøng Nam Kyø vaø ñaây cuõng laø moät trong nhöõng loã hoûng quaân söï vaø phoøng thuû chính khieán cho

Phaùp laán chieám Nam Kyø veà sau naøy. Vuï aùn Leâ vaên Duyeät cho chuùng ta thaáy Minh Maïng

cuõng thuø hieàm nhoû nhen, ích kyû heïp hoøi khoâng keùm gì vua cha Gia Long cuûa oâng. Khi Leâ vaên

Khoâi vaø nhaân daân Nam Kyø bò Baïch Xuaân Nguyeân böùc hieáp phaûi noåi leân laøm giaëc thì ôû kinh

thaønh, Minh Maïng chæ moät beà vì tö thuø vaø söï töï aùi vôùi Ñöùc Taû Quaân maø khoâng caàn truy

nguyeân caên coá theá naøo, chæ haï leänh ñem toaøn boä 1831 ngöôøi, keå caû ñaøn baø treû nít trong thaønh

ra cheùm saïch roài choân chung vaøo moät maõ goïi laø “Maû Nguïy.” Ñöùc Taû Quaân laø moät Ñaïi Khai

Quoác Coâng Thaàn cuûa vöông trieàu nhaø Nguyeãn, maø ngay caû Gia Long coøn phaûi mieãn baùi.

Ñaùng lyù ra Minh Maïng phaûi kính neå Ngaøi nhö Gia Long khoâng sai khaùc, ñaèng naøy vì heïp hoøi

ích kyû nhoû nhen, maø Minh Maïng ñaõ haønh söû vôùi Ñöùc Taû Quaân coøn thua caùch haønh söû cuûa

moät keû tieåu nhaân. Thaät tình maø noùi, neáu muoán noùi cho heát söï heïp hoøi ích kyû cuûa vöông trieàu

nhaø Nguyeãn thì khoâng bieát phaûi noùi ñeán bao giôø môùi heát. Caùc chuùa thôøi Nguyeãn sô ñaõ coù

coâng môû ñaát phöông Nam baáy nhieâu, thì con chaùu cuûa caùc Ngaøi veà sau naøy coù toäi vôùi tieàn ñoà

vaø daân toäc baáy nhieâu. Baây giôø chuùng ta chæ muoán noùi veà Nam Kyø vaø nhöõng daáu veát maø cha

oâng chuùng ta ñaõ ñem maùu xöông ñeå vun boài phaàn ñaát giaøu ñeïp nhaát cuûa ñaát nöôùc hoâm nay.

Mieàn Nam tuy khoâng coù nhöõng danh lam thaéng caûnh nhö mieàn Baéc, laïi cuõng khoâng coù

nöôùc non caåm tuù nhö mieàn Trung. Nhìn chung mieàn Ñoâng töø vuøng Moâ Xoaøi Baø Ròa, qua Bieân

Hoøa, leân Phöôùc Long, Bình Long, roài Taây Ninh, chæ raûi raùc vaøi ngoïn nuùi nhoû nhö nuùi Chöùa

Chan, Chaâu Thôùi, Baø Ñen noái tieáp vuøng Ñoàng Thaùp thaáp vaø truõng, qua Haäu Nghóa, Gia Ñònh,

Taân An, Myõ Tho, Beán Tre, Goø Coâng, ngaên caùch vôùi mieàn Taây bôûi doøng Cöûu Long Giang,

vuøng Cao Laõnh, Sa Ñeùc, Vónh Long, Traø Vinh naèm giöõa doøng soâng nhö moät vuøng traùi ñoän

khoång loà. Beân kia doøng soâng Haäu laø moät daõy ñaát truõng thaáp chaïy töø Caàn Thô, xuoáng Soùc

Traêng, Baïc Lieâu, Caø Mau, Chöông Thieän vôùi röøng U Minh Thöôïng vaø U Minh haï baït ngaøn

traøm ñöôùc, bôø bieån phía Taây cuûa Caø Mau, Raïch Giaù vaø Haø Tieân tieáp giaùp vôùi vònh Thaùi Lan.

Töø treân phi cô nhìn xuoáng caû mieàn Taây gaàn nhö baèng phaúng chæ nhaáp nhoâ vaøi ñieåm trong khu

vöïc Thaát Sôn (phía Taây Chaâu Ñoác), vuøng Hoøn Choâng, nuùi Toâ Chaâu, vaø Thaïch Ñoäng ôû Haø

Tieân. Treân phi cô thoaït nhìn qua khung cöûa soå, mieàn Nam chaúng khaùc gì vuøng ñaàm laày giöõa

hai tieåu bang Georgia vaø Florida, nhöng saéc thaùi cuûa mieàn Nam nöôùc Vieät xanh töôi hôn saéc

thaùi vuøng Georgia vaø Florida nhieàu vì mieàn Nam ñöôïc boài ñaép bôûi doøng Cöûu Long, mang

phuø sa töø taän cao nguyeân Taây Taïng, cuoán laáy maàu môõ cuûa caùc vuøng Vaân Nam, Mieán Ñieän,

Thaùi Lan, Laøo, vaø Mieân ñeå mang xuoáng laéng ñoïng ôû mieàn Nam. Chính doøng soâng ngoït chaát

phuø sa nhö doøng söõa meï aáy ñaõ nuoâi döôõng haøng maáy traêm trieäu con ngöôøi ôû hai beân chaâu thoå

ven bôø cuûa noù.

35

Ñeán thôøi Phaùp thuoäc, sau khi xaâm chieám toaøn boä Nam Kyø, chuùng chia vuøng naøy ra laøm 20

tænh ñeå deã beà kieåm soaùt. Phaùp chia Bieân Hoøa ra laøm ba (03) tænh goàm caùc tænh Bieân Hoøa (moät

phaàn cuûa phuû Phöôùc Long cuõ), Baø Ròa (phuû Phöôùc Tuy cuõ), vaø Thuû Daàu Moät (moät phaàn cuûa

phuû Phöôùc Long cuõ); chia Gia Ñònh laøm ba (03) tænh goàm caùc tænh Taây Ninh (phuû Taây Ninh

cuõ), Chôï Lôùn (moät phaàn cuûa phuû Taân Bình cuõ), vaø Gia Ñònh (moät phaàn cuûa phuû Taân Bình cuõ);

chia Ñònh Töôøng ra laøm ba (03) tænh goàm caùc tænh Myõ Tho (huyeän Kieán Höng cuõ), Goø Coâng

(huyeän Kieán Hoøa cuõ), vaø Sa Ñeùc (huyeän Kieán Ñaêng cuõ); chia tænh Vónh Long cuõ ra laøm boán

(04) tænh goàm Vónh Long (phuû Ñònh Vieãn cuõ), Beán Tre (phuû Hoaèng Trò vaø phuû Hoaèng An cuõ),

Traø Vinh (phuû Laïc Hoùa cuõ), vaø tænh Tam Caàn (moät phaàn vuøng Traø OÂn thuoäc phuû Laïc Hoùa vaø

moät phaàn vuøng Caàn Thô thuoäc Traán Giang); chia tænh An Giang ra laøm hai (02) tænh goàm

Long Xuyeân vaø Chaâu Ñoác; chia tænh Haø Tieân cuõ ra laøm boán (04) tænh goàm Long Xuyeân (phaàn

ñaát Caø Mau thuoäc huyeän Long Xuyeân cuõ), Haø Tieân (huyeän Haø Chaâu cuõ), Raïch Giaù (huyeän

Kieán Giang cuõ), vaø Baïc Lieâu (moät phaàn ñaát cuûa huyeän Long Xuyeân cuõ).

Veà sau vì nhu caàu trò an, Phaùp laïi caét moät phaàn cuûa tænh Raïch Giaù vaø Haø Tieân ra laøm hai

tænh An Giang (tænh Long Xuyeân baây giôø) vaø tænh Chaâu Ñoác. Sau ñoù ít laâu thì tænh Tam Caàn bò

xoùa teân vaø saùp nhaäp vaøo tænh môùi thaønh laäp laø Caàn Thô (goàm quaän Traø OÂn vaø moät phaàn Traán

Giang cuõ). Cuõng trong thôøi gian naøy Phaùp cho thaønh laäp tænh Soùc Traêng (laáy töø moät phaàn ñaát

cuûa Baïc Lieâu). Naêm 1944, khi Nhaät ñaõ chieám ñoùng toaøn boä Vieät Nam, vì lyù do an ninh, hoï

baét ngöôøi Phaùp thaønh laäp theâm tænh Taân Bình ôû vuøng Gia Ñònh, laáy moät phaàn ñaát cuûa Gia

Ñònh, Thuû Thieâm vaø Nhaø Beø ñeå thaønh laäp, vaø tænh lî ñaët taïi Taân Bình, tuy nhieân, sau khi

Nhaät thaát traän, naêm 1946 thì tænh Taân Bình laïi bò xoùa teân.

Sau Hieäp Ñònh Geneøve 1954, nöôùc Vieät Nam bò chia ñoâi, mieàn Baéc theo Coäng Saûn döôùi

söï laõnh ñaïo cuûa Hoà Chí Minh, mieàn Nam theo Töï Do do Baûo Ñaïi laøm Quoác Tröôûng vaø Ngoâ

Ñình Dieäm laøm Thuû Töôùng. Ñeán ngaøy 23 thaùng 10 naêm 1955, sau cuoäc phoå thoâng ñaàu phieáu,

Baûo Ñaïi bò truaát pheá vaø Ngoâ Ñình Dieäm ñöôïc baàu laøm Toång Thoáng. Trong thôøi Ñeä nhöùt

Coäng Hoøa, tænh Haø Tieân trôû thaønh quaän vaø saùp nhaäp vaøo tænh Raïch Giaù. Naêm 1956, vì nhu

caàu trò an vaø haønh chaùnh, Toång Thoáng Ngoâ Ñình Dieäm laïi caét tænh Bieân Hoøa ra ñeå laäp theâm 3

tænh môùi nöõa laø Long Khaùnh (phaàn ñaát cuûa quaän Xuaân Loäc), Phöôùc Long (quaän Baø Raù) vaø

Bình Long (quaän Hôùn Quaûn). Cuøng naêm aáy, Haø Tieân vaø Phuù Quoác bò saùp nhaäp vaøo tænh Raïch

36

Giaù (Kieân Giang). Naêm 1959, Toång Thoáng Ngoâ Ñình Dieäm caét quaän Taân Uyeân, Hieáu Lieâm

vaø Phuù Giaùo cuûa tænh Bình Döông ñeå thaønh laäp tænh Phöôùc Thaønh. Cuõng naêm ñoù, Baø Ròa ñöôïc

nhaäp vaøo Vuõng Taøu ñeå thaønh tænh Phöôùc Tuy. Cuøng naêm aáy, tænh Sa Ñeùc bò taùch phaàn taû

ngaïn soâng Tieàn Giang ra ñeå thaønh laäp tænh Kieán Phong (Cao Laõnh), sau ñoù chính quyeàn laïi

laáy moät phaàn cuûa Taân An vaø moät phaàn cuûa Kieán Phong ñeå thaønh laäp tænh Kieán Töôøng (Moäc

Hoùa). Naêm 1963 (ngaøy 15 thaùng 10) chaùnh quyeàn cho thaønh laäp hai tænh Chöông Thieän vaø

Haäu Nghóa. Tænh Haäu Nghóa goàm caùc quaän Ñöùc Hueä, Ñöùc Hoøa (taùch ra töø tænh Long An), Cuû

Chi (taùch ra töø tænh Bình Döông) vaø Traûng Baøng (taùch ra töø tænh Taây Ninh). Tænh Chöông

Thieän goàm caùc quaän Ñöùc Long (khu truø maät Vò Thanh cuõ), Long Myõ, Kieân Höng (Goø Quao),

Kieân Long vaø Kieán Thieän. Coù leõ ngaøy ñoù ngöôøi Phaùp muoán deã daøng kieåm soaùt taøu beø ñi laïi

treân soâng raïch mieàn Nam neân chuùng ñaõ ñaët soá cho töøng tænh moät vaø baét ghe taøu phaûi sôn chöõ

taét vaø soá cuûa tænh, nhö Gia Ñònh mang soá moät (01) vaø ghe taøu phaûi sôn chöõ GÑ-01, Chaâu Ñoác

(CÑ-02), Haø Tieân (HT-03), Raïch Giaù (RG-04), Traø Vinh (TV-05), Sa Ñeùc (SÑ-06), Beán Tre

(BT-07), Long Xuyeân (LX-08),Taân An (TA-09), Soùc Traêng (ST-10), Thuû Daàu Moät (TDM-11),

Taây Ninh (TN-12), Bieân Hoøa (BH-13), Myõ Tho (MT-14), Baø Ròa (BR-15), Chôï Lôùn (CL-16),

Vónh Long (VL-17), Goø Coâng (GC-18), Caàn Thô (CT-19), vaø Baïc Lieâu (BL-20). Sau naøy, khi

chaùnh quyeàn VNCH cho thaønh laäp theâm 9 tænh nöõa laø Long Khaùnh, Phöôùc Long, Bình Long,

Phöôùc Thaønh, Phöôùc Tuy, Kieán Phong, Kieán Töôøng, Chöông Thieän vaø Haäu Nghóa nöõa khoâng

bieát ghe taøu ôû naêm tænh naøy coù phaûi mang soá 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28 vaø 29 hay khoâng?

Noùi veà ñòa danh cuûa caùc vuøng thuoäc Nam Kyø Luïc Tænh vaø Nam Kyø thôøi caän ñaïi vôùi 29 tænh

coù nhieàu söï thay ñi ñoåi laïi nhö thôøi Ñeä Nhaát Coäng Hoøa, Toång Thoáng Ngoâ Ñình Dieäm cho laáy

laïi caùc teân cuõ ñaõ töøng ñöôïc goïi trong Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí nhö quaän Nuùi Saäp laáy laïi teân

Hueä Ñöùc (An Giang), Quaän Caùi Nhum laáy laïi teân Minh Ñöùc (Vónh Long), quaän Baõi Xaøu

thaønh Myõ Xuyeân (Soùc Traêng), quaän Moäc Hoùa thaønh Kieán Töôøng (tænh Kieán Töôøng), quaän

Caùi beø thaønh Suøng Hieáu (Myõ Tho), quaän Cai Laäy thaønh Khieâm Ích (Myõ Tho), quaän An Höõu

thaønh Giaùo Ñöùc (Myõ Tho), tænh Baø Ròa thaønh Phöôùc Tuy, tænh Soùc Traêng thaønh Ba Xuyeân,

tænh Caø Mau thaønh An Xuyeân, vaân vaân. Noùi chung, ñaát Nam Kyø ñeán naêm 1945, ña phaàn ñaõ

thaønh ñaát thuoäc vaø coù cö daân töø laâu ñôøi, chöù khoâng coøn hoang vu nhö thôøi caùc Chuùa Nguyeãn

37

cho löu daân vaø quan quaân vaøo ñònh cö hoài nhöõng theá kyû thöù 17, 18 vaø 19 nöõa. Tuy veà sau

naøy, döôùi thôøi VNCH, chính quyeàn coù phaân ñònh laïi ranh giôùi vaø ñaët theâm nhöõng tænh môùi,

nhöng ñoù chæ vì lyù do haønh chaùnh vaø trò an maø thoâi, chöù khoâng vì lyù do daân soá hay khai hoang

nöõa. Khi quaân Phaùp laán chieám Nam Kyø thì toaøn boä daân soá vuøng naøy laø 1.850.034 ngöôøi

(1.732.316 ngöôøi Vieät vaø Hoa, vaø 117.718 ngöôøi Khmer). Ñeán naêm 2.000 thì daân soá trong

vuøng ñaõ leân ñeán hôn 31.000.000. Nhö vaäy trong voøng chöa ñaày moät theá kyû röôûi daân soá Nam

Kyø taêng gaáp 28 laàn.

Trong tieán trình Nam tieán, caùc chuùa nhaø Nguyeãn ñaõ duøng phöông caùch thöù nhaát laø ñöa löu

daân Vieät Nam ñeán caùc vuøng coù ngöôøi Chaân Laïp cö nguï ñeå laøm “taèm aên daâu,” vaø thöù hai laø

lôïi duïng vaøo söï suy yeáu cuûa caùc trieàu vua Chaân Laïp thôøi baáy giôø. Sôû dó caùc chuùa chaám döùt

cuoäc Nam tieán ôû ñaây, khoâng phaûi vì caùc chuùa khoâng muoán tieáp tuïc xaâm laán theâm nhöõng vuøng

coøn laïi cuûa Chaân Laïp, maø vì vuøng Thuûy Chaân Laïp quaù bao la, caùc chuùa caàn moät thôøi gian ñeå

khai khaån vaø oån ñònh ñeå bieán vuøng naøy trôû thaønh ñaát thuoäc cuûa Vieät Nam. Vì coù luùc caùc chuùa

ñaõ chieám cöù heát caùc vuøng Kompong Som vaø Kampot, nhöng khoâng giöõ noåi vì khoâng ñuû ngöôøi

ñeán khai khaån, neân cuoái cuøng nhöõng vuøng naøy laïi trôû veà vôùi Chaân Laïp. Ñeán khi ñaát Nam Kyø

ñaõ oån ñònh, coù luùc Vieät Nam ñaõ ñoâ hoä vaø bieán toaøn boä Luïc Chaân Laïp thaønh Traán Taây Thaønh.

Tuy nhieân, luùc ñoù vöông trieàu nhaø Nguyeãn ñaõ suy yeáu, duø nhieàu laàn ñaõ chinh phuïc noát phaàn

ñaát coøn laïi cuûa Chaân Laïp, nhöng roát roài cuõng khoâng giöõ ñöôïc. Kòp ñeán lieân quaân Phaùp vaø I

pha Nho xaâm chieám Vieät Nam, thì haàu nhö caùc vua chuùa nhaø Nguyeãn khoâng coøn söùc choáng

cöï nöõa, maø chæ bieát buoâng giaùo buoâng maùc ñeå ñaàu haøng. Noùi gì thì noùi, khoâng ai phuû nhaän

ñöôïc coâng lao cuûa caùc chuùa Nguyeãn vôùi coâng cuoäc Nam tieán vaø môû mang bôø coõi veà phöông

Nam. Tuy nhieân, ñaát nöôùc naøy naøo phaûi cuûa rieâng ai! Neáu Nguyeãn Phuùc AÙnh nhaän thöùc ñöôïc

nhö vaäy maø khoâng röôùc Xieâm, röôùc Taøu roài röôùc Taây veà daøy xeùo ñaát nöôùc, laøm cho chaúng

nhöõng quaân ñoäi cuûa aáu chuùa Taây Sôn suy yeáu vaø cuoái cuøng suïp ñoå vaø daân tình ñoà thaùn thì coù

leõ giôø naøy ñaát nöôùc Vieät Nam chuùng ta ñaõ coù moät boä maët khaùc hôn baây giôø nhieàu laém. Trong

suoát thôøi gian 26 naêm coá giaønh giöït laïi giang san trong tay nhaø Taây Sôn, roài aáu chuùa Taây Sôn,

töø naêm 1777 ñeán 1802, Nguyeãn AÙnh ñaõ gaây ra khoâng bieát bao nhieâu laø caûnh nuùi xöông soâng

38

maùu cho nhaân daân Nam Kyø Luïc Tænh, khoùi löûa chieán tranh cuûa moät doøng hoï ñaõ vuøi daäp

khoâng bieát laø bao nhieâu xöông maùu cuûa nhaân daân mieàn Nam, tham voïng “baù ñoà vöông” cuûa

moät con ngöôøi ích kyû heïp hoøi ñaõ gaây ra voâ vaøn tang toùc ñau thöông cho daân chuùng mieàn Nam

vôùi nhöõng traän ñaùnh ñaãm maùu, nhöùt laø daân chuùng caùc vuøng Gia Ñònh, Ñònh Töôøng, Vónh

Long, Sa Ñeùc, Caàn Thô vaø Caø Mau. Noùi chung ôû mieàn Nam, heã nôi naøo coù daáu veát cuûa

Nguyeãn AÙnh laø nôi ñoù coù xaûy ra nhöõng cuoäc chieán ñaãm maùu vôùi Taây Sôn.

Mieàn Ñoâng Nam Kyø laø vuøng ñaát ñoû, moät vuøng ñoài nuùi chaïy daøi töø bieân giôùi Vieät Mieân

ñeán bieån Ñoâng, töø Taây Ninh, Bình Long, Phöôùc Long (Bình Phöôùc), qua vuøng Bình Döông,

Ñoàng Nai cho ñeán Baø Ròa vaø Vuõng Taøu. Vuøng naøy coù caùc con soâng lôùn nhö Saøi Goøn, Ñoàng

Nai, vaø soâng Beù, chaûy qua mieàn ñaát ñoû mang neùt ñaëc saéc rieâng bieät laø söï pha troän chuyeån

tieáp töø mieàn nuùi ñoài ñaát ñoû cuûa cao nguyeân Trung phaàn ñeán nhöõng caùnh ñoàng baït ngaøn cuûa

mieàn Taây. Mieàn Ñoâng vôùi nhöõng röøng cao su baït ngaøn, nhöõng nuùi ñoài chaïy daøi vôùi nhöõng

doøng soâng ñoû ngaàu ñaát phuø sa. Ñaây coøn laø moät vuøng ñaát ñaày söùc soáng cuûa daân toäc Vieät Nam

trong nhöõng ngaøy ñaàu Nam tieán. Baét ñaàu töø Ñoàng Nai, maûnh ñaát coù chieàu daøi lòch söû môùi hôn

300 naêm nhöng mang ñaày veát chaân kieâu huøng cuûa nhöõng ngöôøi ñi môû nöôùc. Bieân Hoøa laø

vuøng ñòa ñaàu cuûa Nam Kyø Luïc Tænh, tröôùc thôøi Nam Kyø Luïc Tænh Bieân Hoøa coù teân laø Traán

Bieân. Tröôùc ñaây vuøng naøy mang teân Cuø Lao Phoá, laø moät phoá caûng phoàn thònh nhaát cuûa Vieät

Nam vaøo cuoái theá kyû 17, ñaàu theá kyû 18, vôùi nhöõng phoá saù, maùi ngoùi, töôøng voâi, ñöôøng saù loùt

gaïch ñoû... Sau cuoäc chieán giöõa Taây Sôn vaø Nguyeãn AÙnh thì cuø lao Phoá bò taøn phaù. Sau naêm

Minh Maïng thöù 13, nhaø vua baõi boû Gia Ñònh Thaønh vaø chia Nam Kyø ra laøm 6 tænh, töø ñoù veà

sau môùi coù teân Nam Kyø Luïc Tænh.

Treân möôøi ngaøn naêm nay, vuøng naøy ñöôïc boài ñaép bôûi phuø sa ñaát ñoû cuûa soâng Ñoàng Nai

leân vuøng nham thaïch coå cuûa moät vuøng nuùi löûa ñaõ ngöng hoaït ñoäng töø laâu. Ñaây laø vuøng baït

ngaøn nhöõng röøng cao su vaø nhöõng nuùi ñoài nguùt ngaøn, beân caïnh nhöõng doøng soâng ñoû ngaàu phuø

sa. Vuøng ñaát ñoû buïi muø veà muøa naéng, vaø laày loäi veà muøa möa. Lòch söû khai khaån mieàn Ñoâng

ñaõ gaén chaët vôùi cuoäc soáng cuûa nhöõng ngöôøi ñi môû ñaát phöông Nam vaø con chaùu cuûa hoï. Baét

ñaàu töø Ñoàng Nai, maûnh ñaát coù beà daày lòch söû treân döôùi 300 naêm, mang tính haøo huøng cuûa caùc

baäc tieàn nhaân ñi tìm sinh loä cho con chaùu. Cuø lao Phoá laø moät thò traán saàm uaát ngay töø cuoái theá

kyû thöù 17, ñaàu theá kyû thöù 18, vaøo thôøi maø caû vuøng Nam Kyø ña phaàn haõy coøn laø nhöõng maùi

tranh vaùch nöùa, thì ôû cuø lao Phoá ñaõ phaùt trieån vôùi nhöõng phoá saù, maùi ngoùi töôøng voâi, vôùi

nhöõng con ñöôøng loùt ñaù traéng, ñaù ong, hay ñaù xanh doïc theo bôø soâng Ñoàng Nai. Tuy nhieân,

cuø lao Phoá bò taøn phaù trong cuoäc giao tranh ñaàu tieân giöõa Taây Sôn vaø Nguyeãn AÙnh.

Lòch söû vuøng ñaát Ñoàng Nai ñaõ ñöôïc thaønh laäp töø laâu ñôøi, tuy vaäy, con ngöôøi chæ xuaát hieän

trong vuøng naøy khoaûng treân döôùi 5.000 naêm nay maø thoâi. Vuøng naøy laø saûn phaåm boài ñaép cuûa

phuø sa soâng Ñoàng Nai, moät vuøng phuø sa ñaát ñoû, ñaõ bao laàn thay ngoâi ñoåi chuû. Tröôùc theá kyû

thöù 5, vuøng Ñoàng Nai vaø Baø Ròa thuoäc vöông quoác Baø Lôïi, sau khi vöông quoác Baø Lôïi (theo

Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí thì vöông quoác Baø Lôïi coù leõ laø moät vöông quoác nhoû naèm trong

vuøng Ñoàng Nai vaø Baø Ròa hieän nay) suy yeáu thì quaân Chaân Laïp laán chieám caû vuøng phía Taây

cuûa vöông quoác Phuø Nam (nay laø mieàn Taây Nam Vieät), laãn vuøng mieàn Ñoâng (Ñoàng Nai vaø

Baø Ròa) cuûa vöông quoác Baø Lôïi. Baét ñaàu theá kyû 17 trôû veà sau naøy, daân Vieät Nam baét ñaàu

tieán daàn veà phía Nam, khai khaån nhöõng vuøng ñaát maø baây giôø chuùng ta goïi laø Nam Trung

phaàn nhö Moâ Xoaøi (Baø Ròa) vaø Traán Bieân (Bieân Hoøa). Cho tôùi baây giôø vaãn chöa coù taøi lieäu

ñích xaùc veà khôûi ñieåm cuûa cuoäc Nam tieán; tuy nhieân, cuoäc Nam tieán cuûa daân Nam dieãn ra raát

39

sôùm, coù leõ tröôùc thôøi caùc chuùa Nguyeãn ñaët chaân ñeán Nam Kyø raát laâu. Vaøo nhöõng naêm ñaàu

Taây lòch thì treân baùn ñaûo Ñoâng Döông coù raát nhieàu saéc daân cö nguï, tuy nhieân, coù naêm saéc

daân chính laø Vieät Nam, Chieâm Thaønh, Laõo Qua, Phuø Nam vaø Chaân Laïp, veà daân soá thì caùc

daân toäc naøy ngang ngöõa veà soá löôïng. Sau moät thôøi gian thì daân Vieät laïi taêng vöôït troäi hôn caùc

daân toäc khaùc, trong khi caùc daân toäc khaùc chaúng nhöõng khoâng taêng maø coù phaàn suy giaûm vì do

söï du canh vaø ñieàu kieän röøng thieâng nöôùc ñoäc ôû caùc vuøng naøy. Trong suoát quaù trình döïng

nöôùc vaø giöõ nöôùc, daân toäc Vieät Nam luoân bò aùp löïc töø phöông Baéc, neân muoán sinh toàn Vieät

Nam khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc hôn laø môû ñaát veà phöông Nam. Theá neân töø khi nhaø Ngoâ

giaønh laïi ñoäc laäp naêm 939 (sau gaàn 1.000 naêm Baéc thuoäc töø naêm 110 tröôùc Taây lòch ñeán naêm

939 sau Taây lòch), ñaát nöôùc ta baét ñaàu môû ra moät kyû nguyeân ñoäc laäp vôùi caùc trieàu ñaïi noái tieáp

veà sau naøy nhö Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn... Luùc ñoù toå tieân chuùng ta coøn ôû quanh vuøng Baéc Vieät, töø

Thanh Hoùa trôû ra. Khoâng ñaày 2 theá kyû sau ñoù, Vieät Nam ñaõ tieán xuoáng Quaûng Bình vaø

Quaûng Trò (naêm 1069). Ñeán naêm 1307 thì vua nhaø Traàn gaõ coâng chuùa Huyeàn Traân cho vua

Chieâm ñeå ñoåi laáy hai chaâu OÂ Lyù (baây giôø laø vuøng Baéc Thöøa Thieân). Naêm 1425, Vieät Nam

chieám Thuaän Hoùa (vuøng phía trung vaø nam Thöøa Thieân baây giôø). Naêm 1471 chieám Qui

Nhôn, 1611 ñeán Phuù Yeân, 1653 ñeán Nha Trang. Naêm 1658, Chaân Laïp xin thaàn phuïc chuùa

Nguyeãn. Naêm 1680, chuùa Nguyeãn chính thöùc cho nhoùm quan quaân löu vong cuûa nhaø Minh

beân Taøu khai khaån vuøng ñaát Ñoàng Nai. Naêm 1693 quaân chuùa Nguyeãn tieán ñeán Phan Thieát.

Naêm 1698, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu sai oâng Nguyeãn höõu Kænh (coù saùch vieát laø Nguyeãn Höõu

Caûnh) laø Kinh Löôïc ñaát Chaân Laïp vaø chia ñaát Ñoâng Phoá ra laøm dinh huyeän ñeå tieän vieäc cai

trò. OÂng laáy ñaát Ñoâng Phuù ñeå laäp ra huyeän Phöôùc Long, Bieân Hoøa laäp ra dinh Traán Bieân, vaø

ñaët Saøi Goøn laø huyeän Taân Bình. Sau ñoù ñaët ra 2 dinh laø Traán Bieân (Bieân Hoøa) vaø Traán Phieân

(Gia Ñònh).

Vôùi nhöõng ai ñaõ töøng soáng trong vuøng Nam Kyø, duø thôøi gian ngaén hay daøi, cuõng ñeàu caûm

thaáy quyeán luyeán vôùi vuøng ñaát taän cuøng cuûa ñaát nöôùc, huoáng laø nhöõng ngöôøi con sanh ra vaø

lôùn leân ôû ñoù. Ngay töø thuôû ban sô cuûa cuoäc Nam tieán lòch söû, cha oâng ta ñaõ theo chaân chuùa

Nguyeãn vaøo khai phaù nhöõng vuøng ñaàm laày hoang vu, treân röøng thì muoãi keâu nhö saùo thoài,

coøn döôùi nöôùc thì ñóa leành nhö baùnh canh. Vuøng Nam Kyø ñöôïc hình thaønh bôûi hai vuøng roõ reät:

mieàn Ñoâng vaø mieàn Taây. Mieàn Ñoâng trong Nam Kyø Luïc Tænh bao goàm caùc tænh Bieân Hoøa,

Gia Ñònh vaø Ñònh Töôøng. Mieàn Taây goàm ba tænh Vónh Long, An Giang vaø Haø Tieân. Ñoù laø

phaân ñònh theo höôùng Ñoâng Taây cuûa soâng Cöûu Long. Ñuùng ra phaûi phaân ñònh mieàn Ñoâng vaø

mieàn Taây theo theá ñaát, nghóa laø vuøng ñaát cao töø Gia Ñònh trôû veà phía Ñoâng, phaàn ñaát thaáp

naèm veà phía Taây cuûa Gia Ñònh. Mieàn Ñoâng Nam Kyø thuoäc löu vöïc soâng Ñoàng Nai. Khaùc vôùi

ñoàng baèng soâng Cöûu Long, ngoaøi luùa gaïo traøn ñoàng, toâm caù ñaày soâng, caây traùi quanh naêm,

vuøng Ñoàng Nai Bieân Hoøa coøn coù nguoàn taøi nguyeân doài daøo veà ñaù xanh, ñaù ong, vaø ñaát seùt ñoû

laøm gaïch ngoùi, ñoà goám. Ngoaøi ra, vuøng Thuû Daàu Moät, Bình Long vaø Phöôùc Long laø moät vuøng

thieân nhieân öu ñaõi vôùi nhöõng röøng cao su coù phaåm chaát toát nhaát nhì theá giôùi. Vuøng tieáp giaùp

khu röøng Xuaân Loäc vaø Buoân Meâ Thuoäc coù raát nhieàu goã quyù. Mieàn Ñoâng Nam Kyø laø vuøng ñaát

ñoû, moät vuøng ñoài nuùi chaïy daøi töø bieân giôùi Vieät Mieân ñeán bieån Ñoâng, töø Taây Ninh, Bình

Long, Phöôùc Long (Bình Phöôùc), qua vuøng Bình Döông, Ñoàng Nai cho ñeán Baø Ròa vaø Vuõng

Taøu. Vuøng naøy coù caùc con soâng lôùn nhö Saøi Goøn, Ñoàng Nai, vaø soâng Beù, chaûy qua mieàn ñaát

ñoû mang neùt ñaëc saéc rieâng bieät laø söï pha troän chuyeån tieáp töø mieàn nuùi ñoài ñaát ñoû cuûa cao

nguyeân Trung phaàn ñeán nhöõng caùnh ñoàng baït ngaøn cuûa mieàn Taây. Mieàn Ñoâng vôùi nhöõng

40

röøng cao su baït ngaøn, nhöõng nuùi ñoài chaïy daøi vôùi nhöõng doøng soâng ñoû ngaàu ñaát phuø sa. Ñaây

coøn laø moät vuøng ñaát ñaày söùc soáng cuûa daân toäc Vieät Nam trong nhöõng ngaøy ñaàu Nam tieán. Baét

ñaàu töø Ñoàng Nai, maûnh ñaát coù chieàu daøi lòch söû môùi hôn 300 naêm nhöng mang ñaày veát chaân

kieâu huøng cuûa nhöõng ngöôøi ñi môû nöôùc. Bieân Hoøa laø vuøng ñòa ñaàu cuûa Nam Kyø Luïc Tænh,

tröôùc thôøi Nam Kyø Luïc Tænh Bieân Hoøa coù teân laø Traán Bieân. Tröôùc ñaây vuøng naøy mang teân

Cuø Lao Phoá, laø moät phoá caûng phoàn thònh nhaát cuûa Vieät Nam vaøo cuoái theá kyû 17, ñaàu theá kyû

18, vôùi nhöõng phoá saù, maùi ngoùi, töôøng voâi, ñöôøng saù loùt gaïch ñoû... Sau cuoäc chieán giöõa Taây

Sôn vaø Nguyeãn AÙnh thì cuø lao Phoá bò taøn phaù. Sau naêm Minh Maïng thöù 13, nhaø vua baõi boû

Gia Ñònh Thaønh vaø chia Nam Kyø ra laøm 6 tænh, töø ñoù veà sau môùi coù teân Nam Kyø Luïc Tænh.

Giôùi thöông hoà mieàn Ñoâng hoài ñaàu theá kyû 20, khi maø phöông tieän giao thoâng ñöôøng boä chöa

ñöôïc môû mang, ai cuõng bieát hai caâu ca dao deã thöông sau ñaây:

“Nhaø Beø nöôùc chaûy chia hai,

Ai veà Gia Ñònh, Ñoàng Nai thì veà.”

Kyø thaät khoâng phaûi soâng nhaø beø chia laøm hai nhaùnh ñeå chaûy chia hai, maø soâng Nhaø Beø chính

laø soâng Ñoàng Nai khuùc chaûy ngang qua khu vöïc Nhaø Beø, coù moät chi löu nhoû laø soâng Loøng

Taûo, coøn soâng Ñoàng Nai tieáp tuïc chaûy xuoáng phía Nam roài ñoå ra bieån Ñoâng baèng cöûa Xoaøi

Raïp. ÔÛ ñaây moãi con nöôùc lôùn coù hieän töôïng nöôùc chaûy ngöôïc (moät töø phía soâng Loøng Taûo, vaø

moät töø phía soâng Nhaø Beø) töùc hai ngaõ: moät ngaû chaûy xuoáng phía Nam ñeå gaëp choã giaùp nöôùc,

coøn moät ngaû xuoâi doøng veà Gia Ñònh, Ñoàng Nai. Phaûi chaêng coâ laùi ñoø hay coâ thoân nöõ vuøng

Ñoàng Nai Gia Ñònh ñang phaân vaân tröôùc ngaû reõ cuoäc ñôøi, hay coâ ñang ruû reâ ai ñoù veà Gia

Ñònh Ñoàng Nai vôùi coâ?

Vuøng Ñoàng Nai thuôû chuùa Nguyeãn môùi khôûi ñaàu cuoäc Nam tieán, ñaát roäng ngöôøi thöa, laïi

laø vuøng ñaát du canh cuûa ngöôøi Phuø Nam töø theá kyû thöù nhaát ñeán theá kyû thöù saùu, roài sau ñoù ñeán

ngöôøi Chaân Laïp, neân ñaát ñai vuøng naøy ñaõ töông ñoái laø vuøng “ñaát thuoäc” nghóa laø ñaát ñaõ ñöôïc

khai khaån chöù khoâng coøn uûng pheøn nhö ôû mieàn Taây nöõa. Khi nhöõng ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân

ñaët chaân leân mieàn Taây noùi rieâng vaø caû Nam Kyø noùi chung, tuy luùc ñoù cha oâng chuùng ta chöa

coù kyõ thuaät cao veà khai khaån vaø canh taùc, nhöng chuùng ta coù oùc toå chöùc raát quy cuû veà chaùnh

trò vaø quaân söï, neân töøng vuøng roài töøng vuøng laàn löôït ñöôïc saùp nhaäp vaøo Vieät Nam vaø ñöôïc toå

chöùc chu ñaùo töø thöôïng taàng ñeán haï taàng boä maùy haønh chaùnh vaø toå chöùc phoøng thuû raát chu

ñaùo. Luùc aáy khi tieán ñeán ñaâu cha anh chuùng ta coù theå töï toå chöùc nhöõng ñôn vò thoân xaõ vaø coù

ñuû khaû naêng chaúng nhöõng töï baûo veä veà maët an ninh, maø coøn coù theå töï tuùc veà maët kinh teá nöõa.

Phaûi thaät tình maø noùi, nhöõng ngöôøi ñi tieàn phong trong coâng cuoäc khai môû ñaát ñai veà phöông

Nam chính laø nhöõng löu daân lao khoå, coù khi hoï soáng quanh naêm suoát thaùng treân moät chieác

ghe, hoï döï tröõ ñuû luùa thoùc cho ñeán muøa thu hoaïch, caù maém thì eâ heà khoâng laøm gì cho heát,

nhöng moái nguy hieåm haøng ñaàu vaãn laø röøng thieâng nöôùc ñoäc, lam sôn chöôùng khí vaø thuù döõ

luoân chöïc chôø taùc haïi. Beân caïnh ñoù, duø ngöôøi Mieân khoâng ñeán noãi taøn aùc, nhöng moái quan

ngaïi veà an ninh haøng ñaàu cuûa nhöõng ngöôøi ñi khaån ñaát phöông Nam vaãn laø ngöôøi Xieâm,

ngöôøi Xieâm baûn taùnh hieáu chieán vaø taøn aùc, laïi theâm quaân ñoäi cuûa hoï luùc ñoù raát huøng maïnh.

Laïi nöõa, khoâng rieâng gì ngöôøi Vieät chuùng ta muoán doøm ngoù vaø tieán veà vuøng ñaát Thuûy Chaân

Laïp, maø ngay caû ngöôøi Xieâm hoï cuõng muoán thoân tính toaøn boä ñaát nöôùc Laøo vaø Chaân Laïp,

neân hoï luoân xua quaân ñeán ñaùnh phaù hai nöôùc naøy, ñaëc bieät laø vuøng Thuûy Chaân Laïp maàu môõ.

Tuy nhieân, nhôø hoài aáy ñöôøng saù ñaõ xa xoâi maø chöa coù phöông tieän hieän ñaïi nhö baây giôø, neân

quaân thuûy boä cuûa Xieâm khi keùo ñöôïc ñeán vuøng Thuûy Chaân Laïp laø ñaõ thaám meät neân ít khi

41

laøm ñöôïc troø troáng gì ôû ñaây. Lòch söû ñaõ minh chöùng moät caùch huøng hoàn, nöôùc Vieät Nam

chuùng ta chöa töøng ñem quaân ñaùnh Xieâm, chöù ngöôøi Xieâm ñaõ bao phen keùo quaân sang ñaùnh

phaù nöôùc ta, duø moãi laàn ñeán chuùng ñeàu mang veà thaûm baïi vôùi toån thaát naëng neà. Trong thôøi

caän ñaïi, nhaân daân Vieät Nam choái boû cheá ñoä Coäng Saûn neân boû xöù ra ñi, nhöng gaàn moät phaàn

ba soá ngöôøi aáy ñaõ trôû thaønh nhöõng naïn nhaân ñau thöông cuûa boïn haûi taëc Thaùi Lan (con chaùu

cuûa nhöõng ngöôøi Xieâm xöa). Bi tröôøng ca bieån Thaùi khoâng coøn buùt möïc naøo coù theå taû laïi noåi

nhöõng caûnh haõm hieáp gieát choùc ngöôøi Vieät Nam treân bieån Ñoâng cuûa boïn haûi taëc Thaùi Lan.

Nôï naøy roài ñaây seõ coù moät ngaøy con chaùu cuûa daân toäc ñoù phaûi traû, vaø phaûi traû moät caùch töông

xöùng vôùi nhöõng toäi aùc taøy trôøi maø cha anh hoï ñaõ laøm.

Thôøi kyø Nam tieán, ngoaøi nhöõng nguy hieåm vöøa keå treân, thì naïn vua chuùa phong kieán cuõng

khoâng phaûi laø moät naïn nhoû ñoái vôùi daân toäc Vieät Nam (noùi chung daân toäc naøo chuûng bò naïn

phong kieán, nhöng phong kieán Vieät Nam coù phaàn taøn ñoäc hôn phong kieán caùc xöù khaùc nhieàu).

Hoài ñoù, vua chuùa phong kieán laøm gì khoâng thaáy ñöôïc nhöõng noãi nhoïc nhaèn thoáng khoå cuûa

nhöõng ngöôøi ñi tieàn phong, ñaùng lyù ra khi thaáy nhö vaäy hoï phaûi bieát thöông daân thöông nöôùc

maø taïo ñieàu kieän deã daõi hôn cho nhöõng ngöôøi cuøng khoå aáy. Chính vì soáng khoâng noåi treân queâ

höông Thuaän Quaûng neân hoï môùi ra ñi trong thaäp töû nhaát sanh, ñaèng naøy traùnh voû döa laïi gaëp

voû döøa, vaøo Nam khai khaån chöa kòp thaâu hoaïch luùa thoùc, thì boïn quan laïi ñaõ ñeán tôùi nôi ñònh

löôïng soá luùa phaûi ñoùng cho caáp treân. Toäi nghieäp quaù cho nhöõng ngöôøi Vieät Nam cuøng khoå!

Trong khi ñoù thì vua chuùa ôû trieàu ñình tha hoà phung phí, soáng moät cuoäc soáng xa hoa, naøo laø

xaây caát cung ñieän, laêng taåm, naøo laø öu ñaõi ngöôøi torng doøng toäc... hoï laøm ñuû moïi caùch ñeå coù

tieàn coù vaøng ñeå tieáp tuïc cuoäc soáng xa hoa phung phí, vaø boû maëc cho ñaùm daân ngheøo. Cho tôùi

nay, chöa coù moät cuoäc nghieân cöùu naøo ñi saâu neùt sinh hoaït cuøng khoå cuûa löu daân ñi khaån ñaát

phöông Nam vôùi voâ vaøn khoù khaên, trôû ngaïi vaø khoå sôû. Löu daân vuøng Thuaän Quaûng nhöõng

töôûng di cö vaøo khai khaån ñaát hoang, coù cöïc coù khoå vaøi ba naêm roài seõ ñôõ, nhöng tai trôøi aùc

nöôùc chöa ñuû neân hoïa ngöôøi laïi giaùng theâm leân ñaàu nhöõng ngöôøi cuøng khoå naøy. Vöøa oån ñònh

ñaát ñai chöa ñöôïc bao laâu, thì naïn binh bieán giöõa Taây Sôn vaø Nguyeãn AÙnh, keùo daøi töø nhöõng

naêm 1776 ñeán 1802, trong suoát 26 naêm daøi aáy, heã nôi naøo coù daáu chaân Nguyeãn AÙnh laø nôi ñoù

coù binh bieán. Vaãn chöa ñuû, Nguyeãn AÙnh laïi coõng theâm baày raén Xieâm veà daøy xeùo maû toå cha

oâng vaø gaây theâm khoâng bieát bao nhieâu laø ñieâu linh thoáng khoå cho daân tình. Chæ trong voøng 26

naêm binh bieán cuûa Nguyeãn AÙnh ñaõ coù ñeán haøng vaïn vaïn con ngöôøi hy sinh cho quyeàn lôïi cuûa

moät doøng hoï. Thaät tình maø noùi, nhöõng ngöôøi tieàn phong ñi khai môû ñaát phöông Nam phaûi chòu

traêm cay ngaøn ñaéng, khoâng coù buùt möïc naøo coù theå dieãn taû cho heát ñöôïc. Sau khi Nguyeãn AÙnh

döùt ñöôïc nhaø Taây Sôn khoâng bao laâu thì con daân Nam Kyø noùi rieâng, vaø caû nöôùc noùi chung laïi

phaûi bò goâng cuøm haø khaéc cuûa boïn thöïc daân Taây trong suoát gaàn moät theá kyû. Heát naïn thöïc

daân Taây laïi ñeán cuoäc noäi chieán gaàn moät phaàn tö theá kyû, laøm cheát haøng trieäu con ngöôøi Vieät

Nam. Ñònh meänh thaät cay nghieät cho moät daân toäc hieàn hoøa nhö daân toäc Vieät Nam.

Mieàn Taây Nam Vieät, ñaëc bieät laø vuøng soâng Tieàn vaø soâng Haäu, vì ñaây laø moät vuøng soâng

nöôùc bao la, kinh raïch chaèng chòt, neân thôøi oâng cha ta môùi ñi khai khaån ñaát hoang, chöa coù

ñöôøng giao thoâng treân boä, phöông tieän duy nhaát cuûa moïi ngöôøi thôøi aáy laø chieác xuoàng hay

chieác ghe. Trong buoåi hoàng hoang ñi môû nöôùc, haàu nhö nhaø naøo cuõng coù moät trong hai thöù

aáy, thaäm chí coù nhöõng gia ñình chæ soáng treân chieác ghe vaø töï do rong ruoåi ñoù ñaây. Chính vì

theá maø ña phaàn chôï buùa ñeàu ñöôïc xaây döïng ngay beân bôø soâng, gaàn ñaàu caàu, hoaëc beân naøy

hoaëc beân kia ñaàu caàu. Raát nhieàu nôi ngöôøi ta hoïp chôï ngay treân soâng, goïi laø “Chôï Noåi”.

42

Töøng ñoaøn ghe thöông hoà neo laïi taïi bôø soâng, ghe naøo cuõng döïng leân moät caây saøo cao

khoaûng saùu baûy thöôùc, treân ngoïn saøo treo taát caû nhöõng saûn phaåm maø ngöôøi ta muoán baùn, nhö

rau caûi, baép caûi, cuû caûi, khoai lang, caø roát, caø tím, bí rôï, bí ñao, baàu, möôùp, caù khoâ, vaân vaân.

Truyeàn thoáng “chôï noåi” ñöôïc tieáp noái cho maõi ñeán hoâm nay ta ïi mieàn Taây Nam Vieät, nhö ôû

Caùi Beø (Myõ Tho) coù chôï noåi Taân Phong, ôû Vónh Long coù chôï noåi Bình Minh (Caùi Doàn) vaø

Traø OÂn, ôû Caàn Thô coù chôï noåi Caùi Raêng, Phong Ñieàn vaø Phuïng Hieäp, vaø ôû Caø Mau coù chôï

noåi Caø Mau. Trong suoát chieàu daøi lòch söû khai khaån mieàn Nam, phuø sa soâng Cöûu Long ñaõ hun

ñuùc vaø taïo ra bieát bao nhieâu lôùp ngöôøi cuûa ñoàng baèng mieàn Nam traûi qua hôn ba theá kyû nay,

töøng lôùp ngöôøi ñaõ ñöôïc sinh ra ôû ñaây, lôùn leân ôû ñaây, ñaõ ñoå moà hoâi nöôùc maét vaø ñem coâng söùc

mình ra troän vôùi phuø sa cuûa hai vuøng Ñoàng Nai vaø Cöûu Long, chaúng nhöõng bieán vuøng ñaát naøy

thaønh moät vuøng truø phuù thònh vöôïng, maø coøn laø moät vöïa luùa cho toaøn theå ñaát nöôùc.

Moät ñaëc ñieåm khaùc cuûa mieàn Taây Nam Kyø laø moãi naêm moät laàn luõ keùo veà cuoán troâi ñi taát

caû, daân chuùng chæ coøn bieát tìm ñeán nhöõng goø cao maø taïm truù chôø luõ ruùt. Ñeán khi luõ ruùt, laïi luït

tuït keùo veà döïng laïi caên choøi, söûa laïi líp rau, löôïm laët laïi nhöõng gì coù theå löôïm laët, hay laøm laïi

töø ñaàu. Trong nhöõng ngaøy hoàng man aáy, thieân nhieân khaét nghieät, nhöng buø laïi thieân nhieân öu

ñaõi cho con ngöôøi vuøng naøy ñuû thöù. Thoâi thì luùa gaïo ñaày ñoàng, caây traùi sum sueâ, trong röøng

ngoaøi ruoäng ñuû thöù thuù hoang, chim coø. Toâm caù ñaày soâng ñaày ñoàng ñeán noãi dieàu quaï con baûo

nhau “Chieàu chieàu quaï noùi vôùi dieàu, cuø lao OÂng Chöôûng coù nhieàu caù toâm.” Thaät vaäy, caù toâm

ñaày daãy treân khaép caùc mieàn Nam Kyø chöù khoâng rieâng gì cuø lao oâng Chöôûng môùi coù nhieàu caù

toâm. Beân caïnh ñoù, duø chieàu daøi lòch söû Nam tieán chæ môùi 300 naêm maø ñi ñaâu ñeán ñaâu trong

vuøng naøy chuùng ta cuõng thaáy ñaày nhöõng höông vò ñaëc saûn thôm ngon cuûa “caây nhaø laù vöôøn”.

Caû vuøng Ñoàng Nai Bieân Hoøa noåi tieáng vôùi ñuû thöù traùi caây, hoa quaû. Ñi veà Taân An, vöøa ñeán

Goø Ñen ñaõ nghe thoang thoang muøi röôïu neáp khaép nôi, vöøa ñeán Beán Löùc ñaõ thaáy ñaày ngaäp

nhöõng khoùm, khoùm Beán Löùc thì noåi tieáng laém roài. Tröôùc khi vaøo Myõ Tho, ngay taïi vuøng Ngaõ

Ba Trung Löông, hai beân ñöôøng san saùt nhöõng vöôøn maän, vöôøn oåi, vöôøn xoaøi... Maän Trung

Löông thì khoù coù nôi naøo bì kòp. Veà Beán Tre thì tha hoà maø uoáng nöôùc döøa, aên keïo döøa, roài

baùnh phoàng döøa, ñuoâng döøa... Qua Vónh Long, xöù gaïo traéng nöôùc trong, laø nôi hoäi tuï cuûa

nhieàu ñaëc saûn mieàn Nam, nhöùt laø caây traùi. Veà mieàn Taây, qua Caàn Thô, Long Xuyeân, Chaâu

Ñoác, Haø Tieân, Raïch Giaù, Chöông Thieän, Caø Mau, Baïc Lieâu vaø Soùc Traêng....Ngoaøi ruoäng luùa

traøn ñoàng, thì caù maém cuõng khoâng coù cô man naøo maø keå cho xieát. Khaép caùc mieàn soâng nöôùc

mieàn Nam nhö toûa ra moät söùc soáng thaàn kyø maø khoâng coù moät vuøng naøo trong suoát chieàu daøi

löu vöïc cuûa con soâng naøy coù ñöôïc. Ñoaïn phaùt nguoàn treân cao nguyeân Taây Taïng thì tuyeát

traéng laïnh leûo, ñoaïn soâng Lan Thöông (Soùng Cuoän) chaûy qua Trung Hoa thì aàm aàm tieáng

thaùc ñoã, taøu beø khoâng theå ñi laïi ñöôïc treân ñoaïn soâng naøy. Ñoaïn chaûy qua Mieán Ñieän, Thaùi

Lan vaø Laøo coù phaàn ñôõ hôn ñoaïn soâng Lan Thöông, nhöng vaãn coøn quaù nhieàu gheành thaùc,

ñoaïn qua Cao Mieân thì doøng soâng baét ñaàu eâm ñeàm trôû laïi, ñeå khi chaûy vaøo ñòa phaän Vieät

Nam noù chia laøm hai nhaùnh, hai muøa möa naéng, doøng soâng Cöûu Long trong ñòa phaän Vieät

Nam ñeàu coù nhöõng neùt chaám phaù ñoäc ñaùo rieâng cuûa noù, nhöng muøa naøo thì caûnh quang cuûa

noù cuõng ñöôïm traøn söùc soáng, ngay caû muøa nöôùc luõ. Vuøng naøo truõng thì nöôùc traøn vaøo nhö moät

bieån nöôùc bao la, nhöõng vuøng coøn laïi vaãn quanh naêm xanh rôïp boùng caây. Chính nhöõng traïng

huoáng aáy maø ngöôøi daân mieàn Nam ñaõ uyeån chuyeån taïo cho sinh hoaït haèng ngaøy nhöõng saéc

thaùi ñaëc bieät. Nhöõng naêm môùi vaøo khai khaån, nöôùc luõ keùo ñeán, chôï buùa ngaäp luït khoâng coøn

nôi ñeå hoïp chôï. Lieàn ñoù laø nhöõng khu chôï noåi dieãn ra khaép nôi töø Caùi Beø, Vónh Long, Caùi

43

Raêng, Phuïng Hieäp, ñeán Caø Mau. Thuyeàn beø taáp naäp nhö khoâng coù chuyeän gì xaûy ra trong

muøa nöôùc noåi. Ñaëc bieät laø chôï noåi Phuïng Hieäp, nôi hoäi tuï cuûa baûy doøng kinh thaúng taép toûa ra

nhö moät ngoâi sao nöôùc, maø töø treân trôøi nhìn xuoáng nhö moät ngoâi sao noåi treân maët nöôùc. Keá

ñeán laø chôï noåi ôû vaøm raïch Caùi Beø treân soâng Tieàn Giang, chaúng nhöõng chæ daønh cho ngöôøi

choáng cheøo ñi mua saém, maø coøn laø moät nôi raát haáp daãn cho khaùch du lòch. Quang caûnh toaøn

khu chôï noåi naùo nhieät nhö ngaøy traåy hoäi. Ghe xuoàng ñuû côõ, cheøo choáng xuoâi ngöôïc, ngöôøi

mua keû baùn. Beân caïnh ñoù laø nhöõng ghe thöông hoà lôùn, ñang thaâu mua nhöõng ñaëc saûn taïi ñaây

ñeå chôû veà vuøng chôï Caàu OÂng Laõnh ôû Saøi Goøn hay chôû ñi taän Nam Vang, phaân phoái cho caùc

vöïa. Caùc ghe treân chôï noåi khoâng caàn tröông baûng hieäu, cuõng khoâng caàn rao mieäng quaûng caùo

haøng, hoï chæ caàn döïng moät caây saøo cao khoaûng saùu hay baûy thöôùc, treân ñoù coù treo luûng laúng

nhöõng haøng hoùa maø hoï muoán baùn, naøo baép, naøo bí, naøo khoai, naøo saén, naøo baép caûi,

chuoái...Naïn luõ ñoái vôùi con ngöôøi laø moät thieân tai, gaây ngaäp luït, cuoán maát ñi nhaø cöûa ruoäng

vöôøn, nhöng vôùi ñaát ñai vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long thì ñaây chæ laø moät cuoäc taém maùt, cöù

moãi naêm moät laàn nöôùc leân taém maùt caû moät vuøng ñoàng ruoäng bao la chìm ngaäp trong bieån

nöôùc, nhöng roài ñeán khi nöôùc ruùt, trong luùc ngöôøi luïc tuïc keùo veà thu doïn laïi nhöõng gì coù theå

thu doïn ñöôïc ñeå baét ñaàu cho cuoäc soáng môùi sau muøa luõ, thì ñaát ñai cuõng hoài sinh vôùi lôùp phuø

sa coøn traùng treân maët ñaát, moät thöù phaân boùn thieân nhieân maø chöa coù loaïi phaân boùn nhaân taïo

naøo coù theå bì kòp. Chính lôùp ñaát phuø sa sau moãi muøa luõ ñaõ laøm cho caây luùa theâm xanh, cho

ruoäng vöôøn theâm toát. Beân caïnh ñoù, chính doøng nöôùc luõ ñaõ ñöa voâ soá caù toâm töø Bieån Hoà

Tonleù Sap veà khaép caùc neûo kinh raïch mieàn Nam. Coù nhöõng loaïi caù chæ sanh saûn vaøo ngay

tröôùc muøa nöôùc luõ, neân chính con nöôùc luõ ñaõ ñöa haøng tyû tyû nhöõng con caù con veà vuøng soâng

raïch mieàn Nam, chaúng haïn nhö vuøng Chaâu Ñoác, Long Xuyeân, An Long, Hoàng Ngöï, Ñoàng

Tieán, chaïy daøi voâ mieät Ñoàng Thaùp Möôøi. Ñeán khi nöôùc ruùt thì caù cuõng baét ñaàu lôùn, lôùp thì

theo con nöôùc ruùt ra soâng lôùn, lôùp thì ôû laïi trong caùc ñaàm hoà vuøng Ñoàng Thaùp. Ngöôøi daân

vuøng naøy chæ vieäc xaùch caùi gioû ñöïng caù ñi doïc theo maáy con kinh moät laùt laø ñaày gioû. Moät laàn

noï, toâi coù dòp gheù laïi Ñoàng Tieán, thaáy moät caäu beù moät tay xaùch gioû, moät tay caàm vôït löôùi caù,

ñi doïc theo bôø kinh Ñoàng Tieán, caäu ta cöù vôït doïc theo meù bôø, heã con naøo lôùn thì boû vaøo gioû

coøn con naøo nhoû thì boû trôû xuoáng kinh. Thaáy vaäy toâi beøn ñeä nghò vôùi caäu beù: “Thoâi vaäy chuù

ñi theo xaùch gioû cho chaùu, chaùu vôùt heã con naøo lôùn thì boû voâ gioû cuûa chaùu, coøn con naøo nhoû

(côõ cöôøm tay caäu beù) thì chaùu boû voâ thuøng naøy cho chuù.” Vaäy maø hai chuù chaùu ñi moät ñoaïn

chöøng 50 thöôùc thì caû gioû laãn thuøng ñeàu ñaày. Theá môùi bieát nguoàn taøi nguyeân toâm caù cuûa ñoàng

baèng soâng Cöûu Long laø voâ haïn. Coøn ven caùc bôø raïch lôùn hay soâng lôùn, sau muøa nöôùc noåi, giôû

moät ñoáng chaø coù theå baét ñöôïc haøng chuïc giaï caù toâm (ôû vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long,

ngöôøi ta thöôøng laáy nhöõng nhaùnh caây khoâ chaát doïc hai beân bôø soâng, ñeán khi nöôùc lôùn ñaày,

ngöôøi ta laáy löôùi bao boán beân, chôø nöôùc ruùt caïn laø cöù vieäc baét caù, moãi ñoáng chaø moãi laàn baét

nhieàu ñöôïc vaøi chuïc giaï, maø ít laém thì cuõng vaøi giaï caù).

Toùm laïi, Nam Kyø laø phaàn ñaát cuoái cuûa ñaát nöôùc, naèm trong vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu

Long, maø môùi hoâm naøo ñaây haõy coøn laø nhöõng soùc nhöõng phum cuûa ngöôøi Phuø Nam, roài ngöôøi

Thuûy Chaân Laïp. Toâi khoâng phaûi laø moät nhaø söû hoïc, cuõng khoâng phaûi laø moät nhaø pheâ bình söû

hoïc, neân toâi khoâng coù tham voïng vieát söû hay pheâ phaùn nhöõng gì ñaõ xaûy ra treân ñaát Nam Kyø

töø thôøi khôûi thuûy cho ñeán ngaøy daân toäc ta hoaøn toaøn laøm chuû treân maûnh ñaát naøy. Tuy nhieân,

neáu noùi raèng daân toäc Vieät Nam laán chieám phaàn ñaát aáy cuûa ngöôøi Thuûy Chaân Laïp haún laø

khoâng ñuùng, phaûi noùi raèng vuøng ñaát aáy ñaõ moät thôøi do ngöôøi xöù Phuø Nam vaø Thuûy Chaân Laïp

44

thay phieân nhau laøm chuû, roài baây giôø chuû nhaân cuûa noù laø daân toäc Vieät Nam thì ñuùng. Thaät

vaäy, ñuùng theo luaät bieán thaùi sinh toàn cuûa vaïn höõu, khoâng coù caùi gì treân ñôøi naøy ñöôïc goïi laø

tröôøng toàn vónh cöûu. Maáy chuïc ngaøn naêm tröôùc thì vuøng Nam Kyø Luïc Tænh baây giôø chæ laø moät

vuøng bieån caïn meânh moâng, roài khoaûng hôn möôøi ngaøn naêm tröôùc, Nam Kyø laø nhöõng baõi laày

chen laãn vôùi nhöõng goø cao maø vaãn chöa coù cö daân, roài khoaûng boán ngaøn naêm tröôùc, thuûy toå

cuûa hai daân toäc Baø Lôïi vaø Phuø Nam di cö ñeán ñaây, coù leõ hoï ñeán töø quaàn ñaûo Nam Döông.

Roài “tang ñieàn thöông haûi” xaûy ñeán, do hoaøn caûnh thieân nhieân khaéc nghieät, hoï chæ co cuïm laïi

taïi nhöõng goø cao, coøn thì nhöõng vuøng khaùc ñeàu hoang vu. Kòp ñeán ngöôøi Chaân Laïp töø phía

Baéc vaø ngöôøi Chaøm töø phía Ñoâng Baéc baét ñaàu phaùt trieån vaø baønh tröôùng, neân khoaûng moät

ngaøn naêm traêm naêm veà tröôùc hoï ñaõ laán chieám töø töø nhöõng vuøng ñaát cuûa Baø Lôïi vaø Phuø Nam.

Trong khi ñoù thì daân toäc Vieät Nam ñang caùt cöù nhöõng vuøng Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây, Haûi

Nam vaø Giao Chæ, cuõng bò söùc eùp khuûng khieáp cuûa moät boä toäc cöïc kyø hieáu chieán (Haùn toäc),

neân theo luaät sinh toàn daân Vieät phaûi tìm caùch phaùt trieån veà phöông Nam. Nhöõng bieán thieân

lòch söû trong thôøi Leâ Maït ñaõ naûy sinh ra hai doøng Chuùa Nguyeãn vaø Trònh, vaø chính nhöõng

bieán thieân aáy ñaõ ñöa ñaåy chuùa Nguyeãn Hoaøng veà phöông Nam, theo ñoù daân toäc ta baét ñaàu

moät cuoäc Nam tieán trong oân hoøa vaø ñuùng theo luaät thieân nhieân, vì taát caû nhöõng phaàn ñaát maø

caùc chuùa Nguyeãn ñaõ toùm thaâu töø Chaân Laïp, chöa coù phaàn ñaát naøo maø caùc Chuùa phaûi duøng

ñeán vuõ löïc ñeå cöôõng chieám caû. Hôn nöõa, theo ñuùng luaät hình thaønh cuûa moät quoác gia phaûi hoäi

ñuû ba ñieàu kieän laø laõnh thoå, cö daân vaø chính quyeàn. Tuy nhieân, chuùng ta khoâng noùi chi xa ñeán

Baø Lôïi vaø Phuø Nam, maø chæ noùi ñeán Thuûy Chaân Laïp vaøo thôøi kyø Nam tieán cuûa daân toäc ta.

Luùc aáy Nam Kyø, duø noùi laø cuûa Thuûy Chaân Laïp, chöù kyø thaät noù chæ laø moät vuøng gaàn nhö

hoang ñòa, cö daân raát thöa thôùt, laïi khoâng coù chính quyeàn ñòa phöông neân ai muoán ñeán thì

ñeán, ai muoán ñi thì ñi. Trong hoaøn caûnh chim trôøi, caù nöôùc, caây röøng aáy, thì ai muoán baét,

muoán haùi, muoán beû gì thì töï tieän chöù khoâng heà xaûy ra moät vuï xích mích hay raéc roái naøo. Vaû

laïi, vaøo thôøi ñoù thì Nam Kyø laø nôi truù aån cuûa haøng traêm ngaøn chuûng loaïi thuù döõ, neân ngöôøi

Vieät chuùng ta ít ai daùm beùn maûng tôùi, ngoaïi tröø nhöõng ngöôøi bò toäi ñi ñaøy vaø nhöõng löu daân

ngheøo naøn ôû vuøng ngoaøi khoâng coù ñaát dung thaân. Ngay caû ñeán hoài Phaùp laán chieám Nam Kyø,

thì cuoäc Nam tieán cuûa chuùng ta ñaõ hoaøn taát caùch ñoù treân hai traêm naêm, theá nhöng ña phaàn

Nam Kyø Luïc Tænh thôøi baáy giôø vaãn coøn laø nhöõng hoang ñòa. Nhö vaäy neáu baûo raèng chuùng ta

laán chieám thì haún laø khoâng ñuùng. Ngaøy aáy, caû vuøng Nam Kyø bao la nguùt ngaøn vôùi nhöõng röøng

raäm vaø ñaàm laày, maø ña phaàn laø hoang ñòa, khoâng coù cö daân maø chæ laø queâ höông cuûa nhöõng

loaøi thuù hoang daõ nhö voi, coïp, saáu, raén... nhöùt laø muoãi moøng thoâi thì khoûi noùi (muoãi keâu nhö

saùo thoåi), coøn veà ñæa vaét thì nhieàu voâ soá keå (ñóa leành nhö baùnh canh). Luùc aáy phía Ñoâng Baéc

cuûa Nam Kyø Luïc Tænh cuõng coù cö daân cuûa caùc daân toäc ngöôøi Stieng, Maï, Seâ Ñaêng, Baø Lôïi...

vaø ngay taïi trung taâm OÙc Eo thì coù daân Phuø Nam, roài theo doøng sinh dieät, maõi ñeán theá kyû thöù

14 hay 15 thì ngöôøi Thuûy Chaân Laïp môùi chaïy veà ñaây sinh soáng. Tuy nhieân, hoï soáng trong

nhöõng vuøng xa xoâi. Nhö vaäy, khi ngöôøi Vieät vaø nhöõng ngöôøi Hoa (nhöõng caän thaàn nhaø Minh

chaïy laùnh naïn nhaø Maõn Thanh) ñeán vuøng ñaát naøy thì vuøng ñaát aáy vaãn chöa coù phaân ñònh roõ

raøng veà chuû quyeàn, maëc duø caùc vua Chaân Laïp vaãn maëc nhieân xem mình laø chuû nhaân oâng cuûa

noù. Ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Hoa ñeán ñaây sinh soáng trong baàu khoâng khí töï ai naáy laøm vaø naáy lo

thaân, nhöng ñöôïc caùi laø ñaát Nam Kyø gaàn xöù Ñaøng Trong vaø hoài naøy xöù ñaøng trong cuõng coù

moät binh löïc khaù huøng haäu, neân ña phaàn nhöõng ngöôøi Hoa ñònh cö ôû ñaây ñeàu ñem nhöõng

phaàn laõnh thoå cuûa mình xin noäi thuoäc vaøo Chuùa Nguyeãn. Theá laø caùc chuùa cöû quan quaân vaøo

45

Nam kinh löôïc, thaønh laäp chaùnh quyeàn ñeå baûo veä cö daân Vieät cuõng nhö nhöõng ngöôøi Hoa ñaõ

thaàn phuïc vaø chòu noäi thuoäc. Nhö vaäy roõ raøng phaàn ñaát aáy khoâng phaûi laø phaàn ñaát cuûa toå phuï

ngöôøi Chaân Laïp ñeå laïi cho hoï, maø laø moät phaàn ñaát troáng khoâng chuû khi ngöôøi Phuø Nam bò

Chaân Laïp tieâu dieät vaøo theá kyû thöù baûy, nhöng treân thöïc teá thì ngöôøi Chaân Laïp chöa bao giôø

ñaët chaân ñeán ñaây ñeå xaùc laäp chuû quyeàn. Kòp ñeán khi ngöôøi Vieät chuùng ta baét ñaàu cuoäc Nam

tieán thì caùc vua Chaân Laïp beøn töï mình xaùc laäp chuû quyeàn theá thoâi, tuy nhieân, caû moät vuøng

bao la nguùt ngaøn aáy maø chöa coù laáy vaøi ngaøn ngöôøi Khmer sinh soáng. Hôn nöõa, trong tieán

trình Nam tieán laïi coù söï kieän caùc vua Chaân Laïp daâng nhöõng phaàn ñaát thuoäc Nam Kyø cho caùc

chuùa Nguyeãn nhöõng mong caùc chuùa giuùp hoï choáng laïi söï xaâm laêng khoác lieät cuûa ngöôøi Laøo

vaø ngöôøi Xieâm, nhö caùc vuøng Taàm Boân (Taân An), Loâi Laïp, Taàm Baøo (Long Hoà), Taàm Phong

Long (Chaâu Ñoác vaø Long Xuyeân), vaân vaân. Nhö vaäy, tröôùc khi baûo raèng chuùng ta laán chieám

vuøng ñaát naøy cuûa ngöôøi Chaân Laïp, phaûi neân tìm hieåu vaø suy xeùt cho kyõ nhöõng söï kieän töø

chính ñeán phuï ñaõ ñöa ñaåy daân toäc chuùng ta xuoâi veà Nam vaø trôû thaønh chuû nhaân oâng cuûa vuøng

ñaát naøy. Thoâi thì söï vieäc voâ cuøng phöùc taïp naøy neân daønh laïi cho nhöõng nhaø söû hoïc coù nghieân

cöùu vaø döõ lieäu lòch söû chính xaùc. ÔÛ ñaây chuùng ta chæ noùi ñeán moät vuøng ñaát hoang vu ngaøy naøo

ñaõ trôû thaønh moät phaàn maùu thòt khoâng theå taùch rôøi cuûa daân toäc. Môùi hoâm naøo ñaây noù coøn laø

hoang ñòa, maø hoâm nay noù ñaõ trôû thaønh vöïa luùa cho caû nöôùc cuûa ngöôøi Vieät Nam. Soâng Cöûu

Long ñaõ vöôït qua ngaøn daäm nuùi röøng töø caùc xöù Taây Taïng, Trung Hoa, Mieán Ñieän, Thaùi Lan,

Laøo, Mieân, roài cuoái cuøng ñeán Vieät Nam ñeå ñoå ra bieån. Chính con soâng aáy ñaõ mang doøng suoái

tuyeát töø cao nguyeân Taây Taïng huyeàn bí, cuoán troâi phuø sa töø nhöõng vuøng maø noù chaûy qua ñem

boài ñaép cho ñoàng baèng soâng Cöûu Long taïo thaønh moät vuøng bao la truø phuù vôùi nguùt ngaøn

ruoäng luùa, ruoäng muoái, röøng traøm, röøng ñöôùc, ñìa caù ñuû loaïi. Thieân nhieân thaät söï öu ñaõi cho

nhöõng ai laøm chuû nhaân oâng cuûa maûnh ñaát naøy maø bieát khai thaùc vaø baûo veä noù ñuùng möùc.

Ngoaøi söï öu ñaõi cuûa thieân nhieân, daân chuùng doïc theo hai beân bôø soâng Cöûu Long, khoâng nhaát

thieát chæ laø ngöôøi Vieät, maø töø ngöôøi Hoa, ngöôøi Mieán, ngöôøi Thaùi, ngöôøi Laøo vaø ngöôøi

Mieân... taát caû ñeàu coù chung taùnh caàn cuø lam luõ quanh mieáng vöôøn thöûa ruoäng. Ñaâu ñaâu chuùng

ta cuõng thaáy nhöõng laøng xoùm thanh bình beân haøng döøa raâm maùt, caïnh bôø soâng coù haøng “thuûy

lieãu” (caây baàn) ruõ boùng. Ñaëc bieät ngöôøi daân mieàn Nam, duø tính tình coù phoùng khoaùng, roäng

raûi, nhöng hoï raát caàn cuø sieâng naêng, khoaûng boán giôø saùng laø hoï ñaõ thöùc giaác, naáu traø ñeå nhaâm

nhi buoåi saùng, roài hoï dôû côm ra ñoàng, hoaëc chaát haønh hoùa xuoáng ghe xuoàng ra chôï. Ñaát mieàn

Nam cuõng mang naëng tình ngöôøi nhö ngöôøi mieàn Nam naëng tình vôùi ñaát. Nhöõng ngöôøi tieân

phong ñi vaøo mieàn Nam ñaõ khoâng quaûn ngaïi nhöõng hieåm nguy chôø chöïc, hoï bieát muoãi moøng

laø loaïi sinh vaät cöïc kyø nguy hieåm coù theå gaây cheát ngöôøi, nhöng hoï cuõng bieát raèng caùc loaïi caù

cuûa vuøng naøy aên muoãi ñeå lôùn leân vaø laøm thöïc phaåm nuoâi hoï, neân hoï ñi thaúng vaøo nôi hoang

ñòa khoâng moät chuùt ngaïi ngaên. Beân caïnh ñoù, soâng nöôùc Cöûu Long, Vaøm Coû vaø Ñoàng Nai ñaõ

ñem söï ngoït ngaøo cuûa doøng nöôùc maø töôùi taåm vaø thaám ñaäm vaøo trong maùu thòt cuûa con daân

mieàn Nam. Coù theå noùi mieàn Nam laø moät vuøng ñaát nôi coù nhieàu gioáng daân soáng pha troän nhaát

treân queâ höông, tuy nhieân, töï thuôû giôø, ngoaïi tröø moät vaøi xích mích leû teû, chöa töøng coù nhöõng

cuoäc aåu ñaõ hay chieán tranh giöõa caùc daân toäc aáy. Ngöôïc laïi, hoï soáng thanh bình beân nhau,

cuøng nhau chung söùc taïo cho mieàn Nam moät boä maët thaät söï phoàn vinh. Töø ngaøy caùc Chuùa

Nguyeãn baét ñaàu cuoäc Nam tieán ñeán nay, mieàn Nam ñaõ bao laàn thay ngoâi ñoåi chuû vaø bao laàn

heát tang tieàn roài thöông haûi treân maûnh ñaát naøy, nhöng ñaát nöôùc aáy, con ngöôøi aáy vaãn vaäy. Sau

côn möa naøo roài trôøi cuõng laïi saùng. Nhöõng theá löïc baù ñaïo duø coù duøng uy vuõ ñeå xieàng xích con

46

ngöôøi, roài hoï cuõng bò luaät ñaøo thaûi khai tröø moät ngaøy khoâng xa naøo ñoù ñeå traû laïi cho mieàn

Nam söï vöôn leân vaø söùc soáng thaät cuûa chính noù.

47

Phaàn Hai

Haøo Keät Coù Coâng Vôùi

Ñaát Phöông Nam

48

49

CHÖÔNG BA

Nhöõng Vò Chuùa Coù Coâng Môû Coõi

Veà Vuøng Ñaát Phöông Nam

1) Nguyeãn Phuùc Nguyeân: Môû Ñöôøng Ñi Vaøo Ñaát Phöông Nam

Nguyeãn Phuùc Nguyeân (1563-1635) laø con trai thöù saùu cuûa Chuùa Tieân Nguyeãn

Hoaøng(1)

. OÂng sanh ngaøy 28 thaùng 7 naêm Quyù Hôïi, nhaèm ngaøy 16 thaùng 8 naêm 1563.

Naêm Quyù Söûu, 1613, Chuùa Tieân Nguyeãn Hoaøng tuoåi giaø söùc yeáu, bieát mình khoâng

coøn soáng bao laâu nöõa môùi cho trieäu Theá töû Nguyeãn Phuùc Nguyeân, luùc ñoù ñang traán

thuû Quaûng Nam veà gaëp ngaøi vaø daïy raèng: “Laøm con phaûi hieáu, laøm toâi phaûi trung,

anh em phaûi thöông yeâu nhau, con maø giöõ ñöôïc lôøi daën naøy thì ta nhaém maét cuõng

khoâng aân haän gì.” Chuùa Tieân laïi baûo theâm: “Ñaát Thuaän Quaûng naøy, ñòa linh nhaân

kieät, phía Baéc coù Hoaønh Sôn vaø Linh Giang, ñòa theá hieåm trôû; phía Nam coù Haûi Vaân

Sôn vaø Thaïch Bi Sôn beàn vöõng. Phía Ñoâng coù bieån roäng meânh moâng. Nuùi nhieàu saûn

vaät muoâng thuù quyù hieám, bieån laém caù toâm, thaät chính laø ñaát ñeå cho ngöôøi huøng duïng

voõ. Neáu muoán laøm neân söï nghieäp lôùn, raïng rôõ toå toâng, phaûi bieát daïy daân, bieát thöông

yeâu daân, chaêm lo vaø luyeän só toát, coù nhö theá môùi choáng ñöôïc hoï Trònh, xaây döïng söï

nghieäp muoân ñôøi. Neáu theá vaø löïc mình coøn yeáu thì neân aån nhaãn chôø thôøi cô thuaän lôïi,

khoâng neân voïng ñoäng, neân nhôù laáy lôøi daën cuûa ta.” Nghe xong nhöõng lôøi naøy cuûa

Chuùa Tieân, Theá töû Nguyeân daäp ñaàu khoùc beân giöôøng baùi laïy vaâng meänh cha. Ngaøy 3

thaùng 6 naêm ñoù Chuùa Tieân baêng haø, Theá töû Nguyeân leân keá vò. Luùc ñoù Theá töû ñaõ 51

tuoåi, quaàn thaàn toân xöng laø Saõi Vöông.

Ngay töø luùc coøn raát treû, Theá töû Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ toû ra laø ngöôøi ñaûm löôïc

vaø coù taøi laøm töôùng. Chuùa ôû ngoâi töø naêm 1613 ñeá naêm 1635. Trong thôøi gian ôû ngoâi

chuùa, oâng ñaõ xaây döïng moät vöông trieàu ñoäc laäp ôû Xöù Ñaøng Trong, töøng böôùc ly khai

khoûi chính quyeàn vua Leâ-chuùa Trònh ôû Xöù Ñaøng Ngoaøi. Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc

Tieàn Bieân, naêm 1585, coù nhoùm giaëc Taây döông ñi treân 5 chieán thuyeàn lôùn, ñeán ñaäu ôû

Cöûa Vieät ñeå cöôùp boùc daân chuùng ven bieån. Chuùa Tieân Nguyeãn Hoaøng beøn sai

Nguyeãn Phuùc Nguyeân chæ huy 10 chieán thuyeàn, tieán thaúng ñeán cöûa Vieät, ñaùnh tan 2

chieán thuyeàn giaëc. Nhoùm giaëc coøn laïi hoaûng sôï boû chaïy. Chuùa Nguyeãn Hoaøng caû

möøng, khen raèng: “Con ta thöïc laø anh kieät!” Luùc ñoù Nguyeãn Phuùc Nguyeân vöøa troøn

22 tuoåi. Daàu luùc ñoù Nguyeãn Phuùc Nguyeân maëc nhieân trôû thaønh ngöôøi keá vò, nhöng coù

theå noùi trong thaâm taâm chuùa Nguyeãn Hoaøng, ngaøi raát tin töôûng nôi taøi naêng, ñöùc ñoä

vaø söï duõng caûm cuûa Nguyeãn Phuùc Nguyeân(2)

. Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn,

Ñaïi Nam Thöïc Luïc, caøng lôùn leân Nguyeãn Phuùc Nguyeân caøng boäc loä taøi naêng kieät

50

xuaát cuûa mình veà chính trò vaø quaân söï. Khi coøn laø Theá töû thöôøng cuøng caùc töôùng baøn

luaän vieäc binh, tính toaùn coù nhieàu vieäc ñuùng. Thaùi toå Nguyeãn Hoaøng bieát coù theå giao

phoù nghieäp lôùn, vaãn ñeå yù tôùi(3)

. Söï nghieäp lôùn böôùc ñaàu coù tính chaát taäp söï maø chuùa

Nguyeãn Hoaøng trao cho Theá töû Nguyeãn Phuùc Nguyeân laø boå ñi laøm Traán thuû dinh

Quaûng Nam vaøo muøa thu naêm 1602, luùc Theá töû 39 tuoåi. Luùc ñoù Quaûng Nam ñaát toát

daân ñoâng, saûn vaät giaøu coù, soá thueá noäp vaøo nhieàu hôn Thuaän Hoùa, maø soá quaân chæ

baèng moät nöûa, neân Chuùa Tieân thöôøng ñeå yù kinh dinh ñaát aáy.

Trong nhöõng naêm cuoái ñôøi, chuùa Nguyeãn Hoaøng daàu beà ngoaøi chöa ra maët choáng

ñoái hoï Trònh, nhöng beân trong ñaõ heát söùc ñeà phoøng vaø chuaån bò quoác phoøng raát

nghieâm ngaët. Trong soá 9 chuùa tieàn trieàu nhaø Nguyeãn(4)

cuûa Xöù Ñaøng Trong, tröø Chuùa

Tieân Nguyeãn Hoaøng, ngöôøi ñaõ ñaët neàn moùng cô nghieäp cho caùc chuùa Nguyeãn veà sau

naøy vaø keå caû vöông trieàu nhaø Nguyeãn (1802-1945), thì Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc

Nguyeân laø ngöôøi coù coâng raát lôùn vôùi Xöù Ñaøng Trong, ñaëc bieät laø vôùi vuøng Ñaát

Phöông Nam. Thaùng 6 naêm 1613, tröôùc khi Nguyeãn Hoaøng qua ñôøi, ngaøi ñaõ caên daën

Nguyeãn Phuùc Nguyeân raèng: “Ñaát Thuaän Quaûng phía Baéc coù nuùi Ngang Hoaønh Sôn

vaø soâng Linh Giang, töùc soâng Gianh, hieåm trôû; phía Nam coù nuùi Haûi Vaân vaø nuùi Ñaù

Bia beàn vöõng. Nuùi saün vaøng saét, bieån coù caù muoái, thaät laø ñaát duïng voõ cuûa ngöôøi anh

huøng. Neáu bieát daïy daân luyeän binh ñeå choáng choïi vôùi hoï Trònh thì ñuû xaây döïng cô

nghieäp muoân ñôøi. Ví baèng theá löïc ta khoâng ñòch ñöôïc, thì coá giöõ vöõng ñaát ñai ñeå chôø

cô hoäi, chöù ñöøng boû qua lôøi ta daën.” Sau ñoù, caùc quan vaâng meäng theo di chieáu toân

Phuùc Nguyeân laøm Thoáng Laõnh Thuûy Boä Chö Quaân kieâm Toång Noäi Ngoaïi Bình

Chöông Quaân Quoác Troïng Söï Thaùi Baûo Thuïy Quaän Coâng. Luùc baáy giôø chuùa Nguyeãn

Phuùc Nguyeân ñaõ 51 tuoåi. Sau ñoù, vua Leâ Kính Toâng (1599-1619) göûi saéc phong oâng

laøm Traán Thuû hai xöù Thuaän Hoùa vaø Quaûn Nam, gia haøm Thaùi Baûo, töôùc Quaän Coâng.

Vöøa môùi leân ngoâi chuùa vaøo naêm 1613, chuùa ñaõ coù taàm nhìn raát xa trong cuoäc ñoï

söùc vôùi chuùa Trònh cuûa Xöù Ñaøng Ngoaøi. Tröôùc tieân, chuùa thaáy dinh chuùa cuõ ôû Vuõ

Xöông quaù chaät heïp, maø ñòa theá laïi troáng traûi, neân Chuùa Saõi truyeàn leänh dôøi dinh vaøo

caùc xaõ Phöôùc Yeân vaø Baùc Voïng, huyeän Quaûng Ñieàn. Dinh môùi xaây döïng xong tröôùc

döï tính cuûa chuùa vôùi thaønh cao, haøo saâu thaät kieân coá. Beân trong thaønh chuùa saép xeáp

phoøng thuû thaät vöõng chaéc, daàu cho coù bò ñòch taán coâng, vaãn coù theå phoøng thuû vaø chòu

ñöïng trong moät thôøi gian daøi. Veà maët quaân söï, thôøi Chuùa Tieân Nguyeãn Hoaøng chæ coù

ñuû thì giôø vaø tieàn baïc ñeå xaây döïng neàn moùng quaân ñoäi Xöù Ñaøng Trong, baây giôø chuùa

cho caûi caùch vaø xaây döïng moät löïc löôïng quaân söï ñuû lôùn vaø ñuû maïnh ñeå ñoái ñaàu vôùi

quaân ñoäi cuûa chuùa Trònh. Veà maët noäi trò, Chuùa Saõi vaãn tieáp tuïc ñöôøng loái cuûa cha

mình, duøng ñöùc ñoä ñeå voã veà daân chuùng, chieâu hieàn ñaõi só. Cuõng nhö cha mình, chuùa

Nguyeãn Phuùc Nguyeân sai con laø Khaùnh Myõ Haàu laøm Traán thuû Quaûng Nam. Chính vì

theá maø tieáng laønh ñoàn xa, ñaát laønh chim ñaäu, nhöõng baäc haøo kieät töø khaép nôi, keå caû

töø Xöù Ñaøng Ngoaøi, ñeàu tìm veà vôùi chuùa(5)

. Beân caïnh ñoù, chuùa cuõng ra leänh cho caùc

quan laïi khaép nôi tieán cöû ngöôøi hieàn vaø coi ñaây nhö laø moät thöù chuaån möïc ñeå ñaùnh

51

giaù khaû naêng vaø söï hieåu bieát cuûa caùc quan. Nhôø vaäy maø Chuùa Saõi ñaõ gaëp ñöôïc raát

nhieàu nhaân taøi kieät xuaát, trong ñoù coù oâng Ñaøo Duy Töø(6)

.

Böùc thö Thuïy Quoác Coâng Nguyeãn Phuùc Nguyeân göûi cho

Tokugawa Ieyasu, coù ñoùng daáu An Nam Quoác Thieân Haï

Thoáng Binh Ñoâ Nguyeân Soaùi Thuïy Quoác Coâng

Naêm Giaùp Daàn, 1614, töùc moät naêm sau khi leân ngoâi chuùa, Nguyeãn Phuùc Nguyeân

quyeát ñònh baõi boû Ñoâ Ty, Thöøa Ty, laø nhöõng thieát cheá quaân söï theo kieåu nhaø Leâ.

Trong hai naêm 1614 vaø 1615, oâng ñaõ caûi toå laïi vieäc cai trò, ñaët ra tam ty taïi Chính

Dinh vaø caùc chöùc leänh söù ñeå troâng coi moïi vieäc, oâng cuõng ñònh laïi quy cheá caùc chöùc

vuï ôû caùc phuû vaø huyeän(7)

. Ngoaøi ra, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân coøn ra leänh phaân chia

ruoäng ñaát ôû thoân xaõ. Trong khi ñoù, veà phía Xöù Ñaøng Ngoaøi, Trònh Tuøng thaáy Nguyeãn

Phuùc Nguyeân chuaån bò moïi thöù trong xöù nhö laø moät quoác gia ñoäc laäp, neân sinh nghi laø

Phuùc Nguyeân khoâng coøn muoán noäi thuoäc nhaø Leâ nöõa, töø ñoù tình hình giöõa hai xöù trôû

neân voâ cuøng caêng thaúng. Ñeán naêm 1615, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaët ra caùc quy

cheá môùi veà chöùc traùch vaø quyeàn haïn cuûa caùc phuû, huyeän. Theo quy cheá naøy thì ôû caùc

phuû huyeän, Tri phuû vaø Tri huyeän troâng coi vieäc töø tuïng; caùc thuoäc haï goàm coù: Ñeà laïi,

Thoâng laïi chuyeân vieäc tra khaùm. Huaán Ñaïo, Leå Sinh chuyeân vieäc teá töï ôû choã sôû taïi.

Coøn vieäc thu thueá thì ñaët caùc quan khaùc troâng coi. Beân quan voõ thì chuùa cho ñaët caùc

chöùc: Chöôûng Dinh, Chöôûng cô, Cai cô, Cai ñoäi ñeå coi vieäc binh. Tröôùc khi chuùa

Nguyeãn Phuùc Nguyeân ngöng khoâng noäp thueá cho xöù Ñaøng Ngoaøi thì quan laïi vaãn

ñöôïc ngoaøi aáy boå nhieäm, coøn veà sau naøy chuùa töï boå nhieäm heát thaûy caùc quan trong

trieàu ñình xöù Ñaøng Trong.

Taïi Xöù Ñaøng Trong, luùc naøy Nguyeãn Phuùc Nguyeân chuù troïng phaùt trieån ngoaïi

thöông, taän duïng öu theá ñòa lyù, chuùa cho laäp thöông caûng taïi Hoäi An, vì ñaây laø taâm

ñieåm cuûa ñöôøng bieån giöõa Ñoâng AÙ vaø Taây phöông. Laïi nöõa, luùc naøy nhaø Minh caám

daân chuùng Trung Hoa mua baùn vôùi Nhaät Baûn, neân thöông caûng Hoäi An trôû neân voâ

cuøng saàm uaát. Hoäi An chæ caùch dinh traán Thanh Chieâm cuûa Quaûng Nam chæ vaøo

khoaûng 10 caây soá, neân khi caùc thöông thuyeàn gheù vaøo laø coù theå ñi ñeán Thanh Chieâm

deã daøng ñeå lo thuû tuïc haønh chaùnh. Veà sau, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân cho thieát laäp

ngay taïi Hoäi An moät cô sôû haønh chính chuyeân lo giaáy tôø vaø thueá maù cho taøu buoân

ngoaïi quoác neân Hoäi An caøng phaùt trieån maïnh hôn. Chuùa laïi xuoáng chieáu cho pheùp

52

ngöôøi Hoa vaø ngöôøi Nhaät ñöôïc ñònh cö laâu daøi taïi Hoäi An. Thaäm chí, chuùa coøn cho

pheùp ngöôøi Hoa vaø ngöôøi Nhaät ñöôïc môû nhöõng ty sôû taïi Hoäi An ñeå töï quaûn, chæ khi

naøo coù nhöõng troïng söï thì nhaø chuùa môùi nhuùng tay vaøo. Luùc ñoù, trong soá 19 ñòa ñieåm

ngöôøi Nhaät ñeán buoân baùn taïi Hoäi An thì coù tôùi 4 ñòa ñieåm ñöôïc chuùa cho pheùp töï

quaûn vaø laäp phoá saù rieâng bieät. Naêm 1618, vò thò tröôûng phoá Nhaät ôû Hoäi An ñaàu tieân

ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân coâng nhaän laø moät chuû taøu buoân teân Furamoto

Yashiro(8)

.

Naêm 1619, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân gaû ngöôøi con gaùi nuoâi cuûa mình teân laø

Nguyeãn Phuùc Ngoïc Hoa cho moät thöông gia ngöôøi Nhaät Baûn teân Araki Soutaro, baûn

quaùn taïi vuøng Nagasaki, luùc ñoù ñang coù moät cöûa haøng lôùn trong phoá Nhaät ôû Hoäi An,

vaø coù taøu vieãn döông. Töø ñoù, taøu cuûa Araki phuï traùch vieâc ñi mua kim loaïi vaø thuoác

suùng cho nhaø chuùa töø caùc vuøng AÙo Moân, Quaûng Ñoâng vaø Tröôøng Kyø. Nhôø vaäy maø

quaân ñoäi chuùa Nguyeãn cuûa Xöù Ñaøng Trong ñöôïc trang bò raát ñaày ñuû vaø ñuû söù ñaùnh

traû moïi cuoäc taán coâng töø phía chuùa Trònh. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, vaøo thôøi chuùa

Nguyeãn Phuùc Nguyeân coù khoaûng gaàn 100 thöông thuyeàn lôùn cuûa Nhaät ñeán buoân baùn

vôùi caûng Hoäi An, thì Araki, con reå cuûa chuùa Phuùc Chu ñaõ coù tôùi 17 chieác côõ lôùn. Cuõng

nhôø ngöôøi con reå naøy laøm trung gian maø chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ coù moät loaït

trao ñoåi ngoaïi thöông vôùi chính quyeàn Maïc Phuû ôû Nhaät (Tokugawa) thôøi baáy giôø(9)

.

Ñeán naêm 1620 thì chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân ngöng haún vieäc noäp thueá cho vua

Leâ-chuùa Trònh ôû Xöù Ñaøng Ngoaøi. Luùc naøy Trònh Traùng voâ cuøng töùc giaän, beøn sai

Coâng Boä Thöôïng Thö Nguyeãn Duy Thì vaø Noäi Giaùm Phaïm Vaên Tri vaøo Thuaän Hoùa

ñoøi thueá ñaát, nhöng Nguyeãn Phuùc Nguyeân cuõng kheùo leùo choái töø. Ñang luùc Trònh

Traùng ñang tìm cô hoäi ñeå mang quaân vaøo chinh phaït Xöù Ñaøng Trong thì 2 ngöôøi em

trai cuûa Nguyeãn Phuùc Nguyeân laïi göûi maät thö xin hoï Trònh caát quaân vaøo ñaùnh, töï hoï

seõ ñöùng leân laøm noäi öùng, xin chuùa Trònh khi xong vieäc thì cho hoï ñöôïc pheùp thay theá

Phuùc Nguyeân traán giöõ xöù Ñaøng Trong. Trònh Traùng caû möøng, beøn sai quan töôùng ñem

5.000 quaân chôø ôû cöûa Nhaät Leä ñôïi tin. Tuy nhieân, Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ bieát tröôùc

vieäc naøy neân ñaõ ra tay deïp yeân hai ngöôøi em cuûa mình. Quaân Trònh ñang ñôïi ôû cöûa

Nhaät Leä nhöng khoâng nghe ñoäng tænh gì, beøn ruùt veà Baéc. Keå töø ñoù, coi nhö chuùa

Nguyeãn Phuùc Nguyeân hoaøn toaøn ñoaïn giao vôùi Xöù Ñaøng Ngoaøi, khoâng coøn nhaéc ñeán

vieäc noäp thueá ñaát nöõa(10)

.

Cuøng naêm Canh Thaân, 1620, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân chaáp nhaän lôøi caàu hoân

cuûa vua Chaân Laïp Chey Chetta II(11)

xin cöôùi coâng nöõ Nguyeãn Phuùc Ngoïc Vaïn. Roõ

raøng ngay töø thôøi ñoù, chuùa ñaõ nhìn thaáy söï baønh tröôùng cuûa vöông quoác Xieâm La, neân

ñeå choáng laïi söï xaâm nhaäp cuûa Xieâm La treân vuøng ñaát Thuûy Chaân Laïp, neân Chuùa Saõi

ñaõ keùo vua Chey Chetta II veà phía mình baèng cuoäc hoân nhaân naøy. Sau ñoù vua Chey

Chetta II cuõng xin chuùa vieän trôï vuõ khí vaø giuùp huaán luyeän quaân ñoäi ñeå choáng traû vôùi

quaân xaâm laêng Xieâm La. Chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ heát loøng giuùp ñôõ vua Chaân

Laïp baûo veä laõnh thoå Cao Mieân maø ñoàng thôøi cuõng mang laïi thanh theá cho Xöù Ñaøng

Trong. Kyø thaät chæ ngay döôùi döôøi Chey Chetta II, quaân ñoäi xöù Ñaøng Trong ñaõ hai laàn

53

sang giuùp Cao Mieân ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc Xieâm La. Trong quyeån Xöù Ñaøng

Trong naêm 1621, taùc giaû laø moät giaùo só ngöôøi YÙ teân Christophoro Borri, taïi Quy Nhôn

ñaõ thaáy vieän binh cuûa xöù Ñaøng Trong tieán xuoáng Cao Mieân neân ñaõ vieát: “Chuùa

Nguyeãn luoân luyeän taäp binh só vaø gôûi quaân ñoäi giuùp vua Cao Mieân, töùc chaøng reå,

choàng cuûa coâng nöõ. Chuùa Nguyeãn cuõng vieän trôï cho Cao Mieân thuyeàn beø, binh lính

ñeå choáng laïi Xieâm La(12)

.”

Thaùng 4 naêm Taân Daäu, 1621, nhoùm thoå muïc Laïc Hoaøn, thuoäc vöông quoác Lan

Xang ñöa quaân sang cöôùp boùc vuøng bieân thuøy, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân sai töôùng

Toân Thaát Hoøa ñem quaân ñaùnh deïp. Töôùng Hoøa chia quaân mai phuïc ôû nhöõng con

ñöôøng troïng yeáu, roài sai laùi buoân qua Lan Xang mua baùn ñeå nhöû boïn cöôùp. Quaû ñuùng

nhö döï ñoaùn, boïn cöôùp chaën ñöôøng caùc laùi buoân, nhöng bò quaân cuûa chuùa Nguyeãn

xoâng ra baét troïn oå. Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, khi quaân

lính ñöa boïn cöôùp tôùi nôi gaëp chuùa Nguyeãn, chuùa beøn cho côûi troùi noùi cho hoï bieát

ñieàu hay leõ phaûi roài cho thaû hoï veà. Quaân cöôùp caûm phuïc aân ñöùc cuûa chuùa Nguyeãn, töø

ñoù trôû veà lo tu chænh laøm aên chöù khoâng laøm cöôùp nöõa(13)

. Ñeán naêm 1622, chuùa Saõi

Nguyeãn Phuùc Nguyeân cho ñaët dinh Ai Lao, chia caùc boä laïc Man Laïc Hoaøn, Vaïn

Töôïng, Traán Ninh, Quy Hôïp... ra laøm 6 Thuyeàn ñeå canh giöõ an ninh traät töï. Ñeán

thaùng 6 naêm 1623, sau khi Trònh Tuøng ôû Xöù Ñaøng Ngoaøi qua ñôøi, chuùa vaãn sai söù ñeán

phuùng ñieáu.

Cuõng vaøo thaùng 6 naêm 1623, moät söù boä Xöù Ñaøng Trong ñöôïc cöû tôùi Oudong, ñem

quoác thö cuøng nhieàu taëng phaåm ñeå toû tình thaân höõu vaø taùi xaùc ñònh söï uûng hoä cuûa

trieàu ñình chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân. Sau cuoäc thaêm vieáng naøy, Hoaøng Haäu

Samdech, töùc coâng nöõ Ngoïc Vaïn ñaõ xin vôùi vua Chey Chetta II cho quaân chuùa

Nguyeãn laäp hai traïm thu thueá ôû Kas Krobei vaø Prei Nokor vaø ñaõ ñöôïc vua Chey

Chetta II chaáp thuaän ngay. Ngay sau ñoù, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ cöû caùc töôùng

laõnh ñem quaân tôùi xaây döïng hai ñoàn binh ñeå thu thueá. Vaø cuõng töø ñoù, raát nhieàu löu

daân ngöôøi Vieät taïi caùc vuøng Thuaän Hoùa vaø Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi di cö vaøo Prei

Nokor laäp nghieäp.

Luùc naøy, thì tình hình Xöù Ñaøng Trong ñaõ töông ñoái oån ñònh veà caùc maët xaõ hoäi,

chính trò, kinh teá, vaø nhaát laø quaân ñoäi chuùa Nguyeãn ñaõ töông ñoái huøng maïnh veà caû vuõ

khí laãn söï thieän chieán cuûa binh só. Naêm 1624, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân coá gaéng taïo

moïi söï deã daøng cho caùc thöông thuyeàn ngoaïi quoác ñeán buoân baùn taïi caûng Hoäi An.

Cuøng naêm ñoù, chuùa Nguyeãn göûi thö vaø taëng phaåm cho Toøan Quyeàn Hoøa Lan ôû Nam

Döông (Indonesia), ngoû lôøi môøi caùc thöông thuyeàn Hoøa Lan qua laïi buoân baùn vôùi Hoäi

An cuûa Xöù Ñaøng Trong. Cuoái naêm 1624, linh muïc Alexandre de Rhodes vaø 6 giaùo só

Doøng Teân ñeán Hoäi An, ñöôïc chuùa Nguyeãn daønh cho moïi söï deã daøng trong vieäc ñi laïi.

Cuõng vaøo cuoái naêm 1624, beân Trung Hoa thì nhaø Minh ñang phaûi ñöông ñaàu vôùi quaân

Maõn Thanh ñang laêm le nuoát troïn Trung Hoa; trong khi mieàn Baéc thì chuùa Trònh ñaõ

deïp xong Maïc Kính Cung. Luùc naøy Trònh Traùng sai quan vaøo Thuaän Hoùa ñoøi tieàn

thueá töø 3 naêm veà tröôùc. Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân tieáp ñoùn söù ñoaøn vaø noùi

54

raèng: “Hai xöù Thuaän Quaûng lieàn maáy naêm khoâng ñöôïc muøa, daân gian tuùng ñoùi, vì theá

khoâng nôõ thu thueá. Khi khaùc ñöôïc muøa seõ chôû noäp cuõng chöa muoän. Söù ñoaøn khoâng

bieát noùi gì hôn, ñaønh phaûi töø bieät ra veà.” Ñeán ñaàu naêm 1625, chuùa Trònh laïi sai ngöôøi

mang saéc chæ cuûa vua Leâ vaøo duï chuùa Saõi cho con ra chaàu, vaø ñoøi noäp 30 thôùt voi

cuøng 30 chieác thuyeàn ñeå ñöa ñi noäp coáng cho nhaø Minh. Chuùa Saõi khöôùc töø. Thaáy

phía chuùa Trònh coù veû quaù caêng thaúng vôùi Xöù Ñaøng Trong, ñaàu naêm 1626, chuùa

Nguyeãn Phuùc Nguyeân beøn cho dôøi cung phuû veà laøng Phöôùc Yeân, huyeän Quaûng Ñieàn,

tænh Thöøa Thieân, goïi nôi chuùa ôû laø Phuû. Sau ñoù quan Khaùm Lyù Traàn Ñöùc Hoøa tieán cöû

Ñaøo Duy Töø (1572-1634), ñöôïc chuùa Nguyeãn thu duïng. Roài nhôø söï hieán keá cuûa Ñaøo

Duy Töø, chuùa Nguyeãn ñaõ cho xaây döïng Luõy Thaày (luõy Tröôøng Duïc, Nhaät Leä vaø luõy

Tröôøng Sa). Taïo thaønh moät theá vöõng chaéc cho xöù Ñaøng Trong veà maët phoøng thuû vôùi

Ñaøng Ngoaøi. Keå töø ñoù, chính quyeàn xöù Ñaøng Trong coi nhö hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi

chính quyeàn xöù Ñaøng Ngoaøi. Cuõng vaøo naêm 1626, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân laïi cho

môøi hai cha con Jean De La Croix, thöông buoân ngöôøi Boà Ñaøo Nha, töø Hoäi An ra Hueá

giuùp chuùa môû xöôûng ñuùc vuõ khí vaø ñaïn döôïc. Vì gia ñình Jean De La Croix caàn coù

nôi haønh leã haèng tuaàn, neân chuùa cho pheùp xaây döïng moät nhaø thôø Thieân Chuùa ñaàu tieân

taïi Hueá.

Thaáy chuùa Nguyeãn quyeát yù ly khai vôùi xöù Ñaøng Ngoaøi, neân Trònh Traùng quyeát

ñònh caát quaân ñaùnh chuùa Nguyeãn. Thaùng 3 naêm Ñinh Maõo, 1627, Trònh Traùng sai caùc

töôùng Nguyeãn Khaûi vaø Nguyeãn Danh Theá laøm Tieân phong ñem 5.000 quaân vaøo ñoùng

taïi xaõ Haø Trung, tuïc goïi laø Caàu Doanh, coøn Trònh Traùng thì thoáng laõnh 20 vaïn ñaïi

quaân thuûy-boä, chia laøm hai ñaïo tieán vaøo cöûa Nhaät Leä. Ñöôïc tin caáp baùo, chuùa

Nguyeãn Phuùc Nguyeân lieàn cöû caùc töôùng Nguyeãn Höõu Daät, Nguyeãn Phuùc Veä vaø

Nguyeãn Phuùc Trung ñoùn ñaùnh. Quaân Trònh taán coâng thaät maïnh vaøo phoøng tuyeán cuûa

quaân Nguyeãn, nhöng thaát baïi. Veà phía quaân nhaø Nguyeãn, hoï ñaõ söû duïng nhöõng khaåu

ñaïi baùc cuûa Boà Ñaøo Nha baén vaøo vò trí ñoùng quaân cuûa ñoaøn quaân cuûa chuùa Trònh,

khieán 2 töôùng Trònh laø Nguyeãn Khaûi vaø Leâ Khueâ ñeàu phaûi thua vaø boû chaïy. Trong

khi hai beân quaân Trònh-Nguyeãn ñang daèng co treân maët traän thì Nguyeãn Höõu Daät phao

tin ôû mieàn Baéc Trònh Gia vaø Trònh Nhaïc ñang möu phaûn. Trònh Traùng nghe tin raát

hoang mang, neân voäi ra leänh ruùt toaøn boä quaân veà Baéc.

Phaûi thaät tình maø noùi, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân laø ngöôøi vöøa coù taøi trò nöôùc, vöøa

khieâm cung töø toán, khoâng yû thò vaøo ngoâi chuùa maø raát bieát giöõ leã, ñöùc ñoä maø laïi raát coù

taøi duøng ngöôøi. Döôùi tröôùng cuûa Chuùa Saõi coù raát nhieàu haøo kieät theo veà nhö caùc oâng

Ñaøo Duy Töø, Nguyeãn Phuùc Kieàu, Nguyeãn Ñình Huøng, Nguyeãn Höõu Tieán, Nguyeãn

Höõu Daät, Nguyeãn Phuùc Veä vaø Nguyeãn Phuùc Trung, vaân vaân. Hoï ñeàu laø nhöõng danh

töôùng vaên voõ song toaøn. Phaûi noùi chính quyeàn Xöù Ñaøng Trong döôùi thôøi Chuùa Saõi

Nguyeãn Phuùc Nguyeân laø moät chính quyeàn hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi Xöù Ñaøng Ngoaøi,

thoaùt ly haún söï leä thuoäc vôùi trieàu ñình Vua Leâ-Chuùa Trònh. Chuùa Saõi vöøa cuûng coá

chính quyeàn vaø quaân ñoäi ñuû maïnh ñeå ñoái ñaàu vôùi Xöù Ñaøng Ngoaøi, maø cuõng vöøa coù

55

nhöõng keá hoaïch tính toaùn nhaèm baét ñaàu ñaët neàn moùng cho cuoäc Nam Tieán veà sau

naøy.

Naêm 1629, Löu thuû Phuù Yeân laø Vaên Phong ñaõ caáu keát vôùi ngöôøi Chaêm, duøng quaân

ñoäi Champa ñeå choáng laïi quaân Chuùa Nguyeãn(14)

. Chuùa Saõi beøn sai töôùng Nguyeãn

Phuùc Vinh ñem quaân ñi ñaùnh deïp, laäp ra dinh Traán Bieân. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi,

döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn, khi môùi môû coõi veà phöông Nam, dinh mang teân Traán

Bieân laø dinh ôû ñaàu ñòa giôùi, chöù khoâng phaûi laø teân cuûa Bieân Hoøa ngaøy nay. Phaûi thöïc

tình maø noùi, Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân laø moät nhaø chính trò loãi laïc, ngay töø ñaàu

theá kyû thöù XVII maø oâng ñaõ nghó ñeán phöông caùch môû coõi moät caùch raát eâm thaám veà

vuøng Thuûy Chaân Laïp.

Thaáy khoâng theå duøng quaân löïc ñeå ñaùnh xöù Ñaøng Trong ñöôïc, chuùa Trònh Traùng

beøn cho ngöôøi ñem saéc chæ cuûa vua Leâ buoäc Nguyeãn Phuùc Nguyeân phaûi noäp thueá.

Naêm 1630, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân laïi sai ngöôøi laøm theo keá cuûa Ñaøo Duy Töø,

traû laïi saéc chæ cho vua Leâ-chuùa Trònh. Ñoàng thôøi, Ñaøo Duy Töø cuõng khuyeân chuùa

Nguyeãn Phuùc Nguyeân neân ñaùnh laáy ñaát Nam Boá Chính ñeå laáy soâng Gianh laøm bieân

giôùi thieân nhieân seõ tieän lôïi cho coâng cuoäc phoøng thuû hôn. Trong khoaûng thôøi gian naøy,

theo ñeà nghò cuûa Ñaøo Duy Töø, xöù Ñaøng Trong ñang raùo rieát xaây luõy Tröôøng Duïc, töùc

luõy Thaày ñeå phoøng thuû. Naêm 1631, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân xaây döïng sôû ñuùc suùng

ñaò baùc, môû tröôøng baén, tröôøng huaán luyeän binh lính, voi, ngöïa... moãi naêm ñeàu coù

toång luyeän taäp ñeå phoøng bò chieán tranh. veà maët haønh chính, chuùa laïi chia trong nöôùc

thaønh Thöøa Tuyeân hay Xöù, phaân thaønh Chính Dinh, Ngoaïi Dinh. Döôùi dinh laø caùc

phuû, huyeän... Luùc ñoù xöù Ñaøng Trong coù 7 dinh: Chính Dinh ôû Phuù Xuaân, Cöïu Dinh ôû

AÙi Töû vaø Quaûng Trò, dinh Quaûng Bình, dinh Vuõ Xaù, dinh Quaûng Nam vaø dinh Traán

Bieân, töùc vuøng Phuù Yeân ngaøy nay. Moãi dinh coù theå xem nhö moät tænh hieän nay vaø

ñeàu chöùc quan Löu Thuû ñöùng ñaàu. Veà quaân söï thì moãi dinh ñeàu coù chöùc quan Tuaàn

Thuû chæ huy.

Roài ñeán naêm 1631, Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân laïi gaû coâng chuùa Ngoïc Khoa

cho vua Champa laø Poâroâmeâ. Cuoäc hoân phoái naøy laøm cho töø ñoù quan heä Vieät-Champa

luoân dieãn ra toát ñeïp, nhôø ñoù maø Ñaïi Vieät vaø Champa coù ñöôïc söï hoøa hieáu raát laâu daøi.

Söï kieän naøy chaúng nhöõng taïo söï oån ñònh cho Xöù Ñaøng Trong veà maët Nam, vaø cuõng

nhôø ñoù maø ngöôøi Vieät coù theå laøm moät böôùc nhaûy thaúng vaøo vuøng Ñaát Phöông Nam;

maø noù coøn giuùp cho chuùa Nguyeãn coù theå taäp trung löïc löôïng ñeå ñoái phoù vôùi caùc cuoäc

taán coâng cuûa chuùa Trònh töø Xöù Ñaøng Ngoaøi. Chính thôøi Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc

Nguyeân, caùc bieån ñaûo vuøng bieån phía Nam laàn löôït ñeàu ñöôïc cö daân ngöôøi Vieät ra

khai thaùc(15)

. Cuõng naêm 1631, con tröôûng cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Lan laø Nguyeãn Phuùc

Kyø qua ñôøi, con thöù hai laø Nguyeãn Phuùc Lan ñöôïc cöû laøm Theá Töû. Chuùa beøn cöû

ngöôøi con thöù tö laø Nguyeãn Phuùc Anh ra thay cho Kyø traán giöõ Quaûng Nam. Phuùc Anh

baát maõn vì khoâng ñöôïc laäp laøm theá töû, neân ñaõ thoâng ñoàng vôùi chuùa Trònh, vieát thö

heïn laøm noäi öùng cho Trònh Traùng. Ñeán naêm 1633, Thanh Ñoâ Vöông Trònh Traùng röôùc

vua Leâ Nam chinh, caát quaân ñaùnh quaân nhaø Nguyeãn, cuõng ñem binh ñeán ñoùng taïi cöûa

56

Nhaät Leä. Quaân trònh Traùng ñôïi hôn 10 ngaøy maø khoâng thaáy aùm hieäu aùm noäi öùng cuûa

Phuùc Anh, vaø lieàn sau ñoù thì bò quaân nhaø Nguyeãn ñaùnh uùp, quaân Trònh hoaûng loaïn tan

vôõ roài boû chaïy. Thanh Ñoâ Vöông Trònh Traùng ruùt quaân veà Baéc, ñeå laïi ngöôøi con reå laø

Nguyeãn Khaéc Lieät traán thuû chaâu Baéc Boá Chính. Töø ñoù hai beân quaân Trònh-Nguyeãn

vaãn tieáp tuïc göôøm nhau nhöng khoâng ñaùnh.

Ngoaøi ra, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân coøn gaû ngöôøi con gaùi nuoâi teân laø coâng nöõ

Ngoïc Hoa cho moät thöông gia giaøu coù ngöôøi Nhaät teân Araki Soutaro, baûn quaùn taïi

vuøng Nagasaki. Tính ñeán naêm 1634 thì Araki ñaõ coù gaàn 20 taøu buoân côõ lôùn ñi buoân

baùn khaép nôi treân theá giôùi. Naêm 1634, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân laïi coøn nhaän moät

thöông gia Nhaät Baûn teân Toba, cuõng raát giaøu coù vaø coù nhieàu thöông thuyeàn, laøm con

nuoâi. Ñieàu naøy cho thaáy chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân cöông quyeát bieán Hoäi An thaønh

moät haûi caûng lôùn laø giaøu maïnh ôû Ñoâng Nam AÙ thôøi ñoù. Ñeán khoaûng ñaàu naêm 1634,

chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân laïi baét ñaàu e ngaïi veà nhöõng hoaït ñoäng truyeàn giaùo taïi xöù

Ñaøng Trong, chuùa nghó ña phaàn nhöõng vò linh muïc ñi truyeàn giaùo ñeàu coù moái quan heä

chaët cheõ vôùi quan quaân nôi baûn quaùn cuûa hoï, neân raát coù theå hoï seõ töôøng trình heát noäi

tình trong xöù Ñaøng Trong neáu mình cöù ñeå cho hoï töï do ñi laïi truyeàn giaùo, neân chuùa ñaõ

ra leänh caám truyeàn baù ñaïo Thieân Chuùa treân toaøn coõi xöù Ñaøng Trong. Ñoàng thôøi, chuùa

Nguyeãn Phuùc Nguyeân cuõng baét ñaàu coù nhöõng bieän phaùp gaét gao vôùi nhöõng taøu beø vi

phaïm vaøo chuû quyeàn xöù Ñaøng Trong.

Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân qua ñôøi ngaøy 10 thaùng 10 naêm Quyù Daäu, nhaèm

ngaøy 19 thaùng 11 naêm 1635. Chuùa ôû ngoâi ñöôïc 22 naêm vaø thoï 73 tuoåi. OÂng ñöôïc an

taùng taïi laøng Sôn Phaän, huyeän Quaûng Ñieàn, tænh Thöøa Thieân. Veà sau ñöôïc caûi taùng

veà vuøng nuùi Haûi Caùt, huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân. Teân laêng laø Tröôøng Dieãn.

Chuùa Nguyeãn coù baø vôï teân Maïc Thò Giai, coù ñöôïc 11 coâng töû vaø 4 coâng nöõ vaø moät

ngöôøi con gaùi nuoâi. Coâng töû goàm: Nguyeãn Phuùc Kyø, Nguyeãn Phuùc Lan, Nguyeãn Phuùc

Anh, Nguyeãn Phuùc Trung, Nguyeãn Phuùc An, Nguyeãn Phuùc Vónh, Nguyeãn Phuùc Loäc,

Nguyeãn Phuùc Töù, Nguyeãn Phuùc Thieäu, Nguyeãn Phuùc Vinh, Nguyeãn Phuùc Ñoân. Coâng

nöõ goàm: 1) Nguyeãn Phuùc Ngoïc Lieân, tuïc goïi laø baø Quaän Thanh. Naêm 1629 baø ñöôïc

gaû cho Löu Thuû Traán Bieân laø Phoù töôùng Thanh Loäc Haàu Maïc Caûnh Vinh (Nguyeãn

Phöôùc Vinh), con trai khai quoác coâng thaàn Maïc Caûnh Huoáng, haäu dueä cuûa Maïc Ñaêng

Dung. 2) Nguyeãn Phuùc Ngoïc Vaïn, töùc Toáng Sôn Quaän Chuùa, thuïy Töø Hoan, phaùp

hieäu Dieäu Ñöùc. 3) Nguyeãn Phuùc Ngoïc Khoa. 4) Nguyeãn Phuùc Ngoïc Ñænh (1608-

1684). Naêm 1623 baø ñöôïc gaû cho Nghóa Quaän Coâng Nguyeãn Cöûu Kieàu (1599-1656),

con trai cuû Thöôïng töôùng Nguyeãn Quaûng, trieàu Haäu Leâ. Hai oâng baø laäp neân doøng hoï

Nguyeãn Cöûu veà sau naøy. 5) Ngöôøi con gaùi nuoâi cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân teân

laø Nguyeãn Phuùc Ngoïc Hoa, veà sau ñöôïc gaû cho moät thöông gia ngöôøi Nhaät Baûn teân

Araki Soutaro, baûn quaùn taïi vuøng Nagasaki.

Trong lòch söû môû coõi veà vuøng Ñaát Phöông Nam, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñoùng

moät vai troø heát söùc quan troïng. Vì nhìn thaáy moät daûi ñaát roäng lôùn vaø phì nhieâu ôû

phöông Nam, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân raát muoán quan quaân cuûa mình ñaët chaân ñeán

57

ñoù khai phaù vaø phaùt trieån ñeå laøm haäu phöông cho coâng cuoäc phaân tranh vôùi chuùa

Trònh ôû phöông Baéc. Chính vì theá maø chuùa ñaõ gaû hai coâ con gaùi cöng cuûa mình laø hai

naøng coâng nöõ Ngoïc Vaïn cho vua Chey Chetta II vaøo naêm 1620; vaø coâng nöõ Ngoïc

Khoa veà cho vua Champa laø Poâroâme vaøo naêm 1631, nhôø ñoù maø veà sau naøy caû moät

daûi ñaát daøi töø Phuù Yeân ñeán Caø Mau vaø Haø Tieân ñeàu trôû thaønh nhöõng phaàn maùu thòt

cuûa toå quoác. Beân caïnh ñoù, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân coøn thöïc thi nhöõng chính saùch

cai trò raát ñoåi môùi ôû Xöù Ñaøng Trong, hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi Xöù Ñaøng Ngoaøi. Nhö

vaäy, phaûi noùi chính cuoäc noäi chieán ñaõ khieán cho xöù Ñaøng Trong tìm caùch phaùt trieån

veà moïi maët ñeå töï toàn. Nhaát laø veà ngoaïi thöông, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ döïng

neân moät neàn ngoaïi thöông vaø haøng haûi huøng maïnh cho Xöù Ñaøng Trong. Chuùa cho môû

thöông caûng Hoäi An, vaø thöông caûng naøy ñaõ nhanh choùng trôû thaønh thöông caûng chính

cuûa toaøn khu vöïc Ñoâng Nam AÙ thôøi ñoù. Veà quaân söï vaø quoác phoøng, chuùa cuõng chænh

ñoán vaø cuûng coá ñeå Xöù Ñaøng Trong coù ñöôïc moät quaân löïc huøng maïnh. Rieâng veà vieäc

noäi trò, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân luoân chaêm lo oån ñònh an ninh ñeå daân chuùng Xöù

Ñaøng Trong luoân ñöôïc an cö laïc nghieäp. Beân caïnh ñoù, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân

coøn ñaåy lui ñöôïc taát caû nhöõng cuoäc taán coâng cuûa quaân Trònh töø phöông Baéc. Phaûi noùi

Nguyeãn Phuùc Nguyeân laø vò chuùa duy nhaát thôøi Nguyeãn Sô ñaõ coù nhöõng kyø coâng môû

coõi veà phöông Nam maø chöa töøng coù vò laõnh ñaïo naøo laøm ñöôïc nhö oâng. Lòch söû vaø

nhaân daân Vieät Nam, nhaát laø daân chuùng vuøng Ñaát Phöông Nam ñaõ vaø seõ luoân toân xöng

ngaøi nhö moät vò anh huøng kieät xuaát nhaát trong caùc vò anh huøng coù coâng môû coõi veà

vuøng Ñaát Phöông Nam.

Ghi Chuù:

(1) Nguyeãn Hoaøng coù 10 ngöôøi con trai vaø 2 ngöôøi con gaùi. Trong soá 10 con trai, ngöôøi con ñaàu laø Nguyeãn haø,

con thöù laø Nguyeãn Haùn, con thöù ba laø Nguyeãn Dieãn vaø con thöù tö laø Nguyeãn Thaønh ñeàu maát sôùn. Ngöôøi con

thöù naêm laø Nguyeãn Haûi phaûi ôû laïi Baéc Haø laøm con tin vaøo naêm 1600, chæ coøn Nguyeãn Phuùc Nguyeân laø ngöôøi

coù khaû naêng keá thöøa cô nghieäp cuûa Nguyeãn Hoaøng. Tröôùc Nguyeãn Phuùc Nguyeân, caùc anh cuûa oâng ñeàu khoâng

coù chöõ ñeäm “Phuùc”: Nguyeãn Haø, Nguyeãn Haùn, Nguyeãn Thaønh, Nguyeãn Dieãn, vaø Nguyeãn Haûi. Töông truyeàn

khi thaân maãu oâng coù thai, chieâm bao thaáy thaàn nhaân cho tôø giaáy vieát ñaày chöõ “Phuùc”. Nhieàu ngöôøi xin baø laáy

chöõ “Phuùc” ñaët teân cho con, nhöng baø noùi: “Neáu ñaët teân cho con laø Phuùc thì chæ moät ngöôøi ñöôïc höôûng phuùc,

chi baèng laáy chöõ Phuùc laøm chöõ loùt, thì moïi ngöôøi ñeàu ñöôïc höôûng phuùc. Baø beøn ñaët teân cho con laø Nguyeãn

Phuùc Nguyeân, vaø töø ñoù, caùc chuùa Nguyeãn ñeàu laáy hoï keùp laø Nguyeãn Phuùc.” Chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân coøn

ñöôïc daân chuùng goïi laø Chuùa Saûi, hay Phaät chuùa.

(2) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Quyeån I, tr. 32.

(3) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, taäp 1, NXB Giaùo Duïc, 2004, tr. 38.

(4) Khi noùi veà coâng lao cuûa baát cöù vò chuùa Nguyeãn naøo maø khoâng noùi moät chuùt veà ngöôøi maø nhaø Nguyeãn toân laø

Trieäu Toå Tónh Hoaøng Ñeá, Nguyeãn Kim, thì thaät laø moät thieáu soùt raát lôùn. Nguyeãn Kim laø con trai tröôûng cuûa

quan Tröøng Quoác Coâng Nguyeãn vaên Löïu, moät vò quan thanh lieâm chaùnh tröïc döôùi thôøi nhaø Haäu Leâ. Nguyeãn

Kim sanh naêm Maäu Tyù, 1468, vaên voõ song toaøn. Döôùi thôøi Leâ Chieâu Toâng (1516-1524), oâng ñöôïc vua Leâ ban

töôùc An Thanh Haàu, chöùc Taû Veä Ñieän Taàn Töôùng Quaân, traán nhaäm Thanh Ba, sau naøy laø vuøng Thanh Hoùa.

Naêm Ñinh Hôïi, 1527, Maïc Ñaêng Dung gieát Leâ Cung Hoaøng cuøng moät soá quaàn thaàn nhaø Leâ roài töï xöng laøm

vua, laäp neân nhaø Maïc. Nguyeãn Kim khoâng phuïc neân ñöa toaøn boä binh töôùng Thanh Ba qua Ai Lao. Taïi ñaây

oâng phaùt trieån theâm quaân ñoäi. Ñeán khi ñaõ ñuû thöïc löïc, oâng beøn keùo quaân veà ñaùnh nhaø Maïc, nhöng thaát baïi,

oâng laïi phaûi troán sang Ai Lao laàn nöõa. Sau ñoù, oâng cuøng moät soá cöïu thaàn nhaø Leâ toân Leâ Ninh leân laøm vua,

laáy hieäu laø Leâ Trang Toâng, roài keùo quaân veà chieám laïi tænh Thanh Ba, nhöng Nguyeãn Kim vaãn ôû laïi Ai Lao

58

tieáp tuïc xaây döïng quaân ñoäi. Töø ñoù, haøo kieät khaép nôi quy tuï veà Thanh Ba döôùi tröôùng vua Leâ Trang Toâng, vaø

bieán nôi naøy thaønh caên cöù ñòa, tieáp tuïc chieâu taäp binh só chôø ngaøy khoâi phuïc Thaêng Long. Naêm 1543, töø

Thanh Ba, vua Leâ Trang Toâng ñöa quaân ra ñaùnh Thaêng Long. Ñoàng thôøi, cho ngöôøi sang Ai Lao goïi Nguyeãn

Kim ñöa quaân veà ñeå laøm toång chæ huy quaân thuûy luïc Baéc Tieán. OÂngñöôïc vua Leâ phong chöùc Thaùi Teå Ñoâ

Töôùng Tieát Cheá Töôùng Só Chö Dinh Thuûy Boä. Vôùi chöùc vuï naøy, oâng toû ra laø moät vò töôùng taøi ba, quaân cuûa

oâng ñaùnh ñaâu thaéng ñoù, söùc maïnh vuõ baõo, khieán binh töôùng nhaø Maïc phaûi lui veà theá thuû. Naêm AÁt Tî, 1545,

oâng taâu leân vua Leâ cho tieán binh veà ñaùnh laáy Ñoâng Ñoâ, nhöng chöa kòp ñaùnh thì vaøo ngaøy 20 thaùng 5 naêm

1545, oâng bò haøng töôùng nhaø Maïc laø Döông Chaáp Nhaát ñaàu ñoäc cheát. OÂng ñöôïc vua Leâ truy taëng töôùc Chieâu

Huaân Toång Coâng, teân thuïy laø Trung Hieáu. Luùc sinh thôøi, oâng coù 3 ngöôøi vôï, nhöng chæ sinh ñöôïc 3 ngöôøi con,

2 trai 1 gaùi: Nguyeãn Uoâng, Ngoïc Baûo (gaû cho Trònh Kieåm, moät vò töôùng taøi cuûa oâng), vaø Nguyeãn Hoaøng. Caâu

chuyeän giöõa Nguyeãn Hoaøng ñi veà phöông Nam ñeå roài ñoái ñaàu vôùi Trònh Kieåm haõy coøn raát daøi, khoâng theå keå

heát trong taäp saùch naøy, nhöng chính töø Nguyeãn Hoaøng sanh ra chính chuùa vaø 13 vua cuûa trieàu Nguyeãn sau

naøy. Chín chuùa goàm: Chuùa Tieân Nguyeãn Hoaøng (1525-1613), Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân (1563-1635),

Chuùa Thöôïng Nguyeãn Phuùc Lan (?-1648), Chuùa Hieàn Nguyeãn Phuùc Taàn (1620-1687), Chuùa Nghóa Nguyeãn

Phuùc Thaùi (1650-1691), Quoác Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu (1675-1725),Chuùa Ninh Nguyeãn Phuùc Truù (1697-

1739),Chuùa Vuõ Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1714-1765), vaø Chuùa Ñònh Nguyeãn Phuùc Thuaàn (1754-1777).

(5) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp I, tr. 38, coù cheùp: “Chuùa Saõi leân noái ngoâi, söûa thaønh

luõy, ñaët quan aûi, voã veà quaân daân, trong ngoaøi ñaâu cuõng vui phuïc, baáy giôø ngöôøi ta goïi ngaøi laø Chuùa Phaät.”

(6) Theo söû saùch ghi laïi thì Ñaøo Duy Töø voán laø con nhaø xöôùng ca, maø döôùi thôøi phong kieán thì moät khi ñaõ laø con

nhaø xöôùng ca, daàu coù gioûi giang theá maáy cuõng khoâng theå ñöôïc ñi thi ñeå ra laøm quan. Chính vì lyù do naøy maø

Ñaøo Duy Töø môùi boû Xöù Ñaøng Ngoaøi ñeå ñi veà phöông Nam khi nghe tin Chuùa Nguyeãn ôû Xöù Ñaøng Trong ñang

chieâu hieàn ñaõi só, baát keå laø thuoäc thaønh phaàn giai caáp naøo. Khi vaøo Nam, ban ñaàu oâng phaûi tìm keá sinh nhai

baèng caùch ñi giöõ traâu cho quan Khaùm Lyù Traàn Ñöùc Hoøa. Chính taùc phong vaø haønh traïng cuûa Ñaøo Duy Töø

khieán cho Traàn Ñöùc Hoøa chuù yù. Sau nhieàu laàn thöû taøi, Hoøa bieát Töø laø moät baäc kyù taøi neân nhaän oâng laøm con.

Ñaøo Duy Töø thöôøng töï ví mình nhö Khoång Minh khoâng gaëp thôøi, oâng coù saùng taùc taäp “Ngoïa Long Cöông” ñeå

noùi leân caùi chí cuûa mình. Nhaân luùc leänh Chuùa Saõi ban ra, baét caùc quan laïi ñòa phöông phaûi tieán cöû hieàn taøi,

Traàn Ñöùc Hoøa quyeát ñònh tieán cöû Ñaøo Duy Töø cho Chuùa Saõi. Coù leõ Chuùa Saõi cuõng linh caûm raèng laàn naøy

mình seõ gaëp moät baäc kyø taøi neân khi vöøa ñöôïc Ñöùc Hoøa cho bieát seõ tieán cöû Duy Töø, chuùa ñaõ ra ngoài saün ôû Noäi

Ñieän ñeå chôø gaëp. Khi hai cha con Traàn Ñöùc Hoøa vaø Ñaøo Duy Töø vöøa böôùc vaøo, ñích thaân Chuùa Saõi ñaõ ñöùng

leân vaø ñi ra tieáp röôùc. Vöøa gaëp nhau laø chuùa toâi chuyeän vaõn raát taâm ñaéc, chaúng khaùc naøo caù gaëp nöôùc. Töø ñoù

Chuùa Saõi giöõ Ñaøo Duy Töø beân caïnh ñeå laøm tham möu cho mình. Vaø cuõng töø ñoù, Ñaøo Duy Töø ñaõ taän taâm taän

löïc giuùp chuùa thöïc hieän yù lôùn. Khi Trònh Traùng baøy möu sai söù phuïng chæ vua Leâ saéc phong cho Chuùa Saõi,

Ñaøo Duy Töø ñaõ phaùt giaùc aâm möu naøy, nhöng Töø vaãn khuyeân Chuùa Saõi cöù nhaän saéc phong, roài töông keá töïu

keá. Sau khi Chuùa Saõi ñaõ nhaän saéc phong vaø haøng naêm coáng tueá. Sau khi phaùi ñoaøn söù giaû cuûa Chuùa Trònh ñaõ

veà, theo lôøi khuyeân cuûa Ñaøo Duy Töø, chuùa cho cuûng coá quaân ñoäi, traán ñoùng nhöõng nôi hieåm yeáu, xaây luõy

Tröôøng Duïc, Nhaät Leä vaø Tröôøng Sa raát kieân coá, taïo thaønh theá vöõng chaéc cho Xöù Ñaøng Trong. Theo ñeà nghò

cuûa Ñaøo Duy Töø, naêm 1630, Chuùa Saõi cho laøm moät caùi maâm hai ñaùy, beân treân ñeå coáng vaät, coøn beân döôùi ñeå

saéc phong cuûa vua Leâ. Laïi Vaên Khuoâng laøm tröôûng ñoaøn ra Baéc tieán coáng. Sau khi ñaõ gaëp vua Leâ vaø chuùa

Trònh xong, theo lôøi daën cuûa Ñaøo Duy Töø, Laïi Vaên Khuoâng nhaân cô hoäi daãn ñoaøn boû troán veà Nam. Khi söù

ñoaøn Xöù Ñaøng Trong ñaõ ñi roài thì chuùa Trònh môùi phaùt giaùc ra chieác maâm 2 ñaùy, beân treân laø coáng vaät, coøn

beân döôùi laø saéc phong ñöôïc chuùa Nguyeãn traø laïi keøm theo moät baøi thô nhö sau:

“Maâu nhi voâ ñòch,

Mòch phi kieán tích.

AÙi laïc taâm tröôøng,

Löïc lai töông ñòch.”

Luùc naøy caû chuùa Trònh vaø quaàn thaàn chaúng ai hieåu baøi thô muoán noùi gì. Cuoái cuøng, chuùa Trònh phaûi nhôø oâng

Traïng Buøn Phuøng Khaéc Khoan ñeán ñeå ñoïc vaø giaûi nghóa. Sau khi ñoïc xong, Phuøng Khaéc Khoan beøn taâu vôùi

chuùa Trònh laø 4 caâu thô naøy chaû coù yù nghóa gì caû, chæ laø moät caùch chôi chöõ cuûa Ñaøo Duy Töø maø thoâi. Chuùa

lieàn hoûi Traïng Buøn: “Boán caâu thô vaø tôø saéc phong kia coù lieân heä gì vôùi nhau khoâng?” Phuøng Khaéc Khoan beøn

giaûi thích töøng caâu moät nhö sau:

“Chöõ Maâu khoâng moùc thaønh chöõ Dö coù nghóa laø TA,

Chöõ Mòch khoâng coù daáu chöõ Kieán chæ coøn laïi chöõ Baát.

Chöõ AÙi khoâng coù chöõ Taâm chæ coøn laïi chöõ Thuï,

59

Chöõ Löïc ñoái choïi vôùi chöõ Lai töùc chöõ Saéc.”

Vaäy thì theo caùch giaûi thích cuûa Traïng Buøn Phuøng Khaéc Khoan thì 4 caâu treân coù nghóa laø “Dö Baát Thuï Saéc”

hay “Ta khoâng nhaän saéc chæ.” Trònh Traùng nghe xong caû giaän, quyeát chí seõ ca át binh Nam Tieán. Naêm 1633,

Trònh Traùng ñöa vua Leâ caát binh Nam Tieán, nhöng bò ñaùnh baïi, phaûi thaùo chaïy veà bôø Baéc soâng Linh Giang.

(7) Tam ty goàm: Xaù sai ty, Töôùng thaàn laïi ty, vaø Leänh söû ty. Xaù sai ty giöõ vieäc toá tuïng vaên aùn, coù quan Ñoâ Tri vaø

Kyù Luïc laøm ñaàu. Töôùng thaàn laïi ty giöõ vieäc thu tieàn thu thueá, chi phaùt löông thöïc cho quan caùc ñaïo. Coù quan

Cai Baï ñöùng ñaàu. Leänh söû ty giöõ vieäc teá töï, teát nhöùt vaø vieäc chu caáp quaân löông cho lính ôû Chính Dinh. Coù

quan Nha UÙy ñöùng ñaàu. Moãi ty laïi coù quan Cai Hôïp, Thuû Hôïp vaø caùc Laïi Ty ñeå laøm caùc vieäc trong Ty. Beân

caïnh ñoù coøn coù caùc Ty Noäi Leänh Söû kieâm coi caùc thöù thueá, Taû Leänh Söû vaø Höõu Leänh Söû chia nhau thu tieàn

sai dö veà noäp cho Noäi Phuû. Taïi caùc Ngoaïi Dinh, tuøy theo töøng nôi, coù nôi chuùa Nguyeãn chæ ñaët moät Leänh Söû

Ty kieâm caû vieäc Xaù Sai Ty vaø Töôùng Thaàn Laïi Ty, nhöng cuõng coù nôi ñaët hai Ty laø Xaù Sai vaø Töôùng Thaàn

Laïi Ty, cuõng coù nôi laïi ñaët Xaù Sai Ty vaø Leänh Söû Ty ñeå coi vieäc quaân daân, ñinh ñieàn, soå saùch, töø tuïng, thueá

khoùa... nghóa laø tuøy nôi quan troïng hay khoâng maø theâm bôùt quan vieân.

(8) Giaùo só Christophoro Borri ñaõ töøng cö truù taïi Hoäi An vaøo naêm 1618, ñaõ mieâu taû ñoâ thò naøy nhö sau: “Haûi caûng

ñeïp nhaát, nôi taát caû ngöôøi ngoaïi quoác ñeàu tôùi vaø cuõng laø nôi coù hoäi chôï danh tieáng chính laø haûi caûng thuoäc

tænh Quaûng Nam... Thaønh phoá roäng raõi, coù thaän ra hai khu vöïc do ngöôøi Hoa ôû, khu vöïc kia thì ngöôøi Nhaät ôû.

Ngöôøi Hoa vaø Nhaät Baûn laø nhöõng thöông nhaân chuû yeáu cuûa chôï phieân, naêm naøo cuõng môû vaø keùo daøi trong

boán thaùng. Ngöôøi Nhaät thöôøng ñem laïi 4 hay 5 vaïn neùn baïc, ngöôøi Trung Hoa thì ñi moät thöù thuyeàn buoàm

ñem laïi nhieàu tô luïa toát vaø saûn vaät ñaëc bieät cuûa hoï. Nhôø chôï naøy maø Quoác Vöông thu ñöôïc moät soá tieàn thueá

lôùn, toaøn quoác nhôø vaäy cuõng ñöôïc nhieàu lôïi ích.”

(9) Nhöõng vaên baûn An Nam Quoác Thö naøy hieän löu giöõ taïi National Archives of Japan. Töø naêm 1604 ñeán naêm

1634, Maïc Phuû ñaõ caáp 130 giaáy pheùp ñeán 6 caûng thuoäc khu vöïc töông ñöông vôùi Vieät Nam hieän nay. Rieâng

caûng Hoäi An coù 86 thuyeàn ñöôïc caáp giaáy pheùp chieám 25,98% soá giaáy pheùp cho toaøn boä khu vöïc Ñoâng Nam

AÙ, gaáp 5 laàn tyû soá trung bình trong khu vöïc.

(10) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, taäp 1, NXB Giaùo Duïc, 2004, naêm 1620, 2 ngöôøi em

cuûa Nguyeãn Phuùc Nguyeân, laø con thöù 7 vaø thöù 8 cuûa Nguyeãn Hoaøng laø Quaän Vaên Nguyeãn Phuùc Hieäp vaø

Quaän Vaên Nguyeãn Phuùc Traïch aâm möu noåi loaïn, töï mình vieát thö cho chuùa Trònh, xin laøm noäi öùng, heïn khi

neân vieäc hoï Trònh phaûi cho 2 ngöôøi traán giöõ ñaát Ñaøng Trong. Trònh Traùng ñieàu Ñoâ ñoác Nguyeãn Khaûi ñem

5.000 quaân ñoùng taïi Nhaät Leä, thuoäc huyeän Phong Loäc ñeå ñôïi aùm hieäu. Tuy nhieân, sau ñoù Nguyeãn Phuùc Hieäp

vaø Nguyeãn Phuùc Traïch sôï quan Chöôûng Cô Toân Thaát Tuyeân neân khoâng daùm haønh ñoäng. Ñôïi ñeán khi chuùa

Nguyeãn Phuùc Nguyeân hoïp baøn vôùi chö töôùng thì 2 oâng môùi noùi vôùi chuùa Nguyeãn raèng: “Tuyeân trí duõng hôn

ngöôøi, neáu sai caàm binh, haún phaù ñöôïc giaëc...” Toâng Thaát Tuyeân ñaõ bieát tröôùc aâm möu cuûa Nguyeãn Phuùc

Hieäp vaø Nguyeãn Phuùc Traïch, beøn noùi vôùi chuùa: “Neáu thaàn dôøi boû dinh thì sôï coù noäi bieán.” Nguyeãn Phuùc

Nguyeân beøn sai Chöôûng dinh Toân Thaát Veä, anh trai Toân Thaát Tuyeân ñem quaân choáng töôùng Nguyeãn Khaûi

cuûa chuùa Trònh. Nguyeãn Phuùc Hieäp vaø Nguyeãn Phuùc Traïch thaáy aâm möu bò baïi loä, beøn ñem quaân chieám giöõ

kho AÙi Töû, ñaép luõy Coàn caùt ñeå laøm phaûn. Chuùa sai ngöôøi ñeán khuyeân, nhöng 2 oâng khoâng nghe. Chuùa beøn cöû

Toân Thaát Tuyeân laøm tieân phong, töï ñem ñaïi binh ñaùnh deïp. Nguyeãn Phuùc Hieäp vaø Nguyeãn Phuùc Traïch thua

chaïy nhöng bò Tuyeân baét ñem veà giao cho chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân. Chuùa troâng thaáy 2 em maø öùa nöôùc

maét noùi: “Sao hai em laïi nôõ traùi boû luaân thöôøng?” Hai oâng cu ùi ñaàu chòu toäi, chuùa muoán tha, nhöng chö töôùng

ñeàu cho laø phaùp luaät khoâng tha ñöôïc. Beøn sai giam vaøo nguïc roài hai oâng vì buoàn vaø xaáu hoå neân sinh beänh maø

qua ñôøi. Nguyeãn Khaûi nghe tin naøy beøn keùo quaân trôû veà Baéc Haø. Töø ñoù veà sau Xöù Ñaøng Trong khoâng coøn

noäp thueá cho vua Leâ-chuùa Trònh ôû xöù Ñaøng Ngoaøi nöõa.

(11) Sau cuoäc hoân nhaân giöõa vua Chaân Laïp laø Chey Chetta II vaø coâng nöõ Ngoïc Vaïn vaøo naêm 1620, nhöõng nhoùm

löu daân töø caùc vuøng Thuaän Quaûng baét ñaàu di cö vaøo vuøng Moâ Xoaøi-Baø Ròa vaø Ñoàng Nai khai khaån hoang

ñòa, laäp neân nhöõng laøng ngöôøi Vieät ñaàu tieân taïi ñaây. Sau ñoù, vaøo naêm 1623, theo lôøi xin cuûa Hoaøng Haäu

Samdach, töùc Coâng nöõ Ngoïc Vaïn, vua Chaân Laïp cuõng ñoàng yù cho trieàu ñình Xöù Ñaøng Trong ñaët 2 traïm thu

thueá treân vuøng Kas Krobei vaø Prei Nokor, thuoäc Gia Ñònh ngaøy nay. Ñoàng thôøi, moät nhoùm cö daân laøm ngheà

chaøi löôùi cuõng tieán ra laøm chuû caùc hoang ñaûo. Treân thöïc teá, vuøng Thuûy Chaân Laïp thôøi ñoù chæ goàm nhöõng

caùnh röøng hoang chöa ñöôïc ai khai khaån. Nhöng sau cuoäc hoân nhaân cuûa Coâng nöõ Ngoïc Vaïn vaø vua Chey

Chetta II chæ coù vaøi naêm maø ngöôøi Vieät ñaõ coù gaàn nhö haàu heát caùc vuøng ñaát mieàn Nam. Phaûi noùi cuoäc hoân

nhaân mang maøu saéc chính trò döôùi söï saép xeáp cuûa Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân laø cuoäc hoân nhaân heát söùc

toát ñeïp trong lòch söû, vì noù ñaõ ñem laïi nhöõng thaønh quaû heát söùc toát ñeïp cho ñaát nöôùc vaø daân toäc Vieät Nam.

neáu so vôùi caùc cuoäc hoân nhaân mang tính chính trò khaùc ôû phöông Ñoâng nhö cuoäc hoân nhaân cuûa coâng chuùa

60

Vaên Thaønh vaø Quoác Vöông Thoå Phoàn Tuøng Taùn Can Boá vaøo naêm 641, thôøi vua Ñöôøng Thaùi Toâng (627-649);

hay cuoäc hoân nhaân cuûa Huyeàn Traân coâng chuùa vôùi vua Chieâm laø Cheá Maân vaøo naêm 1306 thôøi vua Traàn Anh

Toâng (1293-1314)... thì cuoäc hoân nhaân 1620 cuûa Coâng nöõ Ngoïc Vaïn vaø quoác vöông Cao Mieân Chey Chetta II

ñaõ mang laïi cho daân toäc Vieät Nam quaù nhieàu ñieàu toát ñeïp. Ñaây laø böôùc ñi caàn thieát, caên baûn vaø heát söùc khoân

kheùo veà maët chính trò maø khoâng phaûi nhaø laõnh ñaïo naøo cuõng coù theå laøm ñöôïc. Vôùi nhöõng dieãn bieán heát söùc

toát ñeïp sau cuoäc hoân nhaân naøy, ngöôøi Vieät ñaõ chính thöùc ñaët ñöôïc moät thöù coät moác chuû quyeàn ñaàu tieân cuûa

mình treân vuøng Ñaát Phöông Nam.

(12) Christophoro Borri, Xöù Ñaøng Trong naêm 1621 (Relatione della nouva missione delli PP della Compagnia di

Giese al Rengo della Cocincina, xuaát baûn taïi YÙ vaøo naêm 1631), Hoàng Nhueä, Nguyeãn Khaéc Xuyeân, Nguyeãn

Nghò dòch vaø chuù thích, NXB TPHCM, 1998, tr.84.

(13) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp II, NXB Giaùo Duïc, 2001.

(14) Naêm 1629, löu thuû Phuù Yeân laø Vaên Phong lieân keát vôùi vôùi quaân Champa noåi leân choáng laïi chuùa Nguyeãn.

Lieân quaân Vaên Phong-Champa ñoùng binh taïi vuøng Kauthara, phía baéc Khaùnh Hoøa ngaøy nay, giaùp vôùi Phuù

Yeân. Khi tieán quaân ñeán Luõy Choaïi, ñöôïc xaây döïng töø thôøi Löông Vaên Chaùnh, naèm veà phía Nam soâng Ñaø

Dieãn, moät trong nhöõng tieàn ñoàn kieân coá cuûa nhaø Nguyeãn ôû vuøng Traán Bieân thôøi ñoù (thôøi ñoù Traán Bieân laø

vuøng Nam Phuù Yeân). Caùnh boä binh Champa phaûi duøng ñaò baùc Boà Ñaøo Nha baén phuû ñaàu vaø voi chieán ñeå

vöôït qua. Coøn ñoaøn chieán thuyeàn phaæ taäp kích yeåm trôï boä binh vöôït soâng ôû cöûa soâng Ñaø Dieãn. Sau ñoù, caùnh

quaân cuûa lieân quaân Vaên Phong-Champa ñaõ nhanh choùng tieán leân phía Baéc vaøo cöûa bieån Baø Ñaøi. Taïi ñaây,

Vaên Phong vaø löïc löôïng noäi öùng cuûa oâng ta nhaän ñöôïc söï tieáp chieán cuûa ñaïi quaân Champa, chieám laáy phuû lî

Hoäi An naèm keà treân bôø vònh. Phuû Quy Nhôn phía baéc nuùi Cuø Moâng ñöôïc ñaët trong tình traïng khaån caáp. Lính

trieàu ñöôïc huy ñoäng binh thuyeàn ra cöûa Thò Naïi chaën ñöôøng tieán cuûa haïm ñoäi Champa-Vaên Phong. Khi hay

tin Vaên Phong laøm trong khi coù tin quaän Trònh coù theå ñaùnh baát thaàn, neân chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân buoäc

loøng phaûi taïm nhaän saéc phong cuûa vua Leâ vaø nhaän leänh chæ ra Ñoâng Ñoâ ñaùnh quaân nhaø Maïc. Sau ñoù, chuùa

Saûi cöû Phoù töôùng Nguyeãn Höõu Vinh ñem quaân deïp lieân quaân noåi daäy Vaên Phong-Champa. Sau khi oång ñònh,

chuùa cho ñoåi phuû Phuù Yeân thaønh dinh Traán Bieân. Sau khi giao tranh vôùi Nguyeãn Höõu Vinh, Vaên Phong thaáy

löïc löôïng trieàu ñình quaù maïnh Vaên Phong baøn vôùi Champa laø neân ruùt veà phía Nam nuùi Ñaïi Laõnh. Tröôùc khi

ruùt lui, y ñaõ vô veùt nhieàu cuûa caûi vaø kho taøng taïi Phuù Yeân. Tuy nhieân, töø ñoù veà sau khoâng coøn nghe noùi ñeán

teân Vaên Phong nöõa. Coù leõ, sau ñoù y boû troán veà laøm daân, soáng ñôøi giaøu sang phuù quyù (?).

(15) Theo gia phaû hoï Voõ taïi nhaø thôø hoï Voõ, phöôøng An Vónh, ngaøy nay laø thoân Taây, xaõ Lyù Vónh, huyeän Lyù Sôn,

tænh Quaûng Ngaõi, haõy coøn moät tôø ñôn baèng chöõ Haùn, ñeà ngaøy 15 thaùng gieâng naêm Caûnh Höng thöù 36, 1775,

do oâng Haø Lieãu laø Cai Hôïp phöôøng Cuø Lao Reù, xaõ An Vónh, ñöùng teân xin chaán chænh laïi ñoäi Hoaøng Sa. Ñôn

coù noäi dung nhö sau: “Nguyeân xaõ chuùng toâi coù hai ñoäi Hoaøng Sa vaø Queá Höông. Vaøo naêm Taân Muøi, 1631.

Ñoác Chieán Voõ Heä ñaõ ñeä ñôn xin taâu laäp 2 ñoäi nöõa laø ñoäi Ñaïi Mao Haûi Ba vaø ñoäi Queá Höông Haøm vôùi soá

ñinh laø 30 ngöôøi...” Theo nhö taøi lieäu coå naøy, thì roõ raøng döôùi thôøi Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân, ñaõ coù

nhöõng ñoäi quaân ñöôïc ñöa ra Hoaøng Sa, vöøa baûo veä maø cuõng vöøa khai thaùc taøi nguyeân thieân nhieân. Ñaây cuõng

laø moät trong nhöõng hình thöùc xaùc laäp chuû quyeàn cuûa Vieät Nam treân quaàn ñaûo giöõa Bieån Ñoâng naøy. Veà sau

naøy, trieàu Nguyeãn coøn thaønh laäp ñoäi Hoaøng Sa Baéc Haûi vaøo naêm 1697. Döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn vaø caùc

vua trieàu Nguyeãn, caùc ñoäi Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa luoân ñöôïc duy trì vôùi nhöõng coät moác vaø bia chuû quyeàn

nhaèm baûo veä laõnh haûi vaø khai thaùc taøi nguyeân.

2) Nguyeãn Phuùc Chu: Thu Phuïc Chieâm Thaønh Vaø Tieán Veà Phöông Nam

Nguyeãn Phuùc Chu (1675-1725) coøn coù teân laø Nguyeãn Phuùc Tuøng, sanh ngaøy 18

thaùng 5 naêm AÁt Maõo, nhaèm ngaøy 11 thaùng 6 naêm AÁt Maõo, 1675. OÂng laø con caû cuûa

chuùa Nghóa Nguyeãn Phuùc Thaùi vaø cuõng laø chaùu ngoaïi cuûa Thieáu Phoù Quaän Coâng

Toáng Phuùc Vinh. Thuôû thieáu thôøi, oâng hoïc haønh raát chaêm chæ, laò theâm chöõ toát vaên

hay, tinh thoâng voõ ngheä. Khi lôùn leân ñöôïc chuùa Nghóa phong laøm Taû Binh Ñinh Phoù

Töôùng Toä Tröôøng Haàu, laøm Phuû ñeä ôû cô Taû Binh. Nguyeãn Phuùc Chu laø vò chuùa thöù

saùu cuûa Xöù Ñaøng Trong, noái ngoâi chuùa Nghóa Nguyeãn Phuùc Thaùi, ôû ngoâi töø naêm 1691

61

ñeán naêm 1725. Ngay töø luùc coøn raát treû, oâng ñaõ chöùng toû mình laø moät vöông töû thoâng

minh khaùc ngöôøi. Ñeán khi Chuùa Nghóa Nguyeãn Phuùc Thaùi cho thaày ñeán phuû chuùa daïy

hoïc cho oâng, thì oâng hoïc gioûi vöôït böïc hôn nhieàu vöông töû khaùc trong phuû. Ñeán naêm

15 tuoåi ñöôïc phong Taû Binh Dinh Phoù Töôùng Toä Tröôøng Haàu.

Muøa xuaân naêm Taân Muøi, 1691, Chuùa Nghóa ñau naëng, neân cho goïi Theá töû Nguyeãn

Phuùc Chu vaøo tröôùng maø traên troái: “Ta noái toå nghieäp tröôùc ñeå laïi, thöôøng laáy laøm lo,

baây giôø con noái theo phaûi giöõa thaùnh ñöùc toå toâng, ñoù laø hieáu.” Daën doø Theá töû xong

xuoâi, Chuùa Nghóa baêng haø. Theo di meänh Theá töû Nguyeãn Phuùc Chu, con tröôûng cuûa

Chuùa Nghóa vôùi chính phi Toáng thò Lónh(1)

, leân noái ngoâi chuùa, luùc baáy giôø Theá töû Phuùc

Chu môùi troøn 16 tuoåi.

Ngay khi chuùa Nghóa baêng haø, 1691, Theá töû Nguyeãn Phuùc Chu ñöôïc toân laøm Tieát

Cheá Thuûy Boä Chö Dinh, kieâm Toång Noäi Ngoaïi Bình Chöông Quoác Troïng Söï, Thaùi

Baûo Toä Quoác Coâng. Hai naêm sau, khi maõn ñaïi tang, quaàn thaàn taán toân Thaùi Phoù Quoác

Coâng, xöng tuïng laø Minh Vöông, sau ñoù laïi daâng toân hieäu Quoác Chuùa. Noái tieáp chính

saùch chieâu hieàn ñaõi só cuûa Chuùa Nghóa, Quoác Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu luoân caàu lôøi

noùi hay, luoân thaâu naïp lôøi can giaùn, boû bôùt chi tieâu xa xæ, giaûm nheï thueá khoùa cho daân

chuùng, bôùt nhuïc hình, vaø thaúng tay deïp tröø giaëc cöôùp, neân daân chuùng treân döôùi ñeàu

raát vui möøng. Ñaëc bieät döôùi thôøi Quoác Chuùa ñaõ quy tuï ñöôïc raát nhieàu nhaân taøi kieät

xuaát nhö Cai Baï Traàn Ñình AÂn, Thoáng Suaát Nguyeãn Höõu Caûnh, Cai Cô Nguyeãn Cöûu

Vaân, Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân, Toång Binh Döông Ngaïn Ñòch, Traán thuû Tröông

Phuùc Phan, Noäi Taùn Nguyeãn Khoa Ñaêng, vaân vaân.

Veà phía Ñaøng Ngoaøi, maëc daàu khoâng coù chieán tranh vôùi quaân Trònh, nhöng Quoác

Chuùa vaãn chaêm lo vieäc phoøng bò raát caån thaän. Thaùng 8 naêm Nhaâm Thaân, 1692, vua

Champa laø Baø Tranh ñem quaân ñeán phuû Dieân Ninh ñaép luõy, cöôùp boùc vaø gieát haïi cö

daân taïi ñaây. Sau khi ñöôïc tin caáp baùo, Quoác Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu beøn sau Chöôûng

Cô Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh ñem quaân Chính Dinh cuøng quaân Quaûng Nam

vaø Bình Khang ñi ñaùnh deïp, baét ñöôïc Baø Tranh vaø Keá Baø Töû cuøng thaân thuoäc laø Baø

AÂn. Sau ñoù Chuùa ñoåi teân vuøng naøy cuûa Champa thaønh ra traán Thuaän Thaønh. Naêm

Quyù Daäu, 1693, laïi ñoåi traán Thuaän Thaønh thaønh phuû Bình Thuaän (Panduranga), phong

cho Keá Baø Töû laøm Khaùm Lyù, con cuûa Baø AÂn laøm Ñeà Ñoác, saép xeáp moïi vieäc cai trò

trong phuû(2)

. Keå töø naêm 1693, nhöõng vöông töû Champa trôû thaønh quan chöùc cuûa Ñaïi

Vieät vaø soáng theo phong tuïc cuûa ngöôøi Vieät. Naêm 1694, chuùa cöû ngöôøi sang Quaûng

Ñoâng, Trung Hoa môøi Hoøa Thöôïng Thích Ñaïi Saùn, töùc Thaïch Lieâm Hoøa Thöôïng,

sang xöù Ñaøng Trong thuyeát giaûng veà Phaät phaùp cho quan laïi vaø daân chuùng nghe. Hoøa

Thöôïng ñaõ toå chöùc giôùi ñaøn ñeå truyeàn giôùi cho chuùa vaø quyeán thuoäc, cuøng quan laïi vaø

khoaûng 1.400 chö Taêng Ni ôû Phuù Xuaân. Chuùa ñöôïc ban phaùp danh laø Höng Long,

hieäu laø Thieân Tuùng Ñaïo Nhaân.

Thaáy daân cö ngöôøi Vieät trong vuøng Moâ Xoaøi-Ñoàng Nai(3)

ñaõ khaù ñoâng, thaùng

gieâng naêm Maäu Daàn, 1698, Quoác Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu laïi sai Chöôûng Cô Leã

Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo Nam kinh löôïc. Luùc naøy ñaát ñai vaïn daëm, daân cö

62

hôn 40.000 hoä. Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo ñaây laäp neân 2 phuû Taân Bình (Saøi Coân) vaø

Phöôùc Long (Traán Bieân). Tuy nhieân, vì nhaän thaáy vuøng naøy hoang ñòa coøn quaù nhieàu

neân Nguyeãn Höõu Caûnh ñeà nghò leân chuùa Nguyeãn xin tieáp tuïc cho chieâu moä daân vuøng

Boá Chính vaøo khai khaån, laäp theâm xaõ, thoân, vaân vaân. Rieâng ngöôøi Hoa naøo ôû dinh

Traán Bieán thì ghi vaøo boä Thanh Haø; coøn ngöôøi Hoa naøo ôû Phieân Traán thì ghi vaøo boä

Minh Höông. Ít laâu sau ñoù, ngöôøi Hoa cuõng soáng hoøa ñoàng vôùi ngöôøi Vieät ôû khaép

nôi(4)

.

Ñaàu naêm Kyû Maõo, 1699, vua Cao Mieân laø Naëc Thu xua binh lính ñi cöôùp boùc daân

buoân baùn. Quoác Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu laïi sai Chöôûng Cô Leã Thaønh Haàu Nguyeãn

Höõu Caûnh ñem quaân ñaùnh deïp. Naëc Thu xin haøng vaø noäp coáng haøng naêm. Muøa thu

naêm ñoù, trieàu xöù Ñaøng Trong baét ñaàu lo ngaïi veà söï hoaït ñoäng truyeàn giaùo cuûa caùc

giaùo só neân ñaõ ra leänh tra xeùt vaø baét bôù nhöõng ngöôøi theo ñaïo. Nhöõng ai ñaõ theo thì

phaûi boû ñeå trôû veà laøm daân bình thöôøng, laáy nhaø doøng nhaø tu laøm nhaø ôû, vaø ñoát heát taát

caû nhöõng kinh saùch Thieân Chuùa. Sau ñoù, chuùa buoäc nhöõng ngöôøi Taây döông phaûi veà

nöôùc hoï.

Khi Quoác Chuùa môùi leân ngoâi chuùa, vieäc giao thoâng ñöôøng boä vaø ñöôøng thuûy ôû Xöù

Ñaøng Trong tuy ñöôïc môû mang, nhöng vieäc ñi laïi cuûa daân chuùng töø caùc vuøng phía

Nam Boá Chính vaøo Phuù Xuaân thöôøng laø noãi aùm aûnh raát lôùn ñoái vôùi daân chuùng. Luùc

ñoù, daân chuùng töø Boá Chính muoán vaøo Phuù Xuaân phaûi ñi ngang qua moät traûng caùt thaät

roäng vaø vaéng veû trong ñòa phaän Hoà Xaù, tænh Quaûng Trò. Hai beân ñöôøng laïi laø moät

caùnh röøng thöa, neân boïn troäm cöôùp thöôøng tuï taäp nôi naøy ñeå gieát ngöôøi cöôùp ñoaït taøi

saûn cuûa khaùch thöông ñi ngang qua ñaây. Boïn cöôùp hoaønh haønh döõ doäi ñeán ñoä khoâng

coøn ai daùm ñi ngang qua ñoù nöõa, vaø ñòa danh “Truoâng Nhaø Hoà” ñaõ trôû thaønh moät aùm

aûnh kinh hoaøng ñoái vôùi moïi ngöôøi. Quoác Chuùa beøn sai quan Noäi Taùn Nguyeãn Khoa

Ñaêng ñem quaân deïp tan luõ cöôùp, vaø sau ñoù chuùa ñaõ truyeàn leänh cho quan quaân ñòa

phöông phaûi ñoùng ñoàn canh giöõ an ninh cho daân chuùng qua laïi vuøng naøy. Chính Quoác

Chuùa cuõng ñaõ ra leänh cho moät soá quan vaên thôøi ñoù nghieân cöùu nguyeân nhaân gaây ra

“Soùng Thaàn” trong Phaù Tam Giang vaø tìm caùch khaû dó coù theá cheá ngöï ñöôïc ñeå söï ñi

laïi baèng ñöôøng thuûy treân phaù ñöôïc an toaøn hôn. Nhôø ñoù maø naïn soùng thaàn treân Phaù

Tam Giang cuõng töø töø bieán maát. Chính hai söï kieän naøy ñaõ khieán cho daân chuùng raát

bieát ôn cuûa Quoác Chuùa vaø trong daân gian coù nhöõng caâu ca dao noùi leân loøng thöông

daân vaø heát loøng giuùp daân cuûa Quoác Chuùa nhö sau:

“Thöông em anh cuõng muoán voâ,

Sôï Truoâng Nhaø Hoà sôï Phaù Tam Giang.

Phaù Tam Giang ngaøy raøy ñaõ caïn,

Truoâng Nhaø Hoà, Noäi Taùn caám nghieâm.”

Naêm Taân Tî, 1701, chuùa sai Chöôûng dinh Nguyeãn Phuùc Dieäu cuøng Toáng Höõu taøi,

Nguyeãn Khoa Chieâm söûa sang thaønh luõy töø nuùi Ñaâu Maâu ñeán cöûa Nhaät Leä. Ñoàng

thôøi, Chuùa ra leänh veõ laïi baûn ñoà ñeå nghieân cöùu phoøng thuû taïi nhöõng nôi hieåm yeáu.

Baáy giôø, xöù Ñaøng Trong ñaát ñai ñöôïc khaån hoang ñeán taän bieân giôùi Chaân Laïp. Trong

63

nöôùc vieäc noäi trò, quaân söï, voõ bò, giaùo duïc ñöôïc phaùt trieån quy moâ. Veà phía Baéc, tuy

ñaõ khoâng coøn ñaùnh nhau vôùi quaân trònh, nhöng chuùa vaãn cho phoøng ngöï raát caån maät.

Vì chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi ngaøy caøng laán löôùt vua Leâ, Quoác Chuùa muoán taùch khoûi

theá löïc Leâ-Trònh ôû Baéc Haø, neân chuùa Nguyeãn Phuùc Chu beøn sai Hoaøng Thaàn vaø

Höng Trieät ñi söù sang nhaø Thanh caàu phong; tuy nhieân, nhaø Thanh moät maët thaáy coøn

nhaø Leâ, maët khaùc nhaø Thanh e raèng khi danh chính ngoân thuaän Xöù Ñaøng Trong seõ trôû

thaønh moät nöôùc lôùn seõ baát lôïi cho Thanh trieàu, neân nhaø Thanh ngaàn ngöø khoâng muoán.

Beân caïnh ñoù, döôùi thôøi Quoác Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu coù moät söï kieän heát söùc ñaëc

bieät xaûy ra. Trong khi quaân ñoäi Xöù Ñaøng Trong ñang baän roän ñaùnh deïp taïi vuøng bieân

giôùi Vieät-Mieân, naêm Maäu Ngoï, 1702, coù khoaûng 200 ngöôøi Anh ñem 8 chieán thuyeàn

ñeán ñoå boä leân chieám ñaûo Coân Sôn ñeå xaây döïng saøo huyeät kieân coá taïi ñoù. Chuùa sai

Chöôûng dinh Traán Bieân laø Tröông Phuùc Phan tìm caùch deïp boïn cöôùp bieån naøy.

Tröông Phuùc Phan ñaõ thueâ 15 ngöôøi thuoäc xöù Java ñeán ñaàu quaân vôùi nhoùm naøy ñeå

laøm noäi giaùn, vaø cuoái cuøng ñoát tan saøo huyeät cuûa giaëc.

Naêm AÁt Maõo, 1705, con Naëc Thu leân noái ngoâi cha, nhöng vì baát hoøa vôùi nhò vöông

Naëc Yeâm, neân caàu vieän Xieâm La ñaùnh Naëc Yeâm. Naëc Yeâm chaïy sang Gia Ñònh caàu

cöùu vôùi chuùa Nguyeãn. Chuùa Nguyeãn sai Nguyeãn Cöûu Vaân vaøo Nam ñaép luõy treân

gioàng Kieán Ñònh, roài tieán quaân ñaùnh tan quaân Xieâm La taïi vuøng Raïch Gaàm(5)

. Thaùng

8 naêm Maäu Tyù, 1708, thaáy uy theá cuûa Ñaïi Vieät lôùn maïnh, Maïc Cöûu beøn xin noäi thuoäc

vuøng ñaát Mang Khaûm(6)

, nay laø Haø Tieân. Chuùa nhaän lôøi vaø phong cho Maïc Cöûu laøm

Thoáng Binh traán giöõ ñaát Haø Tieân.Thaùng Gieâng naêm Kyû Söûu, 1709, phoø maõ Toáng

Phuùc Thieäu cuøng vieân Cai ñoäi Nguyeãn Cöûu Khaâm möu phaûn, ngaàm lieân keát vaây caùnh

vôùi ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Hoa taïo phaûn, aâm möu chieám Bình Khang vaø Phuù Yeân, roài

tieán ñaùnh Quaûng Nam vaø phoùng löûa ñoát phaù Chính Dinh; nhöng aâm möu bò baïi loä, taát

caû ñeàu bò xöû töû, chæ tröø Toáng Phuùc Thieäu bò baõi laøm thöù daân vaø nhoát chung thaân trong

vöôøn Baùt Khaûi. Thaùng chaïp naêm 1709, Quoác Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cho ñuùc aán

“Ñaïi Vieät Nguyeãn Quoác Chuùa Vónh Traán Chi Baûo” ñeå söû duïng vaø laøm baùu vaät truyeàn

thöøa. Chuùa Nguyeãn laïi coøn muoán keùo quaân ra Baéc dieät Trònh phoø Leâ, nhöng thaùm töû

thaêm doø cho bieát tình hình chöa thuaän. Töø ñoù, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu môùi khoâng

nhaéc ñeán chuyeän naøy nöõa. Ñeán naêm Taân Maõo, 1711, Naëc Thaâm laïi keùo quaân vaây

ñaùnh Naëc Yeâm, chuùa Nguyeãn phaûi sai Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Nguyeãn Cöûu Phuù ñem

quaân ñeán giuùp Naëc Yeâm, laïi phong cho Naëc Yeâm laøm vua Chaân Laïp, ñoàng thôøi giuùp

ñôõ khí giôùi vaø huaán luyeän quaân ñoäi ñeå cho Chaân Laïp töï veä.

Ngay töø raát nhoû, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñaõ laø moät tín ñoà Phaät giaùo thuaàn thaønh,

nhöng khi lôùn leân, oâng laïi ñöôïc giaùo duïc theo Nho hoïc. Vì theá oâng luoân quan nieäm

“Cö Nho moä Thích,” coù nghóa laø aên ôû theo Nho giaùo, nhöng tinh thaàn theo Phaät giaùo.

Döôùi thôøi Quoác Chuùa, chuùa ñaõ cho xaây döïng raát nhieàu Vaên Mieáu, ñaëc bieät laø taïi

Trieàu Sôn, Hueá vaø Traán Bieân, Ñoàng Nai. Khi thaáy ñaïo Phaät ôû vuøng Ñaát Phöông Nam

chöa ñöôïc thaám saâu vaøo loøng daân, chuøa chieàng cuõng ít, maø cao Taêng laïi khoâng coù,

neân vaøo naêm Bính Tuaát, 1694, chuùa sai moät phaùi ñoaøn ñi sang Quaûng Ñoâng, Trung

64

Hoa, môøi moät vò cao Taêng thôøi baáy giôø laø Hoøa Thöôïng Ñaïi Saùn, maø ngöôøi ta thöôøng

goïi laø Hoøa Thöôïng Thaïch Lieâm, sang Xöù Ñaøng Trong giaûng ñaïo phaùp. Khi tôùi Ñaøng

Trong, Hoøa Thöôïng Ñaïi Saùn truù nguï taïi chuøa Thieàn Laâm, thuoäc vuøng Thuaän Hoùa.

Hoøa Thöôïng ñaõ laäp giôùi ñaøn truyeàn Boà Taùt giôùi cho Quoác Chuùa vaø gia ñình, quan laïi,

cuøng hôn 1.000 chö Taêng Ni ôû Phuù Xuaân. Sau ñoù, Hoøa Thöôïng Ñaïi Saùn ñònh trôû veà

Quaûng Ñoâng, nhöng baát thaàn bò beänh, neân ngaøi phaûi löu laïi chuøa Thieân Muï trò beänh.

Sau khi laønh beänh, ngaøi ñaõ ôû laïi truyeàn phaùp ñeán thaùng 6 naêm ñoù môùi trôû veà Quaûng

Ñoâng.

Ngoaøi vaán ñeà tìm ngöôøi thuyeát giaûng ñaïo phaùp cho daân chuùng, luùc naøo Quoác Chuùa

cuõng löu yù ñeán vieäc xaây döïng nhöõng ngoâi chuøa môùi vaø truøng tu nhöõng ngoâi chuøa cuõ

ñaõ bò hö hao qua thôøi gian. Naêm Canh Daàn, 1710, khi leân vieáng chuøa Thieân Muï,

Quoác Chuùa ñaõ quyeát ñònh laáy ñoàng trong kho ra ñuùt chuoâng. Chuoâng cao 2,5 meùt,

naëng 3.285 caân, khoaûng 2.021 kí loâ. Chuoâng vöøa ñöôïc ñuùc xong, ñích thaân ngaøi laøm

baøi Minh khaéc vaøo chuoâng. Ngaøy khaùnh thaønh chuoâng, chính ngaøi ñaõ ñöùng ra doùng

leân nhöõng tieáng chuoâng ngaân nga ñaàu tieân vang xa ñeán taän thaønh Phuù Xuaân. Ngoaøi

ra, Quoác Chuùa cuõng ra leänh cho quan Chöôûng Cô Toáng Ñöùc Ñaït ñöùng ra truøng tu laïi

chuøa Thieân Muï vaøo naêm Nhaâm Thìn, 1714. Trong ngaøy leã khaùnh thaønh, chuùa Nguyeãn

Phuùc Chu ñaõ môû nhöõng kho luùa cuûa trieàu ñình ñeå chaån teá cho daân ngheøo. Trong suoát

thôøi gian 36 naêm ôû ngoâi chuùa, oâng ñaõ coá gaéng truøng tu chuøa chieàn vaø quaûng baù Phaät

giaùo khaép nôi trong nöôùc.

Ngoaøi ra, chuùa coøn raát chuù troïng ñeán vieäc toå chöùc nhöõng khoa thi cöû haèng naêm taïi

Hueá ñeå tuyeån choïn nhaân taøi cho ñaát nöôùc. Ngaøi cuõng tieáp tuïc ñöôøng loái cuûa caùc chuùa

tieàn trieàu laø ra leänh cho caùc quan laïi heã bieát ngöôøi taøi laø phaûi laäp töùc tieán cöû ñeán

chuùa. Nhôø vaäy, maø döôùi thôøi cuûa Quoác Chuùa, Xöù Ñaøng Trong ñöôïc xem nhö laø vuøng

“Ñaát Laønh Chim Ñaäu.” Veà maët phaùt huy Phaät giaùo, chuùa coøn cho xaây döïng cuõng nhö

truøng tu nhieàu ngoâi chuøa. Ngoaøi ra, chuùa coøn cho thænh nhöõng vò cao Taêng töø beân

Trung Hoa sang Xöù Ñaøng Trong truyeàn phaùp. Trong taäp Haûi Ngoaïi Kyù Söï cuûa Hoøa

Thöôïng Ñaïi Saùn coù ghi cheùp raát chi tieát veà söï moä ñaïo vaø taâm hoàn ngheä só cuûa Quoác

Chuùa(7)

. Noùi toùm laïi, Quoác Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu laø moät trong nhöõng vò chuùa taøi

gioûi. OÂng coù coâng raát lôùn trong vieäc xaùc laäp chuû quyeàn cuûa Ñaïi Vieät treân vuøng Ñaát

Phöông Nam.

Quoác Chuùa maát ngaøy 21 thaùng 4 naêm AÁt Tî, nhaèm ngaøy 1 thaùng 6 naêm 1725, ñöôïc

truy toân Ñaïi Ñoâ Nguyeân Suùy Toång Quoác Chính Khoan Töø Nhaân Theá Toä Minh Vöông,

neân trong daân gian thöôøng goïi oâng laø Minh Vöông. Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu chaúng

nhöõng vaên voõ toaøn taøi, maø oâng coøn laøm raát nhieàu thô, nhaát laø nhöõng baøi thô khoùc vôï

cuûa oâng vôùi tình yù heát söùc thieát tha caûm ñoäng. Ñeán naêm Gia Long nguyeân nieân, 1802,

ngaøi ñöôïc truy toân oâng laø Hieån Toâng, thuïy laø Anh Moâ Huøng Löôïc Thaùnh Minh

Tuyeân Ñaït Khoan Töø Nhaân Thöù Hieáu Minh Hoaøng Ñeá. Laêng Tröôøng Thanh cuûa ngaøi

hieän toïa laïc treân nuùi Kim Ngoïc, huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân. Quoác Söû Quaùn

Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu coù nhieàu vôï(8)

vaø coù caû

65

thaûy 146 ngöôøi con. Nhöng theo Hoaøng Töû Phoå vaø Hoaøng Nöõ Phoå, thì chuùa chæ coù 38

coâng töû vaø 4 coâng nöõ.

Haäu boái chuùng ta hoâm nay moãi laàn nhìn thaáy baûn ñoà ñaát nöôùc Vieät Nam lieàn moät

daõy töø AÛi Nam Quan ñeán Muõi Caø Mau qua ñeán taän vuøng Haø Tieân-Phuù Quoác phaûi

luoân nhôù ñeán coâng lao voâ cuøng to lôùn cuûa Quoác Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu. Trong suoát

34 naêm trò vì cuûa ngaøi, ngaøi ñaõ laøm taát caû nhöõng gì coù theå laøm ñöôïc baèng taát caû loøng

yeâu daân thöông nöôùc. Döôùi thôøi cuûa ngaøi chaúng nhöõng ngaøi ñaõ laøm cho toaøn daân Xöù

Ñaøng Trong coù ñöôïc moät cuoäc soáng thanh bình thaïnh trò vaø an cö laïc nghieäp, maø ngaøi

coøn coù coâng lôùn trong vieäc môû mang bôø coõi veà phöông Nam, laøm cho caùc nöôùc laân

bang phaûi kính neå vaø thaàn phuïc.

Ghi Chuù:

(1) Töông truyeàn khi chính phi Toáng thò Lónh coù thai Theá töû Chu thì coù nhieàu ñieàm laønh xuaát hieän vaø ñeán khi sinh

oâng thì aùnh saùng röïc rôõ caû nhaø, ai cuõng laáy laøm laï. Cuõng chính vì theá maø Theá töû Chu raát ñöôïc cöng chieàu.

Lôùn leân Theá töû Chu thoâng minh laïi ham hoïc, vaên hay, chöõ toát, maø ngheà voõ laïi raát gioûi cho neân luùc vöøa leân 15

tuoåi, Theá töû ñaõ ñöôïc phong Taû Binh Dinh Phoù Töôùng Toä Tröôøng Haàu .

(2) Ñaàu naêm 1693, Nguyeãn Höõu Caûnh baét ñöôïc Baø Tranh, Keá Baø Töû, em trai Baø Tranh, cuøng thaân thuoäc laø naøng

Di Baø AÂn ñem veà Phuù Xuaân. Chuùa Nguyeãn cho ñoåi ñaát Chieâm Thaønh ra traán Thuaät Thaønh (ñaát Panduranga)

vaø laäp ra phuû Bình Thuaän. Sau naêm 1699, khi Baø Tranh cheát taïi Hueá, Keá Baø Töû laïi noåi daäy. Moät ngöôøi quyù

toäc Champa teân laø OÁc Nha Ñaït vaø moät ngöôøi Maõn Thanh teân A Ban laøm töôùng chæ huy quaân Champa. Luùc ñoù

Nguyeãn Höõu Caûnh ñang ñi bình ñònh ñaát Chaân Laïp. Trong khi quaân trieàu ôû Thuaän Thaønh ñeàu bò quaân

Champa tieâu dieät hoaøn toaøn. Sau ñoù Keá Baø Töû chòu kyù hoøa öôùc vôùi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, ñoàng yù khoâi

phuïc Champa döôùi hình thöùc laø moät khu töï trò vôùi teân Thuaän Thaønh Traán. Chuùa Champa ñöôïc goïi laøTraán

Vöông hay Khaâm Lyù, con cuûa Baø AÂn ñöôïc laøm Ñeà ñoác ñeå saép xeáp moïi vieäc trong phuû haït, laø thaàn thuoäc cuûa

chuùa Nguyeãn, vaø baét buoäc ngöôøi daân phaûi aên maëc theo phong tuïc Vieät Nam. Theo vaên baûn hoaøng gia

Champa, boä chöõ Haùn, moái quan heä phieân thuoäc giöõa vuøng ñaát cai quaûn bôûi hoaøng toäc Champa vaø chính

quyeàn trung öông cuûa chuùa Nguyeãn dieãn ra toát ñeïp. Tính ñeán naêm 1697, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñaõ thu toùm

caùc vuøng Phan Rang, Phan Rí...

(3) Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân, coâng nöõ Ngoïc Vaïn ñaõ gaû cho vua Cao Mieân laø

Chey Chetta II. Suoát hôn 50 naêm, Ngoïc Vaïn töø Hoaøng haäu leân ngoâi Thaùi haäu xöù Chaân Laïp. Trong khoaûng

thôøi gian naøy, löu daân ngöôøi ñoå xoâ ñeán khaån hoang laäp aáp treân nhöõng vuøng Moâ Xoaøi-Baø Ròa, Ñoàng Nai, Kas

Kobei vaø Prei Nokor, vaân vaân. Ñeán naêm Kyû Muøi, 1679, 3,000 ngöôøi Hoa döôùi söï chæ huy cuûa caùc quan Toång

Binh Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Döông Ngaïn Ñòch ñöôïc pheùp chuùa Nguyeãn ñi vaøo vuøng naøy laäp neân Cuø Lao

Phoá vaø Myõ Tho Ñaïi Phoá, chuyeân laøm thöông maõi beân caïnh cö daân Vieät Nam, neân daàn daàn vuøng ñaát naøy trôû

neân truø phuù, truø phuù hôn caû vuøng Thuaän Hoùa, Hoäi An, vaø Kim Bieân (Nam Vang) beân Cao Mieân.

(4) Muøa xuaân naêm 1698, vua Naëc Yeâm cuûa Chaân Laïp cho quaân lính cöôùp boùc daân buoân, trieàu ñình beøn sai

Thoáng Suaát Chöôûng Cô Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh sang kinh löôïc xöù Cao Mieân. Naëc Yeâm xin ñaàu

haøng vaø noäp trieàu coáng nhö cuõ. Nguyeãn Höõu Caûnh beøn laáy ñaát Kas Krobei vaø Prei Nokor ñaët laøm 2 phuû Taân

Bình vaø Phöôùc Long, döïng dinh Traán Bieân, lî sôû ñöôïc ñaët taïi thoân Phöôùc Lö; laáy xöù Saøi Coân laøm huyeän Taân

Bình, döïng dinh Phieân Traán, lî sôû nay gaàn Taân Ñoàn. Moãi dinh laäp ra chöùc Löu Thuû, Cai Baï vaø Kyù Luïc ñeå cai

trò.

(5) Tuy vaäy, nöôùc Chaân Laïp vaãn chöa yeân. Töø naêm 1711 ñeán 1714, Naëc Thaâm laïi vaây ñaùnh Naëc Yeâm. Chuùa

Nguyeãn phaûi sai caùc töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân, Nguyeãn Cöûu Phuù ñem quaân ñaùnh deïp, roài phong cho Naëc

Yeâm laøm vua Chaân Laïp cuõng nhö giuùp cho oâng ta vuõ khí ñeå phoøng ngöï.

(6) Vaøo khoaûng naêm Canh Thaân 1680, Maïc Cöûu, goác ngöôøi Loâi Chaâu, Quaûng Ñoâng, ñeán ñaát Mang Khaûm môû

thöông ñieám vaø trôû neân giaøu coù. Thaáy trong vuøng coù nhieàu ngöôøi Hoa, ngöôøi Vieät, ngöôøi Java, vaø caû ngöôøi

Taây döông... sinh soáng, Maïc Cöûu beøn chieâu moä hoï ñi laäp 7 xaõ: Haø Tieân, Caø Mau, Baïc Lieâu, Phuù Quoác, Luõng

Kyø, Caàn Voït (Kampot), Höông UÙc (Kompongsom).

66

(7) Hoøa Thöôïng Thích Ñaïi Saùn, moät danh Taêng Trung Hoa vaøo theá kyû thöù XVIII chæ löu laïi Phuù Xuaân trong moät

thôøi gian ngaén nguûi, khoaûng chöa ñaày moät naêm, nhöng Hoøa Thöôïng ñaõ ghi laïi raát roõ nhöõng hình aûnh veà tinh

thaàn moä ñaïo cuûa Quoác Chuùa, tính caùch vaø caû ñeán sôû thích cuûa Quoác Chuùa ñeàu ñöôïc Hoøa Thöôïng nhaéc ñeán

trong taäp Haûi Ngoaïi Kyù Söï cuûa mình. Moät trong nhöõng ñieåm maø Hoøa Thöôïng ghi laïi ñaày veû meán moä laø hình

aûnh Quoác Chuùa, moät vò chuùa coù taâm hoàn raát ngheä só. Trong taäp kyù söï naøy Hoøa Thöôïng ñaõ ghi laïi nhöõng buoåi

ngaøi ñöôïc Quoác Chuùa thænh vaøo phuû ñeå xem haùt tuoàng cuõng nhö thöôûng thöùc ca vuõ nhaïc. Theo Hoøa Thöôïng

thì Quoác Chuùa laø moät tay ñaùnh troáng chaàu ñieâu luyeân. Sôû thích cuûa Quoác Chuùa laø xem dieãn tuoàng, nhieàu khi

Quoác Chuùa ñaõ ñaïo dieãn cho caùc cung nöõ trong cung dieãn tuoàng vaø moãi laàn dieãn xong bao giôø Quoác Chuùa

cuõng laáy tieàn giao cho Hoøa Thöôïng, yeâu caàu Hoøa Thöôïng thöôûng cho nhöõng ngöôøi haàu haï. Haàu heát nhöõng

buoåi dieãn tuoàng trong phuû ñeàu voâ cuøng thuù vò.

(8) Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu coù raát nhieàu vôï, trong ñoù coù caùc baø: Toáng thò Quyeân, baø Nguyeãn thò Lan, Traàn thò

Nghi, Leâ thò Tuyeân, vaø Toáng thò Löôïng.

3)Nguyeãn Phuùc Thuï:Thu Phuïc Taàm Boân-Loâi Laïp-Long Hoà-Myõ Tho

Khi Quoác Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu baêng haø vaøo naêm 1725, con tröôûng cuûa ngaøi laø

Theá töû Nguyeãn Phuùc Thuï(1)

leân keá vò. Nguyeãn Phuùc Thuï sinh ngaøy 23 thaùng Chaïp

naêm Bính Tyù, 1697. Ngaøi ñöôïc trieàu thaàn toân laøm “Tieát Cheá Thuûy Boä Chö Dinh kieâm

Toång Noäi Ngoaïi Quaân Quoác Troïng Söï Thaùi Phoù Ñinh Quoác Coâng”. Daân chuùng ñöông

thôøi goïi Ngaøi laø Ninh Vöông hay Ninh Chuùa. Tröôùc khi leân ngoâi chuùa, thì Ninh Vöông

cuõng ñaõ ñöôïc Quoác Chuùa giao cho vieäc trieàu chính, hôn nöõa, ngaøi laø moät baäc vaên voõ

toaøn taøi, laïi raát suøng moät ñaoï Phaät, neân tính tình hieàn hoøa vaø nhu thuaän vôùi moïi

ngöôøi.

Khi leân ngoâi chuùa, Ninh Vöông vaãn theo chính saùch thi aân boá ñöùc cuûa caùc chuùa

tieàn trieàu. Ñoàng thôøi, Ninh Vöông raát nghieâm ngaët trong vieäc tröøng trò caùc teä naïn xaõ

hoäi. Beân caïnh ñoù, Ngaøi luoân chaêm lo xieån döông thuaàn phong myõ tuïc. Nhôø vaäy maø

daân chuùng xöù Ñaøng Trong thôøi baáy giôø ñöôïc an cö laïc nghieäp. Trong thôøi Ngaøi taïi vò,

töø naêm 1725 ñeán 1739, Ngaøi coù raát nhieàu coâng lao trong vieäc bình ñònh vaø môû coõi veà

Ñaát Phöông Nam. Naêm Taân Hôïi, 1731, quaân Chaân Laïp ñaùnh vaøo Gia Ñònh, chuùa sai

Thoáng Suaát Tröông Phuùc Vónh hôïp cuøng caùc töôùng Traàn Ñaïi Ñònh vaø Nguyeãn Cöûu

Trieâm ñaùnh deïp. Ñeán naêm Nhaâm Tyù, 1732, quaân Nam tieán vaây thaønh Nam Vang.

Trong suoát 13 naêm trò vì cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Thuï (1725-1738), duø khoâng coù gì

ñaëc saéc, nhöng döôùi thôøi chuùa coù ba bieán coá quan troïng: thöù nhaát laø vaøo naêm 1731,

Naëc Tha daâng ñaát Long Hoà vaø Myõ Tho cho Traàn Ñaïi Ñònh, laäp neân Dinh Long Hoà.

Vaø thöù nhì laø vaøo naêm 1736, Naëc Nguyeân nhôø Maïc Thieân Töù daâng ñaát Taàm Boân vaø

Loâi Laïp ñeå chuoäc toäi. Vaø bieán coá thöù ba cuõng xaûy ra vaøo naêm 1736, sau khi Maïc Cöûu

qua ñôøi, Chuùa Phuùc Thuï phong cho con caû cuûa Maïc Cöûu laø Maïc Thieân Töù tieáp tuïc

laøm Toång Traán Haø Tieân.

Ñaây laø thôøi kyø cöïc thònh cuûa vuøng Haø Tieân veà caû quaân söï, kinh teá, laãn vaên hoïc.

Veà quaân söï, Thieân Töù cho tuyeån moä binh só tinh nhueä, ñaép thaønh luõy kieân coá; veà kinh

teá thì môû phoá chôï vaø haûi caûng buoân baùn vôùi thuyeàn beø nöôùc ngoaøi, veà vaên hoïc môû

67

Chieâu Anh Caùc, maø hieän vaãn coøn quyeån “Haø Tieân Thaäp Vònh.” Nhö vaäy chæ trong

voøng 5 naêm döôùi thôøi chuùa Phuùc Thuï maø töôùng quaân Traàn Ñaïi Ñònh ñaõ giuùp ñöa caû

moät vuøng ñaát bao la baït ngaøn veà saùp nhaäp vôùi Vieät Nam, vaø Maïc Thieân Töù ñaõ giuùp

chuùa Nguyeãn moät caùch ñaéc löïc trong vieäc phoøng thuû veà phía cöïc Nam. Chuùa Nguyeãn

Phuùc Thuï maát naêm 1738. Ngaøy 20 thaùng 4 naêm Maäu Daàn, 1738, chuùa baêng haø, ôû ngoâi

ñöôïc 13 naêm, höôûng döông 43 tuoåi. Laêng moä teân laø Tröôøng Phong hieän vaãn coøn taïi

laøng Ñònh Moân, huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân.

Ghi Chuù:

(1) Theo Thi Long trong quyeån Nhaø Nguyeãn: Chín Chuùa--Möôøi Ba Vua, NXB Ñaø Naúng, 1998, trang

53, söû saùch ghi laø Nguyeãn Phuùc Truù, nhöng Nguyeãn Phuùc Toäc Theá Phaû khoâng coù ngöôøi con naøo

cuûa Quoác Chuùa teân laø Truù caû, theo theá phaû thì teân laø Nguyeãn Phuùc Thuï.

4)Nguyeãn Phuùc Khoaùt:Thu Phuïc Traø Vinh-Ba Thaéc-Taàm Phong Long

Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt sinh ngaøy 18 thaùng 8 naêm 1714, con tröôûng cuûa Chuùa

Ninh vaø baø Tröông thò Thô. Naêm Maäu Ngoï, 1738, sau khi Chuùa Ninh baêng haø, Ngaøi

leâ ngoâi noái nghieäp Chuùa, ngöôøi ñöông thôøi goïi laø Vuõ Vöông. Ngay sau khi leân ngoâi,

chuùa Vuõ Vöông ñaõ cho söûa sang laïi cung ñieän cuõ, vaø xaây cung môùi veà phía beân traùi.

Phaûi thöïc tình maø noùi, chính nhôø nhöõng kieán truùc naøy ñaõ laøm cho Phuù Xuaân thôøi ñoù

trôû thaønh moät nôi phoàn hoa ñoâ hoäi hôn xöa raát nhieàu. Cung môùi ñöôïc 3 lôùp voøng

thaønh hình vuoâng bao boïc chung quanh, thoâng vôùi beân ngoaøi baèng 7 cöûa chính, raát

kieân coá. Treân maët thaønh, chuùa Vuõ Vöông cho boá trí caùc loaïi suùng thaàn coâng. Phía

döôùi beân ngoaøi thaønh laø phoá saù, nhaø cöûa san saùt, ñöôøng ñi roäng raõi. Treân soâng Höông

thôøi ñoù ghe thuyeàn töø caùc nôi ñi laïi taáp naäp. Luùc naøy Phuù Xuaân nghieãm nhieân trôû

thaønh nôi ñoâ hoäi giaøu coù vaø thònh vöôïng nhaát cuûa Xöù Ñaøng Trong(1)

.

Ngoaøi ra, theo Phuû Bieân Taïp Luïc, moät trong nhöõng caûi caùch quan troïng nhaát coù

aûnh höôûng ñeán y phuïc cuûa quoác daân laø chuùa ra leänh cho töø quan ñeán daân ñeàu phaûi

thay ñoåi caùch aên maëc theo Xöù Ñaøng Trong(2)

. Nhöõng naêm Vuõ Vöông trò vì, Ngaøi coøn

tìm moïi caùch ñeå môû roäng bôø coõi veà phöông Nam. Ñôøi Chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc

Khoaùt (1738-1765). Ñaây laø laàn ñaàu tieân, moät vò chuùa ôû phöông Nam xöng vöông, cho

ñuùc aán Quoác Vöông, vaø boá caùo cho toaøn daân ñöôïc roõ. Tuy nhieân, veà maët haønh chaùnh

vaãn coøn duøng nieân hieäu cuûa Vua Leâ. Naêm 1757, sau khi vua Naëc Nguyeân beân Mieân

baêng haø, moät ngöôøi chuù hoï teân Naëc Nhuaän, vì muoán leân ngoâi vua neân ñem daâng hai

xöù Preah Trapeang vaø Bassac (ngaøy nay laø vuøng Traø Vinh vaø Soùc Traêng) daâng leân

Chuùa Nguyeãn ñeå xin caàu phong. Nay caùc vuøng naøy thuoäc tænh Traø Vinh vaø Soùc

Traêng. Sau khi leân ngoâi, Naëc Nhuaän daâng theâm vuøng Taàm Phong Long, ngaøy nay laø

caùc vuøng Sa Ñeùc, Cao Laõnh, Long Xuyeân, Chaâu Ñoác vaø moät phaàn cuûa Raïch Giaù.

68

Trong suoát thôøi gian trò vì cuûa Voõ Vöông, haàu nhö Xöù Ñaøng Trong raát thanh bình

thaïnh trò, neân luùc gaàn cuoái ñôøi, Ngaøi raát ham meâ ca haùt, boû beâ chính söï. Do vaäy maø

môùi xaûy ra chuyeän loäng thaàn Tröông Phuùc Loan ngaøy caøng trôû neân chuyeân quyeàn, vaø

ñaây chính laø ñaàu moái cuûa moïi tai bieán cho caùc chuùa Nguyeãn veà sau naøy. Muøa haï naêm

AÁt Daäu, 1765, chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt baêng haø, höôûng döông 52 tuoåi. Hieän taïi daáu

tích Laêng Tröôøng Thaùi cuûa Voõ Vöông vaãn coøn trong laøng La Kheâ, huyeän Höông Traø,

tænh Thöøa Thieân.

Ghi Chuù:

(1) Theo Leâ Quyù Ñoân trong Phuû Bieân Taïp Luïc, Thuaän Hoùa laø moät nôi giaøu coù vaø hoa leä. Nhaø cöûa cuûa

caùc quan ñeàu chaïm troå tinh vi, töôøng gaïch vaùch ñaù. Ñoà ñaït thì toaøn duøng ñoà quyù giaù, maøn the

tröôùng ñoaïn, goã ñaøn goã traéc, cheùn söù bình hoa; y phuïc toaøn gaám voùc, phuù quyù phong löu raát möïc.

Töø binh só cho tôùi ngöôøi daân aên chôi xa xæ, coi vaøng baïc nhö caùt, thoùc gaïo töïa buøn. Khaép ñoâ thaønh

ñaâu ñaâu cuõng thaáy caûnh khoe giaøu khoe sang. Treân beán döôùi thuyeàn keû qua ngöôøi laïi taáp naäp, naùo

nhieät, saûn vaät quyù thì ñöôïc moïi ngöôøi mua saém, caùc cöûa hieäu cuûa khaùch thöông ngoaò quoác tröng

baøy nhöõng haøng laï maét, caûnh sinh hoaït töø saùng ñeán toái môùi döùt. Caûnh saéc thaät laø huy hoaøng röïc

rôõ...

(2) Theo Leâ Quyù Ñoân trong Phuû Bieân Taïp Luïc, caùc quan döïa vaøo saùch Tam Taøi Ñoà Hoäi ñeå laøm kieåu.

Quan chöùc lôùn thì duøng thaùi ñoaïn, muõ ñoäi coù giaùt vaøng baïc, coøn gaám voùc theâu roàng phöôïng thì

khoâng ñöôïc duøng. Ñoái vôùi daân, y phuïc haèng ngaøy thì duøng aùo coå ñöùng tay daøi, vaø duøng ba maøu

traéng, xanh hoaëc ñen. Vôùi loái aên maëc naøy, ngöôøi Ñaøng Trong ñaõ khaùc haún ngöôøi Ñaøng Ngoaøi. AÙo

cuûa daân giaû töông ñoái gioáng nhö aùo baø ba ngaøy nay. Trong khi leã phuï thì maëc chieác aùo daøi hai

thaân. Coù ngöôøi cho raèng lòch söû chieác aùo daøi VN baét nguoàn töø ñoù.

69

CHÖÔNG BOÁN

Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn

Vaø Vuøng Ñaát Phöông Nam

(I) Tieåu Söû Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn Vaø YÙ Ñònh Cuûa Chuùa Saõi:

Coâng Nöõ Nguyeãn Phuùc Ngoïc Vaïn laø con gaùi thöù hai cuûa Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc

Nguyeân vôùi baø Hoaøng phi Nguyeãn thò Giai. Hieän taïi chuùng ta khoâng coù taøi lieäu chính

xaùc veà ngaøy sanh vaø ngaøy maát cuûa baø. Tuy nhieân, döïa vaøo naêm baø veà laøm Hoaøng haäu

xöù Chaân Laïp, naêm Canh Thaân, 1620, maø theo nhöõng söï kieän lieân quan ñeán cuoäc ñôøi

cuûa baø, trong soá nhöõng ngöôøi con gaùi cuûa Chuùa Saõi thì Ngoïc Vaïn ñi laáy choàng raát

sôùm, sôùm hôn taát caû nhöõng chò em khaùc trong gia ñình, nhö vaäy vaøo naêm ñoù coù theå baø

khoaûng 16, 17, hoaëc toái ña laø 18 tuoåi, vì theo truyeàn thoáng Vieät Nam thôøi phong kieán,

neáu ñi laáy choàng quaù tuoåi 18 thì khoâng theå goïi laø ñi laáy choàng sôùm nöõa. Nhö vaäy, coù

theå baø sinh vaøo nhöõng naêm 1602, 1603 hoaëc 1604. Luùc naøy thì Theá töû Nguyeãn Phuùc

Nguyeân môùi vaøo traán thuû dinh Quaûng Nam.

Coâng nöõ Ngoïc Vaïn laø con gaùi cöng cuûa Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân. Baø

khoâng nhöõng ñeïp ngöôøi, ñeïp neát maø coøn raát khoân kheùo vaø hieàn dòu. Tröôùc khi leân xe

hoa veà nhaø choàng taän beân trieàu ñình Chaân Laïp xa xaêm, coù leõ Chuùa Saõi cuõng ñaõ aân

caàn caên daën con gaùi cöng cuûa mình nhöõng gì neân laøm vaø phaûi ñöôïc laøm trong chuyeán

ñi naøy. Coù leõ ban ñaàu Chuùa Saõi chæ mong raèng qua cuoäc hoân nhaân naøy, con gaùi cöng

cuûa mình seõ coá gaéng baét ñöôïc chieác caàu noái trong quan heä Ñaïi Vieät-Chaân Laïp ôû theá

kyû thöù XVII, vaø coù theå Chuùa Saõi mong raèng neáu cuoäc hoân nhaân toát ñeïp thì coù theå seõ

coù nhieàu löu daân ngöôøi Vieät ñöôïc pheùp sinh soáng vaø laøm aên treân vuøng ñaát Thuûy Chaân

Laïp; vaø cuõng raát coù theå Chuùa Saõi mong muoán moät vaøi phaàn ñaát cuûa vuøng Thuûy Chaân

Laïp seõ ñöôïc oâng reå ñang laøm vua Cao Mieân daâng taëng khi vua cha xöù Ñaïi Vieät coøn

ñang taïi theá; vaø cuõng raát coù theå Chuùa Saõi ñaõ thaáy ñöôïc keát quaû cuûa moät chieán dòch

“Taèm aên daâu” trong ñaàu ngaøi roài seõ thaâu ñöôïc keát quaû cho daân toäc Vieät Nam trong

moät töông lai xa, chöù Chuùa khoâng ngôø raèng keát quaû naøy ñeán quaù sôùm, coù leõ sôùm hôn

nhöõng gì maø Chuùa Saõi ñaõ tính trong ñaàu raát nhieàu. Keå töø cuoäc hoân nhaân lòch söû naêm

Canh Thaân, 1620 ñeán naêm 1757, caùi naêm maø vuøng ñaát cuoái cuøng cuûa Thuûy Chaân Laïp

laø Taàm Phong Long rôi vaøo tay Ñaïi Vieät, chæ caùch nhau coù 137 naêm, nghóa laø chöa

ñaày moät theá kyû röôûi sau ñoù.

Moät ñieàu kyø dieäu laø sau cuoäc hoân nhaân cuûa Coâng nöõ Ngoïc Vaïn naêm Canh Thaân,

1620, haàu heát nhöõng phaàn ñaát cuøa vuøng Thuûy Chaân Laïp ñeàu tuaàn töï rôi vaøo tay cuûa

trieàu ñình Xöù Ñaøng Trong moät caùch ñaøng hoaøng chöù khoâng baèng baát cöù hình thöùc

70

tranh ñoaït naøo caû. Phaûi thöïc tình maø noùi, tröôùc khi Chuùa Saõi ñoàng yù gaû Coâng nöõ Ngoïc

Vaïn cho Vua Cao Mieân Chey Chetta II, Chuùa ñaõ naém roõ hieän tình xöù Chaân Laïp vaø

tham voïng giaønh theâm ñaát môùi cuûa vöông quoác Xieâm La. Daàu saùch söû nhaø Nguyeãn

khoâng ghi cheùp laïi gì veà cuoäc hoân nhaân naøy, nhöng chuùng ta thaáy roõ raøng ñaây laø moät

cuoäc hoân nhaân mang ñaäm maøu chính trò, vaø noù coù taàm côû voâ cuøng quan troïng ñoái vôùi

daân toäc, ñaát nöôùc vaø lòch söû Vieät Nam. Nhö treân ñaõ noùi, chaéc chaén Chuùa Saõi ñaõ naém

roõ hieän tình xöù Chaân Laïp cuõng nhö moäng baønh tröôùng cuûa vöông quoác Xieâm La, neân

cuoäc hoân nhaân Ngoïc Vaïn-Chey Chetta II roõ raøng ñaùp öùng nhu caàu cho caû hai phía

Ñaïi Vieät-Chaân Laïp. Chaân Laïp caàn coù söï baûo hoä cuûa trieàu ñình Xöù Ñaøng Trong ñeå

choáng laïi nhöõng cuoäc taán coâng nhö vuõ baõo cuûa quaân ñoäi Xieâm La. Trong khi ñoù chuùa

Nguyeãn caàn coù choã ñöùng treân vuøng Ñaát Phöông Nam ñeå ít nhaát laø coù ñöôïc moät haäu

phöông khaù vöõng chaéc cung caáp löông thöïc cho quaân ñoäi Xöù Ñaøng Trong ñöông ñaàu

vôùi theá löïc cuûa quaân Trònh ôû phía Baéc. Coù theå luùc ñoù chuùa Nguyeãn chæ mong ñöôïc

pheùp cuûa vua Cao Mieân cho löu daân ngöôøi Vieät vaøo Thuûy Chaân Laïp laøm ruoäng ñeå coù

ñuû löông thöïc nuoâi quaân. Coøn moät vaán ñeà quan troïng khaùc maø chaéc chaén Chuùa Saõi

Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ nghó tôùi: Baèng moïi giaù Chuùa Saõi phaûi laøm cho daân quaân xöù

Ñaøng Trong hieän dieän taïi Cao Mieân nhaèm ngaên caûn söï baønh tröôùng cuûa Xieâm La veà

vuøng ñaát naøy, chaën maát ñöôøng Nam Tieán cuûa Vieät Nam.

(II) Toång Quan Veà Ñòa Danh Cochinchine Cuûa Vuøng Ñaát Phöông Nam:

Vaøo cuoái naêm 1984, toâi coù dòp soáng chung vôùi caùc anh Höùa Hoaønh vaø Ñoã Höõu Trí

taïi traïi Tî Naïn Bataan, Phi Luaät Taân. Anh em chuùng toâi luoân coù nhöõng ñeâm traø maïn

ñaøm veà vuøng ñaát mang teân Nam Kyø Luïc Tænh. Ai trong chuùng ta cuõng ñeàu ñoàng yù chöõ

Cochinchine laø moät töø Phaùp ngöõ goàm hai phaàn, phaàn thöù nhaát laø “Cochin” vaø phaàn

thöù nhì laø “Chine”. Chöõ “Chine” thì ai cuõng bieát laø “Trung Quoác”, teân cuûa moät quoác

gia roäng lôùn ôû vuøng Ñoâng Baéc AÙ Chaâu(1)

. Coøn chöõ “Cochin” thì coù nhieàu caùch giaûi

thích khaùc nhau. Chöõ “Cochin” khoâng phaûi laø moät töø ngöõ rieâng daønh cho moät ñòa danh

treân baùn ñaûo Ñoâng Döông, noù cuõng ñöôïc ngöôøi Phaùp duøng ñeå goïi moät ñòa danh treân

bôø bieån Malabar Coast ôû AÁn Ñoä maø ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ ñaët teân treân nhöõng baûn ñoà

haøng haûi cuûa hoï töø tröôùc theá kyû thöù XV. Theo Aurousseau, chöõ “Cochin” coù nghóa laø

“Giao Chæ”. Tuy nhieân, töø Giao Chæ ñaõ khoâng coøn ñöôïc söû duïng töø laâu laém roài, coù leõ

ngay trong nhöõng ngaøy ñaàu maø cha anh chuùng ta baét ñaàu dong ruoåi veà phía Nam ñeå

traùnh xa nanh vuoát taøn baïo cuûa giaëc phöông Baéc, chuùng ta ñaõ khoâng chaáp nhaän söï aùp

ñaët caùi teân coù veû khinh mieät cuûa ngöôøi Trung Hoa, nhöng thôøi ñoù ngöôøi Taây phöông

khoâng bieát ñeán Vieät Nam moät caùch tröïc tieáp maø chæ bieát raèng vuøng ñaát ñoù coù teân laø

Quachymchyna theo tieáng Boà Ñaøo Nha. Töø “Quachymchyna” cuûa Boà Ñaøo Nha laïi

thoaùt thai töø chöõ AÛ Raäp “Kwaci-min-cin” maø aâm Trung Hoa laø “Kiao Tche”, coù nghóa

laø Giao Chæ. Laïi coù giaûi thích khaùc cho raèng baét ñaàu töø theá kyû thöù XV thì ngöôøi Taây

phöông, nhöùt laø ngöôøi Boà Ñaøo Nha môùi khôûi söï coù moái quan heä vaø bieát nhieàu ñeán

71

Vieät Nam qua caùi teân Cauchinchina, töùc laø quaän Cöûu Chaân cuûa Trung Hoa(2)

. Rieâng

toâi, toâi cuõng hoaøn toaøn khoâng ñoàng yù vôùi caùi teân “Cöûu Chaân cuûa Trung Hoa”, coù leõ

do chöõ Cauchinchine maø ra, vì huyeän Cöûu Chaân laø moät trong 9 huyeän ñöôïc Haùn Vuõ

Ñeá aùp ñaët leân nhöõng vuøng ñaát Laïc Vieät töø naêm 111 tröôùc Taây lòch(3)

, vaø ñaát nöôùc toâi

ñaõ hoaøn toaøn ñoäc laäp töø theá kyû thöù X sau khi Ngoâ Quyeàn ñaùnh ñuoåi quaân Nam Haùn

ra khoûi bôø coõi. Tuy nhieân, ñoù laø teân goïi duy nhaát maø ngöôøi Taây phöông bieát ñeán vaø

duøng ñeå goïi vuøng ñaát maø baây giôø laø ñaát nöôùc Vieät Nam neân toâi taïm chaáp nhaän caùch

goïi naày. Ñeán ñaàu theá kyû thöù XVI thì teân goïi “Cauchinchina” haàu nhö xuaát hieän

thöôøng xuyeân treân caùc baûn ñoà haøng haûi Taây phöông, vaø maõi ñeán theá kyû thöù XVII thì

töø “Cochinchina” ñöôïc thay theá cho töø “Cauchinchina”, nhöng khoâng ai giaûi thích

ñöôïc taïi sao laïi duøng “Cochin” ñeå thay theá cho “Cauchin”. Sau khi ngöôøi Phaùp hoaøn

taát neàn baûo hoä treân ñaát nöôùc Vieät Nam vaøo naêm 1884 thì hoï goïi 3 mieàn vôùi 3 danh

xöng khaùc nhau: Mieàn Baéc laø xöù baûo hoä thì hoï goïi laø Tonkin(4)

; mieàn Trung tröïc

thuoäc trieàu ñình Hueá thì hoï goïi laø An Nam; vaø mieàn Nam laø xöù thuoäc ñòa thì hoï goïi laø

Cochinchine.

(III) Söï Quan Heä giöõa Ñòa Danh Cochinchine Vaø Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn:

Anh Höùa Hoaønh cuõng coù keå laïi cho chuùng toâi nghe veà chuyeän “Coâ Chín Xinh” nhö

sau: Vaøo khoaûng naêm 1973, coù moät Vieät kieàu teân Nguyeãn vaên Long, ôû beân Mieân coù

treân 20 naêm ñaõ keå laïi raèng maõi ñeán thôøi caän ñaïi, ngöôøi daân Mieân vaãn coøn phaøn naøn

vôùi nhau raèng chæ vì moät naøng coâng chuùa Vieät Nam(5)

maø Cao Mieân phaûi maát ñi

nguyeân vuøng Thuûy Chaân Laïp bao la baït ngaøn. Duø chuyeän phaøn naøn cuûa daân gian

Mieân coù truøng hôïp vôùi taøi lieäu lòch söû ñaõ ñöôïc ghi laïi trong cuoán “Vöông Quoác Cao

Mieân”(6)

cuûa Moura, nhöng theo thieån yù, chuyeän daân Cao Mieân goïi coâng nöõ Ngoïc

Vaïn baèng “Coâ Chín”, maø coâ laïi raát xinh ñeïp neân daân chuùng hai vuøng Prei Nokor vaø

Kas Krobei, töùc caùc vuøng Chôï Lôùn vaø Saøi Goøn ngaøy nay, cuõng nhö ngöôøi Khmer thôøi

ñoù ñeàu goïi coâ laø “Coâ Chín Xinh”. Cuõng coù theå vì coâng nöõ laø ngöôøi vôï thöù “Chín” cuûa

vua Chey Chetta II, maø cuõng coù theå laø ngöôøi con thöù “Chín” cuûa chuùa Saõi nguyeãn

Phuùc Nguyeân, vì chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân coù raát nhieàu con trai, trong soá ñoù coù boán

coâ con gaùi laø caùc coâng nöõ Ngoïc Lieân, Ngoïc Vaïn, Ngoïc Khoa, vaø Ngoïc Ñænh. Naêm

1863, khi ñaïi dieän Phaùp ñeán Mieân thöông löôïng moät hieäp öôùc baûo hoä vöông quoác naøy

thì Mieân öng thuaän ngay. Khi Doudart de Lagreeù hoûi vua Norodom ‘phaàn ñaát Nam

Vieät goïi laø gì ñeå ghi vaøo hieäp öôùc?’ Vua Norodom traû lôøi khoâng chuùt do döï: “Coâ

Chín!”(7)

Nhö vaäy ñuû chöùng toû maõi hôn 150 naêm sau maø ngöôøi daân Mieân, ngay caû oâng

vua cuûa hoï, cuõng khoâng queân ñöôïc moät “Coâ Chín” ñaõ toùm thaâu caû moät vuøng ñaát Thuûy

Chaân Laïp bao la. Veà sau, ñeå traùnh truøng teân vôùi moät vuøng cuõng teân Cochin ôû AÁn Ñoä,

neân ngöôøi Phaùp goïi vuøng Nam Kyø laø Cochinchine.

Toâi sanh ra vaø lôùn leân trong loøng Nam Kyø, trong voøng tay yeâu thöông cuûa ñaøn haäu

dueä cuûa nhöõng ngöôøi can tröôøng ñi môû coõi veà phöông Nam. Toâi ñaõ soáng vaø ñaõ traûi

qua nhöõng naêm thaùng cuøng khoå cuûa tuoåi thô vôùi bao nhieâu vaát vaû gian nan cuûa moät

72

ñôøi ngöôøi. Chính vì theá maø toâi luoân traân troïng vaø yeâu quyù caùc baäc tieàn nhaân ñaõ töøng

ñaët chaân ñeán ñaây, môû mang bôø coõi, vaø ñeå laïi cho ñaøn haäu dueä moät daõy ñaát ñaày hoa

gaám hoâm nay. Trong soá nhöõng baäc tieàn hieàn aáy, chuùng ta khoâng theå khoâng keå ñeán

naøng coâng nöõ xinh ñeïp cuûa xöù Ñaøng Trong. Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn ñaõ boû laïi sau löng

nhöõng gaám hoa vöông giaû cuûa moät naøng coâng nöõ caønh vaøng laù ngoïc ñeå theo goùt tieàn

nhaân laøm lòch söû. Naøng ñaõ theo goùt Huyeàn Traân coâng chuùa ñôøi Traàn, moät thaân vaïn

daëm ra ñi, ñeå laïi phía sau cho daân toäc caû moät vuøng Bình Trò Thieân lòch söû. Coâng Nöõ

Ngoïc Vaïn cuøng em laø coâng nöõ Ngoïc Khoa ñaõ ra ñi laøm lòch söû môû coõi veà phöông

Nam. Neáu Ngoïc Khoa ñaõ laøm dòu ñi moái nghi kî giöõa hai daân toäc Vieät Chieâm, thì

Ngoïc Vaïn ñaõ moät thaân ñi thaúng vaøo vuøng röøng raäm phöông Nam môû ñaát Moâ Xoaøi

Ñoàng Nai. Thaät vaäy, neáu khoâng coù tieáng noùi cuûa naøng coâng nöõ yeâu kieàu aáy thì chaéc

gì Mieân Vöông Chey Chetta II ñaõ ñoàng yù cho quan quaân xöù Ñaøng Trong vaøo ñaët hai

sôû thu thueá ôû caùc vuøng Prei Nokor vaø Kas Krobei?

Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn laø con gaùi thöù hai trong soá caùc coâ con gaùi cuûa Saõi Vöông

Nguyeãn Phöôùc Nguyeân (1613-1635). Ñeå ñöông ñaàu vôùi quaân Trònh huøng maïnh ôû

phöông Baéc, Saõi Vöông Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ coá gaéng hoøa hoaõn vôùi caùc laân bang

phöông Nam cuûa mình laø Chieâm Thaønh vaø Chaân Laïp. Trong keá hoaïch thaét chaët tình

giao haûo vôùi caùc laân quoác veà phöông Nam, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ gaû coâng

nöõ Ngoïc Khoa cho vua Chieâm laø Poâ Romeâ vaø gaû coâng nöõ Ngoïc Vaïn cho Mieân Vöông

Chey Chetta II (1618-1628). Tuy nhieân, khoâng thaáy söû saùch cuõng nhö ngoaïi söû vieát

nhieàu veà vai troø cuõng nhö coâng lao cuûa coâng nöõ Ngoïc Khoa trong coâng cuoäc Nam

Tieán, maø chæ nghe daân gian Chieâm quoác ta thaùn veà moät baø coâng chuùa Vieät Nam ñaõ

khieán vua Poâ Romeâ meâ muoäi vaø keát quaû laø ñöa ñeán vieäc Chieâm Thaønh bò dieät vong.

Trong khi ñoù söû saùch Vieät Nam cuõng khoâng vieát gì veà vai troø cuûa coâng nöõ Ngoïc Vaïn,

tuy nhieân, ngoaïi söû vieát nhieàu veà naøng coâng nöõ naày trong vieäc baø thuyeát phuïc vua

Mieân cho pheùp löu daân ngöôøi Vieät ñeán truù nguï taïi moät vuøng ñaát bao la baït ngaøn maø

sau naøy trôû thaønh Nam Kyø Luïc Tænh cuûa Vieät Nam. Sau khi ñöôïc gaû cho Mieân vöông,

coâng nöõ Ngoïc Vaïn ñöôïc taán phong laøm Hoaøng haäu vôùi danh hieäu Somdach Prea

Peaccacyo-dey Preavoreac Ksattrey vaøo cuoái naêm 1620. Do cuoäc hoân nhaân naøy maø

söï giao hieáu giöõa Vieät Nam vaø Cao Mieân ñöôïc khaéng khít hôn vaø ngöôøi Vieät ñöôïc

pheùp di daân vaøo ñaát Thuûy Chaân Laïp ñeå sinh soáng deã daøng hôn.

(IV) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn Noùi Gì Veà Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn:

Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn cuõng khoâng ghi laïi gì nhieàu veà cuoäc hoân nhaân cuûa

coâng nöõ Ngoïc Vaïn vôùi vua Mieân, maø chæ ghi raát ñaïi löôïc nhö sau: “Naêm Canh Thaân

1620, Chuùa Saõi gaõ ngöôøi con gaùi thöù nhì laø nguyeãn Phuùc Ngoïc Vaïn cho vua Chaân Laïp

laø Chey Chetta II.” Kyø dö khoâng ghi laïi baát cöù coâng traïng hay söï nghieäp gì cuûa coâng

nöõ Ngoïc Vaïn caû. Trong khi söû Cao Mieân thì ghi nhö sau: “Quoác Vöông Chey Chetta II

xin cöôùi coâng nöõ cuûa chuùa Nguyeãn laøm hoaøng haäu vì mong ñöôïc söï uûng hoä cuûa trieàu

ñình nhaø Nguyeãn ôû Thuaän Hoùa.” Coøn caùc nhaø truyeàn giaùo Thieân Chuùa ñang coù maët ôû

73

Chaân Laïp vaø xöù ñaøng trong thì vieát: “Vua Chaân Laïp Chey Chetta II muoán tìm moät ñoái

löïc ñeå choáng laïi theá löïc cuûa Xieâm La neân xin cöôùi moät coâng nöõ cuûa chuùa Nguyeãn laøm

hoaøng haäu, troâng mong ñöôïc söï uûng hoä cuûa trieàu ñình Thuaän Hoùa, vaø Chuùa Saõi thì coù

möu ñoà xa xoâi, naêm 1620 ñaõ gaû con gaùi cho vua Chaân Laïp. Cuoäc hoân nhaân naøy coù

aûnh höôûng lôùn lao ñeán vaän maïng cuûa Chaân Laïp sau naøy.”

Maëc duø nguoàn goác cuûa chöõ “Cochinchine” haõy coøn raát mô hoà, nhöng toâi thaáy teân

Cochinchine cuõng khaù truøng hôïp vôùi “Coâ Chín Xinh” neân toâi cuõng ñoàng yù vôùi anh

Höøa Hoaønh, xin maïo muoäi laáy teân “Coâ Chín Xinh” ñeå goïi teân cuûa moät vuøng ñaát maø

naøng coâng nöõ thöù hai cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân vì nhöõng lyù do sau ñaây: thöù

nhaát theo thieån yù, coâng nöõ Ngoïc Vaïn ñaõ coù coâng ñaàu ghi vaøo nhöõng trang söû môû coõi

veà phöông Nam, thöù nhì coù leõ ngöôøi ta ñaõ quaù baát coâng vôùi hai baø coâng nöõ trieàu

Nguyeãn, maø coâng traïng cuõng khoâng keùm gì coâng traïng cuûa Huyeàn Traân coâng chuùa

ñôøi Traàn. Ñoái vôùi Huyeàn Traân thì ngöôøi ta ñaõ saùng taùc khoâng bieát bao nhieâu laø thi thô

vaø daân ca ñeå ca tuïng baø vaø söû saùch cuõng ghi laïi haún hoøi muïc ñích vua nhaø Traàn gaû

baø veà vôùi vua Chieâm cuõng nhö coâng lao cuûa baø ñoái vôùi ñaát nöôùc. Trong khi ñoù thì caû

coâng nöõ Ngoïc Vaïn laãn coâng nöõ Ngoïc Khoa khoâng coù laáy moät doøng chaùnh söû ñeå cho

haäu theá bieát ñöôïc haït côm maø hoï ñang aên vaø nguoàn nöôùc maø hoï ñang uoáng cuõng coù

phaàn coâng lao raát lôùn cuûa nhò vò coâng nöõ Nguyeãn traøo. Haõy laàn dôû laïi boä “Ñaïi Nam

Lieät Truyeän”, moät boä saùch do Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn ghi laïi, chuùng ta chæ thaáy

voûn veïn coù moät haøng ngaén veà coâng nöõ Ngoïc Vaïn: “Ngoïc Vaïn laø em cuøng meï vôùi

hoaøng tröôûng töû Kyø”, coøn tuyeät nhieân khoâng noùi gì ñeán coâng nöõ Ngoïc Khoa. Quaû laø

moät thieáu soùt coá tình cuûa caùc quan vieát söû nhaø Nguyeãn! Tuy nhieân, neáu ñeå yù moät chuùt

chuùng ta seõ thaáy nguyeân nhaân cuûa “söï thieáu soùt coá tình” naày. Ngay caùi caâu “Ngoïc

Vaïn laø em cuøng meï vôùi hoaøng tröôûng töû Kyø” naày ñaõ khieán cho quoác söû quaùn khoâng

daùm vieát gì theâm nöõa veà caùc naøng coâng nöõ Ngoïc Vaïn vaø Ngoïc Khoa. Soá laø nhö vaày,

hoaøng tröôûng töû Kyø laø con caû cuûa chuùa Saõi, laø doøng tröôûng cuûa nhaø chuùa thôøi baáy giôø.

Tuy nhieân, hoaøng tröôûng töû Kyø maát vaøo naêm 1631 khi ñang traán thuû vuøng Quaûng

Nam. Khi qua ñôøi, hoaøng tröôûng töû Kyø coù boán con trai laø Nhuaän, Xuaân, Taøi vaø Trí.

Ñeán naêm 1635 thì Chuùa Saõi baêng haø, ñaùng lyù ra theo truyeàn thoáng thì ngoâi chuùa phaûi

thuoäc veà doøng tröôûng, töùc laø veà tay cuûa ngöôøi con teân “Nhuaän” cuûa hoaøng tröôûng töû

Kyø, nhöng khoâng bieát vì lyù do gì maø chuùa Saõi ñeå laïi di chuùc nhöôøng ngoâi cho ngöôøi

con thöù hai teân “Lan”, thuoäc doøng thöù, khoâng cuøng meï vôùi hoaøng tröôûng töû Kyø vaø

coâng nöõ Ngoïc Vaïn. Maëc duø chuùa Thöôïng Nguyeãn Phuùc Lan laø moät baäc minh quaân loãi

laïc vaø nhaân haäu, nhöng coù leõ chính vì maëc caûm “doøng thöù” maø chuùa Nguyeãn Phuùc

Lan khoâng muoán söû saùch vieát gì veà hai naøng coâng nöõ Ngoïc Vaïn vaø Ngoïc Khoa.

Nhö treân ñaõ noùi, khoâng coù saùch söû naøo cuûa phía Ñaøng Trong noùi gì veà coâng nöõ

Ngoïc Vaïn, nhöng theo suy ñoaùn thì naêm 1620, naøng ñöôïc gaû veà cho Mieân Vöông vaøo

tuoåi ñoâi taùm, nhö vaäy coù leõ naøng sanh ra vaøo khoaûng nhöõng naêm 1603 hay 1604. Coøn

noùi veà hoân leã vaø cuoäc röôùc daâu cuûa Mieân vöông, caû saùch söû Vieät Nam laãn Cao Mieân

ñeàu khoâng ghi laïi moät chi tieát naøo. Tuy nhieân, theo hoài kyù cuûa caùc giaùo só cuõng nhö

74

caùc thöông nhaân AÂu Chaâu ñöông thôøi, chuùng ta thaáy ñaây laø moät cuoäc ñöa daâu coù tính

toaùn töø phía chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân, vaø moät cuoäc röôùc daâu cöïc kyø long troïng cuûa

vua Mieân Chey Chetta II(8)

. Theo hoài kyù ñöôïc xuaát baûn naêm 1631 cuûa giaùo só

Christoforo Borri, moät giaùo só ngöôøi YÙ ñaõ soáng gaàn vuøng Qui Nhôn töø naêm 1618 ñeán

naêm 1622, chuùng ta thaáy vaøo khoaûng ñaàu naêm 1620, vua Chaân Laïp laø Chey Chetta II

ñaõ sai söù ñem nhieàu leã vaät ñeán Thuaän Hoùa, toû yù muoán giao haûo vaø xin cöôùi coâng

chuùa xöù Ñaøng Trong. Lôøi caàu hoân cuûa vua Chey Chetta II ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc

Nguyeân chaáp thuaän, vaø lieàn sau ñoù chuùa ñaõ choïn coâ coâng nöõ cöng yeâu nhaát cuûa ngaøi

laø coâng nöõ Ngoïc Vaïn. Vôùi chuùa Nguyeãn, ñaây khoâng phaûi laø moät cuoäc hoân nhaân bình

thöôøng, maø laø moät cuoäc hoân nhaân coù tính caùch ngoaïi giao raát troïng ñaïi, moät cuoäc hoân

nhaân maø chuû ñích cuûa noù laø baèng moïi caùch phaûi laøm sao cho xöù Ñaøng Trong lieàn moät

daõy töø Thuaän Hoùa ñeán Haø Tieân. Vì theá maø ngay sau khi nhaän lôøi, chuùa ñaõ cho cöû

haønh ngay moät cuoäc ñöa daâu vôùi moät ñoaøn tuøy tuøng ñoâng ñaûo ñöôïc hoä toáng bôûi caû

moät ñoäi chieán thuyeàn. Chuyeän coâng nöõ Ngoïc Vaïn ñöôïc gaû veà cho Mieân vöông chaúng

nhöõng laø moät bieán coá lôùn, thaät lôùn ñoái vôùi quaàn thaàn xöù Ñaøng Trong, ñoái vôùi nhaân

daân Nam Haø, maø coøn laø moät bieán coá cöïc kyø troïng ñaïi ñoái vôùi nöôùc Cao Mieân vaø

ngöôøi Cao Mieân nöõa. Tröôùc khi tieãn con ra ñi, chuùa ñaõ noùi gì vôùi coâng nöõ Ngoïc Vaïn?

Khoûi caàn phaûi baøn luaän, ai trong chuùng cuõng ñeàu coù theå ñoaùn ñöôïc laø chuùa ñaõ caên

daën con mình nhöõng gì, vì chæ khoâng laâu sau ñoù, bieát bao nhieâu bieán coá thuaän lôïi ñaõ

xaûy ra cho löu daân Vieät Nam trong caùc vuøng Kas Krobei vaø Prei Nokor. Theo Trònh

Hoaøi Ñöùc trong ‘Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí,’ töø caùc ñôøi tieân hoaøng ñeá, töùc laø töø thôøi

caùc chuùa Nguyeãn Hoaøng vaø Nguyeãn Phöôùc Nguyeân, ngöôøi Vieät ñaõ ñeán khai khaån

vuøng Moâ Xoaøi. Theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí thì Moâ Xoaøi laø vuøng ñòa ñaàu cuûa

Bieân Traán, töùc laø vuøng löu daân ngöôøi Vieät ñaàu tieân ñaët chaân ñeán ñeå khai phaù vaø môû

mang nöôùc Vieät veà phöông Nam. Caùc nhaø laøm söû Chaân Laïp, maëc daàu khoâng öa gì baø

hoaøng haäu ngöôøi Vieät Nam, nhöng cuõng phaûi thöøa nhaän raèng baø raát xinh ñeïp vaø raát

khoân kheùo, chính vì vaäy maø chaúng bao laâu sau khi veà laøm hoaøng haäu cho xöù Chaân

Laïp baø ñaõ coù aûnh höôûng raát lôùn ñoái vôùi vua Chey Chetta II.

(V) Daân Chaân Laïp Thôøi Ñoù Nghó Gì Veà Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn:

Theo daân gian Mieân thì ñi ñaâu ngöôøi ta cuõng nghe lôøi phaøn naøn vaø ta thaùn veà caâu

chuyeän vua Chey Chetta II vì meâ moät baø coâng chuùa Vieät Nam maø ñeå maát caû vuøng

Thuûy Chaân Laïp cho nöôùc Vieät. Coâ coâng chuùa aáy thöôøng ñöôïc vua Mieân vaø trieàu thaàn

goïi laø “Coâ Chín”. Theo cuoán Royaume du Cambodge (Vöông quoác Mieân) cuûa Moura,

coù ñoaïn vieát: “Nhaø vua môùi leân ngoâi Chey Chetta II, lieàn xaây moät cung ñieän ôû

Oudong, nôi oâng long troïng cöû haønh leã cöôùi moät coâng chuùa , con vua An Nam. Baø naøy

raát ñeïp, chaúng bao laâu aûnh höôûng ñeán nhaø vua. Nhôø baø maø moät söù ñoaøn An Nam ñaõ

xin ñöôïc pheùp Chey Chetta II ñeán laäp thöông ñieám trong mieàn Nam Cao Mieân, ôû chính

nôi ngaøy nay laø Saøi Goøn... Cuõng töø ñoù, Chaân Laïp maát daàn laõnh thoå cho ngöôøi Vieät

baèng caùch daâng taëng, ñeàn ôn ñaùp nghóa. Cuoäc Nam tieán hoaøn thaønh keå töø luùc ngöôøi

75

Vieät tôùi Ñoàng Nai cho ñeán khi tôùi Haø Tieân, keùo daøi khoaûng moät theá kyû röôõi. Khi veà

Chaân Laïp vaø trôû thaønh Hoaøng Haäu, baø Ngoïc Vaïn coù ñem theo moät ñaùm tuøy nöõ ñeå

phuïc dòch trong noäi cung. Baø daïy chuùng goïi baø baèng ‘Coâ Chín’ thay vì hoaøng haäu. Töø

ñoù daân Mieân cuõng theo thoùi quen aáy goïi baø baèng ‘Coâ Chín’. Daân Mieân oaùn haän chuùa

cuûa hoï vì meâ ‘Coâ Chín’ maø taïo ra ñaàu daây moái nhôï maát laàn laàn caû Thuûy Chaân Laïp.

Ñoái vôùi hoï ‘Coâ Chín’ töôïng tröng cho ñaát Thuûy Chaân Laïp. Naêm 1863, khi ñaïi dieän

Phaùp ñeán Mieân thöông löôïng moät hieäp öôùc baûo hoä vöông quoác naøy thì Mieân öng thuaän

ngay. Khi Doudart de Lagreùeù hoûi vua Norodom ‘phaàn ñaát Nam Vieät goïi laø gì ñeå ghi

vaøo hieäp öôùc?’ Vua Norodom traû lôøi khoâng chuùt do döï: Coâ Chín!” Nhö vaäy ñuû chöùng

toû maõi hôn 150 naêm sau maø ngöôøi daân Mieân, ngay caû oâng vua cuûa hoï, cuõng khoâng

queân ñöôïc moät “Coâ Chín” ñaõ toùm thaâu caû moät vuøng ñaát Thuûy Chaân Laïp bao la.

(VI) Cuoäc Hoân Nhaân Maø Caû Hai Beân Ñeàu Coù Lôïi:

Phaûi coâng taâm maø noùi, trong cuoäc hoân nhaân naày, khoâng rieâng gì phía Ñaøng Trong

ñöôïc lôïi, maø ngöôøi coù lôïi tröôùc maét phaûi noùi laø vua Chey Chetta II vaø vöông quoác

Chaân Laïp, vì ngay sau hoân leã chuùa Nguyeãn Phöôùc Nguyeân ñaõ vieän trôï cho vua Chaân

Laïp caû taøu thuyeàn laãn binh lính ñeå choáng laïi quaân Xieâm La. Ñeå laøm vui loøng baø

Ngoïc Vaïn cuõng nhö chuùa Nguyeãn, vua Chey Chetta II ñaõ laäp nhieàu ngöôøi Vieät Nam

laøm quan vaên voõ trong trieàu ñình Chaân Laïp taïi Oudong. Ñoàng thôøi, raát nhieàu ngöôøi

Vieät Nam ñöôïc pheùp leân Oudong môû caùc cô xöôûng coâng ngheä, ñoùng taøu thuyeàn cho

trieàu ñình, giuùp Chaân Laïp phoøng thuû choáng quaân Xieâm. Caøng soáng chung laâu ngaøy

vôùi ngöôøi Vieät, nhaø vua caøng caûm thaáy ngöôøi Vieät hieàn hoøa, chaêm chæ vaø laøm ñöôïc

nhieàu ñieàu lôïi ích cho ñaát nöôùc Chaân laïp, neân söï vieäc löu daân ñeán ñaây laäp nghieäp

khoâng coù gì trôû ngaïi döôùi thôøi vua Chey Chetta II. Neáu chuùng ta laät laïi nhöõng trang söû

cuõ vaøo thôøi kyø naøy thì chuùng ta seõ thaáy vua Chey Chetta II khoâng phaûi töï nhieân

nhöôøng ñaát Thuûy Chaân Laïp cho Vieät Nam, maø thôøi aáy nöôùc Chaân Laïp quaù suy yeáu

neân oâng muoán töïa vaøo Vieät Nam nhö moät ñieåm töïa, vì theá trong cuoäc hoân nhaân oâng

chæ cho daân Nam moät quy cheá deã daøng trong sinh hoaït ôû vuøng Ñoàng Nai vaø Saøi Goøn,

chöù khoâng daâng moät chuùt ñaát naøo heát cho Vieät Nam, ñoåi laïi oâng ñöôïc nhaïc phuï laø

chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ bao laàn ñem quaân sang giuùp ñaùnh ñuoåi giaëc Xieâm

ra khoûi bôø coõi. Trong nhöõng naêm töø 1621 ñeán 1623, nhôø söï trôï giuùp cuûa chuùa Nguyeãn

maø Chey Chetta II ñaõ ñuoåi ñöôïc quaân Xieâm ra khoûi bôø coõi. Nhö vaäy phaûi thaønh thaät

maø noùi trong cuoäc hoân nhaân naøy, nhöùt thôøi nöôùc Mieân coù lôïi nhieàu hôn Vieät Nam,

nhöng veà laâu veà daøi thì ngay töø thôøi ñieåm aáy, nöôùc Mieân truùng phaûi keá hoaïch “Taàm

aên daâu” cuûa Vieät Nam. Chính vì theá maø keå töø sau khi coâng nöõ Ngoïc Vaïn ra ñi laøm

daâu xöù Chaân Laïp, töøng thôøi töøng thôøi, nhöõng ñaát ñai cuûa xöù Thuûy Chaân Laïp laàn löôït

rôi vaøo tay Vieät Nam moät caùch oân hoøa, chöù chöa coù moät cuoäc chieán tranh giaønh ñaát

naøo giöõa Vieät Nam vaø Mieân taïi Nam Kyø.

Ñaàu naêm 1623, ngay sau khi Chaân Laïp dôøi ñoâ veà Phnom Penh, naèm ngay beân

doøng Tonle Sap, neân coâng nöõ Ngoïc Vaïn ñaõ xin cha göûi chuyeân vieân ñoùng chieán

76

thuyeàn sang giuùp Chaân Laïp ñoùng thuyeàn vaø xaây döïng ñoäi thuûy binh(9)

. Ngoaøi ra, sau

khi gaû con gaùi cho Mieân vöông, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân cuõng göûi ngöôøi sang giuùp

vua Mieân huaán luyeän quaân ñoäi. Chính nhôø söï trôï giuùp raát ñaéc löïc naày maø trong voøng

hai naêm töø naêm 1621 ñeán 1623, quaân Chaân Laïp ñaõ lieân tieáp ñaùnh baïi quaân Xieâm hai

laàn. Ñaây laø laàn ñaàu tieân maø quaân ñoäi Chaân Laïp ñaõ ñaùnh baïi ñöôïc quaân Xieâm trong

hôn 100 naêm lòch söû chieán tranh giöõa Chaân Laïp vaø Xieâm La töø khoaûng 1520 ñeán

1623.

Sau khi giuùp Chaân Laïp ñaùnh thaéng ñöôïc quaân Xieâm, moät phaùi ñoaøn cuûa trieàu ñình

Thuaän Hoùa ñaõ ñeán Nam Vang, xin vua Chey Chetta II cho ngöôøi Vieät töï do vaøo cö

nguï trong caùc vuøng Kas Krobei vaø Prey Nokor vaø laäp cô quan thu thueá, cuõng nhö ñaët

ñoàn binh taïi ñaây ñeå phoøng khi coù vieäc laø keùo quaân leân Nam Vang tieáp trôï ngay(10)

.

Vua Mieân ñaõ chuaån thuaän ngay vì lôïi ích tröôùc maét laø nhaø vua coù quaân tieáp trôï baát cöù

luùc naøo, vaû laïi ñaát Kas Krobei vaø Prey Nokor ñaõ thu ñöôïc töø daân toäc Phuø Nam töø sau

theá kyû thöù VI, maø cho tôùi thôøi baáy giôø (1623) vaãn chöa coù cö daân Chaân Laïp truù nguï,

vì vuøng naøy toaøn laø ñaàm laày hoang vu, ñaát thì thaáp hôn möïc nöôùc bieån neân ngöôøi

Chaân Laïp, voán laø daân baùn du muïc khoâng chòu ñeán ñeå khai khaån. Nhö vaäy, keå töø naêm

1623, löu daân ngöôøi Vieät ñöôïc töï do ñi laïi vaø khai hoang laäp aáp. Noùi caùch khaùc, chæ

sau hôn ba naêm veà laøm hoaøng haäu xöù Chaân Laïp, coâng nöõ Ngoïc Vaïn laäp xong moät

nhòp caàu thaät vöõng chaéc cho coâng cuoäc Nam Tieán cuûa daân toäc Vieät Nam. Beân caïnh

keâu goïi löu daân Vieät Nam khai phaù caùc vuøng Moâ Xoaøi vaø Long Khaùnh, coâng nöõ

Ngoïc Vaïn cuõng keâu goïi vaø thu xeáp phöông tieän cho löu daân Vieät Nam ñeán caùc vuøng

Taø Keo vaø Nam Vang ñeå buoân baùn vôùi ngöôøi Mieân. Maø thaät vaäy, chæ naêm naêm sau

ngaøy Ngoïc Vaïn ñi laáy choàng, caû moät vuøng röøng raäm hoang vu töø Baø Ròa, Bieân Hoøa,

Prei Nokor, Taø Keo vaø Nam Vang boãng choác trôû thaønh nhöõng nôi thò töù saàm uaát. Ñeán

naêm 1625 thì vua Chey Chetta II baêng haø, coù saùch noùi vua vua Chey Chetta II baêng

haø vaøo naêm 1628. Phoù vöông Prea Outey, ngöôøi ñaõ toå chöùc leã ñoùn röôùc coâng nöõ Ngoïc

Vaïn naêm 1620, laø coät truï trong trieàu ñình Chaân Laïp thôøi baáy giôø, ñaõ heát loøng baûo veä

coâng nöõ ngoïc Vaïn vaø vaãn tieáp tuïc chaùnh saùch thaân Vieät Nam vaø choáng Xieâm cuûa vua

Chey Chetta II. Khoâng hieåu vì lyù do gì maø Prea Outey khoâng laäp nhöõng ngöôøi con

cuûa vua Chey Chetta II vôùi caùc baø hoaøng haäu ngöôøi Mieân vaø ngöôøi Laøo leân laøm vua,

maø laïi laàn löôït ñöa 2 ngöôøi em hoï laø Pona To (1625-1630) vaø Pona Nu (1630-1640)

leân laøm vua trong suoát 15 naêm. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, luùc naày 2 ngöôøi con trai cuûa

coâng nöõ Ngoïc Vaïn tuoåi haõy coøn quaù nhoû(11)

. Coù leõ, oâng thaáy ñöôïc söï thoâng minh vaø

nhanh nheïn, cuõng nhö nhöõng caùi lôïi cuûa nhöõng oâng hoaøng goác Vieät, neân muoán chaàn

chöø ñeå ñöa nhöõng vò naày leân ngoâi sau naày. Ñeå traùnh söï nghi kî vaø ñeå chöùng toû mình

khoâng tha thieát gì ñeán vöông trieàu, coâng nöõ Ngoïc Vaïn xin pheùp ñöôïc ñöa hai con ra

ngoaïi thaønh ñeå laäp chuøa tuïng kinh caàu an cho hoaøng gia. Nhôø vaäy maø meï con baø

thoaùt ñöôïc cuoäc tranh chaáp quyeàn löïc gay gaét nhaát trong trieàu ñaïi Chaân Laïp thôøi baáy

giôø.

77

Sau khi vua Pona Nu baêng haø vaøo naêm 1640, phoù vöông Prea Outey lieàn ñöa con

trai mình leân ngoâi vua, töùc vua Ang Non (1640-1642). Trong khi ñoù thì hoaøng töû Chau

Ponhea Chan, con trai cuûa baø vôï ngöôøi Laøo cuûa vua Chey Chetta II, ñöôïc ngöôøi Laøo

vaø ngöôøi Chaêm yeåm trôï gieát cheát caû hai cha con phoù vöông Prea Outey ñeå soaùn ngoâi.

Sau khi Chau Ponhea Chan leân ngoâi, töùc Ponhea Chan I (1642-1659), söû Vieät Nam

goïi laø Naëc OÂng Chaân. Naëc OÂng Chaân loaïi boû taát caû nhöõng ngöôøi Vieät Nam trong

trieàu, vaø chæ söû duïng ngöôøi Maõ Lai vaø ngöôøi Laøo. Luùc naày hoaøng thaùi haäu Ngoïc Vaïn

laâm vaøo tình traïng voâ cuøng khoù khaên vì hai con trai cuûa baø ñaõ tröôûng thaønh vaø laø

nhöõng caùi gai chính tröôùc maét Naëc OÂng Chaân (Rama Chan). Trong khi trieàu chính roái

loaïn, ñeå baûo veä cho caùc con neân coâng chuùa Ngoïc Vaïn ñem hai con veà vuøng Moâ Xoaøi

Baø Ròa aån thaân, vì nôi ñaây baø ñaõ cho laäp xoùm laøng töø tröôùc vaøo nhöõng naêm 1620 vaø

1621. Söû Chaân Laïp coøn ghi laïi: “Khi quoác vöông Chey Chetta II baêng haø, taát caû vuøng

ñaát thuoäc mieàn Nam töø Prey Nokor ñeán ranh giôùi vôùi Chieâm Thaønh ñeàu do ngöôøi Vieät

cai trò.”

Khi baø Ngoïc Vaïn trôû laïi ñaát Moâ Xoaøi vaøo naêm 1640 thì vuøng ñaát naày ñaõ ñöôïc

khai khaån thaønh thuoäc ñaát vaø ñöôïc toå chöùc thaønh thoân aáp haún hoøi. Baø ñöôïc daân chuùng

taïi ñaây heát loøng ngöôõng moä, vì ñaây laø laàn ñaàu tieân hoï thaáy moät vò sö nöõ hieàn vaø ñeïp

nhö moät vò Phaät Baø. Coâng nöõ Ngoïc Vaïn vaø hai con tôùi laäp chuøa taïi vuøng Prei

Nokor(12)

. Hai vò hoaøng töû Batom Reachea Potouna Raja vaø Ang Non Neùang Nheùa

Ksattrey ñaõ tröôûng thaønh. Trong giai ñoaïn naày, baø ñaõ khuyeán khích cö daân taïi ñaây noã

löïc canh taùc, chaúng nhöõng veà luùa nöôùc, maø coøn troàng nhieàu loaïi hoà tieâu vaø troàng daâu

nuoâi taèm theo kyõ thuaät cuûa ngöôøi Vieät. Töø ñoù cö daân Prei Nokor luoân goïi coâng nöõ

Ngoïc Vaïn vôùi moät danh xöng vöøa toân kính maø laïi vöøa gaàn guõi: “Coâ Chín”. Hoài naày

vuøng Prei Nokor ñaõ trôû neân raát phoàn thònh, veà thöông maõi, ngoaøi ngöôøi Minh Höông,

coøn coù ngöôøi AÁn Ñoä ñeán ñaây buoân baùn vôùi cö daân taïi ñaây. Beân caïnh ñoù coù nhieàu

ñoaøn truyeàn giaùo ñeán ñaây truyeàn ñaïo töø Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha, Hoøa Lan, vaø

Phaùp... Thaáy coâng nöõ Ngoïc Vaïn raát ñeïp vôùi nöôùc da thaät traéng coù uy tín vôùi cö daân vaø

moïi ngöôøi, neân nhieàu ngöôøi ngoaïi quoác laàm töôûng baø laø ngöôøi Hoa neân keå töø ñoù coâng

nöõ Ngoïc Vaïn luoân ñöôïc ngöôøi ngoaïi quoác goïi laø “Coâ Chín Chine”(13)

. Vaø coù leõ teân

Cochinchine cuõng coù töø ñoù ñeå goïi cho caû vuøng ñaát Nam Kyø. Trong khi caû vuøng Thuûy

Chaân Laïp döôùi söï chæ daãn cuûa meï con coâng nöõ Ngoïc Vaïn vaøo sau thaäp nieân 1640s ñaõ

trôû thaønh moät vuøng ñaát truø phuù vaø thònh vöôïng, thì taïi Nam Vang, Naëc OÂng Chaân, con

cuûa moät baø hoaøng haäu ngöôøi Laøo, ñaõ leân ngoâi trò vì Chaân Laïp. OÂng Chaân laáy vôï

ngöôøi Maõ Lai, theo ñaïo Hoài neân raát hung haõn muoán tieâu dieät ñaïo Phaät vaø muoán bieán

Hoài giaùo laøm quoác giaùo cho Chaân Laïp. Phaûn öùng tröôùc nhöõng cai trò baïo ngöôïc cuûa

Naëc OÂng Chaân, naêm 1658, caùc hoaøng thaân khaùc ñaõ lieân keát laïi nhaèm tìm caùch laät ñoå

Naëc OÂng Chaân, nhöng aâm möu thaát baïi, neân moät soá ñaõ chaïy qua ñaát Moâ Xoaøi laùnh

naïn. Nhaân cô hoäi naày, Naëc OÂng Chaân xua quaân xuoáng vuøng Prei Nokor, truy taàm

nhöõng hoaøng thaân choáng ñoái, ñoàng thôøi tìm daáu veát cuûa baø Ngoïc Vaïn ñeå tieâu dieät hai

vò hoaøng töû laø con chính thöùc cuûa baø vaø vua Chey Chetta II. Tröôùc tình theá ñoù coâng

78

nöõ Ngoïc Vaïn phaûi caàu cöùu vôùi chuùa Hieàn Vöông Nguyeãn Phuùc Taàn. Chuùa sai

Nguyeãn Phuùc Yeân ñöa 3.000 quaân vaøo ñaùnh Naëc OÂng Chaân. OÂng Chaân thua traän vaø

bò baét taïi Moâ Xoaøi vaø bò ñöa veà giam vaø qua ñôøi taïi Quaûng Bình. Phaûi thöïc tình maø

noùi, töø ngaøy qua laøm Hoaøng Haäu xöù Cao Mieân vaøo naêm 1620, cho ñeán thôøi ñieåm naøy,

1658, Coâng nöõ Ngoïc Vaïn ñaõ cho chuùng ta thaáy roõ loøng yeâu ñaát nöôùc vaø daân toäc heát

söùc noàng naøn cuûa baø, töø vai troø cuûa moät baø Hoaøng Haäu, roài ñeán khi vua Chey Chetta

II baêng haø, baø trôû thaønh quaù phuï, nhöng luùc naøo vai troø cuûa baø cuõng heát söùc quan

troïng, quan troïng ñeán noãi caùc hoaøng thaân Cao Mieân ñeàu phaûi tìm ñeán baø taïi vuøng

Prei Nokor ñeå thænh yù. Vaø hoï ñaõ khoâng thaát voïng khi ñöôïc baø gôïi yù ñeå tìm ñeán chuùa

Nguyeãn Phuùc Taàn vôùi moät lôøi giôùi thieäu cuûa baø. Phaûi noùi coâng lao cuûa Coâng nöõ Ngoïc

Vaïn ñoái vôùi Toå Quoác Vieät Nam, nhaát laø ñoái vôùi daân chuùng vuøng Ñaát Phöông Nam

quaù lôùn! Nhôø ngöôøi maø ngaøy nay chuùng ta ñöôïc lieàn moät daõy giang sôn gaám voùc töø

AÛi Nam Quan(14)

ñeán taän Muõi Caø Mau qua Haø Tieân. Nhôø ngöôøi maø ngaøy nay chuùng

ta coù ñöôïc moät daõy ñaát phì nhieâu vaø phoàn thònh vaøo baäc nhaát nhì trong vuøng Ñoâng

Nam AÙ.

Ñeán naêm 1660 thì con trai cuûa Coâng nöõ Ngoïc Vaïn leân ngoâi vua laáy hieäu laø Barom

Reachea, ñoùng ñoâ ôû Oudong. Söû Chaân Laïp coù ghi nhö sau: “Nhôø ngöôøi Vieät Nam môùi

ñöôïc laøm vua, quoác vöông Batom Reachea kyù hoøa öôùc nhaän trieàu coáng cho chuùa

Nguyeãn haøng naêm. Cho ngöôøi Vieät Nam ñöôïc laøm chuû phaàn ñaát vöøa khai hoang. Cho

ngöôøi Vieät ñöôïc ñònh cö trong laõnh thoå Chaân Laïp vaø ñöôïc höôûng quyeàn lôïi ngang

haøng vôùi ngöôøi Mieân.” Sau ñoù chuùa Hieàn Vöông laïi ñaët con trai thöù hai cuûa baø Ngoïc

Vaïn laø Ang Non Neùang Nheùa Ksattrey laøm Nhò Vöông vaø ñoùng ñoâ ôû Prei Nokor, töùc

laø Saøi Goøn baây giôø, taùch rôøi hoaøn toaøn vôùi Chaân Laïp. Nghóa laø nöôùc Chaân Laïp ñaõ

chaùnh thöùc nhìn nhaän quyeàn töï do khai hoang laäp nghieäp cuûa löu daân ngöôøi Vieät treân

moät vuøng ñaát roäng lôùn töø Baø Ròa ñeán Prei Nokor. Chæ baáy nhieâu ñoù cuõng ñuû thaáy söù

maïng lôùn lao vaø söï hoaøn thaønh söù maïng moät caùch myõ maõn cuûa coâng nöõ Ngoïc Vaïn

nhö theá naøo. Vaøo naêm 1672, Batom Reachea bò con reå gieát cheát ñeå soaùn ngoâi, nhöng

ngöôøi con reå naøy laïi bò con tröôûng cuûa Batom Reachea laø Ang Chey gieát cheát. Ang

Chey ñöôïc trieàu ñình thaân Xieâm ñöa leân ngoâi laáy hieäu laø Naëc OÂng Ñaøi. OÂng Ñaøi laïi

keùo quaân veà ñaùnh ñuoåi chuù ruoät cuûa mình laø Naëc OÂng Noän ñang laøm Nhò Vöông ôû

Prei Nokor. Sau khi coù söï can thieäp cuûa quaân ñoäi nhaø Nguyeãn Naëc OÂng Ñaøi bò thua

vaø bò chính trieàu ñình Chaân Laïp gieát cheát vaøo naêm 1674. Sau khi Naëc OÂng Ñaøi baêng

haø, chuùa Hieàn giao binh quyeàn Chaân Laïp cho Naëc OÂng Noän laøm chaùnh vöông ñoùng

ñoâ taïi Long UÙc (Oudong). Nhöng ngay sau khi quaân cuûa chuùa Hieàn ruùt veà Vieät Nam,

em cuûa Naëc Ñaøi laø Naëc Thu (Ang Saur)(15)

noåi leân ñaùnh phaù vaø chieám laïi ngai vaøng.

Chuùa Hieàn Vöông ñoàng yù ñeå cho Naëc Thu veà Nam Vang leân ngoâi laáy hieäu laø Chey

Chetta IV vôùi chuû tröông hoøa hoaõn vaø thaân thieän vôùi trieàu ñình Thuaän Hoùa. Nhôø ñoù

maø coâng cuoäc di daân cuûa caùc chuùa ñöôïc tieán haønh moät caùch toát ñeïp. Nhö vaäy trong

khoaûng nhöõng naêm töø 1660 ñeán 1674, con trai tröôûng vaø chaùu noäi cuûa coâng nöõ Ngoïc

Vaïn lieân tieáp laøm vua taïi vuøng Luïc Chaân Laïp; trong khi con trai thöù hai cuûa baø laøm

79

Nhò vöông taïi vuøng Prei Nokor. Chính nhôø dieãn tieán lòch söû thuaän tieän naày maø tieán

trình Nam Tieán cuûa daân toäc Vieät Nam ñöôïc thöïc hieän nhanh vaø ít toán keùm xöông maùu

hôn. Hai xöù Prei Nokor vaø Kas Kobei(16)

, ñöôïc quoác vöông Chey Chetta II cho nhaø

Nguyeãn möôïn ñeå laäp sôû thu thueá vaøo naêm 1623, ñeán naêm 1673, nghóa laø ñuùng nöûa

theá kyû sau, noù ñaõ trôû thaønh moät nôi thò töù saàm uaát vôùi nhieàu thöông nhaân ngoaïi quoác

lui tôùi buoân baùn taáp naäp vôùi caùi teân Vieät Nam laø “Saøi Coân”.

Noùi gì thì noùi, duø ngay thôøi ñoù caû hai oâng vua Chieâm vaø vua Mieân ñeàu coù yù ñoà

chính trò laø nhôø vaû ôû theá löïc cuûa trieàu ñình Thuaän Hoùa, vì ngay luùc ñoù Chieâm Thaønh

ñang bò aùp löïc naëng neà cuûa caû hai phía Chaân Laïp vaø Vieät Nam, coøn Chaân Laïp thì môùi

vöøa thaát ñieân baùt ñaûo vôùi quaân Xieâm La neân phaûi boû coá ñoâ Angkor Wat maø chaïy veà

Nam Vang. Luùc ñoù Mieân vöông khoâng coù söï löïa choïn naøo khaùc neáu khoâng muoán bò

xoùa teân treân baûn ñoà theá giôùi. Duø ngöôøi Cao Mieân coù baïc tình baïc nghóa theá maáy, duø

lòch söû Cao Mieân coá tình khoâng toâ ñaäm nhöõng chieán coâng chieán thaéng quaân Xieâm vaøo

nhöõng naêm 1621 vaø 1623, nhöng hoï cuõng dö bieát laø söï nghieäp cuûa coâng nöõ Ngoïc Vaïn

ñoái vôùi söï toàn vong cuûa ñaát nöôùc Chaân Laïp khoâng phaûi laø nhoû. Thöû hoûi ngay vaøo thôøi

ñieåm ñoù maø Chey Chetta II khoâng coù coâng nöõ Ngoïc Vaïn vaø khoâng ñöôïc söï trôï giuùp

cuûa xöù Ñaøng Trong thì hoï coù traùnh ñöôïc söï nuoát tröûng cuûa quaân ñoäi Xieâm La hay

khoâng? Chaéc chaén laø khoâng traùnh ñöôïc. Theá maø caùc söû gia xöù Chaân Laïp khoâng ghi

laáy moät chöõ. Ngöôïc laïi, trong thôøi Phaùp thuoäc, hoï bò ngöôøi Phaùp duøng chaùnh saùch

chia ñeå trò, coá tình noùi sai veà lòch söû khieán cho ñaøng haäu dueä cuûa hoï ñem loøng oaùn

haän ngöôøi Vieät. Hoï queân raèng daân toäc Xieâm La ñaõ töøng bò hoï baét laøm noâ leä, roài sau

ñoù quaät khôûi noåi leân ñaùnh chieám ñaát ñai cuûa Chaân Laïp laøm laõnh thoå Xieâm La. Hoï

queân raèng trong suoát chieàu daøi lòch söû giöõa Xieâm La vaø Cao Mieân, vì moái thuø noâ leä

naêm xöa neân chöa coù laàn naøo Xieâm La thöïc taâm muoán ñeå cho Cao Mieân ñöôïc toàn taïi.

Chính hai cuoäc hoân nhaân, moät giöõa coâng nöõ Ngoïc Khoa vaø vua Poâ Romeâ cuûa

Chieâm Thaønh, vaø hai laø giöõa coâng nöõ Ngoïc Vaïn vaø vua Chey Chetta II cuûa Chaân Laïp

ñaõ môû ra moät trang söû môùi cho ñaát nöôùc Vieät Nam. Duø ngay sau khi gaû coâng nöõ

Ngoïc Vaïn cho Mieân vöông Chey Chetta II, chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân cuõng ñaõ trôï

giuùp taïi choã raát nhieàu cho chaøng reå veà caû quaân söï laãn chaùnh trò. Chuùa luoân cho taäp

luyeän binh só ñeå phaùi ñi giuùp cho chaøng reå, luoân chi vieän caû taøu chieán, binh khí vaø

quaân lính ñeå choáng choïi vôùi quaân Xieâm. Nhöng keát quaû veà laâu veà daøi thì nhö ai trong

chuùng ta cuõng ñeàu bieát: “Caû vuøng Nam Kyø truø phuù bieán thaønh cöông thoå cuûa Vieät

Nam maø khoâng phaûi toán nhieàu xöông maùu.” Vì ñöùng veà phöông dieän taâm lyù xaõ hoäi

maø noùi, thì vieäc coâng nöõ Ngoïc Vaïn theo choàng veà Chaân Laïp coù theå ñöôïc xem nhö laø

söï môû ñaàu, hay ít ra söï kieän naøy cuõng laøm cho nhieàu löu daân Vieät Nam maïnh daïn hôn

khi quyeát ñònh ñi veà phöông Nam, vì hoï nghó raèng moät naøng coâng nöõ xinh ñeïp vaø

ñöôïc chuùa Nguyeãn Phöôùc Nguyeân cöng chieàu nhö coâng nöõ Ngoïc Vaïn maø coøn “nöôùc

non nghìn daëm ra ñi,’ huoáng laø haïng thöù daân nhö hoï. Chính vì theá maø sau naêm 1620,

theo chaân coâng nöõ Ngoïc Vaïn, löu daân Vieät Nam caøng ngaøy caøng vaøo Nam laäp nghieäp

nhieàu hôn. Theâm vaøo ñoù, vôùi chaùnh saùch khuyeán khích moät caùch kheùo leùo cuûa caùc

80

chuùa Nguyeãn, laøn soùng ngöôøi Vieät vaøo Nam caøng luùc caøng baønh tröôùng maïnh meõ. Veà

phöông dieän ngoaïi giao, cuoäc hoân nhaân cuûa coâng nöõ Ngoïc Vaïn vôùi Mieân vöông Chey

Chetta II ñem laïi cuoäc giao haûo daøi laâu giöõa hai vöông quoác Chaân Laïp vaø xöù Ñaøng

Trong.

Noùi gì thì noùi, duø söû Vieät hay söû Mieân khoâng heà ñaù ñoäng gì ñeán söï nghieäp lôùn lao

cuûa coâng nöõ Ngoïc Vaïn. Neáu coâng taâm maø xeùt veà maët lòch söû, neáu vua Chey Chetta II

khoâng tieán haønh cuoäc hoân nhaân vôùi coâng nöõ Ngoïc Vaïn vaøo naêm 1620, nghóa laø Chaân

Laïp khoâng coù söï trôï giuùp cuûa xöù Ñaøng Trong thì chaúng nhöõng xöù naày khoâng chieán

thaéng quaân Xieâm La trong hai traân chieán 1621 vaø 1623, maø raát coù theå noù ñaõ bò xoùa soå

ngay töø ñoù. Nhö vaäy, ñoái vôùi ñaát nöôùc vaø thaàn daân Chaân Laïp, coâng nöõ Ngoïc Vaïn

ñaùng ñöôïc ghi coâng hay ñaùng bò oaùn haän? Rieâng ñoái vôùi Vieät Nam, coù theå coâng nöõ

Ngoïc Vaïn ñaõ thöïc hieän ñöôïc hôn nhöõng gì maø chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ caên

daën khi ngaøi gaû naøng veà cho Mieân vöông. Coù theå ngaøy ñoù chuùa chæ caàn coù söï giao

haûo toát vôùi Mieân vöông ñeå raûnh tay phía Nam maø lo ñoái ñaàu vôùi chuùa Trònh veà

phöông Baéc. Nhöng trong caû hai vai troø Hoaøng Haäu vaø Hoaøng Thaùi Haäu Chaân laïp,

coâng nöõ Ngoïc Vaïn ñaõ thöïc söï khôi nguoàn cho lòch söû Nam Tieán cuûa daân toäc Vieät

Nam veà vuøng ñaát Thuûy Chaân Laïp. Nhöùt thôøi naøng ñaõ ñem laïi moái giao haûo vôùi Chaân

Laïp vaø ñem veà cho xöù Ñaøng Trong caû moät phaàn ñaát bao la ñaày höùa heïn. Chaúng

nhöõng theá, naøng ñaõ baét ñöôïc moät nhòp caàu thaät vöõng chaéc cho coâng cuoäc Nam Tieán

sau naày. Chính nhôø cuoäc hoân nhaân aáy, chaúng nhöõng vua Chey Chetta II phaûi ñeàn ôn

caùc chuùa baèng caùch thaät deã daõi vôùi löu daân ngöôøi Vieät, maø coøn cho quan Vieät Nam

vaøo Prey-Nokor ñaët traïm thaâu thueá (naêm 1623), roài lieân tieáp nhöõng vò vua Mieân sau

naøy laïi ñeàn ôn söï trôï giuùp cuûa caùc chuùa baèng caùch daâng ñaát. Cöù moãi laàn quaân chuùa

Nguyeãn tieán qua Mieân giuùp Mieân vöông choáng laïi Xieâm La, laø moãi laàn trieàu ñình

Chaân Laïp daâng hieán moät soá phuû huyeän trong vuøng Thuûy Chaân Laïp cho xöù Ñaøng

Trong. Heát Meso, Longhor, Taàm Boân, roài Loâi Laïp, Trapeang, Bassac, roài ñeán Taàm

Phong Long... ñeå roài cuoái cuøng non soâng Vieät Nam lieàn moät daõy töø AÛi Nam Quan ñeán

Muõi Caø Mau. Nhöng raát tieác, do quan ñieåm heïp hoøi khi cheùp söû cuûa trieàu ñình caùc

chuùa Nguyeãn, neân coâng lao to lôùn cuûa Coâng nöõ Ngoïc Vaïn trong coâng cuoäc môû coõi vaø

khai khaån ñaát phöông Nam khoâng ñöôïc ghi cheùp laïi ñeå löu truyeàn cho haäu theá. Do ñoù

maø ngaøy nay treân toaøn coõi Nam Phaàn, chuùng ta khoâng thaáy coù moät daáu tích töôûng

nieäm naøo veà baø, ngoaøi ngoâi pheá thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Kim Cang, nay thuoäc aáp Bình

Thaûo, xaõ Taân Phöôùc, thò xaõ Vónh An, tænh Ñoàng Nai.

Daàu trieàu Nguyeãn vaø söû thaàn cuûa hoï coù teä baïc theá naøo vôùi hai naøng Coâng nöõ Ngoïc

Vaïn vaø Ngoïc Khoa, Toå Quoác vaø daân toäc Vieät Nam seõ maõi maõi nhôù ôn hai baø. Nhaát laø

daân chuùng treân vuøng Ñaát Phöông Nam seõ luoân “Uoáng nöôùc nhôù nguoàn”. Maø thaät vaäy,

trong khi nguoàn nöôùc chuùng ta ñang uoáng, haït gaïo chuùng ta ñang aên, maûnh vöôøn ñang

cho chuùng ta caây traùi ngoït ngon, moãi moãi ñeàu baøng baïc coâng ôn cuûa hai baø. Thöû hoûi

loøng naøo chuùng ta laïi queân cho ñaønh! Ngöôøi vieát khoâng phaûi laø thi só, thoâi thì ñaønh xin

maïn pheùp hai nhaø thô tieàn boái laø Taân Vieät Ñieåu vaø AÙ Nam Traàn Tuaán Khaûi ghi laïi

81

nhöõng vaàn thô taùn thaùn Coâng nöõ Ngoïc Vaïn vaø Ngoïc Khoa cuûa caùc ngaøi. Tröôùc heát laø

baøi cuûa nhaø thô Taân Vieät Ñieåu:

“Ngoïc Vaïn, Ngoïc Khoa vöõng moät nieàm,

Vì ai toâ ñieåm nöôùc non Tieân?

Chò lo giöõ veïn tình Mieân-Vieät,

Em nhôù laøm troøn nghóa Vieät-Chieâm.

Baø Ròa, Bieân Hoøa theâm vaïn daëm,

Phan Lang, Phan Lyù môû hai mieàn.

Non soâng gaáp maáy Chaâu OÂ Lyù,

Nam tieán coâng ngöôøi chaúng daùm queân...”

Daàu soáng xa queâ ñeán maáy, hai baø Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn vaø Ngoïc Khoa luùc naøo cuõng

tìm caùch môû mang bôø coõi nöôùc nhaø baèng nhöõng phöông caùch hoøa bình vaø khoâng toán

hao xöông maùu cuûa daân toäc. Quaû laø coâng ôn cuûa hai baø ñoái vôùi Toå Quoác vaø daân toäc

Vieät Nam heát söùc saâu daày. Naêm 1959, AÙ Nam Traàn Tuaán Khaûi cuõng ñaõ caûm vònh

moät baøi thô taùn thaùn hai baø nhö sau:

“Hoàng Laïc ta ñaâu hieám nöõ taøi,

Nghìn xöa Tröng Trieäu ñaõ löøng oai.

Noi göông: Khoa, Vaïn, hai Coâng Chuùa,

Moät sôùm ra ñi môû ñaát ñai.

Moái tình höõu nghò Vieät-Chieâm-Mieân,

Thaàn xæ mong sao ñöôïc vöõng beàn.

Chuùa Saõi bao naêm nhôø dieäu keá,

Giöõ mieàn Nam AÙ ñaëng bình yeân.

Ñôøi voán quen duøng söùc löûa binh,

Gaây nhieàu thaûm hoïa khoå sinh linh.

Rieâng ñaây ngoïc luïa thay göôm giaùo,

Traêm hoï aâu ca höôûng thaùi bình.

Cuõng vì haïnh phuùc cuûa muoân daân,

Vì nöôùc, vì nhaø, xaù quaûn thaân.

Laù ngoïc caønh vaøng coi nheï boång,

Hieáu trung cho troïn ñuû möôøi phaân.

Nhöng tieác rieâng cho phaän nöõ haøi,

Ñem thaân giuùp nöôùc haù nhöôøng trai.

Vaéng trang lòch söû, naøo ai bieát?

Ngöôøi ñaõ hy sinh vò gioáng noøi.

Tôùi nay keå ñaõ maáy tinh söông,

Möôïn buùt quan hoaøi ñeå bieåu döông.

Baø Ròa, Phan Rang ngaøn vaïn daëm,

Coâng ngöôøi raïng rôõ choán queâ höông.”

82

Vieäc traû laïi söï thaät vaø ñuùng giaù trò lòch söû khoâng rieâng gì cho Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn,

maø cho taát caû nhöõng nhaân vaät lòch söû ñeå khoûi phuï loøng yeâu queâ höông noàng naøn cuûa

caùc baäc tieàn nhaân vaãn luoân laø ñieàu maø haøng haäu boái chuùng ta luoân mong muoán.

Trong chieàu höôùng vinh danh ñuùng ngöôøi ñaõ coù coâng raát lôùn trong vieäc môû coõi veà

phöông Nam, ngöôøi vieát baøi naày cuõng xin ñeâ ñaàu daâng leân moät neùn höông töôûng

nieäm vaø caùo trình vôùi “Coâ Chín Xinh” hay coâng nöõ Ngoïc Vaïn vaø coâng nöõ Ngoïc Khoa

raèng coâng ôn cuûa caùc ngaøi seõ ñöôïc daân toäc Vieät Nam ñôøi ñôøi töôûng nhôù. Xin hoàn

thieâng cuûa caùc ngaøi haõy tieáp tuïc phoø trôï cho daân toäc Vieät Nam luoân ñöôïc vöõng maïnh

vaø saùng suoát nhö caùc ngaøi, töø ñoù bieát ñaët quyeàn lôïi “Toå Quoác Treân Heát”, treân caû

quyeàn lôïi gia ñình vaø ñoaøn theå ñeå coù theå giöõ vöõng toaøn coõi ñaát ñai maø moät thôøi cuõng

laø taâm nguyeän döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa caùc ngaøi!

Chuù Thích:

(1) Theo F.S. Couvreur trong quyeån Dictionnaire Clasique de la Langue Chinoise, Taipei, 1967, p. 1075, naêm 225

tröôùc taây lòch, Taàn Thuûy Hoaøng thoáng nhaát Trung Hoa, nöôùc naøy laáy hoï cuûa Thuûy Hoaøng ñaët laøm teân nöôùc,

Ts’in, aâm theo tieáng Phaùp laø Chine, theo tieáng Anh laø China.

(2) Theo P.Y. Manguin trong quyeån Les Portugais sur les Cotes du Vietnam et du Campa, Paris, 1972, p.42, töø

naêm 1512 ñeán naêm 1515, Pires vieát saùch Suma Oriental, trong ñoù coù ñoaïn vieát toùm taét nhö sau: “Vöông quoác

Cauchy-Chyna naèm giöõa nöôùc Champa vaø Trung Hoa. Ngöôøi Hoa goïi xöù naøy laø Cacho, töùc Giao Chæ coøn

ngöôøi Xieâm vaø Maõ Lai thæ goïi laø Cochinchina, töùc Giao Chæ Trung Hoa, ñeå phaân bieät vôùi xöù Cochy beân

Malabar beân AÁn Ñoä.” Tuy nhieân, veà sau naøy, töø naêm 1568 ñeán naêm 1580, Fernand Vaz Dourado ghi vuøng

vònh bieån Emsseada de Cochi, Quochim, Cauchi. Trong sô ñoà hoài 1511 ñeán 1512, Francisco Rodriques ghi

treân theàm luïc ñòa phía baéc bieån Ñoâng ñòa danh Cochin da China, coù nghóa laø Giao Chæ gaàn Trung Hoa, vaø töø

ñaây vuøng naøy ñöôïc mang teân laø Cochinchina. Luùc ñoù, ñòa danh naøy ñöôïc duøng ñeå goïi toaøn theå xöù Ñaïi Vieät.

(3) Ñaïi Vieät Söû Kyù cheùp raèng (Vieän Nghieân Cöùu Haùn Noâm, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi, 1997, trang 39): “Söû thôøi Thaàn

Noâng vieát phía Nam voã veà ñaát Giao Chæ, thì voán ñaõ töï thaønh moät nöôùc. Nhö vaäy teân nöôùc Giao Chæ coù tröôùc teân nöôùc Vaên

Lang do vua Huøng Vöông thöù I ñaët ra. Nöôùc Vaên Lang chia ra 15 boä. Boä thöù nhaát laø Giao Chæ, nay laø vuøng Haø Noäi, Nam

Ñònh, vaø Höng Yeân. Naêm 258 tröôùc Taây lòch, Thuïc Phaùn chieám Vaên Lang roài ñoåi quoác hieäu ra laø AÂu Laïc, chia nöôùc ra laøm

17 boä laïc, laïi khoâng coù teân Giao Chæ. Naêm 207 tröôùc taây lòch, nhaø Taàn ñoåi AÂu Laïc ra laøm Töôïng Quaän. Ñeán naêm 206,

Trieäu Ñaø chieám Töôïng Quaän, ñaët ra nöôùc Nam Vieät goàm hai quaän Giao Chæ vaø Cöûu Chaân. Naêm 111 tröôùc taây lòch, nhaø

Taây Haùn sai Loä Baùc Ñöùc ñaùnh lay nöôùc Nam Vieät, roài ñoåi teân laø Giao Chæ Boä, chia ra laøm 9 quaän, trong ñoù coù quaän Giao

Chæ goàm caû mieàn Baéc Vieät Nam xuoáng tôùi vuøng Ninh Bình. Naêm 40 sau taây lòch, Tröng Traéc vaø em gaùi laø Tröng Nhò ñaùnh

ñuoåi Thaùi thuù Toâ Ñònh, roài leân ngoâi vua, ñoùng ñoâ ôû Meâ Linh.” Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Khaâm Ñònh Vieät Söû

Thoâng Giaùm Cöông Muïc, Tieàn Bieân, quyeån thöù nhaát, NXB Quoác Gia Giaùo Duïc, Saøi Goøn, 1960, phieân dòch vaø chuù thích:

Tröông Böûu Laâm, Böûu Caàm, Taï Quang Phaùt, trang 177-195: “Muøa xuaân naêm 42 sau taây lòch, quaân Maõ Vieän tieán ñaùnh

vuøng Laõng Baïc, ñeán muøa xuaân naêm 43, quaân cuûa Tröng Nöõ Vöông bò thua taïi Caåm Kheâ, nhò vò Tröng Traéc Tröng Nhò phaûi

traàm mình döôùi doøng soâng Haùt Giang maø tuaãn tieát. Maõ Vieän ñem ñaát Giao Chæ thuoäc veà nhaø Haùn nhö cuõ, luùc ñoù laø nhaø

Ñoâng Haùn, roài dôøi phuû töø Meâ Linh veà Long Bieân, nay laø Haø Noäi.” Theo Traàn Troïng Kim trong Vieät Nam Söû Löôïc, NXB

Taân Vieät, Saøi Goøn, 1950, trang 51: “Naêm 203 sau taây lòch, Só Nhieáp daâng sôù xin caûi Giao Chæ laøm Giao Chaâu.” Theo Ñaøo

Duy Anh trong Ñaát Nöôùc Vieät Nam Qua Caùc Ñôøi, NXB Khoa Hoïc, Haø Noäi, 1964, trang 56: “Naêm 220, nhaø Ñoâng Haùn maát

ngoâi. Ñaát Giao Chaâu luùc bay giôø tröïc thuoäc Ñoâng Ngoâ. Naêm 226, Ngoâ Toân Quyeàn laáy töø Hôïp Phoá trôû veà Baéc goïi laø Quaûng

Chaâu, töø Giao Chæ veà Nam goïi laø Giao Chaâu. Sau ñoù Giao Chaâu döôùi thôøi nhaø Taán (265-420) vaø Nam Baéc Trieàu (420-588)

vaãn giöõ teân vaø chia ra laøm 6 quaän. Ñöùng ñaàu laø quaän Giao Chæ, cai quaûn 14 huyeän vôùi 12.000 hoä daân. Naêm 544, Lyù Boân

ñaùnh thaéng quaân nhaø Löông, xöng laø Nam Vieät Ñeá, ñaët quoác hieäu laø Vaïn Xuaân, nhöng chöa phaân boá laïi cöông vöïc. Nhaø

Lyù laøm vua nöôùc Vaïn Xuaân ñöôïc 3 ñôøi. Naêm 602, vua Tuøy Vaên Ñeá môùi thoáng nhaát Trung Hoa, sai Löu Phong ñem 27 dinh

quaân sang ñaùnh chieám Vaïn Xuaân. Nhaø Tuøy chia ñaát Giao Chaâu ra laøm 5 quaän. Thöù nhaát laø quaän Giao Chæ, cai quaûn 9

huyeän, trong ñoù coù huyeän Giao Chæ. Naêm 679, ñoåi Giao Chaâu ra laøm An Nam Ñoâ Hoä Phuû. Nöôùc ta ñöôïc goïi laø An Nam töø

ñoù. An Nam Ñoâ Hoä Phuû chia laøm 12 chaâu. Thöù nhaát laø Giao Chaâu ôû vuøng Haø Noäi vaø Nam Ñònh, cai trò 8 huyeän, trong ñoù

coù huyeän Giao Chæ. Naêm 679, ñoåi Giao Chaâu ra laøm An Nam Ñoâ Hoä Phuû. Nöôùc Vieät Nam ñöôïc goïi laø An Nam töø ñoù. An

Nam Ñoâ Hoä Phuû chia laøm 12 chaâu. Thöù nhaát laø Giao Chaâu ôû ñaát Haø Noäi vaø Nam Ñònh, cai trò 8 huyeän, trong ñoù coù huyeän

Giao Chæ. Naêm 907, lôïi duïng beân Trung Hoa ñang tranh giaønh quyeàn löïc, Khuùc Thöøa Duï töï xöng laøm Tieát Ñoä Söù cai trò

vuøng Tónh Haûi, teân môùi cuûa An Nam Ñoâ Hoä Phuû. Naêm 923, nhaø Nam Haùn laïi tieán chieám Tónh Haûi. Ñeán naêm 931, Döông

83

Dieân Ngheä töï xöng laøm Tieát Ñoä Söù, nhöng 6 naêm sau laïi bò thuoäc töôùng laø Kieàu Coâng Tieãn gieát cheát. Khi ñoù, con reå cuûa

Döông Dieân Ngheä laø Ngoâ Quyeàn, ñem quaân töø AÙi Chaâu ra ñaùnh Coâng Tieãn, Tieãn beøn caàu cöùu vôùi quaân Nam Haùn. Thaùi töû

Hoaèng Thao ñem quaân sang ñaùnh, nhöng bò ñaïi baïi treân soâng Baïch Ñaèng. Naêm 939, Ngoâ Quyeàn xöng laø Tieàn Ngoâ Vöông,

ñoùng ñoâ ôû Coå Loa, vaø laøm vua ñöôïc 6 naêm thì maát. Em reå laø Döông Tam Kha tieám ngoâi vaø cai trò töø naêm 945 ñeán naêm 950.

Sau ñoù, Kha laïi cuøng 2 ngöôøi con cuûa Ngoâ Quyeàn cuøng cai trò töø naêm 950 ñeán naêm 956. Caùc thoå haøo khoâng ñoàng yù söï tieám

ngoâi cuûa Döông Tam Kha neân noåi leân huøng cöù khaép nôi. Ñoù laø thôøi kyø thaäp nhò söù quaân (945-967). Naêm 967, Ñinh Boä Lónh

deïp yeân ñöôïc 12 söù quaân, leân ngoâi xöng laø Ñinh Tieân Hoaøng, ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö, ñaët quoác hieäu laø Ñaïi Coà Vieät, vaø ñöôïc

nhaø Toáng phong laøm Giao Chæ Quaän Vöông. Sau khi Ñinh Tieân Hoaøng qua ñôøi, con trai laø Ñinh Tueä, töùc Ñinh Pheá Ñeá, môùi

leân 6 tuoåi. Leâ Hoaøn ñöôïc Thaùi haäu Döông Vaân Nga vaø trieàu thaàn suy toân leân laøm vua, laáy hieäu laø Leâ Ñaïi Haønh, cuõng ñöôïc

nhaø Toáng phong laøm Giao Chæ Quaän Vöông. Tieáp noái Leâ Ñaïi Haønh laø Leâ Trung Toâng (1005), Leâ Long Ñænh (1005-1009),

vaãn ñöôïc nhaø Toáng phong laøm Giao Chæ Quaän Vöông. Ñeán naêm 1010, Lyù Coâng Uaån leân ngoâi, dôøi ñoâ veà Thaêng Long. Keá

nghieäp nhaø Lyù laø caùc vua Lyù Thaùi Toâng (1028-1054), Lyù Thaùnh Toâng (1054-1072), Lyù Nhaân Toâng (1072-1127), Lyù Thaàn

Toâng (1128-1138), Lyù Anh Toâng (1138-1175), caùc vò vua naøy vaãn ñöôïc phong laøm Giao Chæ Quaän Vöông. Ñeán naêm 1164,

nhaø Toáng ñoåi Giao Chæ ra laøm An Nam Quoác, vaø phong cho Lyù Anh Toâng laøm An Nam Quoác Vöông. Töø naêm 1164 ñeán

naêm 1802, Trung Hoa phong cho caùc vua nöôùc ta qua caùc thôøi Lyù-Traàn-Leâ-Nguyeãn Taây Sôn laøm An Nam Quoác Vöông.

Tuy nhieân, töø naêm 1400 ñeán 1407, nhaø Hoà ñoåi teân nöôùc laø Ñaïi Ngu. Töø 1407 ñeán naêm 1427, trong suoát 20 noäi thuoäc, ngöôøi

Taøu laïi ñoåi nöôùc ta ra laøm quaän Giao Chæ. Naêm 1802, Gia Long leân ngoâi, nöôùc Taøu muoán nöôùc ta vaãn giöõ teân An Nam,

nhöng Gia Long xin ñoåi laøm Nam Vieät. Ñeán naêm Giaùp Tyù 1804, nhaø Thanh sai söù sang phong cho Gia Long laøm Vieät Nam

Quoác Vöông. Ngöôøi Taøu khoâng ñoàng yù cho ñoåi teân nöôùc ra Nam Vieät vì hoï sôï raéc roái trong chuû quyeàn ñaát ñai cuûa nöôùc

Nam Vieät thôøi Trieäu Ñaø, vì thôøi ñoù ñaát ñai cuûa 2 tænh Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây vaø moät phaàn cuûa tænh Vaân Nam ñeàu tröïc

thuoäc xöù Nam Vieät.” Coøn theo Phan Ñình Phuøng trong “Vieät Söû Ñòa Dö”, Vinh: NXB Ngheä An, 2008, tr. 27-29, Nhaø Taàn

laáy Trieäu Ñaø laøm chöùc leänh Long Xuyeân, di daân bò toäi ñaøy sang thuù ôû Nguõ Lónh (Long Xuyeân laø teân huyeän cuûa Nam Haûi,

nay laø ñaát Tuaàn Chaâu; coøn Nguõ Lónh, theo Quaûng Chaâu Kyù cuûa Buøi Uyeân, Nguõ Lónh laø Ñaïi Duõ, Thuûy An, Laâm Haï, Queá

Döông, Yeát Döông, nay thuoäc ñòa giôùi hai tænh Quaûng Ñoâng vaø Quaûng Taây cuûa Taøu). Naêm 210 tröôùc taây lòch, quaân cuûa hai

beân Trieäu Ñaø vaø Thuïc An Döông Vöông ñaùnh nhau, Thuïc Vöông caét ñaát töø Bình Giang veà phía Baéc cho Trieäu Ñaø roài lui

binh veà nuùi Vuõ Ninh. Sau ñoù, Trieäu Ñaø duøng möu ñaùnh chieám nöôùc AÂu Laïc cuûa Thuïc Phaùn vaø töï laäp mình laøm Nam Vieät

Vöông laáy hieäu laø Trieäu Vuõ Vöông, naêm thöù nhaát (207 tröôùc taây lòch), ñoùng ñoâ ôû Phieân Ngung. Thaønh Phieân Ngung thôøi

nhaø Haùn goïi laø Nam Thaønh, thuoäc quaän Nam Haûi, nay laø Quaûng Ñoâng vaø Quaûng Chaâu. Trieäu Vieät Vöông naêm thöù 10 (198

tröôùc taây lòch), sai hai vieân söù coi giöõ ôû hai quaän Giao Chæ vaø Cöûu Chaân. Giao Chæ, xöa laø phaàn ñaát caùc boä Giao Chæ, Chu

Dieân, Phuùc Loäc, Vuõ Ninh, Ninh Haûi, Döông Tuyeàn, Luïc Haûi, Vuõ Ñònh vaø Taân Höng. Nhaø Trieäu ñaët laøm quaän, thoáng laõnh

10 huyeän. Veà sau caùc boä naày giöõ nguyeân hoaëc thay ñoåi moãi thôøi moãi khaùc. Nay thuoäc phaàn ñaát cuûa caùc tænh Baéc Kyø. Cöûu

Chaân, xöa laø phaàn ñaát cuûa ba boä Cöûu Chaân, Hoaøi Hoan vaø Vieät Thöôøng; nhaø Taàn ñaët laøm ñaát Töôïng Quaän; nhaø Trieäu ñaët

laøm quaän, thoáng laõnh 12 huyeän; nhaø Haùn, khoaûng nieân hieäu Nguyeân Ñænh (116-111 tröôùc taây lòch), taùch naêm huyeän Tyû

Caûnh, Lö Coác, Taây Quyeån, Töôïng Laâm vaø Chu Ngoâ ñaët laøm quaän Nhaät Nam, coøn baûy huyeän Tö Phoá, Cö Phong, Ñoâ Baøng,

Dö Phaùt, Haøm Hoan, Voâ Thieát vaø Voâ Bieân, vaãn theo cuõ ñaët laøm quaän Cöûu Chaân; nhaø Ngoâ, Taán, Toáng, Teà giöõ nguyeân nhö

theá. Ñeán nhaø Löông ñoåi laøm AÙi Chaâu, veà sau chaâu naày giöõ nguyeân hay thay ñoåi moãi thôøi moãi khaùc. Nay laø phaàn ñaát Thanh

Hoùa, Quaûng Bình, Quaûng trò vaø Thöøa Thieân. Trieäu Vöông Kieán Ñöùc naêm thöù nhaát (111 tröôùc taây lòch), nhaø Haùn dieät nhaø

Trieäu, chieám laáy ñaát nhaø Trieäu, ñaët laøm chín quaän, lieät laøm boä Giao Chæ, moãi quaän ñaët moät vieân Thaùi thuù, goïi goäp chung

ñaát Nam Vieät laø Giao Chaâu. Chín quaän naày goàm quaän Thöông Ngoâ, nay laø ñaát Ngoâ Xuyeân. Quaän Uaát Laâm, nay laø Quaûng

Taây. Quaän Hôïp Phoá nay laø Quaûng Chaâu. Quaän Nhaät Nam, xöa laø boä Vieät Thöôøng, nhaø Taàn ñaët laøm Töôïng Quaän, ñeán nhaø

Trieäu thuoäc quaän Cöûu Chaân, ñaàu nhaø Haùn taùch ra laøm Nhaät Nam, ñeán caùc nhaø Ngoâ, Taàn, Toáng giöõ theo nhö nhaø Haùn. Veà

sau bò Laâm AÁp chieám ñoaït. Nhaø Tuøy ñaùnh Laâm AÁp, ñaët laøm Ñam Chaâu, tieáp ñeán ñoåi thaønh quaän Tyû Caûnh. Veà sau quaän

naày saùp nhaäp vaøo Chieâm Thaønh. Nay thuoäc phaàn ñaát hai tænh Quaûng Bình vaø Quaûng Trò. Quaän Chaâu Nhai, ôû trong bie ån

lôùn, saùt beân bôø bieån. Nhaø Ñöôøng ñoåi laøm Chaâu Nhai, nay laø phaàn ñaát Quyønh Chaâu vaø Nhai Chaâu. Quaän Ñam Nhó, cuõng laø

moät baõi noåi trong bieån lôùn, nhaø Ñöôøng ñoåi laøm Ñam Chaâu, nay laø phaàn ñaát Ñam Chaâu cuûa phuû Quyønh Chaâu. Sau naêm 110

sau taây lòch, Nam Vieät bò noäi thuoäc nhaø Haùn, chaâu thì ñaët Thöù söû, coøn quaän thì ñaët Thaùi thuù cai trò. Caùc chaâu Long Uyeân

(Long Bieân, theo Thuûy Kinh Chuù, nieân hieäu Kieán An naêm thöù 13, töùc 208 tröôùc taây lòch, khi môùi ñaép thaønh coù loaøi long

giao ñi laïi ôû hai beân bôø, nhaân ñoù ñoåi thaønh Long Uyeân. Ñeán ñôøi nhaø Lyù dôøi ñoâ veà ñaây, ñoåi teân laø Thaêng Long, nay thuoäc

Haø Noäi), Meâ Linh, Doanh Laâu vaø Quaûng Tín ñeàu coù trò sôû cuûa quan Thöù söû. Naêm Haùn Quang Voõ, nieân hieäu Kieán Voõ thöù

18 (42 sau taây lòch), Maõ Vieän ñem quaân ñeán Laõng Baïc, giao chieán vôùi Tröng Traéc vaø keå töø ñoù nöôùc ta laïi tieáp tuïc bò noäi

thuoäc Taøu.

(4) Trong caùc thö tòch cuûa Vieät Nam, khoâng bieát danh xöng Ñaøng Ngoaøi vaø Ñaøng Trong xuaát hieän töø thôøi naøo,

nhöng theo lôøi chuù giaûi cuûa Manguin trong moät taám baûn ñoà khoâng roõ taùc giaû laø ai, do Bartolomeu Lasso coâng

boá vaø khaéc hoïa bôûi Petrus Plancius vaøo nhöõng naêm 1592-1594, cho thaáy töø tröôùc naêm 1592, ngöôøi Taây

phöông goïi xöù Ñaøng Ngoaì laø Tunquin, coù nghóa laø Ñoâng Kinh, teân goïi thuû ñoâ Thaêng Long töø naêm 1430.

Trong khi ñoù, hoï goïi xöù Ñaøng Trong laø Cochinchine.

(5) Trong boä saùch Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam naày, coù khi ngöôøi vieát duøng hai chöõ ‘Coâng Chuùa’ vaø ‘Coâng Nöõ’ ñeå

noùi veà Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn vaø Ngoïc Khoa. Kyø thaät, phaûi laø con gaùi cuûa vua thì môùi ñöôïc goïi laø ‘Coâng Chuùa’,

coøn con gaùi cuûa caùc chuùa chæ ñöôïc goïi laø ‘Coâng Nöõ’ thoâi.

84

(6) Theo cuoán Royaume du Cambodge (Vöông Quoác Cao Mieân) cuûa Moura, coù ñoaïn vieát: “Nhaø vua môùi leân

ngoâi Chey Chetta II, lieàn xaây moät cung ñieän ôû Oudong, nôi oâng long troïng cöû haønh leã cöôùi moät coâng chuùa ,

con vua An Nam. Baø naøy raát ñeïp, chaúng bao laâu aûnh höôûng ñeán nhaø vua. Nhôø baø maø moät söù ñoaøn An Nam ñaõ

xin ñöôïc pheùp Chey Chetta II ñeán laäp thöông ñieám trong mieàn Nam Cao Mieân, ôû chính nôi ngaøy nay laø Saøi

Goøn... Cuõng töø ñoù, Chaân Laïp maát daàn laõnh thoå cho ngöôøi Vieät baèng caùch daâng taëng, ñeàn ôn ñaùp nghóa. Cuoäc

Nam tieán hoaøn thaønh keå töø luùc ngöôøi Vieät tôùi Ñoàng Nai cho ñeán khi tôùi Haø Tieân, keùo daøi khoaûng moät theá kyû

röôõi. Khi veà Chaân Laïp vaø trôû thaønh Hoaøng Haäu, baø Ngoïc Vaïn coù ñem theo moät ñaùm tuøy nöõ ñeå phuïc dòch trong

noäi cung. Baø daïy chuùng goïi baø baèng ‘Coâ Chín’ thay vì hoaøng haäu. Töø ñoù daân Mieân cuõng theo thoùi quen aáy goïi

baø baèng ‘Coâ Chín’. Daân Mieân oaùn haän chuùa cuûa hoï vì meâ ‘Coâ Chín’ maø taïo ra ñaàu daây moái nhôï maát laàn laàn

caû Thuûy Chaân Laïp. Ñoái vôùi hoï ‘Coâ Chín’ töôïng tröng cho ñaát Thuûy Chaân Laïp.”

(7) Coù leõ vua Norodom muoán duøng chöõ “Cochin” cuõng khoâng chöøng? Tuy nhieân, hoài Taây môùi qua chieám Cao

Mieân (1862), vua Norodom laøm gì bieát ñöôïc töø “Cochin” cuûa tieáng Phaùp; vì vaäy giaû thuyeát cho raèng oâng cuõng

goïi teân cuûa vuøng ñaát naày theo kieåu maø daân gian hai vuøng Prei Nokor vaø Kas Krobei ñaõ goïi hoài giöõa theá kyû

thöù XVIII coù leõ hôïp lyù hôn.

(8) Christoforo Borri laø moät giaùo só ngöôøi YÙ ñaõ soáng gaàn vuøng Qui Nhôn töø naêm 1618 ñeán naêm 1622. Trong cuoán

hoài kyù ñöôïc xuaát baûn naêm 1631, oâng ñaõ dieãn taû veà phaùi ñoaøn cuûa coâng nöõ Ngoïc Vaïn ñi Oudong nhö sau: “Söù

boä goàm khaù ñoâng ngöôøi, caû quan laãn lính, vöøa nam vöøa nöõ, chuyeân chôû treân nhöõng chieác thuyeàn lôùn coù trang

bò vuõ khí vaø baøy trí loäng laãy. Khi söù boä tôùi Oudong thì daân chuùng Khmer, thöông nhaân ngöôøi Boà, Nhaät, Trung

Hoa, ñaõ tuï taäp ñoâng ñaûo ñeå tieáp ñoùn vaø hoan ngheânh.” Nghóa laø phaùi ñoaøn cuûa coâng nöõ Ngoïc Vaïn ñaõ ñöôïc

thaàn daân xöù Chaân Laïp ñaõ tieáp röôùc naøng moät caùch linh ñình vaø troïng theå, vaø ngay sau ñoù naøng ñöôïc Mieân

vöông phong laøm hoaøng haäu.”

(9) Baây giôø vaãn coøn daáu tích cuûa xöôûng ñoùng taøu beân kia soâng ñoái dieän vôùi thaønh Nam Vang.

(10) Naêm 1623, ngay sau khi söù ñoaøn xöù Ñaøng Trong ñeán Oudong xin quoác vöông Chaân Laïp cho ñöôïc ñaët 2 traïm

thu thueá taïi Prei Nokor vaø Kras Kobei, töùc vuøng Saøi Coân vaø Beán Ngheù, thì ngay laäp töùc ñöôïc vua Chaân Laïp

chuaån thuaän. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, nhôø söï giao haûo vaø vieän trôï cuûa quaân ñoäi Xöù Ñaøng Trong maø vua

Chaân Laïp ñaõ 2 laàn, vaøo naêm 1621 vaø 1623, ñaåy lui ñöôïc quaân xaâm laêng Xieâm La ra khoûi bôø coõi. Theo Thaùi

Vaên Kieåm trong quyeån “Ñaát Vieät Trôøi Nam”, NXB Nguoàn Soáng, Saøi Goøn, 1960, tr. 45-46, khi söù ñoaøn tôùi xin

thieát laäp 2 traïm thu thueá thì baø Hoaøng Haäu Vieät Nam (Coâng nöõ Ngoïc Vaïn) khaån thieát xin choàng chaáp thuaän

lôøi yeu6 caàu cuûa phaùi boä vaø vua Chey Chetta II ñaõ baèng loøng. Keå töø thôøi ñieåm ñoù, löu daân ngöôøi Vieät baét ñaàu

di cö töø mieàn Trung vaøo hai vuøng Saøi Coân vaø Beán Ngheù ñeå laäp nghieäp moät caùch deã daøng. Hoï ñöôïc pheùp töï

do khai phaù ñaát ñai, troàng troït, buoân baùn vaø ñoùng thueá cho 2 traïm thu thueá naøy.

(11) Coâng nöõ Ngoïc Vaïn haï sanh ñöôïc hai hoaøng töû. Ngöôøi thöù nhaát teân laø Batom Reachea Potouna Raja vaø ngöôøi

thöù nhì teân laø Ang Non Neùang Nheùa Ksattrey. Luùc vua Chey Chetta II baêng haø thì ngöôøi nhoû nhaát chöa ñaày 4

tuoåi, trong khi ngöôøi con lôùn ñang hoïc taäp trong quoác töï. Tröôùc khi qua ñôøi, vua Chey Chetta II cho thaùi töû

Batom Reachea Potouna Raja höùa hoân vôùi coâng chuùa Ang-Vodey, nhöng khi nhaø vua qua ñôøi thì ngöôøi em

cuûa oâng laø Preùa Outey cöôùp duyeân cuûa chaùu khi thaùi töû vaãn coøn ñang ôû trong quoác töï.

(12) Baây giôø laø Saøi Goøn-Chôï Lôùn.

(13) Nhieàu ngöôøi ngoaïi quoác laàm töôûng baø laø Coâ Chín Taøu (Cochinchine).

(14) Raát coù theå AÛi Nam Quan vaø ngay caû Thaùc Baûn Doác, moät thôøi naèm saâu trong noäi ñòa Vieät Nam, ngaøy nay ñaõ

naèm saâu trong noäi ñòa cuûa Taøu, nhöng thoâi, chuyeän naøy haõy ñeå ñoù cho caùc nhaø söû gia chaân chính nghieân cöùu,

nhaän xeùt vaø pheâ phaùn. Trong phaïm vi haïn heïp cuûa baøi vieát naøy, ngöôøi vieát chæ muoán noùi veà coâng lao baèng

trôøi bieån cuûa Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn ñoái vôùi Toå Quoác vaø daân toäc Vieät Nam. Theá nhöng söû quaùn trieàu Nguyeãn

khoâng coù laáy moät doøng ghi ôn tieàn nhaân.

(15) Teân Khmer laø Ang Saur, em cuûa OÂng Ñaøi.

(16) Hai xöù Prei Nokor vaø Kas Kobei laø vuøng Chôï Lôùn vaø Saøi Goøn ngaøy nay.

85

CHÖÔNG NAÊM

Haéc Hoå Nguyeãn Höõu Caûnh

Ngöôøi Khai Sinh Xöù Ñoàng Nai

(I) Tieåu Söû Vaø Thaân Theá:

Nguyeãn Höõu Caûnh (1650-1700) laø moät danh töôùng thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu.

OÂng ñöôïc xem laø vò töôùng coù coâng ñaàu trong vieäc môû coõi veà phöông Nam, vaø laø

ngöôøi ñaõ khai sinh ra Ñoàng Nai-Gia Ñònh vaøo naêm 1698. Töø ñoù, vuøng ñaát naøy chính

thöùc trôû thaønh moät ñôn vò haønh chính tröïc thuoäc laõnh thoå Ñaïi Vieät. Khôûi toå 19 ñôøi

tröôùc cuûa Nguyeãn Höõu Caûnh laø Ñònh Quoác Coâng Nguyeãn Baëc (924-979), vò khai quoác

coâng thaàn thôøi nhaø Ñinh, goác ngöôøi Hoa Lö thuoäc chaâu Ñaïi Hoaèng, veà sau naøy laø Ñaïi

Höõu, Gia Vieãn, thuoäc tænh Ninh Bình. Nhöng doøng doõi cuûa Nguyeãn Baëc sau vuï Ñinh

Ñieàn thì dôøi veà Gia Mieâu ngoaïi trang, Toáng Sôn, Thanh Hoùa. Rieâng chi toäc Nguyeãn

Höõu Caûnh voán laø haäu dueä ñôøi thöù 9 cuûa ñeä nhaát khai quoác coâng thaàn Quoác Coâng ÖÙc

Trai Nguyeãn Traõi (1380-1442). OÂng cuõng laø chaùu baøng heä 5 ñôøi cuûa ngaøi Nguyeãn

Kim. Nguyeãn höõu Caûnh coù chaùnh danh laø Nguyeãn höõu Kính, laø moät danh töôùng döôùi

thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu (1674-1725). OÂng coù coâng môû mang bôø coõi vaø laø ngöôøi

ñaàu tieân thieát laäp neàn haønh chaùnh Ñaïi Vieät veà phöông Nam. Ngöôøi ñöông thôøi toân

oâng laø OÂng Haéc Hoå, töùc laø con coïp ñen trong haøng danh töôùng cuûa nhaø Nguyeãn (Sôû dó

oâng coù bieät danh laø Haéc Hoå laø do bôûi ñöông thôøi oâng coù söùc maïnh vaø ngheà voõ gioûi

nhö hoå, laïi theâm coù nöôùc da maøu ñen xaäm, neân daân chuùng vuøng Ñaát Phöông Nam

ñöông thôøi goïi oâng laø Haéc Hoå Töôùng Coâng). Noäi toå cuûa oâng laø Nguyeãn höõu Vaên, coù

saùch ghi laø Nguyeãn Trieàu Vaên, moät trong nhöõng coâng thaàn chaùnh tröïc cuûa nhaø Haäu

Leâ, ñöôïc vua Leâ phong töôùc Trieàu Vaên Haàu. Nguyeãn Höõu Caûnh, cuõng coù nôi cheùp laø

Nguyeãn höõu Kænh, sanh naêm 1650, taïi Gia Mieâu huyeän Toâng Sôn, tænh Thanh Hoùa, laø

con thöù ba cuûa Chieâu Vuõ Haàu Nguyeãn höõu Daät vaø baø Nguyeãn thò Thieän, oâng thuoäc

doøng doõi Nguyeãn Traûi. OÂng teân thaät laø Nguyeãn Höõu Thaønh, huùy laø Caûnh. Töø tröôùc

ñeán giôø chöa coù taøi lieäu lòch söû naøo ghi teân Thaønh bao giôø. Ngay trong Ñaïi Nam Lieät

Truyeän Tieàn Bieân hay Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieàn Bieân cuõng ghi teân oâng laø Nguyeãn

Höõu Caûnh hay Nguyeãn Höõu Kính. Tuy nhieân, theo Vaên Thi Só Nhö Hieân Nguyeãn

Ngoïc Hieàn, chaùu ngoaïi haäu dueä cuûa doøng Nguyeãn Höõu trong Leã Thaønh Haàu Nguyeãn

Höõu Caûnh Vôùi Coâng Cuoäc Khai Saùng Mieàn Nam Nöôùc Vieät Cuoái Theá Kyû Thöù XVII,

NXBTHTPHCM, 2016, tr. 27, phaàn ñaàu cuûa taäp gia phaû hieän coøn ñöôïc löu giöõ taïi

vuøng Vaïn Xuaân, thuoäc xaõ Vaïn Ninh, huyeän Quaûng Ninh, tænh Quaûng Bình, ghi roõ teân

cuûa oâng laø Nguyeãn Höõu Thaønh, huùy laø Caûnh. Ngoaøi ra, oâng coøn coù toäc danh laø Leã.

86

Coù leõ chính vì vaäy maø veà sau naøy chuùa Nguyeãn phong töôùc cho oâng laø Leã Thaønh

Haàu, vì Thaønh môùi chính laø teân ghi trong gia phaû, coøn Caûnh laø teân huùy cuûa oâng. Hai

ngöôøi anh ruoät cuûa oâng laø Nguyeãn höõu Haøo vaø Trung Thaéng Haàu (khoâng roõ teân), vaø

ngöôøi em trai laø Tín Ñöùc Haàu, giöõ chöùc Traán Vuõ Chöôûng Doanh. Taát caû ñeàu laø nhöõng

danh töôùng cuûa trieàu ñình xöù Ñaøng Trong. Ngoaøi ra, Nguyeãn Höõu Caûnh coøn coù taùm

ngöôøi em trai cuøng cha khaùc meï vôùi oâng nhö caùc oâng Nguyeãn Höõu Duõng vaø Nguyeãn

Höõu Bích, vaân vaân (chi toäc naøy laø con cuûa oâng Nguyeãn Höõu Daät vôùi baø Tröông thò

Ban, töï Löïu, ôû vuøng Quaûng Nam), nhöng ngay trong gia phaû chæ nhaéc nhieàu ñeán hai

oâng Nguyeãn Höõu Haøo vaø Nguyeãn Höõu Caûnh maø thoâi. Toå tieân doøng hoï cuûa oâng ñeàu laø

danh töôùng cuûa caùc chuùa Nguyeãn, coù coâng choáng ñôõ quaân Trònh phöông Baéc vaø môû

mang bôø coõi veà phöông Nam.

(II) Coâng Lao Cuûa Nguyeãn Höõu Caûnh Vôùi Vuøng Ñaát Phöông Nam:

Khi coøn ôû trong quaân nguõ, oâng cuõng coù moät bieät danh laø Haéc Hoå, tuïc truyeàn vì oâng

coù töôùng maïo huøng duõng vôùi nöôùc da ñen nhö ñoàng. Beân caïnh ñoù, oâng laïi sanh ra vaøo

naêm Canh Daàn, 1650, caàm tinh con coïp. OÂng sanh ra vaø lôùn leân taïi laøng Gia Mieâu,

huyeän Toáng Sôn, tænh Thanh Hoùa. Nôi maø ngaøy nay laø thoân Phöôùc Long, xaõ Chöông

Tín, huyeän Phong Loäc, tænh Quaûng Bình. Töø thuôû nhoû oâng theo thaân phuï ra chieán

tröôøng, töøng laäp chieán coâng neân khi môùi vöøa 20 tuoåi, oâng ñaõ ñöôïc ban chöùc Cai cô.

OÂng laø ngöôøi coù coâng lôùn trong coâng cuoäc bình ñònh Chieâm Thaønh vaø thu phuïc Chaân

Laïp. Khi soáng oai danh oâng vang doäi khaép nôi, khi cheát ñöôïc daân chuùng caùc nôi laäp

ñeàn thôø, ngay caû nhöõng vuøng maø linh cöõu oâng chæ ñi ngang qua maø thoâi. OÂng laø vò

töôùng ñöôïc trieàu Nguyeãn phong thaàn vaø cho thôø trong Thaùi Mieáu. Theo Quoác Söû

Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieàn Bieân, thaùng 2 naêm Maäu Daàn, 1698,

theo leänh cuûa chuùa Nguyõ6n Phuùc Chu, laàn ñaàu tieân höôûng Cô Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo

Nam kinh löôïc: “Baét ñaàu ñaët phuû Gia Ñònh, Chuùa sai Nguyeãn Höõu Caûnh kinh löôïc

ñaát Chaân Laïp, chia ñaát Ñoâng Phoá, laáy xöù Ñoàng Nai ñaët laøm huyeän Phöôùc Long, döïng

Dinh Traán Bieân (Bieân Hoøa). Laáy xöù Saøi Coân (Saøi Goøn), döïng dinh Phieân Traán (Gia

Ñònh). Moãi dinh ñaët chöùc Löu Thuû, Cai Baï, Kyù Luïc, vaø caùc cô ñoäi thuyeàn, thuûy, boä

tinh binh vaø thuoäc binh. Môû roäng ñaát nghìn daëm, ñöôïc hôn boán vaïn hoä, beøn chieâu moä

nhöõng daân sieâu daït töø Boá Chaùnh trôû vaøo Nam cho ñeán ôû cho ñoâng. Thieát laäp xaõ, thoân,

phöôøng, aáp, chia caét giôùi phaän, khai khaån ruoäng nöông, ñònh leä thueá toâ dung, laøm soå

ñinh ñieàn. Laïi laáy ngöôøi Thanh ñeán buoân baùn ôû Traán Bieân laäp xaõ Thanh Haø. ÔÛ Bieân

Traán laäp xaõ Minh Höông. Töø ñoù ngöôøi Thanh ôû buoân baùn ñeàu thaønh daân hoä cuûa ta.”

Naêm Nhaâm Thaân (1692), khi vua Chieâm laø Baø Tranh keùo sang nöôùc ta cöôùp boùc

vaø saùt haïi cö daân trong vuøng Dieân Ninh, sau ñoù laïi hoïp quaân ñaép luõy ôû phuû Dieân Ninh

(Dieân Khaùnh). Quan Traán thuû dinh Bình Khang lieäu choáng khoâng noåi phaûi baùo veà

chuùa Nguyeãn. Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu beøn phong cho Leã Taøi Haàu Nguyeãn Höõu Kænh

laõnh chöùc Toång binh (Thoáng binh) cuøng vôùi Tham Möu Nguyeãn ñình Quang caát quaân

Chaùnh Dinh cuøng quaân Quaûng Nam vaø Bình Khöông ñi ñaùnh deïp. Thaùng gieâng naêm

87

Quyù Daäu (1693), Nguyeãn höõu Caûnh ñaùnh baïi vaø baét ñöôïc Baø Tranh vaø hai tuøy töôùng

Chieâm laø Traù Taø Vieân vaø laø Keá Baø Töû. Thaùng baûy naêm Quyù Daäu, Nguyeãn Höõu Caûnh

cho giaûi giao toaøn boä tuø binh baét ñöôïc veà kinh ñoâ Hueá. Chuùa sai ñem quaûn thuùc taïi

nuùi Ngoïc Traûn, töùc Hoøn Cheùn ngaøy nay. Ñeán naêm Giaùp Tuaát, 1694, thì vua Baø Tranh

qua ñôøi.

Ñaàu naêm Giaùp Tuaát, 1694, Nguyeãn Höõu Caûnh ñöôïc thaêng chöùc Chöôûng Cô, laõnh

chöùc traán thuû dinh Bình Khang. Ñeán thaùng 8, naêm 1694, Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cho

ñoåi ñaát Chieâm Thaønh ra laøm traán Thuaän Thaønh(1)

vaø boå nhieäm Keá Baø Töû laøm Khaâm

Kyù vaø ba ngöôøi con cuûa oâng naøy laøm Ñeà Ñoác, Ñeà Laõnh vaø Cai Phuû ñeå cai trò vaø Vieät

hoùa daân Chaêm Pa. Sau ñoù laïi coù ngöôøi Taøu teân A Ban caáu keát vôùi Höõu Traø Vieân OÁc

Nha Thaùt noåi leân ôû vuøng Ñaïi Ñoàng, thuoäc Thuaän Thaønh, moät laàn nöõa Nguyeãn Höõu

Caûnh cuøng vôùi Vaên Chöùc Trònh Töôøng vaø Cai Cô Nguyeãn Thaéng Hoå phuïng maïng

chuùa Nguyeãn ñi ñaùnh deïp. Ñeán thaùng 11, naêm 1694, sau khi bình ñònh xong xuoâi,

Chuùa Nguyeãn cho phuïc hoài Dinh Traán Thuaän Thaønh, töùc tænh Ninh Thuaän ngaøy nay,

chuùa laïi phong cho Keá Baø Töû laøm Phieân Vöông, haøng naêm phaûi noäp coáng. Vôùi nhöõng

coâng traän aáy, oâng ñöôïc chuùa ban cho chöùc Chöôûng Cô vaø cöû laøm traán thuû Dinh Bình

Khang(2)

.

Trong khoaûng hai theá kyû 17 vaø 18, maëc daàu cö daân Vieät Nam ôû vuøng Nam Trung

Phaàn(3)

vaø vuøng Thuûy Chaân Laïp ñaõ khaù ñoâng, nhöng ñaây laø hai vuøng ôû theá da beo

giöõa Vieät Nam vaø Chieâm Thaønh, cuõng nhö giöõa Vieät Nam vaø Chaân Laïp, vaø quaân ñoäi

cuûa caû ba nöôùc ñeàu coù maët taïi caùc vuøng naøy, neân raát nhieàu vuï xích mích xaûy ra taïi

nhöõng vuøng tranh chaáp. Neân nhôù raèng luùc baáy giôø vuøng Ñoàng Nai cuõng nhö vuøng

ñoàng baèng soâng Cöûu Long nhieàu nôi haõy coøn hoang vu chöa ai khai khaån. Duø treân

danh nghóa laø ñaát cuûa Chieâm Thaønh vaø Chaân Laïp, nhöng treân thöïc teá hoï khoâng coù ñuû

nhaân löïc ñeå khai khaån, hoï chæ soáng raûi raùc treân caùc gioàng ñaát cao. Neân khi ngöôøi Vieät

tieán veà phía Nam vaø ñònh cö ôû nhöõng vuøng naøy thì ngöôøi Vieät, ngöôøi Mieân, ngöôøi

Chaøm, ngöôøi Stieng, ngöôøi Maï... maïnh ai naáy ôû, maïnh ai naáy khai khaån. Töôûng cuõng

neân nhaéc laïi, tröôùc khi quan Kinh Löôïc Söù Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo kinh löôïc ñaát

Noâng Naïi, thì treân vuøng ñaát naøy ñaõ coù saün moät soá löu daân Nguõ Quaûng(4)

vaø Nam Haø(5)

vì loaïn laïc, ñaõ boû xöù chaïy vaøo Moâ Xoaøi, vuøng Phöôùc Tuy ngaøy nay, laäp dinh ñieàn

sinh soáng töø hoài ñaàu theá kyû thöù möôøi baûy(6)

. Ñeán naêm 1679 laïi tieáp nhaän theâm moät soá

ngöôøi Minh Höông theo chaân nhöõng töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Döông Ngaïn Ñòch

tî naïn nhaø Maõn Thanh ñeán khai khaån hoang ñòa taïi ñaây.

Sau nhieàu vuï xích mích xaûy ra treân ñaát Chaân Laïp, naêm Maäu Daàn (1698), chuùa

Nguyeãn cöû oâng laøm Thoáng suaát sang kinh löôïc ñaát Chaân Laïp. Rieâng taïi vuøng ñaát

phöông Nam, oâng ñaõ heát loøng khai thaùc ñaát Ñoâng Phoá(7)

, laäp phuû Gia Ñònh vaø chia ra

xöù Loäc Daõ, ñaët laøm huyeän Phöôùc Long vaø laäp Dinh Traán Bieân, nay laø Bieân Hoøa; coøn

dinh Phieân Traán, nay laø Gia Ñònh, thì ñaët taïi Saøi Coân, nay laø Saøi Goøn, coù dinh quan

Kinh Löôïc. Toång soá daân ñinh taïi ñaây coù khoaûng hai traêm ngaøn ngöôøi (200.000) vôùi

hôn boán chuïc ngaøn noùc gia. Trong suoát moät naêm trò nhaäm taïi ñaây, oâng ñaõ môû mang

88

ñaát ñai roäng theâm ñöôïc 1.000 daäm vuoâng, chieâu moä theâm daân ñinh treân 40.000 ngöôøi,

vaø cho ñònh cö nhöõng ngöôøi Trung Hoa ôû Traán Bieân, laäp thaønh xaõ Thanh Haø, coøn

Phieân Traán thì laäp xaõ Minh Höông(8)

. Moãi traán thì quan Kinh Löôïc caét cöû quan Löu

Thuû ñöùng ñaàu ñeå cai trò, quan Cai boä coi kho baïc, vaø quan Kyù Luïc lo veà hình aùn.

Quan Kinh Löôïc cuõng trình taáu leân Chuùa Nguyeãn xin cho ñem ñeán traán ñoùng moät löïc

löôïng quaân söï tinh nhueä goàm cô, ñoäi, thuyeàn; trong khi hai ngaønh thuûy luïc do moät

giaùm quaân chæ huy. Taát caû nhöõng bieän phaùp naøy ñeàu nhaèm vaøo vieäc thöïc hieän vaø baûo

veä chuû quyeàn cuûa Ñaïi Vieät. Beân caïnh ñoù, treân khaép vuøng Ñaát Phöông Nam, caùc teân

ñaát, teân huyeän, teân laøng, vaân vaân, ñaõ ñöôïc Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ kheùo leùo caét ñaët vaø

laáy theo teân queâ höông baûn quaùn nôi mình sinh ra neân löu daân Thuaän Quaûng caûm

thaáy raát gaàn guõi vaø gaén boù hôn vôùi vuøng ñaát môùi naøy. Ñieàu naøy cho thaáy chaúng

nhöõng oâng laø ngöôøi coù taàm nhìn xa roäng, maø nôi oâng coøn chöùa ñöïng moät tình caûm voâ

cuøng saâu naëng vôùi queâ höông.

Sau khi hoaøn taát vieäc kinh löôïc, oâng theo leänh chuùa trôû veà traán thuû dinh Bình

Khöông nhö tröôùc. Qua muøa Thu naêm Kyû Maõo, 1699, luùc Traàn thöôïng Xuyeân (ngöôøi

Minh Höông) ñang ñoùng ôû Doanh Chaâu, nay thuoäc Vónh Long, ñöôïc tin Naëc OÂng Thu

raùo rieát xaây thaønh Bích Ñoâi, Caàu Nam vaø Nam Vang, roài ñem quaân sang quaáy roái

Vieät Nam, Thöôïng Xuyeân beøn baùo tin veà cho chuùa Nguyeãn. Ban ñaàu chuùa Nguyeãn

sai ngöôøi anh trai cuûa oâng laø Nguyeãn Höõu Haøo caát quaân ñaùnh deïp, nhöng khoâng

xong. Chuùa laïi cöû oâng laøm Thoáng suaát, cuøng Cai baï Phaïm Caûnh Long laøm Tham

möu, vaø Löu thuû Traán Bieân laø Nguyeãn höõu Khaùnh laøm tieân phong thoáng laõnh quaân

binh cuûa hai dinh Bình Khang vaø Traán Bieân, cuøng quaân Long Moân cuûa Traàn Thöôïng

Xuyeân keùo sang Cao Mieân. Thaùng 3 naêm Canh Thìn, 1700, Nguyeãn Höõu Caûnh ñem

caùc ñaïo quaân tieán vaøo Chaân Laïp, ñoùng ôû Ngö Kheâ, hôïp binh vôùi töôùng Traàn Thöôïng

Xuyeân ñaùnh thaéng lieân tieáp nhieàu traän. Khi quaân ta ñeán luõy Bích Ñoâi vaø Nam Vang,

Naëc Thu ñem quaân ñoùn ñaùnh, bò quaân trieàu deïp tan. Naëc Thu hoaûng sôï boû thaønh chaïy

troán, trong khi Naëc Yeâm vaø Naëc Noän ra ñaàu haøng. Ñeán thaùng 4 naêm 1700, Naëc Thu

cuõng quay laïi xin haøng. Trong khi môû cuoäc chinh phaït thaønh Nam Vang, Nguyeãn Höõu

Caûnh vaãn khoâng queân ra leänh cho quan quaân phaûi naïo veùt taát caû nhöõng kinh möông

vaø khôi roäng nhaùnh soâng noái lieàn hai doøng Tieàn Giang vaø Haäu Giang treân vuøng Chaâu

Ñoác. Ngaøy nay daân chuùng vuøng An Giang nhôù ôn ngaøi neân ñaõ ñaët teân cho con raïch

naøy laø Raïch OÂng Chöôûng, trong huyeän Chôï Môùi, thuoäc tænh An Giang(9)

. Trong khi

haønh binh, Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ söû duïng chính saùch laáy binh laøm noâng, Sau khi

chieán thaéng, oâng ra leänh quan quaân traán an voã veà daân chuùng trong vuøng. Nhôø ñoù maø

sau thôøi kyø loaïn laïc daân chuùng laïi nhanh choùng ñöôïc an cö laïc nghieäp.

(III) Ñoät Ngoät Qua Ñôøi Sau Khi Vöøa Hoaøn Taát Coâng Vuï:

Sau khi hoaøn taát vieäc deïp loaïn, sau khi ñaõ thaàn phuïc Naëc Thu, oâng keùo quaân veà

nöôùc, vaø cho mang sôù thaéng traän baùo veà Phuû Chuùa. Ñoàng thôøi oâng ra leänh cho döøng

quaân ôû Coàn Caùi Sao(10)

hôn nöûa thaùng ñeå khao quaân, nhöng nhieàu quaân só nhieãm beänh

89

dòch, chính oâng cuõng maéc beänh naëng. Coù saùch vieát Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh

maát vì beänh dòch cuøng vôùi moät soá quan quaân khaùc. Tuy nhieân, phaàn lôùn nhöõng taøi lieäu

lòch söû veà sau naøy keå caû quyeån 3 cuûa Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân ñeàu noùi laø

ngaøi bò thoå huyeát maø qua ñôøi. Nguyeãn höõu Caûnh ngöûa maët leân trôøi than raèng: “Ta

muoán noái chí oâng cha, heát söùc baùo ñeàn ôn nöôùc, nhöng soá trôøi coù haïn, keøo naøi sao

ñöôïc?” Noùi xong, ngaøy 14 oâng ra leänh cho quaân keùo nhanh veà, ñeán ngaøy 16 veà tôùi

Raïch Gaàm, thuoäc tænh Ñònh Töôøng, thì oâng qua ñôøi, thoï 51 tuoåi, nhaèm ngaøy 16 thaùng

5, naêm 1700(11)

. Nghe hung tin chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñau xoùt, truy taëng oâng chöùc

Hieäp Taùn Coâng Thaàn, Ñaëc Taán Chöôûng Dinh Töôùng Leâ, thuïy Trung Caàn, töôùc Leã Taøi

Haàu. Theo gia phaû ghi laïi töôùc vaø thuïy ñöôïc truy taëng laàn sau choùt laø Vónh An Haàu,

thuïy Cöông Tröïc. OÂng ñöôïc an taùng taïi Cuø Lao Phoá ôû Traán Bieân Dinh, nay thuoäc aáp

Bình Kính, xaõ Hieäp Hoøa, quaän Chaâu Thaønh, tænh Bieân Hoøa. Luùc naøy Phoù töôùng Phaïm

Caåm Long sai teá quaân veà phuû Chuùa baùo hung tin, ñoàng thôøi lo vieäc taåm lieäm ngay

döôùi thuyeàn, ñaët aùn teá caùo taïi ven bôø nôi ngaõ ba soâng Tieàn vaø Raïch Gaàm. Sau ñoù

quan quaân buoàn baõ phoø linh cöõu veà an taùng taïi Dinh Traán Bieân. OÂng ñöôïc an taùng

treân moät goø ñaát cao raùo, thuoäc phía Nam Cuø Lao Phoá, thoân Bình Hoaønh(12)

. Chính taïi

nôi ñaây hai naêm veà tröôùc, 1698, quan Kinh Löôïc Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ cho ñaët toång

haønh dinh khi oâng baét ñaàu ñeán khai khan ñaát Ñoàng Nai, nôi oâng ñaõ doác heát toaøn löïc

cho vieäc khai saùng phaàn ñaát nay, cuõng nhö khai sanh phuû Gia Ñònh.

Moät soá binh só thöông meán oâng neân ôû luoân laïi vuøng coàn naøy ñeå laäp nghieäp vaø ñaët

teân cho vuøng cuø lao naøy laø “Cuø Lao OÂng Chöôûng”, nay thuoäc vuøng Chôï Môùi, tænh An

Giang. Söï ra ñi cuûa quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh giöõa luùc söï nghieäp khai

môû ñaát phöông Nam cuûa xöù Ñaøng Trong ñang hoài thuaän lôïi laø moät toån thaát quaù to lôùn

cho caû daân toäc. Chaúng nhöõng chuùa Nguyeãn Phuùc Chu maát ñi maát ñi moät vò khai quoác

coâng thaàn vôùi taøi ba xuaát chuùng, maø daân chuùng Vieät Nam cuõng maát ñi moät vò quan

vôùi giaøu loøng nhaân haäu, luoân bieát nghó ñeán söï an cö laïc nghieäp cuûa moïi ngöôøi. Ngaøy

nay, ñi ñaâu ñeán ñaâu treân vuøng ñaát phöông Nam, chuùng ta ñeàu thaáy ñeàn thôø cuûa ngaøi

Nguyeãn Höõu Caûnh(13)

. Ñeàn thôø ñöôïc xaây döïng leân baát cöù nôi naøo coù böôùc chaân oâng,

vaø ngay caû nhöõng nôi maø oâng chöa töøng ñaët chaân tôùi. OÂng laø vò quan chaúng nhöõng

ñöôïc vua chuùa trieàu Nguyeãn phong thaàn, maø ngay caû daân chuùng cuõng töï ñoäng laäp ñeàn

thôø vôùi taát loøng kính ngöôõng phong thaàn. Phaûi thaät tình maø noùi, quan Leã Thaønh Haàu

Nguyeãn Höõu Caûnh raát xöùng baäc anh huøng haøo kieät neâu göông raïng choùi muoân ñôøi

cho haäu theá noi theo töø vieäc döïng nöôùc, giöõ nöôùc, ñeán vieäc ñöùc ngaøi ñaõ heát loøng

chaêm lo vieäc kinh bang teá theá, voã veà an daân. Töø khoaûng thaùng 2 naêm Maäu Daàn, 1698

cho ñeán khi oâng qua ñôøi vaøo giöõa thaùng 5 naêm Canh Thaân, 1700, trong voøng chæ voûn

veïn chæ môùi 27 thaùng, chöa ñaày hai naêm röôõi, moät khoaûng thôøi gian raát ngaén so vôùi

ñôøi ngöôøi, khoaûng thôøi gian naøy laïi caøng ngaén nguûi hôn ñeå cho oâng hoaøn taát moät ñaïi

söï thaät söï coù ích cho daân cho nöôùc: ñoù laø vieäc xaùc laäp chuû quyeàn vaø thieát laäp haún hoøi

neàn haønh chaùnh cho vuøng Ñaát Phöông Nam. Ñöùc ngaøi ñaõ ñeå laïi moät daáu aán saâu ñaäm

ñeán muoân ñôøi trong loøng cuûa taát caû moïi con daân treân vuøng Ñaát Phöông Nam.

90

(IV) Cuø Lao OÂng Chöôûng:

Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh haàu nhö ñöôïc moïi ngöôøi daân treân vuøng ñaát

phöông Nam kính ngöôõng, rieâng daân chuùng vuøng Chôï Môùi An Giang laïi coù söï toân

kính ngaøi moät caùch heát söùc ñaëc bieät. Taïi ñaây, ngöôøi bình daân mua gaùnh baùn böng thì

goïi ngaøi laø OÂng Lôùn, trong khi ña soá ñeàu keâu ngaøi laø OÂng Chöôûng. Chính vì vaäy maø

hoï lay chöùc vò Chöôûng Cô cuûa ngaøi khi xöa maø ñaët teân cho cuø lao OÂng Chöôûng cho

vuøng Chôï Môùi. Khuùc soâng taïi ñaây cuõng ñöôïc ñaët teân laø Leã Coâng Giang, maø daân ñòa

phöông quen goïi laø Loøng OÂng Chöôûng. Vaø ngay caû khu ñeàn thôø cuûa ngaøi, ngöôøi ta

cuõng goïi laø Ñeàn OÂng Chöôûng hay Dinh OÂng Lôùn. Theo caùc boâ laõo ñòa phöông, ñoaøn

thuyeàn cuûa OÂng Lôùn ñaõ hieân ngang ñi qua khuùc soâng naøy, khi ñöùc ngaøi ñang treân

ñöôøng bình ñònh bieân cöông vaø voã veà daân chuùng, caû Vieät laãn Mieân. Roài sau khi hoaøn

taát nhieäm vuï moät caùch veû vang, chính OÂng Lôùn ñaõ ra leänh cho quan quaân naïo veùt

nguyeân khuùc soâng naøy, töø Tieàn Giang qua Haäu Giang, ñeå tieän vieäc giao thöông cho

ngöôøi daân cuõng nhö tieän lôïi cho vieäc tieáp teá quaân löông cho quaân trieàu. Chính vì vaäy

maø sau khi hay tin ñöùc ngaøi qua ñôøi, ai ai cuõng thöông tieác OÂng Lôùn. Nhieàu ngöôøi ñaõ

tình nguyeän chòu tang vaø thöông khoùc ñöùc ngaøi trong nhieàu thaùng trôøi, ñeå toû loøng kính

ngöôõng vaø nhôù ôn moät baäc ñeä nhaát haøo kieät coù coâng raát lôùn treân vuøng ñaát phöông

Nam. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, chaúng nhöõng ngöôøi Vieät beân phía Chôï Môùi An Giang

laäp ñeàn thôø phuïng ñöùc ngaøi, maø ngay caû daân chuùng Cao Mieân beân kia bieân giôùi cuõng

thôø cuùng OÂng Lôùn. Taïi ñaàu chaâu Nam Vang, nôi cuø lao oâng nghæ beänh, daân Cao Mieân

cuõng laäp ñeàn thôø, goïi laø ñeàn OÂng Leã.

Dinh OÂng Kieán An taïi Vaøm Loøng OÂng Chöôûng

Xaõ Long Ñieàn, Chôï Môùi, An Giang

Ngaøy tröôùc, hai laøng Kieán An vaø Long Ñieàn coù teân laø laøng Kieán Long, vì theá hoài

ñoù chæ coù moät ngoâi ñeàn thôø ñöùc ngaøi ñöôïc laäp beân kia soâng gaàn beân Vaøm Xeùp. Veà

sau chính quyeàn môùi taùch ra laøm hai laøng Kieán An vaø Long Ñieàn, neân baûn chính saéc

phong ñöôïc caát giöõ trong ñình laøng Kieán An; trong khi beân Long Ñieàn chæ ñöôïc giöõ

moät baûn sao maø thoâi. Theo caùc boâ laõo ñòa phöông thì OÂng Lôùn phaùt beänh taïi Goø Caây

Sao vaøo ngaøy muøng 5 thaùng 5 naêm Canh Thìn, 1700; tuy nhieân, OÂng Lôùn cuõng raùng

göôïng ñi tôùi lui ñeå döï leã khao quaân. Roài sau ñoù, quan quaân phaûi ñöa OÂng Lôùn veà Gia

91

Ñònh, nhöng vöøa tôùi Raïch Gaàm thì OÂng Lôùn qua ñôøi vaøo ngaøy 9 thaùng 5. Linh cöûu

cuûa OÂng Lôùn ñöôïc ñöa veà an taùng taïi Bieân Hoøa vaøo ngaøy 16 thaùng 5. Hieän nay, taïi

vuøng Chôï Môùi, An Giang, beân caïnh Dinh OÂng Chöôûng coøn coù moät ngoâi tröôøng trung

hoïc mang teân OÂng Chöôûng nöõa. Sau khi Nguyeãn Höõu Caûnh maát, oâng ñöôïc truy taëng

Taán Chöôûng Dinh Traùng Hoaøn Haàu, thuïy laø Trung Caàn, trong gia phaû cuûa gia ñình

oâng thì ghi töôùc vaø thuïy ñöôïc truy taëng laàn sau cuøng laø Vónh An Haàu, thuïy Cöông

Tröïc.

(V) Sinh Vi Töôùng Töû Vi Thaàn:

Thaät tình maø noùi, ngöôøi daân vuøng Ñaát Phöông Nam ngaøy nay ai ai cuõng luoân kính

ngöôõng quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh, chaúng nhöõng vì söï hieån Thaùnh hieån

Thaàn cuûa ngaøi, maø cuõng vì coâng lao hieån nhieân cuûa ngaøi vôùi vieäc khai sanh vaø tieáp

tuïc khai phaù vaø phaùt trieån vuøng ñaát naøy. Khi soáng, ngaøi coù coâng môû mang vaø khai

sinh bôø coõi vuøng ñaát phöông Nam; khi thaùc ñi oâng ñaõ hoùa thaønh Thaàn ñeå tieáp tuïc hoä

trì cho daân chuùng treân vuøng ñaát naøy. Ngaøi Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh thaät voâ

cuøng xöùng ñaùng ñoái vôùi baát cöù vieäc phong saéc, töôùc hieäu, hay baát cöù vieäc truy taëng

naøo cuûa vua chuùa ñöông thôøi cuõng nhö veà sau naøy, vì ngaøi laø moät baäc töôùng quoác

suoát ñôøi taän tuïy vì daân vì nöôùc. Cho ñeán nhöõng giaây phuùt cuoái ñôøi, ngaøi cuõng nhaém

maét lìa traàn maø ngaøi nôi vuøng ñaát phöông Nam, vuøng ñaát do chính ngaøi ñaõ khai sanh

naêm xöa. Caùc ñôøi vua trieàu Nguyeãn veà sau naøy ñaõ xeùt coâng lao môû mang ñaát phöông

Nam cuûa oâng vaø truy phong cho oâng nhieàu laàn. Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn

Bieân, quyeån 3, naêm Maäu Ngoï (1737), naêm thöù 13 ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Truù, töùc

Tuùc Toâng Hieáu Ninh Hoaøng Ñeá, nhaø chuùa ñaõ cho laáy thueá hai vuøng Löông Myõ vaø An

Nhò 50 ngöôøi ñeå lo vieäc cuùng teá cho Nguyeãn Höõu Caûnh. Ñôøi Gia Long, truy taëng chöùc

Tuyeân Löïc Coâng Thaàn Ñaëc Taán Phuï Quoác Thöôïng Töôùng Quaân, Caåm Y Veä, Ñoâ Chæ

Huy Söù Ty, Ñoâ Chæ Huy Söù, Ñoâ Ñoác Phuû Chöôûng Phuû Söù, Phoù Töôùng Chöôûng Cô,

lieät vaøo haïng Thöôïng Ñaúng Coâng Thaàn ñöôïc thôø ôû Thaùi Mieáu. Theo Ñaïi Nam Lieät

Truyeän Tieàn Bieân vaø baûn söï tích Toân Thaàn, hieän vaãn coøn ñöôïc treo trong ñeàn Trung

Nghóa Töø ôû vuøng Chaâu Phuù, thuoäc Chaâu Ñoác, naêm 1810, vua Gia Long cho röôùc linh

vò cuûa ngaøi vaøo thôø trong Höõu Tuøng Töï, nôi thôø caùc baäc khai quoác coâng thaàn nhaø

Nguyeãn, cuøng 6 lieät vò: Nguyeãn Ö Kyû, Ñaøo Duy Töø, Nguyeãn Höõu Tieán, Nguyeãn Höõu

Daät, Nguyeãn Cöûu Daät, vaø Nguyeãn Cö Trinh. Cuõng trong ngoâi Thaùi Mieáu naøy, beân Taû

Tuøng Töï thôø caùc vöông thaàn khai quoác. Ñeán nhöõng naêm Minh Maïng thöù 3, 5, vaø 8,

nhaø vua truy taëng vaø ban saéc phong cho ngaøi laø Leã Thaønh Haàu Khai Quoác Coâng Thaàn

Traùng Voõ Töôùng Quaân Vónh An Haàu.

Vaøo khoaûng nhöõng naêm 1817 ñeán 1828, khi laøm Traán thuû An Giang, Thoaïi Ngoc

Haàu ñaõ cho xaây döïng Leã Coâng Töø Ñöôøng, hieän vaãn coøn taïi phöôøng Chaâu Phuù, thò xaõ

Chaâu Ñoác ñeå thôø quan Leã Thaønh haàu Nguyeãn Höõu Caûnh. Hieän taïi vaãn coøn Saéc vieát

chöõ Haùn treân gaám luïa maøu vaøng coù theâu roàng, hieän vaãn coøn taïi ñình Chaâu Phuù(14)

, toïa

laïc trong xaõ Long Chaâu, Chaâu Phuù, Chaâu Ñoác, coù noäi dung nhö sau:

92

“Thoáng suaát Leã Thaønh Haàu hoä quoác tí daân hieån höõu coâng ñöùc, tieán kinh bao taëng lieät

taïi töï ñieàn, Phuïng ngaõ. Theá Toå Cao Hoaøng Ñeá thoáng nhaát haûi vuõ, khaùnh vò thaàn nhaân

töù kim quang thieäu hoàng ñoà, Mieãn nieäm thaàn höu nghi long hieàn. Hieäu, Khaû gia

phong thaùc caûnh, uy vieãn chieáu öùng Thöôïng ñaúng thaàn. Nhöng chuaån, Lieät töï taïi Gia

Ñònh thaønh, Hoäi Ñoàng mieáu, thaàn kyù töông höõu baûo ngaõ leâ daân.”

Coá Saéc

Cheá taëng chi böûu. Minh Maïng tam nieân cöûu nguyeät nhò thaäp töù nhaät.

Coù nghóa laø: “Saéc phong huaân coâng Leã Thaønh Haàu, giöõ nöôùc che daân raïng coâng ñöùc,

ñöôøng aáy ñaùng khen, cho lieät vaøo Mieáu Vuõ. Vaâng theo Theá Toå Cao Hoaøng Ñeá thoáng

nhaát ñaát ñai, möøng ñöôïc moät vò thaàn nhaân saùng choùi, noái tieáp keá hoaïch lôùn lao, maõi

maõi nhôù baäc raïng saéc veû vang. Leänh ban gia phong vieäc môû mang bôø coõi, uy ngaøn

daëm saùng toû baäc Thaàn Thöôïng Ñaúng. Nhaân cho pheùp lieät vaøo haøng teá töï taïi thaønh Gia

Ñònh, mieáu Hoäi Ñoàng; Thaàn seõ phuø trôï leâ daân cuûa ta. Neân coù saéc leänh quí gia taëng.”

Minh Meänh naêm thöù 3 thaùng chín ngaøy hai möôi boán.

Ñình Chaâu Phuù thôø Nguyeãn Höõu Caûnh

Hieän trong ñeàn Leã Coâng taïi Chaâu Phuù, An Giang coøn coù moät baøi thô truyeàn tuïng

coâng ñöùc cuûa oâng coù moät ñoaïn nhö sau:

“Töø ngaøy vaâng leänh traán Bình Khöông,

Bôø coõi môû theâm maáy daëm tröôøng.

Vun boùn coät neàn nôi toå phuï,

Daõi daàu teân ñaïn giuùp quaân vöông.

Giaëc ngoaøi vöøa neùp beân maøn hoå,

Sao töôùng lieàn sa giöõa gioït töông!”

Theo gia phaû, Nguyeãn Höõu Caûnh coù 3 baø phu nhaân vaø sanh ñöôïc 4 trai, 1 gaùi. Vôùi

baø chaùnh thaát Nguyeãn Quí Thôm khoâng coù con; vôùi baø thöù thaát thöù nhaát cuõng hoï

Nguyeãn, sanh ñöôïc moät con trai; vaø vôùi baø thöù thaát thöù nhì, hoï Ñinh, sanh ñöôïc 3 trai

vaø 1 gaùi. Ngöôøi con trai ñaàu cuûa oâng teân laø Nguyeãn Höõu Tuù, töôùc Thanh Nghò Haàu,

chöùc Chöôûng Cô Traán Thuû, kieâm Phuï Quoác Thöôïng Töôùng Quaân, ñôøi Chuùa Minh,

Hieån Toâng Hieáu Minh Hoaøng Ñeá (1725-1738). Con chaùu cuûa oâng ñöôïc caáp 15 maãu

ruoäng vaø 6 daân phu ñeå lo vieäc thôø töï cho oâng. Ñeán naêm 1832, Minh Maïng truy taëng

93

oâng chöùc Khai Quoác Coâng Thaàn, Traùng Vuõ Töôùng Quaân, Thaàn Cô Dinh Ñoâ Thoáng,

ñoåi teân thuïy laø Traùng Hoaøn, vaø phong töôùc Vónh An Haàu.

Laêng moä Nguyeãn Höõu Caûnh, taïi Leä Thuûy, Quaûng Bình

Nguyeãn Höõu Caûnh coù coâng raát lôùn trong vieäc bình ñònh Chieâm Thaønh vaø thu phuïc

ñaát Chaân Laïp ñeå laäp ra caùc vuøng Gia Ñònh, Bieân Hoøa, Taân Bình, Saøi Goøn, Phöôùc

Long... OÂng ñaõ chính thöùc phaân ñònh ñòa giôùi, ñònh danh laõnh thoå, ñaët boä maùy haønh

chaùnh vaø thoáng keâ daân soá. Chính oâng laø ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân chính thöùc môû ra

moät vuøng roäng lôùn, roài sau ñoù taäp hoïp löu daân laïi ñeå thaønh laäp laøng maïc, tieáp tuïc khai

khaån ñaát hoang, vaø ñöa tôùi vieäc môû roäng bôø coõi veà sau naøy. Quan Kinh Löôïc laø ngöôøi

ñaõ khuyeán khích caùc quan quaân ñòa phöông môû roäng theâm chaâu vi laõnh thoå, vaø moä

theâm löu daân töø vuøng Boá Chính (Quaûng Bình) vaøo khai khaån caùc vuøng hoang ñòa ñeå

troàng luùa, laäp vöôøn vaø chaên nuoâi. Chính nhôø taøi kinh löôïc cuûa oâng maø chaúng bao laâu

sau ñoù, choán sôn laâm chöôùng khí, ñoàng laày nöôùc ñoïng ñaõ bieán thaønh nhöõng noâng traïi

ñaày sinh khí hoaït ñoäng. Cuõng chính nhôø nhöõng saùch löôïc raát quy cuû cuûa quan Kinh

Löôïc Nguyeãn Höõu Caûnh maø ngay nhöõng thaäp nieân tieáp sau ñoù, nhöõng xaõ, aáp, thoân,

phoá phöôøng, laøng maïc, vaø gia cö moïc leân raát nhieàu, vaø chaúng bao laâu sau ñoù, caû vuøng

ñaát Phöông Nam ñaõ nghieãm nhieân trôû thaønh vöïa luùa lôùn nhaát cho caû nöôùc. OÂng laø

ngöôøi ñaàu tieân chính thöùc xaùc laäp vaø tuyeân boá chuû quyeàn quoác gia treân vuøng ñaát môùi

naøy. Tuy laø moät voõ töôùng, Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ chöùng toû khaû naêng an bang teá theá

cuûa mình. Chæ trong voøng coù 3 naêm, moät khoaûng thôøi gian quaù ngaén so vôùi ñôøi ngöôøi,

laïi caøng quaù ngaén so vôùi chieàu daøi 5 ngaøn naêm lòch söû cuûa ñaát nöôùc, keå töø naêm 1698

ñeán naêm 1700, theá maø quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ ñaët xong moät neàn

taûng phaùp lyù thaät vöõng chaéc so vôùi coâng phaùp quoác teá ngaøy nay veà laõnh thoå quoác

gia(15)

, treân moät vuøng ñaát bao la baït ngaøn, vôùi moät dieän tích hôn moät phaàn ba dieän tích

caû nöôùc. Ñaây phaûi noùi laø moät kyø tích cuûa theá giôùi chöù khoâng rieâng gì laø cuûa rieâng

Vieät Nam. Vaø tuy oâng khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàu tieân ñi khai môû ñaát ñai veà phöông

Nam, nhöng oâng laïi laø ngöôøi ñaàu tieân ñaët teân vaø khai sanh cho mieàn Nam nöôùc Vieät.

Sau thôøi Nguyeãn Höõu Caûnh, mieàn Nam khoâng coøn laø moät maûnh ñaát voâ chuû nöõa, maø

noù ñöôïc chính thöùc saùp nhaäp vaøo laõnh thoå Vieät Nam, löu daân khoâng coøn laø daân löu

taùn nöõa, maø hoï laø nhöõng coâng daân cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam, baát keå hoï thuoäc saéc toäc

94

naøo: Vieät, Hoa, Mieân, Chaøm, Maï. Tsieng... Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân,

ngöôøi Chaân Laïp ôû Nam Vang vaø Ñình Binh, nay thuoäc Cao Mieân, ñeàu laäp ñeàn thôø

oâng. ÔÛ chaâu Ñình Binh, ngöôøi Cao Mieân coøn ñaët teân chaâu laø “Chaâu OÂng Leã” vaø ñaët

teân soâng laø “Soâng OÂng Leã(16)

”, vì töôùc hieäu khi oâng qua ñôøi ñöôïc vua phong laø Leã Taøi

Haàu. Hieän taïi moä vaø ñeàn thôø cuûa oâng vaãn coøn taïi aáp Bình Kính. Ngoaøi ra, nhieàu nôi

treân khaép vuøng Nam Kyø cuõng xaây ñeàn thôø oâng nhö ôû Long Ñieàn, Kieán An, Chöng

Ñuøng. Ngay caû nhöõng nôi quan taøi cuûa oâng ñi ngang qua vaø döøng laïi ñeå nghæ, nhö

chaâu Ñaïi Phoá, töùc vuøng Bieân Hoøa ngaøy nay, cuõng laäp ñeàn thôø oâng.

Dinh oâng Kieán An, Chôï Môùi, An Giang

Ngaøy nay, daân chuùng vuøng ñaát phöông Nam, töø caùc vuøng Taây Ninh, Phöôùc Long,

Bieân Hoøa, Baø Ròa-Vuõng Taøu, Saøi Goøn, Gia Ñònh, Chôï Lôùn, Caàn Giuoäc, Long An,

Moäc Hoùa, Myõ Tho, Goø Coâng, Kieán Hoøa, Traø Vinh, Vónh Long, Sa Ñeùc, Long Xuyeân,

Chaâu Ñoác, Caàn Thô, Soùc Traêng, Baïc Lieâu, Caø Mau, Raïch Giaù vaø Haø Tieân... coù ñöôïc

cuoäc soáng ruoäng luùa ñaày ñoàng, toâm caù ñaày soâng, phaûi neân luoân nhôù raèng ñaâu ñaâu

cuõng coù nhöõng böôùc chaân ñaõ töøng daãm ñaïp leân gai goùc cuûa caùc baäc tieàn nhaân ñeå chöøa

laïi phaàn hoa gaám cho chaùu con veà sau naøy. Thaät vaäy, sau böôùc chaân cuûa ngaøi Kinh

Löôïc Nguyeãn Höõu Caûnh laø söï ra ñôøi cuûa caùc chaâu Ñònh Vieãn, dinh Long Hoà, Ñoâng

Khaåu Ñaïo, Taân Chaâu Ñaïo, roài ñeán caùch vuøng Caàn Thô, Caø Mau, Raïch Giaù vaø Haø

Tieân, vaân vaân, laàn löôït trôû thaønh maùu thòt cuûa Ñaïi Vieät. Roài tieáp ñoù laø nhöõng böôùc

chaân cuûa Nguyeãn Cöûu Vaân vaø caùc con laø Nguyeãn Cöûu Trieâm, Nguyeãn Cöûu Ñaøm ôû

vuøng Long An; Nguyeãn Vaên Thoaïi ñaøo kinh xeû nuùi ôû vuøng Thaát Sôn Chaâu Ñoác. Phaûi

coâng taâm maø noùi, taát caû nhöõng gì maø chuùng ta coù ñöôïc ngaøy nay, baøng baïc ñaâu ñoù

ñeàu coù coâng lao cuûa quan Kinh Löôïc Nguyeãn Höõu Caûnh, töø nhöõng phoá thò phoàn vinh,

ñeán nhöõng con ñeâ bôø ruoäng, ñình laøng, mieáu xaõ, cho nhöõng sinh hoaït taâm linh, vaân

vaân. Tuy nhieân, chuùng ta phaûi noùi moät caùch thaät loøng, daàu quan Leã Thaønh Haàu

Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ ñöôïc quan chuùa vaø nhaân daân xöù Ñaøng Trong cuõng nhö nhaân

daân Cao Mieân kính ngöôõng, nhöng söû saùch chæ ghi laïi taát caû coâng lao cuûa ngaøi moät

caùch quaù toùm löôïc vaø raûi raùc trong Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, Ñaïi Nam Nhaát

Thoáng Chí, vaø moät ñoaïn ngaén trong Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí cuûa Trònh Hoaøi

Ñöùc(17)

maø thoâi. Chính vì vaäy maø daàu ngaøi khoâng sanh tröôûng trong vuøng Ñaát Phöông

Nam, nhöng taùc giaû taäp saùch Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam luoân xem ngaøi laø moät trong

95

nhöõng haøo kieät noåi baät vaø coù coâng raát nhieàu vôùi vuøng Ñaát Phöông Nam noùi rieâng vaø

vôùi ñaát nöôùc Vieät Nam noùi chung. Nhö treân ñaõ noùi, ai trong chuùng ta cuõng ñeàu bieát

raèng vaøo nhöõng naêm cuoái theá kyû thöù XVII, quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh laø

ngöôøi ñaõ coù coâng raát lôùn trong vieäc môû mang vuøng ñaát phía Nam cuûa vöông quoác

Chaêm Pa xöa, töùc laø mieàn Nam Trung Phaàn cuûa Vieät Nam ngaøy nay. Roài ngay sau

ñoù, chính ngaøi ñaõ laäp coâng ñaàu trong vieäc ñaët neàn moùng, taïo neân moät theá ñöùng raát

vöõng vaøng cho chuû quyeàn veà maët phaùp lyù, cuõng nhö neàn haønh chaùnh, kinh teá, vaø quaân

söï voâ cuøng höõu hieäu cho vuøng ñaát phöông Nam cuûa chuùng ta.

Ngaøy nay, ñaøn haäu boái chuùng ta haõnh dieän laøm con daân cuûa moät ñaát nöôùc coù moät

hình theå tuyeät ñeïp, ñoù laø daõy ñaát hình cong chöõ S cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam. Vaø caøng

haõnh dieän hôn nöõa veà moät baäc tieàn nhaân coù teân laø Nguyeãn Höõu Caûnh, ngöôøi ñaõ laøm

heát söùc mình ñeå cho hình theå ñaát nöôùc Vieät Nam coù ñöôïc moät chöõ S thaät troøn tròa.

Thaät ñaùng töï haøo bieát bao nhieâu cho lôùp lôùp ngöôøi Vieät ñaõ theo chaân Coâng Nöõ Ngoïc

Vaïn, theo chaân quan Kinh Löôïc Nguyeãn Höõu Caûnh, ñaõ daãm ñaïp leân bao choâng gai

nhöõng mong ñem laïi söï an cö laïc nghieäp cho ñaøn haäu boái sau naøy. Nhöõng coâng vieäc

maø quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Caûnh ñaõ laøm chæ trong voøng 27 thaùng, moät khoaûng

thôøi gian raát ngaén so vôùi moät ñôøi ngöôøi, nhöng ñoù laïi laø moät coán hieán quaù lôùn lao cho

lòch söû daân toäc: thieát laäp ñôn vò haønh chính, xaùc laäp chuû quyeàn quoác gia, môû ñöôøng

ñöa daân vaøo khaån hoang laäp aáp, baûo veä giöõ yeân bôø coõi vaø oån ñònh cuoäc soáng treân

vuøng ñaát môùi cho caû ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa, ngöôøi Khmer vaø ngöôøi Chaêm. Nguyeãn

Höõu Caûnh khoâng nhöõng coù coâng trong vieäc môû coõi vaø giöõ gìn bieân cöông vaø baûo veä

cö daân cuûa vuøng Ñaát Phöông Nam, maø oâng coøn coù coâng xaây döïng söï soáng chung hoøa

ñoàng vaø gaén keát giöõa caùc coäng ñoàng ngöôøi Vieät, Mieân, Hoa vaø Champa treân vuøng ñaát

môùi naøy. Quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ ñem nhaân taâm ñeå thu phuïc con

ngöôøi, ñaõ voã veà, laøm yeân ñöôïc loøng daân ñang soáng trong voâ vaøn nguy hieåm chöïc chôø.

OÂng luoân tìm dòp ñi ñeán taän nôi thaêm hoûi, khích leä, an uûi... vaø soáng thaät gaàn guõi vôùi

baø con laøng nöôùc. Chính oâng ñaõ coáng hieán cho Xöù Ñaøng Trong moät chaát keo gaén keát

caùc coäng ñoàng daân toäc laïi vôùi nhau, nhôø ñoù ñaõ ñaët ñöôïc neàn moùng thaät vöõng chaéc veà

söùc maïnh trong loøng moïi ngöôøi ñeå roài chính hoï truyeàn laïi cho nhieàu theá heä chaùu con

noái goùt cha anh mình trong coâng cuoäc khai phaù vaø phaùt trieån vuøng Ñaát Phöông

Nam(18)

.

Ngaøy nay, haäu boái chuùng ta daàu laø ñang ôû chaân trôøi goùc bieån naøo cuûa ñòa caàu ñeàu

luoân töôûng nhôù ñeán quan Thöôïng Ñaúng Thaàn Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh,

ngöôøi ñaõ mang aán tieân phong daãn ñoaøn huøng binh ñi môû coõi veà phöông Nam vôùi moät

haøo khí maø cho maõi ñeán ngaøy nay vaãn coøn nguyeân ñoù trong loøng cuûa moïi ngöôøi con

daân ñaát phöông Nam. Haøng naêm töø ngaøy muøng 6 ñeán muøng 8 thaùng 5 aâm lòch, khaép

nôi trong tænh An Giang(19)

ñeàu teà töïu veà ñình Chaâu Phuù ñeå töôûng nieäm ngaøi. Tuy

nhieân, leã kyø yeân cuùng teá Nguyeãn Höõu Caûnh ñöôïc toå chöùc vaøo nhöõng ngaøy 10, 11 vaø

12, thaùng 5. Khôûi ñaàu laø leã Thænh Saéc Thaàn Nguyeãn Höõu Caûnh töø Nhaø Lôùn veà ñình,

dieãn ra vaøo saùng sôùm ngaøy 10 thaùng 5, tieáp ñeán laø leã Tuùc Yeát dieãn ra vaøo luùc 1 giôø

96

saùng ngaøy 11 thaùng 5. Ngay sau leã Tuùc Yeát laø leã Xaây chaàu ñaïi boäi. Leã Chaùnh teá khôûi

söï vaøo 3 giôø saùng ngaøy 12 thaùng 5. Leã Kyø Yeân ñình Chaâu Phuù keát thuùc vaøo luùc 13 giôø

baèng nghi thöùc Hoài Saéc veà laïi Nhaø Lôùn. Trong khi ñoù, taïi caùc vuøng khaùc, daân chuùng

teà töïu veà caùc ñeàn thôø oâng ñeå cuùng teá töôûng nieäm vaøo hai ngaøy 15 vaø 16 thaùng 5 aâm

lòch. Ñoái vôùi hoï, oâng khoâng coøn laø moät vò thaàn cho moät ñòa phöông nöõa, maø oâng laø

moät vò thaàn khai saùng vaø troâng coi caû vuøng Ñaát Phöông Nam.

Ghi Chuù:

(1) Thuaän Thaønh ngaøy ñoù töùc laø vuøng Bình Thuaän baây giôø.

(2) Dinh Bình Khang töùc vuøng Khaùnh Hoøa baây giôø. Coù saùch vieát laø Bình Ñònh baây giôø, nhöng thieát

nghó laø vuøng Khaùnh Hoøa thì ñuùng hôn.

(3) Nam Trung Phaàn ngaøy tröôùc laø mieàn Nam cuûa Chieâm Thaønh.

(4) Nguõ Quaûng bao goàm Boá Chính, Quaûng Bình, Quaûng Trò, Quaûng Nam, vaø Quaûng Ngaõi. Coù saùch ghi

laø Quaûng Bình, Quaûng Trò, Quaûng Nam, Quaûng Tín, vaø Quaûng Ngaõi.

(5) Nam Haø töùc 2 tænh Nam Ñònh vaø Haø Tónh.

(6) Löu daân ngöôøi Vieät ñaõ ñi vaøo vuøng Moâ Xoaøi Baø Ròa laäp nghieäp töø thôøi chuùa Saõi Nguyeãn Phöôùc

Nguyeân gaû coâng nöõ Ngoïc Vaïn cho Mieân Vöông laø Chey Chetta II. Veà sau naøy, xeùt thaáy vuøng

Ñoàng Nai-Gia Ñònh laø moät vuøng ñaát roäng lôùn, ñaát ñai raát phì nhieâu, nhöng daân cö haõy coøn quaù

thöa thôùt, neân quan Kinh Löôïc Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ taâu leân chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, xin chieâu

moä theâm löu daân töø mieàn Trung vaøo ñaây ñeå khaån hoang laäp ñoàn ñieàn, vöøa ñeå khai phaù vaø xaây

döïng tieàm naêng kinh teá cho chuùa Nguyeãn coù khaù naêng ñoái ñaàu vôùi chuùa Trònh ôû xöù Ñaøng Ngoaøi,

maø cuõng vöøa baùm reã nôi hoang ñòa ñeå môû coõi veà vuøng ñaát phöông Nam. Nguyeãn Höõu Caûnh ñöôïc

chuùa Nguyeãn Phuùc Chu giao phoù heát moïi vieäc trong vuøng ñaát môùi naøy, vaø vôùi taøi kinh bang teá theá

cuûa oâng, chæ trong moät thôøi gian raát ngaén, oâng ñaõ thöïc hieän xong moät coâng trình di daân lôùn chöa

töøng coù trong lòch söû tính ñeán thôøi ñieåm ñoù. Ña soá daân chuùng mieàn Trung ñeàu höôûng öùng, nhaát laø

daân chuùng mieàn Boá Chính-Quaûng Bình, ñaõ ñaùp lôøi keâu goïi cuûa moät vò töôùng laõnh ñoàng höông, ñaõ

vì daân vì nöôùc maø vöôït vaïn daëm vaøo phöông Nam, nhöõng mong tìm sinh loä vaø an cö laïc nghieäp

cho daân cho nöôùc. Luùc ñoù, Nguyeãn Höõu Caûnh coøn ñeà nghò chuùa Nguyeãn Phuùc Chu tha cho taát caû

nhöõng tuø phaïm naøo chòu tình nguyeän ñi vaøo laäp nghieäp treân vuøng ñaát môùi naøy. Ñaõ vaäy, chuùa

Nguyeãn coøn cung caáp cho hoï löông thöïc, thöïc phaåm vaø noâng cuï caàn thieát tröôùc khi hoï leân ñöôøng

vaøo Nam. Beân caïnh ñoù, Nguyeãn Höõu Caûnh coøn ñeà nghò theâm vôùi chuùa Nguyeãn laø cho nhöõng tuø

phaïm vaøo laøm vieäc vôùi nhöõng gia ñình phuù hoä vuøng Nguõ Quaûng (xem ghi chuù 4) naøo chòu vaøo

Nam khaån ñaát, moãi phuù hoä coù theå nhaän haøng traêm tuø phaïm tình nguyeän. Chính nhôø nhöõng ñeà xuaát

tuyeät haûo naøy maø nhöõng ngöôøi coù tieàn cuûa ôû Nguõ Quaûng ñaõ saün saøng theo chaân Nguyeãn Höõu

Caûnh vaøo Nam môû ñaát. Vaø nhieàu theá kyû veà sau naøy, cuõng coøn raát nhieàu gia ñình nhöõng phuù hoä ôû

mieàn ngoaøi cuøng nhau leân ñöôøng ñi vaøo phöông Nam laäp nghieäp môùi, maëc daàu khoâng coøn quy cheá

ñöôïc cho tuø phaïm ñi theo laøm taù ñieàn nöõa.

(7) Theo Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, khi Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo Nam kinh löôïc

vaøo muøa xuaân naêm Maäu Daàn, 1698, nôi oâng döøng chaân ñoùng baûn doanh laø Cuø Lao Phoá (Ñoàng

Nai). Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, Cuø Lao Phoá hay Ñoâng Phoá thôøi quan Kinh Löôïc Nguyeãn Höõu

Caûnh nay laø vuøng Saøi Goøn vaø Gia Ñònh. Tröôùc khi quan Kinh Löôïc Nguyeãn Höõu Caûnh ñaët chaân

leân xöù Ñoàng Nai-Gia Ñònh thì vuøng ñaát naøy daàu cuõng coù moät soá ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Mieân chung

soáng laãn loän, nhöng haõy coøn raát hoang vu. Keå töø khi quan Kinh Löôïc ñaët chaân vaøo ñaây, vieäc quan

troïng maø oâng laøm ñaàu tieân laø thieát laäp boä maùy haønh chaùnh vaø xaùc laäp chuû quyeàn cuûa xöù Ñaøng

Trong, thì cuoäc soáng cuûa daân chuùng treân xöù Ñoàng Nai-Gia Ñònh môùi thaät söï thay ñoåi. Keå töù ñoù,

nhöõng ngöôøi Vieät Nam cö nguï taïi ñoù khoâng coøn mang tieáng laø coäng cö vôùi ngöôøi Mieân nöõa. Sau

97

khi xaùc laäp boä maùy haønh chaùnh Gia Ñònh vôùi hai huyeän Phöôùc Long vaø Taân Bình, maø lî sôû ñaët taïi

Traán Bieân vaø Phieân Traán. Sau ñoù, Nguyeãn Höõu Caûnh laïi tieáp tuïc phaân chia ñòa giôùi haønh chính

ñeán taän xaõ, aáp ñeå tieän vieäc quaûn lyù vaø cai trò, cuõng nhö thaâu thueá vaø khai khaån hoang ñòa treân

vuøng ñaát môùi naøy. OÂng laäp ra phuû Gia Ñònh, döôùi phuû coù 2 dinh laø dinh Traán Bieân (huyeän Phöôùc

Long) vaø dinh Phieân Traán (huyeän Taân Bình). Moãi dinh laïi ñaët quan Löu thuû, cai baï, kyù luïc, caùc cô

ñoäi thuyeàn thuûy boä tinh binh vaø thuoäc binh... Luùc ñoù, toaøn boä phuû Gia Ñònh chæ giôùi haïn trong vuøng

Ñoàng Nai vaø Beán Ngheù. Theá maø sau khi oâng ñeán laøm kinh löôïc, oâng ñaõ cho khai khaån theâm haøng

ngaøn daëm vuoâng, keùo daøi töø mieàn Ñoâng ñeán taän vuøng Taân An ngaøy nay. Tieáp theo vieäc xaùc laäp

chuû quyeàn vaø thieát laäp boä maùy haønh chaùnh, Nguyeãn Höõu Caûnh keâu goïi daân chuùng töø vuøng Boá

Chaùnh trôû vaøo Nam ñi ñeán vuøng Gia Ñònh khai phaù hoang ñòa ñeå laøm aên sinh soáng. OÂng coøn ñích

thaân ñaët teân cho nhieàu ñòa danh trong vuøng maø maõi ñeán ngaøy nay nhöõng teân goïi thaân thöông aáy

vaãn coøn ñöôïc söû duïng. Khoâng phaûi tình côø maø taïi vuøng ñaát naøy laïi coù nhöõng ñòa danh nhö Bình

Döông, Bình Ñoâng, Bình Taây, Bình Trò, Bình Phöôùc, maø do chính quan Kinh Löôïc ñaõ mang nhöõng

ñòa danh naøy theo töø queâ höông Quaûng Bình cuûa ngaøi. Nhôø ñoù maø löu daân giôø trôû thaønh cö daân

treân vuøng ñaát môùi caûm thaáy raát gaàn guõi vaø thaân thöông vôùi nhöõng caùi teân tuy môùi, nhöng raát quen

naøy. Chæ rieâng vieäc choïn löïc nôi saàm uaát ñoâ hoäi Cuø Lao Phoá ñeå laäp baûn doanh cuõng ñuû cho chuùng

ta thaáy ñöôïc taàm nhìn saùng suoát cuûa Nguyeãn Höõu Caûnh. Phaûi noùi quan Kinh Löôïc Nguyeãn Höõu

Caûnh chaúng nhöõng laø moät thieân taøi veà quaân söï, maø oâng coøn xuaát saéc veà maët haønh chaùnh, cai trò, vaø

thu phuïc loøng daân nöõa.

(8) Vì thaáy töø sau khi Traàn Thöôïng Xuyeân khai môû vuøng Cuø Lao Phoá phoàn thònh, neân Nguyeãn Höõu

Caûnh cho nhöõng ngöôøi Trung Hoa ôû Traán Bieân laäp thaønh xaõ Thanh Haø vaø ôû Phieân Traán thì laäp xaõ

Minh Höông. Quan Kinh Löôïc laøm nhö vaäy ñeå cho coäng ñoàng ngöôøi Minh Höông ñöôïc cuøng nhau

soáng vaø giöõ gìn phong tuïc taäp quaùn, cuõng nhö taïo ñieàu kieän cho hoï laøm aên buoân baùn. Luùc ñang

laøm vieäc taïi vuøng Ñoâng Phoá, Nguyeãn Höõu Caûnh thöôøng gheù laïi baøn baïc vôùi töôùng Traàn Thöôïng

Xuyeân veà phöông caùch phaùt trieån thöông maïi vaø xaây döïng moái quan heä toát giöõa caùc coàng ñoàng

daân cö trong khu vöïc Beán Ngheù vaø Gia Ñònh. Ñoàng thôøi, Nguyeãn Höõu Caûnh cuõng raát hoan ngheânh

vieäc töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân ñang noã löïc phaùt trieån thöông maïi vaø noâng ngö nghieäp treân vuøng

Cuø Lao Phoá. Quan Kinh Löôïc ñaõ ñem heát taøi kinh bang cuûa mình ra giuùp chuùa Nguyeãn phaùt trieån

vuøng ñaát phöông Nam. Treân mieàn Ñoâng thì thieát laäp nhöõng “Laøng Röøng”, khuyeán khích daân chuùng

phaù röøng, ñoát chaùy caây coû, roài laøm raãy. Trong khi vuøng Baø Ròa Vuõng Taøu, thì oâng cho thieát laäp

nhöõng khu “Laøng Bieån”, cho hoïp daân chuùng laïi thaønh töøng ñoäi ra khôi hoaëc ñaùnh caù doïc theo

duyeân haûi. Coøn ôû mieàn Caàn Giuoäc, Long An, vaân vaân, thì oâng cho phaù röøng thaáp ñeå laøm luùa nöôùc.

Nhôø vaäy maø khoâng ñaày moät theá kyû sau ñoù, vuøng ñaát phöông Nam nghieãm nhieân trôû thaønh vuøng

xuaát caûng luùa gaïo ra caùc xöù Maõ Lai, Taân Gia Ba vaø Phi Luaät Taân.

(9) Ngay vieäc vöøa haønh quaân vöøa ñaøo veùt kinh möông, vaø laøm saâu loøng raïch OÂng Chöôûng cuõng ñuû

cho thaáy Nguyeãn Höõu Caûnh khoâng nhöõng chæ ñeán ñaây deïp loaïn, maø coøn nghó ñeán kinh teá thôøi haäu

chieán cuûa daân chuùng, vaø quan troïng nhaát laø söï quyeát taâm khaúng quyeát chuû quyeàn ñaõ ñöôïc chuùa

Nguyeãn cöû ngaøi vaøo ñaây xaùc laäp tröôùc ñoù, laø chuû quyeàn baát khaû xaâm phaïm, vì noù laø coâng söùc cuûa

heát thaûy nhöõng con daân Vieät Nam. Ngoaøi ra, ngay chính trong vieäc naïo veùt nhöõng con raïch ñoù, maø

veà sau naøy moãi laàn coù bieán taïi vuøng bieân aûi, vieäc chuyeån quaân baèng khuùc ñöôøng thuûy naøy thaät voâ

cuøng tieän lôïi vaø nhanh choùng.

(10) Coàn Caùi Sao thuoäc Chaâu Tieåu Moäc, tænh An Giang. Daàu quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh

chæ löu laïi vuøng cuø lao naøy trong moät khoaûng thôøi gian ngaén, nhöng hình aûnh nhaân haäu cuûa moät vò

töôùng ñaõ khai sinh ra vuøng ñaát phöông Nam vaãn coøn ñoïng maõi trong loøng moïi ngöôøi. Chính vì vaäy

maø ngaøy nay, vuøng ñaát An Giang laø nôi coù nhieàu ñeàn mieáu thôø phuïng ngaøi Nguyeãn Höõu Caûnh

nhaát ôû mieàn Nam. Ñaát nöôùc Vieät Nam thôøi caùc chuùa Nguyeãn cuûa xöù Ñaøng Trong noùi chuùng, cuûa

vuøng ñaát phöông Nam noùi rieâng, lòch söû ñaõ ghi laïi veà coâng lao cuûa khoâng bieát bao nhieâu laø nhöõng

oâng Chöôûng Cô, vì ñaây laø moät chöùc quan voõ chæ huy moät ñôn vò quaân ñoäi thôøi ñoù. Tuy nhieân, rieâng

98

taám loøng cuûa daân chuùng vuøng Ñaát Phöông Nam ñoái vôùi quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh

thaät heát söùc ñaëc bieät, vì baát cöù nôi naøo coù daáu chaân cuûa ngaøi laø nôi ñoù daân chuùng ñeàu laäp ñeàn thôø

ñeå thôø phuïng vaø töôûng nhôù ñeán coâng lao cuûa ngaøi, töø caùc vuøng Phöôùc Long, Bieân Hoøa, Gia Ñònh,

ñeán Myõ Tho, An Giang, Chaâu Ñoác, Nam Vang, vaân vaân. Thaät laø moät hieän töôïng raát hieám thaáy

trong suoát chieàu daøi lòch söû gaàn 5.000 naêm döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc Vieät Nam.

(11) Thaùng 5 naêm Canh Thìn, 1700, Nguyeãn Höõu Caûnh ñang ñoùng quaân ôû Lao Ñoâi, gaëp luùc möa to gioù

lôùn, nuùi lôû phaùt ra tieáng noå nhö saám. OÂng beøn ra leänh keùo quaân veà, nhöng khi ñeán Saàm Giang thì

qua ñôøi. Söû nhaø Nguyeãn ghi laø ngaøy 16 thaùng 5. Tuy nhieân, baûng tieåu söû cuûa oâng ôû An Giang thì

ghi ngaøy 10 thaùng 5, neân caû mieàn Taây Nam Kyø ñeàu laøm leã gioã cuûa oâng vaøo ngaøy naøy. Trong khi

Ñoàng Nai laïi gioã ngaøy 16 thaùng 5, coù leõ laø ngaøy quaøn linh cöõu.

(12) Veà phaàn moä cuûa quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh, trong suoát chieàu daøi lòch söû môû coõi veà

Ñaát Phöông Nam treân 300 naêm nay, daân chuùng mieàn Nam chæ bieát coù moät ngoâi moä uy nghi naèm

giöõa moät ngoïn ñoài Traøm, toïa laïc veà phía Nam Cuø Lao Phoá, thoân Bình Hoaønh, nay laø aáp Bình

Kính, Bieân Hoøa, Ñoàng Nai. Ngoâi moä naèm phía sau ñeàn thôø cuûa ñöùc ngaøi chöøng vaøi traêm thöôùc.

Ngaøy nay, ñoái vôùi daân toâc Vieät Nam noùi chung, daân chuùng vuøng Ñaát Phöông Nam noùi rieâng, ñaây

laø daáu tích lòch söû voâ cuøng quyù baùu. Ñoái vôùi daân chuùng thoân Bình Hoaønh thì ñaây laø nieàm vinh döï

vaø laø nieàm töï haøo cuûa hoï, vì chính taïi nôi ñaây hôn ba traêm naêm veà tröôùc, 1698, quan Kinh Löôïc

Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ cho ñaët toång haønh dinh khi oâng baét ñaàu ñeán khai khaån ñaát Ñoàng Nai, nôi

oâng ñaõ doác heát toaøn löïc cho vieäc khai saùng phaàn ñaát nay, cuõng nhö khai sanh phuû Gia Ñònh. Hôn

nöõa, khi oâng qua ñôøi, Cuø Lao Phoá laïi ñöôïc choïn laøm nôi döøng quan taøi cuûa oâng (ñình cöõu). Cuõng

treân Goø Traøm (Y Laêng) naøy, ngoaøi ngoâi coå moä vöøa keå treân cuûa ñöùc oâng Leã Thaønh Haàu Nguyeãn

Höõu Caûnh, coøn coù moät ngoâi coå moä khaùc, maø theo truyeàn khaåu töø caùc baäc kyø laõo, hoï ñaõ nghe oâng

baø cha meï hoï keå laïi raèng moä cuûa Ñöùc OÂng ôû ñaàu goø kia, maø khoâng roõ caùi naøo? Caùc baäc kyø laõo ôû

ñaây cuõng khoâng bieát chaùnh quyeàn VNCH ñaõ coù taøi lieäu chính xaùc naøo maø cho truøng tu ngoâi coå moä

phía sau ñeàn cuûa Ñöùc OÂng, maø laïi khoâng truøng tu ngoâi coå moä ôû ñaàu naøy. Nhö vaäy laø phía ñaàu naøy

cuûa Goø Traøm, nghóa laø caùch hôi xa ngoâi ñeàn thôø Ñöùc OÂng Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh, cuõng

coù moät ngoâi moä khaùc maø ngöôøi daân trong vuøng cuõng cho raèng ñoù cuõng chính laø moä cuûa Ñöùc OÂng.

Ngoâi moä naøy roäng khoaûng 20 meùt vuoâng, ñöôïc xaây baèng ñaù ong. Tuy nhieân, theo thieån yù cuûa

ngöôøi vieát baøi naøy, ñaây coù leõ laø ngoâi moä cuûa moät vò quan phuï taù cho Ñöùc OÂng Leã Thaønh Haàu

Nguyeãn Höõu Caûnh. Hy voïng veà sau naøy seõ coù ngöôøi haäu boái nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy. Ngoaì hai

ngoä moä vöøa keå treân, taïi vuøng Raïch Gaàm, Myõ Tho, nôi maø ñuùng 317 naêm veà tröôùc, ñoaøn thuyeàn

chôû quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh trong luùc ñang laâm troïng beänh töø Cuø Lao Caùi Sao ñeán

Ngaõ ba Tieàn Giang (Raïch Gaàm). Taïi ñaây, Ñöùc OÂng taï theá, ñuùng vaøo ngayø muøng 9 thaùng 5 naêm

Canh Thìn, 1700. Theo Trònh Hoaøi Ñöùc trong quyeån Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, quan quaân cho

taïm trí taïi ñaây, coù nghóa laø döøng laïi ñeå laøm leã khaâm lieäm roài sau ñoù môùi tieáp tuïc chôû quan taøi veà

Traán Bieân. Hieän taïi, taïi vuøng Vónh Kieâm, Saàm Giang, haõy coøn coù moät laêng moä raát coå kính, ñuùng

theo quy caùch laêng moä cuûa moät vò ñaò thaàn. Theo lôøi keå cuûa caùc baäc kyø laõo trong vuøng thì oâng baø

cha meï cuûa hoï ñaõ keå laïi ñaây chính ngoâi coå moä cuûa moät vò quan ñaïi thaàn hoï Nguyeãn, caùch ñaây

khoaûng 300 naêm. Laïi coù moät truyeàn thuyeát khaùc cuûa daân vuøng Vónh Kim, Saàm Giang nhö sau: “...

OÂng Lôùn Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh taét hôi taïi Ngaõ ba Soâng Tieàn, Raïch Gaàm. Quan quaân

phaûi cho ñoaøn thuyeàn döøng laïi cöû haønh leã an taùng. Quyù theå cuûa OÂng Lôùn ñaõ ñöôïc taïm nghæ taïi xaõ

Vónh Kim, Raïch Gaàm. Veà sau, ñeán ñôøi Gia Long thöù 5, 1807, nhaø vua môùi truyeàn caûi taùng di linh

cuûa OÂng Lôùn veà Cuø Lao Phoá.” Theo Nhö Hieân Nguyeãn Ngoïc Hieàn trong quyeån Leã Thaønh Haàu

Nguyeãn Höõu Caûnh (1650-1700) Vôùi coâng cuoäc khai saùng mieàn Nam nöôùc Vieät cuoái theá kyû thöù

XVII, NXB Toång Hôïp TPHCM, 2016, tr. 223-240, vaøo thaùng 7 naêm 1992, theo lôøi oâng Nguyeãn

Luyeän (moät trong nhöõng haäu dueä xa ñôøi cuûa doøng hoï Nguyeãn Höõu), vieân chöùc tænh Quaûng Nam-

Ñaø Naúng, hieän taïi moä phaàn cuûa Ñöùc OÂng Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh naèm taïi xaõ Ñieän

Thaéng, huyeän Ñieän Baøn, tænh Quaûng Nam-Ñaø Naúng. Theo oâng Luyeän thì hieän taïi vuøng Ñieän

99

Thaéng vaãn coøn moät chi toäc thuoäc haäu dueä cuûa doøng Nguyeãn Höõu, vaø ngoâi coå moä naøy ñaõ coù töø laâu

ñôøi laém roài. Beân trong coù 4 ngoâi moä coù bia ñeà baèng chöõ Haùn: Nguyeãn Höõu Toäc Moä Chí. Hai ngoâi

laø cuûa hai oâng baø Nguyeãn Höõu Daät, vaø hai ngoâi khaùc laø cuûa hai oâng baø Nguyeãn Höõu Caûnh. Ñöôïc

goïi laø Laêng Voïng, muïc ñích laø ñeå cho con chaùu doøng toäc ñöôïc vinh döï chieâm baùi haèng naêm. Cuoái

cuøng laø khu laêng moä ôû Quaûng Bình. Ai trong chuùng ta cuõng ñeàu bieát raèng Quaûng Bình laø baûn quaùn

cuûa hai anh em Nguyeãn Höõu Haøo vaø Nguyeãn Höõu Caûnh. Trong khuoân vieân laêng moä, ngoaì ngoâi

moä cuûa Ñöùc OÂng Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh, coøn coù phaàn moä cuûa Trieàu Vaên Haàu Nguyeãn

Trieàu Vaên (oâng noäi cuûa Nguyeãn Höõu Caûnh), phaàn moä cuûa Chieâu Vuõ Haàu Nguyeãn Höõu Daät (cha

cuûa Nguyeãn Höõu Caûnh), phaàn moä cuûa Hoaøi Löông Haàu Nguyeãn Höõu Haøo (anh cuûa Nguyeãn Höõu

Caûnh). Nhö vaäy, tính ra chuùng ta coù ít nhaát laø 5 ñòa ñieåm coù laêng moä cuûa OÂng Lôùn Leã Thaønh Haàu

Nguyeãn Höõu Caûnh. Noùi gì thì noùi, daàu cho linh coát cuûa OÂng lôùn coù naèm ôû baát cöù nôi naøo treân

giang sôn gaám voùc Vieät Nam, thì OÂng Lôùn cuõng ñeàu ñöôïc bao boïc bôûi non soâng gaám voùc Vieät

Nam. Theo thieån yù cuûa ngöôøi vieát baøi naøy, maø khoâng chöøng vôùi taám loøng bao la nhö bieån caû cuûa

OÂng Lôùn, OÂng Lôùn coøn muoán töøng haït tro cuûa linh coát mình ñöôïc raûi ñeàu ra treân queâ höông Vieät

Nam, vì ngaøy nay ñi ñaâu ñeán ñaâu, nhaát laø treân vuøng Ñaát Phöông Nam, khoâng nôi naøo maø chuùng ta

khoâng thaáy phöôûng phaát hình aûnh cuûa OÂng Lôùn, khoâng nôi naøo maø chuùng khoâng thaáy daáu aán coâng

lao cuûa OÂng Lôùn. Daàu OÂng Lôùn coù ñöôïc an taùng ôû baát cöù nôi naøo, daân toäc Vieät Nam, nhaát laø daân

chuùng vuøng Ñaát Phöông Nam seõ ñôøi ñôøi kính ngöôõng vaø nhôù ôn OÂng Lôùn!

(13) Treân khaép vuøng Ñaát Phöông Nam ngaøy nay, nhieàu xoùm laøng ñeàu xaây döïng ñeàn mieáu thôø Nguyeãn

Höõu Caûnh. Ngöôøi daân khaép vuøng xem oâng nhö laø Thaàn Hoaøng Boån Caûnh cuûa hoï. Theá heä nhöõng

ngöôøi ñi môû coõi vaøo theá kyû thöù XVII ai cuõng ñeàu bieát ñeán moät haøo kieät Nguyeãn Höõu Caûnh taøi ñöùc

veïn toaøn, khoan hoøa, nhaân aùi, lieâm chính, suoát ñôøi chæ bieát lo cho daân cho nöôùc. Coøn haäu theá tieáp

theo cuûa chuùng ta bieát ñeán Nguyeãn Höõu Caûnh nhö moät vò “Thaàn Hoaøng Boån Caûnh” linh thieâng,

luoân che chôû vaø ñoä trì cho daân chuùng vaø laøng nöôùc. Theo Trònh Hoaøi Ñöa trong Gia Ñònh Thaønh

Thoâng Chí: “Ngay sau khi Nguyeãn Höõu Caûnh maát, treân vuøng ñaát môùi ñang khai khaån, ngöôøi daân

ñaõ laäp caùc ñeàn mieáu thôø oâng, nhö: ñeàn Leã Coâng ôû phía nam Cuø Lao Phoá, vuøng Bieân Hoøa; ñeàn Leã

Coâng Traán Vónh Thanh; ñeàn Leã Coâng beân cöûa soâng mang teân oâng, ñoù laø soâng OÂng Chöôûng hay

soâng Leã Coâng ôû vuøng Baõi Sao, An Giang; Toång binh Traàn Thöôïng Xuyeân cuõng laäp ñeàn thôø Leã

Coâng taïi nôi mình ñang ñoùng binh; caùc ñeàn Leã Coâng xaõ Taân An dinh Phieân Traán, thoân Taân Laân

thuoäc dinh Traán Bieân, vaân vaân. Nhöõng nôi naøy ngaøy ñeâm luoân höông khoùi khoâng döùt.” Ñieàu naøy

cho thaáy taàm aûnh höôûng, söï ghi nhaän coâng ñöùc vaø tình caûm cuûa ngöôøi daân treân vuøng Ñaát Phöông

Nam ñaõ daønh cho oâng lôùn ñeán döôøng naøo!

(14) Ñình Chaâu Phuù coøn goïi laø Trung Nghóa Töø, moät trong nhöõng ngoâi ñình ñöôïc xeáp vaøo loaïi lôùn vaø

ñeïp nhaát vuøng Ñaát Phöông Nam. Hieän ñình laø nôi thôø Nguyeãn Höõu Caûnh vaø coøn löu giöõ nhieàu baûn

saéc phong cuûa caùc vua trieàu Nguyeãn. Ñaëc bieät coøn löu giöõ baøi töïa veà söï tích Toân thaàn Nguyeãn

Höõu Caûnh, keå veà coâng traïng cuûa Toân thaàn vaø coâng traïng cuûa oâng noäi vaø anh ruoät Nguyeãn Höõu

Caûnh. Hieän vaãn coøn löu laïi ñoâi caâu ñoái nhö sau:

“Chaân Laïp traàn thanh Ñoâng Phoá baùch nieân löu vó tích,

Saàm Giang tinh vaãn Taây thuøy thieân coå caûnh dö uy.”

Coù nghóa laø:

“Chaân Laïp buïi tan, Ñoâng Phoá traêm naêm coøn thaùnh tích,

Saàm Giang sao ruïng, coõi Taây nghìn thuôû khieáp uy thöøa.”

(15) Laõnh thoå, daân chuùng vaø boä maùy haønh chaùnh.

(16) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Taäp I, NXB Thuaän Hoùa,

Hueá, tr. 118, sau khi hay tin quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh qua ñôøi, ngöôøi Chaân Laïp laäp

ñeàn thôø oâng ôû ñaàu baõi Nam Vang, cuõng nhö nhöõng choã maø oâng ñaõ töø ñi qua hoaëc ñaõ töøng ñoùng

quaân, vaø ôû soâng Ñoâng Khoån Ñaïo nhaân daân Chaân Laïp cuõng töôûng nhôù coâng ñöùc cuûa oâng neân cuõng

laäp ñeàn thôø. Nhö vaäy cuõng ñuû cho thaáy Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh chaúng nhöõng ñöôïc vua

100

quan vaø nhaân daân xöù Ñaøng Trong thöông tieác, maø ngay caû daân chuùng xöù Chaân Laïp cuõng kính

ngöôõng vaø thöông tieác oâng coøn hôn caû nhöõng vò vua cuûa hoï.

(17) Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc coù ghi laïi moät ñoaïn ngaén noùi veà nhöõng vieäc laøm

cuûa quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh nhö sau: “Muøa xuaân naêm Maäu Daàn, 1698, ñôøi vua

Hieån Toâng Hieáu Minh Hoaøng Ñeá sai quan Thoáng Suaát Chöôûng Cô Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu

Caûnh sang kinh löôïc Cao Mieân, lay ñaát Noâng Naïi ñaët laøm phuû Gia Ñònh, laäp xöù Ñoàng Nai laøm

huyeän Phöôùc Long, döïng dinh Traán Bieân, laäp xöù Saøi Coân laøm huyeän Taân Bình, döïng dinh Phieân

Traán, moãi dinh ñaët chöùc quan Löu Thuû , Cai Boä, vaø Kyù Luïc ñeå quaûn trò. Nha thuoäc coù hai ty Xaù laïi

ñeå laøm vieäc; veà quaân söï thì coù Cô ñoäi thuyeàn thuûy boä tinh binh vaø thuoäc binh ñeå baûo veä. Ñaát ñai

môû roäng 1.000 daëm, daân soá hôn 40.000 hoä, chieâu moä nhöõng löu daân töø Boá Chaùnh chaâu trôû vaøo

Nam ñeán ôû khaép nôi, ñaët ra phöôøng aáp xaõ thoân, chia caét ñòa phaän, moïi ngöôøi phaân chieám ruoäng

ñaát, chuaån ñònh thueá ñinh thueá ñieàn, vaø laäp boä tòch dinh ñieàn. Töø ñoù, con chaùu ngöôøi Hoa ôû Traán

Bieân thì laäp thaønh xaõ Thanh Haø, coøn ôø Phieân Traán thì thaønh laäp xaõ Minh Höông roài gheùp vaøo soå

hoä tòch.”

(18) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc ghi roõ: “Khi tieán quaân ñeán Chaân Laïp, Nguyeãn

Höõu Caûnh ñaõ vaøo thaønh phuû duï vôùi lôøi leõ nhaân aùi, khoan hoøa, keâu goïi daân chuùng trôû veà laøm aên,

söûa sang nhaø cöûa, soáng thaân thieän vôùi ngöôøi Vieät... Thieän chí toát ñeïp cuûa oâng khoâng chæ laøm cho

ngöôøi daân caûm meán, tin caäy maø coøn khieán cho vua Naëc Thu phaûi nhuït chí, thay ñoåi yù ñònh vaø chaáp

nhaän ñaàu haøng.”

(19) Vì quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh baét ñaàu gheù laïi An Giang vaøo ngaøy muøng 6 thaùng 5 aâm

lòch, neân daân chuùng trong tænh laáy naøy naøy laøm leã töôûng nieäm oâng.

101

CHÖÔNG SAÙU

Haøo Kieät Khoâng Sanh ÔÛ Mieàn Nam

Nhöng Coù Coâng Baûo Veä Ñaát Phöông Nam

1) Xaù Xai Ty Mai Baù Höông

Mai Baù Höông, goác ngöôøi mieàn Trung, noäi toå di cö vaøo Nam vaø ñònh cö taïi vuøng

Taân An(1)

. Vaøo ñaàu theá kyû thöù XVIII, oâng gia nhaäp quaân trieàu ñình cuûa xöù Ñaøng

Trong vaø laøm quan tôùi chöùc Xaù Xai Ty cho traán Phieân An, ôû trong ñoäi vaän chuyeån

quaân löông. Naêm 1705, vua Cao Mieân laø Naëc OÂng Yeâm bò em laø Naëc OÂng Thaâm ñöa

quaân Xieâm La veà soaùn ngoâi. OÂng Yeâm chaïy xuoáng Gia Ñònh vaø xin caàu vieän vôùi

chuùa Nguyeãn cuûa xöù Ñaøng Trong. Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu (ôû ngoâi chuùa töø naêm 1691

ñeán naêm 1725) beøn sai Cai Cô Nguyeãn Cöûu Vaân ñem quaân tieáp cöùu, vaø sai quan Xaù

Xai Ty Mai Baù Höông aùp taûi thuyeàn löông theo sau yeåm trôï. Tuy nhieân, khi ñoaøn

thuyeàn chôû quaân löông vöøa tôùi Vaøm Bao Ngöôïc(2)

, nay laø soâng Caàn Giuoäc, chuaån bò

reõ vaøo Raïch Laù thì bò giaëc ñoùn ñöôøng tính ñaùnh chieám quaân löông. Mai Baù Höông ra

leänh cho ñoaøn quaân löông chaïy traùnh qua soâng Vuõng Guø (laø teân cuûa soâng Vaøm Coû

Taây ôû ñoaïn naøy), nhöng vöøa ñeán choã gaëp nhau cuûa hai soâng Vaøm Coû, laïi bò giaëc ñuoåi

theo saùt beân. OÂng quyeát khoâng ñeå cho quaân löông rôi vaøo tay giaëc, beøn sai lính ñuïc

thuyeàn cho toaøn boä caùc thuyeàn löông chìm theo doøng nöôùc vaø chính oâng cuõng cheát taïi

ñoù.

Sau khi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñöôïc tin, truy phong cho oâng laøm “Thaàn Töû

Nghóa”, roài sai quan quaân ñòa phöông laäp ñeàn thôø Mai Baù Höông treân khuùc soâng naøy.

Ñeå töôûng nhôù ñeán moät baäc haøo kieät ñaát phöông Nam ñaõ heát loøng vì nghóa caû, neân daân

chuùng ñòa phöông ñaõ ñaët teân cho khuùc soâng naøy laø soâng “Xaù Höông”. Ngaøy nay daáu

veát ngoâi ñeàn thôø haõy coøn taïi choã Mieãu Baàn Quyø. Ñoù laø moät trong nhöõng ngoâi ñeàn coå

xöa nhaát ôû vuøng ñaát phöông Nam. Theo caùc vò boâ laõo ñòa phöông, hoï noùi cha oâng hoï

ñaõ keå laïi raèng töø hoài coù ngoâi mieáu Baàn Quyø ñeán nay, khuùc soâng naøy veà ñeâm thöôøng

noåi soùng daàu khoâng coù gioù. Moät laàn khi cuï Phan Thanh Giaûn töø Hueá veà thaêm nhaø, ñi

ngang qua khuùc soâng naøy, thaáy ngoâi mieáu, neân hoûi lai lòch vaø sau khi bieát roõ vò thaàn

ñöôïc thôø trong ñeàn laø quan Xaù Xai Ty Mai Baù Höông, cuï Phan beøn ra leänh cho ghe

mình gheù laïi vaø thaép nhang kænh leã quan Xaù Xai. Sau ñoù cuï Phan ñaõ laøm hai caâu ñoái

roài sai quan ñòa phöông daùn vaøo ñeàn thôø. Ñaïi yù 2 caâu ñoái cuûa cuï Phan nhö sau:

“Nghóa baùo trôøi Nam, goø thöôïng töøng neâu cao khí tieát,

Thuø caêm Taây giaëc(3)

soâng Tieàn hay daäy soùng hôøn.”

(Nghóa baùo Nam thieân, cöông thöôøng boài cao tieát;

102

Khí hieàm Taây taëc, giang tieàn khôûi noä phong ba).

Nhaø thô Ñoâng Hoà Laâm Taán Phaùc ñaõ dòch ra chöõ quoác ngöõ nhö sau:

“Thôø vua heát daï thaúng ngay,

Goø cao tieát nghóa caøng ngaøy caøng cao.

Hieàm xöa haän cuõ tuoân daøo,

Doøng soâng soùng giaän aùo aøo chöa nguoâi.”

Töông truyeàn keå töø ñoù, soùng thaàn maø ngöôøi daân taïi khuùc soâng Xaù Höông tin laø söï

caêm töùc cuûa vong linh cuûa quan Xaù Xai Ty Mai Baù Höông cuõng daàn daàn yeân laëng.

Ñaàu naêm 1984, taïi Bataan, Phi Luaät Taân, luùc taùc giaû cuûa taäp saùch Haøo Kieät Ñaát

Phöông Nam coù dòp soáng chung vôùi anh Höùa Hoaønh, moät ñoàng höông Vónh Long, coù

keå laïi raát nhieàu chuyeän linh öùng veà Mieãu Caây Baàn Quyø, nhöng raát tieác thôøi gian cuõng

ñaõ quaù laâu, neân taùc giaû chæ coøn nhôù ñaïi khaùi veà nhöõng côn soùng thaàn vaø Boái Ba

Cuïm(4)

treân khuùc soâng Xaù Höông maø thoâi. Khoaûng naêm 1905 hay 1906 gì ñoù, nhaø thô

Thöôïng Taân Thò Phan Quoác Quang, dòch giaû quyeån “Nam Kyø Luïc Tænh Ñòa Dö Chí”

cuûa Duy Minh Thò, coù laøm baøi thô vònh quan Xaù Xai Ty Mai Baù Höông nhö sau:

“Hoûi thöû nhaø ta gioáng Laïc Hoàng?

Gaàn ñaây, ai cheát ñöôïc nhö oâng?

Chôû löông bò giaëc ngaên ñöôøng nöôùc,

Ñuïc vaùn cho thuyeàn chìm ñaùy soâng.

Muoán ñeå tieáng thôm veà cöûa phuïng,

Neân gieo maïng baïc xuoáng cung roàng.

Xaù Höông mieáu cuõ, coøn nguyeân ñoù,

Chæ khaùc bia danh vôùi töôïng ñoàng!”

Ghi Chuù:

(1) Mai Baù Höông sanh tröôûng taïi laøng Taân Höông, nay laø Caùi Quao, tænh Traø Vinh. OÂng laø moät trong

nhöõng trang lieät nghóa can cöôøng vaø duõng caûm nhaát thôøi Nguyeãn Sô. Ñöôïc Nguyeãn AÙnh giao cho

giöõ chöùc Xaù Laïi. Moät laàn oâng phuïng meänh quaûn ñoác moät ñoaøn quaân löông veà Gia Ñònh cho

Nguyeãn AÙnh, nhöng khi ñoaøn quaân löông vöøa tôùi Bình Ninh, caùch vaøm soâng Nhaät Taûo chöøng 4, 5

caây soá thì bò quaân Xieâm La bao vaây töù phía. OÂng khoâng chòu ñaàu haøng vaø giao naïp löông thöïc, maø

coøn ra leänh cho ñuït chìm heát ghe thuyeàn vaän taûi vaø töï vaän theo ñoaøn thuyeàn.

(2) Vaøm Bao Ngöôïc, töùc laø Vaøm Raïch Laù chaûy ra soâng Caàn Giuoäc, trong tænh Long An. Tröôùc thôøi

phaùt trieån giao thoâng ñöôøng boä, haàu nhö giao thoâng ñöôøng thuûy laø phöông tieän duy nhaát ñöôïc taän

duïng ñeå vaän chuyeån quaân löông. Chính vì vaäy maø töø khoaûng theá kyû thöù XVII ñeán ñaàu theá kyû thöù

XX, taïi vuøng ñaát phöông Nam, töù mieàn Taây leân Gia Ñònh, ghe thöông hoà hay ghe vaän chuyeån naøo

cuõng ñeàu phaûi theo ngaõ kinh Chôï Gaïo, qua soâng Vaøm Coû, thuoäc quaän Taân Truï, tænh Taân An. Ñeán

xaõ Nhaät Thanh, coù moät ngoâi mieáu naèm saùt beân moät caây baàn luøn thaät to, coù leõ caây baàn naøy bò soùng

ñaùnh laâu ngaøy neân bò ngaû xuoáng, roài laïi vöôn leân, hình daùng gioáng nhö moät ngöôøi ñang quyø goái,

neân daân chuùng trong vuøng ñaët teân laø “Mieáu Baàn Quyø”.

(3) Taây giaëc ôû ñaây aùm chæ lieân quaân Xieâm La vaø quaân cuûa vò vua soaùn ngoâi cuûa Cao Mieân laø Naëc

OÂng Thaâm.

(4) Hoài tröôùc khi con ñöôøng quoác loä töø mieàn Taây leân Saøi Goøn chöa ñöôïc hoaøn thieän, haøng hoùa vaø

haønh khaùch töø mieàn Taây leân hay töø Saøi Goøn veà ñeàu phaûi nhôø vaøo ñöôøng thuûy. Luùc ñoù caùc ghe

103

thöông hoà qua laïi daäp dìu treân caùc soâng Taân An, Beán Löùc, Chôï Ñeäm, roài tôùi Ba Cuïm. Vì vaäy, thôøi

ñoù caùc ghe thöông hoà töø mieàn Taây leân Saøi Goøn ai ai cuõng ñeàu nghe danh “Boái Ba Cuïm”. Boái laø

tieáng loùng cuûa vuøng ñaát phöông Nam thôøi cha oâng mình coøn ñi môû coõi veà ñaây, coù nghóa laø troäm

cöôùp hay traán loät. Ba Cuïm laø choã giaùp nöôùc, nghóa laø choã hai doøng nöôùc soâng Chôï Ñeäm vaø soâng

Beán Löùc giaùp nhau, neân nöôùc chaûy raát chaäm, vì theá maø coù ba cuïm baàn moïc um tuøm ôû ngay giöõa

soâng, laøm boùng maùt döøng chaân ñaäu laïi nghæ ngôi cho caùc ghe thöông hoà. Chôø con nöôùc xuoâi môùi

tieáp tuïc cheøo leân ñöôøng. Hoài tröôùc Ba Cuïm thuoäc xaõ Taân Nhaät, huyeän Caàn Giuoäc, tænh Chôï Lôùn,

baây giôø thuoäc tænh Taân An. Veà sau naøy, ñeå traùnh bò traán loät, ngöôøi ta phaûi tính laøm sao khi vöøa tôùi

Ba Cuïm thì nöôùc ñöùng (nghóa laø khoâng chaûy veà höôùng naøo caû), ñeå töø ñoù hoï coù theå ñi tieáp con nöôùc

keá maø khoâng phaûi döøng laïi nghæ taïi Ba Cuïm.

2) Nguyeãn Cöûu Vaân (?-?)

Nguyeãn Cöûu Vaân laø moät danh töôùng vaø cuõng laø moät nhaø doanh ñieàn loãi laïc döôùi

thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu (ôû ngoâi töø naêm 1691 ñeán 1725) cuûa xöù Ñaøng Trong.

Hieän chuùng ta chöa coù taøi lieäu xaùc thöïc ghi roõ naêm sanh vaø naêm maát cuûa Nguyeãn

Cöûu Vaân, chæ bieát oâng töôùc Vaân Tröôøng Haàu, con cuûa Chaùnh Thoáng Cai Cô Nguyeãn

Cöûu Döïc, noäi toân cuûa Nghóa Quaän Coâng Nguyeãn Cöûu Kieàu. Nguyeãn Cöûu Vaân laø moät

trong nhöõng danh töôùng thôøi Nguyeãn Sô ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc giuùp chuùa

Nguyeãn giöõ vöõng uy theá treân vuøng ñaát phöông Nam. Cai Cô Nguyeãn Cöûu Vaân, moät vò

quan vaên voõ song toaøn, chaúng nhöõng oâng coù taøi nôi traän maïc, maø oâng coøn coù taøi kinh

bang teá theá vaø taøi khai môû nhöõng vuøng ñaát hoang vu. Moãi khi nhaéc ñeán coâng ôn cuûa

nhöõng baäc tieàn nhaân ñaõ coù coâng khai phaù mieàn Nam, nhö quan Leã Thaønh Haàu

Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ khai phaù 2 huyeän Phöôùc Long vaø Taân Bình, Thoaïi Ngoïc Haàu

khai phaù mieàn An Giang Chaâu Ñoác, maø khoâng noùi ñeán Nguyeãn Cöûu Vaân trong vieäc

khai phaù vuøng Taân An laø moät thieáu soùt raát lôùn.

Thaùng 7 naêm AÁt Daäu (1705), nöôùc Chaân Laïp coù Chaùnh Vöông Naëc OÂng Thu ñoùng

ñoâ ôû Udong, vaø Nhò Vöông Naëc OÂng Noän, ñoùng ñoâ ôû Prey Nokor (Saøi Goøn ngaøy nay).

Sau khi Nhò Vöông maát, Chaùnh Vöông OÂng Thu phong cho con trai OÂng Noän laø OÂng

Yeâm laøm quan vaø gaû con gaùi cho. Khi OÂng Thu maát, con trai laø OÂng Thaâm leân ngoâi,

xích mích vôùi OÂng Yeâm, nhöng theá löïc cuûa OÂng Yeâm quaù maïnh, neân OÂng Thaâm sang

caàu cöùu vôùi Xieâm La. OÂng Yeâm thua chaïy sang caàu cöùu vôùi Gia Ñònh. Chuùa Nguyeãn

Phuùc Chu sai Chaùnh Thoáng Cai Cô Nguyeãn Cöûu Vaân ñem quaân chinh phaït OÂng

Thaâm vaø quaân Xieâm. Nguyeãn Cöûu Vaân ñaùnh tan quaân cuûa OÂng Thaâm vaø Xieâm La taïi

Saàm Giang, nay thuoäc Myõ Tho. Sau ñoù Nguyeãn Cöûu Vaân hoä toáng Naëc OÂng Yeâm veà

Nam Vang vaø theo leänh Chuùa Nguyeãn ñöa OÂng Yeâm leân ngoâi vua taïi xöù Chaân Laïp(1)

.

Sau khi bình ñònh xong giaëc OÂng Thaâm vaø Xieâm La, Nguyeãn Cöûu Vaân trôû veà Vuõng

Guø vaø cho quaân binh khai khaån ñaát hoang, cuõng nhö daãn thuûy nhaäp ñieàn. Ñeå canh

phoøng giaëc, oâng cho ñaép luõy chaïy daøi töø Quaùn Gai (coù saùch ghi laø An Cai) ñeán Löông

Phuù(2)

vaø ñaøo kinh cho thoâng hai ngoøi Caàu Öôùc vaø Myõ Tho. Luõy ñeå phoøng giaëc, coøn

104

ngoøi vöøa phoøng giaëc, vöø thuaän tieän cho vieäc giao thoâng ñi laïi, maø cuõng vöøa daãn thuûy

nhaäp ñieàn ñeå xaû nöôùc pheøn ñaõ tích tuï töø laâu ñôøi trong vuøng naøy(3)

.

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, taäp 1, tr. 180, naêm

1711, oâng ñöôïc thaêng chöùc Traán Bieân Phoù Töôùng. Töø ñoù, oâng hôïp söùc cuøng vôùi quan

Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân, moät voõ töôùng nhaø Minh chaïy sang thaàn phuïc chuùa

Nguyeãn tröôùc ñaây, lo cho vieäc an daân nôi vuøng ñaát môùi naøy. Nguyeãn Cöûu Vaân tieáp

tuïc môû mang vuøng phía Nam Traán Bieân vaø cho ñaøo kinh töø Vuõng Guø (tænh lî cuõ cuûa

tænh Taân An) aên thoâng tôùi raïch Myõ Tho, noái lieàn soâng Vaøm Coû Taây qua soâng Tieàn

Giang. Veà sau oâng cho veùt kinh vuõng Guø cho saâu theâm, vì phuø sa doàn vaøo choã giaùp

nöôùc neân loøng kinh bò caïn daàn. Nhöõng khu vöïc do Nguyeãn Cöûu Vaân toå chöùc khai

khaån laø nhöõng vuøng giaùp giôùi caùc tænh Long An, Tieàn Giang, vaø vuøng Long Hoà thuoäc

tænh Vónh Long ngaøy nay. Ngaøy nay nhöõng vuøng naøy ñaõ trôû thaønh nhöõng vöïa luùa maø

cuõng laø vuøng coù nhieàu caây aên traùi vôùi nhöõng xoùm laøng truø phuù nhaát cuûa Mieàn Taây.

Naêm 1752, Naëc Nguyeân caáu keát vôùi quaân ñaøng ngoaøi cuûa chuùa Trònh, ñöa quaân

sang quaáy phaù mieàn Nam, bò quaân cuûa Nguyeãn Cö Trinh ñaùnh tan, neân Naëc Nguyeân

chaïy sang Haø Tieân nhôø Maïc Thieân Töù daâng hai vuøng Taàm Boân vaø Loâi Laïp ñeå chuoäc

toäi. Chuùa beøn sai Thuaàn Ñöùc sang Chaân Laïp chieâu moä daân xieâu taùn trôû veà khai khaån

hai vuøng ñaát môùi Taàm Boân vaø Loâi Laïp. Luùc aáy Nguyeãn Cöûu Vaân tuy coù coâng lôùn

trong vieäc ñaøo kinh Trí Töôøng, tieàn thaân cuûa soâng Baûo Ñònh, noái lieàn soâng Vaøm Coû

Taây vôùi soâng Tieàn, ñem nöôùc vaøo khai pheøn cho caû moät vuøng bao la baït ngaøn chaïy

daøi töø Taân An ñeán Goø Coâng. Hieän nay kinh Baûo Ñònh vaãn coøn giaù trò kinh teá cuûa noù

trong vuøng. Tuy nhieân, beân caïnh ñoù Nguyeãn Cöûu Vaân cuõng bò chuùa Minh Vöông

Nguyeãn Phuùc Chu quôû traùch vì ñaõ “duïng coâng vi tö,” ñaõ laáy coâng söùc cuûa löu daân taïo

ra ñieàn saûn rieâng cho mình hoaëc laøm thaønh coâng ñieàn chöù khoâng chu caáp cho hoï, laïi

quaù thaúng tay vôùi daân xieâu taùn ngheøo khoå thôøi aáy. Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieàn

Bieân, chuùa ñaõ quôû traùch Cöûu Vaân nhö sau: “Khanh laø con nhaø töôùng, cheá ngöï moät

phöông, sao khoâng laáy söï voã veà laøm troïng, maø chæ möu lôïi cho mình? Nhöõng daân xieâu

taùn môùi veà kia, thaát sôû ñaõ laâu, nay laïi sai baét quaáy nhieãu thì hoï chòu sao noåi? Xöa

Tieâu Haø, beà toâi cuûa Haùn Cao Toå, giöõ ñaát Quang Trung, Khaáu Tuaân, beà toâi cuûa Haùn

Quang Vuõ, giöõ ñaát Haø Noäi, ñeàu voã an traêm hoï, giuùp neân nghieäp ñeá, khanh neân coi ñoù

maø gaéng leân...”

Sau ñoù chuùa laïi ra leänh cho hai dinh Traán Bieân vaø Phieân Traán raèng phaøm daân löu

taùn môùi veà thì phaûi chia ruoäng ñaát ñeå thieát laäp thoân phöôøng, tha caùc binh dòch, toâ

thueá trong ba naêm; nhö vaäy daân ñeàu yeân nghieäp laøm aên. Keå töø ñoù daân löu taùn ñeàu

ñöôïc chia cho ruoäng ñaát ñeå yeân oån sinh soáng. Sau khi bò Chuùa Minh Vöông quôû laàn

ñoù, Nguyeãn Cöûu Vaân cuøng caùc con laø Thò Ngheø vaø Cöûu Ñaøm ñaõ heát loøng heát söùc goùp

coâng goùp trí vaøo vieäc khai khaån löu vöïc soâng Vaøm Coû. Luùc ñoù Nguyeãn Cöûu Vaân

ñoùng baûn doanh taïi vuøng Chôï Ñeäm, lo vieäc khai phaù hoang ñòa treân löu vöïc taû ngaïn

soâng Vaøm Coû Taây, roài cho di daân ñeán laäp laøng laäp aáp, giuùp ñôõ hoï veà moïi maët cho hoï

ñöôïc an cö laïc nghieäp. Daân tình heát söùc meán phuïc. Khi maát Nguyeãn Cöûu Vaân ñöôïc

105

truy phong Chính Thoáng Vaân Trung Haàu. Nguyeãn AÙnh nhaän bieát coâng ñöùc cuûa oâng

ñoái vôùi daân vôùi nöôùc, neân ban caáp cho con chaùu oâng moät moät khoaûn tö ñieàn ngay taïi

vuøng maø oâng ñaõ coù coâng khai phaù, gaàn tænh lî Taân An ngaøy nay, ñeå duøng vaøo vieäc

phuïng töï cho oâng.

Veà sau naøy, con cuûa Nguyeãn Cöûu Vaân laø Nguyeãn Cöûu Ñaøm noái nghieäp cha, tieáp

tuïc ñaøo kinh Ruoät Ngöïa, noái lieàn Raïch Caùt ñeán Kinh Loø Goám. Nhö vaäy gia ñình

Nguyeãn Cöûu Vaân ñaõ bieán moät vuøng truõng pheøn Taân An, Myõ Tho, Goø Coâng thaønh moät

vuøng ñaát bao la phì nhieâu, vôùi caùc con kinh thoâng thöông töø Myõ Tho qua Vuõng Guø,

roài töø Vuõng Guø qua Vaøm Coû ñeán Beán Löùc, Ba Cuïm, roài theo soâng Bình Ñieàn veà tôùi

Chôï Lôùn. Con ñöôøng naøy chaúng nhöõng daãn thuûy nhaäp ñieàn, xaû pheøn ra soâng lôùn, maø

coøn laø con ñöôøng huyeát maïch chuyeân chôû luùa gaïo vaø nhöõng noâng saûn khaùc töø vuøng

ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñi Saøi Goøn trong thôøi ñoù vaø maõi ñeán thôøi Phaùp thuoäc, vì

thôøi ñoù chöa coù heä thoáng giao thoâng ñöôøng boä trong vuøng. Ñeán thôøi Gia Long, con

ñöôøng huyeát maïch naøy trôû neân toái caàn thieát neân naêm 1819, nhaø vua ñaõ leänh cho Toång

Traán Gia Ñònh Thaønh huy ñoäng treân 10.000 daân phu naïo veùt laïi Kinh Ruoät Ngöïa.

Cuøng naêm ñoù, Huyønh Coâng Lyù, Phoù Toång Traán Gia Ñònh Thaønh cuõng chæ huy ñaøo

Kinh An Thoâng Haø noái lieàn Ba Thöông vôùi kinh Ruoät Ngöïa.

Sau khi laäp ñöôïc nhieàu coâng traïng veà caû vieäc ñaùnh deïp quaân Xieâm La vaø Cao

Mieân, cuøng vieäc khaån hoang laäp nhöõng khu dinh ñieàn, vaø ñaøo kinh xeû raïch daãn thuûy

nhaäp ñieàn... Nguyeãn Cöûu Vaân ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Chu phong Chính Thoáng Vaân

Tröôøng Haàu, vaø oâng maát naêm naøo khoâng roõ. Veà vieäc oâng môû mang bôø coõi, bình ñònh

Chaân Laïp cuøng vieäc voã yeân daân chuùng vuøng Ñaát Phöông Nam, Quoác Söû Quaùn Trieàu

Nguyeãn ñaõ ca ngôïi Nguyeãn Cöûu Vaân nhö sau: “Veà vieäc môû mang bôø coõi phöông

Nam, coâng Nguyeãn Cöûu Vaân raát nhieàu, oâng tuyeân thò ñöùc yù trieàu ñình, ngöôøi Chaân

Laïp meán phuïc.” Veà sau naøy hai ngöôøi con trai cuûa oâng laø Nguyeãn Cöûu Chieâm vaø

Nguyeãn Cöûu Ñaøm cuõng ñeàu laø nhöõng ngöôøi laäp ñöôïc coâng lôùn, nhaát laø trong vieäc

khai khaån ñaát ñai ôû vuøng Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long ngaøy nay. Tröôùc naêm 1975,

chính quyeàn VNCH ñaõ laáy teân oâng ñaët teân cho moät con ñöôøng ôû vuøng Bình Thaïnh,

thaønh phoá Saøi Goøn.

Ñaát nöôùc mieàn Nam bao la truø phuù nhö ngaøy hoâm nay, moät phaàn khoâng nhoû cuõng

coù baøn tay cuûa quan Chaùnh Thoáng Cai Cô Nguyeãn Cöûu Vaân vaø nhöõng thaønh vieân

trong gia ñình oâng nhö Thò Ngheø vaø Cöûu Ñaøm. Laø moät trong nhöõng danh töôùng thôøi

Nguyeãn Sô, Nguyeãn Cöûu Vaân ñaõ nhieàu laàn giuùp chuùa Nguyeãn ñaäp tan haønh ñoäng can

thieäp quaân söï cuûa vöông quoác Xieâm La vaøo Chaân Laïp cuõng nhö gaây roái vaø ñaùnh phaù

vuøng Ñaát Phöông Nam. Beân caïnh nhöõng chieán coâng quaân söï, Nguyeãn Cöûu Vaân coøn

laø moät vò töôùng tieân phong trong vieäc khai môû nhöõng khu dinh ñieàn, khaån hoang laäp

aáp, ñaép luõy, ñaøo soâng raïch ñeå baûo veä vuøng ñaát môùi maø cuõng vöøa phuïc vuï cho nhöõng

hoaït ñoäng noâng nghieäp vaø giao thöông trong buoåi ñaàu môû coõi veà phöông Nam(4)

.

Ngoaøi nhöõng ñoùng goùp veà caùc maët quaân söï vaø kinh teá, Nguyeãn Cöûu Vaân coøn laø ngöôøi

106

ghi daáu aán veà vaên hoùa(5)

ñaàu tieân treân vuøng Ñaát Phöông Nam qua vieäc xaây döïng

nhieàu ñeàn chuøa.

Toùm laïi, trong nhöõng baäc haøo kieät Ñaát Phöông Nam, Chaùnh thoáng suaát Cai Cô

Nguyeãn Cöûu Vaân laø ngöôøi ñaõ ñoùng goùp raát nhieàu coâng lao trong vieäc môû coõi vaø gìn

giöõ caùc vuøng bieân ñòa. OÂng maõi maõi seõ coøn laø taám göông trung lieät heát loøng vì daân vì

nöôùc. Khi bò chuùa Minh Vöông quôû traùch, oâng ñaõ khoâng maëc caûm tî hieàm vôùi löu daân

maø oâng ñaõ cuøng caû gia ñình heát loøng söûa chöõa nhöõng khuyeát ñieåm cuûa mình, laøm cho

caû moät vuøng roäng lôùn döôùi tay oâng, ai naáy ñeàu ñöôïc an cö laïc nghieäp. Nhöõng ñoùng

goùp to lôùn cuûa oâng raát ñaùng ñöôïc ñaøn haäu boái chuùng ta kính ngöôõng vaø ñôøi ñôøi ghi

aân.

Ghi Chuù:

(1) Theo söû lieäu nhaø Nguyeãn thì thôøi baáy giôø nöôùc Chaân Laïp cöù loaïn laïc trieàn mieân. Naëc OÂng Thaâm

nghi cho Naëc OÂng Yeâm coù yù laøm phaûn, beøn khôûi binh ñaùnh OÂng Yeâm. Naëc OÂng Thaâm laïi caàu

vieän vôùi quaân Xieâm La sang giuùp mình, Naëc OÂng Yeâm choáng khoâng noåi phaûi chaïy sang caàu cöùu

vôùi quan quaân chuùa Nguyeãn ôû dinh Phieân Traán, Gia Ñònh. Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu beøn sai

Nguyeãn Cöûu Vaân mang quaân vaøo ñaùnh Naëc OÂng Thaâm vaø Xieâm La ôû Saàm Kheâ (thuoäc Cao Mieân

ngaøy nay). Nguyeãn Cöûu Vaân ñaùnh ñuoåi xong Xieâm La beøn theo leänh chuùa Nguyeãn, ñöa Naëc OÂng

Yeâm trôû veà thaønh La Bích (Lovek) laøm vua nhö tröôùc. Tuy nhieân, töø ñoù veà Naëc OÂng Thaâm cöù

thænh thoaûng laïi ñöa quaân Xieâm La veà Cao Mieân ñaùnh phaù Naëc OÂng Yeâm...

(2) Töùc töø vuøng Taân An ñeán chôï Beán Tranh ngaøy nay. Luõy ñöôïc xaây ñaép ñeå ñeà phoøng vuøng bieân caûnh

vaø vuøng ñaát Myõ Tho thôøi ño (nhôø ñoù maø vuøng naøy ñaõ ñöôïc phoàn thònh vaøo thôøi Döông Ngaïn Ñòch

môùi sang khai phaù hoài giöõa theá kyû thöù XVII, döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn). Nguyeãn Cöûu Vaân

ñaõ ñaép moät chieán luõy daøi töø quaùn Thò Cai ñeán Beán Tranh, töùc chôï Löông Phuù thôøi ñoù. OÂng coøn cho

ñaøo moät con raïch saâu vaø roäng noái lieàn raïch Vuõng Guø ôû Taân An vaø raïch Myõ Tho, maø sau naøy ñeán

ñôøi Gia Long, vaøo naêm 1819, ngöôøi ta cho ñaøo saâu theâm thaønh moät ñöôøng keânh lôùn, ñoù chính laø

doøng keânh Baûo Ñònh Haø, con keânh ñaøo ñaàu tieân ôû vuøng Ñaát Phöông Nam.

(3) Song song vôùi vieäc ñaép luõy ôû vuøng giöõa Taân An vaø Myõ Tho, Nguyeãn Cöûu Vaân cho ñaøo haøo saâu

noái tieáp ñeán chôï Myõ Tho, vaø haøo naøy trôû thaønh moät con soâng nhoû, ñeán muøa nöôùc ghe xuoàng môùi

ñi laïi ñöôïc. Nhöõng naêm thôøi Gia Long, vì nhu caàu vaän chuyeån thô töø vaø coâng vaên phaûi ñi qua laïi,

maø khuùc soâng naøy laâu ngaøy bò phuø sa laáp caïn, neân naêm 1818, vua Gia Long sai Traán Thuû Ñònh

Töôøng laø Leâ Vaên Phong cho ñaøo saâu vaø roäng theâm con raïch, maø ngaøy tröôùc Tröôøng Vaân Haàu

Nguyeãn Cöûu Vaân ñaõ ñaøo, töø Beán Tranh cho ñeán phía tröôùc Cuø Lao Roàng ôû Myõ Tho, ñaët teân laø

Baûo Ñònh Haø. Ñeán naêm 1825, thì ngöôøi ta ñoåi teân Baûo Ñònh ra Trí Töôøng. Maáy chuïc naêm sau, phuø

sa töø hai ñaàu soâng Tieàn Giang vaø Vuõng Guø laïi laáp caïn khuùc soâng naøy. Khi Phaùp chieám mieàn Nam,

hoï laïi cho naïo veùt khuùc soâng naøy vaø laïi laáy teân laø Baûo Ñònh Haø ñeå vaän chuyeån coâng va ên töø mieàn

Taây leân Saøi Goøn vaø hoï ñaët teân tieáng Phaùp laø “Arroyo de poste” hay Kinh “Böu Chính”.

(4) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, Taäp 1, tr. 94, khi giaëc Chaân Laïp ñaõ

yeân, Nguyeãn Cöûu Vaân beøn khai khaån ruoäng ôû Caàu UÙc, nay thuoäc tænh Ñònh Töôøng. Cöûu Vaân laïi

cho raèng giaëc thöôøng ngaàm ñeán ñaát aáy, quaáy roái phía sau quaân ta, neân oâng ñaõ cho ñaép luõy daøi vaø

ñaøo haøo thoâng ñaàu nguoànhai soâng Caàu UÙc-Myõ Tho, daãn nöôùc veà laøm haøo ngoaøi luõy ñeå vieäc phoøng

thuû ñöôïc nghieâm ngaët.

(5) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, taäp 2, tr.1657, Chaùnh Thoáng Cai

Cô Nguyeãn Cöûu Vaân ñaõ xaây döïng nhieàu chuøa mieáu, trong ñoù coù ñeàn Long Vöông vaø chuøa Hoä

Quoác, vaân vaân. Ñeàn Long Vöông ôû thoân Long Sôn, huyeän Long Thaønh, phía Nam soâng Phöôùc

107

Long, thôø 3 vò Long Vöông (Nhaát, Nhò vaø Tam Long Vöông). Ñôøi vua Hieån Toân Baûn Trieàu, Thoáng

suaát Nguyeãn Cöûu Vaân ñi ñaùnh Cao Mieân, ñeán choã thaáy vöïc saâu vaø coù gaønh ñaù nöôùc xoâ soùng

maïnh, giaây laùt laïi noåi möa muø gioù döõ raát nguy hieåm. OÂng beøn caàu khaån, lieán ñöôïc yeân laëng, quaân

ñi ñeán ñaâu thaéng ñeán ñoù, neân sau ñoù oâng döïng ñeàn ñeå baùo ñaùp. Trong thoân Ñaéc Phöôùc, huyeän

Phöôùc Chính, bôø soâng phía Nam soâng Phöôùc Long, Chaùnh Thoáng Nguyeãn Cöûu Vaân ñaõ döïng leân

taïi ñoù moät ngoâi chuøa ñeà teân laø Chuøa Hoä Quoác. Naêm Giaùp Daàn, Tuùc Toân Hieáu Minh Hoaøng Ñeá ñaõ

ban bieån ngaïch chöõ vaøng coù khaéc 5 chöõ “Saéc Töù Hoä Quoác Töï”; beân traùi coù khaéc caùc chöõ “Long

Ñöùc töù nieân tueá thöù AÁt Maõo troïng ñoâng coác ñaùn (ngaøy laønh thaùng troïng naêm AÁt Maõo, nieân hieäu

Long Ñöùc thöù tö)”; beân höõu coù khaéc caùc chöõ “Quoác chuû vaân tuyeàn ñaïo nhaân ngöï ñeà” vôùi neùt chöõ

ñeïp, hieän nay vaãn coøn.

3) Nguyeãn Cö Trinh (1716-1767)

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, quyeån 5,

Nghi Bieåu Haàu Nguyeãn Cö Trinh teân thaät laø Nguyeãn Ñaêng Nghi, laø moät coâng thaàn

thôøi Nguyeãn sô, vaøo khoaûng giöõa theá kyû thöù XVIII, töï laø Töï Nghi, hieäu laø Ñaïm Am,

Ñöôøng Qua vaø Haïo Nhieân, sanh naêm Bính Thaân 1716 taïi xaõ An Hoøa, huyeän Höông

Traø, tænh Thöøa Thieân. Toå tieân voán ngöôøi phöôøng Phuø Löu, huyeän Thieân Loäc, phuû Ñöùc

Quang, xöù Ngheä An, nay laø huyeän Can Loäc, tænh Haø Tónh. Vieãn toå laø Trònh Cam, laøm

quan döôùi trieàu nhaø Leâ ñeán chöùc Binh Boä Thöôïng Thö. Khi Maïc Ñaêng Dung cöôùp

ngoâi nhaø Leâ vaøo naêm 1527, Trònh Cam dôøi vaøo ñaát Thanh Hoùa, ñònh chieâu moä theâm

quaân só, caát quaân ñaùnh nhaø Maïc, nhöng vieäc chöa xong thì oâng thoï beänh roài maát. Con

chaùu oâng di cö vaøo xaõ An Hoøa, huyeän Höông Traø, phuû Trieäu Phong, xöù Thuaän Hoùa,

nay laø phöôøng An Hoøa, thaønh phoá Hueá, tænh Thöøa Thieân. Traûi qua maáy ñôøi ñeàu ñoã

ñaït vaø ra laøm quan, ñeán cha oâng laø Trònh Ñaêng Ñeä laø ñôøi thöù baûy. Trònh Ñaêng Ñeä coù

taøi vaên chöông, thi ñoã sinh ñoà, ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cho theo hoï Nguyeãn, vaø

giao cho giöõ chöùc Vinh Loäc Ñaïi phu. Ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Chu boå laøm Tri huyeän

Minh Linh, phuû Quaûng Bình, xöù Thuaän Hoùa, nay thuoäc tænh Quaûng Trò. Veà sau naøy,

Nguyeãn Ñaêng Ñeä ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Chu (1691-1725) boå laøm Kyù Luïc tænh

Quaûng Nam, noåi tieáng laø moät vò quan thanh lieâm, coâng baèng, chính tröïc. Nguyeãn Cö

Trinh laø con trai uùt cuûa cuï Nguyeãn Ñaêng Ñeä, trong moät gia ñình coù truyeàn thoáng vaên

hoïc.

Cuõng nhö cha mình, ngay töø luùc thieáu thôøi Nguyeãn Cö Trinh ñaõ toû ra xuaát chuùng,

môùi 11 tuoåi oâng ñaõ bieát laøm vaên thô, cuøng vôùi ngöôøi anh hoï laø Nguyeãn Ñaêng Thònh(1)

raát noåi tieáng veà vaên chöông. Keå töø khi Nguyeãn Höõu Caûnh nhaän leänh chuùa Nguyeãn

vaøo Nam laøm chöùc Kinh Löôïc phaân ñònh ñòa giôùi vuøng Bieân Hoøa vaø Gia Ñònh vaø ñaët

hai traán laø Bieân Traán vaø Phieân Traán. Tuy nhieân, caû moät vuøng bao la baït ngaøn veà

phöông Nam vaãn coøn hoang du, chöa ñöôïc khai khaån. Sau khi Thoáng Binh Traàn Ñaïi

Ñònh nhaân vieäc ñaùnh deïp giaëc Laøo ñaõ tieán quaân ñeán thaønh Angkor Wat. Sau ñoù vua

Naëc Tha daâng Chuùa Nguyeãn hai vuøng Meùsa vaø Longhor. Chuùa beøn cho laäp chaâu

108

Ñònh Vieãn vaø döïng Dinh Long Hoà. Nhö vaäy keå töø thôø ñoù, mieàn Nam coù 3 dinh vaø moät

traán. Ñoù laø Traán Bieân dinh, Phieân Traán dinh, Long hoà dinh vaø Haø Tieân Traán.

Naêm môùi leân 18 tuoåi (1734), oâng ñaõ ñöôïc boå laøm Huaán Ñaïo ôû ñòa phöng. Döôùi thôøi

chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738-1765), Nguyeãn Cö Trinh ñaäu Höông

Coáng(2)

vaøo naêm Canh Thaân, 1740, ñöôïc boå laøm tri phuû Trieäu Phong, tænh Quaûng Trò,

roài laàn löôït ñöôïc sung vaøo ngaïch vaên thaàn cuûa phuû chuùa nhö cha laø Ñaêng Ñeä tröôùc

kia. Naêm Taân Daäu, 1741, oâng ñöôïc sung vaøo laøm Vaên Chöùc. Nguyeãn cö Trinh laø

ngöôøi ngay thaúng, daùm noùi, neân raát ñöôïc chuùa Nguyeãn kính troïng. Muøa haï naêm Giaùp

Tyù, 1744, Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt xöng Vöông hieäu laø Theá Toân(3)

, caùc ñieån

chöông khuoân pheùp ñeàu do Nguyeãn Ñaêng Thònh soaïn thaûo, trong khi Nguyeãn Cö

Trinh ñöôïc uûy nhieäm xem xeùt vaø ñaët laïi taát caû coâng vaên vaø saéc leänh, chieáu chæ cuûa

nhaø Nguyeãn, laøm quan ñeán chöùc Laïi boä kieâm Taøo Vaän Söù, töôùc Nghi Bieåu Haàu. OÂng

noåi tieáng thanh lieâm, cöông tröïc gioáng nhö cha mình, laïi theâm daùm noùi thaúng vaø daùm

can giaùn chuùa maø khoâng heà sôï seät gì. Baïn ñoàng lieâu cuûa oâng thöôøng goïi oâng laø Tranh

Thaàn. Beân caïnh ñoù, oâng coøn raát gioûi veà vieäc cai trò vaø ngoaïi giao, moät vò quan coù

nhieàu möu löôïc, phaùn ñoaùn coâng vieäc chính xaùc neân thöôøng xuyeân ñöôïc chuùa

Nguyeãn cho vôøi ñeán phuû chuùa ñeå hoûi yù kieán veeâ caùc vaán ñeà quoác söï troïng ñaïi.

Naêm Canh Ngoï, 1750, chuùa Nguyeãn thaáy tình hình Quaûng Ngaõi baát an vì naïn giaëc

“Moïi Ñaù Vaùch” ñang hoaønh haønh maø quan laïi thì tham oâ, dung tuùng cöôøng haøo aùc baù

neân phong cho Nguyeãn Cö Trinh töôùc Nghi Bieåu Haàu vaø cöû oâng laøm Tuaàn Phuû vôùi

nhieäm vuï troïng taâm laø tieåu tröø giaëc cöôùp vaø oån ñònh an ninh vuøng bieân giôùi. Trong

chieáu boå nhieäm chuùa coù nhaán maïnh: “Thuoäc laïi gian tham, ngöôi phaûi xeùt trò; cöôøng

haøo laán aùp, ngöôi phaûi ngaên tröø; aùn giam khoâng quyeát, ngöôi phaûi xeùt cho ra leõ; hoä

khaåu khoâng ñoâng, ngöôi phaûi chieâu taäp löu daân veà ñaây bieán vuøng naøy thaønh moät vuøng

phoàn thònh; nhaân daân öông ngaïnh, ngöôi phaûi duøng loøng nhaân maø giaùo hoùa; keû gian

troäm caép, ngöôi phaûi baét cho vaøo khuoân pheùp. Moïi söï moïi vieäc trong quaân, ngoaøi

daân, cho ngöôi ñöôïc tuøy nghi laøm vieäc, chæ caàn thaønh coâng, chôù coù sôï nhoïc.” Ñaây laø

moät saéc leänh thôøi phong kieán, vôùi chuû tröông trung öông taäp quyeàn, theá maø chuùa

Nguyeãn laïi ban cho Nguyeãn Cö Trinh moät quyeàn haønh roäng raõi nhö vaäy, ñuû bieát chuùa

Nguyeãn thôøi aáy hoaøn toaøn tin töôûng vaø kính troïng taøi ñöùc cuûa oâng nhö theá naøo.

Khi oâng môùi ñeán traán nhaäm Tuaàn Phuû Quaûng Ngaõi, thì coâng vieäc ña ñoan, thieân

tai haïn haùn, maát muøa laøm cho daân tình ñoùi khoå, neân cö daân luïc tuïc boû laøng boû xoùm

keùo ñi nôi khaùc kieám soáng, chôï buùa eo xeøo, xoùm laøng vaéng ngaét, laïi theâm coù naïn

cöôùp phaù haèng ngaøy cuûa giaëc “Moïi Ñaù Vaùch”. Teân “Moïi Ñaù Vaùch” laø do ngöôøi Vieät

ñaët teân, ñoù laø gioáng daân thieåu soá soáng ôû vuøng nuùi ñaù döïng ñöùng leân nhö taám vaùch

thieân taïo, neân goïi nhö vaäy. Vuøng naøy chaïy daøi töø thung luõng soâng Traø Khuùc, qua Ba

Tô, voâ taän Gia Vöïc, roài chaïy ñeán taû ngaïn soâng An Laõo, gaàn Bình Ñònh. Gioáng daân

naøy khoâng cao lôùn hôn ngöôøi Vieät, nhöng raát maïnh meõ, vaïm vôõ vaø hung haõn. Nhaân

khi maát muøa laïi bò baõo luït, quaù ñoùi khoå neân traøn xuoáng mieàn coù daân cö ñoâng ñuùc ñeå

cöôùp phaù kieám aên. Hoï ñaõ nhieàu laàn quaáy phaù vuøng bieân giôùi, cöôùp cuûa, gieát ngöôøi,

109

laøm cho daân tình ñaõ ñoùi khoå caøng ñoùi khoå hôn. Quan quaân ñaõ nhieàu laàn ñaùnh deïp,

nhöng khoâng xong. Khi ñöôïc giao cho nhieäm vuï deïp loaïn “Moïi Ñaù Vaùch(4)

”, Nguyeãn

Cö Trinh ñeán nôi tìm hieåu söï tình, vì ñoùi reùt maø phaù phaùch nhieãu nhöông, neân oâng

beøn aùp duïng chieán thuaät taâm lyù ñeå thu phuïc loøng ngöôøi. OÂng duøng lôøi leõ ñeå phuû duï,

nhöng khoâng coù keát quaû. OÂng beøn aùp duïng chieán thuaät ñaùnh maïnh ñaùnh mau. Trong

khi aáy thì trong haøng töôùng só ai cuõng ngaïi khoù, sôï ñöôøng saù xa xoâi, neân baøn vôùi oâng

laø khoâng neân tieán saâu vaøo loøng ñòch ñöôïc, vì nuùi röøng truøng ñieäp raát nguy hieåm, laïi

theâm röøng thieâng nöôùc ñoäc vaø lam sôn chöôùng khí, e seõ laøm toån haïi ñeán söùc khoûe cuûa

só toát. Tröôùc tình theá naøy Nguyeãn Cö Trinh nghó ra caùch laøm vaên thô ñeå khích leä ba

quaân vaø ñoäng vieân tinh thaàn cuûa moät soá ngöôøi nhu nhöôïc troán traùnh traùch nhieäm,

ñoàng thôøi coù cô hoäi môû roäng bôø coõi veà phöông Nam cho chuùa Nguyeãn sau naøy. OÂng

saùng taùc truyeän “Saûi Vaõi” theo loái vaán ñaùp baèng gioïng vaên Noâm bieán caùch: ñoù laø moät

loái vaên maø ngöôøi bình daân thöôøng thích ngaâm nga, moät ngöôøi hoûi, moät ngöôøi ñaùp, hay

moät ngöôøi neâu leân thaét maéc, moät ngöôøi traû lôøi. Taùc giaû ñöùng treân quan ñieåm cuûa moät

nhaø Nho ñaû kích thoùi meâ tín dò ñoan cuûa nhöõng ngöôøi tu haønh moät caùch meâ muoäi thôøi

ñoù, vaø neâu roõ nhieäm vuï cuûa moät ngöôøi coâng daân, cuûa moät keû só ñoái vôùi daân vôùi nöôùc

trong côn nguy bieán laø phaûi phuïc vuï ñaát nöôùc chöù khoâng coù quyeàn caàu an yeám theá,

hay troán traùnh traùch nhieäm. Theo loái “veø” naøy, moãi caâu coù hai veá, moãi veá coù moät soá

chöõ baèng nhau cho caân xöùng, thí duï nhö “Phaät oâi laø Phaät! Tu hôõi laø tu!” vaø caùch gieo

vaàn, chöõ cuoái cuûa veá sau trong caâu ñaàu phaûi cuøng moät vaàn vôùi chöõ cuoái cuûa veá ñaàu

trong caâu thöù nhì, thí duï

“Phaät oâi laø Phaät! Tu Hôõi laø tu!

Chuùa saùnh chuùa Ñöôøng Ngu,

toâi ví toâi Taéc Khieát

Giang san cuõ thaâu veà ñaát Vieät;

ñieàn tòch xöa ñem laïi trôøi Nam.”

Keát quaû theo söï mong muoán cuûa oâng, só toát phaán chaán vaø haêng say chieán ñaáu, daân

chuùng thì heát loøng hoã trôï cho coâng cuoäc bình ñònh naøy. Khi ñaïi quaân cuûa oâng keùo ñeán

saøo huyeät, thì boïn “Moïi Ñaù Vaùch” ñaõ boû troán. Tuy khoâng hao toån quaân löïc maø thaéng

ñöôïc giaëc, nhöng oâng ñaõ duøng moät keá cuoái cuøng laø ban leänh cho ba quaân töôùng só

phaûi caát doanh traïi vaø ñoàn luõy boá phoøng nhöõng nôi hieåm yeáu, khai khaån ñaát hoang,

xaây döïng ñoàn ñieàn thöïc hieän chính saùch keát hôïp kinh teá vôùi an ninh quoác phoøng, laøm

nhö ñaët keá hoaïch laâu daøi nôi vuøng naøy, khieán cho boïn moïi Ñaù Vaùch phaûi keùo nhau ra

qui haøng. Ñeå cho chuùng coù caùch sinh soáng, oâng laäp nhöõng ñoàn ñieàn troàng hoa maàu,

nhôø ñoù maø boïn moïi Ñaù Vaùch ñöôïc an cö laïc nghieäp töø ñoù. Nguyeãn Cö Trinh coøn ñeä

trình leân Voõ Vöông moät keá hoaïch bình ñònh laâu daøi, thaâu phuïc nhaân taâm vaø yeâu caàu

chuùa neân giöõ daân laøm goác, chöù khoâng neân thaâu goùp quaù nhieàu khieán daân ñoùi khoå aét

sanh ra loaïn laïc. Sau khi deïp yeân giaëc, ñeán ñaàu xuaân naêm 1751, nhaân daân trong vuøng

laâm vaøo naïn ñoùi, oâng beøn daâng sôù veà trieàu vôùi noäi dung nhö sau: “Daân laø goác cuûa

nöôùc, goác khoâng beàn chaët thì nöôùc khoâng ñöôïc bình yeân. Neáu ngaøy thöôøng khoâng gia

110

aân ñeå buoäc loøng daân, khi coù vieäc xaûy ra, coøn mong nhôø vaøo ñaâu ñöôïc. Thieát töôûng

trong daân gian tích teä ñaõ quaù, neáu trieàu ñình cöù yeân giöõ thöôøng theo loái cuõ, khoâng tuøy

thôøi maø theâm bôùt ñeå laäp kyû cöông thì moät ñaïo(5)

coøn khoâng trò noåi phöông chi moät

nöôùc. Hieän baây giôø teá chính coù ba; moät laø caáp binh, hai laø nuoâi voi, ba laø noäp aân; coøn

bieát bao nhieâu nhuõng teä keå sao cho xieát.” OÂng coøn keå ra boán ñieàu teä haïi mong chuùa

Nguyeãn löu taâm caûi tieán cho yeân loøng daân, thanh tröøng nhöõng boïn laïi teä laøm giaûm uy

löïc cuûa Chuùa vì nhöõng haønh ñoäng giaùn tieáp phaù hoaïi ñaïi cuoäc quoác gia:

1. Chöùc traùch caùc quan phuû, huyeän laø trò daân, nhöng ít laâu nay laïi chæ sai ñi khaùm naõ

hoûi tra caùc vieäc kieän caùo. Xin töø giôø trôû ñi caùc thueá leä veà sai dö, ñieàn toâ ñeàu phoù cho

quan huyeän bieân thu, roài giao veà quan tænh Quaûng Nam ñeä naïp, ñeå bôùt ñi söï phieàn

nhieãu.

2. Ñeán nay caû quan phuû, huyeän chæ laáy caùch baét bôù hoûi tra laøm moái kieám boång loäc,

cho neân daân caøng ngaøy caøng ngheøo, tuïc caøng ngaøy caøng baïc. Nay xin caáp löông cho

caùc quan, ai lieâm hay chaêm thì thaêng leân, coøn ai tham löôøi thì truaát ñi.

3. Haïng daân laäu thueá coù hai: haïng du ñaõng maø troán thueá maù laø moät, haïng ñoùi reùt maø

troâi giaït tha phöông laø hai. Neáu nay khoâng chia ra ñaúng haïng naøo, cöù chieáu teân trong

soå maø baét ñoùng thueá thì taát nhieân daân chuùng sôï maø löu taùn ñi, roài aån nuùp ôû caùc nôi

röøng ruù, thaønh ra daân xaõ phaûi boài thöôøng, thì chòu sao cho noåi. Nay xin xeùt nhöõng keû

laäu thueá, ví baèng coøn coù caùch sinh nhai ñöôïc, thì cöù theo leä maø baét ñoùng thueá, coøn nhö

nhöõng keû ñoùi reùt coâ cuøng thì tha cho, tuøy caùch maø voã veà nuoâi naáng, ñeå cho chuùng ñöôïc

sinh hoaït.

4. Neân ñeå cho daân ñöôïc yeân oån, khoâng neân laøm cho daân phaûi xaùo troän, vì cuoäc soáng

baát oån thì deã sinh loaïn laïc, yeân oån thì deã cai trò. Nay cho ngöôøi ñi saên baén ôû nuùi röøng,

tìm baét muoâng thuù, boïn aáy chaúng keå chi ñeán yù toát cuûa caáp treân maø coøn quaáy raày daân

chuùng ñòa phöông, boïn giaû maïo ñeán ñaâu thì laøm naùo loaïn ñeán ñoù, ngöôøi ngöôøi ñeàu

than oaùn. Xin töø nay veà sau, ngöôøi ñöôïc sai ñeán phaûi coù giaáy tôø ñeå trình naïp quan ñòa

phöông ñeå xaùc nhaän. Neáu coù keû phaù roái daân thì phaûi tröøng trò, ñeå cho loøng daân ñöôïc

yeân oån khoûi nghó ñeán söï naùo loaïn.

Tuy nhöõng ñieàu oâng ñeä naïp leân chuùa Nguyeãn ñeàu ích quoác lôïi daân, chuùa thaàm

khen nhöng laïi khoâng traû lôøi, neân oâng xin töø chöùc. Sau ñoù vaøo ñaàu naêm Quyù Daäu

1753, chuùa Nguyeãn cho trieäu oâng veà Kinh vaø boå ra laøm Kyù Luïc Dinh Boá Chính(6)

. Ra

vuøng Boá Chính, Nguyeãn Cö Trinh lo toå chöùc laïi vieäc phoøng thuû choáng quaân Trònh ôû

phöông Baéc raát nghieâm nhaët. Baáy giôø chuùa Trònh muoán ñaùnh tieáng thaêm doø löïc löôïng

cuûa ñaøng trong, neân göûi thö cho Nguyeãn Cö Trinh möôïn ñöôøng Thanh Hoùa ñeå vaøo

Traán Ninh(7)

ñaùnh Leâ Duy Maät(8)

, nhöng Nguyeãn Cö Trinh thaúng thöøng töø choái. Chuùa

Trònh bieát laø quaân ñaøng trong coù binh huøng töôùng gioûi neân thoâi khoâng ñaù ñoäng gì nöõa.

Sau khi xaây döïng xong ñoàn luõy taïi ñaây, oâng ñöôïc chuùa Nguyeãn trieäu veà kinh, nhöng

chöa ñöôïc bao laâu thì chuùa laïi cöû oâng vaøo Nam. Naêm Taân Muøi 1751, oâng ñöôïc cöû

laøm Tham Möu thoáng laõnh quaân binh vaøo kinh löôïc ñaát Gia Ñònh.

111

Thaùng 11 naêm Quyù Daäu 1753, vua Chaân Laïp laø Naëc Nguyeân thoâng ñoàng vôùi chuùa

Trònh ngoaøi Baéc ñeå quaáy phaù chuùa Nguyeãn, ñoàng thôøi Naëc OÂng Nguyeân cuõng caäy theá

laán aùp ngöôøi Coân Man(9)

. Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt cöû Cai Ñoäi Thieän Chính(10)

vaøo

Nam laøm Thoáng Suaát, vaø Nguyeãn Cö Trinh laøm Tham Möu, ñieàu ñoäng binh 5 dinh laø

Bình Khang, Bình Thuaän, Traán Bieân, Phieân Traán vaø Long Hoà ñi ñaùnh Chaân Laïp.

Ñoàng thôøi chuùa Nguyeãn cuõng vieát thô cho vua Xieâm, nguï yù baûo vua Xieâm chaúng

nhöõng ñöøng can thieäp, maø coøn baét giöõ vaø giaûi giao veà cho chuùa neáu Naëc Nguyeân vaø

tuøy tuøng coù chaïy sang Xieâm. Vì theá löïc quaân söï cuûa Vieät Nam thôøi ñoù raát maïnh neân

vua Xieâm cuõng raát e deø khoâng daùm can döï vaøo vieäc naøy. Quaân ta keùo vaøo Beán

Ngheù(11)

, laäp ñoàn traïi, tuyeån moä theâm binh só vaø tích tröõ theâm löông thöïc. Luùc aáy

Nguyeãn Cö Trinh thaáy daân tình khoán khoù cuûa daân chuùng xöù ñaøng trong vì naïn haïn

haùn maát muøa lieân tieáp, Nguyeãn Cö Trinh laøm taáu chöông trình leân chuùa Nguyeãn Phuùc

Khoaùt, chuùa xem nhöng khoâng traû lôøi, Nguyeãn Cö Trinh beøn xin töø chöùc. Ñaây laø tieáng

noùi cuûa moät keû só coù loøng vôùi daân vôùi nöôùc tröôùc hieän tình ñaát nöôùc, ñaây laø laø noãi

loøng cuûa moät con ngöôøi bieát thöông daân thöông nöôùc. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, chính

trong giai ñoaïn naøy, Nguyeãn Cö Trinh vaø Tröông Phuùc Du laø 2 ngöôøi coù coâng raát lôùn

trong vieäc kieán taïo Dinh Long Hoà vaø ñaët theâm 3 ñaïo: Ñoâng Khaåu, Taân Chaâu vaø Chaâu

Ñoác(12)

.

Muøa Xuaân naêm Giaùp Tuaát 1754, Nguyeãn Cö Trinh cuøng Thieän Chính moãi ngöôøi

chæ huy moät ñaïo quaân cuøng tieán ñaùnh Chaân Laïp. Cuoäc chinh phaït naøy coi nhö baét ñaàu

töø naêm 1753, keå töø khi Naëc Nguyeân thoâng ñoàng vôùi chuùa Trònh ngoaøi Baéc ñeå quaáy

phaù chuùa Nguyeãn vaø keát thuùc vaøo naêm 1756. Treân ñöôøng ñi, quaân ta ñeán ñaâu laø giaëc

quy phuïc ñeán ñoù, tuaàn töï caùc vuøng Loâi Laïp vaø Taàm Boân rôi vaøo tay quaân Nam. Sau

khi quaân cuûa oâng tieán qua soâng Vaøm Coû, nhaäp vôùi quaân cuûa Thieän Chính taïi ñoàn Loâ

Yeâm, töø ñoù cuøng tieán veà Caàu Nam vaø Nam Vang. Moät maët Nguyeãn Cö Trinh laïi cho

töôùng só chieâu duï ngöôøi Coân Man khieán hoï theo veà vôùi ta, neân thanh theá ngaøy caøng

maïnh hôn.

Ñeán naêm AÁt Hôïi 1755, Thoáng suaát Thieän Chính cuøng nhoùm quaân Coân Man keùo

quaân veà ñoàn Myõ Tho, tuy nhieân sau ñoù khi tieán ñeán vuøng Voâ Taø AÂn(13)

vì bò ñaàm laày

neân quaân Chaân Laïp thöøa cô ñaùnh uùp nhoùm quaân cuûa ngöôøi Coân Man, Thieän Chính

khoâng cöùu ñöôïc, phaûi nhôø quaân cuûa Nguyeãn Cö Trinh vaøo giaûi vaây vaø cöùu ñöôïc toaøn

boä treân 5.000 ngöôøi Coân Man thoaùt khoûi voøng vaây. Sau vuï naøy, chuùa Nguyeãn giaùng

caáp Thieän Chính xuoáng laøm Cai Ñoäi vaø cöû Tröông Phuùc Du vaøo thay. Sau khi cöùu

ñöôïc ngöôøi Coân Man ôû vuøng Ñoàng Thaùp, Nguyeãn cö Trinh ñöôïc hoï kính troïng vaø coi

nhö moät vò thaàn soáng. Töø ñoù hoï quyeát loøng soáng cheát theo oâng. Nguyeãn Cö Trinh

duøng ngöôøi Coân Man laøm tieân phong tieán ñaùnh Caàu Nam vaø Nam Vang, chaúng bao

laâu sau, quaân cuûa oâng tieán vaøo thaønh Nam Vang. Bieát khoâng theå chaïy sang Xieâm

ñöôïc neân Naëc Nguyeân beøn chaïy laùnh sang Haø Tieân, sau ñoù nhôø Maïc Thieân Tích trình

chuùa Nguyeãn daâng hai phuû Taàm Boân vaø Loâi Laïp cuõng nhö ñeàn buø taát caû nhöõng coáng

phaåm ñaõ thieáu töø ba naêm veà tröôùc ñeå xin chuoäc toäi vaø xin veà nöôùc. Luùc aáy chuùa

112

Nguyeãn coøn giaän Naëc Nguyeân löøa doái neân chöa muoán nhaän ñieàu kieän cuûa Naëc

Nguyeân vaø chuùa ra leänh tieáp tuïc tieán quaân. Nguyeãn cö Trinh taâu vôùi chuùa: “Töø xöa

vieäc duïng binh chaúng qua laø ñeå dieät tröø boïn ñaàu soû vaø môû mang bôø coõi. Nay Naëc

Nguyeân ñaõ bieát aên naên hoái loãi, xin haøng, xin noäp ñaát vaø xin traû ñuû coáng vaät ñaõ thieáu.

Neáu ta tieáp tuïc truy maõi, noù khoâng coù ñaát soáng, aét phaûi chaïy troán, hoaëc sang Xieâm

caàu cöùu. Maëc duø chuùa ñaõ nhaén thö vôùi vua Xieâm, nhöng ngöôøi Xieâm ñaâu phaûi laø loaïi

ngöôøi maø ta coù theå tin ñöôïc, hoï coù theå traùo trôû vaø quay sang giuùp Naëc Nguyeân, nhö

vaäy chaúng laø gaây phieàn phöùc theâm cho ta laém sao? Xin chuùa haõy nghó laïi maø nhaän

nhöõng ñaát ñai aáy cho bôø coõi nöôùc Nam theâm roäng. Hôn nöõa, töø Gia Ñònh ñeán thaønh La

Bích, ñöôøng saù xa xoâi, nghìn röøng muoân suoái, chuùng ta khoâng theå ñuoåi ñeán cuøng maø

khoâng hao quaân toån töôùng. Vaû laïi, hieän taïi chuùng ta raát caàn hai vuøng ñaát Taàm Boân vaø

Loâi Laïp, ñeå khoûa laáp khoaûng troáng da beo vaø deã daøng cuûng coá nhaân söï. Neáu chuùng ta

boû gaàn caàu xa, e raèng hình theá caùch trôû, tuy ñaùnh chieám khoâng khoù maáy, nhöng traán

giöõ laâu daøi laïi laø chuyeän khoâng deã. Khi xöa, caùc chuùa môû ñaát Gia Ñònh, tröôùc phaûi laáy

Höng Phuùc, Ñoàng Nai, khieán cho quaân daân oån ñònh roài môùi môû ñeán Saøi Goøn, ñoù laø caùi

keá “Taèm aên daâu”. Nay töø vuøng Höng Phuùc ñeán Saøi Goøn chæ maát coù hai ngaøy ñöôøng maø

chöa oån ñònh ñöôïc, huoáng laø töø Saøi Goøn ñeán Taàm Boân phaûi maát ñeán saùu ngaøy ñöôøng,

laïi theâm ñòa theá hoang vu hieåm trôû, daân tình coøn oâ taïp, ngöôøi Mieân thì nhieàu, coøn

ngöôøi Nam thì ít, thaàn sôï quaân khoâng ñuû ñeå baûo veä vuøng naøy. Thaàn xem thaáy ngöôøi

Coân Man gioûi veà boä chieán maø ngöôøi Chaân Laïp cuõng phaûi sôï. Neáu cho hoï ôû laïi 2 vuøng

naøy, laáy ngöôøi Man ñaùnh ngöôøi Mieân, cuõng laø thöôïng saùch vaäy. Ta neân cho vua Chaân

Laïp daâng ñaát chuoäc toäi, khoâng mang tieáng ñaùnh laáy, maø coøn ñöôïc hoï quy phuïc, ñoù

cuõng laø thöôïng saùch. Xin chuùa cho thaàn xem xeùt tình theá hai phuû Taàm Boân vaø Loâi Laïp,

ñaët luõy, ñoùng quaân, chia caáp ruoäng ñaát cho daân, vaø vaïch roõ ñòa giôùi cho thuoäc vaøo

chaâu Ñònh Vieãn.” Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt sau khi ñoïc tôø taáu cuûa oâng raát taùn ñoàng

vì thaáy roõ ñaây quaû thaät laø keá saùch laâu daøi mang laïi lôïi ích cho daân cho nöôùc. Baáy

nhieâu ñoù cuõng ñuû cho chuùng ta thaáy ñöôïc taøi quaân söï, chính trò, trò daân vaø ngoaïi giao

cuûa oâng loãi laïc ñeán chöøng naøo.

Hoài naøy ñòa theá Nam Kyø raát hieåm trôû, soâng ngoøi chaèng chòt, lau saäy um tuøm, röøng

thieâng nöôùc ñoäc, lam sôn chöôùng khí, lôïi duïng luùc binh löïc phaân taùn ñeå deïp loaïn, boïn

thaûo khaáu beøn noåi leân cöôùp boùc vaø nhieãu haïi daân chuùng. Chuùng thöôøng tuï taäp taïi caùc

ngaõ ba soâng, ñoùn ghe thöông hoà ñeå gieát ngöôøi cöôùp cuûa, gaây baát oån vaø khoù khaên cho

vieäc ñi laïi buoân baùn. Ñeå kieåm soaùt, Nguyeãn Cö Trinh cho khaéc teân chuû ghe vaø queâ

quaùn nôi xuaát phaùt, quan sôû taïi phaûi laøm soå baï ñaày ñuû. Neáu ghe naøo thoâng thöông maø

khoâng coù danh baï tröôùc ghe seõ bò lính tuaàn tieãu thuûy loä baét giöõ ñeå ñieàu tra vaø trò toäi.

Töø ñoù boïn cöôùp khoâng coøn daùm loäng haønh nhö tröôùc nöõa.

Naêm 1757, Naëc Nguyeân qua ñôøi, ngöôøi chuù laø Naëc Nhuaän taïm thay theá quyeàn

haønh. Caùc töôùng nôi bieân cöông taáu veà chuùa xin ñöa Naëc Nhuaän leân ngoâi, chuùa chaáp

thuaän neáu Naëc Nhuaän chòu daâng hai phuû Traø Vang(14)

vaø Ba Thaéc(15)

. Coâng vieäc chöa

ngaõ nguõ thì Naëc Nhuaän bò ngöôøi con reå laø Naëc Hinh gieát cheát ñeå cöôùp ngoâi. Con cuûa

113

Naëc Nhuaän laø Naëc Toân chaïy qua Haø Tieân keâu cöùu vôùi Tröông Phuùc Du. Ñöôïc leänh

chuùa, Tröông Phuùc du thoáng laõnh quaân ñoäi ñöa Naëc Toân veà nöôùc. Nghe tin quaân Nam

keùo leân, Naëc Hinh boû chaïy ñeán Taàm Phong Suy thì bò quan quaân Chaân Laïp gieát cheát.

Baáy giôø Maïc Thieân Töù taâu leân xin chuùa Nguyeãn cho Naëc Toân laøm vua Chaân Laïp,

chuùa öng thuaän vaø sai Maïc Thieân Töù ñem quaân hoä toáng Naëc Toân veà nöôùc leân ngoâi

vua xöù Chaân Laïp. Nhôù ôn naøy, Naëc Toân xin daâng ñaát Taàm Phong Long leân chuùa

Nguyeãn. Tröông Phuùc Du vaø Nguyeãn Cö Trinh laøm taáu chöông ñeà nghò dôøi dinh Long

Hoà veà xöù Taàm Baøo, nay laø vuøng thò xaõ Vónh Long, ñaët Ñoâng Khaåu Ñaïo ôû Sa Ñeùc,

ñaïo Chaâu Ñoác ôû Haäu Giang, vaø Taân Chaâu ñaïo, vaø laáy quaân dinh Long Hoà lo vieäc

traán giöõ nhöõng vuøng ñaát môùi naøy. Ngay sau khi thaønh laäp nhöõng ñaïo naøy, Voõ Vöông

Nguyeãn Phuùc Khoaùt ñaõ boå Nguyeãn Cö Trinh ñöùng ra cai quaûn dinh Long Hoà (Dinh

Long Hoà ñaõ ñöôïc thaønh laäp töø naêm 1732, coøn goïi laø dinh Caùi Beø, vì lî sôû ñoùng taïi

Caùi Beø. Naêm 1800, ñoåi thaønh Vónh Traán. Naêm 1808 ñoåi thaønh Traán Vónh Thanh. Naêm

1836, ñöôïc chia ra laøm 2 tænh Vónh Long vaø An Giang. Luùc ñoù tænh An Giang bao goàm

caû Taân Chaâu ñaïo thuoäc huyeän Ñoâng Xuyeân vaø Ñoâng Khaåu ñaïo thuoäc huyeän Vónh

An, phuû Taân Thaønh). Veà sau naøy, ñeå coù phaûn öùng nhanh vaø hieäu quaû trong vieäc baûo

veä bieân cöông vaø vieäc trò an ñöôïc thaáu ñaùo hôn, Nghi Bieåu Haàu Nguyeãn Cö Trinh vaø

Tröông Phuùc Du ñaõ xin Chuùa dôøi Dinh Long Hoà töø Caùi Beø qua ñaát Taàm Baøo, nay laø

ñòa phaän cuûa tænh lî Vónh Long, naèm saùt beân bôø soâng Tieàn, doøng soâng roäng, chieán

thuyeàn coù theå deã daøng tieán thoaùi hôn treân soâng Caùi Beø. Keå töø ñoù, dinh Long Hoà coù

Ñoâng Khaåu Ñaïo aùn ngöõ laøm tieàn ñoàn thöù hai sau tieàn ñoàn Taân Chaâu ñaïo.

Beân caïnh ñoù, Nguyeãn Cö Trinh coøn taâu leân chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt, xin cho

quan Toång Traán Haø Tieân laø Maïc Thieân Tích thaønh laäp treân vuøng töø Haø Tieân xuoáng

Raïch Giaù, Caø Mau, baïc Lieâu, Soùc Traêng, leân An Giang theâm 2 ñaïo Long Xuyeân vaø

An Giang ñeå aùn ngöõ söï xaâm nhaäp cuûa quaân Xieâm La töø phía Vònh Thaùi Lan. Ñeå taêng

cöôøng an ninh traät töï ñöôøng thuûy treân vuøng soâng nöôùc cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long,

chính Nguyeãn Cö Trinh laø vò quan Kinh Löôïc ñaàu tieân cuûa vuøng Ñaát Phöông Nam ñaõ

ra leänh cho quan quaân ñòa phöông ôû caùc traán, caùc haït phaûi leänh cho caùc chuû ghe khaéc

teân hoï vaø queâ quaùn vaø soá ñaêng boä ghe cuûa mình tröôùc muõi ghe ñeå tieän beà kieåm soaùt.

Phaûi noùi voõ coâng ñaùng keå nhaát cuûa Nguyeãn Cö Trinh ñöôïc ghi vaøo lòch söû môû coõi veà

vuøng Ñaát Phöông Nam laø vaøo khoaûng töø naêm Quyù Daäu 1753 ñeán naêm Kyû Maõo 1759.

Nhôø vaøo keá saùch “Dó man coâng man” hay “Dó ñòch cheá ñòch” vaø “Taøm thöïc” maø oâng

ñaõ kheùo leùo thu caû mieàn Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long veà cho Ñaïi Vieät. “Dó man coâng

man” hay “Dó ñòch cheá ñòch” yù noùi laø laáy ngöôøi Coân Man (Champa) choáng laïi ngöôøi

Chaân Laïp; trong khi keá saùch “Taøm thöïc” laø loái xaâm laán daàn daàn nhö taèm aên laù daâu

vaäy. Töø ñoù chuùa Nguyeãn chuaån thuaän cho Nguyeãn Cö Trinh saép ñaët vaø huaán luyeän

ngöôøi Coân Man traán thuû caùc vuøng bieân giôùi, chaïy daøi töø Taây Ninh ñeán Hoàng Ngöï,

Chaâu Ñoác, ñeán gaàn giaùp vôùi Giang Thaønh... Veà maët thuûy ñaïo, Nguyeãn Cö Trinh sai

laäp nhieàu ñoàn baûo ôû hai beân bôø soâng Cöûu Long gaàn vuøng bieân giôùi, baûo ñaûm söï thoâng

thöông buoân baùn treân vuøng soâng raïch, vöøa baûo veä söï xaâm nhaäp, maø cuõng vöøa haäu

114

thuaãn cho quaân ñoäi Nam trieàu moãi khi coù bieán. Phaûi noùi hoài giöõa theá kyû thöù XVIII,

Nguyeãn Cö Trinh laø moät vò quan Nam trieàu vaên voõ song toaøn, laïi raát giaøu saùng kieán,

giaøu kinh nghieäm ñaùp deïp vaø trò an. Vuøng ñaát môùi Phöông Nam nhôø coù oâng maø moät

thôøi ñöôïc thanh bình thanh trò, daân chuùng nôi nôi ñeàu an cö laïc nghieäp

Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, quyeån 5, khi nhaéc ñeán coâng lao cuûa

Nguyeãn Cö Trinh ñaõ vieát: “Trong suoát 10 naêm laøm Tham Möu ôû mieàn Nam, oâng ñaõ 3

laàn ñaùnh thaéng quaân Chaân Laïp vaø môû roäng bôø coõi phöông Nam, oâng cuõng coù coâng toå

chöùc guoàng maùy haønh chaùnh cho Vieät Nam taïi nhöõng nôi vöøa chieám ñöôïc, ñoàng thôøi

oâng ñaõ chöùng toû laø moät nhaø cai trò taøi ba vaø nhaân ñaïo ñaõ ñem laïi thanh bình vaø an laïc

cho nhaân daân toaøn vuøng phía Nam. Trong tieán trình Nam tieán, mieàn Nam ñaát ñai ñöôïc

môû mang ra roäng raõi nhö vaäy phaûi keå coâng lao haøng ñaàu cuûa Nguyeãn Cö Trinh, vöøa

môû roäng bieân cöông, vöøa bình ñònh vaø trò an. Sau ñoù oâng ñöôïc trieäu veà kinh vaø thaêng

chöùc Taøo Vaän Söù ôû Boä Laïi.”

Sau khi Voõ Vöông maát, Tröông phuùc Loan chuyeân quyeàn, töï quyeàn pheá laäp.

Tröông Phuùc Loan aâm möu aùm haïi trung thaàn laø Tröông vaên Haïnh vaø Leâ Cao Kyû,

pheá Hoaøng thaân Döông, con cuûa Theá töû Phöôùc Hieäu (Hoaøng töû thöù 9 cuûa Voõ Vöông),

pheá luoân ngöôøi con thöù hai cuûa Voõ Vöông laø Nguyeãn Phuùc Luaân (cha cuûa nguyeãn

AÙnh), ñeå laäp hoaøng töû thöù 16 leân keá vò laø Nguyeãn Phuùc Thuaàn, môùi 13 tuoåi ñeå cho

haén deã beà thao tuùng. Tuy nhieân, luùc ñaàu Loan cuõng sôï uy tín cuûa caùc trung thaàn khaùc

ñang coù binh löïc trong tay, vì luùc aáy Nguyeãn Cö Trinh ñaõ traán nhaäm vuøng bieân aûi treân

10 naêm, oai danh ñaõ vang löøng vaø ñöôïc daân chuùng khaép nôi meán phuïc neân Phuùc Loan

ñeà nghò vôùi Nguyeãn Phuùc Thuaàn trieäu hoài Nguyeãn Cö Trinh veà kinh ñeå ñöùng ñaàu Boä

Laïi, töùc laø chöùc Thöôïng Thö, kieâm luoân Taøo Vaän Söù, vaøo naêm AÁt Daäu, 1765. Sau ñoù

Phuùc Loan cho môøi caùc quan ñeán tö thaát cuûa mình ñeå baøn luaän. Nguyeãn Cö Trinh ñaõ

cöông quyeát phaûn ñoái haønh ñoäng laïm quyeàn traùi nghòch cuûa Phuùc Loan. Nguyeãn Cö

Trinh ñaõ thaún thaén baûo caùc quan nhö sau: “Baøn vieäc gì taát phaûi ôû choán coâng trieàu, ñoù

laø ñònh leä; Tröông Phuùc Loan sao daùm voâ leã nhö theá. Haén muoán chuyeân quyeàn ö? Thaät

haén laø keû laøm loaïn thieân haï sau naøy.” Nghe theo Nguyeãn Cö Trinh, caùc quan khoâng

ñeán nhaø Phuùc Loan baøn vieäc nöõa. Phuùc Loan giaän tím gan, nhöng bieát Nguyeãn Cö

Trinh laø ngöôøi ñöôïc caû trieàu ñình troïng neå, neân ñaønh im laëng khoâng daùm ngaàm haïi.

Vaøo muøa Haï naêm Ñinh Hôïi 1767, oâng thoï beänh roài maát, thoï 52 tuoåi. Ñònh Vöông

taëng phong chöùc Taù Lyù Coâng Thaàn Ñaëc Tieán Truï Quoác Kim Töû Vinh Loäc Ñaïi Phu

Chaùnh Trò Thöôïng Khanh, Tham Nghò, ba cho teân thuïy laø Vaên Ñònh, thôø taïi Mieáu

Quoác Coâng, thuoäc laøng Long Chaâu, quaän Chaâu Thaønh, tænh Vónh Long baây giôø.

Ñôøi Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng Ñeá(16)

, oâng ñöôïc phong Khai Quoác Coâng Thaàn Vinh Loäc

Ñaïi Phu Hieäp Bieän Ñaïi Hoïc Só Lónh Laïi Boä Thöôïng Thö ñoåi teân laïi laø Vaên Caùch,

phong laø töôùc Taân Minh Haàu, cho toøng töï taïi Thaùi Mieáu. ÔÛ Thaùi Mieáu, phía taû goïi laø

“Taû Toøng Töï”, nôi thôø caùc vò coâng thaàn doøng doõi toân thaát. Beân phía phaûi goïi laø “Höõu

Toøng Töï” nôi thôø caùc vò coâng thaàn xuaát thaân töø haøng daân giaû. Nguyeãn Cö Trinh ñöôïc

xeáp trong haøng baøi vò thöù 6 trong soá baûy haøng baøi vò beân “Höõu Toøng Töï.” Nhö vaäy

115

trong soá coâng thaàn ñôøi chuùa Voõ Vöông chæ coù Nguyeãn Cö Trinh laø ñöôïc toøng töï ôû

Thaùi Mieáu. Veà sau, Nguyeãn Cö Trinh ñöôïc vua Minh Maïng truy phong töôùc Taân

Minh Haàu. Trong ñôøi laøm quan cuûa oâng, ngoaøi nhöõng chöùc vuï quaân söï vaø haønh

chaùnh, Nguyeãn Cö Trinh ñaõ tuaàn töï ñöôïc caùc chuùa Nguyeãn phong töôùc: Trong khi coøn

taïi theá, naêm Canh Ngoï 1750, ñöôïc phong Nghi Bieåu Haàu. Naêm Ñinh Hôïi, 1767 ñöôïc

phong Taù Lyù Coâng Thaàn Chính Trò Thöôïng Khanh, thuïy laø Vaên Ñònh. Sau khi ñaõ qua

ñôøi, vaøo naêm Ñinh Muøi, 1847, ñöôïc vua Thieäu Trò truy phong Teá Vaên Khuoâng Voõ,

Khai Quoác Coâng Thaàn, Vinh Loäc Ñaïi Phu, Hieäp Bieän Ñaïi Hoïc Só, laõnh Laïi Boä

Thöôïng Thö, thuïy Vaên Khaùc, Taân Minh Haàu, Nguyeãn Phuû Quaân Trung Ñaúng Thaàn.

Ñeán naêm Canh Tuaát, 1850, vua Töï Ñöùc truy phong Teá Vaên Khuoâng Voõ, Gia Moâ Vó

Tích Quang YÙ, Khai Quoác Coâng Thaàn, Vinh Loäc Ñaïi Phu, Hieäp Bieän Ñaïi Hoïc Só,

laõnh Laïi Boä Thöôïng Thö, thuïy Vaên Khaùc, Taân Minh Haàu, Nguyeãn Phuû Quaân Trung

Ñaúng Thaàn. Hieän taïi khu moä cuûa Nguyeãn Cö Trinh vaãn coøn ôû xaõ Loäc Sôn, huyeän Phuù

Loäc, tænh Thöøa Thieân. Vaø tröôùc naêm 1975, teân cuûa oâng cuõng ñöôïc chính quyeàn

VNCH ñaët cho nhieàu con ñöôøng töø Quaûng Trò ñeán Caø Mau.

Ngoaøi taøi thao löôïc vaên voõ song toaøn vaø taøi kinh bang teá theá tuyeät luaân, Nguyeãn

Cö Trinh coøn gioûi veà thô vaên. Moãi khi raûnh roãi, oâng thöôøng sang Phöông Thaønh (Haø

Tieân) ngaâm vònh thô vaên, hay cuøng Ñoâ Ñoác Maïc Thieân Töù xöôùng hoïa. Hai ngöôøi toû

ra voâ cuøng töông ñaéc, khoâng rieâng gì veà maët vaên thô, maø coøn veà nhieàu maët khaùc nhö

quaân söï, chính trò, ngoaïi giao, daân sinh, vaø an bang teá theá, vaân vaân. Tuy nhieân, Maïc

Thieân Töù thì xuaát saéc nhaát veà caàm binh khieån töôùng xoâng pha ra traän maïc vaø thi vaên;

trong khi Nguyeãn Cö Trinh laïi gioûi veà ngoaïi giao vaø thi vaên. Luùc naøy Chieâu Anh Caùt

ôû Haø Tieân sinh hoaït raát maïnh. Maïc Thieân Töù coù caûm taùc möôøi baøi “Haø Tieân Thaäp

Caûnh Vònh”, ngaøy nay vaãn coøn ñöôïc truyeàn tuïng. Nguyeãn Cö Trinh cuõng hoïa laïi ñuû

möôøi baøi.

Nguyeãn Cö Trinh song toaøn caû vaên laãn voõ. OÂng laø moät nhaø nho thanh lieâm vaø

cöông tröïc. OÂng cuõng laø moät danh töôùng thôøi chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt vaø

Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn. Ñöôïc bieát nhieàu ñeán nhö laø moät vò töôùng traán giöõ

bieân cöông vuøng Ñaát Phöông Nam vaø goùp phaàn to lôùn trong coâng cuoäc Nam Tieán cuûa

caùc chuùa Nguyeãn. Nguyeãn Cö Trinh noåi tieáng laø ngöôøi lieâm chính, gioûi vieäc chính trò,

doanh ñieàn, ngoaïi giao, vaø coù tinh thaàn baát khuaát, ñuùng vôùi caâu “uy vuõ baát naêng

khuaát”. Ngoaøi coâng lao to ôùn trong vieäc khai hoang laäp aáp treân vuøng Ñaát Phöông

Nam vôùi vieäc thieát laäp nhöõng dinh ñieàn, khieán cho cö daân ñöôïc soáng an cö laïc

nghieäp, oâng coøn laø moät nhaø chính trò taøi ba vôùi nhieàu keá saùch thieát thöïc, moät nhaø

ngoaïi giao loãi laïc, ñaït nhieàu thaønh quaû lôùn, nhaát laø trong vieäc bang giao vôùi Chaân

Laïp. Luùc ñöôïc trieäu veà kinh thì ña soá caùc vaên thö, saéc chæ, chieáu chæ cuûa chuùa Nguyeãn

Phuùc Khoaùt ñeàu do oâng soaïn thaûo. Luùc laøm quan, oâng laø moät nhaø quaân söï, moät nhaø

tham möu coù taøi trí phi thöôøng. Noùi veà ngoaïi giao, oâng laø moät nhaø chaùnh trò loãi laïc ñaõ

bao laàn giaûi quyeát moät caùch eâm ñeïp vaø coù lôïi cho Vieät Nam trong nhöõng xích mích

vôùi Chaân Laïp. Chính oâng laø ngöôøi ñaõ duøng taøi ngoaïi giao ñeå môû roäng bôø coõi cho ñaát

116

nöôùc veà phöông Nam. Veà vaên hoïc, oâng laø taùc giaû baøi vaên ñoái thoaïi “Saûi Vaõi”, laøm

theo theå veø(17)

, trong ñoù oâng duøng lôøi saõi vaõi noùi chuyeän vôùi nhau ñeå khuyeán khích

baïn ñoàng lieâu khoâng neân ham caûnh yeân vui maø ngaïi söï gian nan nguy hieåm. OÂng ñaõ

noùi leân moät phaàn lôùn caùi kheùo leùo cuûa mình trong vieäc “duïng ñöùc trò daân” vaø duøng

vaên chöông ñeå “ñoäng vieân tinh thaàn” só toát, ñoàng thôøi loaïi boû nhöõng gì quaù “meâ tín dò

ñoan” ñeå ñöa con ngöôøi ñeán choã “thöïc teá” vaø xa laùnh nhöõng “vieãn voâng huyeàn hoaëc”.

Ngoaøi ra, trong thôøi gian lo vieäc bình ñònh ñaát Chaân Laïp, Nguyeãn Cö Trinh coù dòp

laøm vieäc chung vôùi Maïc Thieân Töù(18)

hoài aáy ñang laøm Traán Thuû Haø Tieân. Caû hai raát

thaân thieát vôùi nhau. Nguyeãn Cö Trinh thöôøng ñeán ñaát Phöông Thaønh, thuoäc traán Haø

Tieân, cuøng Maïc Thieân Töù xöôùng hoïa thi thô taïi Chieâu Anh Caùc. OÂng coøn truyeàn laïi

“Ñaïm Am Vaên Taäp” goàm nhöõng saùng taùc baèng chöõ Haùn cuûa oâng vaø 10 baøi hoïa thô

“Haø Tieân Thaäp Vònh” cuûa Maïc Thieân Tích (Ñoâ Ñoác Toång Traán Haø Tieân) ôû Chieâu

Anh Caùc; laø baïn thô hoài oâng vaøo Nam deïp loaïn Chaân Laïp. Ngoaøi ra, luùc traán nhaäm

Tuaàn Phuû Quaûng Ngaõi, oâng coù saùng taùc taäp baèng chöõ Noâm goàm caùc taäp “Saõi Vaõi” vaø

“Quaûng Ngaõi Thaäp Nhò Caûnh”. Beân caïnh ñoù, oâng cuõng coøn ñeå laïi moät soá thö ñieàu

traàn göûi chuùa Nguyeãn vaø nhöõng böùc thö hoài ñaùp thö cuûa oâng göûi cho Toång Ñoác Maïc

Thieân Töù. Moät phaàn caùc taùc phaåm cuûa Nguyeãn Cö Trinh ñöôïc Leâ Quyù Ñoân daãn ra

trong Phuû Bieân Taïp Luïc (Taäp I goàm caùc quyeån 1, 2, 3; vaø Taäp II goàm caùc quyeån 4, 5,

6). Vì oâng laø moät vò quan vaên voõ song toaøn, neân toaøn boä söï nghieäp vaên hoïc cuûa oâng

gaén boù vôùi taâm söï vaø chí khí trong thôøi gian hoaït ñoäng cuûa moät vò töôùng cuûa oâng.

Nguyeãn Cö Trinh coù hai ngöôøi con trai(19)

ñeàu laøm quan vaø coù coâng vôùi caùc chuùa

Nguyeãn.

Ghi Chuù:

(1) Nguyeãn Vaên Thònh luùc ñoù ñang laøm vieäc trong phuû chuùa, chuyeân soaïn caùc coâng vaên giaáy tôø, saéc

leänh, chieáu chæ, veà sau ñöùng ñaàu Boä Laïi kieâm Boä Leã. Theo Phaïm Theá Nguõ trong Vieät Nam Vaên

Hoïc Söû Giaûn Öôùc Taân Bieân, quyeån 2, xuaát baûn taïi Saøi Goøn, 1963, nôi trang 213: Ngay töø nhoû,

Nguyeãn Cö Trinh cuøng ngöôøi anh laø Nguyeãn Ñaêng Thònh ñeàu noåi tieáng hay chöõ. Ñeán ñôøi chuùa

Nguyeãn Phuùc Khoaùt, nhöõng luaät leä do Nguyeãn Ñaêng Thònh ñaët ra maø vaên töø ñeàu do Nguyeãn Cö

Trinh thaûo.

(2) Hoïc vò Höông Coáng ñöôïc ñoåi thaønh Cöû Nhaân keå töø naêm 1829.

(3) Veà sau chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt ñöôïc trieàu ñình nhaø Nguyeãn truy toân laø Theá Toâng Hieáu Voõ

Hoaøng Ñeá.

(4) Moïi Vaùch Ñaù töùc laø gioáng ngöôøi Man Thaïch Bích ôõ nhöõng vuøng hieän nay laø Ba Tô vaø Gia Vöïc,

thuoäc tænh Quaûng Ngaõi.

(5) Ñaïo laø moät ñôn vò haønh chaùnh ñòa phöông thôøi caùc chuùa Nguyeãn luùc môùi môû ñaát veà phöông Nam.

(6) Dinh Boá Chính naèm ôû phía Nam soâng Gianh, töùc laø vuøng Quaûng Bình ngaøy nay.

(7) Traán Ninh laø vuøng Nam Laøo ngaøy nay.

(8) Leâ Duy Maät töï xöng laø doøng doõi chính thoáng cuûa nhaø Leâ, ñöùng leân choáng laïi söï laán quyeàn cuûa phuû

chuùa Trònh ôû xöù Ñaøng Ngoaøi.

(9) Ngöôøi Coân Man ôû Thuûy Chaân Laïp laø nhöõng ngöôøi Chaøm, sau khi maát nöôùc hoï boàng beá nhau chaïy

veà vuøng bieân giôùi Thuûy Chaân Laïp vaø Chieâm Thaønh tröôùc ñaây, baây giôø laø khoaûng phía Nam Bình

Thuaän.

117

(10) Khoâng thaáy Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn ghi hoï cuûa Cai Ñoäi Thieän Chính, vaø cuõng khoâng coù ghi

cheùp gì nhieàu veà vò töôùng naøy.

(11) Beán Ngheù töùc vuøng Ngöu Chöõ, nay thuoäc tænh Gia Ñònh.

(12) Ñoâng Khaåu Ñaïo töùc vuøng Sa Ñeùc ngaøy nay. Ñoâng Khaåu ñaïo bao goàm caùc huyeän Chaâu Thaønh,

thaønh phoá Sa Ñeùc, huyeän Lai Vung, vaø huyeän Laáp Voø cuûa tænh Ñoàng Thaùp ngaøy nay, trò sôû ñöôïc

ñaët taïi thoân Vónh Phöôùc, Sa Ñeùc. Vuøng ñaát Ñoâng Khaåu ñaïo ñöôïc löu daân ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa

vaø ngöôøi Khmer khai thaùc töø raát laâu veà tröôùc, nay chính thöùc thuoäc quyeàn cai quaûn cuûa xöù Ñaøng

Trong. Söï kieän naøy voâ cuøng thuaän lôïi cho coâng cuoäc khai phaù vaø phaùt trieån kinh teá vaø xaõ hoäi treân

vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long noùi rieâng, caû vuøng Ñaát Phöông Nam noùi chung. Ñaây laø vuøng ñaát

maøu môõ, soâng saâu nöôùc chaûy, naèm giöõa hai nhaùnh Tieàn Giang vaø Haäu Giang, chieám vò trí trung

taâm thôøi baáy giôø. Chaúng bao laâu sau khi ñöôïc saùp nhaäp vaøo xöù Ñaøng Trong, coäng ñoàng ngöôøi Vieät

vaø ngöôøi Hoa ñoå xoâ ñeán laøm aên buoân baùn, trong khi ñoù, ngöôøi Khmer laïi boû veà caùc vuøng Taân

Chaâu vaø Chaâu Ñoác. Chaúng bao laâu sau ñoù, ngöôøi ta ñaõ thaønh laäp trong vuøng Ñoâng Khaåu ñaïo ñöôïc

60 thoân laøng. Daân cö ngaøy caøng keùo veà ñònh cö hai beân bôø soâng Tieàn vaø soâng Haäu thaät ñoâng, laäp

neân caùc vuøng Cöôøng Oai, töùc Lai Vung vaø vuøng Cöôøng Thaønh töùc Laáp Voø. Töôûng cuõng neân nhaéc

laïi, Sa Ñeùc ñaõ ñöôïc thaønh laäp tröôùc khi coù Ñoâng Khaåu ñaïo raát laâu, nay laïi coù theâm Ñoâng Khaåu

ñaïo khieán cho Sa Ñeùc coù ñieàu kieän phaùt trieån hôn vôùi phoá saù ngaøy caøng taáp naäp bieán Sa Ñeùc

thaønh moät trong nhöõng trung taâm thöông maïi lôùn cuûa vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Taân Chaâu

Ñaïo thuoäc khu vöïc giao nhau giöõa hai soâng Tieàn Giang vaø Haäu Giang, giaùp vôùi bieân giôùi Vieät

Nam-Cao Mieân ngaøy nay. Taân Chaâu ñaïo bao goàm phaàn ñaát cuûa caùc huyeän Chôï Môùi, Phuù Taân,

Phuù Chaâu vaø Taân Chaâu thuoäc tænh An Giang ngaøy nay. Nhöõng phaàn ñaát naøy cuõng gioáng nhö nhöõng

chieán thuyeàn khoång loà naèm aùn ngöõ treân doøng Cöûu Long Giang, ngaên chaän söï xaâm nhaäp töø phía

Cao Mieân, trò sôû ñaët taïi thoân Long Sôn treân cuø lao Caùi Vöøng. Ñoàn Taân Chaâu ñöôïc ñaët taïi moät nôi

voâ cuøng hieåm yeáu neân Taân Chaâu tröïc thuoäc quyeàn ñieàu ñoäng cuûa thaønh Gia Ñònh. Ñieàu naøy cho

thaáy möùc ñoä hieåm yeáu cuûa Taân Chaâu trong vieäc baûo veä bieân giôùi phía Taây Nam cuûa vuøng Ñaát

Phöông Nam. Chính treân tuyeán phoøng thuû naøy, ñeå noái lieàn vôùi caùc ñoàn bieân phoøng Taân Chaâu,

Chaâu Ñoác vaø Chieán Sai beân Chaâu Ñoác ñaïo, Nguyeãn Cö Trinh cho boá trí theâm caùc ñoàn bieân phoøng

Quang Hoùa thuoäc Taây Ninh ngaøy nay, Tuyeân Oai vaø Thoâng Bình thuoäc Long An ngaøy nay, Hoàng

Ngöï thuoäc Ñònh Töôøng, vaân vaân, laøm böùc töôøng lieân keát baûo veä vuøng bieân giôùi phía Baéc Ñoàng

Thaùp Möôøi. Chaâu Ñoác Ñaïo laø vuøng maø ngaøy nay laø Chaâu Ñoác vaø Long Xuyeân. Chaâu Ñoác ñaïo bao

goàm phaàn ñaát phía taây baéc soâng Haäu Giang, trò sôû ñoùng taïi cuø lao Gieâng.

(13) Vuøng Voâ Taø AÂn ngaøy nay laø vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi, ngaøy ñoù vuøng ñaát naøy haõy coøn laø moät bieån

nöôùc caïn meânh moâng, chung quanh toaøn laø ao chaèm vaø röøng raäm.

(14) Traø Vang coøn goïi laø Traø Giang bao goàm caùc vuøng thuoäc tænh Traø Vinh ngaøy nay vaø moät phaàn cuûa

vuøng Thaïnh Phuù, thuoäc tænh Beán Tre ngaøy nay.

(15) Ba Thaéc töùc vuøng Srok Treang cuûa Thuûy Chaân Laïp bao goàm caùc vuøng Soùc Traêng vaø Baïc Lieâu.

(16) Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng Ñeá Minh Maïng (1820-1840).

(17) Tröù taùc hoài oâng laøm Tuaàn vuõ Quaûng Ngaõi.

(18) Maïc Thieân Töù coøn goïi laø Maïc Thieân Tích, con trai lôùn cuûa Maïc Cöûu. Taøi kinh bang teá theá cuûa

Maïc Thieân Töù ôû ñaát Haø Tieân ñaõ khieán cho Nguyeãn Cö Trinh raát khaâm phuïc. OÂng ñoái vôùi Thieân

Töù raát taâm ñaàu yù hieäp, töøng cuøng nhau saùt caùnh ñeå khai thaùc vuøng ñaát phöông Nam ñeå ñem laïi

thanh bình thaïnh trò vaø an cö laïc nghieäp cho daân chuùng toaøn vuøng. Nguyeãn Cö Tring ñaõ töøng laøm

thô xöôùng hoïa vôùi nhoùm thi vaên Chieâu Anh Caùc do Maïc Thieân Töù chuû tröông ôû vuøng Haø Tieân.

(19) Con trai tröôûng cuûa Nguyeãn Cö Trinh teân laø Nguyeãn Cö Daät, cuõng coù taøi vaø khí khaùi nhö cha

mình. Naêm 1774, khi quaân chuùa Trònh keùo vaøo ñaùnh xöù Ñaøng Trong, Daät tình nguyeän ñem quaân ra

Quaûng Ñieàn ñaùnh nhau vôùi quaân Trònh, neân ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn phong chöùc Cai Ñoäi,

roài sau ñoù ñöôïc thaêng Khaâm Sai Töôùng Binh. Nhöng khi ñang vöôït qua soâng Phuù Leã ñeå ñaùnh nhau

vôùi quaân Trònh thì Daät bò chaát ñuoái. Ngöôøi con thöù hai teân laø Nguyeãn Cö Tuaán, luùc ñaàu theo cha

118

vaøo Gia Ñònh ñöôïc vaøo Quoác Töû Giaùm Thò Hoïc, sau ñoù ra laøm quan, thaêng daàn ñeán chöùc Cai Baï

Quaûng Trò, nhöng bò loãi phaûi xöû toäi ñoà. Con Cö Tuaán laø Nguyeãn Cö Só luùc ñoù môùi 14 tuoåi ñöùng ra

xin chòu toäi theá cha. Vua Minh Maïng thöông xoùt, lieàn tha toäi cho oâng, laïi cho Nguyeãn Cö Só vaøo

Giaùm Hoïc, sau ñoù ñöôïc boå duïng vaø thaêng ñeán Ngöï Söû AÙn Saùt, roài Boá Chaùnh Phuù Yeân, roài Boá

Chaùnh Gia Ñònh.

4) Ñaëng Ñaïi Ñoä (1728-1765)

Ñaëng Ñaïi Ñoä laø moät trong nhöõng ñaïi thaàn noåi tieáng cuûa xöù Ñaøng Trong döôùi thôøi

chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt. Ñaëng Ñaïi Ñoä goác ngöôøi thoân Cö Trieàn, huyeän Ñaêng

Phong, phuû Quaûng Bình, ngaøy nay thuoäc laøng Quaûng Cö, thò traán Kieán Giang, huyeän

Leä Thuûy, tænh Quaûng Bình. OÂng sanh naêm 1728 trong moät gia ñình coù truyeàn thoáng

nho giaùo vaø ñoã ñaït laâu ñôøi döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn. OÂng laø con trai cuûa Kim Töû

Vinh Loäc Ñaïi Phu Tuy Loäc Haàu Ñaëng Ñaïi Löôïc (1690-1764)(1)

, moät vò quan noåi tieáng

thanh lieâm vaø cöông tröïc, ñaõ töøng laøm quan Kyù Luïc dinh Boá Chính (töø naêm 1741),

Cai Baï dinh Quaûng Nam (1746). Chuù ruoät cuûa oâng laø oâng Nhaân Hoøa Haàu Ñaëng Ñaïi

Taøi ñaõ töøng laøm Cai baï dinh Traán Bieân. Rieâng trong gia ñình oâng Ñaëng Ñaïi Löôïc coù

taùm ngöôøi con trai ñeàu ñoã ñaït, thì ñaõ coù ñeán coù baûy ngöôøi ra laøm quan vaø giöõ nhöõng

chöùc vuï quan troïng döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn. Trong soá ñoù Thaïc Ñöùc Haàu Ñaëng Ñaïi

Ñoä ñöôïc Quoác Söû Quaùn Trieàu nguyeãn ghi laïi laø ngöôøi noåi baät hôn caû.

Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, Taäp I, Ñaëng Ñaïi Ñoä khoâng chæ noåi tieáng

thoâng minh, vaên voõ song toaøn, maø coøn laø con ngöôøi coù ñöùc ñoä, cöông tröïc, thanh lieâm

vaø coù duõng khí. Ñoã khoa thi Höông vaø ñöôïc boå vaøo Haøn Laâm Vieän, cuøng cha laøm

quan moät trieàu. Ñoâng Caùc Ñaïi Hoïc Só Cao Xuaân Duïc ñaõ ca ngôïi: “Ñaëng Ñaïi thò giöõ

mình trong saïch. Cha con cuøng trieàu nöùc tieáng thôm.” Töø thuôû nhoû Ñaëng Ñaïi Ñoä ñaõ

noåi tieáng laø ngöôøi ñaïo ñöùc. OÂng ñaäu khoùa thi Höông Tieán, hoïc vò cao nhaát cuûa xöù

Ñaøng Trong thôøi ñoù, vaø ñöôïc boå vaøo laøm Vaên Chöùc Vieän. Tröôùc khi ñöôïc boå vaøo

Nam, naêm 1748, oâng ñaõ töøng giöõ chöùc Kyù Luïc dinh Bình Khang.

Naêm 1761, giöõ chöùc Kyù Luïc Quaûng Nam, giuùp cha tieåu tröø giaëc Thaïch Bích. Trong

thôøi gian naøy, danh tieáng cuûa oâng ñaõ ñöôïc lan roäng coøn thanh lieâm vaø cöông tröïc hôn

caû cha mình. Vaøo naêm ñoù, ngöôøi baûn ñòa ôû phía Taây Quaûng Ngaõi, maø saùch Quoác Söû

Quaùn Trieàu Nguyeãn Ñaïi Nam Lieät Truyeän goïi laø ngöôøi Man Thaïch Bích, noåi daäy

choáng laïi trieàu ñình. Hoï laäp caên cöù treân nuùi ñaù döïng ñöùng teân laø Thaïch Bích, nen6

daân ñòa phöông Quaûng Ngaõi coøn goïi laø “Moïi Vaùch Ñaù”. Ñöôøng ñi töø thaønh Tö Nghóa

(Quaûng Ngaõi) vaøo ñoù thaät laø khuùc khuyûu vaø hieåm trôû, phaûi vöôït qua nhieàu vöïc saâu,

vaø ñaây laø vuøng lam sôn chöôùng khí. Ngöôøi Man Thaïch Bích coù loái ñaùnh du kích, khi

hieän khi aån, laøm cho quan quaân ta khoâng bieát ñöôøng ñaâu maø choáng ñôõ. Nhieàu quan

laïi ñòa phöông tröôùc ñoù ñaønh phaûi boù tay vôùi nhoùm ngöôøi naøy. Ñaëng Ñaïi Ñoä ñöôïc

leänh nhaø vua caàm quaân ñi ñaùnh deïp. Daàu hoài naøy, oâng chæ laø moät vò quan haõy coøn treû,

119

nhöng nhôø coù taøi thao löôïc, neân oâng ñaõ deïp tan cuoäc noåi daäy cuûa ngöôøi Man Thaïch

Bích, khieán cho vuøng bieân caûnh cuûa Quaûng Ngaõi ñöôïc bình yeân laâu daøi.

Sau ñoù, oâng ñöôïc boå laøm Kyù Luïc Traán Bieân. Hoài naøy vuøng Traán Bieân haõy coøn

hoang sô vôùi nhieàu loaïn laïc vaø khoù khaên. Cuõng theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn

Bieân, Taäp 5, luùc naøy chuùa Nguyeãn coù sai 2 teân Cai Ñoäi haàu caän ñi Traán Bieân tìm ca

nhi cho chuùa. Hai teân naøy caäy theá nhaø Chuùa hieáp ñaùp daân laønh vaø laøm nhieàu ñieàu traùi

pheùp. Luùc naøy Ñaëng Ñaïi Ñoä môùi veà traán nhaäm Traán Bieân, beøn ra leänh gieát cheát 2 teân

Cai Ñoäi roài treo xaùc nôi cöûa chôï. Sau ñoù oâng maëc aùo ñôn, töï ñeo goâng, ñi boä hôn moät

thaùng môùi veà ñeán kinh ñeå xin chòu toäi(2)

. Boä Hình ñem vieäc taâu leân chuùa Nguyeãn.

Chuùa Voõ Vöông beøn cho goïi oâng vaøo ra maét. Vì muïc ñích cuûa oâng laø veà Kinh chòu toäi

neân oâng khoâng mang theo trieàu phuïc. Voõ Vöông beøn sai caáp cho oâng aùo muõ môùi. Sau

khi nghe Ñaëng Ñaïi Ñoä trình baøy töï söï, chuùa Voõ Vöông ñaõ duï raèng: “Khanh coù toäi gì,

maø töï lao khoå nhö theá. Tröôùc kia ta sai ñi choïn moät vaøi con haùt ñeå tieâu khieån luùc raõnh

roãi, khoâng ngôø boïn tieåu nhaân ñi ra, caäy theá hieáp ngöôøi. Khanh gieát ñi laø phaûi. Coù toäi

gì ñaâu. Vaäy boû qua vieäc aáy ñi.” Ngay sau cuoäc dieän kieán ñoù, chuùa Voõ Vöông ñaû

thaêng Ñaëng Ñaïi Ñoä laøm Tuaàn Phuû Gia Ñònh. Ñoàng thôøi, chuùa Nguyeãn cuõng thaêng cho

oâng chöùc Khaâm Sai Tuaàn Haønh Nguõ Quaûng Phuû; chuùa cho quyeàn oâng ñi tuaàn haønh

suoát daõy ñaát phía Nam mieàn Trung, goàm 5 phuû: Quaûng Ngaõi, Quy Nhôn, Phuù Yeân,

Bình Khang, vaø Bình Thuaän, ñöôïc quyeàn baõi chöùc hay thaêng chöùc caùc quan laïi trong

caùc phuû naøy. Ñieàu naøy cho thaáy Ñaëng Ñaïi Ñoä gaàn nhö ñaõ laáy ñöôïc nieàm tin tuyeät ñoái

nôi chuùa Voõ Vöông. Maëc daàu trôû thaønh vò ñaïi thaàn uy danh löøng laãy nhöng Ñaëng Ñaïi

Ñoä vaãn raát möïc giaûn dò, khieâm cung töø toán, vaø heát loøng taän tuïy vôùi vieäc nöôùc vieäc

daân.

Töø ñoù veà sau naøy, Ñaëng Ñaïi Ñoä khoâng nöông tay vôùi nhöõng vieân quan tham oâ

nhuõng nhieãu daân laønh treân vuøng ñaát do oâng cai quaûn laø vuøng Gia Ñònh. Daàu oâng ñaõ

töøng giöõ nhöõng chöùc vuï raát cao trong quan tröôøng, nhöng luùc naøo cuoäc soáng cuûa oâng

cuõng voâ cuøng ñaïm baïc. Luùc naøo oâng cuõng chæ nghó tôùi vieäc an daân vaø ñem laïi nieàm

tin cho daân chuùng. OÂng laø moät trong soá ít nhöõng vò quan goác mieàn Trung, ñöôïc boå vaøo

Nam ñöôïc tieáng “baêng thanh ngoïc khieát (trong nhö baêng, saïch nhö ngoïc).” Taøi naêng

vaø ñöùc ñoä cuûa oâng ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc trò an vaø phaùt trieån vuøng Ñaát

Phöông Nam. Daân chuùng mieàn Nam luoân heát loøng kính ngöôõng vaø löu truyeàn taám

göông saùng trong vieäc an daân taïi vuøng ñaát naøy.

OÂng qua ñôøi luùc tuoåi haõy coøn raát treû, vaøo naêm oâng môùi coù 37 tuoåi. Chuùa Voõ

Vöông raát thöông tieác, ban cho oâng thuïy Trung Caàn. Hieän laêng moä cuûa oâng vaãn coøn

taïi xaõ Mai Thuûy, huyeän Leä Thuûy, tænh Quaõng Bình. Daàu quan Khaâm Sai Ñaëng Ñaïi

Ñoä ñaõ ra ñi treân 252 naêm nay, nhöng taám göông vì daân vì nöôùc cuûa oâng vaãn maõi raïng

ngôøi. Söï thanh lieâm chính tröïc vaø khí khaùi cuûa oâng vaãn vang danh söû saùch maõi maõi

löu laïi moät hình aûnh ñeïp, raát ñeïp veà caùi “Duõng Khí” hieám hoi cuûa moät vò quan luùc

naoø cuõng heát loøng vì daân vì nöôùc, baát keå ñeán söï an nguy cuûa chính baûn thaân mình, ñaõ

aên saâu vaøo tieàm thöùc cuûa ngöôøi daân Ñaát Phöông Nam. Vì cöùu caùnh an cö laïc nghieäp

120

cuûa daân chuùng, Ñaëng Ñaïi Ñoä saün saøng nghieâm trò baát cöù ai daùm caäy quyeàn yû theá phaù

vôõ söï yeân oån cuûa daân chuùng, ngay caû laø ngöôøi cuûa phuû Chuùa. Phaûi noùi Ñaëng Ñaïi Ñoä

laø moät vò quan coù ñaày ñuû lieâm só vaø duõng khí cuûa moät vò thanh quan. Daùm vì coâng lyù,

vì söï an cö cuûa daân chuùng maø ñuïng tôùi ngöôøi cuûa phuû Chuùa; nhöng bieát neáu ñem

chuyeän naøy ñöa veà phuû Chuùa xeùt xöû thì chuyeän ñaâu cuõng vaøo ñaáy, nghóa laø “Phuû

beânh phuû, huyeän beânh huyeän” che maát heát coâng lyù, neân chính oâng ñaõ xöû ngay vuï aùn

trong phuû cuûa mình daàu bieát laøm nhö vaäy laø vöôït qua quyeàn haïn cuûa chuùa Nguyeãn,

nhöng vì söï an cö laïc nghieäp cuûa daân chuùng trong phaïm vi cai quaûn cuûa mình, oâng ñaõ

xöû ngay taïi choã ñeå thò uy, ñeå traùnh nhöõng chuyeän töông töï xaûy ra veà sau naøy. Tuy

nhieân, sau khi xöû xong aùn, oâng ñaõ töï goâng mình laïi roài ñi boä nhö moät phaïm nhaân töø

Bieân Hoøa veà kinh ñoâ Hueá ñeå chuùa xeùt xöû. Hai traêm naêm möôi hai naêm keå töø ngaøy

quan Khaâm Sai Ñaëng Ñaïi Ñoä qua ñôøi, thaân xaùc cuûa oâng coù theå ñaõ tan röõa trong trôøi

ñaát, nhöng taám göông khí khaùi vaø loøng thöông daân yeâu nöôùc cuûa oâng seõ maõi maõi

ñöôïc ngöôøi daân Ñaát Phöông Nam kính ngöôõng vaø noi theo.

Ghi Chuù:

(1) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, Quyeån 5, Ñaëng Ñaò Löôïc

töøng laøm vieäc ôû Haøn Laâm Vieän, Vaên Chöùc Vieän, Kyù luïc dinh Boá Chính, Cai baï dinh Quaûng Nam...

OÂng laø ngöôøi coù khí tieát, laøm quan noåi tieáng thanh lieâm neân caûnh nhaø ngheøo khoù. Con oâng nhieàu

ngöôøi laøm quan lôùn: Khaâm Sai Tham Luaän Döông Tröïc Haàu Ñaëng Ñaïi Kyû; Lieät Trieàu Quang Loäc

Ñaïi Phu, Haøn Laâm vieän, Bình Thieäu Baù Ñaëng Ñaïi Ñoàng; Tri phuû Ñaëng Ñaïi Löôïng... Trong soá naøy

Thaïc Ñöùc Haàu Ñaëng Ñaïi Ñoä laø noåi baät hôn caû.

(2) Ñaëng Ñaïi Ñoä laøm quan noåi tieáng thanh lieâm hieám thaáy, ai kheùo ñuùt loùt ñeå traùnh tieáng ñöa hoái loä...

ñeàu bò oâng töø choái. Ngöôøi ñôøi khen taëng oâng laø “Baêng thanh ngoïc khieát”, töùc laø trong nhö baêng,

saïch nhö ngoïc. Suoát ñôøi laøm quan luoân coâng minh vaø thanh lieâm chính tröïc. ÔÛ nhöõng nôi oâng laøm

vieäc, tham quan oâ laïi vaø cöôøng haøo aùc baù khoâng coù choán dung thaân. Thuû phaïm duø laø ai cuõng bò

oâng phaân xöû nghieâm minh theo pheùp nöôùc. Phaûi noùi oâng laø vò quan thanh lieâm chính tröïc hieám

thaáy hoài haäu baùn theá kyû thöù XVIII. Coù nhieàu giai thoaïi ca ngôïi veà khí phaùch vaø taøi xöû aùn cuûa oâng,

coøn ñöôïc daân chuùng löu truyeàn ñeán ngaøy nay. Trong ñoù, coù leõ noåi tieáng nhaát laø söï vieäc ñöôïc ghi

trong Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, Taäp 5, Nguyeãn Khaéc Thuaàn vaø Lyù Thò Mai ñaõ ghi laïi trong

quyeån Ñaøm Ñaïo Chuyeän Xöa, NXB Thanh Nieân, 2004, trang 100-101 nhö sau: Coù hai vieân quan

Cai Ñoäi haàu caän chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt ñeán Bieân Hoøa tìm ca nhi ñöa veà kinh bieåu dieãn cho

chuùa xem. Caäy theá laø ngöôøi taâm phuùc cuûa chuùa Nguyeãn neân hai ngöôøi naøy voâ cuøng hoáng haùch,

laøm nhieàu ñieàu traùi pheùp. Nghe lôøi ta thaùn trong daân chuùng, Ñaëng Ñaïi Ñoä beøn tieán haønh vieäc ñieàu

tra, roài thaêng ñöôøng xöû aùn. Vôùi chöùng cöù raønh raønh, chuùng phaûi cuùi ñaàu thuù toäi. Do loøng yeâu

thöông daân chuùng, khieán Ñaëng Ñaïi Ñoä phaûi laáy vieäc “tröø gian dieät baïo” laøm ñaàu. OÂng ra leänh gieát

cheát 2 teân naøy roài beâu xaùc ôû cöûa chôï Bieân Hoøa nhaèm thò uy nhöõng keû coøn caäy quyeàn yû theá, khoâng

tuaân theo pheùp nöôùc luaät vua, haø hieáp daân chuùng. Bieát mình xöû troïng aùn vöôït quyeàn thieân töû, neân

sau khi xöû xong aùn, oâng töï maëc aùo thoâ, ñeo goâng ngaén, ñi boä veà kinh ñoâ Hueá xin nhaän toäi. Ngöôøi

con ñi theo thaáy cha daõi naéng daàm möa, muoán thueâ voõng caùng neân noùi: “Chöùng naøo veà ñeán kinh

ñoâ seõ hay, coøn baây giôø cha neân leân voõng maø ñi.” Ñaëng Ñaïi Ñoä lieàn noùi: “”Laïi coù haïng toäi nhaân

mong ñöôïc nhaøn haï ö?

121

5) Nguyeãn Cöûu Ñaøm (?-1777)

Khi noùi ñeán coâng cuoäc khai phaù vuøng ñaát phöông Nam, coù nhöõng teân tuoåi maø

ngöôøi ta khoâng theå naøo khoâng nhaéc ñeán, ngoaøi quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu

Caûnh, ngöôøi ñaõ laøm giaáy khai sinh chính thöùc cho vuøng ñaát phöông Nam, thì gia ñình

cuûa cha con oâng Nguyeãn Cöûu Vaân-Nguyeãn Cöûu Ñaøm cuõng coù coâng traïng khai phaù

khoâng phaûi laø nhoû. Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn

Bieân, quyeån 4, Nguyeãn Cöûu Ñaøm laø con trai thöù naêm cuûa Chaùnh Thoáng Suaát Cai Cô

Nguyeãn Cöûu Vaân. Hieän chuùng ta chöa coù taøi lieäu xaùc thöïc veà ngaøy sanh cuûa oâng, chæ

bieát oâng vaøo khoaûng naêm 1775(1)

. Ngay töø luùc coøn nhoû, oâng ñaõ ñöôïc cha cho theo hoïc

caû vaên laãn voõ. Sau khi gia nhaäp quaân ñoäi cuûa xöù Ñaøng Trong, oâng ñöôïc thaêng daàn leân

tôùi chöùc Höõu Quaân Phoù Tieát Cheá, haøm Cai Cô. Nguyeãn Cöûu Ñaøm ñaõ nhanh choùng toû

ra laø moät nhaø quaân söï coù taøi maø coøn laø moät nhaø kinh teá xuaát chuùng, thaáy xa hieåu

roäng.

Naêm 1731, coù loaïn Cao Mieân teân laø Sa Toát (Prea Sot) ñoùng ôû vuøng Ba Nam, töï

xöng laø Thieân ÖÙng, noåi leân khích ñoäng quaàn chuùng cheùm gieát ñoàng baøo Vieät Nam töø

vuøng bieân giôùi xuoáng ñeán Saøi Goøn-Gia Ñònh. Ñeå ñoái phoù, chuùa Nguyeãn sai quan

Ñieàu Khieån Tröông Phuùc Vónh ñem quaân ñeán ngaên chaän ôû vuøng phía Nam Saøi Goøn.

Trong khi ñoù thì Cai Cô Thaønh Ñaït mang quaân xuoáng tieáp cöùu vuøng Beán Löùc, nhöng

bò giaëc gieát cheát. Sau ñoù, chuùa Nguyeãn laïi sai hai ngöôøi con cuûa Nguyeãn Cöûu Vaân laø

Nguyeãn Cöûu Trieâm vaø Nguyeãn Cöûu Ñaøm ñem quaân ñeán chaën ñaùnh Sa Toát taïi Vuõng

Guø. Sa Toát boû chaïy veà Gia Ñònh lieàn bò Traàn Ñaïi Ñònh ñaùnh tan ôû vuøng Hoác Moân.

Nguyeãn Cöûu Ñaøm ñöôïc leänh chuùa Nguyeãn ôû laïi vuøng phía Nam Saøi Goøn troâng coi

vieäc khai thaùc kinh teá cho binh trieàu. Luùc naøy phaøi noùi söï nghieäp lôùn nhaát nhaát cuûa

Nguyeãn Cöûu Ñaøm laø xaây döïng Luõy Baùn Bích, chaïy daøi töø chuøa Caây Mai qua Ñoàng

Taäp Traän, theo raïch Nhieâu Loäc, trong vuøng Phuù Nhuaän, voøng qua Thò Ngheø, roài chaám

döùt taïi caàu Cao Mieân, sau naøy ñöôïc ñoåi teân laø Caàu Boâng.

Khoaûng ñaàu naêm 1765, ñôøi chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn (1765-1777),

oâng ñöôïc chuùa cho thaêng chöùc haøm Höõu Quaân Phoù Tieát Cheá, töôùc Ñaøm Öng Haàu.

Naêm 1767, nöôùc Xieâm La bò Mieán Ñieän ñaùnh phaù vaø baét vua ñi. Ñeán naêm 1768, moät

ngöôøi goác Quaûng Ñoâng beân Trung Hoa teân Trònh Quoác Anh (Taksin), töøng giöõ chöùc

Phi Nhaõ (Phya) taïi vuøng ñaát Mang Taùt, töï khôûi binh roài töï xöng laøm vua... Vua Cao

Mieân laø Naëc Toân khoâng phuïc neân khoâng tieáp tuïc trieàu coáng Xieâm La. Trònh Quoác

Anh beøn ñaët Naën Noän leân thay vaø chieám ñoùng Nam Vang. Luùc naøy, Trònh Quoác Anh

bieát con cuûa cöïu vöông Xieâm La laø Chieâu Thuùy ñang tî naïn ôû Haø Tieân, vì sôï sau naøy

coù bieán loaïn neân vaøo thaùng 10 naêm Taân Maõo, 1771, Trònh Quoác Anh ñaõ ñem quaân

sang ñaùnh Haø Tieân. Ñoâ Ñoác Maïc Thieân Töù khoâng giöõ noåi Haø Tieân neân phaûi ruùt quaân

veà Traán Giang, nay laø Caàn Thô, ñeå chôø quaân trieàu ñình cöùu vieän.

Thaùng 6 naêm 1772, döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn(2)

, quaân Xieâm laán chieám

Haø Tieân, quan Ñieàu khieån thaønh Gia Ñònh luùc ñoù laø Nguyeãn Cöûu Khoâi khoâng ñem

122

quaân hoã trôï neân sau khi thaønh Haø Tieân bò chieám, oâng bò chuùa Nguyeãn giaùng chöùc

xuoáng laøm Cai Ñoäi. Lieàn sau ñoù, chuùa Nguyeãn phong cho Nguyeãn Cöûu Ñaøm laøm

Khaâm Sai Chaùnh Thoáng Suaát, Ñoác Chieán, cuøng vôùi Tham Töôùng Traàn Phöôùc Thaønh

laøm Khaâm sai Tham taùn, ñem 2 vaïn quaân thuûy boä(3)

cuøng vôùi 30 chieán thuyeàn vaøo

Gia Ñònh ñaùnh deïp. Luùc naøy Nguyeãn Cöûu Ñaøm cuõng ñöôïc chuùa Nguyeãn giao cho

chöùc Ñieàu Khieån Gia Ñònh. Luùc quaân trieàu keùo vaøo tôùi Gia Ñònh thì quaân Xieâm La

ñaõ ñaùnh chieám toaøn boä caùc vuøng naèm doïc theo soâng Tieàn Giang. Nguyeãn Cöûu Ñaøm

cho quaân thuûy töø cöûa Ñaïi tieán vaøo, vaø quaân boä töø Gia Ñònh ñaùnh xuoáng. Hai quaân

thuûy boä gaëp nhau taïi Myõ Tho, cuøng phoái hôïp ñaùnh cho quaân Xieâm moät traän tan taùc(4)

.

Nguyeãn Cöûu Ñaøm ra leänh cho quaân só theo ñöôøng soâng Tieàn tieán thaúng veà thu phuïc

luoân caùc thaønh Nam Vang vaø La Bích. Sau ñoù, Nguyeãn Cöûu Ñaøm theo leänh chuùa

Nguyeãn Phuùc Thuaàn ñöa Naëc Toân trôû veà nöôùc trôû laïi ngoâi vua. OÅn ñònh tình hình ôû

Nam Vang xong, Nguyeãn Cöûu Ñaøm môùi ruùt quaân trôû veà Gia Ñònh. Quaân Xieâm phaûi

boû chaïy veà Haø Tieân vaø xin hoøa.

Sau ñoù toaøn boä quaân Xieâm La phaûi ruùt lui veà Voïng Caùc. Theo Quoác Söû Quaùn

Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, Taäp I, NXB Lao Ñoäng, 2012, tr. 180-181,

ñôøi Dueä Toâng, naêm Nhaâm Thìn, 1772, ngöôøi Xieâm La xaâm laán Haø Tieân vaø Nam

Vang. Nguyeãn Cöûu Ñaøm laøm Chaùnh thoáng suaát, töø Tieàn Giang , tieán ñaùnh ñuoåi quaân

Xieâm La chaïy veà Nam Vang, ngöôøi Xieâm xin hoøa, Chaân Laïp laïi ñöôïc yeân oån. Quoác

Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, Taäp 1, NXB Thuaän Hoaù, tr.95, coù ghi:

“Dueä Toâng Hoaøng Ñeá naêm thöù 7, muøa xuaân naêm Nhaâm Thìn 1772, quaân Xieâm La

xaâm laán Haø Tieân vaø Nam Vang. Thö ngoaøi bieân caáp baùo, chuùa Nguyeãn Cöûu Ñaøm

laøm Khaâm sai Chaùnh thoáng suaát Ñoác chieán, cuøng Tham töôùng Traàn Phöôùc Thaønh

laõnh moät vaïn quaân thuûy boä 2 dinh Bình Khang vaø Bình Thuaän, vaø 30 chieán thuyeàn.

Ñoàng thôøi chuùa cuõng boå nhieäm Ñaøm laøm Ñieàu Khieån thaønh Gia Ñònh. Muøa haï naêm

aáy, Nguyeãn Cöûu Ñaøm töø ñöôøng soâng Tieàn Giang tieán quaân ñaùnh ñuoåi vaø phaù tan

quaân Xieâm taän Nam Vang. Quaân Xieâm phaûi boû chaïy veà Haø Tieân, roài xin hoøa. Vieäc

Chaân Laïp laïi ñöôïc yeân oån.” Daàu caùc taøi lieäu coù ghi laïi khaùc nhau veà soá löôïng quaân

thuûy boä vaø chieán thuyeàn, nhöng haàu nhö taøi lieäu naøo cuûa Quoác Söû Quaùn Trieàu

Nguyeãn cuõng ñeàu cheùp raèng Nguyeãn Cöûu Ñaøm ñöôïc phong laøm Khaâm Sai Chaùnh

Thoáng Suaát, Ñoác Chieán, chæ huy quaân 2 dinh Bình Khang vaø Bình Thuaän ñeå tieán ñaùnh

quaân Xieâm La. Vaø sau khi chieán thaéng, oâng ñöôïc chuùa Nguyeãn chính thöùc boå nhieäm

vaøo chöùc vuï Ñieàu Khieån thaønh Gia Ñònh.

Sau khi ñaõ oån ñònh xong vuøng Chaân Laïp, Nguyeãn Cöûu Ñaøm ruùt quaân veà ñaép luõy

taïi vuøng Taân Hoøa daøi ñeán khoaûng 15 daëm ñeå phoøng thuû vuøng Gia Ñònh. Theo Quoác

Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, Taäp II, NXB Lao Ñoäng, 2012, tr.

1681, ñeå ñeà phoøng söï taán coâng trôû laïi cuûa quaân Xieâm La, sau traän chieán naêm 1772,

Nguyeãn Cöûu Ñaøm ñaõ cho ñaép moät luõy daøi 15 daëm bao quanh thaønh Gia Ñònh, goïi laø

luõy Baùn Bích trong ñòa giôùi 2 huyeän Bình Döông vaø Taân Long, daøi khoaûng 866

123

tröôïng, coù hình daùng nhö nöûa böùc töôøng. Laïi coù luõy ñaát daøi 1.323 tröôïng, hieän neàn cuõ

cuûa luõy naøy vaãn coøn. Teân goïi laø Baùn Bích vì noù coù hình daùng nhö nöûa böùc töôøng(5)

.

Vaø cuõng chính luùc naøy, Nguyeãn Cöûu Ñaøm laïi ñeå laïi cho ñôøi sau moät coâng nghieäp

mang tính kinh teá khaùc, ñoù laø vieäc ñaøo kinh Ruoät Ngöïa(6)

, noái lieàn Raïch Caùt vôùi Kinh

Loø Goám, giuùp cho thuyeàn beø töø mieàn Taây leân xuoáng Chôï Lôùn deã daøng hôn raát nhieàu.

Theo Trònh Hoaøi Ñöùc trong Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, nguyeân xöa töø cöûa Raïch Caùt

qua phía Baéc ñeán Loø Ngoùi coù moät ñöôøng nöôùc ñoïng traâu ñi, ghe thuyeàn khoâng ñi laïi

ñöôïc. Muøa thu naêm Nhaâm Thìn, 1772, Ñoác Chieán Ñaøm AÂn Haàu Nguyeãn Cöûu Ñaøm,

con thöù 5 cuûa Chính thoáng Vaân Tröôøng Haàu, sau khi deïp tan quaân Xieâm La veà, cho

ñaøo con kinh thaúng nhö ruoät ngöïa, neân môùi ñaët teân aáy, nhöng noù haõy coøn caïn vaø heïp,

neân thuyeàn beø ñi ñeán ñaây phaûi ñaäu laïi chôø nöôùc leân môùi ñi qua ñöôïc. Ñeán nay ñaõ

ñöôïc ñaøo theâm khaù saâu. Nhaân daân ñeàu cho laø raát tieän lôïi. Thaät vaäy, töø khi kinh Ruoät

Ngöïa ñöôïc ñöa vaøo söû duïng, trong boái caûnh oâng vöøa xaây ñaép xong luõy Baùn Bích ñeå

ñeà phoøng baát traéc khi giaëc laïi keùo ñeán thì kinh Ruoät Ngöïa laø moät thuûy loä quan troïng

chaúng nhöõng cho vieäc phoøng thuû thaønh Gia Ñònh, maø coøn giuùp ích cho vieäc chuyeån

quaân moät caùch nhanh choùng. Maët khaùc, kinh naøy cuõng giuùp cho vieäc vaän chuyeån haøng

hoùa baèng ñöôøng thuûy thuaän tieän hôn, ñoàng thôøi kinh cuõng cung caáp moät löôïng nöôùc

khaù lôùn cho vieäc töôùi taåm ruoäng raãy taïi vuøng Gia Ñònh thôøi ñoù. Nhö vaäy, khi ñaøo kinh

Ruoät Ngöïa, quan Ñoác Chieán Ñaøm AÂn Haàu Nguyeãn Cöûu Ñaøm ñaõ cuøng moät luùc giaûi

quyeát ñöôïc 3 muïc ñích to lôùn, ñoù laø: quaân söï, giao thoâng, vaø kinh teá. Sau ñoù, Nguyeãn

Cöûu Ñaøm cuøng Toáng Phöôùc Hieäp laïi ñöôïc chuùa Nguyeãn cöû ñem quaân ñi ñaùnh laáy caùc

vuøng Bình Thuaän vaø Dieân Khaùnh, laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng.

Ñeán muøa xuaân naêm AÁt Muøi, 1775, chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn chaïy vaøo Gia

Ñònh(7)

, oâng ñem quaân tôùi röôùc vaø baûo veä chuùa vaø ñöôïc chuùa Nguyeãn phong Ngoaïi

Taû. Gia ñình anh em Nguyeãn Cöûu Ñaøm luùc naøo cuõng saùt caùnh baûo veä chuùa Nguyeãn,

coù ngöôøi thì chuyeân lo veà quaân söï nhö Nguyeãn Cöûu Trieâm, coù ngöôøi thì gioûi caû veà

quaân söï laãn kinh teá nhö Nguyeãn Cöûu Ñaøm. Ngay caû moät ñöùa em gaùi cuûa Nguyeãn Cöûu

Ñaøm laø baø Nguyeãn Thò Ngheø cuõng boû tieàn cuûa ra xaây döïng moät caây caàu baét ngang

qua soâng lôùn, laøm deã daøng cho vieäc di chuyeån quaân binh, neân ngöôøi daân trong vuøng

laáy teân cuûa baø ñaët cho teân Raïch vaø teân caàu laø Raïch Thò Ngheø vaø Caàu Thò Ngheø(8)

.

Khi quaân Taây Sôn vaøo chieám thaønh Gia Ñònh, oâng theo hoä giaù chuùa Nguyeãn ñi

xuoáng vuøng Ba Gioàng. Khi ñeán vuøng ñaát Long An, laø vuøng ñaát maø ngaøy tröôùc cha

oâng laø oâng Nguyeãn Cöûu Vaân ñaõ khai phaù. Nguyeãn Cöûu Ñaøm ñaõ chia binh só laøm

nhieàu ñoäi, moät maët lo baûo veä chuùa Nguyeãn, maët khaùc vaãn tieáp tuïc khai phaù hoang ñòa

ñeå laøm ruoäng raãy, cung caáp löông thöïc cho quaân binh cuûa Chuùa Nguyeãn. Tuy nhieân,

luùc naøy nghóa binh Taây Sôn laïi tieáp tuïc truy ñuoåi gaét gao, Nguyeãn Cöûu Ñaøm vaø

Nguyeãn Cöûu Tuaán ñem quaân ra truy caûn, nhöõng caû hai ñeàu bò nghóa binh Taây Sôn

gieát cheát taïi traän. Veà sau naøy ñeán ñôøi Gia Long naêm thöù 9, 1810, nhaø vua cho ñem

linh vò Nguyeãn Cöûu Ñaøm vaøo thôø trong mieáu Trung Tieát Coâng Thaàn.

124

Gia toäc Nguyeãn Cöûu Ñaøm ñeàu laøm quan cho caùc chuùa Nguyeãn vaø coâng lao baûo veä

cuõng nhö phaùt trieån vuøng Ñaát Phöông Nam cuûa hai cha con Nguyeãn Cöûu Vaân vaø

Nguyeãn Cöûu Ñaøm khoâng phaûi laø nhoû. Rieâng vaøo naêm 1772, töôùng Nguyeãn Cöûu Ñaøm

laø moät trong nhöõng danh töôùng ñaõ ñaùnh deïp toaøn boä quaân xaâm laêng Xieâm La ra khoûi

caùc vuøng töø Tieàn Giang ñeán Haäu Giang vaø Haø Tieân ñeå mang laïi thanh bình thaïnh trò

cho daân chuùng trong vuøng. Nguyeãn Cöûu Ñaøm chaúng nhöõng giuùp chuùa Nguyeãn ñaäp ta

quaân xaâm löôïc Xieâm La, giuùp Chaân Laïp oån ñònh tình hình, oâng coøn laø moät nhaø quaûn

trò coù taàm nhìn cao roäng khi cho xaây luõy Baùn Bích vaø ñaøo kinh Ruoät Ngöïa luùc oâng

ñang laøm quan Ñieàu Khieån thaønh Gia Ñònh. OÂng laø vò quan Ñieàu Khieån ñaàu tieân ñaõ

taïo moät boä maët môùi cho thaønh Gia Ñònh khi laøm cho thaønh naøy coù ba maët soâng vaø

moät maët luõy, cuøng vôùi nhöõng ñoàn boá phoøng chung quanh nhöõng nôi hieåm yeáu ñaõ

khieán cho Gia Ñònh trôû thaønh moät tieàn ñoàn raát vöõng chaéc cuûa Xöù Ñaøng Trong thôøi ñoù.

Qua nhöõng coâng trình naøy, phaûi noùi chính Nguyeãn Cöûu Ñaøm laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ ñaët

neàn moùng cho vieäc xaây döïng moät thaønh phoá Saøi Goøn hieän ñaïi veà sau naøy. Söï nghieäp

quoác phoøng vaø khaån hoang ñeå phaùt trieån kinh teá cuûa doøng hoï Nguyeãn Cöûu treân vuøng

ñaát phöông Nam, nhaát laø moät daõy ñaát chaïy daøi töø Chôï Lôùn xuoáng taän Myõ Tho, phaûi

noùi laø moät coâng nghieäp löu laïi muoân ñôøi cho con chaùu veà sau naøy. Ngaøy nay ñoàng

baøo vuøng Taân An coù ñöôïc söï an cö laïc nghieäp vôùi ruoäng luùa ñaày ñoàng, caù toâm ñaày

soâng, phaûi luoân nhôù ñeán coâng ông cuûa doøng hoï Nguyeãn Cöûu. Nguyeãn Cöûu Ñaøm thaät

xöùng ñaùng ñöôïc ghi vaøo trang söû cuûa nhöõng haøo kieät ñaát phöông Nam ñaõ moät ñôøi hy

sinh cho ñaát nöôùc.

Naêm Ñinh Daäu, 1777, Nguyeãn Cöûu Ñaøm qua ñôøi, nhöng khoâng bieát roõ nguyeân

nhaân. Coù saùch noùi laø oâng cuøng vôùi Noäi Taû Chöôûng Cô Phoù Tieát Cheá Ñöùc Tuaán Haàu

Nguyeãn Cöûu Tuaán cheát trong traän Kyù Giang, nhöng khoâng noùi roõ laø giao tranh vôùi ai.

Nguyeãn Cöûu Ñaøm laø moät trong nhöõng vò voõ töôùng taøi ba nhaát thôøi chuùa Ñònh Vöông

Nguyeãn Phuùc Thuaàn. OÂng ñaõ nhieàu laàn ñaäp tan aâm möu xaâm löôïc cuûa quaân Xieâm La

ñem laïi söï oån ñònh cho caû vuøng Ñaát Phöông Nam. Ñoàng thôøi, oâng coøn laø moät vò quan

gioûi veà haønh chaùnh, coù taàm nhìn raát xa veà phöông caùch xaây döïng moät thaønh phoá Saøi

Goøn hieän ñaïi veà sau naøy. Söï nghieäp quoác phoøng vaø khaån hoang ñeå phaùt trieån kinh teá

cuûa oâng khoâng phaûi laø nhoû vôùi daân toäc Vieät Nam noùi chung, vôùi daân chuùng vuøng Ñaát

Phöông Nam noùi rieâng. Naêm 1810, vua Gia Long ñaõ saéc chæ cho ñem linh vò cuûa

Nguyeãn Cöûu Ñaøm vaøo thôø trong Mieáu Trung Tieát Coâng Thaàn taïi Hueá. Tröôùc naêm

1975, taïi Saøi Goøn coù moät con ñöôøng mang teân Nguyeãn Cöûu Ñaøm.

Ghi Chuù:

(1) Coù saùch ghi laø oâng sanh taïi Gia Ñònh vaø maát vaøo naêm 1777.

(2) Chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn (1765-1777), veà sau ñöôïc trieàu ñình nhaø Nguyeãn truy toân laøm Dueä

Toâng Hoaøng Ñeá.

(3) Hai vaïn quaân thuûy boä laáy töø hai dinh Bình Khang vaø Bình Thuaän. Coù saùch ghi laø chæ 10.000 quaân

vaø 20 chieán thuyeàn.

125

(4) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp 1, tr. 176-177, muøa haï, thaùng 6 naêm

1772, Nguyeãn Cöûu Ñaøm tieán quaân theo ñöôøng Tieàn Giang, cuøng vôùi Cai Baï dinh Long Hoà laø

Nguyeãn Khoa Thuyeân laõnh quan quaân ñaïo Ñoâng Khaåu tieán theo ñöôøng Kieân Giang; Löu Thuû

Toáng Phöôùc Hieäp theo ñöôøng Haäu Giang tieán ñoùng giöõ thaønh Chaâu Ñoác ñeå tieáp öùng cho 2 caùnh

quaân treân. Baáy giôø Cai Ñoäi ñaïo Ñoâng Khaåu laø Nguyeãn Höõu Nhaân bò beänh, neân moät mình Nguyeãn

Khoa Thuyeân ñem 3.000 quaân vaø 50 chieán thuyeàn, ñaùnh nhau vôùi quaân Xieâm La, nhöng khoâng

xong, phaûi lui veà ñaàm Kieân Giang, roài söû duïng moät vieân quan chöùc Nhaãm Laïch ngöôøi Khmer teân

Toái laøm tieân phong, tieán ñaùnh Nam Vang vaø La Bích. Sau khi Chaân Laïp ñöôïc yeân oån, Naëc Toân trôû

veà nöôùc, Nguyeãn Cöûu Ñaøm cuõng thu quaân veà laïi Gia Ñònh.

(5) Theo söï ghi nhaän cuûa ngöôøi Phaùp thì thaønh phoá Saøi Goøn ñöôïc Nguyeãn AÙnh khai sinh vaøo naêm

1790, töùc naêm Nguyeãn AÙnh xaây thaønh Baùt Quaùi vaø laäp ra trieàu ñình taïi Gia Ñònh, nhöng theo

nhieàu nhaø nghieân cöùu lòch söû Vieät Nam, khi Nguyeãn Cöûu Ñaøm xaây luõy Baùn Bích daøi 15 daëm bao

quanh Gia Ñònh vaøo naêm 1772, coi nhö Saøi Goøn ñaõ ñöôïc khai sinh, vì luùc naøy nhöõng phoá saù vaø

thöông caûng ñeàu ñöôïc bôø luõy naøy baûo veä. Vì luõy coù hình daùng nhö nöûa taám vaùn neân môùi coù teân

goïi laø “Baùn Bích”. Treân baûn ñoà cuûa Traàn Vaên Hoïc veõ vaøo naêm 1815, ghi laø “Cöïu Luõy”. Naêm

1999, teân luõy “Baùn Bích” ñöôïc duøng ñeå ñaët teân moät con ñöôøng noái töø ñöôøng AÂu Cô ñeán caàu Taân

Hoùa, ngaøy nay thuoäc quaän Taân Phuù, TPHCM. Ñöôøng naøy voán tröôùc ñaây laø höông loä 14, coù töø thôøi

Phaùp thuoäc.

(6) Naêm Nhaâm Thìn, 1772, sau khi bình ñònh xong giaëc Xieâm La, ñeå tieän vieäc phoøng thuû, Nguyeãn

Cöûu Ñaøm ñaõ gaáp ruùt ñoác suaát binh só ñaøo keânh Ruoät Ngöïa. Keânh daøi khoaûng 8.586 meùt, noái hai

ñaàu raïch Beán Ngheù vaø raïch Thò Ngheø, xuoáng ñeán Caàu Boâng, taïo thaønh moät voøng cung bao quanh

Saøi Goøn, khieán nôi naøy bieán thaønh moät hoøn ñaûo roäng khoaûng 50 caây soá vuoâng. Keânh Ruoät Ngöïa

chaúng nhöõng raát kieân coá cho vieäc phoøng thuû, maø coøn raát thuaän tieän cho thuyeàn beø qua laïi giöõa

mieàn Taây vaø Saøi Goøn. Keânh Ruoät Ngöïa coøn coù teân laø Maõ Tröôøng Giang, ñöôïc Trònh Hoaøi Ñöùc ghi

roõ trong saùch “Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí” nhö sau: Nguyeân xöa töø Raïch Caùt ra phía Baéc ñeán Loø

Goám thì coù moät ñöôøng nöôùc ñoïng moùng traâu, ghe thuyeàn ñi laïi khoâng ñöôïc... Nguyeãn Cöûu Ñaøm coù

ñaøo con keânh thaúng nhö ruoät ngöïa, neân môùi ñaët teân aáy.

(7) Trong khi nghóa binh Taây Sôn ñang noåi leân trong xöù Ñaøng Trong, thì chuùa Trònh ôû xöù Ñaøng Ngoaøi

ñaõ sai töôùng Hoaøng Nguõ Phuùc ñem 30.000 quaân vöôït soâng Gianh, ñaùnh thaúng vaøo caùc doanh traïi ôû

phía Nam. Quaân Trònh tieán binh nhö vuõ baõo vaø ñaõ nhanh choùng chieám ñöôïc thaønh Phuù Xuaân.

Trong khi vuøng töø ñeøo Haûi Vaân ñeán ñeøo Cuø Moâng ñaõ bò quaân Taây Sôn chieám giöõ, neân chuùa

Nguyeãn Phuùc Thuaàn phaûi chaïy baèng ñöôøng bieån vaøo Gia Ñònh.

(8) Kyø thaät, Tröôøng Vaân Haàu Nguyeãn Cöûu Vaân coù ngöôøi con gaùi teân Ngheø vaø ngöôøi naøy coù choàng

laøm vieäc trong thaønh Phieân An thôøi ñoù. Tuy nhieân, taøi lieäu veà vieäc baø boû tieàn cuûa ra xaây döïng caàu

Thò Ngheø naøy chöa ñöôïc kieåm chöùng, maø chæ laø truyeàn thuyeát töø caùc boâ laõo ñòa phöông.

6) Nguyeãn Höõu Doaõn

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, quyeån 4,

khoâng roõ Nguyeãn Höõu Doaõn queâ quaùn ôû ñaâu, chæ bieát oâng toøng quaân döôùi thôøi chuùa

Nguyeãn Phuùc(1)

Truù (1725-1738) vaø ñöôïc thaêng ñeán chöùc Cai Cô(2)

. Naêm 1731, coù

moät ngöôøi Laõo Qua teân laø Saù Toát ñem quaân Chaân Laïp vaøo cöôùp phaù Gia Ñònh. Chuùa

Nguyeãn Phuùc Truù sai Thoáng Suaát Tröông Phuùc Vónh ñieàu khieån quaân binh caùc ñaïo ñi

ñaùnh deïp. Luùc baáy giôø, ñaát Gia Ñònh coù 4 dinh vaø traán: Traán Bieân dinh, Phieân Traán

Dinh, Long Hoà dinh, vaø Haø Tieân traán. Taïi moãi dinh vaø traán, chuùa ñaët chöùc Thuû

126

Töôùng, töùc vieân töôùng phuï traùch vieäc binh bò taïi ñòa phöông, nhöng khoâng coù quan

Thoáng Nhieáp toaøn boä vieäc binh bò taïi caùc dinh traán trong toaøn vuøng Gia Ñònh. Quoác

Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp I, trang 143 vaø 155 coù cheùp: “Chuùa

cho raèng vieäc quaân ôû bieân khoån caàn phaûi coù ngöôøi thoáng nhieáp cho neân sai Tröông

Phuùc Vónh laøm chöùc Ñieàu Khieån, quan binh caùc dinh, traán ñeàu thuoäc veà caû. Laïi ñaët

moät nha lî ôû phía Nam dinh Phieân Traán goïi laø dinh Ñieàu Khieån. Chöùc ñieàu khieån coù

töø ñoù.”

Naêm 1732, ngöôøi Ai Lao hôïp quaân cöôùp phaù caùc vuøng thuoäc Caàu Nam, Thoáng

Suaát Tröông Phuùc Vónh tieán quaân ñaùnh deïp vaø traùch vua Naëc Tha bao che dung tuùng

cho giaëc. Naëc Tha sôï Tröông Phuùc Vónh ñaùnh, beøn ñem nhieàu vaøng baïc cuûa caûi hoái

loä. Sau khi nhaän hoái loä, Tröông Phuùc Vónh beøn ñeå Thoáng Binh Traàn Ñaïi Ñònh, con

trai Toång binh Traàn Thöôïng Xuyeân, ñoùng quaân laïi ñeå tieáp tuïc deïp giaëc, coøn mình thì

keùo quaân veà. Ñeán khi quan Ñieàu Khieån(3)

thaønh Gia Ñònh laø Tröông Phöôùc Vónh maát

chöùc vì phaïm toäi, Nguyeãn Höõu Doaõn ñöôïc cöû laøm Söï Vuï Gia Ñònh Ñieàu Khieån(4)

vaøo

naêm Nhaâm Tyù, 1732.

Ñeán thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt, vaøo naêm 1747, vua Chaân Laïp laø Naëc Tha bò

Naëc Thaâm töø Xieâm La ñem quaân veà ñaùnh ñuoåi, phaûi chaïy sang Gia Ñònh. Khi Naëc

Tha chaïy sang Gia Ñònh, chuùa Nguyeãn beøn laáy vuøng ñaát troáng ôû phía treân Nghi Giang

cho Naëc Tha ñoùng quaân. Taïi ñaây, Naëc Tha ñaõ sai lính baét caàu vaùn qua soâng, maø ñeán

ngaøy nay daân ñòa phöông coøn quen goïi laø caàu Cao Mieân. Trong khi ñoù, ôû Cao Mieân,

Naëc Thaâm leân ngoâi, sau khi Thaâm qua ñôøi, caùc con laø Naëc Ñoân, Naëc Hieân vaø Naëc

Yeán tranh ngoâi vua. Nhaân cô hoäi naøy, moät caän thaàn cuûa Naëc Thaâm laø Soâ Lieân Toác

gaây bieán loaïn, cho quaân sang ñeán taän Myõ Tho cöôùp phaù. Khi chuùa Nguyeãn ñöôïc nghe

baùo caùo söï vieäc, chuùa beøn sai Nguyeãn Höõu Doaõn caát quaân Gia Ñònh ñi ñaùnh Soâ Lieân

Toác.

Thaùng 2 naêm 1748, quaân binh cuûa Nguyeãn Höõu Doaõn deïp tan loaïn Soâ Lieân Toác,

ñoát heát binh thuyeàn cuûa chuùng roài thöøa thaéng tieán quaân thaúng ñeán thaønh Nam Vang.

Boïn Naëc Ñoân, Naëc Hieân vaø Naëc Yeán ñeàu boû troán. Nguyeãn Höõu Doaõn beøn tuaân meänh

chuùa Nguyeãn, ñem Naëc Tha veà Nam Vang leân ngoâi vua Chaân Laïp. Khi moïi vieäc ôû

Chaân Laïp ñaõ ñöôïc bình ñònh xong, Doaõn keùo quaân trôû veà Gia Ñònh.

Sau khi trôû veà Gia Ñònh, Nguyeãn Höõu Doaõn baét ñaàu phaùt trieån vuøng ñaát naøy töø

röøng raäm thaønh nhöõng ruoäng ñoàng phì nhieâu cuûa vuøng ñaát phöông Nam. Tröôùc ñaây,

luùc löu daân môùi baét ñaàu ñoå xoâ vaøo ñaây, ñaát Gia Ñònh nhieàu choã coøn laày loäi, chöa coù

ñöôøng boä ñeå giao thoâng, söï ñi laïi raát khoù khaên, vì theá maø veà maët quaân söï, moïi tin töùc

töø bieân cöông baùo veà Gia Ñònh voâ cuøng baát tieän. Khi laøm Ñieàu Khieån cuûa Gia Ñònh,

oâng ñaõ cho ño ñaït ñòa theá, caêng daây roài cho ñaép nhöõng con loä giao thoâng thaúng taép

khaép moïi nôi trong thaønh Gia Ñònh. Thaùng 11 naêm 1748, chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt

(1738-1765) sai quan Ñieàu Khieån Nguyeãn Höõu Doaõn ñaët nhaø traïm cho con ñöôøng töø

Naïi Kieàu ñeán Höng Phuùc, goïi laø ñöôøng thieân lyù(5)

. Nôi naøo coù soâng lôùn thì oâng cho

laäp beán ñoø, mieãn lao dòch cho ngöôøi cheøo ñoø. Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam

127

Nhaát Thoáng Chí, taäp 2, trang 1684-1685, coù ghi söï vieäc naøy moät caùch cuï theå: “Ñöôøng

Thieân Lyù: moät ñöôøng phía Baéc. Nguyeân xöa, khai thaùc töø phía Baéc Taát Kieàu, coøn goïi

laø Caàu Sôn, ñeán ñaàm Bình Ñoàng, ruoäng buøn laày chöa môû, khaùch boä haønh muoán ñeán

Bình Hoøa, hoaëc leân Baêng Boät ñeàu phaûi ñi ñoø. Naêm Maäu Thaân, 1748, ñôøi vua Theá

Toâng, töùc chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt, nhaân coù bieán loaïn ôû Cao Mieân. Chuùc môùi sai

Ñieàu Khieån Nguyeãn Höõu Doaõn giaêng daây ñaép thaúng, gaëp choã möông raõnh thì baét

caàu, gaëp choã buøn laày thì haï caây ñaép ñaát ñeå qua laïi. Töø cöûa Caán Chi thaønh cuõ, ñeán beán

ñoø Bình Ñoàng daøi 17 daëm. Bôø phía Baéc laø ñòa giôùi Bieân Hoøa, ñaát traïm Bình Ñoàng, ñi

theo phía Baéc, qua nuùi Chaâu Thôùi, ñeán beán ñoø Bình Tieán, qua beán soâng Caùt do ñöôøng

xöù Ñoàng Phuû xuoáng Ñoàng Moân, ñeán Höng Phuùc, choã naøo gaëp soâng lôùn thì ñaët thuyeàn

ñoø, ñöôïc mieãn tröø söu dòch.”

Phaûi thaønh thaät maø noùi, quan Söï Vuï Gia Ñònh Ñieàu Khieån Nguyeãn Höõu Doaõn

chaúng nhöõng coù coâng ñieàu binh khieån töôùng, moät coâng thaàn döôùi thôøi chuùa Nguyeãn

Phuùc Truù, ñaùnh deïp khaép nôi ñeå ñem an bình veà cho daân chuùng ñaát phöông Nam, maø

oâng coøn laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaàu tieân phaùt trieån heä thoáng ñöôøng boä, caàu ñoø vaø

nhaø traïm treân vuøng ñaát phöông Nam, khieán cho cuoäc soáng cuûa daân chuùng ngaøy caøng

tieän nghi vaø deã daøng hôn. Nhöõng coâng trình xaây döïng cuûa oâng vaøo naêm 1748 ñaõ goùp

phaàn khoâng nhoû trong vieäc phaùt trieån vuøng Gia Ñònh noùi rieâng vaø caû vuøng Ñaát

Phöông Nam noùi chung, khieán cho daân cö caû vuøng ñaát naøy ngaøy moät ñoâng ñaûo, thò töù

trôû neân truø phuù, ñôøi soáng daân chuùng trôû neân an cö laïc nghieäp hôn. Daân chuùng vuøng

Ñaát Phöông Nam luoân ghi nhaän coâng lao cuûa oâng ñoái vôùi vuøng ñaát naøy khoâng phaûi laø

nhoû. Ñaøn haäu boái Ñaát Phöông Nam seõ ñôøi ñôøi kính ngöôõng vaø nhôù ôn oâng!

Ghi Chuù:

(1) Chuùa Nguyeãn Phuùc Truù veà sau naøy ñöôïc trieàu ñình nhaø Nguyeãn truy toân laø Tuùc Toâng Hieáu Ninh

Hoaøng Ñeá.

(2) Cai Cô laø chöùc quan voõ baäc trung trong thôøi caùc chuùa Nguyeãn.

(3) Ñieàu Khieån laø chöùc quan ñöùng ñaàu caùc ñôn vò haønh chaùnh toaøn vuøng Gia Ñònh. Khoaûng naêm 1731,

chuùa Nguyeãn Phuùc Truù (1725-1738) cöû Tröông Phuùc Vónh giöõ chöùc Ñieàu Khieån Gia Ñònh. Naêm

1732, khi Tröông Phuùc Vónh keùo quaân leân Nam Vang ñaùnh deïp giaëc Ai Lao. Sau khi vua Naëc Tha

hoái loä cho Vónh ñeå khoûi bò Vónh taâu veà chuùa Nguyeãn trong vieäc dung tuùng giaëc Ai Lao, Vónh beøn

keùo quaân veà Gia Ñònh. Thaùng 5 naêm 1732, quan Thoáng binh Traàn Ñaïi Ñònh tieán quaân ñeán Loâ

Vieät. Theá giaëc Laøo ñeán luùc cuøng quaãn. Naëc Tha laïi heát söùc hoå trôï cho Ñaïi Ñònh neân baét ñöôïc

töôùng giaëc.

(4) Ñaây laø chöùc vuï taïm, cuõng gioáng chöùc xöû lyù thöôøng vuï vaäy. Vaãn laøm nhöõng coâng vieäc cuûa moät

quan Ñieàu Khieån, nhöng chöa ñöôïc phong chöùc Ñieàu Khieån.

(5) Ñaát Gia Ñònh voán laø vuøng nhieàu soâng ngoøi, kinh raïch, nhieàu nôi laày loäi. Töø naêm 1698, chuùa

Nguyeãn Phuùc Chu (1691-1725) sai quan Thoáng Suaát Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo kinh

löôïc Ñaát Phöông Nam, döïng ñaët hai dinh Traán Bieân, veà sau laø vuøng Bieân Hoaø; vaø dinh Traán

Phieân, veà sau laø vuøng Saøi Goøn-Gia Ñònh. Ñeán luùc ñoù, xöù Ñaøng Trong ñaõ môû roäng tôùi haøng ngaøn

daëm, ñöôïc hôn 4 vaïn hoä. Chuùa Nguyeãn laïi cho chieâu moä daân sieâu taùn töø Boá Chính vaøo Nam ñeán

laäp nghieäp taïi vuøng ñaát naøy cho ñoâng ñuùc. Laïi cho thieát laäp thoân, xaõ, phöôøng, huyeän, phuû... chia

caét giôùi haïn, khai khaån hoang ñòa, ñònh leänh thueá toâ, dung, laøm soå ñinh soå ñieàn. Tuy laø vaäy, tính

128

ñeán nay ñaõ gaàn 50 naêm maø ñöôøng saù chöa thoâng, khaùch boä haønh ñi laïi vaát vaû, vieäc baùo caùo töø

bieân cöông veà kinh, vaø vieäc bieân phoøng cuõng khoâng tieän. Chính vì vaäy maø Chuùa Nguyeãn Phuùc

Khoaùt sai Ñieàu Khieån Nguyeãn Höõu Doaõn ngaém ño ñòa theá, giaêng daây laáy thaúng, baét ñaàu töø phía

Baé vuøng Taát Kieàu ñeán ñòa phaän Höng phuùc, tuøy nôi maø ñaët nhaø traïm, goïi laø ñöôøng Thieân Lyù.

7) Toáng Phöôùc Hieäp (?-1776)

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, quyeån 3,

Toáng Phöôùc Hieäp laø moät danh thaàn thôøi Nguyeãn sô. OÂng thuoäc doøng doõi Luaân Quaän

Coâng Toáng Phöôùc Trò, töøng laøm Traán thuû Thuaän Hoùa döôùi thôøi nhaø Leâ. Noäi toå cuûa

oâng laø Toáng Phöôùc Ñaïo, töøng laøm Noäi Taû Chöôûng Dinh, töôùc Quaûng Taøi Haàu; vaø cha

oâng laø Toáng Phöôùc An, cuõng laø moät voõ töôùng, nhöng khoâng roõ chöùc töôùc. Toáng Phöôùc

Hieäp voán ngöôøi ôû Quí Huyeän, Toáng Sôn, Thanh Hoùa(1)

, sau di cö vaøo Thöøa Thieân.

Khoâng coù saùch söû naøo ghi laïi chuyeän Toáng Phöôùc Hieäp gia nhaäp quaân ñoäi chuùa

Nguyeãn cuûa xöù Ñaøng Trong vaøo naêm naøo, chæ bieát laø vaøo thôøi chuùa Voõ Vöông

Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1714-1765), vaø sau ñoù ñöôïc cöû vaøo Nam vaø trôû thaønh vò quan

ñaàu tieân giöõ chöùc Löu Thuû Dinh Long Hoà. Thôøi Ninh Vöông, naêm 1730, sau khi

Thoáng Binh Traàn Ñaïi Ñònh giuùp Chaân Laïp deïp ñöôïc giaëc ngöôøi Laøo, vua Naëc Tha

(Sotha II) beøn ñem daâng cho Chuùa Nguyeãn hai phaàn ñaát Myõ Tho vaø Laâm Voà(2)

cho

saùp nhaäp vaøo Gia Ñònh. Tuy nhieân, ñeán thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt, trò vì ngoâi

chuùa töø naêm 1738 ñeán naêm 1765, thaáy ñaát Gia Ñònh ñaõ quaù roäng neân Chuùa beøn chia

mieàn Nam ra laøm 3 dinh vaø moät traán, ñaët theâm chaâu Ñònh Vieãn vaø döïng Dinh Long

Hoà. Taïi moãi dinh ñaët quan Löu Thuû cai quaûn.

Chuùa Nguyeãn beøn boå nhieäm oâng vaøo chöùc Löu Thuû Dinh Long Hoà töø khi dinh naøy

môùi ñöôïc thaønh laäp vaøo naêm 1732 cho ñeán khi oâng maát vaøo naêm 1776. Ban ñaàu thì

dinh Long Hoà ñöôïc ñaët taïi Caùi Beø, nay thuoäc tænh Myõ Tho, nhöng sau ñoù vaøo naêm

Ñinh Söûu, 1757, quan Kinh Löôïc Nguyeãn Cö Trinh taâu leân Chuùa Nguyeãn xin ñöôïc

dôøi lî sôû dinh Long Hoà töø Caùi Beø veà vuøng Laâm Voà vaø ñöôïc ñoåi ra theo teân chöõ Vieät

laø Long Hoà, nay laø vuøng tænh lî Vónh Long. Luùc naøy dinh Long Hoà bao goàm Chaâu

Ñònh Vieãn vôùi caùc toång Taân An, nay laø vuøng Beán Tre; toång Vónh Bình, nay laø vuøng

Vónh Long; toång Vónh trò nay laø vuøng Vuõng Lieâm; vaø toång Ba Lai, nay laø vuøng Cai

Laäy vaø Caùi Beø. Ñoàng thôøi dinh Long Hoà coøn cai quaûn luoân ba ñaïo: Ñaïo Ñoâng Khaåu,

nay laø vuøng Sa Ñeùc, Lai Vung vaø Laáp Voø; ñaïo Taân Chaâu ôû phía Tieàn Giang; vaø ñaïo

Chaâu Ñoác beân phía Haäu Giang.

Trong Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, Trònh Hoaøi Ñöùc ghi: “Long Hoà laø vuøng ñaát môùi

khai phaù, tuy coù chôï Long Hoà mua baùn taáp naäp vaø nhöõng khu vöôøn ruoäng xanh toát,

song vaãn coøn nhieàu röøng raäm, thuù döõ, raén ñoäc vaø naïn troäm cöôùp.” Khi ñöôïc Chuùa Voõ

Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt boå veà ñaây laøm Löu Thuû, oâng ñaõ hôïp cuøng vôùi nhöõng

quan laïi döôùi tröôùng mình laø caùc quan Cai Baï Nguyeãn Khoa Toaøn, Cai Cô Toáng

Phöôùc Hoøa (em ruoät cuûa Toáng Phöôùc Hieäp), vaø Cai Cô Ñoác Chieán Nguyeãn Khoa

129

Kieân, taän taâm taän löïc cuøng nhau bieán nhöõng nôi röøng thieâng nöôùc ñoäc thaønh nhöõng

caùnh ñoàng ruoäng truø phuù baït ngaøn. Trong suoát thôøi gian laøm quan Löu Thuû taïi ñaây,

oâng luoân taän tuïy vôùi chöùc vuï, luoân chaêm soùc söï an nguy cuûa daân chuùng trong vuøng,

vaø luoân möu caàu lôïi ích cho daân chuùng, khieán vieäc trò an luùc naøo cuõng toát ñeïp, vaø maõi

tôùi ngaøy nay daân chuùng vuøng naøy vaãn coøn nhaéc nhôû, kính ngöôõng vaø nhôù ôn oâng(3)

.

OÂng luoân khuyeán khích daân chuùng tieáp tuïc khai hoang laäp aáp. Trong suoát thôøi laøm

quan taïi ñaây, oâng laäp ñöôïc nhieàu thaønh tích toát vaø raát ñöôïc daân chuùng kính yeâu nhö

baäc phuï maãu.

Ñeán naêm 1757, sau khi vua Naëc Nguyeân beân Mieân baêng haø, moät ngöôøi chuù hoï teân

Naëc Nhuaän, vì muoán leân ngoâi vua neân ñem daâng hai xöù Preah Trapeang vaø Bassac(4)

daâng leân Chuùa Nguyeãn ñeå xin caàu phong. Sau ñoù Naëc Nhuaän bò con reå laø Naëc Hinh

gieát cheát ñeå cöôùp ngoâi. Nhaân cô hoäi naøy, con cuûa coá vöông Naëc Nguyeân laø Naëc Toân

chaïy sang Haø Tieân caàu cöùu vôùi Maïc Thieân Töù, xin Chuùa Nguyeãn giuùp laáy laïi ngoâi

vua. Sau khi leân ngoâi Naëc Toân laïi daâng vuøng ñaát Taàm Phong Long ñeå ñeàn ôn. Ñaây laø

moät vuøng ñaát bao la chaïy daøi töø Sa Ñeùc, Cao Laõnh, Caùi Taøu Thöôïng, Taân Chaâu vaø

Chaâu Ñoác. Chuùa cho thaønh laäp theâm ba ñaïo tröïc thuoäc Dinh Long Hoà, ñoù laø Taân

Chaâu Ñaïo, Chaâu Ñoác Ñaïo, vaø Ñoâng Khaåu Ñaïo(5)

. Sau ñoù, laïi taùch moät phaàn cuûa Traán

Haø Tieân vaø Chaâu Ñoác Ñaïo ñeå thaønh laäp Kieân Giang Ñaïo ñeå tieän vieäc phoøng thuû,

ngaên ngöøa boïn giaëc Xieâm La hay quaáy nhieãu vuøng bieån quanh ñaûo Phuù Quoác vaø Haø

Tieân. Kieân Giang Ñaïo laø moät vuøng ñaát baït ngaøn chaïy daøi töø Raïch Giaù, qua Long

Xuyeân vaø xuoáng taän Caø Mau. Thôøi ñoù, veà phöông dieän quaân söï thì hai ñaïo Chaâu Ñoác

vaø Kieân Giang ñöôïc ñaët döôùi söï chæ huy cuûa quan Traán Thuû traán Haø Tieân, tuy nhieân,

veà maët haønh chaùnh thì toaøn boä caùc ñaïo môùi naøy ñeàu ñöôïc ñaët döôùi quyeàn cuûa quan

Löu Thuû Dinh Long Hoà. Chính vì theá maø vaøo thôøi quan Löu Thuû Toáng Phöôùc Hieäp,

Dinh Long Hoà laø moät vuøng ñaát bao la roäng raõi vaø traùch nhieäm cuûa oâng raát naëng neà.

Toáng Phöôùc Hieäp coù taøi ñaùnh giaëc, döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn (1765-

1777)(6)

, oâng giuùp Maïc Thieân Töù ñaùnh ñuoåi quaân Xieâm.

Naêm 1767, nöôùc Xieâm La bò Mieán Ñieän ñaùnh phaù vaø baét vua ñi. Ñeán naêm 1768,

moät ngöôøi goác Quaûng Ñoâng beân Trung Hoa teân Trònh Quoác Anh (Taksin), töøng giöõ

chöùc Phi Nhaõ (Phya) taïi vuøng ñaát Mang Taùt, töï khôûi binh roài töï xöng laøm vua... Vua

Cao Mieân laø Naëc Toân khoâng phuïc neân khoâng tieáp tuïc trieàu coáng Xieâm La. Trònh

Quoác Anh beøn ñaët Naën Noän leân thay vaø chieám ñoùng Nam Vang. Luùc naøy, Trònh Quoác

Anh bieát con cuûa cöïu vöông Xieâm La laø Chieâu Thuùy ñang tî naïn ôû Haø Tieân, vì sôï sau

naøy coù bieán loaïn neân vaøo thaùng 10 naêm Taân Maõo, 1771, Trònh Quoác Anh ñaõ ñem

quaân sang ñaùnh Haø Tieân. Ñoâ Ñoác Maïc Thieân Töù khoâng giöõ noåi Haø Tieân neân phaûi ruùt

quaân veà Traán Giang, nay laø Caàn Thô, ñeå chôø quaân trieàu ñình cöùu vieän. Thaùng 6 naêm

1772, chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn sai quan Thoáng Suaát Nguyeãn Cöûu Ñaøm

laõnh chöùc Ñieàu Khieån, ñem binh thuyeàn vaøo ñaùnh deïp quaân Xieâm La. Trònh Hoaøi

Ñöùc coù ghi trong Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí veà Toáng Phöôùc Hieäp nhö sau: “Löu thuû

dinh Long Hoà laø Cai Cô Kính Thaän Haàu Toáng Phöôùc Hieäp ñem binh ñaùnh tieáp

130

öùng...vaøo vuøng Chaâu Ñoác, ñaùnh lui quaân binh Xieâm La, quaân Nam ñuoåi theo cheùm

ñöôïc hôn 300 teân. Töôùng Xieâm laø Chieâu Khao Lieân beøn boû thuyeàn leân bôø chaïy veà

Haø Tieân. Dinh binh thaâu 5 chieán thuyeàn roài ñeå moät ít quaân phoøng thuû Chaâu Ñoác, coøn

ñaïi quaân thì keùo trôû veà Taân Chaâu-Hoàng Ngöï.”

Naêm Taân Maõo, 1771, baáy giôø moät vò töôùng Xieâm La giöõ chöùc Phi Nhaõ (Phya) taïi

ñaát Mang Taùt teân laø Trònh Quoác Anh (Taksin) töï xöng laø vua Xieâm La, roài laáy lyù do

laø con vua tröôùc laø Chieâu Thuùy ñang laãn troán taïi Haø Tieân neân ñem quaân taán coâng laán

chieám Haø Tieân ñeå traùnh haäu hoïa veà sau naøy. Thaùng 10 naêm 1771, Trònh Quoác Anh

beøn xua thuûy binh vaø chieán thuyeàn sang ñaùnh phaù vuøng ñaát Mang Khaûm. Quan Traán

Thuû Maïc Thieân Töù bò thua neân phaûi lui quaân veà vuøng Chaâu Ñoác. Sau khi quaân Xieâm

tieán chieám luoân vuøng Chaâu Ñoác, quaân cuûa thaønh Gia Ñònh khoâng ñuû tieáp trôï cho quan

Traán Thuû Haø Tieân neân thaùng 6 naêm 1772, chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn beøn cöû Thoáng

Suaát Nguyeãn Cöûu Ñaøm laõnh chöùc Ñieàu Khieån, ñem binh thuyeàn vaøo Nam ñaùnh deïp

quaân Xieâm La. Ñoàng thôøi, chuùa Nguyeãn cuõng sai Kính Thaän Haàu Toáng Phöôùc Hieäp

caát quaân cuûa Dinh Long Hoà ñi tieáp öùng ñeå taûo tröø giaëc Xieâm. Luùc Toáng Phöôùc Hieäp

caát quaân ñi thì giaëc Xieâm La ñaõ vaøo ñeán Traán Giang, nay thuoäc Caàn Thô. Nhôø taøi

gioûi veà quaân söï, Toáng Phöôùc Hieäp ñaõ chæ huy Dinh Long Hoà ñaåy lui giaëc Xieâm La ra

khoûi bôø coõi. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, theo saùch Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, taùc giaû

Trònh Hoaøi Ñöùc coù ghi: “Löu Thuû dinh Long Hoà laø Cai Cô Kính Thaän Haàu Toáng

Phöôùc Hieäp ñem binh theo ñöôøng Haäu Giang tieán leân traán giöõ Chaâu Ñoác ñeå tieáp öùng

cho hai caùnh quaân cuûa Nguyeãn Cöûu Ñaøm ñang tieán theo ngaõ Tieàn Giang vaø caùnh

quaân cuûa Ñoâng Khaåu ñaïo do Cai Baï Nguyeãn Khoa Thuyeân chæ huy tieán theo ñöôøng

Kieân Giang. Khi ñaùnh vaøo Chaâu Ñoác, ñaåy lui giaëc Xieâm La veà phía soâng Cuøng, töùc

ngoïn soâng Giang Thaønh ngaøy nay. Toáng Phöôùc Hieäp beøn ra leänh cho quan binh ñuoåi

theo vaø cheùm ñöôïc hôn 300 teân giaëc. Töôùng Xieâm La laø Chieâu Khao Lieân phaûi boû

chieán thuyeàn chaïy leân ñöôøng boä veà Haø Tieân thoaùt thaân. Toáng Phöôùc Hieäp tòch thu 5

chieán thuyeàn, ra leänh cho quaân binh phoøng thuû Chaâu Ñoác, roài sau ñoù keùo veà Taân

Chaâu(7)

.”

Sau ñoù oâng coøn coù coâng lôùn trong vieäc ñaùnh nhau vôùi nhaø Taây Sôn ôû mieàn Nam

Trung Phaàn. Naêm Giaùp ngoï, 1774, nghóa binh Taây Sôn tieán chieám Bình Thuaän, quan

Ñieàu Khieån thaønh Gia Ñònh laø Nguyeãn Cöûu Ñaøm beøn sai Toáng Phöôùc Hieäp cuøng vôùi

vieân Cai Baï laø Nguyeãn Khoa Thuyeân ñem töôùng só naêm dinh(8)

vaø truyeàn hòch hieäu

trieäu nghóa binh ôû caùc ñaïo thuûy boä cuøng tieán ñaùnh 3 phuû Bình Thuaän, Dieân Khaùnh vaø

Bình Khöông. Bình ñònh xong 3 phuû naøy, oâng ñem binh truù ñoùng taïi Vaân Phong(9)

ñeå

choáng quaân Taây Sôn.

Naêm Giaùp Ngoï, 1774, nghóa binh Taây Sôn ñaùnh chieám Bình Thuaän. Toáng Phöôùc

Hieäp nhaän leänh cuûa töôùng Nguyeãn Cöûu Ñaøm, hoïp vôùi Cai Boä Nguyeãn Khoa Thuyeân,

laõnh töôùng só 5 dinh vaø vieát hòch truyeàn ñi khaép nôi chieâu moä quaân binh choáng laïi

nghóa binh Taây Sôn. Muøa ñoâng naêm 1774, chuùa Trònh Saâm sai töôùng Hoaøng Nguõ

Phuùc ñem 30.000 quaân vaøo ñaùnh chieám thaønh Phuù Xuaân, chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn

131

phaûi chaïy vaøo Quaûng Nam vaø ñeán naêm AÁt Muøi, 1775, laïi phaûi chaïy vaøo thaønh Gia

Ñònh. Khi thuyeàn chuùa Nguyeãn ñeán cöûa Vaân Phong, ñích thaân Toáng Phöôùc Hieäp vaø

Nguyeãn Khoa Thuyeân ra röôùc. Nhôø coâng traïng ñoù oâng ñöôïc chuùa Nguyeãn thaêng chöùc

Tieát Cheá Ñinh Quoác Coâng, töôùc Kính Quaän Coâng, vaø giao cho oâng vieäc ñaùnh chieám

laïi thaønh Phuù Yeân. Baáy giôø nghe tin Ñoâng Cung Döông(10)

bò nghóa binh Taây Sôn baét,

Toáng Phöôùc Hieäp beøn sai Tri Huyeän Baïch Doaõn Trieäu ñeán ñieàu ñình vôùi quan töôùng

cuûa Nguyeãn Nhaïc. Trong thö, Toáng Phöôùc Hieäp coù vieát: “Phaûi traû Ñoâng Cung Döông

laïi cho ta, neáu khoâng thì ñaïi quaân ñeán ñaùnh, khoâng coù ñöôøng chaïy ñaâu.” Vò quan Taây

Sôn naøy giaû boä sôï haõi vaø cho ngöôøi ñeán xin veà haøng vôùi chuùa Nguyeãn. Toáng Phöôùc

Hieäp chaáp nhaän maø khoâng phoøng bò, neân bò quaân cuûa Nguyeãn Hueä ñaùnh uùp taïi Vaân

Phong, quaân chuùa Nguyeãn thaát baïi naëng neà, Toáng Phöôùc Hieäp cho leänh ruùt quaân, sai

Toáng Phöôùc Hoøa ôû laïi traán giöõ vuøng OÂ Loan(11)

. Khi ñoù töôùng goác ngöôøi Minh Höông

cuûa nghóa binh Taây Sôn teân laø Lyù Taøi laïi ñem quaân thaønh Phuù Yeân veà haøng Toáng

Phöôùc Hieäp. Chuùa Nguyeãn nhaän Lyù Taøi vaøo quaân chuùa Nguyeãn vaø ñaët döôùi quyeàn

chæ huy cuûa quan Tieát Cheá Toáng Phöôùc Hieäp. Trong khi Lyù Taøi ñöôïc troïng duïng, thì

Toáng Phöôùc Hieäp laïi ñem moät vò töôùng tieân phong cuûa Taây Sôn trong thaønh Phuù Yeân,

teân laø Nghóa cuøng vôùi 50 thuoäc haï ra cheùm(12)

.

Naêm Bính Thaân, 1776, Chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn bò Taây Sôn truy

ñuoåi, neân ñem gia quyeán chaïy vaøo Gia Ñònh. Ngaøy moàng 8 thaùng 2 naêm Bính Thaân,

Töôùng Taây Sôn laø Tieát Cheá Nguyeãn Löõ ñem quaân vaøo ñaùnh Gia Ñònh. Trong khi

thaønh Gia Ñònh ñang bò quaân Taây Sôn vaây haõm gaét gao, Toáng Phöôùc Hieäp ñöa quaân

trôû vaøo cöùu vieän, sau khi phaân coâng cho chö töôùng ñaùnh vaøo caùc maët thaønh Gia Ñònh

thì chaúng may laâm beänh maø maát(13)

. Luùc naøy nghóa binh Taây Sôn töø thöôïng ñaïo taán

coâng vaøo phaù vôõ hai ñoàn Kyù Giang vaø Thò Vaõi. Nguyeãn Phuùc Tuaán vaø Nguyeãn Ñaïi

Löõ ñeàu töû traän. Quaân Taây Sôn voán caêm gheùt teân haøng töôùng Hoøa Nghóa ñaïo Lyù Taøi

neân ñaõ thaúng tay ñoát phaù nuùi Chaâu Thôùi. Nhoùm ngöôøi Minh Höông ôû Phieân traán vaø

Thanh Haø ôû Bieân traán cuõng bò vaï laây. Tuy nhieân, quaân Taây Sôn chæ ñaùnh xong roài ruùt

lui veà Quy Nhôn chöù khoâng chieám giöõ vuøng Gia Ñònh.

Khi hay tin Kính Quoác Coâng Toáng Phöôùc Hieäp maát vaøo thaùng 6 naêm 1776, chaúng

nhöõng daân chuùng trong dinh Long Hoà thöông tieác, maø daân chuùng khaép vuøng ñaát

phöông Nam, vaø ngay caû vua quan cuõng ñeàu tieác thöông cho moät baäc trung quaân coâng

thaàn, ñaõ vaøo sanh ra töû xaây thaønh ñaép luõy ñeå baûo veä giang san vaø ñem laïi söï no côm

aám aoù vaø an cö laïc nghieäp cho moïi ngöôøi. Trong Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân,

sau phaàn ghi laïi tieåu söû cuûa oâng ñaõ coù ghi maáy lôøi nhö sau: “Buoåi ñaàu Toáng Phöôùc

Hieäp traán thuû dinh Long Hoà, chính söï khoan dung, daân yeâu meán nhö cha meï. Tính

ngöôøi khaúng khaùi, coù taøi löôïc, thöôøng xem vieäc deïp giaëc laø nhieäm vuï cuûa mình, ngöôøi

ngöôøi ñeàu raát troâng caäy. Khi oâng maát vaøo muøa haï naêm Bính Thaân, 1776. Khi nghe tin

oâng qua ñôøi, daân chuùng dinh Long Hoà ai ai cuõng caûm thöông vaø nuoái tieác, taát caû ñeàu

ñoàng ñeå tang cho oâng, chôï buùa nghæ 3 ngaøy, phoá phöôøng ñeàu ñoùng cöûa. Daân laøm

ruoäng raãy, chaøi löôùi, vaø ngay caû nhöõng ngöôøi daân lao ñoäng trong dinh ñeàu nghæ laøm,

132

ngay taïi dinh quan Löu Thuû, caùc quan ñaõ treo côø ruõ trong ba ngaøy. Chuùa thöông tieác

khoâng nguoâi, taëng laø Höõu Phuû Quoác Coâng, laäp ñeàn thôø ôû Long Hoà, xuaân thu cuùng teá,

nhieàu laàn hieån hieän linh öùng, höông löûa khoâng döùt.” Trong khi ñoù, Quoác Söû Quaùn

Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc cuõng ghi: “Phöôùc Hieäp laø ngöôøi khaúng khaùi, coù taøi

löôïc, laáy vieäc ñaùnh giaëc laøm nhieäm vuï cuûa mình, ñöông thôøi xem laø choã döïa quan

troïng. Chuùa thöông tieác maõi, taëng Höõu Phuû Quoác Coâng, cho döïng ñeàn thôø Toáng Quoác

Coâng Töø ôû aáp Tröôøng Xuaân, nay thuoäc thaønh phoá Vónh Long, ñeàn thôø naøy xuaân thu teá

leã, höông khoùi khoâng ngôùt.” Tröôùc naêm 1975, Mieáu Quoác Coâng, gaàn tröôøng trung hoïc

Vónh Lieân cuûa ngöôøi Hoa, naèm trong quaän Chaâu Thaønh, tænh Vónh Long. Thôøi ñoù,

tröôøng trung hoïc coâng laäp lôùn nhaát thôøi ñoù laø tröôøng Nguyeãn Thoâng cuõng ñöôïc ñoåi laïi

ñeå mang teân oâng. Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí coù ghi veà ngoâi mieáu cuûa ngaøi Toáng

Quoác Coâng nhö sau: “ÔÛ huyeän Vónh Bình, ñaïi thaàn hoï Toáng Phöôùc, teân laø Kính, baét

ñaàu laøm Löu Thuû dinh Long Hoà. Khi Taây Sôn khôûi bieán, ngaøi tieán binh ñaùnh Phuù

Yeân, sau ñöôïc goïi veà Gia Ñònh roài bò beänh maø maát, ñöôïc chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn

Phuùc Thuaàn truy taëng Höõu Phuû Quoác Coâng. Daân chuùng thoân Tröôøng Xuaân(14)

caûm moä

coâng ñöùc, laäp ñeàn thôø taïi dinh Long Hoà, ngaøy nay thuoäc xaõ Long Chaâu, thaønh phoá

Vónh Long, tænh Vónh Long, moãi khi caàu ñaûo ñeàu coù linh öùng.”

Ñeán naêm Gia Long thöù 9, 1810, linh vò cuûa oâng ñöôïc ñöa veà thôø ôû Mieáu Trung

Tieát Coâng Thaàn vaø Mieáu Hoäi Ñoàng ôû Hueá. Naêm Minh Maïng thöù 3, 1822, gia taëng

Trung Ñaúng Thaàn, thôø Mieáu Coâng Thaàn taïi dinh Long Hoà. Ngaøy 24 thaùng 9, naêm

1823, vua Minh Maïng laïi phong cho oâng Phuø Chính Trung Ñaúng Thaàn vaø cho thôø ôû

mieáu Hoäi Ñoàng ôû Gia Ñònh. Hieän taïi saéc vaên vaãn coøn taïi mieáu Hoäi Ñoàng ôû Vónh

Long: “Huaân Lieät Coâng Thaàn, Ñaëc Tieán Phuï Quoác Coâng, Thöôïng Töôùng Quaân,

Chöôûng Hieàn Phuû, taêng Toång Quoác Coâng, Kinh Söï Gia Phong Phoø Chaùnh Vieân Traïch

Trung Ñaúng Thaàn.” Sau ñoù, ñeán ñôøi Thieäu Trò vaø Töï Ñöùc, Toáng Phuû Quaân Toân Thaàn

laïi ñöôïc gia taëng theâm myõ töï: “Phuø Chính Vieân Traïch Ñòch Nghò Chieâu Tích Quang

YÙ Trung Ñaúng Thaàn.”

Quan Löu Thuû Dinh Long Hoà laø moät taám göông lieâm minh caàn chaùnh, caû ñôøi chæ

bieát vì daân vì nöôùc. Toáng Phöôùc Hieäp cai trò daân vôùi loøng nhaân haäu neân ñöôïc nhaân

daân vuøng Long Hoà xem oâng nhö baäc cha meï. OÂng laø ngöôøi khaúng khaùi laïi coù taøi thao

löôïc, luoân xem vieäc deïp giaëc baûo veä trò an cho daân chuùng leân haøng ñaàu, neân khi hay

tin oâng qua ñôøi, daân chuùng ai cuõng thöông tieác. Luùc aáy, daân trong thaønh Vónh Long

nghæ vieäc ba ngaøy ñeå tang cho oâng. OÂng ñaõ giuùp khai khaån Dinh Long Hoà vaø giuùp daân

vuøng naøy an höôûng thaùi hoøa trong suoát thôøi gian daøi. Chính vì vaäy maø tieáng taêm cuûa

oâng vang doäi, chaúng nhöõng taïi vuøng ñaát phöông Nam hay xöù Ñaøng Trong, maø caû Leâ

Quí Ñoân cuûa xöù Ñaøng Ngoaøi cuõng phaûi neå vì. Tröôùc naêm 1975, haèng naêm vaøo hai

ngaøy moàng 2 vaø 3 thaùng 6 aâm lòch, daân chuùng trong tænh Vónh Long toå chöùc leã gioã cuûa

oâng raát long troïng vaø trang nghieâm(15)

. Nhöõng huyeàn thoaïi veà söï oai linh hieån haùch

cuûa oâng vaãn ñöôïc löu truyeàn tôùi ngaøy nay. Tuy nhieân, sau naêm 1975, coù thôøi ngöôøi ta

cho ñaäp phaù mieáu ñeå xaây nhaø vaên hoùa Tænh, khoâng bieát baây giôø nôi aáy coù coøn ñöôïc

133

thôø phöôïng nghieâm trang nhö döôùi thôøi caùc chaùnh quyeàn coù vaên hoùa nöõa hay khoâng?

Veà sau naøy, ngöôøi vieát taäp saùch Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam coù nghe caùc baäc kyø laõo

vaø nhöõng ngöôøi laøm vieäc trong cô quan Vaên Hoùa cuûa chaùnh quyeàn môùi keå laïi raèng:

“Vaøo khoaûng cuoái naêm 1982, mieáu Quoác Coâng do daân chuùng thuoäc thoân Tröôøng

Xuaân ngaøy tröôùc xaây döïng leân ñeå thôø ngaøi Toáng Phöôùc Hieäp, ñaõ bò moät soá caùn boä

vaên hoùa ôû ñòa phöông ñaäp phaù vì cho raèng oâng ñaõ chæ huy quaân ñoäi nhaø Nguyeãn ñaùnh

phaù nghóa binh Taây Sôn. Ñòa ñieåm ngoâi mieáu naøy ñöôïc söû duïng ñeå laøm nôi laøm vieäc

cuûa nhaø nöôùc, roài sau ñoù xaây Nhaø Vaên Hoùa Tænh.”

Ñình Taân Giai, toïa laïc trong xoùm Caàu Kinh Cuït,

nôi linh vò Toáng Phöôùc Hieäp ñang ñöôïc thôø

Tröôùc tình caûnh aáy, moät soá nhaân só ñòa phöông ñaõ giaáu ñöôïc tôø saéc phong, thanh

kieám baùu vaø linh vò cuûa ngaøi, roài leùn ñem veà thôø trong ñình Taân Giai. Luùc laøm vieäc

naøy, caùc nhaân só raát sôï chính quyeàn môùi laøm khoù deã. Maõi ñeán naêm 2009, chính quyeàn

ñòa phöông môùi cho phuïc hoài teân tuoåi cuûa ngaøi vaø cho toå chöùc leã vía Toáng Quoác

Coâng, vaø töø ñoù veà sau ñeàu cho pheùp daân chuùng khu ñình Taân Giai toå chöùc leã vía haøng

naêm cho ngaøi vaøo nhöõng ngaøy muøng 2 vaø 3 thaùng 6 aâm lòch. Tuy nhieân, tôø saéc phong

thaàn cuûa ngaøi hieän vaãn coøn ñang ñöôïc caát giöõ trong Baûo Taøng Vieän tænh Vónh Long.

Rieâng thanh kieám baùu, sau nhieàu naêm thaát laïc, ngöôøi ta ñaõ tìm laïi ñöôïc vaø ñem noù

vaøo thôø trong ñình Taân Giai(16)

vaøo naêm 1992.

Di aûnh Quoác Coâng Toáng Phöôùc Hieäp

Hieän ñöôïc thôø trong Ñình Taân Giai Vónh Long

134

Tröôùc naêm 1975, ngoâi tröôøng trung hoïc mang teân Toáng Phöôùc Hieäp(17)

lôùn nhaát

tænh, maø coù leõ lôùn nhaát mieàn Taây, vì theo thoáng keâ cuûa boä Giaùo Duïc VNCH naêm

1965, toång soá hoïc sinh haøng naêm cuûa noù vaøo khoaûng töø 4.500 ñeán 4.800. Taïi thaønh

phoá Vónh Long tröôùc naêm 1975 cuõng coù moät con ñöôøng mang teân Toáng Phöôùc Hieäp,

nhöng sau naêm 1975, chính quyeàn môùi ñaõ thay caû teân tröôøng laãn teân ñöôøng baèng

nhöõng teân khaùc. Quan Quoác Coâng Toáng Phöôùc Hieäp coøn coù moät ngöôøi em teân laø

Toáng Phöôùc Hoøa, cuõng laø moät trong nhöõng danh töôùng löøng laãy, theo phoø chuùa Taân

Chính Vöông Nguyeãn Phuùc Döông. Naêm 1777, trong moät traän ñaùnh nhau vôùi quaân

Taây Sôn ôû vuøng Ba Vaùt, gaëp luùc nguy khoán, oâng ñaõ ruùt göôm töï saùt, veà sau ñöôïc vua

Gia Long truy taëng töôùc Chöôûng Dinh Quaän Coâng.

Naêm 1985, ngöôøi vieát taäp saùch naøy coù gaëp chuù Huyønh Minh, taùc giaû cuûa taäp saùch

Vónh Long Xöa, taïi Toå Ñình Minh Ñaêng Quang. Hai chuù chaùu coù noùi chuyeän vôùi nhau

raát nhieàu veà nhöõng Haøo Kieät cuûa Ñaát Phöông Nam, trong ñoù quan Quoác Coâng Toáng

Phöôùc Hieäp luoân coù moät choã ñöùng raát traân troïng. Ngöôøi vieát coù hoûi chuù Huyønh Minh

veà nhöõng caâu lieãn trong Mieáu Quoác Coâng, chuù lieàn noùi ngay, trong mieáu quoác coâng

naêm 1955 haõy coøn 8 caâu lieãn, ñaïi yù nhö sau:

“Quoác vaän taù hoaøn kyø, oanh lieät cöông tröôøng ña dieäu toaùn,

Coáng qui bình nam ñòa, nguy nga mieãu vuõ töù anh linh.

Quoác vaän trung höng. Laân caùc thinh danh, thieân coå taïi;

Coâng bình chaùnh ñaïi. Long thaønh höông hoûa vaïn nieân xuaân.

Quoác söï taùng quaân nhôn haäu chaùnh thanh löu Ñònh Vieãn;

Coâng trieàu bao thaïnh ñöùc, daân thöông vaät phuù tröù Long Chaâu.

Quoác trò traán Long Giang daân xöng phuï maãu;

Coâng trieàu höng Hoàng Nghieäp ñeå taéc coå quang.”

Thaät vaäy, coâng nghieäp cuûa ngaøi Toáng Quoác Coâng ñaõ ñöôïc ghi troïn heát trong nhöõng

caâu lieãn ñoái naøy, ngaøi ñaõ lieät oanh bình ñònh khaép vuøng ñaát phöông Nam töø thôøi caùc

chuùa tröôùc thôøi Gia Long, roài sau ñoù laïi tieáp tuïc giuùp cho ngöôøi daân Ñònh Vieãn, nhaát

laø daân chuùng dinh Long Hoà ñöôïc an cö laïc nghieäp, neân luùc naøo hoï cuõng xem ngaøi laø

moät baäc daân chi phuï maãu. Rieâng ngöôøi vieát taäp saùch naøy cuõng xin traân troïng ñoát leân

moät neùn höông loøng kính ngöôõng daâng leân moät baäc tieàn nhaân ñaõ goùp quaù nhieàu coâng

söùc cho söï thanh bình thaïnh trò cuûa vuøng ñaát phöông Nam.

Ghi Chuù:

(1) Huyeän Toáng Sôn, nay laø Haø Trung, phuû Haø Trung, tænh Thanh Hoùa.

(2) Ñoù laø hai phuû Meùsa vaø Longhor cuûa Thuûy Chaân Laïp.

(3) Theo Huyønh Minh trong Vónh Long Xöa, NXB Thanh Nieân, 2002, trang 62: Töø khi thaønh laäp dinh

Long Hoà, vò quan trieàu ñaûm nhaän chöùc vuï Löu Thuû taïi ñaây, coù cuï Toáng Phöôùc Hieäp vang danh hôn

caû, vì ñaày ñuû aân oai, hueä chính buûa nhuaàn khaép chuùng, khieán ngöôøi ngöôøi ñeàu thöông meán. Trong

Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, Cao Töï Thanh dòch, sau phaàn tieåu

söû, coù maáy lôøi khen ngôïi oâng nhö sau: “...Buoåi ñaàu Phöôùc Hieäp traán thuû Long Hoà, chính söï khoan

dung, daân yeâu meán nhö cha meï. Tính ngöôøi khaúng khaùi, coù taøi thao löôïc, thöôøng coi vieäc deïp giaëc

135

laø phaän söï cuûa mình, ngöôøi ngöôøi ñeàu raát troâng caäy. Ñeán khi cheát, daân chuùng bieát tin ñeàu keâu gaøo

thöông khoùc, ba ngaøy lieàn ngoaøi ruoäng boû caøy böøa, ngoaøi chôï khoâng mua baùn. Chuùa thöông tieác

khoâng thoâi, taëng laø Höõu Phuû Quoác Coâng, laäp mieáu thôø ôû Long Hoà, xuaân thu cuùng teá, nhieàu laàn

hieån hieän linh öùng...”

(4) Hai xöù Preah Trapeang vaø Bassac ngaøy nay laø vuøng Traø Vinh vaø Soùc Traêng.

(5) Nay thuoäc vuøng Sa Ñeùc.

(6) Chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn veà sau naøy ñöôïc trieàu ñình nhaø Nguyeãn truy toân laøm Dueä Toâng Hoaøng

Ñeá.

(7) Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, Nha Vaên Hoùa, phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc traùch Vaên Hoùa xuaát baûn, Saøi

Goøn, 1972, trang 88.

(8) Thôøi ñoù danh xöng nguõ dinh ñöôïc duøng ñeå chæ thaønh Gia Ñònh, bao goàm taát caû caùc dinh ôû mieàn

Nam, töø Bình Thuaän trôû vaøo.

(9) Vaân Phong laø teân chöõ cuûa Hoøn Khoùi.

(10) Ñoâng Cung Döông, töùc Nguyeãn Phuùc Döông.

(11) Söû gia Traàn Troïng Kim coù ghi laïi trong Vieät Nam Söû Löôïc veà söï kieän naøy nhö sau: “Luùc baáy giôø ôû

phía Nam coù quan Löu thuû ñaát Long Hoà laø Toáng Phuùc Hôïp ñem quaân ñaùnh laáy laïi ñöôïc ba phuû laø

Bình Thuaän, Dieân Khaùnh vaø Bình Khaùnh, roài laïi tieán quaân ra ñaùnh ñaát Phuù Yeân; ôû phía Baéc thì coù

quaân hoï Trònh ñoùng ôû Quaûng Nam, Nguyeãn Nhaïc lieäu theá choáng khoâng noåi, beøn sai Phan Vaên Tueá

ñem thö vaø vaøng luïa ta noùi vôùi Hoaøng Nguõ Phuùc xin noäp ñaát Quaûng Nghóa, Quy Nhôn, Phuù Yeân

vaø xin laøm tieàn khu ñi ñaùnh hoï Nguyeãn. Hoaøng Nguõ Phuùc cuõng muoán duøng Nguyeãn Nhaïc ñeå ñaùnh

ñaát Gia Ñònh, beøn laøm bieåu xin chuùa Trònh cho Nguyeãn Nhaïc laøm tieân phong töôùng quaân, Taây Sôn

Hieäu Tröôûng, sai Nguyeãn Höõu Chænh ñem côø vaø aán kieám vaøo cho Nguyeãn Nhaïc. Töø ñoù, Nguyeãn

Nhaïc khoâng lo maët phía Baéc nöõa, beøn laäp möu ñeå ñaùnh laáy vuøng ñaát phía Nam, beøn ñem con gaùi

mình laø Thoï Höông daâng cho Ñoâng Cung Nguyeãn Phuùc Döông vaø khoaûn ñaõi moät caùch raát toân

kính, roài sai ngöôøi giaû ñeán noùi vôùi Toáng Phuùc Hôïp xin veà haøng ñeå lo söï khoâi phuïc laïi ñaát Phuù

Xuaân. Toáng Phuùc Hôïp cho söù ñeán xem hö thöïc, Nguyeãn Nhaïc ñöa Ñoâng Cung ra tieáp, neân Toáng

Phuùc Hôïp tin laø thaät, khoâng phoøng bò gì nöõa. Nguyeãn Nhaïc bieát roõ tình hình, sai em laø Nguyeãn

Hueä ñem quaân ñeán ñaùnh Toáng Phuùc Hôïp. Quaân nhaø Nguyeãn thua to boû chaïy veà giöõ vuøng Vaân

Phong...”

(12) Sôû dó Toáng Phöôùc Hieäp ñem töôùng tieân phong teân Nghóa cuøng 50 thuoäc haï ra cheùm, vì tröôùc ñoù

chính vò töôùng naøy ñaõ ñaùnh cho quaân chuùa Nguyeãn döôùi söï chæ huy cuûa Toáng Phöôùc Hieäp moät traän

tan taùc taïi vuøng Phuù Yeân.

(13) Khi Tieát Cheá Nguyeãn Löõ keùo vaøo ñaùnh chieám thaønh Gia Ñònh thì Toáng Phöôùc Hieäp cuõng keùo

quaân töø Vaân Phong vaøo tieáp cöùu chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn. OÂng phaân coâng cho Hoøa Nghóa ñaïo

Töôùng quaân Lyù Taøi, tröôùc laø töôùng cuûa Taây Sôn, sau veà haøng vôùi chuùa Nguyeãn, ñem quaân ñeán

ñoùng taïi nuùi Chaâu Thôùi. Quaän coâng Toân Thaát Xuaân ñoùng ôû vuøng Moâ Xoaøi. Chöôûng Cô Cai Töôøng

Ñaø Nguyeãn Ñaïi Löõ ñoùng ôû nuùi Thò Vaõi. Tieát Cheá Nguyeãn Phuùc Tuaán ñoùng ôû raïch Baø Kyù. Chöôûng

cô Nguyeãn Phuùc Höu ñoùng ôû raïch Ñoàng Moân. Trong khi Muïc vöông luùc ôû Traán Bieân luùc ôû Phieân

Traán ñeå ñieàu khieån vieäc quaân.

(14) Thoân Tröôøng Xuaân trong thaønh Vónh Long, ngaøy nay thuoäc phöôøng 1, thaønh phoá Vónh Long, tænh

Vónh Long.

(15)Trong nhöõng ngaøy teá leã naøy, ngöôøi ta toå chöùc raát long troïng. Nhôù vaøo taäp nieân 1960s, khi ñoù, ngöôøi

vieát taäp saùch naøy haõy coøn raát nhoû, vaø moãi laàn ñeán leã teá cuûa ngaøi Toáng Quoác Coâng, ñeàu ñöôïc anh

AÂn (con cuûa oâng Saùu Meïo, luùc ñoù laø chuû tòch xaõ Long Chaâu, Vónh Long) ñöa vaøo ngoài beân trong

ñeå xem leã. Trong buoåi leã, ngöôøi ta coù röôùc haùt boä ñeán xaây chaàu haùt. Thaân haøo nhaân só teà töïu veà ñuû

maët. Luùc ñoù, oâng ngoaïi vaø oâng Chuù Ba (hai oâng Traàn vaên Tieáng vaø Traàn Vaên Höông, nhöõng nhaân

só kyø cöïu cuûa vuøng ñaát phöông Nam) cuõng khaên aùo chænh teà ñeán tham döï. Daàu hoài aáy, ngöôøi vieát

haõy coøn raát nhoû, nhöng trong buoåi leã, moãi laàn chieâng troáng noåi leân, roài ngöôøi ta ñoát höông nghi

136

nguùt, mình töôûng nhö ngaøi Toáng Quoác Coâng cuõng ñang ñeán cuøng chuùng ta. Khi oâng Ba leân ñoïc baøi

(dieãn vaên), ñeán choã “Qua (yù noùi ngaøi Toáng Quoác Coâng) xem nôi ñaây chính laø queâ höông, xem

ngöôøi daân ñaây chính laø ñoàng höông Toáng Sôn ruoät thòt cuûa Qua... ” Daàu haõy coøn raát nhoû, ngöôøi

vieát cuõng möôøng töôïng ra ñöôïc hình aûnh oâng cuï Toáng Phöôùc Hieäp raát thaân thöông.

(16) Nguyeân thuûy, vaøo naêm Gia Long thöù 7, ngoâi Ñình Taân Giai ñöôïc döïng leân vaøo naêm 1808 taïi Vaøm

Raïch Caùi Caù, saùt caïnh bôø soâng Coå Chieân. Ñaây laø ngoâi ñình ñöôïc döïng leân ñeå thôø Thaàn hoaøng Boån

Caûnh, caùc baäc tieàn nhaân coù coâng môû coõi vaø giöõ gìn trò an treân vuøng ñaát phöông Nam. Ñeán naêm

1924, do söï saït lôû taïi vaøm Caùi Caù neân ñình ñaõ ñöôïc dôøi veà gaàn khu caàu Kinh Cuït, thuoäc ñòa phaän

phöôøng 3 thaønh phoá Vónh Long ngaøy nay. Ñeán naêm 1982, sau khi mieáu Quoác Coâng bò ñaäp phaù,

nhaân só ñòa phöông ñem linh vò vaø nhöõng vaät thôø ngaøi Toáng Phöôùc Hieäp ñeán thôø trong ngoâi ñình

naøy.

(17) Ngoâi tröôøng Toáng Phöôùc Hieäp nguyeân tröôùc ñaây vaøo thôøi Phaùp thuoäc laø tröôøng Sô hoïc cuûa tænh

Vónh Long. Ngaøy 2 thaùng 12 naêm 1949, tröôøng ñöôïc chính thöùc mang teân Colleøge de Vinhlong,

Hieäu tröôûng ñaàu tieân laø Thaày Nguyeãn vaên Kính, töø naêm 1949 ñeán naêm 1954. Ngay khi mieàn Nam

vöøa thu hoài ñoäc laäp, theo nghò ñònh soá 189/GD-NÑ ngaøy 24 thaùng 9 naêm 1954, Colleøge de

Vinhlong ñöôïc ñoåi teân thaønh tröôøng Trung Hoïc Nguyeãn Thoâng. Thaày Böûu Trí laøm Hieäu tröôûng töø

naêm 1954 ñeán 1957. Töø naêm 1957 ñeán 1959, Thaày Nguyeãn Baêng Tuyeát laøm Hieäu tröôûng. Veà sau

Thaày ñoåi veà Boä Giaùo Duïc vaø giöõ chöùc vuï quan troïng hôn. Töø naêm 1959 ñeán 1961, Thaày Lyù Chaùnh

Ñöùc laøm Hieäu tröôûng. Veà sau Thaày ñoåi veà Boä Giaùo Duïc vaø giöõ chöùc vuï quan troïng hôn. Ñeán ngaøy

23 thaùng 1 naêm 1961, theo nghò ñònh soá 108/GD-NP, tröôøng Trung Hoïc Nguyeãn Thoâng ñöôïc ñoåi

teân thaønh tröôøng Trung Hoïc Toáng Phöôùc Hieäp. Thaày Tröông vaên Cao laøm Hieäu tröôûng töø naêm

1961 ñeán 1963. Sau khi Toång Thoáng Ngoâ Ñình Dieäm bò laät ñoå vaøo ngaøy 1 thaùng 11 naêm 1963, cao

traøo choáng ñoái ñaûng Caàn Lao Nhaân Vò leân cao, Thaày Tröông vaên Cao ñöôïc thuyeân chuyeån veà Saøi

Goøn vaø Thaày Nguyeãn Höõu Leã leân thay, laøm Hieäu tröôûng töø 1963 ñeán 1966. Naêm 1966, thaày

Nguyeãn Höõu Leã ñöôïc thuyeân chuyeån veà Boä Giaùo Duïc, thaày Ñaøo Khaùnh Thoï leân laøm Hieäu Tröôûng

töø naêm 1966 ñeán naêm 1971. Naêm 1971, thaày Ñaøo Khaùnh Thoï ñöôïc boå nhieäm Tröôûng khu Hoïc

Chaùnh Vuøng 4, coâ Voõ thò Ngoïc Dung leân laøm Hieäu tröôûng töø naêm 1971 ñeán naêm 1975. Ngaøy ñoù

khi coøn mang teân Eleùmentaire Superieur vaø sau ñoù trôû thaønh Colleøge de Vinhlong, tröôøng chæ coù

hai daõy lôùp, moät naèm beân hoâng Tieåu Chuûng Vieän Xuaân Bích, vaø moät ñoái dieän vôùi Thaùnh Thaát Cao

Ñaøi Vónh Long treân ñöôøng Nguyeãn Thaùi Hoïc. Naêm 1961, tröôøng dôøi veà vò trí môùi (ngang vôùi sôû

Tröôøng Tieàn treân Ñaïi Loä Gia Long), vò trí tröôøng cuõ bieán thaønh tröôøng trung hoïc baùn coâng Nguyeãn

Thoâng. Khi tröôøng Toáng Phöôùc Hieäp dôøi veà ñòa ñieåm môùi, tröôøng chæ coù hai daõy laàu hình chöõ L,

moät naèm doïc theo ñöôøng Huøng Vöông vaø moät naèm doïc theo ñöôøng Pasteur (ñöôøng coù nhieàu xe huû

loâ caùn loä), beân trong tröôøng coù moät hoà bôi naèm giöõa Phoøng Khaùnh Tieát vaø daõy lôùp doïc theo ñöôøng

Huøng Vöông, vaø moät daõy treät naèm doïc theo beân hoâng phoá thò xaõ Vónh Long (sau löng toøa bieät thöï

cuûa Thaày Coâ Hieäu Tröôûng). Naêm 1972, tröôøng xaây theâm boán daõy nöõa, bao goàm thö vieän vaø phoøng

thí nghieäm. Sau ngaøy 30 thaùng 4 naêm 1975, theo vaän nöôùc noåi troâi, tröôøng cuõng thay ngoâi ñoåi chuû

vaø thay teân ñoåi hoï. Duø baây giôø tröôøng coù mang teân gì gì ñi nöõa, thì nhöõng caùi teân College de

Vinhlong, Nguyeãn Thoâng vaø Toáng Phöôùc Hieäp cuõng ñaõ aên saâu vaøo taâm khaûm cuûa nhöõng ngöôøi

hoïc troø xöù Vónh moät thôøi.

8) Nguyeãn Khoa Thuyeân Haäu boái vuøng ñaát phöông Nam moãi khi nhaéc ñeán nhöõng haøo kieät kieät xuaát coù coâng

vôùi vuøng ñaát phöông Nam nhö Toáng Phöôùc Hieäp, Toáng Phöôùc Hoaø, vaø Nguyeãn Vaên

Nhôn, maø khoâng nhaéc ñeán Nguyeãn Khoa Thuyeân laø ñieàu thieáu soùt lôùn. Vì Nguyeãn

137

Khoa Thuyeân cuõng ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû coâng goùp söùc cuûa chính mình trong vieäc

bình ñònh vaø phaùt trieån Dinh Long Hoà, nay laø vuøng Vónh Long. Theo Quoác Söû Quaùn

Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, quyeån 5, Nguyeãn Khoa Thuyeân, goác

ngöôøi Thöøa Thieân, laø vò Cai Boä ñaàu tieân cuûa vuøng ñaát Long Hoà. Toå phuï oâng laø cuï

Nguyeãn Khoa Chieâm(1)

, laøm quan tôùi chöùc Tham Chính, Chính Ñoaùn Söï ñôøi chuùa

Nguyeãn Phuùc Chu (1691-1725), ngöôøi coù coâng soaïn boä “Nam Trieàu Coâng Nghieäp

Ñieàn Chí”. Cha oâng laø cuï Nguyeãn Khoa Ñaêng(2)

, giöõ chöùc Noäi Taùn kieâm AÙn Saùt Söù

Toång Trì Quaân Quoác Troïng Söï döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, ngöôøi coù coâng raát

lôùn trong vieäc deïp loaïn ôû vuøng Hoà Xaù (Truoâng nhaø Hoà). Khoâng thaáy chaùnh söû nhaø

Nguyeãn ghi laïi veà oâng, vaø cuõng khoâng roõ oâng giöõ chöùc vuï gì trong thaønh Gia Ñònh,

nhöng trong caùc baùo caùo cuûa oâng coù nhieàu chi tieát veà Gia Ñònh. Trong nhöõng baûn baùo

caùo cuûa oâng veà tình hình trong vuøng ñaát phöông Nam cho chuùng ta nhöõng taøi lieäu cuï

theå cho vieäc nghieân cöùu veà chính trò, quaân söï, vaø kinh teá thôøi baáy giôø. Nhö trong moät

baûn baùo caùo, oâng ñaõ ghi: “Huyeän Phöôùc Long coù 250 thoân, daân soá 8.000 ngöôøi, thueá

ruoäng hôn 200 hoäc. Huyeän Taân Bình coù hôn 350 thoân, daân soá 15.000 ngöôøi, thueá

ruoäng hôn 3.000 hoäc. Chaâu Ñònh Vieãn coù hôn 350 thoân, daân soá 7.000 ngöôøi, ruoäng

hôn 7.000 thöûa.”

Khi chuùa Ninh Nguyeãn Phuùc Truù (1725-1739) cho laäp Dinh Long Hoà, thuoäc chaâu

Ñònh Vieãn, chuùa cöû oâng Toáng Phöôùc Hieäp laøm quan Löu Thuû ñaàu tieân, ñoàng thôøi oâng

Nguyeãn Khoa Thuyeân ñöôïc cöû laøm quan Cai Boä. Trong chöùc vuï naøy, oâng ñaõ heát loøng

chaêm lo saép xeáp vieäc môû mang, khai khaån hoang ñòa vaø kieán thieát dinh Long Hoà.

Nhöõng taøi lieäu coøn löu tröõ cho thaáy oâng ñaõ ghi laïi raát caán thaän quaân soá cuøng caùc nôi

truù ñoùng, caùc vuøng daân cö truø phuù, chôï buùa, nhöõng vuøng ven soâng raïch, cuõng nhö

nhöõng vuøng ñaát cuø lao coù theå khai thaùc ñöôïc nhö Vaøm OÂng Chöôûng, Taân Chaâu, Sa

Ñeùc, Vuõng Lieâm, Traø Vinh, Tieåu Caàn, vaân vaân.

Naêm 1775, döôùi thôøi chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn (1765-1777), oâng

thaêng Tham Chính kieâm caû Boä Binh vaø Boä Hình. OÂng laø moät nhaø haønh chaùnh, taøi

chaùnh taøi ba. Ngaøy ñoù quan Löu Thuû chæ lo vieäc toång quaùt veà quaân söï, coøn thì moät tay

quan Cai Boä ñaûm traùch moïi coâng vieäc trong Dinh, nhö nghieân cöùu caùc vuøng coù theå

canh taùc ñöôïc, roài ñeä sôù leân trieàu ñình xin khai khaån hoang ñòa, sau ñoù chieâu moä löu

daân cuõng nhö phaân boá daân chuùng tôùi khaån hoang laäp aáp, trôï giuùp noâng cuï vaø luùa

gioáng trong buoåi ñaàu, cho ñeán khi naøo hoï ñöôïc an cö laïc nghieäp. Quan Cai Boä coøn

troâng coi vieäc boá phoøng vaø giöõ an ninh trong nhöõng vuøng vöøa ñöôïc khai khaån. Roài sau

ñoù, quan Cai Boä môùi baét ñaàu thieát laäp boä ñieàn, boä thueá, vaø xem xeùt tuøy theo ñaát ñai

maø ñònh giaù thueá ñieàn saûn. Baây giôø chuùng ta coù ñöôïc moät vuøng ñaát Vónh Long truø phuù

vôùi ruoäng luùa ñaày ñoàng, toâm caù ñaày soâng ñaày raïch, vaø caây traùi ñaày vöôøn, coâng lao

cuûa quan Cai Boä ñaàu tieân Nguyeãn Khoa Thuyeân khoâng phaûi laø nhoû. Chính moät nhöõng

ngöôøi sau naøy trôû thaønh noåi danh vaø ñöôïc ban ñeán töôùc quaän coâng nhö Nguyeãn Vaên

Nhôn ñeàu xuaát thaân Ñoäi tröôûng thuoäc trong quaân nguõ cuûa Nguyeãn Khoa Thuyeân.

138

Ñeán khi veà giaø oâng caùo laõo veà höu roài maát, ñöôïc ban töôùc Vó Tích Thöôïng Khanh.

Doøng hoï cuûa oâng ñeàu laø quan töôùng vaên voõ töø thôøi nhaø Haäu Leâ ñeán ñôøi nhaø Nguyeãn.

Tuy nhieân, caùc söû gia trieàu Nguyeãn cuõng nhö ngöôøi khai saùng ra trieàu Nguyeãn laø

Nguyeãn AÙnh, chæ thieân veà nhöõng voõ töôùng vôùi nhöõng chieán ñaùnh ñaùnh nghóa binh Taây

Sôn cuûa hoï vaø xem nheï nhöõng thaønh tích veà haønh chính vaø kinh teá. Phaûi thaät tình maø

noùi, sau nhöõng theá heä ñaàu tieân ñi môû coõi veà phöông Nam, daàu Nguyeãn Khoa Thuyeân

khoâng ñöôïc xem nhö laø nhöõng ngöôøi tieân phong, nhöng coâng lao cuûa oâng cuõng khoâng

keùm nhöõng ngöôøi naøy, vì oâng vöøa khaån hoang, vöøa baûo veä an ninh traät töï trong vuøng,

maø cuõng vöøa phaùt trieån kinh teá ñeå cho ngöôøi daân ñöôïc an cö laïc nghieäp. Tuy nhieân,

khoâng thaáy söû saùch ghi laïi veà oâng, cuõng khoâng thaáy oâng ñöôïc thôø trong Mieáu Coâng

Thaàn ôû Vónh Long; trong khi caùc con trai cuûa oâng theo voõ nghieäp(3)

ñeàu ñöôïc thôø töï

trong ñoù. Ngöôøi vieát baøi naøy laø moät trong nhöõng haäu boái cuûa nhöõng ngöôøi ñi môû coõi

taïi vuøng ñaát Long Hoà, caûm thaáy coù nhieäm vuï phaûi vieát vaø phaûi noùi veà moät vò Haäu

Hieàn coù coâng ñem laïi söï truø phuù, thònh vöôïng vaø an cö laïc nghieäp cho con daân Dinh

Long Hoà vaøo cuoái theá kyû thöù XVIII, ñaàu theá kyû thöù XIX. Daàu söû saùch khoâng noùi gì vaø

cuõng khoâng vieát gì veà ngaøi, ñoù laø söï thieáu soùt raát lôùn cuûa söû saùch. Rieâng ñoái vôùi

chuùng con, haäu boái cuûa nhöõng ngöôøi ñi môû coõi veà phöông Nam noùi chung, vaø cuûa

Dinh Long Hoà noùi rieâng, xin daâng leân ngaøi moät neùn taâm höông vôùi taát caû söï toân kính

vaø bieát ôn ñoái vôùi ngöôøi ñi tröôùc ñaõ ñeå laïi cho chuùng con moät vuøng ñaát truø phuù nhö

hoâm nay.

Ghi Chuù:

(1) Toå phuï cuûa oâng laø oâng Nguyeãn Khoa Chieâm ñöôïc trieàu ñình nhaø Haäu Leâ troïng voïng, taëng laøm

Ñaïi Lyù Töï Thöôïng Khanh, vaø bình sanh coù soaïn quyeån “Nam trieàu Coâng Nghieäp Dieãn Chí” coøn

ñöôïc löu truyeàn.

(2) Thaân phuï cuûa oâng laø Nguyeãn Khoa Ñaêng laøm ñeán chöùc Noäi Taùn kieâm AÙn Saùt Söù, Toång Thu Quaân

Quoác Troïng Söï, taùnh tình ngay thaúng, cöùng coûi, keû quyeàn quyù ñeàu phaûi kinh vì.

(3) Caùc con trai cuûa oâng Nguyeãn Khoa Thuyeân laø Nguyeãn Khoa Kieân, Khoa Minh, Khoa Haûo... ñeàu

laø baïc anh taøi, ñöôïc thôø vaøo mieáu Trung Tieát Coâng Thaàn vaø ñeàn Trung Nghóa. Nhaát laø Nguyeãn

Khoa Kieân, naêm môùi leân 20 tuoåi, voõ ngheä ñaõ cao cöôøng, ñöôïc ngöôøi ñôøi xöng taëng laø Trieäu Töû

Long nöôùc Nam.

9)Nguyeãn Höõu Nhaân

Nguyeãn Höõu Nhaân queâ quaùn ôû huyeän Toáng Sôn tænh Thanh Hoùa. Ngöôøi ta khoâng

bieát roõ oâng sanh ra vaøo naêm naøo, chæ bieát laø vaøo khoaûng ñaàu theá kyû thöù XVIII. Khi

lôùn leân oâng ñaàu quaân vaøo quaân ñoäi döôùi thôøi Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt, döôùi quyeàn

quan Thoáng Suaát Tröông Phuùc Du vaø Nghi Bieåu Haàu Nguyeãn Cö Trinh. Ngay töø luùc

coøn raát treû, oâng ñaõ chöùng toû laø moät thanh nieân quaû caûm, gan daï vaø ñaày möu moâ. Ñeán

khi vaøo quaân ñoäi, oâng ñaõ giuùp Nguyeãn Cö Trinh raát nhieàu trong vieäc khai hoang laäp

aáp treân vuøng Ñaát Phöông Nam. Naêm Nhaâm Tyù, 1732, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu laäp

139

theâm chaâu Ñònh Vieãn vaø Dinh Long Hoà ôû phía Nam Gia Ñònh. OÂng ñaõ phuïng maïng

vaøo traán chaâu Ñònh Vieãn, laõnh chöùc Cai Ñoäi(1)

Dinh Long Hoà. Taïi ñaây, oâng ñaõ tieáp

tuïc coâng cuoäc khai phaù vaø baûo veä vuøng Ñaát Phöông Nam.

Naêm 1757, sau khi Cao Mieân daâng luoân phaàn ñaát cuoái cuøng taïi mieàn Nam cho

Chuùa Nguyeãn, ñoù laø vuøng ñaát Taàm Phong Long. Chuùa Nguyeãn giao cho oâng troïng

traùch cai quaûn moät phaàn cuûa Taàm Phong Long, vuøng Ñoâng Khaåu Ñaïo(2)

, nay laø Sa

Ñeùc. Ñaây laø vuøng ñaát môùi, haõy coøn raát hoang sô, chöa coù cô sôû haønh chaùnh vaø quaân

söï ñeå baûo veä an ninh traät töï cho cö daân trong vuøng, neân coâng vieäc cai quaûn vaø phaùt

trieån kinh teá gaëp nhieàu khoù khaên hôn caùc vuøng khaùc. Tuy vaäy, trong suoát 20 naêm cai

quaûn vuøng ñaát naøy, oâng ñaõ vöøa baûo veä vöøa ra söùc phaùt trieån vaø ñaõ bieán Sa Ñeùc thanh

moät trong nhöõng trung taâm thöông maïi taáp naäp nhaát thôøi ñoù. Ñaây chính laø nôi gaëp gôõ

cuûa nhieàu nhaùnh soâng, neân ghe thuyeàn luoân lui tôùi buoân baùn taáp naäp. Chính nhôø vaäy

maø vaøo khoaûng cuoái theá kyû thöù XVIII, chôï Sa Ñeùc nghieãm nhieân trôû thanh moät trong

nhöõng trung taâm thöông maïi saàm uaát nhaát cuûa vuøng Ñaát Phöông Nam. Khi ñoù döôùi söï

cai quaûn cuûa Cai Ñoäi Nguyeãn Höõu Nhaân, Sa Ñeùc trôû thaønh vò quan troïng, nhaát laø veà

maët giao thoâng ñöôøng thuûy töø nhieàu nôi khaùc ñeán, chôï Sa Ñeùc trôû thaønh chôï ñaàu moái

trung taâm chuyeån hoùa töø caùc tænh mieàn Taây ñi Myõ Tho vaø Saøi Goøn Gia Ñònh. Nhôø vaäy

maø chaúng bao laâu sau khi oâng veà traán nhaäm taïi ñaây, Sa Ñeùc ñaõ trôû thaønh nôi gaëp gôõ

cuûa nhieàu khaùch thöông, keå caû nhöõng ngöôøi nöôùc ngoaøi, ñeán töø caùc xöù Ñoà Baø (Java),

AÁn Ñoä, Trung Hoa, vaø Taân Gia Ba, vaân vaân.

Beân caïnh söï khaån hoang laäp aáp vaø phaùt trieån kinh teá, Cai Cô Nguyeãn Höõu Nhaân

raát quan taâm ñeán vaán ñeà an ninh traät töï cho cö daân trong vuøng. OÂng ñaõ taän löïc tieåu tröø

boïn cöôùp treân caùc nhaùnh soâng ñem laïi söï trò an cho daân chuùng trong vuøng. Coù leõ oâng

laø moät trong nhöõng vò quan ñaàu tieân treân vuøng Ñaát Phöông Nam nghó ra caùch baét

buoäc taát caû caùc ghe thuyeàn ñeàu phaûi ghi teân hoï, nôi cö nguï cuûa chuû ghe cuøng maõ soá

ñòa phöông ñeå tieän vieäc khaùm xeùt. Töø ñoù maø naïn cöôùp, coøn goïi laø boái treân soâng nöôùc,

treân soâng Cöûu Long ñaõ giaûm ñi raát nhieàu. Vaø coù leõ oâng cuõng chính laø vò quan ñaàu

tieân trong vuøng Sa Ñeùc ñaõ buoäc caùc nhaø buoân Hoa kieàu phaûi ñoùng thueá cho chính

quyeàn sôû taïi(3)

. Nhôø ñoù maø ngaân quyõ cuûa chính quyeàn ñòa phöông ñöôïc taêng leân vaø

cuõng nhôø ñoù maø oâng ñaõ coù khaû naêng xaây caát nhieàu traïm teá baàn trong laõnh ñòa cai

quaûn cuûa mình.

Rieâng veà phaàn chieán coâng cuûa oâng, Trònh Hoaøi Ñöùc ñaõ ghi laïi trong Gia Ñònh

Thaønh Thoâng Chí nhö sau: “Thaùng 9 naêm Taân Maõo, 1771, vua Xieâm La Phi Nhaõ Taân

bieát Chieâu Thuùy, moät trong hai ngöôøi con cuûa vò vua tröôùc ñang laãn troán ôû vuøng Haø

Tieân döôùi söï baûo veä cuûa Maïc Thieân Tích, lieàn ñích thaân mang 2 vaïn quaân thuûy boä

sang ñaùnh chieám Haø Tieân. Hay tin, quan Löu Thuû dinh Long Hoà laø Cai Cô Toáng

Phöôùc Hieäp mang binh ñeán cöùu vieän, ñaåy lui ñöôïc quaân giaëc. Treân ñöôøng thaùo chaïy,

quaân Xieâm La bò maéc laày vaø thieät haïi raát nhieàu. Luùc naøy Cai Ñoäi Ñoâng Khaåu Ñaïo laø

Nhôn Thanh Haàu Nguyeãn Höõu Nhaân ñöa quaân ñoùn ñaùnh quaân Xieâm ôû Cöôøng Thaønh,

Haäu Giang, töùc vuøng Laáp Voø ngaøy nay. OÂng saép xeáp cho quaân traán giöõ vaø mai phuïc

140

nhöõng choã hieåm yeáu, roài baát thaàn xuaát quaân ñaùnh lieàn may traän, thu ñöôïc 19 chieán

thuyeàn cuûa Xieâm La. Quaân Xieâm thaùo chaïy leân baèng ñöôøng boä, lieàn bò quaân mai

phuïc cuûa Cai Ñoäi Nguyeãn Höõu Nhaân ñaùnh cho tan taùc. Cuoái cuøng, quaân Xieâm La

thaáy dinh Long Hoà quaù hieåm yeáu neân khoâng daùm tieáp tuïc ñaùnh nöõa. Phi Nhaõ Taân

giao cho Chieâu Khoa Traàn Lieân ôû laïi traán giöõ Haø Tieân, coøn mình ruùt thaúng veà ñaát

Cao Mieân. Vua Cao Mieân laø Naëc OÂng Toân phaûi boû chaïy veà vuøng bieân giôùi ôû Baùt

Chieân vaø Long Khoát. Phi Nhaõ Taân beøn ñöa Naëc OÂng Noän trôû laïi laøm quoác vöông Cao

Mieân.

Naêm 1772, trieàu ñình Thuaän Hoùa sai Chöôûng Cô Nguyeãn Cöûu Ñaøm laøm Khaâm Sai

Chaùnh Thoáng Suaát ñoác chieán mang 10.000 quaân thuûy boä vaø 30 chieán thuyeàn cuauø

dinh Bình Khang vaø Bình Thuaän ñi vaøo baèng ngaõ soâng Tieàn ñeå keát hôïp vôùi 3.000

quaân cuûa Cai Boä dinh Long Hoà laø Nguyeãn Khoa Thuyeân, cuøng 50 chieán thuyeàn cuûa

Cai Ñoäi Ñoâng Khaåu Ñaïo Nguyeãn Höõu Nhaân. Sau ñoù, toaøn quaân thuûy boä xöù Ñaøng

Trong ñi baèng ñöôøng bieån ñeán vuøng Kieân Giang. Luùc naøy Cai Ñoäi Nguyeãn Höõu Nhaân

laïi laâm troïng beänh neân khoâng tham döï haønh binh, neân quan Löu Thuû Long Hoà

Nguyeãn Khoa Thuyeân laõnh quyeàn chæ huy tieán 1eân ñaùnh Xieâm La. Khoâng coù Nguyeãn

Höõu Nhaân, moät vò quan am töôøng ñòa hình ñòa lôïi, Nguyeãn Khoa Thuyeân phaûi taïm lui

quaân veà ñoùng taïi Kieân Giang Ñaïo. Sau ñoù, oâng phaûi duøng moät ngöôøi Cao Mieân teân laø

Toái Raïch Nhum laøm ngöôøi daãn ñöôøng ñeå phaù tan giaëc Xieâm.”

Sau ñoù, oâng laâm beänh naëng vaø khoâng qua noåi, Nguyeãn Höõu Nhaân ñaõ qua ñôøi vaøo

khoaûng naêm 1775. Ñeán naêm 1776, chuùa Nguyeãn boå nhieäm Cai Cô Toáng Phöôùc Hoøa

veà thay theá oâng traán nhaäm Ñoâng Khaåu Ñaïo. Sau khi oâng qua ñôøi, trieàu ñình ñaõ truy

taëng oâng töôùc Nhôn Thanh Haàu, vôùi danh hieäu Tieàn Cai Cô Ñoâng Khaåu Ñaïo Ñaëc

Tieán Phuï Só Hoøa Haàu. Vaøo naêm 1807, daân chuùng trong vuøng nhôù ôn oâng neân laäp ñeàn

thôø trong thoân Vónh Phöôùc. Sau khi leân ngoâi, vua Gia Long saéc phong cho oâng laø

Quaûng AÂn Trung Ñaúng Thaàn. Ñeán ñôøi vua Minh Maïng thöù III, 1822, oâng ñöôïc gia

phong Quaûng AÂn Thöïc Ñöùc Trung Ñaúng Thaàn, chuaån cho thoân Vónh Phöôùc tieáp tuïc

phuïng thôø oâng. Cuøng vôùi caùc baäc khai quoác coâng thaàn khaùc nhö Quoác Coâng Toáng

Phöôùc Hieäp, Toáng Phöôùc Hoøa, vaân vaân, Nhôn Hoøa Haàu Cai Cô Nguyeãn Höõu Nhaân

chaúng nhöõng goùp coâng khoâng nhoû trong vieäc khai phaù vaø baûo veä maø coøn coù coâng thieát

laäp neàn moùng haønh chaùnh buoåi sô khai cuûa vuøng Ñaát Phöông Nam, oâng xöùng ñaùng

ñöôïc ñaát nöôùc vaø daân toäc naøy ñôøi ñôøi kính ngöôõng vaø ghi ôn.

Ghi Chuù:

(1) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieàn Bieân, döôùi thôøi chuùa Nguyeãn, quaân

ñoäi chia laøm 3 loaïi: quaân tuùc veä ôû kinh ñoâ, quaân chaùnh quy ñoùng ôû caùc dinh, vaø thoå binh ñoùng taïi

caùc ñòa phöông. Quaân chaùnh quy coù 4 binh chuûng: Boä binh, Thuûy binh, Phaùo binh vaø Töôïng binh,

ñöôïc bieân cheá theo thöù töï töø thaáp ñeán cao laø Thuyeàn, Ñoäi, Cô vaø Dinh. Thuyeàn laø caáp thaáp nhaát;

Ñoäi do Cai ñoäi vaø Ñoäi tröôûng; Cô coù Chöôûng cô vaø Cai cô chæ huy; Dinh ñöùng ñaàu laø Chöôûng dinh,

chöùc quan cao nhaát trong heä voõ quan. Cai Ñoäi, Chöôûng Cô vaø Cai Cô laø caùc chöùc vuï quan troïng

141

thuooâc caùc haøng tam, töù vaø nguõ phaåm, chæ daønh cho ngöôøi trong doøng toäc hoaëc queâ quaùn ôû Toáng

Sôn, Thanh Hoùa.

(2) Ñoâng Khaåu Ñaïo döôùi thôøi Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt bao goàm nhöõng vuøng ñaát maø baây giôø

bao goàm chaâu thaønh Sa Ñeùc, quaän Lai Vung, vaø quaän Laáp Voø ngaøy nay.

(3) Döôùi thôøi Cai Ñoäi Nguyeãn Höõu Nhaân veà traán Nhaäm Ñoâng Khaåu Ñaïo, oâng ñaõ phaùt trieån chôï Sa

Ñeùc vaø môû ñaàu cho moät böôùc tieán quan troïng trong söï phaùt trieån kinh teá cuûa vuøng naøy trong

khoaûng theá kyû thöù XVIII cho maõi ñeán nhöõng naêm giöõa theá kyû thöù XIX. Roõ raøng söï phaùt trieån

nhanh choùng naøy laø söï thaønh coâng khoâng theå choái caõi ñöôïc trong coâng cuoäc khai hoang laäp aáp cuûa

Cai Ñoäi Nguyeãn Höõu Nhaân trong vuøng ñaát Taàm Phong Long, vuøng ñaát ñöôïc noäi nhaäp Xöù Ñaøng

Trong sau cuøng vaøo naêm 1757.

10) Toáng Phöôùc Hoøa (?-1777)

Toáng Phöôùc Hoøa hay Toáng Phuùc Hoøa laø danh töôùng thôøi caùc chuùa Nguyeãn Phuùc

Thuaàn vaø Nguyeãn Phuùc Döông. Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät

Truyeän Tieàn Bieân, quyeån 3, Chöôûng Thuûy Dinh Quaän Coâng Toáng Phöôùc Hoøa laø em

ruoät cuûa quan Tieát Cheá Ñinh Quoác Coâng Kính Quaän Coâng Toáng Phöôùc Hieäp(1)

, goác

ngöôøi huyeän Toáng Sôn, nay laø huyeän Haø Trung, tænh Thanh Hoùa. Toáng Phöôùc Hoøa

theo nghieäp voõ ngay töø thôøi coøn raát treû. OÂng ñaõ töøng vaøo sanh ra töû khi hoä giaù chuùa

Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn. Trong suoát thôøi gian hai anh em theo veà phoø trì

chuùa Nguyeãn, Toáng Phöôùc Hieäp coù coâng vôùi chuùa Nguyeãn trong vieäc thaønh laäp, baûo

veä vaø phaùt trieån Dinh Long Hoà, thì Toáng Phöôùc Hoøa coù coâng raát lôùn ñoái vôùi nhaân daân

vuøng Sa Ñeùc. OÂng xuaát thaân laø moät Cai Cô trong quaân nguõ cuûa anh mình taïi Dinh

Long Hoà. OÂng ñaõ giuùp anh mình raát nhieàu trong vieäc bình ñònh vaø phoøng thuû vuøng

Ñoâng Khaåu Ñaïo, luùc baáy giôø laø con ñöôøng xaâm nhaäp chính cuûa quaân Xieâm La vaø

Chaân Laïp töø vuøng Bieån Hoà qua ngaõ Chaâu Ñoác. Daàu laø em ruoät cuûa moät vò quan ñaïi

thaàn ñöông trieàu, vaø ñang ôû trong quaân nguõ cuûa anh mình taïi dinh Long Hoà, nhöng

Toáng Phöôùc Hoøa tuyeät nhieân khoâng bao giôø caäy theá anh mình ñeå töï kieâu töï maõn. Luùc

naøo oâng cuõng khieâm nhöôøng, kính treân nhöôøng döôùi, hoaøn thaønh taát caû moïi coâng vieäc

ñöôïc leänh treân giao phoù. Chính oâng laø ngöôøi ñaõ boá trí löïc löôïng phoøng thuû thöôøng tröïc

treân caû hai nhaùnh soâng Tieàn vaø Haäu Giang thôøi ñoù, giuùp vieäc oån ñònh cho daân chuùng

ñi khai khaån ñaát ñai doïc theo hai beân bôø soâng.

Muøa xuaân naêm Bính Thaân, 1776, Toáng Phöôùc Hoøa chæ huy quaân nhaø Nguyeãn ñaùnh

nhau vôùi quaân Taây Sôn taïi caùc vuøng Bình Thuaän vaø Phuù Yeân. Sau ñoù, oâng nhaän leänh

chuùa Nguyeãn ñoùng giöõ vuøng OÂ Cam, vaø ñöôïc thaêng chöùc Cai Cô. Cuøng naêm 1776,

trong khi thaønh Gia Ñònh ñang bò quaân Taây Sôn vaây haõm gaét gao, Cai Cô Toáng Phöôùc

Hoøa beøn ñöa quaân vaøo cöùu vieän, luùc naøy oâng ñaõ xuaát saéc chieán ñaáu vaø thaâu phuïc laïi

cho chuùa Nguyeãn nhöõng vuøng ñaát ñaõ maát. Sau khi hoaøn taát nhieäm vuï, oâng ñöôïc thaêng

chöùc Chöôûng Thuûy Dinh Quaän Coâng, roài cuøng anh mình ñoùng quaân taïi Dinh Long Hoà.

Luùc baáy giôø coù söï baát hoøa giöõa Lyù Taøi vaø Ñoã Thaønh Nhaân, chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn

Phuùc Thuaàn tin duøng Lyù Taøi, nhöng Ñoã Thaønh Nhaân luoân maït saùt Lyù Taøi laø ñoà caåu

142

treä, töø ñoù hai beân hieàm khích nhau. Ñònh Vöông coá gaéng daøn xeáp nhöng khoâng xong.

Cuõng trong naêm naøy (1776), Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn bò töôùng Lyù Taøi eùp

buoäc phaûi giao quyeàn cho Taân Chính Vöông Nguyeãn Phuùc Döông. Vì thaáy Lyù Taøi

ngaøy caøng laán löôùt nhaø Chuùa, neân Ñònh vöông beøn sai Toáng Phöôùc Hoøa vaø Toáng

Phöôùc Thieâm mang quaân vaøo ñoùng trong dinh Long Hoà ñeå phoøng bò. Taïi ñaây, Toáng

Phöôùc Hoøa cuõng ñöôïc chuùa Nguyeãn giao cho giöõ Ñoâng Khaåu ñaïo, töùc vuøng Sa Ñeùc,

naèm veà phía Nam soâng Tieàn, thay cho Cai Cô Nhôn Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Nhaân

luc naøy ñang laâm troïng beänh.

Naêm Ñinh Daäu, 1777, nghóa quaân Taây Sôn töø Quy Nhôn keùo vaøo taán coâng thaønh

Gia Ñònh, Toáng Phöôùc Hoøa ñöa quaân töø Ñoâng Khaåu Ñaïo, hôïp cuøng quaân cuûa Toáng

Phuùc Thieâm ñi leân cöùu vieän baûo veä Taân Chaùnh Vöông Nguyeãn Phuùc Döông, nhöng

khi leân ñeán nôi thì ñaïi quaân Taây Sôn ñaõ chieám thaønh Gia Ñònh. OÂng beøn saép xeáp cho

quaân só ñöa chuùa Nguyeãn Phuùc Döông veà vuøng Ba Vaùt, coøn mình thì ôû laïi tieáp tuïc

chieán ñaáu nhaèm truy caûn nghóa quaân Taây Sôn. Nhöng quaân Taây Sôn laïi chia laøm hai

ñaïo, moät ñaïo xung kích vôùi oâng, coøn ñaïo kia laïi truy kích vaø baét soáng chuùa Taân

Chính Vöông Nguyeãn Phuùc Döông(2)

. Hay tin, Toáng Phöôùc Hoøa ñöa quaân ñi cöùu giaù,

nhöng khoâng cöùu ñöôïc, oâng beøn quay laïi noùi vôùi thuoäc haï raèng: “Khoâng baûo veä ñöôïc

Chuùa thì beà toâi phaûi cheát. Nghóa khoâng neân traùnh.” Noùi xong, oâng lieàn ruùt göôm töï saùt

ngay taïi maët traän Ba Vaùt cho troïn loøng trung quaân aùi quoác. Tröôùc caùi cheát duõng caûm

cho troïn loøng trung quaân aùi quoác, chaúng nhöõng töôùng só cuûa oâng caûm phuïc thöông

tieác, maø ngay caû binh töôùng cuûa nghóa binh Taây Sôn cuõng ngaäm nguøi caûm phuïc moät

vò töôùng heát loøng vì chuùa cuûa mình. Ngöôøi nhö quan Chöôûng Thuûy Dinh Quaän Coâng

Toáng Phöôùc Hoøa quaû laø xöùng ñaùng vôùi caâu: “Sinh vi töôùng, töû vi thaàn.”

Sau khi Gia Long leân ngoâi, nhaø vua truy taëng oâng chöùc Chöôûng Dinh Quaän Coâng.

Ñeán naêm Gia Long thöù 9, naêm Canh Ngoï, 1810, nhaø vua truyeàn cho ñem linh vò cuûa

Toáng Phöôùc Hoøa veà thôø töï trong Mieáu Trung Tieát Coâng Thaàn ôû Hueá. Naêm Thieäu Trò

thöù 3, 1843, oâng ñöôïc saéc phong laøm Trung Ñaúng Thaàn. Vì ñaõ töøng laø Toång Binh

Ñoâng Khaåu ñaïo, neân daân chuùng vuøng Ñoâng Khaåu Ñaïo nhôù ôn neân laäp ñeàn thôø oâng

taïi laøng Taân Phuù Ñoâng, thuoäc quaän Chaâu Thaønh Sa Ñeùc. Daân ñòa phöông quen goïi laø

“Mieáu Quan Thöôïng Ñaúng” maëc daàu oâng chæ ñöôïc saéc phong laøm Trung Ñaúng Thaàn

maø thoâi. Naêm 1946, do tình traïng chieán tranh loaïn laïc neân mieáu bò hö hoûng naëng. Laïi

nöõa, sau khi quaân Phaùp taùi chieám Vieät Nam, hoï ñaõ ra leänh phaù boû ñeå caát traïi lính. Vì

vaäy caùc boâ laõo ñòa phöông ñaõ ñem baøi vò vaø saéc phong cuûa oâng göûi trong ñình Vónh

Phöôùc(3)

vaø thôø phuïng cho ñeán ngaøy nay. Döôùi thôøi chính quyeàn VNCH, taïi Vónh

Long thì coù Mieáu Quoác Coâng thôø oâng Toáng Phöôùc Hieäp, coøn taïi Sa Ñeùc thì coù ñình

thôø Quaän Coâng Toáng Phöôùc Hoøa. Döôùi thôøi vua Töï Ñöùc, mieáu thôø quaän coâng ôû moät

nôi rieâng, nhöng sau khi quaân Phaùp chieám mieàn Nam, hoï ra leänh trieät haï mieáu ñeå xaây

moät ñoàn caûnh binh taïi ñoù, neân linh vò cuûa ngaøi ñöôïc ñem veà thôø chung vôùi ñình thaàn

Vónh Phöôùc. Maëc daàu Quoác Coâng Toáng Phöôùc Hoøa chæ cai quaûn Ñoâng Khaåu Ñaïo

trong moät khoaûng thôøi gian ngaén, nhöng oâng ñaõ thöïc hieän cho vuøng ñaát naøy raát nhieàu

143

ñieàu toát ñeïp veà caùc maët kinh teá, xaõ hoäi vaø ñôøi soáng cuûa daân chuùng ñòa phöông, neân

oâng raát ñöôïc söï kính ngöôõng vaø caûm meán cuûa moïi ngöôøi. Veà sau naøy, moät laàn ñeán

vieáng ñình, nhaø nho Nguyeãn Ñaêng Khoa coù laøm moät baøi thô taùn tuïng coâng ñöùc cuûa

oâng nhö sau:

“Quoác coâng troïng töôùc daáy loøng trung,

Tay ñôõ thaønh Nam choáng theá coâng.

Ñaát troå anh taøi trong nöôùc löûa,

Trôøi treo göông Toáng choùi non soâng.

Oai danh thôm nöïc ngoaøi ba coõi,

Oanh lieät coøn vang thaáu cöûu truøng.

Coâng ñöùc ñaõ daày trong vuõ truï,

Hieàn thaàn chaúng nhoïc, ñeá vöông phong.”

Tröôùc naêm 1975, con ñöôøng mang teân Toáng Phöôùc Hoøa laø moät trong nhöõng tuyeán

ñöôøng quan troïng nhaát vaø daøi nhaát cuûa thò xaõ Sa Ñeùc, nay laø thaønh phoá Sa Ñeùc.

Nhöng sau naêm 1975, thì chính quyeàn Coäng Saûn ñoåi teân thaønh ñöôøng Traàn Höng Ñaïo,

vaø khoâng coøn thaáy con ñöôøng naøo mang teân Toáng Phöôùc Hoøa Nöõa(4)

. Phaûi noùi caû hai

anh em Toáng Phöôùc Hieäp vaø Toáng Phöôùc Hoøa ñeàu ñöôïc hieån vinh döôùi trieàu ñaïi caùc

chuùa Nguyeãn cuûa xöù Ñaøng Trong. Daân chuùng Vónh Long khoâng ai laø khoâng bieát ñeán

quan Löu Thuû Toáng Phöôùc Hieäp, vaø tröôùc naêm 1975, ngaøi ñöôïc thôø trong Mieãu Quoác

Coâng Toáng Phöôùc Hieäp, ñoái dieän vôùi nhaø Hoäi Long Chaâu. Baây giôø, choã ñoù ñaõ bò phaù

ñi ñeå laøm Nhaø Vaên Hoùa, khoâng bieát ngöôøi ta coù coøn thôø ngaøi nöõa khoâng vaø thôø ngaøi ôû

ñaâu? Raát coù theå daân chuùng ñòa phöông vì nhôù ôn tieàn nhaân, nhôù ôn moät baäc anh huøng

haøo kieät ñaõ töøng ñem laïi an cö laïc nghieäp cho daân chuùng dinh Long Hoà, neân hoï ñaõ

ñem ngaøi veà thôø taïi moät ngoâi ñình naøo ñoù trong thaønh phoá, chaúng haïn nhö ñình Taân

Giai (?). Rieâng taïi Sa Ñeùc thì Quaän Coâng Toáng Phöôùc Hoøa ñöôïc thôø trong ñình laøng

Taân Vónh Hoøa. Phaûi noùi gia ñình Quaän Coâng Toáng Phöôùc Hoøa vaø Toáng Phöôùc Hieäp

ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc gìn giöõ bôø coõi vaø söï an cö laïc nghieäp cho daân

chuùng dinh Long Hoà noùi rieâng, vaø caû vuøng Ñaát Phöông Nam noùi chung. Daân toäc naøy,

ñaát nöôùc naøy seõ maõi maõi kính ngöôõng vaø nhôù ôn caùc ngaøi!

Ghi Chuù:

(1) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, Taäp I, ghi Toáng Phöôùc Hoøa laø tuïng ñeä hay

em chuù baùc vôùi Toáng Phöôùc Hieäp vaø moät soá tö lieäu khaùc thì cho raèng Toáng Phöôùc Hieäp laø anh cuûa

Toáng Phöôùc Hoøa. Theo nhaø bieân khaûo Huyønh Minh trong Vónh Long Xöa, NXB Khai Trí, Saøi Goøn,

1966, trang 65, ghi Toáng Phöôùc Hoøa laø em ruoät cuûa Toáng Phöôùc Hieäp. Tuy nhieân, theo gia phaû hoï

Toáng Phöôùc taïi Töø ñöôøng Toáng Phöôùc taïi Hueá, thì cha cuûa hai oâng laø oâng Toáng Phöôùc An, coù 7

ngöôøi con trai ghi theo thöù töï laø: Toáng Phöôùc Hieáu, Toáng Phöôùc Hoaøn, Toáng Phöôùc Hoøa, Toáng

Phöôùc Hieäp, Toáng Phöôùc Tín, vaø Toáng Phöôùc Hoùa. Coù ngöôøi cho raèng nhö trong gia phaû ñaõ ghi thì

Toáng Phöôùc Hoøa phaûi laø anh ruoät cuûa Toáng Phöôùc Hieäp.

144

(2) Theo hoïc giaû Tröông Vónh Kyù thì chuùa Nguyeãn Phuùc Döông bò baét tröôùc taïi Ba Vaùt, sau ñoù thì

chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn cuõng bò baét ôû Caø Mau trong cuøng naêm 1777. Caû hai vò chuùa naøy ñeàu bò

quaân Taây Sôn ñem veà Gia Ñònh vaø haønh quyeát taïi chuøa Kim Chöông vaøo khoaûng cuoái naêm 1777.

(3) Ñình Vónh Phöôùc ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1807, thôø Nhaân Thanh Haàu Nguyeãn Höõu Nhaân theo saéc

phong “Thaønh Hoaøng Boån Caûnh” cuûa vua Minh Maïng vaøo naêm 1822, vaø saéc phong cuûa vua Töï

Ñöùc vaøo naêm 1852.

(4) Coù theå chính quyeàn môùi coù ñaët teân oâng cho con ñöôøng naøo ñoù trong thaønh phoá Sa Ñeùc, maø ngöôøi

vieát baøi naøy khoâng bieát, vì luùc naøo oâng cuõng laø moät vò quan caû ñôøi taän trung baùo quoác, vaø luoân baûo

veä daân chuùng ñeå cho hoï luoân coù moät cuoäc soáng an cö laïc nghieäp.

11) Toáng Phöôùc Thieâm (?-1782)

Toáng Phuùc Thieâm hay Toáng Phöôùc Thieâm, moät trong nhöõng voõ töôùng theo phoø

Nguyeãn AÙnh trong thôøi vò chuùa naøy troán chaïy nghóa binh Taây Sôn. Toáng Phöôùc

Thieâm goác ngöôøi ôû huyeän Toáng Sôn, nay laø Haø Trung, thuoäc tænh Thanh Hoùa. Toáng

Phuùc Thieâm sinh ra vaø lôùn leân trong thôøi loaïn laïc giöõa xöù Ñaøng Trong, Ñaøng Ngoaøi

vaø Nghóa Binh Taây Sôn. Khoâng coù taøi lieäu chính xaùc ghi roõ oâng ñaàu quaân vôùi Chuùa

Nguyeãn khi naøo, chæ bieát oâng theo voõ nghieäp ngay töø luùc thieáu thôøi vaø noåi tieáng laø

moät trong nhöõng haøo kieät trong vuøng. Thoaït kyø thuûy, oâng xuaát thaân theo phoø chuùa

Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø raát ñöôïc chuùa Nguyeãn tin duøng. Naêm Giaùp Ngoï,

1774, sau khi quaân Trònh do töôùng Hoaøng Nguõ Phuùc chæ huy vaøo ñaùnh chieám Phuù

Xuaân, oâng ñaõ heát loøng baûo veä chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn chaïy ra khoûi Phuù Xuaân. Ñeán

naêm AÁt Muøi, 1775, chuùa Ñònh Vöông bieát löïc löôïng quaân ñoäi nhaø Nguyeãn gaàn nhö

tan raõ, khoâng theå naøo nhaát thôøi taùi chieám laïi Phuù Xuaân, vì söùc eùp cuûa quaân Trònh ôû

Ñaøng Ngoaøi vaø nghóa binh Taây Sôn töø Quy Nhôn ñaùnh ra. Vì theá, chuùa Nguyeãn Phuùc

Thuaàn quyeát ñònh boân taåu vaøo ñaát Gia Ñònh, Toáng Phuùc Thieâm vaãn moät loøng theo

phoø chuùa vaø laàn hoài ñöôïc phong ñeán Chöôûng Cô.

Thaùng 11, naêm Bính Thaân, 1776, chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn bò Lyù Taøi eùp phaûi

giao toaøn quyeàn cho Ñoâng Cung Döông laøm Taân Chaùnh Vöông. Chuùa Nguyeãn beøn cöû

Toáng Phöôùc Thieâm cuøng Toáng Phöôùc Hoøa laõnh troïng traùch traán giöõ Long Hoà (Vónh

Long). Thaùng 3 naêm Ñinh Daäu, 1777, ñaïi quaân Taây Sôn do Nguyeãn Hueä chæ huy keùo

vaøo ñaùnh Gia Ñònh, Toáng Phuùc Thieâm lieàn ñem thuûy quaân ñoùn Ñònh Vöông Nguyeãn

Phuùc Thuaàn vaø Taân Chaùnh Vöông Nguyeãn Phuùc Döông chaïy troán veà vuøng Beán

Tranh. Ñeán thaùng 8, naêm Ñinh Daäu, 1777, nghóa binh Taây Sôn keùo vaøo ñoùng ôû Beán

Tranh (nay thuoäc Long An), Toáng Phuùc Thieâm laïi ñem thuûy quaân ñi ñoùn Taân Chaùnh

Vöông veà vuøng Ba Vaùt(1)

(nay thuoäc tænh Beán Tre). Tuy nhieân, nghóa quaân Taây Sôn

truy ñuoåi vaø baét ñöôïc Taân Chaùnh Vöông Nguyeãn Phuùc Döông ngay taïi Ba Vaùt, coøn

oâng thì chaïy thoaùt. Trong khi ñoù, Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn ñöôïc ñöa veà vuøng

Traán Giang, nay laø Caàn Thô, roài sau ñoù phaûi chaïy ngay xuoáng Caø Mau, nhöng cuõng

bò nghóa binh Taây Sôn baét taïi ñoù. Caû hai vò chuùa naøy ñöôïc nghóa binh Taây Sôn ñöa veà

Gia Ñònh ñeå haønh hình vaøo khoaûng cuoái naêm 1777.

145

Ñeán naêm 1778, Ñoã Thaønh Nhaân, Toáng Phuùc Thieâm cuøng caùc töôùng khaùc toân

Nguyeãn AÙnh, chaùu keâu Ñònh Vöông baèng chuù, leân chöùc Nguyeân Soaùi, Nhieáp Quoác

Chaùnh. Ñeán naêm Canh Tyù, 1780, Nguyeãn AÙnh xöng vöông taïi thaønh Gia Ñònh, Toáng

Phuùc Thieâm ñöôïc Nguyeãn AÙnh phong laøm Taû Chöôûng Cô, töôùc Quaän Coâng, troâng coi

hai boä Hình vaø Hoä kieâm quaûn Taøu Vuï(2)

, kieâm Chöôûng Quaûn caùc ñaïo thuûy quaân. Luùc

naøo oâng cuõng lo troøn troïng traùch, ñoân ñoác quaân daân chính toå chöùc canh phoøng raát

nghieâm nhaët. Ñeán naêm Taân Söûu, 1781, khi thaáy töôùng cai quaûn ñaïo quaân Ñoâng Sôn

laø Ñoã Thaønh Nhaân caäy taøi, caäy coâng vaø loäng quyeàn, chính Toáng Phuùc Thieâm vaø

töôùng Huyønh Thieân Loäc ñaõ maät taâu vôùi Nguyeãn AÙnh tìm caùch khöû Ñoã Thaønh Nhaân

nhö sau: “Hoï Ñoã aét coù loøng möu tính. Trong tay coù saün binh quyeàn huøng maïnh, moät

mai haén huy ñoäng töôùng só Ñoâng Sôn cuûa mình daáy leân, thì luùc ñoù Vöông Thöôïng khoù

maø ngoài yeân. Xin haõy tröø ñi cho sôùm, keûo sau naøy phaûi hoái.” Nguyeãn AÙnh laïi laøm

theo keá hoaïch cuûa hai oâng nhaèm saùt haïi Ñoã Thaønh Nhaân. Theo keá hoaïch, Nguyeãn

AÙnh giaû vôø beänh, roài cho trieäu Ñoã Thaønh Nhaân vaøo baøn vieäc, sau ñoù sai voõ só baét vaø

gieát cheát Thaønh Nhaân, ñoù laø vaøo thaùng 3 naêm 1781. Vì lôøi taáu, coù theå laø ganh gheùt

cuûa Toáng Phuùc Thieâm vaø Huyønh Thieân Loäc maø Nguyeãn AÙnh, khoâng caàn xeùt xöû, laïi

gieát cheát ngay moät vò töôùng taøi ba nhö Ñoã Thaønh Nhaân. Cuõng chính vì vieäc saùt haïi Ñoã

Thaønh Nhaân maø caùc thuoäc töôùng cuûa oâng ta ñeàu raát caêm haän vaø ñoàng loaït ruùt ñi heát,

daàu Nguyeãn AÙnh coù chieâu duï theá naøo hoï cuõng khoâng nghe.

Thaùng 3 naêm Nhaâm Daàn, 1782, ñaïi binh Taây Sôn döôùi söï thoáng laõnh cuûa Nguyeãn

Nhaïc vaø Nguyeãn Hueä, töø Qui Nhôn keùo vaøo vôùi hôn 100 chieán thuyeàn qua cöûa Caàn

Giôø. Taïi Caàn Giôø, luùc naøy thuûy binh cuûa Nguyeãn AÙnh do töôùng Toáng Phuùc Thieâm chæ

huy, vôùi khoaûng 400 chieán thuyeàn, chöa keå ñeán 5 taøu chieán toái taân cuûa Taây phöông

do Manuel caàm ñaàu. Sau khi ñaõ chuaån bò theá traän kyõ caøng taïi Thaát Kyø Giang, töùc

soâng Ngaõ Baûy. Nhaân theo chieàu gioù, Nguyeãn Hueä ñaõ cho söû duïng hoûa coâng ñaùnh tan

taùc thuûy binh nhaø Nguyeãn(3)

. Sau ñoù, ñaïi quaân Taây Sôn ñaõ laàn löôït chieám heát toaøn boä

nhöõng nôi troïng yeáu, roài haï luoân thaønh Gia Ñònh. Nguyeãn AÙnh bò ñaïi quaân Taây Sôn

truy ñuoåi gaét quaù neân phaûi chaïy ra ñaûo Phuù Quoác laùnh naïn, roài sau ñoù leân ñöôøng qua

Voïng Caùc ñeå caàu cöùu quaân Xieâm La.

Trong khi Nguyeãn AÙnh ñaõ boû chaïy sang Xieâm La, thì Toáng Phuùc Thieâm gom goùp

taøn quaân chaïy veà vuøng Ba Gioàng(4)

, nhöng taïi ñaây Toáng Phuùc Thieâm laïi bò quaân binh

Ñoâng Sôn quyeát truy queùt vaø baét cho baèng ñöôïc Toáng Phöôùc Thieâm ñeå teá chuû töôùng

Ñoã Thaønh Nhaân. Luùc naøy thì Toáng Phöôùc Thieâm phaûi töù beà thoï ñòch, moät beân laø ñaïi

quaân Taây Sôn ñang truy ñuoåi, coøn moät beân laø quaân binh Ñoâng Sôn quyeát chí baét soáng

oâng cho baèng ñöôïc. Cuoái cuøng oâng bò quaân binh Ñoâng Sôn baét soáng. Hai töôùng Ñoâng

Sôn laø Voõ Nhaøn vaø Ñoã Baûng ñaõ thay maët toaøn theå thuoäc haï cuûa chuû töôùng Ñoã Thaønh

Nhaân, haøi toäi oâng vaø Huyønh Thieân Loäc ñaõ gieøm pha cho Nguyeãn AÙnh gieát cheát Ñoã

Thaønh Nhaân. Quaân binh Ñoâng Sôn ñaõ xöû töû caû Toáng Phöôùc Thieâm(5)

laãn Huyønh

Thieân Loäc. Luùc Toáng Phuùc Thieâm bò quaân Ñoâng Sôn haï saùt, vôï oâng môùi haï sinh moät

con trai môùi coù 3 ngaøy, teân laø Toáng Phuùc Thaïc, phaûi boàng con chaïy troán veà An Giang.

146

Veà sau, luùc Thaïc ñöôïc 20 tuoåi, Nguyeãn AÙnh coù xuoáng chieáu thu duïng con chaùu coâng

thaàn vaø cho ngöôøi tìm ñeán Thaïc, nhöng Thaïc mai danh aån tích luoân, khoâng muoán tieáp

xuùc vôùi trieàu ñình nhaø Nguyeãn nöõa.

Daàu hai oâng Toáng Phöôùc Thieâm cuøng Huyønh Thieân Loäc laõnh troïng traùch traán giöõ

Long Hoà (Vónh Long) chæ trong moät khoaûng thôøi gian treân döôùi moät naêm, vaø daàu caù

taùnh cuûa oâng coù nhö theá naøo ñi nöõa, vì chính oâng ñaõ maät taáu ñeå nhaø Chuùa gieát cheát ñi

moät ngöôøi cuøng chieán ñaáu chung trong haøng nguõ cuûa mình, nhöng keû haäu boái naøy vaãn

vieát laïi baøi naøy ñeå nhöõng ngöôøi ñôøi sau laáy ñoù maø oân coá tri taân. Thaät tình maø noùi, daàu

moät ngöôøi bình thöôøng cuõng phaûi nghó vaø thaáy raèng thaùi ñoä cuûa moät chuû soaùi cuûa toaøn

theå quaân binh Ñoâng Sôn vôùi haøng vaïn binh maõ nhö Ñoã Thaønh Nhaân, neáu coù bieåu loä

veû hoáng haùch cuõng laø chuyeän thöôøng. Laøm moät baäc chuùa thay vì neân gaëp gôõ vaø toû ra

cho Ñoã Thaønh Nhaân bieát raèng mình bieát taát caû, nhöng mình laø moät ñaáng minh quaân

roäng löôïng, khoâng traùch cöù maø ngöôïc laïi ra chieàu daïy doã, thì coù leõ coâng cuoäc giaønh

giöït laïi giang sôn töø tay AÁu Chuùa Taây Sôn seõ ñöôïc hoaøn taát nhanh hôn nhieàu. Raát tieác

cho nhaø chuùa, chæ nghe moät phía roài gieát cheát ñi moät töôùng taøi, ñeå roài haäu quaû cuûa noù

laø coøn nhöõng töôùng taøi khaùc nhö Toáng Phöôùc Thieâm vaø Huyønh Thieân Loäc cuõng phaûi

laõnh laáy caùi cheát khoâng caàn thieát.

Ghi Chuù:

(1) Vuøng Ba Vaùt hieän nay vaãn coøn mang teân Ba Vaùt, thuoäc xaõ Phöôùc Myõ Trung, huyeän Moû Caøy, tænh

Beán Tre.

(2) Döôùi thôøi nhaø Nguyeãn, cô quan Taøu Vuï quaûn lyù caùc thöông thuyeàn, keå caû trong nöôùc vaø ngoaïi

quoác.

(3) Khi ñöôïc tin thuûy quaân Taây Sôn keùo vaøo cöûa bieån Caàn Giôø chæ vôùi khoaûng 100 chieán thuyeàn,

Nguyeãn AÙnh thaáy caàn phaûi ñaùnh moät traän laáy thòt ñeø ngöôøi baèng caùch sai Toáng Phuùc Thieâm ñem

toaøn boä thuûy binh vôùi hôn 400 chieán thuyeàn cuøng 5 taøu chieán Taây phöông, cheá taïo taïi Phaùp vaø BOÀ

Ñaøo Nha, do moät töôùng thuûy quaân ngöôøi Phaùp teân laø Manuel chæ huy. Sau khi Toáng Phuùc Thieâm

ñöôïc Nguyeãn AÙnh cöû thoáng laõnh toaøn boä, chæ huy chö töôùng nhaø Nguyeãn, oâng beøn cho ñoaøn chieán

thuyeàn daøn haøng ngang treân soâng Ngaõ Baûy vaø quyeát ñaùnh cho Taây Sôn moät traän taû tôi. Trong khi

ñoù, thuûy quaân Taây Sôn döôùi quyeàn chæ huy cuûa Nguyeãn Hueä, maëc cho bò baén chaën döõ doäi, vaãn tieán

theo chieàu gioù, tieàn aøo aït, moät khi ñaõ aùp saùt ñöôïc caùc chieán thuyeàn ñoái phöông, Nguyeãn Hueä beøn

ra leänh duøng hoûa coâng ñaùnh phaù. Theo nhaät kyù cuûa giaùo só Ginestra vieát vaøo naêm 1784, traän chieán

dieãn ra raát aùc lieät... caùc chieán thuyeàn cuûa chuùa Nguyeãn sau ñoù phaûi lui daàn tröôùc söùc taán coâng

baèng hoûa coâng cuûa thuûy binh Taây Sôn, nhöng khi vöøa bò taán coâng baèng hoûa coâng, thì ngay taïi choã,

nhöõng taøu saét cuûa Phaùp vaø Boà Ñaøo Nha ñeàu boû chaïy. Chæ coøn laïi duy nhaát moät chieác kieåu AÂu

Chaâu coù 10 suùng ñaïi baùc do teân Cai Cô ngöôøi Phaùp teân Maïn Hoøe, töùc Manuel chæ huy. Daàu Maïn

Hoøe ra söùc choáng cöï, nhöng cuoái cuøng taøu cuûa y cuõng bò ñoát vaø bò ñaùnh chìm, Maïn Hoøe töû traän.

Luùc ñoù, Nguyeãn AÙnh ñích thaân chæ huy moät ñoäi chieán thuyeàn ñeán cöùu vieän, nhöng bò hoûa löïc treân

thuyeàn taây Sôn chaën ñaùnh khoâng coøn manh giaùp naøo, chieán thuyeàn cuûa Nguyeãn AÙnh bò gaûy coät

buoàm, neân phaûi ruùt chaïy veà Beán Ngheù.

(4) Ba Gioàng laø ba gioàng ñaát coå, chaïy xuyeân qua 2 huyeän Kieán Höng vaø Kieán Ñaêng, thuoäc traán Ñònh

Töôøng. ÔÛ ñaây, phía tröôùc coù soâng daøi ngaên trôû, phía sau laø vuøng ñaàm laày lau saäy um tuøm. Moãi khi

gaëp nguy caáp, quaân chuùa Nguyeãn thöôøng ruùt veà nôi naøy ñeå truù ñoùng.

147

(5) Khi oâng bò quaân Ñoâng Sôn xöû töû, vôï oâng laø Nguyeän Thò vöøa môùi sinh moät con trai môùi coù 3 ngaøy,

ñaët teân laø Thaïc. Nguyeãn Thò boàng con chaïy laùnh naïn veà vuøng An Giang. Veà sau naøy, khi Gia Long

leân ngoâi coù xuoáng chieáu luïc duïng con chaùu coâng thaàn, luùc ñoù Thaïc ñaõ ngoaøi 20 tuoåi, ñöôïc cho ra

laøm moät chöùc quan nhoû, coøn Nguyeãn Thò ñaõ giaø neân muoán aån danh luoân.

12) Nguyeãn Vaên Tröông (1740-1810)

Nguyeãn Vaên Tröông laø moät trong nhöõng vò khai quoác coâng thaàn noåi tieáng cuûa trieàu

Nguyeãn, ñaëc bieät oâng raát gioûi veà binh phaùp thuûy chieán. Ngöôøi ñöông thôøi toân xöng

oâng laø moät trong Nguõ Hoå Töôùng thaønh Gia Ñònh. Nguyeãn Vaên Tröông goác ngöôøi

huyeän Leã Döông, nay laø huyeän Thaêng Bình, tænh Quaûng Nam, theo gia ñình di cö vaøo

Gia Ñònh, nhöng khoâng roõ naêm naøo, chæ bieát vaøo khoaûng naêm Bính Thaân, 1776, khi

Nguyeãn Löõ keùo quaân vaøo Nam ñaùnh chieám vaø ñuoåi Nguyeãn AÙnh ra khoûi thaønh Gia

Ñònh, Nguyeãn Vaên Tröông xin theo phoø taù. OÂng laäp ñöôïc nhieàu coâng traän trong suoát

thôøi gian theo giuùp nghóa binh Taây Sôn neân ñöôïc thaêng tôùi chöùc Chöôûng Cô cai quaûn

thuûy binh. Veà sau keùo heát binh thuyeànveà haøng Nguyeãn AÙnh taïi vuøng Long Xuyeân,

ñöôïc Nguyeãn AÙnh phong ngay chöùc Khaâm Sai Chöôûng Ñaïo Tieàn Phong Trung Quaân

Thuûy Dinh. Vì hieåu roõ binh phaùp cuûa Taây Sôn, neân Nguyeãn AÙnh thöôøng cho oâng ñi

theo vaø giuùp nhieàu möu löôïc trong nhieàu traän ñaùnh vôùi nghóa binh Taây Sôn, neân raát

ñöôïc chuùa Nguyeãn tin duøng.

Sau traän Raïch Gaàm Xoaøi Muùt vaøo naêm 1785 taïi vuøng Myõ Tho, Nguyeãn AÙnh chaïy

sang tî naïn taïi Voïng Caùc vaø laïi coù yù muoán caàu vieän vua Xieâm La nöõa, nhöng ngöôøi

Xieâm ñaõ eâ aåm tröôùc nhöõng thaát baïi eâ cheà moãi laàn ñuïng ñoä vôùi nghóa binh Taây Sôn,

neân vua Xieâm khoâng muoán gaây thuø chuoác oaùn theâm nöõa vôùi Nguyeãn Hueä. Tuy nhieân,

vua Xieâm cuõng ñeå cho Nguyeãn AÙnh truù nguï taïi ngoaïi thaønh Voïng Caùc. Khoaûng naêm

Ñinh Muøi, 1787, luùc nhaø Taây Sôn ñang luïc ñuïc vaø luùc Baéc haø vua Leâ Chieâu Thoáng

ñang aâm möu caàu cöùu nhaø Thanh, thì Nguyeãn AÙnh nghó raèng coù theå ñaùnh laáy laïi Gia

Ñònh, beøn bieân thö töø taï vua Xieâm La roài ñang ñeâm ñem caû gia quyeán xuoáng thuyeàn

veà nöôùc. Khi hay tin Nguyeãn AÙnh veà ñeán mieàn Nam, Nguyeãn Vaên Tröông ñem 300

quaân vaø 15 chieán thuyeàn chaïy vaøo vuøng Long Xuyeân, ngaøy nay laø Caø Mau, neân ñöôïc

phong chöùc Chöôûng Cô. Sau ñoù ñöôïc phong laøm Khaâm Sai Chöôûng Ñaïo Tieàn Phong,

Trung Quaân Thuûy Doanh.

Ngaøy 7 thaùng 7 naêm 1788, nhôø söï trôï giuùp ñaéc löïc cuûa Nguyeãn Vaên Tröông, Toân

Thaát Hoäi, vaø Voõ Taùnh, sau traän ñaùnh ôû Hoå Chaâu, töôùng Taây Sôn laø Phaïm Vaên Tham

phaæ lui veà Soùc Traêng roài vì quaù coâ theá neân phaûi xin haøng quaân Nguyeãn AÙnh. Theá laø

Nguyeãn AÙnh taùi chieám ñöôïc thaønh Gia Ñònh, tuy nhieân, maõi ñeán naêm 1789, khi maø

toaøn boä nghóa binh Taây Sôn phaûi ruùt veà Baéc haø ñeå ñaùnh ñuoåi giaëc Maõn Thanh thì

Nguyeãn AÙnh môùi laán chieám ñöôïc toaøn boä Nam Kyø.

Thaùng 3 naêm Nhaäm Tyù, 1792, nhaân luùc gioù Nam thoåi maïnh, Nguyeãn AÙnh sai

Nguyeãn Vaên Tröông cuøng Tieàn quaân Nguyeãn Vaên Thaønh vaø Vanier (teân Vieät laø

148

Nguyeãn Vaên Chaán) ra ñaùnh Quy Nhôn. Nguyeãn Vaên Tröông laäp ñöôïc coâng ñaàu khi

hôïp cuøng vôùi töôùng Nguyeãn Vaên Thaønh ñem chieán thuyeàn töø Caàn Giôø ra ñoát phaù

thuûy traïi cuûa nghóa binh Taây Sôn taïi cöûa Thò Naïi, Qui Nhôn, roài ruùt ngay trôû veà Gia

Ñònh. Thaùng 3 naêm Quí Söûu, 1793, Nguyeãn AÙnh ñeå Hoaøng töû Caûnh ôû laïi giöõ ñaát Gia

Ñònh, sai Toân Thaát Hoäi cuøng Nguyeãn Huyønh Ñöùc vaø Nguyeãn Vaên Thaønh ra ñaùnh

Phan Rí. Trong khi ñoù, Nguyeãn Vaên Tröông vaø Voõ Taùnh theo Nguyeãn AÙnh theo

ñöôøng bieån ra ñaùnh Qui Nhôn. Thaùng 5 naêm ñoù, thuûy binh döôùi quyeàn ñieàu khieån cuûa

Nguyeãn Vaên Tröông ñoå boä leân Phan Rang, tieán chieám 2 phuû Dieân Khaùnh vaø Bình

Khang, roài hôïp cuøng vôùi boä binh cuûa töôùng Toân Thaát Hoäi ñi vaøo cöûa Thò Naïi, roài tieán

quaân vaây thaønh Qui Nhôn. Luùc baáy giôø, vua Quang Trung ñaõ baêng haø töø naêm tröôùc,

vua Caûnh Thònh töùc Nguyeãn Quang Toaûn haõy coøn quaù nhoû, neân sai quan Thaùi UÙy

Phaïm Coâng Höng, quan Hoä Giaù laø Nguyeãn Vaên Huaán, quan Tö Leä laø Leâ Trung, ñaïi

tö maõ Ngoâ Vaên Sôû ñem 17.000 boä binh, 80 thôùt voi ñi ñöôøng boä vaø sai Ñaïi Thoáng

Lónh Ñaëng Vaên Chaán ñem hôn 30 chieán thuyeàn ñi ñöôøng bieån vaøo giaûi vaâu cho Quy

Nhôn. Nghóa binh Taây Sôn chieán ñaáu moät caùch duõng maõnh, khieán cho quaân cuûa

Nguyeãn AÙnh toån thaát naëng neà. Sau ba thaùng hao quaân toån töôùng quaù nhieàu, Nguyeãn

AÙnh haï leänh cho quaân ruùt veà Gia Ñònh.

Naêm Kyû Muøi, 1799, Nguyeãn AÙnh laïi mang quaân ra ñaùnh thaønh Quy Nhôn vaø

chieám ñöôïc thaønh Qui Nhôn, cho ñoåi teân laø thaønh Bình Ñònh. Nhöng ngay sau ñoù,

nghóa binh Taây Sôn laïi keùo vaøo xieát chaët voøng vaây thaønh Bình Ñònh. Ñeán naêm Taân

Daäu, 1801, Nguyeãn AÙnh cuøng Nguyeãn vaên Tröông laïi keùo binh ra tieáp cöùu thaønh

Bình Ñònh. Luùc naøy, Nguyeãn vaên Tröông hôïp cuøng quaân cuûa Toáng Phöôùc Löông ñem

quaân tieàn ñaïo hôïp cuøng vôùi ñaïo thuûy quaân cuûa Voõ Di Nguy vaø Leâ Vaên Duyeät baát ngôø

taán coâng Thuûy Ñoàn Thò Naïi cuûa Taây Sôn vaø tòch thaâu ñöôïc nhieàu chieán lôïi phaåm. Tuy

nhieân, trong traän naøy, Voõ Di Nguy truùng ñaïn töû thöông. Traän ñaùnh cöûa bieån Thò Naïi

naêm 1801 coù theå ñöôïc xem laø traän voõ coâng ñeä nhaát trong thôøi trung höng cuûa nhaø

Nguyeãn.

Sau traän ñaùnh cöûa Thò Naïi, töø ngaøy 13 thaùng 4 ñeán ngaøy 12 thaùng 5 naêm 1801,

Nguyeãn Vaên Tröông laïi tieán quaân vaøo cöûa bieån Ñaïi Coå Luõy ôû Quaûng Ngaõi ñaùnh phaù

ñoaøn quaân löông cuûa nghóa binh Taây Sôn trong vuøng soâng Traø Khuùc. Thöøa thaéng,

Nguyeãn Vaên Tröông laïi cho quaân tieán thaúng ra cöûa Ñaïi AÁp ôû Quaûng Nam, ñaùnh phaù

luõy Beán Vaùn, trong traän naøy oâng thaâu ñöôïc möôøi baûy thôùt voi cuûa Taây Sôn. Tieáp ñoù,

oâng tieán quaân ra ñaùnh chieám cöûa Ñaïi Chieâm, giao chieán döõ doäi vôùi nghóa binh Taây

Sôn ôû Hoäi An vaø Phuù Trieâm. Nhöng sau ñoù, Ñaïi ñoâ ñoác Taây Sôn laø Nguyeãn Vaên

Xuaân vaø Thieáu UÙy Vaên Tieán Theå yeáu theá phaûi boû chaïy, quaân cuûa Nguyeãn Vaên

Tröông thaâu ñöôïc hôn hai möôi taùm coå suùng. Sau khi chieán thaéng, Nguyeãn Vaên

Tröông cho ngöôøi baùo tin ñeán Nguyeãn AÙnh, chuùa Nguyeãn beøn cho taêng cöôøng theâm

1.000 quaân vaø 30 chieán thuyeàn ñeå traán giöõ nhöõng vò trí vöøa môùi chieám ñöôïc.

Thaùng 2 naêm 1801, Nguyeãn AÙnh tieán quaân ñaùnh thaønh Quaûng Nam vaø döï tính

tieán thaúng ra ñaùnh Phuù Xuaân. Ngaøy 7 thaùng 6 naêm 1801, Nguyeãn Vaên Tröông hôïp

149

binh cuøng vôùi Nguyeãn AÙnh taïi Cöûa Haøn, Ñaø Naúng. Ñeán raïng ngaøy 9 thaùng 6, khoaûng

4 giôø saùng, quaân thuûy boä cuûa Nguyeãn AÙnh tieán ra ñaùnh thaønh Phuù Xuaân. Ngaøy 11

thaùng 6, ñoaøn taøu chieán do Nguyeãn Vaên Tröông chæ huy ñaõ tieán saâu vaøo soâng Höông

vaø ñaùnh vaøo cöûa Höõu, phía Taây kinh thaønh. Sau nhieàu traän kòch chieán giöõa Taây Sôn

vaø quaân Nguyeãn, ñeán 8 giôø saùng 15 thaùng 6 quaân cuûa Nguyeãn AÙnh chieám ñöôïc thaønh

Phuù Xuaân. Sau khi haï ñöôïc thaønh Phuù Xuaân. Nguyeãn AÙnh cöû Nguyeãn Vaên Tröông

ñem quaân ñuoåi theo aáu chuùa Taây Sôn laø Caûnh Thònh. Tuy nhieân, khoâng ñuoåi kòp, neân

Nguyeãn Vaên Tröông ñöôïc leänh ra ñaùnh Soâng Gianh, töùc Linh Giang ôû Quaûng Bình.

Tuy nhieân, khi ra ñeán Linh Giang, oâng thaáy theá löïc Taây Sôn coøn quaù maïnh, neân cho

lui quaân veà Ñoàng Hôùi. Thaùng gieâng naêm Nhaâm Tuaát, 1802, vua Caûnh Thònh sai

Nguyeãn Quang Thuøy tieán quaân vaây ñaùnh luõy Traán Ninh. Trong luùc theá traän haõy coøn

ñang ngang ngöõa thì coù tin thuûy quaân Taây Sôn bò Nguyeãn Vaên Tröông nhôø quaân tieáp

vieän cuûa Nguyeãn AÙnh keùo ñeán quaù ñoâng neân ñaõ ñaùnh tan nghóa binh Taây Sôn ôû cöûa

Nhaät Leä, thuoäc tænh Quaûng Bình. Sau ñoù Nguyeãn AÙnh sai Trung Quaân Nguyeãn Vaên

Tröông traán giöõ Ñoàng Hôùi. Ñeán thaùng 5 naêm 1802, Nguyeãn AÙnh leân ngoâi laáy hieäu laø

Gia Long, roài ñích thaân ñi ñaùnh Baéc Haø. Nguyeãn AÙnh sai Nguyeãn Vaên Tröông thoáng

laõnh thuûy binh, Leâ Chaát caát quaân ra ñaùnh Baéc Haø. Nguyeãn Vaên Tröông ñoå boä leân cöûa

Hoäi Thoáng vaø ñaùnh phaù caùc ñoàn luõy cuûa Taây Sôn ôû Ngheä An, quan Traán Thuû Ngheä

An cuûa Taây Sôn phaûi boû thaønh chaïy.

Sau khi thu phuïc Baéc Haø, ñeán naêm AÁt Söûu, 1805, Nguyeãn Vaên Tröông ñöôïc boå

laøm Toång Traán Gia Ñònh Thaønh, thay cho Nguyeãn Vaên Nhaân ñöôïc trieäu veà Kinh.

Naêm 1808, Nguyeãn Vaên Tröông ñöôïc trieäu veà Hueá ñeå nhaän chöùc vuï khaùc. Naêm AÁt

Muøi 1810, oâng qua ñôøi taïi Gia Ñònh, ñöôïc taëng Thaùi Baûo, töôùc Quaän Coâng, thôø taïi

Trung Höng Coâng Thaàn. Ñeán ñôøi vua Minh Maïng, ñöôïc truy phong laø Ñoan Huøng

Quaän Coâng. Cuõng nhö nhieàu haøo kieät khaùc treân vuøng Ñaát Phöông Nam, Nguyeãn Vaên

Tröông vôùi tö töôûng “Trung Quaân AÙi Quoác”, ñaõ moät ñôøi theo phoø Nguyeãn AÙnh maø

nghó raèng mình ñaõ laøm troøn traùch vuï vaø boån phaän cuûa ngöôøi trai thôøi loaïn. OÂng naøo coù

bieát ñaâu töø chính caùi vöông trieàu do coâng söùc cuûa oâng ñoùng goùp ñeå vöït daäy naøy ñaõ

môû ra nhöõng trang söû ñau thöông cho daân toäc, ñaõ ñöa ñaát nöôùc Vieät Nam ñeán choã

ngheøo cuøng. Vaø haäu quaû cuûa noù vaãn coøn aâm æ cho ñeán ngaøy hoâm nay. Nhöng thoâi,

nhöõng trang söû thôøi vong quoác ñaõ qua ñi, mong ngaøy naøo ñoù, Vieät Nam laïi coù moät

ñaáng Minh Vöông vó ñaïi nhö Ñaïi Ñeá Quang Trung Nguyeãn Hueä leøo laùi con thuyeàn

Vieät Nam vaø daân toäc Vieät Nam ñeán choã chaúng nhöõng thònh vöôïng phuù cöôøng, maø coøn

ñöôïc thöïc söï coù ñoäc laäp, thöïc söï coù daân chuû, vaø ngöôøi daân thöïc söï coù quyeàn laøm

ngöôøi, thaät laø ngöôøi, chöù khoâng nöûa ngöôøi nöûa ngôïm nöûa ñöôøi öôi nhö hieän nay.

Mong laém thay!

150

13) Voõ Di Nguy (1745-1801)

Bình Giang Quaän Coâng Voõ Di Nguy, sanh naêm 1745, goác ngöôøi laøng Phuù Vinh,

huyeän Höông Thuûy, tænh Thöøa Thieân. Hieän nay chuùng ta khoâng coù tö lieäu xaùc thöïc veà

thaân theá vaø cuoäc ñôøi oâng trong thôøi nieân thieáu, chæ bieát oâng theo nghieäp binh töø thôøi

coøn treû, nhôø taøi thao löôïc veà thuûy chieán neân oâng ñöôïc chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn

Phuùc Thuaàn cöû troâng coi caùc ñoäi thuûy quaân. OÂng laø moät trong nhöõng baäc khai quoác

coâng thaàn döôùi thôøi Nguyeãn AÙnh. Töø khi theo chaân Nguyeãn AÙnh chinh chieán khaép xöù

Nam Kyø, oâng ñaõ laäp ñöôïc raát nhieàu chieán coâng. Trong thôøi buoåi ñaát nöôùc loaïn ly, oâng

luùc naøo cuõng moät loøng moät daï lo cho daân tình ñöôïc bình yeân laïc nghieäp. Noùi veà coâng

lao cuûa Voõ Di Nguy, thì trong trieàu Nguyeãn AÙnh ôû Gia Ñònh, khoù ai saùnh baèng, nhaát

laø veà binh phaùp thuûy chieán. Coù theå noùi oâng laø moät nhaø chieán löôïc chieán thuaät gia veà

thuûy binh cuûa Trieàu Nguyeãn. Moãi khi chuaån bò baát cöù traän thuûy chieán naøo, chuùa

Nguyeãn ñeàu cho vôøi oâng ñeán ñeå thaûo keá hoaïch tröôùc khi laâm traän.

Thaùng 12 naêm Giaùp ngoï, 1774, töôùng cuûa chuùa Trònh laø Hoaøng Nguõ Phuùc ñaõ ñem

quaân vaøo ñaùnh Phuù Xuaân (Hueá), oâng ñaõ cho ngöôøi ñöa Chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn

Phuùc Thuaàn boân taåu vöôït qua ñòa phaän kieåm soaùt cuûa nghóa binh Taây Sôn ñeå vaøo ñeán

mieàn Nam hoài ñaàu naêm AÁt Muøi, 1775. Rieâng Voõ Di Nguy khi aáy ñöôïc Chuùa giao cho

chæ huy ñoäi chieán thuyeàn, ôû laïi caàm chaân quaân chuùa Trònh taïi Hueá. Ñeán ñaàu naêm AÁt

Muøi, 1775, vì theá quaân chuùa Trònh quaù maïnh, neân sau khi quaân Trònh chieám thaønh

Phuù Xuaân, oâng cuøng vôùi quan Cai Ñoäi Toâ Vaên Ñoaøi ñem khoaûng 200 taøn quaân chaïy

vaøo Gia Ñònh.

Töø ñoù oâng trôû thaønh moät trong nhöõng thuoäc töôùng ñöôïc Nguyeãn AÙnh tin duøng. OÂng

ñöôïc Nguyeãn AÙnh giao cho troâng coi thuûy binh vaø vieäc ñoùng caùc chieán thuyeàn thuûy

chieán ôû Gia Ñònh. Ñeán naêm Ñinh Daäu, 1777, caû Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø

Taân Chính Vöông Nguyeãn Phuùc Döông ñeàu bò nghóa binh Taây Sôn baét gieát taïi vuøng

Ba Vaùt, thuoäc tænh Beán Tre, oâng laïi tieáp tuïc phoø trôï Nguyeãn AÙnh vaø tham döï nhöõng

traän ñaùnh noåi tieáng töø traän Nguõ Kieàu, Ba Thaéc, vaân vaân. Nghóa quaân Taây Sôn luoân

phaûi deø chöøng taøi thao löôïc cuûa quan Trung Thuûy.

Naêm Maäu Tuaát, 1778, oâng cuøng vôùi Chaâu Vaên Tieáp vaø Toân Thaát Coác phaùt trieån

xöôûng ñoùng thuyeàn chieán ôû vuøng Saøi Goøn-Gia Ñònh, veà sau naøy khi ngöôøi Phaùp

chieám Vieät Nam, hoï ñaõ duøng cô sôû naøy laøm Xöôûng Ñoùng Taøu Ba Son. Ñeán naêm

1782, oâng ñöôïc phong laøm Trung Quaân Cai Cô, cuøng vôùi Trung Quaân Tröông Phuùc

Dinh toå chöùc ñoäi binh thuyeàn cho Nguyeãn AÙnh. Thaùng 2 naêm Quyù Maõo, Nguyeãn

Nhaïc sai Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ chæ huy nghóa binh Taây Sôn vaøo ñaùnh Gia Ñònh.

Nguyeãn AÙnh phaûi boû chaïy veà vuøng Ba Gioàng(1)

, roài chaïy sang Xieâm La vaøo thaùng 1

naêm Giaùp Thìn, 1784 ñeå caàu vieän vôùi quaân Xieâm La. Luùc naøy, taøn quaân cuûa Nguyeãn

AÙnh ñöôïc vua Xieâm cho ñoùng beân ngoaøi Voïng Caùc ñeå boå sung nhaân löïc.

Ñeán thaùng 6 naêm 1784, vua Xieâm La laø Chaát Tri (Chakri Rama I) sai hai ngöôøi

chaùu laø 2 vieân töôùng cao caáp Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông ñem 2 vaïn thuûy binh cuøng

151

300 chieán thuyeàn vöôïc vònh Xieâm La, qua ngaõ Haø Tieân-Kieân Giang, mang côù giuùp

Nguyeãn AÙnh, chöù kyø thaät laø quyeát chí xaâm laêng nöôùc ta. Sau ñoù, vua Chaát Tri laïi phaùi

theâm 3 vaïn quaân boä tieán sang Vieät Nam qua ngaõ Nam Vang. Tuy nhieân, toaøn boä 5

vaïn thuûy boä Xieâm La vaø treân 2 vaïn quaân thuûy boä cuûa Nguyeãn AÙnh ñeàu bò Nguyeãn

Hueä dieät goïn chæ trong voøng chöa ñaày moät ngaøy taïi traän Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt treân

khuùc soâng Tieàn ôû Myõ Tho. Voõ Di Nguy phaûi theo Nguyeãn AÙnh cuøng ñaùm taøn quaân

Xieâm La chaïy qua Voïng Caùc.

Ñeán naêm Ñinh Muøi, 1787, khi Nguyeãn AÙnh quay trôû veà nöôùc, ñoùng quaân taïi vuøng

Long Xuyeân, thì Voõ Di Nguy laõnh nhieäm vuï traán ñoùng ñaûo Phuù Quoác ñeå baûo veä cho

hoaøng toäc Nguyeãn Phuùc ñang laån troán taïi ñaây. Roài sau ñoù, oâng ñöa quaân veà tieáp vieän

cho Nguyeãn AÙnh taùi chieám thaønh Gia Ñònh vaøo naêm 1788, vaø ñöôïc phong chöùc Noäi

Thuûy Trung Thuûy Thuyeàn, roài laïi thaêng Khaâm Sai Thuoäc Noäi Cai Cô, chæ huy 5 ñaïo

haûi thuyeàn “Minh Phöông Haàu” vaø laøm toång chæ huy troâng coi vieäc ñoùng thuyeàn vaø

taøu chieán cho Nguyeãn AÙnh.

Thaùng 3 naêm Quyù Söûu, 1793, Voõ Di Nguy theo Nguyeãn AÙnh ra ñaùnh thaønh Quy

Nhôn, oâng hôïp söùc cuøng caùc töôùng Nguyeãn Vaên Tröông vaø Voõ Taùnh ñieàu ñoäng thuûy

binh, ñoå boä leân chieám ñöôïc phuû Bình Khang, nay thuoäc tænh Khaùnh Hoøa. Thaùng 2

naêm AÁt Maõo, 1795, oâng laïi theo Nguyeãn AÙnh ra cöùu vieäc cho Voõ Taùnh ñang bò quaân

Taây Sôn vaây khoån trong thaønh Dieân Khaùnh, nay thuoäc tænh Khaùnh Hoøa. Ñeán thaùng 3

naêm Kyû Muøi, 1799, oâng vaãn tieáp tuïc ñieàu ñoäng thuûy quaân choáng nhau vôùi nghóa binh

Taây Sôn, nhöng vaãn khoâng chieám ñöôïc thaønh Quy Nhôn. OÂng luoân xoâng pha vaø duõng

lieät trong taát caû nhöõng cuoäc giaùp chieán vôùi Taây Sôn.

Ñeán naêm Canh Thaân, 1800, töôùng cuûa nghóa binh Taây Sôn laø Traàn Quang Dieäu

ñöa theâm quaân ñeán vaây thaønh Quy Nhôn, oâng cuøng Nguyeãn AÙnh ñem quaân ra öùng

cöùu. Khi ñeán vuøng ñeøo Cuø Moâng, oâng ñöôïc leänh baûo veä Vuõng Trích, trong ñòa phaän

Phuù Yeân. Naêm Taân Daäu, 1801, vaøo ngaøy raèm thaùng Gieâng, Nguyeãn laïi sai theâm

Nguyeãn Vaên Tröông vaø Toáng Phöôùc Löông ñem quaân tieàn ñaïo taán coâng vaøo ñoàn

thuûy quaân cuûa Taây Sôn. Trong khi ñoù, Nguyeãn AÙnh laïi sai Leâ Vaên Duyeät ñem thuûy

quaân ra ñaùnh cöûa Thò Naïi. Phaïm Vaên Sôn coù ghi trong Vieät Söû Taân Bieân(2)

veà traän

naøy nhö sau: “Cuoäc taán coâng naøy laïi ñöôïc caùi may maén laø gioù vaø nöôùc bieån baáy giôø

ñang thoåi maïnh. Ñuùng 10 giôø 30 ñeâm raèm thaùng 1 naêm Taân Daäu, töùc ngaøy 27 thaùng 2

naêm 1801, Nguyeãn Vaên Tröông baén phaùt ñaò baùc ñaàu tieân ñeå ra leänh taán coâng khaép

moïi nôi. Hai möôi saùu chieán thuyeàn cheøo phoùng hoûa ñoát saïch moïi thöù treân baõi caùt.

Ñaïo binh 1.200 ngöôøi cuûa quaân Nguyeãn AÙnh, löôõi leâ tuoát traàn, nuùp ôû caùc haàm hoá döôùi

caùt, vöøa ñaùnh vöøa baén ñaò baùc leân bôø. Quaân Phuù Xuaân, töùc quaân Taây Sôn, bò ñaùnh baát

thình lình neân roái loaïn haøng nguõ bò cheát haïi khaù nhieàu. Ñoàn Taây Sôn ôû Tam Toøa Sôn,

beân phía phaûi caùnh quaân taán coâng, chuyeån moät hoûa löïc kinh khuûng baén xuoáng xuoáng

caùc thuyeàn cheøo cuûa Nguyeãn AÙnh, luùc naøy ñang naèm ñuùng ngay trong taàm taùc xaï cuûa

Taây Sôn. Voõ Di Nguy bò moät phaùt ñaïn bay ñaàu taïi choã...”

152

Sau ñoù, Leâ Vaên Duyeät lieàu maïng thuùc binh tieán leân, cho noåi hoûa coâng, löûa theo

gioù taït vaøo, ñeán 4 giôø saùng, thì ñoát ñöôïc raát nhieàu chieán thuyeàn cuûa nghóa binh Taây

Sôn. Ñaây phaûi noùi laø traän thuûy chieán döõ doäi nhaát töø tröôùc ñeán giôø cuûa thuûy binh

Nguyeãn AÙnh. Voõ Di Nguy töû traän taïi cöûa Thò Naïi nhaèm ngaøy 19 thaùng gieâng naêm

Taân Daäu, 1801. Khi ñoù, oâng ñang ñaûm nhieäm chöùc Thoáng Laõnh Thuûy Sö Trung Quaân

Ñaïi Töôùng, vì theá ngöôøi ñöông thôøi quen goïi oâng laø quan Trung Thuûy. Coøn nhieàu

chöùc töôùc khaùc cuûa oâng khoâng keå heát ñöôïc. Khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi laáy hieäu laø Gia

Long, nhaø vua phong cho oâng chöùc Taù Maïng Coâng Thaàn Ñaëc Taán Thöôïng Truï Quoác

Thieáu Baûo Quaän Coâng, thuïy laø Trung Tuùc, coù nghóa laø trung thaønh vaø ñaày vinh döï.

Sau khi töû traän, linh vò oâng ñöôïc thôø trong Mieáu Thò Naïi Coâng Thaàn. Naêm Gia

Long thöù 6, 1807, Voõ Di Nguy ñöôïc naâng leân haøng nhaát phaåm, ñöôïc caáp moä phu. Ñeán

ñôøi vua Minh Maïng, naêm 1824, oâng ñöôïc thôø trong Theá Mieáu. Naêm Minh Maïng thöù

12, ngaøy 14 thaùng 12 naêm 1831, oâng laïi ñöôïc truy taëng teân thuïy laø Traùng Tuùc, coù

nghóa laø doõng maõnh vaø cung kính, laïi ñöôïc truy phong töôùc Bình Giang Quaän Coâng.

Ñeán ñôøi Töï Ñöùc, oâng laïi ñöôïc truy phong Taû Vaän Coâng Thaàn Ñaëc Tieàn Traùng Voõ

Töôùng Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Chöôûng Phuû Söï Bình Giang Quaän Coâng vaø ñöôïc ñaët teân

thuïy laø Trang Tuùc. Ñoàng thôøi ñöôïc lieät töï vaøo Theá Mieáu.

Moä Voõ Di Nguy ôû Phuù Nhuaän, Gia Ñònh

Döôùi thôøi vua Töï Ñöùc, nhaø vua cho xaây laïi mieáu vaø laêng moä cuûa Voõ Di Nguy taïi

vuøng Phuù Nhuaän. Hieän vaãn coøn laêng moä cuûa oâng taïi heûm 168, ñöôøng Voõ Di Nguy,

Phuù Nhuaän, vôùi taám baûng lôùn ñeà: “Laêng Ñöùc Bình Giang Quaän Coâng.” Nhöng daân

chuùng ñòa phöông luoân quen goïi laø laêng “Quan Trung Thuûy,” vì oâng ñaõ töøng giöõ chöùc

Trung Quaân Chöôûng Thuûy Dinh. Haèng naêm cöù ñeán ngaøy 27 thaùng 5 aâm lòch, hoäi Phuû

Trung cuûa daân vuøng Phuù Nhuaän thöôøng tôùi ñaây daâng leã teá thaàn theo nghi thöùc coå

truyeàn. Cuõng neân nhôù ngaøy gioã cuûa quan Bình Giang Quaän Coâng Voõ Di Nguy rôi vaøo

cuøng moät ngaøy vôùi Haäu Quaân Voõ Taùnh. Hieän taïi laêng moä Voõ Di Nguy vaãn coøn, toïa

laïc taïi soá 19 ñöôøng Coâ Giang, nay laø phöôøng 2, quaän Phuù Nhuaän, TPHCM. Ñaây laø

153

moät khu kieán truùc moä vaø ñeàn thôø theo kieåu coå, tuïc goïi laø ñeàn Phuù Trung. Haèng naêm

leã gioã töôùng Voõ Di Nguy ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15 vaø 16 thaùng gieâng aâm lòch. Tröôùc

naêm 1975, taïi caùc thaønh phoá Saøi Goøn vaø Gia Ñònh coù hai con ñöôøng mang teân Voõ Di

Nguy. Ñeán ngaøy 4 thaùng 4 naêm 1985, chính quyeàn môùi ra leänh ñoåi teân caû hai con

ñöôøng naøy. Con ñöôøng Voõ Di Nguy ôû quaän nhaát Saøi Goøn thì ñöôïc ñoåi thaønh Hoà Tuøng

Maäu; trong khi con ñöôøng thaät daøi mang teân Voõ Di Nguy ôû 2 quaän Phuù Nhuaän vaø

quaän Goø Vaáp, Gia Ñònh thì ñöôïc ñoåi thaønh 3 ñöôøng: Phan Ñình Phuøng, Nguyeãn Kieäm

vaø Nguyeãn Oanh.

Ghi Chuù:

(1) Ba Gioàng laø ba goø ñaát coå, chaïy xuyeân qua 2 huyeän Kieán Höng vaø Kieán Ñaêng, thuoäc traán Ñònh

Töôøng. ÔÛ ñaây, phía tröôùc coù soâng daøi ngaên trôû, phía sau laø vuøng ñaàm laày raäm raïp. Caùc töôùng thôøi

Nguyeãn AÙnh thöôøng laáy nôi naøy laøm nôi ñoùng quaân vaø döï tröõ löông thöïc cuõng nhö aån troán khi bò

nguy caáp.

(2) Phaïm Vaên Sôn, Vieät Söû Taân Bieân, Taäp IV, cô sôû xuaát baûn Ñaïi Nam, Saøi Goøn, 1961, tr. 224.

14) Phan Vaên Thuùy (?-1833)

Phan Vaên Thuùy voán ngöôøi huyeän Ñaêng Xöông, phuû Trieäu Phong, tænh Quaûng Trò,

ngaøy nay laø Thuaän Xöông, huyeän Trieäu Phong, tænh Quaûng Trò(1)

. Hieän nay chuùng ta

khoâng coù tö lieäu xaùc thöïc veà buoåi thieáu thôøi cuûa oâng, vaø khi lôùn leân, cuõng khoâng roõ

oâng ñaõ theo Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaøo Gia Ñònh hoài naêm naøo, coù leõ vaøo khoaûng naêm

1774 hay 1775. Theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, muïc nhaân vaät, coù ghi laø sau ñoù, oâng

daàn thaêng ñeán chöùc Khaâm Sai Thuoäc Noäi Cai Ñoäi Quaân Thaøn Saùch, vaø Veä UÙy Veä Hoå

Uy.

Naêm Gia Long thöù 2, Quyù Hôïi, 1803, oâng ñöôïc thaêng laøm Höõu Doanh Veä UÙy,

Khaâm Sai Chöôûng Cô, cai quaûn quaân baûn doanh. Ít laâu sau ñoù, oâng laïi nhaän leänh vua

Gia Long, ñem thuûy quaân cuøng chieán thuyeàn Haûi Ñaïo, theo Ñoâ Thoáng Cheá Thaùi Hoøa

Haàu(2)

, ñeán caùc ñòa phöông thuoäc Baéc Thaønh ñeå deïp tröø giaëc bieån. Naêm Gia Long thöù

14, AÁt Hôïi, 1815, nhaø vua cöû oâng laøm Löu thuû doanh Quaûng Bình. Khoâng bieát veà sau

phaïm phaûi toäi gì maø bò giaùng xuoáng laøm Cai Cô. Ñeán naêm Minh Maïng nguyeân nieân,

Canh Thìn, 1820, oâng laïi ñöôïc thaêng laøm Chöôûng Cô, roài laïi thaêng leân Phoù Ñoâ Thoáng

Cheá doanh haäu quaân Thaàn Saùch, kieâm Phoù Ñoác traán tænh Thanh Hoùa.

Trong cuoäc ñôøi laøm quan cuûa oâng, ngoaøi vieäc ñaùnh Nam deïp Baéc ra, moät trong soá

nhöõng coâng lao noåi baät nhaát cuûa oâng laø vieäc oâng chæ huy ñaøo keânh Vónh Ñònh(3)

ôû

Quaûng Tri vaøo naêm AÁt Daäu, 1825. Theo Minh Maïng Quoác Trieàu Toaùt Yeáu, thì coâng

vieäc khôûi söï vaøo thaùng 3 aâm lòch naêm 1825. Söû thaàn trieàu Nguyeãn cheùp: “Vì luùc baáy

giôø caùc traán laâu khoâng möa, giaù gaïo hôi cao, trieàu ñình baøn khôûi vieäc coâng dòch ñeå

laáy tieàn nuoâi daân. Soâng ñaøo xong, tuøy baäc thöôûng caáp.” Rieâng veà phaàn Phan Vaên

154

Thuùy, sau khi ñaøo xong keânh Vónh Ñònh thì oâng ñöôïc thaêng laøm Phoù Ñoâ Thoáng Cheá

Thò Noäi Doanh Long Vuõ.

Naêm Minh Maïng thöù 8, Ñinh Hôïi, 1827, nhaø vua cho oâng kieâm quaûn Toøa Thöông

Baïc. Thaùng 5 aâm lòch naêm naøy, quaân Xieâm La ñaùnh chieám nöôùc Laøo, khieán vua A

Noã phaûi chaïy sang Vieät Nam caàu cöùu. Vua Minh Maïng lieàn sung Phan Vaên Thuùy vaøo

chöùc Kinh Löôïc Bieân Vuï Ñaïi Thaàn kieâm laõnh Traán Thuû Ngheä An ñeå lo vieäc giuùp

nöôùc Ai Lao choáng laïi quaân Xieâm. Naêm Maäu Tyù, 1828, Phan Vaên Thuùy hôïp cuøng

Phoù töôùng Nguyeãn Xuaân, Tham Taùn Nguyeãn Khoa Haøo... ñem 2.000 lính vaø 30 thôùt

voi, sang ñoùng ñoàn Traán Ninh, roài tìm caùch ñöa vua A Noã veà nöôùc.

Sau khi hoaøn thaønh nhieäm vuï, vua Minh Maïng laïi trieäu oâng veà kinh ñoâ Hueá vaø

thaên cho oâng chöùc Ñoâ Thoáng, kieâm laõnh Phoù Toång traán Baéc Thaønh. Theo Quoác Söû Dò

Bieân cuûa danh thaàn Phan Thuùc Tröïc, luùc laøm Phoù Toång traán Baéc Thaønh, Phan Vaên

Thuùy ñaõ daâng sôù xin ñoåi caùch aên maëc ôû Baéc Thaønh vaø ñöôïc nhaø vua pheâ chuaån. Laïi

cuõng theo Minh Maïng Quoác Trieàu Toaùt Yeáu, thaùng 10 aâm lòch, naêm Maäu Tyù, 1828,

nhaø vua truyeàn leänh cho ñoåi toaøn boä caùch aên maëc cuûa daân chuùng töø soâng Gianh trôû ra

Baéc(4)

. Luùc naøy oâng ñaõ gaàn 70 tuoåi, laïi theâm coù nhieàu beänh, neân Phan Vaên Thuùy

daâng sôù xin veà höu, nhöng nhaø vua khoâng thuaän vaø cöù tieáp tuïc löu oâng laïi chöùc vuï cuõ.

Ñeán naêm Minh Maïng thöù 14, Quyù Tî, 1833, vua Minh Maïng thaêng oâng laøm Thöï

Haäu Quaân Ñoâ Thoáng Chöôûng Phuû Söï, töôùc Chöông Nghóa Haàu. Gaëp luùc Leâ Vaên Khoâi

khôûi binh choáng laïi trieàu ñình, ñaùnh chieám thaønh Phieân An vaø toaøn boä Nam Kyø Luïc

Tænh, nhaø vua phong cho oâng laøm Thaûo Nghòch Höõu Töôùng Quaân. Vaøo ñeán mieàn

Nam, oâng cuøng Tham Taùn Tröông Minh Giaûng baøn thaûo keá hoaïch tieán quaân taùi chieám

thaønh Phieân An, nhöng cuøng naêm ñoù, oâng laâm troïng beänh taïi quaân thöù Bieân Hoøa,

ñöôïc chuyeån veà Khaùnh Hoøa ñeå trò beänh, roài maát taïi ñoù. Sau khi oâng maát, vua Minh

Maïng thöông tieác, truy taëng oâng laø Ñaëc Tieán Traùng Vuõ Töôùng Quaân Thieáu Baûo, ban

teân thuïy laø Trung Traùng. Sau ñoù, nhaø vua coøn ra leänh cho thieát ñaøn teá beân soâng

Höông, ngay tröôùc cöûa hoaøng thaønh Hueá. Ñoàng thôøi, nhaø vua cuõng sai Hoaøng töû Vónh

Töôøng Coâng Mieân Hoaønh laøm leã Töù Töûu, töùc leã daâng röôïu cuûa vua ban. De6Ñn naêm

Bính Thaân, 1836, teân oâng ñöôïc khaéc treân bia Voõ Coâng döïng taïi Voõ Mieáu, teân oâng

ñöùng haøng thöù 3 trong soá 20 danh töôùng nhaø Nguyeãn thôøi ñoù.

Ghi Chuù:

(1) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, trang 347 vaø Ñaïi Nam Nhaát Thoáng

Chí, muïc tham khaûo thì oâng goác ngöôøi Quaûng Trò; trong khi ñoù Töø Ñieån Nhaân Vaät Lòch Söû Vieät

Nam laïi ghi oâng laø ngöôøi huyeän Chöông Nghóa, tænh Quaûng Ngaõi (?).

(2) Khoâng thaáy Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc vaø Ñaïi Nam Lieät Truyeän ghi Ñoâ

Thoáng Cheá Thaùi Hoøa Haàu laø ai.

(3) Theo saùch Ñaò Nam Nhaát Thoáng Chí, soâng ñaøo Vónh Ñònh ôû phía ñoâng lî sôû cuõ cuûa huyeän Haûi

Laêng, chia nöôùc töø ngaõ ba laøng Coå Thaønh cuûa soâng caùi Thaïch Haõn, chaûy qua thoân La Duy, laïi

chaûy qua laøng Trung Ñan roài chaûy vaøo laøng Löông Ñieàn. Thôøi tröôùc, laøng Trung Ñan coù moät

ñöôøng keânh, sau bò phuø sa vaø caùt boài laáp neân caïn daàn, thuyeàn beø khoâng theå ñi laïi ñöôïc. Naêm Taân

155

Daäu, 1681, ñôøi chuùa Hieån Toâng Nguyeãn Phuùc Nguyeân, chuùa sai ñaøo, sau laïi bò caùt laáp boài thaønh

ñaát baèng. Naêm Minh Maïng thöù 6, 1825, vua sai Thoáng Cheá Phan Vaên Vaên Thuùy ñoác thuùc quaân

daân khai ñaøo töø xaõ Caâu Keânh ñeán xaõ Trung Ñan goàm 1.720 tröôïng. Sau ba thaùng thì hoaøn taát, beøn

cho teân laø Vónh Ñònh. Naêm Mnh Maïng thöù 16, Bính Thaân, 1836, nhaø vua xa giaù tuaàn du ra Quaûng

Trò, ngöï ñi qua con soâng naøy, coù thô ngöï cheá khaéc vaøo ñaù vaø döïng nhaø bia ôû bôø Nam soâng. Cuõng

vaøo naêm aáy, nhaø vua cho ñuùc Cöûu Ñænh, khaéc hình soâng vaøo Thuaàn Ñænh. Naêm Thieäu Trò thöù 2,

Nhaâm Daàn, 1842, nhaø vua xa giaù Baéc Tuaàn, laïi coù thô ngöï cheá khaéc vaøo bia ñaù döïng ôû bôø soâng.

(4) Theo Minh Maïng Toaùt Yeáu, trang 182, vaø theo Quoác Söû Dò Bieân cuûa danh thaàn Phan Thuùc Tröïc

coù ghi: Vaøo naêm Minh Maïng thöù 9, 1828, vaán ñeà ñoåi trang phuïc cuûa mieàn Baéc ñöôïc ñaët ra, laàn

naøy khoâng phaûi töø trieàu ñình Hueá, maø töø caùc quan ñòa phöông. Thaùng 9 naêm 1828, Phoù Toång Traán

Baéc Thaønh laø Phan Vaên Thuùy xin ñoåi caùch aên maëc ôû Baéc Thaønh, vua nghe theo. Vua Minh maïng

duï raèng: “Ñaát nöôùc ta cuøng chung boán bieån, phong tuïc hay, leõ naøo laïi ñeå cho coù nhöõng choã sai

khaùc. Thaùng tröôùc, caùc traán thaàn ôû Thanh Hoùa, ngheä An laàn löôït xin ñoåi quaàn aùo cuûa só daân, nay

theå theo khaån caàu, toaøn haït Baéc Thaønh cuõng ñöôïc söûa ñoåi kòp thôøi, ñeå ñöôïc ñoàng nhaát khaép nôi.”

Caên cöù theo ñieàu leänh do vua Minh Maïng chuaån thuaän, keå töø naêm 1830, ñaøn oâng khoâng ñöôïc ñoäi

muõ daøi, muõ thieân bình, muõ yeán vó, aùo coù oáng tay roäng, coå cao, ñai löng, ñi taát chaân. Phuï nöõ khoâng

ñöôïc duøng vaûi luïa nhaén quaán treân ñaàu, caùc daây ñai eo lôùn nhoû vaø quaàn khoâng ñaùy.

15) Traàn Vaên Naêng (1763-1835)

Traàn vaên Naêng laø ngöôøi huyeän Vónh Xöông, tænh Khaùnh Hoøa. OÂng sanh naêm 1763,

trong thôøi buoåi ñaát nöôùc coøn ñang phaân tranh khoác lieät giöõa caùc theá löïc Trònh Nguyeãn

vaø nghóa binh Taây Sôn. OÂng xuaát thaân töø moät gia ñình con nhaø voõ, neân töø thuôû raát treû,

oâng ñaõ tinh thoâng voõ ngheä, laïi coù söùc maïnh phi thöôøng. Nhôø coù thaân hình to lôùn vaïm

vôõ, neân oâng ñaàu quaân theo Nguyeãn AÙnh naêm môùi vöøa troøn 14 tuoåi. Theo Quoác Söû

Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Taäp II, quyeån thöù 14, naêm

Ñinh Daäu, 1777, oâng ñaàu quaân vôùi chuùa Nguyeãn, ñöôïc boå laøm Ñoäi Tröôûng roài ñöôïc

thaêng laàn leân Noäi Thuoäc Cai Ñoäi. Khi Nguyeãn Phuùc ñöa Nguyeãn AÙnh xuoáng ñoaøn

thuyeàn chaïy troán veà phöông Nam, coù leõ trong ñoaøn thuyeàn naøy cuõng coù Traàn Vaên

Naêng ñi theo. Khi vaøo Nam, oâng ñöôïc cöû theo Leâ Vaên Duyeät chinh chieán khaép nôi,

laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng neân ñöôïc thaêng laøm Veä UÙy. Sau ñoù, Nguyeãn AÙnh cöû oâng

ñi theo töôùng Nguyeãn Vaên Thaønh caát quaân ñaùnh chieám thaønh Qui Nhôn. Sau traän

naøy, oâng ñöôïc thaêng chöùc Phoù Ñoâ Thoáng Cheá Haäu Quaân Thaàn Saùch, roài thaêng Ñoâ

Thoáng Cheá.

Thaùng 6 naêm 1801, nhaân noäi boä Taây Sôn phaân taùn, Nguyeãn AÙnh cho Traàn Vaên

Naêng theo mình ra ñaùnh Phuù Xuaân. Khi vua Taây Sôn laø Quang Toaûn chaïy ra Baéc.

Traàn Vaên Naêng cuøng caùc töôùng truy ñuoåi vaø laàn löôït baét ñöôïc vua quan Taây Sôn.

Naêm 1802, oâng ñöôïc giao phoù nhieäm vuï ñaùnh Baéc Haø vaø oâng ñaõ laøm troøn raát xuaát

saéc nhieäm vuï ñöôïc giao phoù. Naêm 1809, vua Gia Long laïi cöû oâng vaøo traán thuû Gia

Ñònh laõnh chöùc Thaàn Saùch cai quaûn 5 doanh, ñaây laø chöùc vuï quan troïng ñöôïc Quoác

Coâng Toáng Phöôùc Hieäp naém giöõ trong thôøi caùc chuùa Nguyeãn. Nhöng ít laâu sau ñoù thì

oâng ñöôïc trieäu veà Kinh. Naêm 1810, oâng ñöôïc cöû ñi cai quaûn quaân ñoàn truù vaø moät

156

quaân Baûo Thaønh ñeå phoøng khi coù vieäc thì nhaø vua sai khieán. Naêm 1812, oâng kieâm

chöùc Phoù Töôùng Quaân Chaán Vuõ.

Trong khoaûng thôøi gian naøy, vua Chaân Laïp laø Naëc OÂng AÁn nhöôøng ngoâi cho con laø

Naëc OÂng Chaân, vua Xieâm La sai söù sang phong, nhö vaäy laø Chaân Laïp phaûi thaàn phuïc

Xieâm La. Ñöôïc moät luùc, Naëc OÂng Chaân boû Xieâm La vaø quay sang xin thaàn phuïc Vieät

Nam. Laáy côù naøy quaân Xieâm La keùo quaân sang xaâm laán Chaân Laïp, vua Chaân Laïp laø

Naëc OÂng Chaân chaïy sang Gia Ñònh caàu cöùu(1)

. Traàn Vaên Naêng beøn ñem quaân tieán

ñeán vuøng Taân Chaâu, moät maët boá trí phoøng thuû, maët khaùc cho ngöôøi veà Gia Ñònh caáp

baùo. OÂng muoán ñaùnh thaúng qua Xieâm La, nhöng vua Gia Long khoâng thuaän, maø chæ

cho oâng saún saøng tieáp öùng quaân Chaân Laïp khi caàn thieát maø thoâi.

Naêm 1812, oâng cuøng Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät ñöa Naëc OÂng Chaân veà nöôùc. Sau ñoù,

oâng laïi ñöôïc trieäu veà kinh, kieâm quaûn 5 doanh quaân Thaàn Saùch. Khoaûng giöõa naêm

1812, Traàn Vaên Naêng ñöôïc sung Toång Lyù Ñaïi Thaàn vaø ñöôïc laøm Phoù Toång Traán

thaønh Gia Ñònh. Sau khi nhaäm chöùc ôû Gia Ñònh, oâng ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong

vieäc chieâu moä, chæ huy vieäc ñaøo kinh Vónh Teá, moät con kinh raát thuaän tieän cho vieäc

giao thoâng buoân baùn giöõa Haø Tieân vaø Chaâu Ñoác. Ñeán naêm 1818, giaëc cöôùp noåi leân ôû

vuøng Ngheä An, quaân ñòa phöông khoâng deïp ñöôïc, trieàu ñình beøn cöû oâng ra ñaùnh deïp.

Ñeán naêm Minh Maïng nguyeân nieân, 1820, oâng laõnh chöùc Quyeàn Chöôûng Tieàn Quaân

AÁn Vuï, kieâm laõnh Thò Veä Ñaïi Thaàn. Cuøng naêm ñoù, oâng ñöôïc nhaø vua giao cho vieäc

coi soùc xaây döïng cung Töø Thoï. Naêm 1821, vua Minh Maïng ngöï giaù ra Baéc ñeå nhaän

duï saéc phong cuûa nhaø Thanh, oâng ñöôïc sung chöùc Tuøy Giaù Ñaïi Thaàn. Ñaàu naêm 1822,

trieàu ñình kieåm duyeät quaân ñoäi, oâng ñöôïc giao chöùc Phuø Lieãn Söù. Ñeán giöõa naêm

1822, trôøi möa quaù lôùn vaø quaù dai daúng laøm suïp ñoå khoaûng 2.057 tröôïng, töùc khoaûng

8.228 meùt töôøng thaønh cuûa kinh thaønh Hueá. Vua Minh Maïng cöû oâng vaø Nguyeãn Vaên

Vaân ñoác xuaát coâng vieäc tu söûa.

Naêm 1823, khi trieàu ñình söûa sang laïi nhaø Thaùi Mieáu, oâng ñöôïc sung chöùc Ñoång

Lyù Ñaïi Thaàn. Cuøng naêm aáy, oâng ñöôïc chuyeån vaøo Nam laøm Phoù Toång Traán thaønh

Gia Ñònh. Trong thôøi gian naøy, oâng cuõng nhaän leänh vua Minh Maïng, hieäp cuøng

Nguyeãn Vaên Thoaïi, Nguyeãn Vaên Tuyeân vaø Nguyeãn Vaên Toàn cuøng lo vieäc moä theâm

daân phu, ñoân ñoác vieäc ñaøo kinh Vónh Teá taïi vuøng bieân giôùi tænh An Giang. Ñeán naêm

1824 thì ñöôïc trieäu veà kinh laøm Thöï Tieàn Quaân Ñoâ Thoáng Cheá Quaûn Thuû, coi danh

saùch nhöõng ngöôøi ñöôïc höôûng taäp aám. Naêm 1826, oâng ñöôïc thaêng Chöôûng Doanh,

kieâm quaûn Thöông Baïc vaøo coi quaân ôû Giaùo Ñöôøng, chuyeân lo vieäc quaûn giaùo döôõng

binh. Naêm 1828, sung chöùc Taøo Chính, roài quyeàn laõnh aán trieän cuûa Thoáng Cheá Töôùng

Quaân. Naêm 1832, oâng ñöôïc thaêng Thöï Tieàn Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Chöôûng Phuû Söï.

Sau ñoù vua Minh Maïng xeùt thaáy oâng laäp ñöôïc quaù nhieàu coâng lao vôùi trieàu ñình vaø

luùc naøo cuõng ñöôïc tieáng khen töø thaàn daân vaø caùc quan ñaïi thaàn khaùc, neân phong cho

oâng töôùc Löông Taøi Haàu.

Cuøng naêm 1832, khi nghóa binh Leâ Vaên Khoâi noåi leân choáng söï aùp böùc cuûa quan laïi

thaønh Gia Ñònh, oâng ñöôïc vua cöû laøm Bình Khaáu Töôùng Quaân vôùi côø hieäu vaø theû baøi.

157

Ñoàng thôøi vua Minh Maïng cuõng cho pheùp con cuûa oâng laø Traàn Vaên Maân ñöôïc theo

cha vaøo Gia Ñònh ñaùnh giaëc. Ñeå chaéc chaén giaønh ñöôïc phaàn thaéng, Traàn vaên Naêng ñaõ

taâu vôùi vua Minh Maïng nhö sau: “Laàn naøy caùc ñaïo quan binh chuùng thaàn ñaùnh vaây

thaønh Phieân An, nay boïn giaëc chæ coù coá cheát ñaëng giöõ. Chuùng thaàn hieän söùc cho quan

binh ôû 4 maët ngoaøi thaønh ngaøy ñeâm thay phieân baén suùng lôùn vaøo ñaùnh phaù. Roài sau

vaøo ngaøy 29 vaø 30 thaùng aáy, tieát thöù vaâng tieáp chæ duï truyeàn cho chuùng thaàn truyeàn

baûo caùc töôùng bieàn phaùo thuû cöù theo pheùp trong thöôùc ño baén suùng môùi ban chöôùc

löôïng maø baén; vaø goïi hoïp daân phu ñaép laøm nuùi ñaát theâm cao theâm daøy vaø ngaàm choïn

boïn duõng só nhaân ban ñeâm leûn vaøo gieát cheát heát boïn giaëc ôû trong thaønh con...” Nhaø

vua ñaõ nghe theo chuû yù treân maø tieán haønh vaây ñaùnh thaønh Phieân An, trieàu ñình ñaõ

phaûn coâng vaø baét ñaàu laáy laïi caùc tænh phía Nam. Trong khi ñoù, theo lôøi caàu vieän cuûa

Leâ Vaên Khoâi, quaân Xieâm chia thaønh 5 ngaû tieán qua Vieät Nam(2)

. Ngay sau khi ñöôïc

tin baùo, vua Minh Maïng cöû Traàn Vaên Naêng laøm Bình Khaáu Töôùng Quaân thoáng lónh

quaân ñoäi cuøng caùc tham taùn Tröông Minh Giaûng, Nguyeãn Xuaân, Hoà Vaên Khueâ, vaân

vaân, vaø caùc Taùn töông Tröông phuùc Ñình vaø Phaïm Höõu Taâm ñi deïp loaïn. Traàn Vaên

Naêng ra leänh cho Tröông Minh Giaûng, Toáng Phöôùc Löông vaø Nguyeãn Xuaân ñöa quaân

ñeán ngaên giaëc ôû vuøng Coå Hoå, cöûa Vaøm Nao, gieát cheát töôùng Xieâm laø Phi Nhaõ Khoå

Laïc. Sau ñoù Traàn Vaên Naêng laïi sai Tröông Minh Giaûng keùo quaân ñeán coâng haõm

thaønh Chaâu Ñoác ñeå chaën ñöôøng ruùt lui cuûa giaëc. Ñaùnh nhau taïi Chaâu Ñoác khoâng coù

keát quaû, Traàn Vaên Naêng lieàn cho binh thuyeàn tieán ñaùnh Haø Tieân vaø chuaån bò ñaùnh

Nam Vang. Sau khi hay tin Traàn Vaên Naêng chieám ñöôïc Haø Tieân, quaân Xieâm hoang

mang thaùo chaïy qua bieân giôùi. Thöøa thaéng Traàn Vaên Naêng ñích thaân caàm quaân ñi

ñaùnh vaø chieám ñöôïc Nam Vang moät caùch deã daøng.

Traàn Vaên Naêng ñieàu khieån quan quaân, moät maët ñaùnh quaân Xieâm La khaép nôi, maët

khaùc tieáp tuïc vaây haõm thaønh Phieân An. Khoâi bò beänh vaø maát trong thaønh. Con trai Leâ

Vaên Cuø, môùi 8 tuoåi, ñöôïc cöû leân thay. Tuy nhieân, Traàn Vaên Naêng phaûi cho coâng haõm

thaønh Phieân An 3 naêm daøi môùi haï ñöôïc. Vì tuoåi cao söùc yeáu, neân sau khi chieám ñöôïc

Nam Vang ít laâu, oâng laâm troïng beänh, phaûi nhöôøng quyeàn laïi cho Tröông Minh Giaûng

ñeå lui veà nöôùc trò beänh. Thuyeàn cuûa oâng vöøa veà tôùi Beán Sieâu, Cuø Lao Taây treân cöûa

soâng Vaøm Nao, nay thuoäc huyeän Thanh Bình, tænh Ñoàng Thaùp, thì oâng qua ñôøi, thoï 72

tuoåi.

Sau khi Traàn Vaên Naêng qua ñôøi, vua Minh Maïng voâ cuøng thöông tieác neân ñích

thaân nhaø vua ñeán vieáng tang leã vaø ñeà thô khen taëng cuõng nhö ban chæ duï: “Traàn Vaên

Naêng laø töôùng cuõ cuûa trieàu tröôùc roõ reät coù coâng lao. Laâu nay giuùp ta vaãn kính caån giöõ

loøng trung haäu, neát toát khoâng ñoåi. Tröôùc ñaây khaâm sai vieäc quaân, laïi ñem loøng ñòch

khaùi, khích leä quaân só, nhieàu laàn laäp ñöôïc coâng to. Nay giaëc Xieâm hieän ñaõ deïp xong,

maàm giaëc Phieân An chaúng maáy choác nöõa seõ bò baét heát. Coâng lôùn saép laøm xong, nhaân

vì khoù nhoïc choàng chaát, maéc thaønh beänh ñeán cheát. Nghe tin, ta raát thöông tieác. Vaäy

truy taëng laøm Thaùi Phoù, taán phong Taân Thaønh Quaän Coâng, ban cho teân thuïy laø Trung

Duõng, thöôûng theâm gaám maøu, nhieãu maøu, sa maøu moãi thöù 10 taám vaø 3.000 quan

158

tieàn.” Sau ñoù vua Minh Maïng truyeàn leänh töø Bình Thuaän trôû ra Baéc, theo töøng ñòa haït

hoä toáng quan cöûu ñi ñöôøng boä, ñöa veà nguï sôû ôû kinh ñoâ. Hieän nay moä cuûa Traàn Vaên

Naêng naèm treân nuùi Hoaøng Long, thuoäc thoân Thöôïng II, xaõ Thöôïng Xuaân, Hueá. Khi

ñaùm tang ñeán Hueá, vua sai hoaøng töû Thoï Xuaân coâng ñeán döï leã tuyeân chí vaø ban röôïu

teá. Nhaø vua coøn truyeàn leänh cho trieàu thaàn Baõi trieàu ba ngaøy. Daân chuùng trong laøng

Taân Thaïnh, vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi laäp ñeàn thôø oâng ngay choã thi haøi oâng ñöôïc khaâm

lieäm taïi vaøm Raïch Ñoác Vaøng, ngaøy nay thuoäc huyeän Thanh Bình, tænh Ñoàng Thaùp.

Hieän nay ñeàn thôø cuûa Thöôïng Töôùng Traàn Vaên Naêng vôùi boán muøa höông khoùi, luùc

naøo cuõng coù ngöôøi ñeán kính vieáng vaø khoùi höông luoân nghi nguùt(3)

.

Hieän ngoâi moä cuûa oâng vaãn coøn ôû mieàn nuùi Hoaøng Long, thuoäc thaønh phoá Hueá.

Haäu dueä cuûa Löông Taøi Haàu Traàn Vaên Naêng hieän vaãn coøn ôû vuøng An Nhôn, An Kheâ,

thuoäc tænh Bình Ñònh. Ñeán ñôøi thöù ba laø Traàn Vaên Vyõ, tri phuû Hoaøi Nhôn, thì gia ñình

môùi di chuyeån veà ôû thuû phuû xöa cuûa An Nhôn laø An Thaùi(4)

. Con oâng Traàn Vaên Vyõ laø

Traàn Troïng Thaâm laøm ñöôïc trieàu ñình ban cho 10 maãu loäc ñieàn laøm ruoäng höông hoûa

cho coâng thaàn, nhöng ñeán naêm 1945 thì bò Vieät Minh tòch thu toaøn boä ñieàn thoå taïi ñoù.

Hieän nay, con chaùu cuûa ngaøi ôû An Kheâ vaø An Thaùi coøn khaù ñoâng, nhieàu ngöôøi ñoã ñaït

nhö kyõ sö Traàn Vaên Thoâng, Thaïc Só Traàn Vaên Huy hieän ñang giaûng daïy ñaïi hoïc taïi

Saøi Goøn, vaø caùc oâng Traàn Thuùy Vaên, Traàn Vaên Phöông...

Trong suoát cuoäc ñôøi 72 naêm cuûa ngaøi, ngaøi ñaõ ñaùnh Nam deïp Baéc ñeå ñem laïi an

cö laïc nghieäp cho daân chuùng. Daân toäc Vieät Nam, nhaát laø daân chuùng vuøng Ñaát Phöông

Nam seõ maõi maõi kính ngöôõng vaø nhôù ôn ngaøi! Ñaõ 172 naêm keå töø ngaøy quan Thöôïng

Töôùng Traàn Vaên Naêng qua ñôøi, hoâm nay keû haäu boái ngoài vieát laïi haønh traïng vaø chieán

coâng cuûa ngaøi cuõng xin ñeâ ñaàu daâng leân ngaøi moät neùn taâm höông ñeå toû loøng bieát ôn,

thaät bieát ôn cuûa ñaøn haäu boái. Xin anh linh cuûa ngaøi haõy tieáp tuïc phuø hoä cho daân toäc

Vieät Nam sôùm coù ñöôïc nhöõng gì maø moät ñôøi ngaøi ñaõ chieán ñaáu: ñoäc laäp, töï do, haïnh

phuùc, daân chuû, daân quyeàn thaät söï ñeå toaøn daân coù theå ngaãng cao ñaàu leân laøm moät con

ngöôøi thaät laø ngöôøi. Mong laém thay!!!

Ghi Chuù:

(1) Luùc ñoù anh em Naëc OÂng Chaân tranh quyeàn, Naëc OÂng Nguyeân, Naëc OÂng Lem, Naëc OÂng Ñoân thì

sang caàu cöùu vôùi Xieâm La. Vua Xieâm La möôïn côù naøy buoäc Naëc OÂng Chaân phaûi chia ñaát cho caùc

em mình, nhöng Naëc OÂng Chaân khoâng chòu neân vua Xieâm lieàn xua quaân sang ñaùnh. Naëc OÂng

Chaân chaïy sang Taân Chaâu, roài daâng bieåu caàu cöùu vôùi Gia Ñònh. Luùc naøy Traàn Vaên Naêng ñang

kieâm laõnh Chaán Vuõ Quaân Phoù Töôùng. OÂng beøn mang quaân veà Taân Chaâu, boá trí phoøng thuû moät

caùch nghieâm nhaët, ngaên chaän ñöôïc yù ñoà xaâm laêng cuûa quaân Xieâm La. Sau ñoù, Traàn Vaên Naêng

cuøng Toång traán Gia Ñònh ñöa Naëc OÂng Chaân veà nöôùc.

(2) Naêm 1833, quaân Xieâm La chia laøm 5 ñaïo tieán qua ñaùnh Ñaïi Vieät: Thöù nhaát laø ñaïo thuûy quaân vôùi

hôn 100 chieán thuyeàn, tieán qua ñaùnh Haø Tieân; ñaïo thöù nhì laø boä binh tieán ñaùnh Nam Vang, roài tieán

vaøo Chaâu Ñoác vaø An Giang; ñaoï thöù ba tieán qua ñaùnh Cam Loä, phía Baéc Quaûng Trò; ñaoï thöù tö

tieán ñaùnh Cam Caùt, moät tænh ôû Trung Laøo giaùp vôùi Ngheä An vaø Cam Moân, moät tænh ôû Trung Laøo,

giaùp vôùi Haø Tónh cuûa Vieät Nam; ñaïo thöù naêm tieán ñaùnh Traán Ninh, thuoäc Laøo. Tuy noùi laø 5 ñaïo,

nhöng chuû ñích cuûa ngöôøi Phi laø muoán chieám Chaân Laïp vaø mieàn Nam maø thoâi.

159

(3) Hieän nay, ngoâi ñeàn cuûa oâng ñöôïc döïng leân taïi nôi khaâm lieäm oâng, ngay taïi vaøn raïch Taân Thaïnh,

toïa laïc taïi aáp Nam, xaõ Taân Thaïnh, huyeän Thanh Bình, caùch trung taâm thaønh phoá Cao Laõnh chöøng

24 caây soá veà höôùng taây nam. Ngöôøi ta noùi ñaây laø ngoâi ñeàn cuûa Ñoác Binh Vaøng, hay Dinh OÂng Ñoác

Vaøng vaø caùi teân Ñoác Vaøng trôû thaønh teân cuûa vuøng naøy. Ngöôøi daân ñòa phöông noùi raèng döôøng nhö

anh linh cuûa quan Thöôïng Töôùng Traàn Vaên Naêng vaãn coøn thaáp thoaùng quan ñaây. Trong nhöõng

ñeâm traêng thanh gioù maùt, ngöôøi ta thöôøng thaáy moät daõi saùng maøu vaøng nhaït nhö taám luïa töø trong

ngoâi ñeàn cuûa ngaøi löng löõng bay ra roài ñaùp xuoáng Beán Vaøm Nao. Caùc boâ laõo trong vuøng cho laø

anh linh cuûa ngaøi, vì thuôû sinh tieàn luùc caàm quaân ra traän, ngaøi thöôøng maëc giaùp vaøng oai phong

laãm lieät. Vaø nhieàu ngöôøi daân ñòa phöông ôû ñaây cuõng cho raèng vieäc baø con khaån caàu ngaøi cuõng coù

phaàn raát linh öùng. Khoaûng 100 naêm tröôùc, ngöôøi ta tìm thaáy vuøi laáp döôùi neàn ngoâi mieáu moät taám

lònh baøi coå coù doøng chöõ Haùn: “Traàn Thöôïng Töôùng Quaän Coâng.” Theá laø nhaân daân quanh vuøng goùp

söùc truøng tu laïi ngoâi ñeàn vôùi quy moâ lôùn hôn ngay treân neàn cuõ, nhöng sau ñoù, neàn cuûa ngoâi ñeàn laïi

bò nöôùc xoaùy lôû, neân daân chuùng ñòa phöông phaûi chuaån bò dôøi ngoâi ñeàn ñeán nôi cao raùo. Theo

truyeàn thuyeát, ñang luùc chuaån bò di dôøi, thì moät côn luõ traùi muøa boãng döng aäp tôùi quaù maõnh lieät,

daân chuùng höôùng maët veà ngoâi ñeàn cuûa ngaøi van vaùi. Nhö moät pheùp laï! Sau côn luõ lôùn nhö vaäy,

ngoâi ñeàn chaúng nhöõng khoâng bò nöôùc cuoán ñi, maø ñaát phuø sa töø ñaâu ñoå tôùi boài ñaép vaø vun cao

nhöõng phaàn ñaát ñaõ bò saït lôû tröôùc ñaây. Thaáy vaäy, daân chuùng trong vuøng tin laø quan Thöôïng Töôùng

ñaõ khieán nhö vaäy, neân daân chuùng khoâng di dôøi maø quyeát ñònh truøng tu ngoâi ñeàn cuõ cuûa ngaøi vôùi

quy moâ lôùn nhö ngaøy nay.

(4) Hieän taïi ngoâi “Töï Ñöôøng Thöôïng Töôùng Quaän Coâng Traàn Vaên Naêng” vaãn coøn ôû vuøng An Kheâ,

An Nhôn, thuoäc tænh Bình Ñònh. Taïi ñaây haõy coøn taäp gia phaû hoï Traàn, 13 baèng saéc phong cuûa caùx

trieàu vua nhaø Nguyeãn, vaø 2 khuoân daáu ñoàng vuoâng caïnh 1,2 taác maø quan Thöôïng Töôùng töøng

duøng luùc sinh thôøi.

16) Ñoác Binh Vaøng Traàn Ngoïc (?-1837)

Ñoác Binh Vaøng laø moät voõ töôùng thôøi nhaø Nguyeãn, maø cho maõi ñeán ngaøy nay

chuùng ta chöa bieát roõ teân thaät cuûa ngaøi laø gì. Nhöng vò Ñoác Binh naøy khoâng phaûi laø

quan Thaùi Phoù Taân Thaønh Quaän Coâng Traàn Vaên Naêng (1763-1835), ngöôøi huyeän

Vónh Xöông, tænh Khaùnh Hoøa, laø vò töôùng ñaõ ñieàu khieån quan quaân trieàu ñình Hueá,

moät maët ñaùnh quaân Xieâm La khaép nôi, maët khaùc tieáp tuïc vaây haõm thaønh Phieân An.

Daàu Khoâi ñaõ maát vì beänh tröôùc ñoù, nhöng con trai Leâ Vaên Cuø, môùi 8 tuoåi, ñöôïc caùc

quan noåi daäy trong thaønh cöû leân thay. Nhöng Thöôïng Töôùng Traàn Vaên Naêng phaûi cho

coâng haõm thaønh Phieân An 3 naêm daøi môùi haï ñöôïc. Vì tuoåi cao söùc yeáu, neân sau khi

chieám ñöôïc Nam Vang ít laâu, oâng laâm troïng beänh, phaûi nhöôøng quyeàn laïi cho Tröông

Minh Giaûng ñeå lui veà nöôùc trò beänh. Thuyeàn cuûa oâng vöøa veà tôùi Beán Sieâu, Cuø Lao

Taây treân cöûa soâng Vaøm Nao, nay thuoäc huyeän Thanh Bình, tænh Ñoàng Thaùp, thì oâng

qua ñôøi, thoï 72 tuoåi.

Coù tö lieäu cho raèng Ñoác Binh Vaøng teân laø Traàn Ngoïc, khoâng roõ thaân theá, chæ bieát

döôùi trieàu vua Minh Meänh, oâng giöõ chöùc Toång binh kieâm nhieäm chöùc Chaùnh giaûi

quaân löông. Naêm 1837, quaân Xieâm tieán sang quaáy roái vuøng phía Nam cuûa Ñaïi Vieät(1)

,

Traàn Ngoïc ñöôïc leänh taûi quaân löông cho binh lính Vieät Nam ñang chieán ñaáu nôi bieân

cöông tænh An Giang. Luùc ngöôïc soâng Tieàn, baát ngôø gaëp soùng to gioù lôùn, neân oâng phaûi

160

cho ñoaøn thuyeàn vaän chuyeån quaân löông vaøo Vaøm Taân Thaïnh neo traùnh. Taïi ñaây,

oâng ñöôïc tin thaønh An Giang thaát thuû. Ñoác Binh Vaøng quyeát khoâng ñeå quaân löông loït

vaøo tay giaëc, neân oâng ra leänh thieâu huûy taát caû roài ñöùng tröôùc muõi thuyeàn ruùt göôm töï

saùt.

Hay tin Ñoác Binh Vaøng tuaãn tieát, trieàu ñình nhaø Nguyeãn truy phong cho oâng chöùc

thöôïng töôùng coâng, vaø ñöôïc nhaân daân ñòa phöông laäp ñình thôø, goïi laø Dinh OÂng Ñoác

Vaøng. Theo thieån yù cuûa ngöôøi vieát baøi naøy, raát coù theå moät vò töôùng khaùc laøm tôùi Ñoác

Binh coù teân laø Vaøng laø coù thaät, nhöng teân cuûa hai con raïch: Ñoác Vaøng Thöôïng vaø

Ñoác Vaøng Haï hieän vaãn coøn trong tænh An Giang ghi ñaäm daáu tích cuûa quan Ñoác Binh

Vaøng laø daân ñòa phöông ñaët ra ñeå ghi nhôù coâng ôn cuûa cuûa quan Thaùi Phoù Taân Thaønh

Quaän Coâng Traàn Vaên Naêng. Vì ngöôøi daân ñòa phöông noùi raèng döôøng nhö anh linh

cuûa quan Thaùi Phoù Taân Thaønh Quaän Coâng Traàn Vaên Naêng vaãn coøn thaáp thoaùng quan

ñaây. Trong nhöõng ñeâm traêng thanh gioù maùt, ngöôøi ta thöôøng thaáy moät daõi saùng maøu

vaøng nhaït nhö taám luïa töø trong ngoâi ñeàn cuûa ngaøi löng löõng bay ra roài ñaùp xuoáng Beán

Vaøm Nao. Caùc boâ laõo trong vuøng cho laø anh linh cuûa ngaøi, vì thuôû sinh tieàn luùc caàm

quaân ra traän, ngaøi thöôøng maëc giaùp vaøng oai phong laãm lieät. Vaø nhieàu ngöôøi daân ñòa

phöông ôû ñaây cuõng cho raèng vieäc baø con khaån caàu ngaøi cuõng coù phaàn raát linh öùng.

Coøn noùi veà oâng Ñoác Binh Vaøng Traàn Ngoïc tuaãn tieát vaøo naêm 1837, nghóa laø döôùi

thôøi vua Minh Maïng, thì ít ra trong caùc boä Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam

Thöïc Luïc, Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, vaø boä Minh Meänh

Chính Yeáu phaûi coù ghi veà teân tuoåi cuûa vò voõ töôùng ñaõ maát trong khoaûng thôøi gian

naøy. Nhöng ngöôøi vieát baøi naøy ñaõ tìm heát trong caùc boä, nhaát laø boä Minh Meänh Chính

Yeáu laïi khoâng thaáy coù vò töôùng naøo teân Traàn Ngoïc tuaãn tieát vaøo naêm 1837; maø cuõng

khoâng thaáy noùi ñeán vieäc quaân Xieâm La xaâm laán bôø coõi Ñaïi Vieät vaøo naêm naøy.

Theo saùch “Vaên Hoïc Daân Gian Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long” do Khoa Ngöõ Vaên

Ñaïi Hoïc Caàn Thô bieân soaïn sau nhöõng cuoäc ñi veà nhöõng mieàn thoân daõ tieáp xuùc vôùi

caùc boâ laõo ñòa phöông, nôi trang 59, coù chi tieát vì khoâng muoán cho quaân löông rôi vaøo

tay giaëc Xieâm, neân quan Thöôïng Töôùng Traàn Ngoïc ñaõ sai ñoát thuyeàn löông löûa chaùy

cao ngaát trôøi trong suoát baûy ngaøy baûy ñeâm, cho neân nôi aáy sau naøy ñöôïc goïi laø Doi

Löûa. Daàu chaùnh söû trieàu Nguyeãn khoâng thaáy ghi vieäc quaân Xieâm La xaâm laán bôø coõi

Ñaïi Vieät vaøo naêm 1837, cuõng khoâng ghi coù vò töôùng naøo teân Traàn ngoïc tuaãn tieát trong

naêm naøy, nhöng trong quyeån “Baûy Ngaøy Trong Ñoàng Thaùp Möôøi”, xuaát baûn taïi Saøi

Goøn, 1954, nôi trang 97, Nguyeãn Hieán Leâ coù ghi “Ñoác Binh Vaøng laø vò anh huøng ñaõ

hy sinh cho Toå Quoác. Naêm 1837, oâng vaø Chöôûng Binh Leã(2)

coù coâng ñaùnh giaëc Xieâm

vaø Mieân ñoùng hai beân bôø soâng gaàn choã naøy, nhöng caû hai oâng ñeàu töû traän. Trieàu ñình

nhôù coâng, phong hai oâng laøm phuùc thaàn vaø daân laøng caát dinh naøy ñeå thôø oâng Ñoác

Binh Vaøng; coøn Chöôûng Binh Leã coù mieáu ôû laøng Kieán An, beân kia soâng. Ngöôøi ta laáy

teân hai oâng ñaët cho teân ba con raïch, töùc Raïch Ñoác Vaøng Thöôïng vaø Ñoác Vaøng Haï, vaø

raïch OÂng Chöôûng ôû Chôï Môùi.” Trong quyeån “Töï Vò Tieáng Noùi Mieàn Nam”, trong

161

muïc töø Cuø Hu(3)

, Vöông Hoàng Seån cuõng ghi laïi gioáng nhö nhaø vaên Nguyeãn Hieán Leâ

ñaõ ghi.

Theâm vaøo ñoù, trong trang thoâng tin ñieän töû (website) Coång thoâng tin Ñoàng Thaùp,

ñaõ ghi laïi veà Ñoác Binh Vaøng laïi laø hai oâng khaùc nhau. OÂng Ñoác Binh Vaøng thöù nhaát

laø quan Thaùi Phoù Taân Thaønh Quaän Coâng Traàn Vaên Naêng ñaõ ñöôïc Quoác Söû Quaùn

trieàu Nguyeãn ghi cheùp haün hoi; coøn oâng Ñoác Binh Vaøng thöù hai laø Thöôïng Töôùng

Traàn Ngoïc khoâng thaáy Söû Thaàn trieàu Nguyeãn noùi tôùi vaø raát caàn söï nghieân cöùu chính

xaùc hôn töø caùc nhaø laøm söû veà sau naøy.

Ghi Chuù:

(1) Noùi quaân Xieâm La sang ñaùnh phaù Ñaïi Vieät vaøo naêm 1837, thì khoâng thaáy saùch söû trieàu Nguyeãn

ghi laïi. Chæ coù vaøo naêm 1833, khi Leâ Vaên Khoâi noåi daäy chieám thaønh Gia Ñònh, Khoâi coù cho ngöôøi

sang Xieâm La caàu vieän. Naêm 1833, quaân Xieâm La chia laøm 5 ñaïo tieán qua ñaùnh Ñaïi Vieät: Thöù

nhaát laø ñaïo thuûy quaân vôùi hôn 100 chieán thuyeàn, tieán qua ñaùnh Haø Tieân; ñaïo thöù nhì laø boä binh

tieán ñaùnh Nam Vang, roài tieán vaøo Chaâu Ñoác vaø An Giang; ñaoï thöù ba tieán qua ñaùnh Cam Loä, phía

Baéc Quaûng Trò; ñaïo thöù tö tieán ñaùnh Cam Caùt, moät tænh ôû Trung Laøo giaùp vôùi Ngheä An vaø Cam

Moân, moät tænh ôû Trung Laøo, giaùp vôùi Haø Tónh cuûa Vieät Nam; ñaïo thöù naêm tieán ñaùnh Traán Ninh,

thuoäc Laøo. Tuy noùi laø 5 ñaïo, nhöng chuû ñích cuûa ngöôøi Xieâm La laø muoán chieám Chaân Laïp vaø

mieàn Nam maø thoâi.

(2) Coù leõ nhaø vaên Nguyeãn Hieán Leâ ñaõ nhôù laàm veà chi tieát quan Chöôûng Binh Leã maát vaøo naêm 1837.

Söï thaät, söû thaàn nhaø Nguyeãn nhaát laø boä Minh Meänh Chính Yeáu khoâng coù ghi laïi baát cöù cuoäc xaâm

laêng naøo cuûa quaân Xieâm vaøo naêm 1837, vaø cuõng khoâng coù oâng Chöôûng Binh Leã naøo maát vaøo naêm

naøy. Chæ coù vaøo naêm 1833, khi Leâ Vaên Khoâi noåi daäy chieám thaønh Gia Ñònh, Khoâi coù cho ngöôøi

sang Xieâm La caàu vieän. Naêm 1833, quaân Xieâm La chia laøm 5 ñaïo tieán qua ñaùnh Ñaïi Vieät (xem

phaàn ghi chuù (1)). Trong lòch söû vuøng Ñaát Phöông Nam, vaøo naêm 1700 coù quan Chöôûng Cô Leã

Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh, sau khi ñaùnh deïp loaïn quaân Cao Mieân ôû vuøng bieân giôùi vuøng An

Giang, trôû veà ñeán vuøng Kieán An, bò beänh roài maát, veà sau ngöôøi daân ñaët teân cuø lao naøy laø Cuø Lao

OÂng Chöôûng, vaø con raïch taïi ñoù laø raïch OÂng Chöôûng.

(3) Vöông Hoàng Seån, Töï Vò Tieáng Noùi Mieàn Nam, NXB Treû, TPHCM, 1998, tr. 291.

17) Nguyeãn Xuaân (?-1835)

Nguyeãn Xuaân goác ngöôøi huyeän Toáng Sôn, tænh Thanh Hoùa. Hieän chuùng ta khoâng

coù tö lieäu xaùc thöïc veà naêm sinh cuõng nhö giai ñoaïn thieáu thôøi cuûa oâng, chæ bieát naêm

Kyû Muøi, 1799, oâng löu laïc vaøo trong Gia Ñònh vaø gia nhaäp quaân ñoäi cuûa trieàu ñình

Nguyeãn AÙnh. Sau nhieàu laàn ñaùnh nhau vôùi quaân Taây Sôn, oâng ñöôïc thaêng tôùi chöùc

Cai Ñoäi. Ñeán naêm 1819, ñôøi Gia Long thöù 19, oâng ñöôïc thaêng chöùc Phoù Veä UÙy. Naêm

1828, oâng ñöôïc vua Minh Maïng boå laøm Chöôûng Veä, quyeàn Chöôûng kinh thaønh Ñeà

ñoác. Sau ñoù oâng phaïm loãi neân bò giaùng xuoáng 4 caáp, nhöng vaãn ñöôïc löu duïng laøm

vieäc.

Naêm 1833, Nguyeãn Xuaân giöõ chöùc Haäu Quaân Thoáng Cheá Doanh Thaàn Saùch, cöû

vaøo Nam Kyø Luïc Tænh, sung laøm Tham Taùn Quaân Vuï Ñaïi Thaàn, kieâm Toång ñoác Long

Töôøng, cai quaûn hai tænh Vónh Long vaø Ñònh Töôøng. Khi aáy, Leâ Vaên Khoâi ñang noåi

162

daäy ôû Gia Ñònh, vaø ñaõ caàu vieän quaân Xieâm La. Ñeán cuoái naêm 1833 thì quaân Xieâm La

chia laøm 5 ñaïo aøo aït tieán vaøo laõnh thoå Vieät Nam töø caùc vuøng Haø Tieân, Chaâu Ñoác, ra

taän ñeán Ngheä An... Ñeå ngaên chaën böôùc tieán cuûa quaân Xieâm La, Nguyeãn Xuaân cho

quaân Nam caûn phaù vaø mai phuïc ôû hai beân bôø soâng. Nhôø vaäy maø quaân do Nguyeãn

Xuaân chæ huy thaéng ñöôïc quaân Xieâm, ñöôïc vua Minh Maïng khen thöôûng, nhöng sau

ñoù vì khoâng giöõ ñöôïc caùc thaønh Haø Tieân vaø Chaâu Ñoác, neân oâng bò giaùng xuoáng 2 caáp.

Cuoái naêm 1833, thuûy quaân Xieâm La ñaõ tieán tôùi vuøng Thuaän Caûng, töùc soâng Vaøm

Nao, Nguyeãn Xuaân hôïp cuøng töôùng Tröông Minh Giaûng chæ huy ñaåy lui ñöôïc giaëc.

Ñaàu naêm 1834, quaân Xieâm La laïi theo ngaû soâng Tieàn tieán xuoáng ñaùnh quaân Nam 2

laàn nöõa, nhöng laàn naøo cuõng bò quaân ta caûn phaù ôû vuøng Cuø Hu(1)

. Sau nhöõng chieán

thaéng veû vang naøy, Nguyeãn Xuaân ñöôïc vua Minh Maïng phong cho töôùc Baù, vaø boå

laøm Tieàn Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Ñoâ Thoáng. Sau ñoù, quaân binh cuûa Nguyeãn Xuaân tieáp

tuïc truy ñuoåi quaân Xieâm La ñeán phuû Caàu Nam, vaø Nam Vang, thuoäc Chaân Laïp. Thaáy

tình hình ñaõ oån ñònh, Nguyeãn Xuaân nhaän leänh vua Minh Maïng keùo quaân veà Gia Ñònh,

laïi ñöôïc thaêng chöùc Thöï Tieàn Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Phuû Chöôûng Phuû Söï, gia haøm

Thaùi Töû Thieáu Baûo.

Ñeán thaùng 7 naêm 1835, Luùc ñöôïc tin Leâ Vaên Khoâi ñaõ qua ñôøi tröôùc ñoù, Nguyeãn

Xuaân hoäi cuøng caùc töôùng khaùc tieán leân taùi chieám thaønh Phieân An, taøn saùt heát toaøn theå

1.831 ngöôøi ôû trong thaønh, baát keå laø nam phuï hay laõo aáu. Thaùng 10 naêm 1835,

Nguyeãn Xuaân keùo quaân veà Kinh ñoâ Hueá, ñöôïc vua ban töôùc Haàu, gia haøm Thaùi Baûo

Thaùi Töû, nhöng ít laâu sau ñoù thì oâng bò beänh maø maát, cuõng vaøo naêm 1835. Vua Minh

Maïng thöông tieác chuaån cho oâng thöïc thuï chöùc Tieàn Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Phuû

Chöôûng Phuû Söï, ban teân hieäu laø Vuõ Nghò. Ñeán naêm 1838, vua Minh Maïng laïi ra leänh

cho khaéc teân oâng ñöùng haøng thöù nhì treân bia Voõ Coâng döïng ngay tröôùc saân Voõ Mieáu

taïi Hueá. Naêm 1858, vua Töï Ñöùc cho thôø linh vò cuûa oâng trong ñeàn Hieàn Löông.

Ghi Chuù:

(1) Cuø Hu coøn ñöôïc goïi laø Coå Hoã hay Chieán Sai. Coøn goïi laø Chieán Sai Thuû hay thuû Chieán Sai, vì nôi

ñaây coù ñoàn binh kieåm soaùt soâng raïch. Theo nhaø vaên Sôn Nam trong Lòch Söû An Giang, trang 11,

Chieán Sai do töø tieáng Khmer “Kieân Svai” maø ra. Töø Khmer naøy coù nghóa laø “Choøm caây Xoaøi.”

Hieän nay, Chôï Thuû thuoäc xaõ Long Ñieàn A, huyeän Chôï Môùi, tænh An Giang. Tuy tham döï traän taïi

Thuaän Caûng, töùc soâng Vaøm Nao töø cuoái naêm 1833, nhöng teân tuoåi Phaïm Höõu Taâm laïi gaén lieàn vôùi

traän thuûy chieán treân soâng Tieàn vaøo naêm 1834, treân khuùc Cuø Hu. Theo Ñòa Chí An Giang, Taäp I,

trang 238-239, vaøo cuoái naêm Quyù Tî, 1833, nhaän lôøi caàu vieän cuûa Leâ Vaên Khoâi, vua Xieâm La sai

töôùng Chieâu Phi Nhaõ Chaát Tri, coøn goïi laø töôùng Bodin, hôïp cuøng töôùng Chieâu Phi Nhaõ Phaät Laêng

(Phra-Klang) ñem 20 vaïn quaân cuøng vôùi 350 chieán thuyeàn, chia laøm 5 ñaïo sang ñaùnh Vieät Nam töø

nhieàu höôùng, töø vuøng Haø Tieân, Chaâu Ñoác, ra ñeán taän Ngheä An.

163

18) Ba OÂng Cai Ñoäi Vuõng Taøu

Theo lôøi truyeàn khaåu töø caùc baäc kyø laõo ñòa phöông Vuõng Taøu-Baø Ròa, töø khi caùc

chuùa Nguyeãn môû coõi veà Ñaát Phöông Nam cho maõi ñeán ñôøi vua Gia Long, vuøng

duyeân haûi Vuõng Taøu thöôøng bò caùc haûi taëc Maõ Lai, Thaùi Lan vaø Chaø Vaø (Java) ñoät

nhaäp vaøo, nhaát laø vuøng bieån cöûa Baéc Caàn Giôø ñeå cöôùp boùc vaøng baïc, haøng hoùa, vaø

baét coùc caû ngöôøi treân caùc thöông thuyeàn. Söï nhöõng nhieãu taïi vuøng bieån Vuõng Taøu ñaõ

gaây hoang mang lo sôï khoâng rieâng gì cho vuøng Vuõng Taøu-Baø Ròa maø coøn cho caû caùc

vuøng laân caän nhö ñaát Gia Ñònh vaø vuøng Phan Thieát. Trong suoát thôøi chieán tranh giöõa

Nguyeãn AÙnh vaø nghóa binh Taây Sôn, vì khoâng coù chính quyeàn naøo coù thì giôø taûo

thanh vaø kieåm soaùt, neân caøng ngaøy boïn giaëc cöôùp bieån ôû ñaây caøng loäng haønh, nhaát laø

ñeán thôøi Nguyeãn AÙnh vöøa môùi laät ñoå xong nhaø Taây Sôn.

Khoaûng nhöõng naêm 1802-1803, khi vöøa leân ngoâi, vua Gia Long lieàn phaùi 3 chieán

thuyeàn lôùn laøm thaønh 3 ñoäi Thaéng Nhaát, Thaéng Nhì vaø Thaéng Tam, do 3 oâng Cai Ñoäi

Phaïm Vaên Dinh, Leâ Vaên Loäc, vaø Ngoâ Vaên Huyeàn chæ huy. Nhieäm vuï thöù nhaát vaø laø

nhieäm vuï chính yeáu cuûa 3 ñoäi chieán thuyeàn naøy laø giöõ gìn an ninh vuøng bieån Vuõng

Taøu vaø cöûa bieån Caàn Giôø, cuõng nhö baûo veä caùc thöông thuyeàn ñeán ñaây giao dòch

buoân baùn. Nhieäm vuï thöù hai laø chieâu moä löu daân ñeán vuøng hoang sô cuûa duyeân haûi

Vuõng Taøu ñeå khai khaån hoang ñòa, giuùp daân laäp laøng, sinh cô laäp nghieäp laâu daøi. Khi

vaøo ñeán nôi, baûn doanh cuûa ba ñoäi ñöôïc ñoùng taïi Vuõng Taøu, coù teân laø traïi Phöôùc

Thaéng. Beân caïnh ñoù, quan quaân cuûa 3 ñoäi chia nhau traán ñoùng taïi 3 ñoàn raûi raùc treân

vuøng duyeân haûi Vuõng Taøu maø ngaøy nay coù teân laø Thaéng Nhaát, Thaéng Nhì vaø Thaéng

Tam.

Töø nhöõng ñoàn binh naøy, quan quaân chieâu moä löu daân veà khai khaån hoang ñòa

chung quanh 3 ñoàn Thaéng Nhaát, Thaéng Nhì vaø Thaéng Tam. Trong khi ñaïo quaân cuûa 3

ñoäi ngaøy ngaøy tuaàn tra vuøng bieån, giöõ gìn traät töï trò an cho caû vuøng thì caùc löu daân

quanh 3 ñoàn ra söùc khai hoang laäp aáp vaø canh taùc hoa maàu treân nhöõng phaàn ñaát môùi.

Chính nhôø vaäy maø chaúng bao laâu sau ñoù, cö daân quy tuï veà ñaây raát ñoâng. Veà sau naøy,

vua Gia Long cho laäp 3 khu daân cö quanh 3 ñoàn binh luùc tröôùc thaønh 3 laøng mang teân:

Thaéng Nhaát, Thaéng Nhì vaø Thaéng Tam.

Ñeán ñôøi vua Minh Maïng, coi nhö giaëc giaõ ñaõ bò deïp tan, boïn cöôùp bieån cuõng

khoâng coøn daùm ñeán ñaây phaù phaùch nöõa. Naêm 1822, vua Minh Maïng ban chieáu khen

thöôûng, thaêng chöùc töôùc vaø phaåm haøm cho 3 oâng Cai Ñoäi. Roài sau ñoù cho binh lính

giaûi nguõ veà laøm aên. Caû 3 oâng Cai Ñoäi vaø taát caû binh lính ñeàu tình nguyeän tieáp tuïc ôû

laïi ba laøng taân laäp naøy ñeå tieáp tuïc giuùp daân chuùng baûo veä trò an vaø phaùt trieån kinh teá.

Keå töø ñoù, chæ trong voøng 10 naêm maø caùc laøng phaùt trieån raát nhanh choùng vaø trôû thaønh

nhöõng khu daân cö saàm uaát nhaát cuûa Vuõng Taøu. Vua Minh Maïng beøn ra chieáu chæ

mieãn thueá cho taát caû hoa lôïi thu ñöôïc trong 3 laøng naøy ñeå töôûng thöôûng cho coâng lao

cuûa 3 vò Cai Ñoäi vaø cö daân trong vuøng.

164

Sau khi 3 oâng Cai Ñoäi qua ñôøi, trieàu ñình saéc phong cho thôø ba oâng trong laøng.

Daân chuùng 3 laøng Thaéng Nhaát, Thaéng Nhì vaø Thaéng Tam ñaõ ñeà cöû caùc baäc kyø laõo ra

Hueá nhaän saéc chæ. Ra ñeán Hueá, caùc ñoaøn kyø laõo 3 laøng chôø hôn 6 thaùng maø khoâng

nhaän ñöôïc saéc chæ, neân ñaïi dieän cuûa 2 laøng Thaéng Nhaát vaø Thaéng Nhì boû veà tröôùc,

ñeán khi trieàu ñình ban saéc thì chæ coù ñoaøn kyø laõo Thaéng Tam ñöùng ra nhaän. Chính vì

vaäy maø nhaø vua ñaõ giao luoân cho laøng Thaéng Tam thôø caû 3 vò Cai Ñoäi. Khi ñoaøn

Thaéng Tam veà ñeán nôi thì Thaéng Nhaát vaø Thaéng Nhì cuõng muoán ñöôïc thôø vò Cai Ñoäi

cuûa laøng mình, nhöng trong saéc chæ, vua Minh Maïng ñaõ pheâ raát roõ: “Thaéng Tam

phuïng söï caû ba vò” neân hai laøng kia ñaønh phaûi tuaân chæ nhöôøng cho Thaéng Tam thôø vò

Cai Ñoäi cuûa laøng mình.

Hieän nay, ôû laøng Thaéng Tam vaãn coøn ngoâi ñình coå gaàn 200 naêm tuoåi, thôø caû ba vò

Cai Ñoäi Phaïm Vaên Dinh, Leâ Vaên Loäc, vaø Ngoâ Vaên Huyeàn vôùi saéc chæ ñöôïc vua Minh

Maïng ban. Daân chuùng taïi ñaây heát loøng suøng baùi caùc vò thaàn ñaõ hoä trì cho hoï luoân

ñöôïc quoác thaùi daân an vaø phong ñieàu vuõ thuaän. Ngoâi ñình ñaõ ñöôïc nhieàu laàn truøng tu,

nhöng vaãn coøn giöõ ñöôïc neùt coå kính nguyeân thuûy cuûa noù. Ñình naèm treân moät con

ñöôøng ôû phía sau Nuùi Nhoû, tröôùc ñình coù coång Tam Quan, cuõng coù loái kieán truùc coå.

Beân trong vuoâng ñaát cuûa ngoâi ñình, phía beân tay phaûi coøn coù Laêng oâng Nam Haûi, phí

beân traùi coù mieáu thôø Baø Nguõ Haønh. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, rieâng taïi hai ngoâi ñình

Thaéng Nhaát vaø Thaéng Nhì cuõng coù thôø caùc vò Cai Ñoäi Phaïm Vaên Dinh vaø Leâ Vaên

Loäc, nhöng chæ thôø baøi vò, chöù khoâng coù saéc chæ. Phaûi thaønh thaät maø noùi, trong thôøi

hoàng hoang cuûa gia ñoaïn môû coõi veà Ñaát Phöông Nam, 3 vò Cai Ñoäi Phaïm Vaên Dinh,

Leâ Vaên Loäc, vaø Ngoâ Vaên Huyeàn ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc vöøa baûo veä trò

an, maø cuõng vöøa khai khaån hoang ñòa. Ngaøy nay, nôi naøo coøn giöõ ñöôïc nhöõng daáu

tích oanh lieät moät thôøi cuûa caùc baäc tieàn nhaân, thì nôi aáy vaãn coøn phaûng phaát ñöôïc neùt

oai huøng cao ñeïp cuûa non soâng gaám voùc Vieät Nam. Daân toäc Vieät Nam, nhaát laø daân

chuùng vuøng Ñaát Phöông Nam seõ maõi maõi kính ngöôõng vaø nhôù ôn caùc oâng!

19) Phaïm Vaên Ñieån (1769-1842)

Taû Quaân Chöôûng Phuû Söï Phaïm Vaên Ñieån laø moät trong nhöõng danh töôùng trieàu

Nguyeãn, traûi qua caùc ñôøi vua töø Gia Long, Minh Maïng, ñeán Thieäu Trò, ñaõ laäp ñöôïc

nhieàu coâng traän veõ vang. OÂng sinh naêm 1769 taïi huyeän Phuù Vinh, tænh Thöøa Thieân,

nay laø huyeän Phuù Vang, phuû Thöøa Thieân. Phaïm Vaên Ñieån laø con cuûa oâng Phaïm Khaéc

Vónh vaø baø Traàn Thò Ñieäp. OÂng cuõng laø em cuûa quan Laõnh Binh Phaïm Vaên Maãn

trong kinh thaønh Hueá. Rieâng baûn thaân oâng Phaïm Vaên Ñieån, ngay töø luùc nhoû ñaõ toû ra

taøi ngheä phi thöôøng. Döôùi thôøi vua Gia Long, oâng gia nhaäp quaân ñoäi trieàu Nguyeãn,

tröôùc laøm lính roài sau thaêng daàn thaønh moät voõ quan taøi ba xuaát chuùng. Luùc môùi gia

nhaäp quaân ñoäi, oâng laø lính ôû Kinh Töôïng, chuyeân huaán luyeän voi traän ôû Phuù Xuaân,

töùc Hueá ngaøy nay. Sau ñoù, oâng giöõ chöùc Töôïng Dinh Phoù Tröôûng Söû.

165

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, Chính Bieân, vaøo naêm

Quyù Söûu, 1793, oâng heát loøng phuïc vuï Nguyeãn AÙnh vaø ñöôïc vò chuùa naøy phong cho

laøm Phoù Cai Cô. Ñeán naêm 1802, sau khi Gia Long leân ngoâi, Phaïm Vaên Ñieån ñöôïc

thaêng chöùc Phoù Tröôûng Chi Cai Cô, roài laàn löôït thaêng ñeán chöùc Thò Töôïng Veä UÙy.

Döôùi thôøi Minh Maïng naêm thöù 5, 1824, sau moät luùc laäp ñöôïc nhieàu coâng traän, töøng

xoâng pha nhieàu traän maïc, traûi nhieàu gian lao, neân ñöôïc thaêng tôùi chöùc Thöï Töôïng

Quaân Thoáng Cheá, vaø ñöôïc pheùp döï ñình nghò moãi khi coù vieäc lôùn. Sau ñoù, vì phaïm

sai laàm luùc xuaát chinh, neân oâng bò mieãn chöùc. Ñeán naêm Minh Maïng thöù 7, 1826, oâng

ñöôïc khai phuïc chöùc Hieäu UÙy. Luùc aáy vuøng bieån Thanh Hoùa coù giaëc cöôùp bieån, nhaø

vua sai oâng daãn quaân ñi tieåu tröø giaëc giaõ, coù coâng neân laïi ñöôïc thaêng leân Thaàn Saùch

Tieàn Dinh Thoáng Cheá, töôùc Voõ Tín Töû.

Naêm Maäu Tyù, 1828, khi nghe quan traán taâu quaân Xieâm La möôïn danh ñaùnh Vaïn

Töôïng, ñem quaân xaâm phaïm laõnh thoå Ñaïi Vieät qua ngaõ Quaûng Trò, vua Minh Maïng

beøn sung oâng quyeàn Kinh Lyù moïi vieäc ôû Cam Loä. OÂng daãn töôïng binh ñi kinh lyù nôi

aáy. Gaàn ñeán Teát aâm lòch, ñaàu naêm 1828, oâng cuøng vôùi Leâ Ñaêng Ñinh daãn quaân tôùi

Lang Thaàn, ñaùnh tan taùc quaân Xieâm La taïi vuøng Lao Baûo vaø Tcheùpone. Sau ñoù, oâng

cho ngöôøi ñem thö baûo Nguyeãn Vaên Phuïng ñem binh tieán thaúng qua Ai Lao. Luùc naøy,

töôùng Nguyeãn Danh Bi cuõng tieán quaân tôùi vuøng Ba Lan. Tröôùc söùc tieán quaân cuûa

trieàu ñình Hueá töø moïi höôùng, töôùng Xieâm La laø Lyù Khuaát hoaûng sôï ra leänh ruùt quaân

veà nöôùc. Theo Quoác Trieàu Söû Toaùt Yeáu, phaàn Chính Bieân, sau khi thaéng traän, Phaïm

Vaên Ñieån keùo quaân veà Hueá vaø daâng leân vua Minh Maïng böùc ñòa ñoà töø soâng Khung

ñeán bieân giôùi Ai Lao.

Tuy nhieân, sau ñoù ít laâu, khoâng bieát vì lyù do gì oâng bò maát chöùc, phaûi giaùng xuoáng

ñi laøm lao dòch ôû Traán Haûi ôû Hueá ñeå ñoaùi coâng chuoäc toäi. Ñeán naêm Minh Maïng thöù

13, 1832, oâng ñöôïc phuïc chöùc Phoù Veä UÙy. Sau ñoù vua Minh Maïng thaêng oâng laøm

Laõnh Binh ôû Höng Hoùa vaø sai ñi tieåu tröø cuoäc noåi daäy cuûa Ñinh Coâng Tieán. Vaøo

khoaûng thaùng 5 naêm 1833, Phaïm Vaên Ñieån keùo quaân taùi chieám thaønh Laâm Thao, roài

ñaåy luøi quaân noåi daäy ra khoûi vuøng Höng Hoùa. Sau khi deïp xong giaëc ôû Höng Hoùa,

oâng ñöôïc vua Minh Maïng trieäu veà kinh khen thöôûng. Ít laâu sau ñoù, Phaïm Vaên Ñieån

laïi ñöôïc thaêng laøm Thöï Thoáng Cheá, Ñeà Ñoác Quaân Vuï, ñöôïc vua cöû ñi cuøng vôùi Toång

ñoác Sôn Höng Tuyeân laø Leâ Vaên Ñöùc, lo ñaùnh deïp cuoäc noåi daäy cuûa Noâng Vaên Vaân(1)

ôû Tuyeân Quang vaøo khoaûng thaùng 8 naêm 1833.

Ñeán cuoái naêm Quyù Tî, 1833, nhaân cô hoäi Leâ Vaên Khoâi noåi loaïn(2)

ôû Gia Ñònh,

quaân Xieâm laïi ñöa 5 ñaïo thuûy boä sang ñaùnh nöôùc ta. Luùc ñoù Thaàn Saùch Tieàn Dinh

Thoáng Cheá Phaïm Vaên Ñieån traán giöõ maët Ngheä An, hôïp cuøng vôùi quaân cuûa Chöôûng

Cô Leâ Thuaän Tónh ñaõ ñaùnh ñuoåi ñöôïc quaân Xieâm La moät caùch deã daøng. Töø naêm 1833

ñeán naêm 1835, oâng phuïng meänh vua Minh Maïng ñi tieåu tröø Noàng Vaên Vaân noåi loaïn

ôû vuøng Cao Baèng vaø Laïng Sôn. Sau ñoù oâng ñöôïc thaêng Ñoâ Thoáng Voõ Tín Baù, quyeàn

Thöï Höõu Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Ñoâ Thoáng, laõnh Toång Ñoác Thanh Hoùa, gia haøm Thaùi

Töû Thaùi Baûo, Voõ Tín Haàu. Thaùng 9 naêm 1834, ngay sau khi vöøa ñaùnh ñuoåi quaân

166

Xieâm La, Phaïm Vaên Ñieån ñöôïc cöû laøm Ñoâ Ñoác Quaân Vuï, keùo quaân leân Tuyeân

Quang, hôïp cuøng vôùi töôùng Leâ Vaên Ñöùc ñi ñaùnh Vaân Trung, vuøng Baûo Laïc laàn thöù

hai. Ñeán khoaûng thaùng 1 naêm 1835, caùnh quaân cuûa oâng tieán chieám Vaân Trung, nhöng

cuõng khoâng baét ñöôïc Noâng Vaên Vaân, vì Vaân ñaõ chaïy thoaùt sang phuû Traán An beân

Taøu. Khoâng may cho Noâng Vaên Vaân(3)

, khi y vöøa ñeán Traán An thì bò quaân binh nhaø

Thanh chaën laïi vaø ñuoåi veà Vieät Nam. Ñeán thaùng 4 naêm 1835, moät töôùng chæ huy trong

haøng quaân noåi daäy laø Noâng Tònh Hoøa ra ñaàu haøng trieàu ñình vaø chæ ñieåm choã aån naùu

cuûa Vaân, cho bieát luùc ñoù Noâng Vaên Vaân ñang laån troán trong xaõ An Quang. Ngay khi6

nhaän ñöôïc tin, Phaïm Vaên Ñieån beøn sai Veä UÙy Nguyeãn Vaên Quyeàn ñang ñeâm ñem

quaân ñi vaây baét. Sau khi nghieân cöùu ñòa theá khe saâu, röøng raäm töù phía, deã troán, khoù

tìm, neân Phaïm Vaên Ñieån ñaõ ra leänh cho Veä UÙy Quyeàn duøng pheùp hoûa coâng caû boán

phía. Ñuùng nhö söï truø lieäu cuûa Phaïm Vaên Ñieån, chæ trong khoaûng hôn moät tieáng ñoàng

hoà sau khi phoùng hoûa, Noâng Vaên Vaân bò cheát chaùy trong ñaùm löûa. Khi trôû veà trieàu,

Phaïm Vaên Ñieån ñöôïc vinh thaêng laøm Ñoâ Thoáng Taû Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Chöôûng Phuû

Söï, töôùc Tín Vuõ Baù, gia haøm Thaùi Töû Thaùi Baûo. Nhôø coâng traïng naøy maø ngöôøi meï

quaù coá cuûa oâng laø baø Traàn Thò Ñieäp ñöôïc vua Minh Mang saéc phong: “Toøng Nhò

Phaåm Phu Nhaân.”

Naêm Minh Maïng thöù 17, 1836, Phaïm Vaên Ñieån ñuôïc nhaø vua boå vaøo chöùc Toång

Ñoác Thanh Hoùa. Cuoái naêm 1838, trieàu ñình baøn nghò Phaïm Vaên Ñieån coù coâng raát lôùn

trong vieäc duøng pheùp hoûa coâng ñoát cheát thuû lónh giaëc laø Noâng Vaên Vaân, vua Minh

Maïng beøn ra leänh khaéc teân oâng treân bia Voõ Coâng, ñaët ngay tröôùc saân Voõ Mieáu ôû

Hueá. Naêm 1839, Phaïm Vaên Ñieån ñöôïc trieäu veà Hueá troâng coi vieäc söûa sang kinh

thaønh, vaø laêng moä cuûa Nguyeãn Phuùc Luaân, Gia Long... Sau nhöõng chieán coâng voâ

cuøng hieån haùch ñem laïi trò an cho vuøng ñaát Baéc Haø, vua Minh Maïng raát kính troïng

oâng vaø ñích thaân nhaø vua ñaõ ban cho oâng moät thanh baùu kieám vôùi quyeàn haïn voâ cuøng

to lôùn: “Tieàn traûm haäu taáu”, coù nghóa laø coù quyeàn cheùm tröôùc roài môùi trình taáu sau.

Con gaùi oâng ñöôïc gaû cho Tuy Lyù Vöông Mieân Trinh, luùc naøy oâng nghieãm nhieân trôû

thaønh haøng hoaøng thaân quoác thích. Khen taøi caàm binh khieån töôùng vaø gan daï trong

traän maïc cuûa oâng, Tuøng Thieän Vöông Mieân Thaåm coù baøi thô taëng oâng, trong ñoù coù

hai caâu noùi leân heát phong caùch laøm töôùng cuûa oâng:

“Baát vi bieân ñòa töôùng,

Long kieám aùp trung minh.”

Coù nghóa laø: “Laøm töôùng bieân cöông daàu chaúng muoán,

Göôm roàng ôû traùp töï nhieân keâu.”

Sau ñoù oâng ñöôïc cöû ñi tham gia bình ñònh vuøng Ñaát Phöông Nam. Cuoái naêm 1840,

Phaïm Vaên Ñieån ñöôïc sung chöùc Traán Taây Kinh Löôïc Ñaïi Thaàn, ñeå cuøng vôùi quaân

thöù Tröông Minh Giaûng lo vieäc trò an ôû Chaân Laïp. Ñeán naêm Taân Söûu, 1841, luùc vua

Thieäu Trò môùi leân ngoâi, ngöôøi Chaân Laïp hôïp cuøng vôùi quaân Xieâm La ñöa quaân ñi

ñaùnh phaù caùc ñoàn binh trieàu ñình Hueá ñang truù ñoùng ôû Traán Taây Thaønh. Vì luùc ñoù

moät soá lôùn binh só ñaõ ruùt veà mieàn Nam, neân soá quaân coøn laïi cuûa Tröông Minh Giaûng

167

vaø Phaïm Vaên Ñieån ít hôn nhieàu so vôùi lieân quaân Chaân Laïp-Xieâm La, neân hai oâng

quyeát ñònh ruùt vaøo thaønh coá thuû chöù khoâng tieán ñaùnh. Trong khi ñoù, vua Thieäu Trò laïi

göûi chieáu thö baét hai oâng phaûi ñöa quaân ñi ñaùnh, hai oâng beøn daâng sôù chòu toäi. Nghe

tin quaân trieàu ñình ñang thaát theá ôû Traán Taây, Taï Quang Cöï beøn xin boû ñaát aáy ñeå keùo

quaân veà giöõ caùc vuøng An Giang vaø Chaâu Ñoác. Sau khi ruùt quaân veà nöôùc, Phaïm Vaên

Ñieån bò giaùng laøm Chöôûng Veä, taïm giöõ quyeàn Toång Ñoác An Haø.

Khi Tín Vuõ Haàu Phaïm Vaên Ñieån ñöôïc cöû giöõ chöùc Toång Ñoác An Haø(4)

ñeå bình ñònh

vaø traán giöõ vuøng bieân thuøy luùc ñoù ñang hoài roái raém do bôûi giaëc giaõ noåi leân quaáy phaù

khaép caùc mieàn chaâu thoå soâng Cöûu Long. Sau khi bình ñònh nhoùm thoå phæ naøy, laïi bò

lieàn ngay naïn Xieâm La sang ñaùnh phaù(5)

. Toång Ñoác Phaïm Vaên Ñieån lieàn phoái hôïp vôùi

Nguyeãn Tri Phöông vaø Nguyeãn Coâng Tröù, 3 maët cuøng tieán quaân ñeå phaûn coâng quaân

Xieâm La ñang traán giöõ nhöõng vuøng ñaát giaùp vôùi Cao Mieân trong hai tænh An Giang vaø

Haø Tieân. Sau nhieàu traän ñaùnh khoác lieät, quaân Vieät ñaõ gaây toån thaát khaù naëng neà cho

quaân Xieâm La, ñoäi thuûy binh Xieâm La thaùo chaïy veà höôùng Nam Vang qua ngaõ soâng

Mekong, vuøng Neak-Luong. Quan Toång Ñoác laïi ra lònh taûo thanh taøn quaân Chaân Laïp-

Xieâm La vaø bình ñònh vuøng bieân giôùi chaïy doïc theo kinh Vónh Teá, ñeán taän Haø Tieân,

vaø ra ñeán taän ngoaøi Vònh Xieâm La.

Cuõng nhö caùc vuøng Haø Tieân vaø An Giang, quaân Chaân Laïp laïi xuùi giuïc boïn thoå phæ

noåi loaïn taïi caùc vuøng doïc theo bieân giôùi Taây Ninh. Boïn thoå phæ laáy danh nghóa laø ñoøi

laïi caùc vuøng ñaát ñaõ bò Vieät Nam chieám töø tröôùc. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, haàu nhö

quaân ñoäi Vieät Nam chöa töøng gaây chieán tranh ñeå chieám cöù vuøng ñaát phöông Nam, ña

phaàn laø do caùc vua Cao Mieân ngaøy tröôùc ñaõ daâng hieán ñeå ñeàn ôn ñaùp nghóa caùc chuùa

Nguyeãn ñaõ giuùp hoï ñaùnh ñuoåi quaân Xieâm La ra khoûi bôø coõi cuûa hoï. Sau khi thaâu

nhaän nhöõng nhöôïng ñòa naøy, caùc chuùa Nguyeãn ñaõ keâu goïi vaø khuyeán khích nhöõng

daân sô taùn naøo töø mieàn Baéc vaøo mieàn Trung maø chöa an cö laïc nghieäp, thì neân ñi vaøo

vuøng ñaát môùi naøy ñeå laäp nghieäp. Luùc ñoù trieàu ñình coù raát nhieàu quoác saùch giuùp ñôõ

nhöõng ai ñi khai phaù hoang ñòa ôû vuøng ñaát phöông Nam. Chính vì theá maø ña phaàn cö

daân doïc theo vuøng bieân giôùi Mieân Vieät laø daân vuøng Nguõ Quaûng vaø Thanh Hoùa, Ngheä

An, Haø Tónh. Luùc ñoù trieàu ñình laïi khaån caáp leänh cho quan Toång Ñoác An Haø khôûi

binh sang Taây Ninh ñeå deïp loaïn. Taïi vuøng ñaát cao naøy, quan Toång Ñoác aùp duïng

chieán thuaät ñaùnh baèng Töôïng Binh(6)

. Töôïng binh ñi tröôùc ñaïp leân ñaàu quaân ñòch,

trong khi ñoù kî binh ñi sau duøng göôm ñao giaùo maùc taán coâng ñoái phöông. Sau nhöõng

chieán thaéng thaàn kyø trong toaøn vuøng bieân giôùi töø Haø Tieân qua Chaâu Ñoác, leân ñeán taän

Taây Ninh, moãi khi oâng ñi ñeán ñaâu laø giaëc yeân ñeán ñoù. Nhôø ñoù maø tinh thaàn quaân daân

ngöôøi Vieät trong vuøng ñöôïc khôûi saéc. Töø caùc maët traän Chaâu Ba Nam thaúng ñeán huyeän

Quang Hoùa, trong ñòa phaän tænh Taây Ninh, quaân ta tieáp tuïc chieám laïi nhöõng vuøng bò

thoå phæ chieám cöù tröôùc ñaây nhö Tham Phuû, töùc chaâu thaønh Taây Ninh ngaøy nay, daøi

ñeán Suoái Ñaù, naèm treân Söù Loä quan yeáu giöõa Taây Ninh vaø Nam Vang. Ñoàng thôøi, luùc

ñoù vieän binh cuûa Toång Ñoác Ñònh Bieân laø Leâ Ñöùc ñöôïc taêng phaùi tôùi ñeå yeåm trôï haäu

caàn. Nhôø aùp duïng binh phaùp thaàn kyø naøy maø ñaïo tieàn quaân cuûa quan Toång Ñoác Phaïm

168

Vaên Ñieån ñaõ tieâu dieät toaøn boä boïn thoå phæ, cuõng nhö nhöõng ñoaøn quaân tieáp vieän Chaân

Laïp vaø Xieâm La cuûa chuùng. Sau ñoù, quan Taû Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Phaïm Vaên Ñieån

baét ñaàu bình ñònh vaø phaùt trieån vieäc toå chöùc heä thoáng laøng xaõ vaø haønh chaùnh. Ñaây laø

moät trong nhöõng coâng lao lôùn nhaát cuûa oâng. Luùc ñoù döôùi quyeàn chæ huy tröïc tieáp cuûa

quan Taû Quaân Chöôûng Phuû Söï Phaïm Vaên Ñieån coøn coù caùc töôùng Ñaøo Vaên Chöõ,

ngöôøi em vôï cuûa oâng, vaø cuõng laø caùnh tay maët cuûa oâng luùc baét ñaàu bình ñònh, phaùt

trieån vaø toå chöùc haønh chaùnh treân toaøn vuøng bieân giôùi Vieät-Mieân.

Ñaàu naêm 1842, vua Thieäu Trò laïi cöû Phaïm Vaên Ñieån caát quaân ñi ñaùnh Xieâm La

trong vuøng Haø AÂm, thuoäc tænh Haø Tieân. Ngay sau thaéng traän, oâng ñöôïc thaêng Ñoâ

Thoáng Phuû Ñoâ Thoáng. Thaùng 4 naêm 1842, luùc tuoåi ñaõ ngoaøi luïc tuaàn maø oâng vaãn coøn

haêng haùi hoaït ñoäng, heát xoâng pha ngoaøi traän maïc roài ñeán vieäc ñoác thuùc ñoân ñoác bình

ñònh, phaùt trieån vaø toå chöùc haønh chaùnh treân vuøng röøng nuùi khaéc nghieät, vì theá maø oâng

laâm troïng beänh vaø qua ñôøi taïi quaân thöù. Luùc ñoù Phaïm Vaên Ñieån ñang ôû ñoàn Caám

Sôn, baát ngôï oâng thoï beänh vaø qua ñôøi vaøo ngaøy 27 thaùng 3 naêm Nhaâm Daàn, nhaèm

ngaøy 7 thaùng 5 naêm 1842, thoï 73 tuoåi. Vua Thieäu Trò vinh thaêng cho oâng töôùc hieäu

Ñaëc Tieán Traùng Vuõ Töôùng Quaân kieâm Taû Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Chöôûng Phuû Söï, moät

caùch ñeå tri ôn veà taøi ñieàu binh khieån töôùng cuõng nhö taøi quaûn trò haønh chaùnh tuyeät

luaân cuûa oâng. Vua Thieäu Trò coøn sai quan ñeán teá vaø caáp tieàn tuaát. Ngoaøi ra, trieàu ñình

Hueá coøn ban nhieàu ñaëc aân cho con trai oâng laø oâng Phaïm Vaên Huy trong vieäc ñöa linh

cöûu oâng veà an taùng taïi Hueá. Naêm Töï Ñöùc thöù 11, 1858, nhaø vua cho ñöa linh vò vaøo

thôø trong ñeàn Hieàn Löông.

Sau khi Taû Quaân Chöôûng Phuû Söï Phaïm Vaên Ñieån qua ñôøi, em vôï oâng laø töôùng

Ñaøo Vaên Chöõ ñaõ ñöôïc trieàu ñình Hueá boå nhaäm vaøo thay theá chöùc vuï cuûa oâng ñeå tieáp

tuïc coâng taùc toå chöùc haønh chaùnh ñang dang dôõ. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, töôùng Ñaøo

Vaên Chöõ ñaõ töøng theo phoø trôï töôùng Phaïm Vaên Ñieån trong suoát nhieàu naêm, caû ngoaøi

traän maïc cuõng nhö trong vieäc bình ñình vaø trò daân. Khi nhaän leänh thay theá anh reå

mình, töôùng Ñaøo Vaên Chöõ ñaõ toû ra chaúng thua keùm gì oâng Phaïm Vaên Ñieån. OÂng ñaõ

tieáp tuïc bình ñònh vaø phaùt trieån toaøn vuøng, khieán cho boïn thoå phæ beân phía Cao Mieân

khoâng coøn daùm keùo sang quaáy phaù nöõa. Veà sau naøy, daân chuùng ñòa phöông nhôù ôn

hai oâng neân ñaõ xaây döïng hai ngoâi ñeàn treân hai khu ñaát roäng raõi ôû Suoái Ñaù ñeå thôø

phuïng(7)

. Hieän nay hai ngoâi ñeàn naøy vaãn coøn trong laøng Phöôùc Hoäi, vuøng Suoái Ñaù,

tænh Taây Ninh. Daân chuùng trong vuøng vaãn ngaøy ngaøy ñeán baùi vieáng neân khoùi höông

luoân nghi nguùt. Hieän taïi, oâng cuõng ñöôïc thôø ôû Phaïm Toäc Töø Ñöôøng trong thoân Döôõng

Moâng, xaõ Phuù Myõ, huyeän Phuù Vang, tænh Thöøa Thieân.

Ghi Chuù:

(1) Töø Sôn Taây, Phaïm Vaên Ñieån ñöa quaân leân Tuyeân Quang, roài cuøng vôùi hai töôùng Leâ Vaên Ñöùc vaø

Nguyeãn Coâng Tröù daãn quaân ñi ñaùnh Vaân Trung vaø Ngoïc Maïo ôû Thaùi Nguyeân, laø hai baûn doanh

chính cuûa quaân noåi daäy. Traûi qua nhieàu khoù nhoïc vôùi nhöõng cuoäc ñuïng ñoä döõ doäi, cuoái naêm 1833,

169

ñaïo quaân cuûa oâng tieán chieám ñöôïc muïc tieâu, nhöng khoâng baét ñöôïc thuû lónh Noâng Vaên Vaân vì oâng

naøy ñaõ troán sang Trung Hoa. Veà trieàu, Phaïm Vaên Ñieån ñöôïc ñaëc caùch phong töôùc Voõ Töù Töû.

(2) Coù saùch ghi laø do Leâ Vaên Khoâi caàu cöùu?

(3) Sôû dó Noâng Vaên Vaân bò quaân Maõn Thanh chaën laïi ôû Traán An vaø ñuoåi veà Vieät Nam, vì luùc ñoù trieàu

Nguyeãn ñaõ coù thö nhôø quan nhaø Thanh ôû Quaûng Taây ngaên chaën, neân Vaân phaæ trôû veà laïi Vieät

Nam.

(4) Luùc ñoù, Phaïm Vaên Ñieån giöõ chöùc Toång ñoác An Haø cai quaûn hai tænh An Giang vaø Haø Tieân. Cuõng

trong naêm 1841, oâng cuøng vôùi Nguyeãn Coâng Tröù daãn quaân ñi ñaùnh deïp cuoäc noåi daäy cuûa Laâm

Saâm ôû Phuû Laïc Hoùa, Traø Vinh ngaøy nay. Xong vieäc, oâng ñöôïc nhaø vua khen ngôïi vaø khen thöôûng

cho raát nhieàu vaøng baïc vaø quaân coâng leân moät caáp.

(5) Luùc ñoù Chaân Laïp sang caàu cöùu vôùi Xieâm La ñem quaân sang ñaùnh phaù vuøng bieân thuøy Cao Mieân-

Vieät Nam.

(6) Chieán thuaät töôïng binh thôøi xöa laø quaân côõi voi ñi saâu vaøo caùc vuøng nuùi non, nôi boïn thoå phæ ñang

aån truù.

(7) Theo chính quyeàn ñòa phöông thì ñaát cho moãi ngoâi ñeàn khoaûng hôn ba maãu.

20) Phaïm Höõu Taâm (?-1842)

Phaïm Höõu Taâm sinh naêm 1842 taïi huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân. OÂng laø

doøng doõi cuûa Cai Baï Ñaèng Long Haàu Phaïm Höõu Hueä, oâng noäi cuûa oâng laø quan Kyù

Luïc doanh Bình Thuaän Phaïm Höõu ÖÙng, vaø cha oâng laø Huaán ñaïo Phaïm Höõu Hoøa.

Thuôû thieáu thôøi, oâng ñöôïc cha meï cho theo hoïc caû vaên laãn voõ. Ñeán naêm Ñinh Tî,

1797, oâng gia nhaäp vaøo quaân cuûa Nguyeãn AÙnh vaø laäp ñöôïc nhieàu coâng traän. Ñeán naêm

1802, Phaïm Höõu Taâm ñöôïc cöû laøm Khaâm Sai Cai Cô ôû Taû Thaéng. Nhöng veà sau

phaïm loãi neân bò caùch chöùc(1)

.

Ñeán naêm Minh Maïng thöù 2, 1821, Phaïm Höõu Taâm ñöôïc nhaø vua cho phuïc chöùc.

Naêm 1822, Phaïm Höõu Taâm laõnh nhieäm vuï hoä toáng löông thöïc ñeán quaân tröôøng ôû Vaên

Baøn vaø Thuûy Vyõ, nay thuoäc tænh Laøo Cai. Doïc ñöôøng gaëp giaëc cöôùp, oâng ñaåy lui

ñöôïc. Vua Minh Maïng hay tin beøn khen thöôûng cho oâng chöùc Cai Ñoäi. Sau ñoù, oâng

ñöôïc thaêng chöùc Phoù Quaûn Cô cô Hieäu Thuaän, Veä UÙy, Traán thuû Bieân Hoøa, Veä UÙy

ban Taû Tröïc Doanh Thaàn Saùch, laõnh vieäc ñi ñaùnh deïp cuoäc noåi loaïn cuûa Leâ Vaên

Khoâi. Khi ñeán Gia Ñònh, oâng cuøng Leâ Tieán Baûo vaø Leâ Ñaïi Cöông hôïp quaân ñaùnh

deïp. Phaïm Höõu Taâm laäp ñöôïc nhieàu coâng traän, neân sau ñoù oâng ñöôïc thaêng caùc chöùc

Chöôûng Cô, Thoáng Cheá, roài sung chöùc Tham Taùn ñaïi thaàn ôû quaân thöù Gia Ñònh.

Töø cuoái naêm 1833 ñeán ñaàu naên 1834, Leâ Vaên Khoâi cho ngöôøi sang caàu vieän quaân

Xieâm La. Nhaân cô hoäi naøy quaân Xieâm La ñaùnh vaøo Vieät Nam töø nhieàu phía chaïy daøi

töø Haø Tieân ñeán Ngheä An. Cuoái naêm Quyù Tî, 1833, thuûy binh Xieâm La tieán ñeán

Thuaän Caûng, töùc vuøng soâng Vaøm Nao. Phaïm Höõu Taâm nhaän leänh vua Minh Maïng

hoïp binh cuøng caùc töôùng Tröông Minh Giaûng, Traàn Vaên Naêng, Nguyeãn Xuaân,

Nguyeãn Ñình Taân... chæ huy ñaùnh chaën quaân Xieâm. Daàu quaân Xieâm La ñoâng hôn,

nhöng quaân Nam ñaùnh quaù gaét neân hoï phaûi ruùt lui. Nhöng ñeán thaùng gieâng naêm Giaùp

Ngoï, 1834, quaân Xieâm La laïi traøn xuoáng soâng Tieàn. Quaân Nam duøng keá lui binh ñeå

170

duï ñòch, ñeán khuùc soâng Cuø Hu(2)

thì phaù tan ñöôïc toaøn boä thuûy quaân Xieâm La, buoäc

hoï phaûi keùo taøn quaân veà traán giöõ phuû Caàu Nam, trong noäi ñòa xöù Chaân Laïp. Sau ñoù,

quaân Xieâm La laïi nhaän theâm vieän binh vaø tieáp tuïc toå chöùc taán coâng. Caùc töôùng

Tröông Minh Giaûng vaø Phaïm Höõu Taâm beøn cho quaân lui trôû veà Cuø Hu, ñoùng ñoàn hai

beân bôø soâng ñeå phoøng thuû, vaø sau ñoù phaù tan ñöôïc quaân Xieâm La treân soâng Tieàn(3)

vaøo naêm 1834. Ñaây laø traän aùc chieán trong lòch söû chieán tranh giöõa Vieät Nam vaø Xieâm

La vaø noù coù taàm möùc voâ cuøng quan troïng, vì neáu quaân Nam khoâng ngaên chaën ñöôïc,

chaéc chaén quaân Xieâm La seõ keùo xuoáng ñaùnh Sa Ñeùc vaø Myõ Tho, vaø cuõng khoâng bieát

soá phaän cuûa vuøng Nam Kyø seõ nhö theá naøo? Sau khi ñaåy lui toaøn boä quaân Xieâm La vaø

cöùu nguy cho caû xöù Cao Mieân vaøo thaùng 11 naêm 1834, Phaïm Höõu Taâm ñöôïc phong

töôùc Taân Phuùc Töû(4)

.

Ñaàu naêm 1835, vua Minh Maïng thaêng oâng laøm chöùc Thöï Thaûo nghòch töôùng quaân

ñeå hieäp cuøng taø töôùng Nguyeãn Xuaân ñoác thuùc quaân caùc ñaïo taán coâng taùi chieám thaønh

Phieân An. Ñeán thaùng 7 cuøng naêm thì quaân trieàu ñình taùi chieám ñöôïc thaønh. Theo Ñaïi

Nam Nhaát Thoáng Chí thì nhôø coù oâng baøy möu ñaøo ñöôøng ngaàm maø vaøo ñaùnh ñöôïc

thaønh. Sau chieán thaéng, oâng ca khuùc khaûi hoaøn vaø ñöôïc laøm leã Baõo Taát(5)

. Cuoái naêm

1835, oâng ñöôïc taán phong töôùc Baù, haøm Thaùi Töû Thieáu Baûo. Naêm 1836, oâng laïi ñöôïc

thaêng chöùc Thöï Tieàn Quaân Ñoâ Thoáng, kieâm giöõ Taøo Chính. Sau ñoù laïi thaêng Tieàn

Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Ñoâ Thoáng, taán phong töôùc Haàu vaø ñöôïc khaéc teân treân bia Voõ

Coâng döïng tröôùc Voõ Mieáu taïi Hueá.

Naêm 1839, Phaïm Höõu Taâm laõnh chöùc Toång Ñoác An Tónh, roài sau ñoù chuyeån laøm

Toång Ñoác Haø Ninh(6)

. Ñeán naêm Thieäu Trò nguyeân nieân, nhaø vua gia phong cho oâng

haøm Thaùi Töû Thaùi Baûo. Ñeán naêm 1842, khi aáy Phaïm Höõu Taâm ñang ôû Haø Noäi, laâm

troïng beänh, xin pheùp veà baûn laøng döôõng beänh, nhöng vöøa veà tôùi Ngheä An thì qua ñôøi.

Sau khi oâng qua ñôøi, vua Thieäu Trò thöông tieác, truy phong cho oâng töôùc Taân Phuùc

Quaän Coâng, ban teân thuïy laø Trung Tuùc, thöôûng theâm cho gaám nhieãu, vaø pheâ chuaån

cho ngöïa traïm ñöa linh cöõu veà quaâ an taùng. Ngaøy cöû haønh leã an taùng, nhaø vua laïi ban

theâm cho 3.000 quan tieàn vaø sai quan ñeán döï leã teá ñeán hai laàn.

Ghi Chuù:

(1) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän khoâng neâu ra lyù do oâng bò caùch chöùc.

(2) Cuø Hu coøn ñöôïc goïi laø Coå Hoã hay Chieán Sai. Coøn goïi laø Chieán Sai Thuû hay thuû Chieán Sai, vì nôi

ñaây coù ñoàn binh kieåm soaùt soâng raïch. Theo nhaø vaên Sôn Nam trong Lòch Söû An Giang, trang 11,

Chieán Sai do töø tieáng Khmer “Kieân Svai” maø ra. Töø Khmer naøy coù nghóa laø “Choøm caây Xoaøi.”

Hieän nay, Chôï Thuû thuoäc xaõ Long Ñieàn A, huyeän Chôï Môùi, tænh An Giang. Tuy tham döï traän taïi

Thuaän Caûng, töùc soâng Vaøm Nao töø cuoái naêm 1833, nhöng teân tuoåi Phaïm Höõu Taâm laïi gaén lieàn vôùi

traän thuûy chieán treân soâng Tieàn vaøo naêm 1834, treân khuùc Cuø Hu. Theo Ñòa Chí An Giang, Taäp I,

trang 238-239, vaøo cuoái naêm Quyù Tî, 1833, nhaän lôøi caàu vieän cuûa Leâ Vaên Khoâi, vua Xieâm La sai

töôùng Chieâu Phi Nhaõ Chaát Tri, coøn goïi laø töôùng Bodin, hôïp cuøng töôùng Chieâu Phi Nhaõ Phaät Laêng

(Phra-Klang) ñem 20 vaïn quaân cuøng vôùi 350 chieán thuyeàn, chia laøm 5 ñaïo sang ñaùnh Vieät Nam töø

nhieàu höôùng, töø vuøng Haø Tieân, Chaâu Ñoác, ra ñeán taän Ngheä An.

171

(3) Veà traän thuûy chieán treân Soâng Tieàn, saùch Minh Maïng Chính Yeáu coù cheùp nhö sau: “Giaëc Xieâm daãn

binh thuyeàn hôn traêm chieác, töø Thuaän Caûng, töùc soâng Vaøm Nao xuoâi xuoáng, baøy ngang giöõa doøng

soâng ñeå ñaùnh chieán thuyeàn cuûa quaân Nam, laïi ñaùnh caùc ñoàn cuûa quaân Nam ñoùng beân Taû ngaïn.

Quaûn Veä giöõ ñoàn laø Phaïm Höõu Taâm choáng ñaùnh, cheùm vieân chæ huy cuûa giaëc laø Phi Nhaõ Khoå Laëc.

Giaëc döïng traïi ngang ñoàn, ngaøy ñeâm duøng ñaïi baùc baén phaù. Quaân Nam chôø chi vieän, nhöng giaëc ôû

phía thöôïng nguoàn beøn nhaân ñeâm toái, thöøa luùc nöôùc roøng, theo hai beân taû höõu bôø soâng, phoùng hoûa

ñoát thuyeàn quaân ta, roài tieán ñaùnh ñoàn quaân Nam beân phía taû ngaïn...” Saùch Quoác Trieàu Chính Bieân

Toaùt Yeáu coù ghi: “Khi giaëc phoùng hoûa thuyeàn cuûa quaân Nam, roài saán tôùi ñaùnh. Quaûn Veä Phaïm

Höõu Taâm beøn ñoác binh ñaùnh töø giôø Daàn ñeán giôø Tî, quaân giaëc cheát nhieàu, thaây choàng leân nhau,

khieán giaëc phaûi lui binh. Vua Minh Maïng xuoáng duï khen... Ñeán thaùng 10 naêm Giaùp Ngoï, 1834,

phong Thoáng Cheá Phaïm Höõu Taâm töôùc Taân Phuùc Nam ñeå toû roõ coâng ñaùnh giaëc Xieâm ôû Thuaän

Caûng vaø Chieán Sai.”

(4) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän thì Phaïm Höõu taâm ñöôïc phong töôùc

Taân Phuùc Töû, nhöng theo saùch Quoác Trieàu Söû Toaùt Yeáu thì oâng laïi ñöôïc thaêng töôùc Taân Phuùc

Nam.

(5) Theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, taäp Phuû Thöùa Thieân, muïc Nhaân Vaät Chí, nhöõng vò quan coù coâng

traän lôùn döôùi thôøi nhaø Nguyeãn thöôøng ñöôïc nhaø vua khen thöôûng cho döï leã Baõo Taát, töùc leã ñöôïc

oâm ñaàu goái cuûa nhaø vua.

(6) Chöùc Toång ñoác An Tónh cai quaûn 2 tænh Ngheä An vaø Haø Tónh; Toång ñoác Haø Ninh cai quaûn 2 tænh

Haø Noäi vaø Ninh Bình.

21) Nguõ Hoå Töôùng Taây Ninh

Vaø Töôùng Huyønh Coâng Giaûn

Huyønh Coâng Giaûn sanh tröôûng ôû mieàn Trung, lôùn leân gia nhaäp vaøo quaân ñoäi cuûa

caùc chuùa Nguyeãn. Khoâng thaáy chính söû ghi cheùp gì veà oâng, nhöng theo töông truyeàn

cuûa daân chuùng vuøng Caåm Giang, Beán Caàu vaø Thaùi Bình, thì vaøo khoaûng naêm 1846,

khi giaëc Cao Mieân tung hoaønh cöôùp giöït vaø cheùm gieát ngöôøi Vieät Nam ôû Vieät Nam,

nhaát laø vuøng phía Taây thaønh Gia Ñònh, töùc laø vuøng Taây Ninh ngaøy nay, trieàu ñình

Hueá lieàn cöû ba anh em hoï Huyønh vaø hai ngöôøi khaùc khoâng roõ teân hoï, maø ngöôøi ñöông

thôøi ñeàu toân xöng laø “Nguõ Hoå Töôùng Taây Ninh(1)

”. Naêm vò töôùng naøy ñaõ cuøng nhau

chæ huy binh maõ ñi vaøo vuøng phía Taây thaønh Gia Ñònh deïp loaïn. Ngöôøi anh lôùn laø oâng

Huyønh Coâng Giaûn ñöôïc trieàu ñình boå laøm Tri phuû Taây Ninh. Töôûng cuõng neân nhaéc

laïi, sau khi toaøn boä vuøng ñaát phöông Nam ñaõ ñöôïc xöù Ñaøng Trong thieát laäp boä maùy

haønh chaùnh oån ñònh, thì nhöõng vuøng bieân giôùi, nhaát laø vuøng ñaát Taây Ninh vaøo theá kyû

thöù XVII haõy coøn laø vuøng ñaát raát hoang vu, chæ soáng raûi raùc ñoù ñaây moät soá ngöôøi Vieät

vaø moät ít soùc Mieân. Tuy nhieân, luùc ñoù Cao Mieân laïi thaân vôùi Xieâm La, neân hoï khoâng

thích soáng chung ñuïng vôùi ngöôøi Vieät. Do ñoù maø thôøi ñoù taïi vuøng ñaát naøy lieân tuïc xaûy

ra nhöõng cuoäc noåi daäy cuûa ngöôøi Mieân. Hoï noåi leân choáng chính quyeàn laøng xaõ Vieät

Nam vaø thaúng tay taøn saùt nhöõng ngöôøi daân ñi khai hoang laäp aáp taïi ñoù. Trong cuoäc

tieán quaân ñaùnh chieám vuøng ñaát naøy cuûa vua Cao Mieân laø Naëc OÂng Chaân, trieàu ñình

Hueá cuõng phaûi vaát vaõ laém môùi deïp yeân ñöôïc. Luùc Naëc OÂng Chaân keùo quaân sang Taây

172

Ninh, nhaø vua Cao Mieân ñaõ cho xaây phuû ñeå ñoùng quaân taïi vuøng Thanh Ñieàn, gaàn

ngoïn Raïch Taây Ninh ngaøy nay, daân chuùng ñòa phöông hieän taïi vaãn quen goïi choã naøy

laø “Phuû Cuõ”.

Khi loaïn Cao Mieân noåi leân cöôùp phaù laøng xoùm, khoâng rieâng gì trieàu ñình Hueá cöû

naêm vò töôùng vaøo ñaây ñaùnh deïp, maø haøo kieät khaép nôi treân vuøng ñaát phöông Nam ñaõ

cuøng nhau keùo veà ñaây trôï chieán ñeå tröø gian dieät baïo. Luùc naøy quaân binh cuûa “Nguõ Hoå

Töôùng Taây Ninh” ñang theo ngoïn soâng Saøi Goøn keùo quaân leân ñoùng taïi ngaõ ba Raïch

Sanh Ñoâi vaø Baø Chieâm, tuïc goïi laø ngoïn Caùi Cuøng, quaân binh baét ñaàu xaây döïng ñoàn

luõy taïi ñaây ñeå choáng giaëc. Tri phuû Huyønh Coâng Giaûn chieám cöù moät caùnh ñoàng baùt

ngaùt, tuïc goïi laø ñoàng Traø Voâng, thuoäc xaõ Thaùi Bình. OÂng ra leänh cho quaân binh xaây

thaønh Traø Voâng(2)

raát kieân coá. Roài sau ñoù, oâng cöû ngöôøi em cuûa mình laø töôùng Huyønh

Coâng Ngheä ñeán gaàn ngoïn Raïch Soùc Om, vaø ñoùng ñoàn taïi vuøng Beán Thöù trong xaõ Haûo

Ñöôùc. Trong khi ñoù thì ngöôøi em uùt laø töôùng Huyønh Coâng Thaéng vaø 2 vò töôùng khaùc

khoâng roõ hoï teân ñöôïc cöû laøm haäu quaân cho hai ñaïo quaân cuûa oâng vaø cuûa töôùng

Huyønh Coâng Ngheä. Vì quaân soá beân phía loaïn quaân Cao Mieân raát ñoâng, neân hai beân

quaân trieàu ñình vaø loaïn quaân ñaùnh nhau nhieàu traän aùc lieät. Beân phía quaân trieàu ñình,

maëc daàu quaân soá ít hôn, nhöng döôùi söï chæ huy cuûa töôùng Huyønh Coâng Giaûn, loaïn

quaân Cao Mieân bò tieâu dieät raát nhieàu. Chieán söï trong vuøng ñöôïc laéng dòu moät thôøi

gian. Tuy nhieân, sau khi ruùt veà ñaát Mieân ñeå boå sung quaân soá, loaïn quaân Cao Mieân laïi

baét ñaàu keùo trôû qua Taây Ninh ñeå môû nhöõng cuoäc taán coâng aùc lieät hôn tröôùc. Moät buoåi

saùng noï, loaïn quaân Cao Mieân duøng chieán thuaät bieån ngöôøi taán coâng aøo aït vaøo ñoàn

Traø Voâng. Daàu bò moät soá ñoâng loaïn quaân taán coâng baát ngôø vaø aùp ñaûo, nhöng quaân soá

trong ñoàn Traø Voâng vaãn choáng traû maõnh lieät. Tri phuû Huyønh Coâng Giaûn ra leänh cho

quaân ñoàn truù ñaùnh hoûa coâng, baèng caùch naáu daàu con raùi cho soâi leân roài duøng oáng thuït

ra, khieán loaïn quaân Mieân bò phoûng, vaø lôùp lôùp ngaõ nhaøo döôùi chaân ñoàn Traø Voâng.

Tuy nhieân, vì quaân Mieân quaù ñoâng, heát lôùp naøy ngaõ xuoáng, lôùp khaùc tieán leân, neân

cuoái cuøng loaïn quaân ñaõ traøn ngaäp vaøo ñoàn, ñaùnh caän chieán vôùi quaân trieàu. Loaïn quaân

Cao Mieân ngaøy caøng keùo tôùi moät ñoâng, bieát mình theá coâ, neân quan Tri phuû Huyønh

Coâng Giaûn ra leänh cho caùc boä töôùng ruùt lui ra ngoaøi ñoàn ñeå hôïp söùc vôùi vieän binh cuûa

töôùng Huyønh Coâng Ngheä ñang treân ñöôøng ñi tôùi tieáp cöùu, coøn mình vaø moät ít boä

töôùng ôû laïi trong thaønh tieáp tuïc caän chieán vôùi loaïn quaân. Vôùi ñöôøng kieám tuyeät chieâu

cuûa mình, oâng ñaõ trieät haï haøng haøng lôùp lôùp nhöõng teân giaëc ñang ñaùnh caän chieán vôùi

mình. Nhöng roài maõnh hoå nan ñòch quaàn hoà, oâng thaáy khoâng oån, neân quyeát ñònh

“thaønh maát thì töôùng phaûi maát theo”. OÂng vung göôm töû chieán moät laàn nöõa, roài gom

taøn löïc quay göôm trôû laïi töï caét ñaàu mình tuaãn tieát chöù khoâng ñeå cho quaân Mieân baét

soáng.

Khi tri phuû Huyønh Coâng Giaûn vöøa ngaõ xuoáng, quaân Mieân cuõng vöøa traøn ngaäp vaøo

ñoàn Traø Voâng. Luùc ñoù, quaân binh cuûa töôùng Huyønh Coâng Ngheä cuõng vöøa keùo tôùi,

phoái hôïp vôùi caùnh quaân maø anh mình ñaõ cho ruùt ra töø tröôùc ñeå bao vaây ñoàn Traø Voâng.

Loaïn quaân Cao Mieân khoâng öôùc tính tröôùc vieäc naøy, neân toaøn boä loaïn quaân ñeàu bò

173

vaây kín, noäi baát khaû xuaát, ngoaïi baát khaû nhaäp(3)

. Voøng vaây cuûa töôùng Huyønh Coâng

Ngheä ngaøy caøng xieát chaët hôn khi coù theâm quaân binh cuûa Huyønh Coâng Thaéng vaø hai

töôùng khaùc keùo ñeán, neân quaân Mieân trong ñoàn daàu ñoâng cuõng khoâng ñaùnh ra ñöôïc.

Luùc naøy thì loaïn quaân Cao Mieân trong ñaõ thaám meät, laïi theâm ñoùi khaùt vì khoâng coù

tieáp teá löông thöïc. Ñôïi cho chuùng gaàn nhö raõ röôïi, töôùng Huyønh Coâng Ngheä beøn ra

leänh cho quaân binh cuûa mình taán coâng vaøo ñoàn. Khi quaân Vieät traøn vaøo ñoàn vôùi giaùo

göôm tua tuûa, khí theá nguùt trôøi, cheùm loaïn quaân nhö cheùm raï, vì luùc ñoù chuùng khoâng

coøn söùc khaùng cöï nöõa, neân lôùp cheát lôùp ñaàu haøng. Taát caû nhöõng bôø thaønh vaøo bôø haøo

quanh ñoàn ñeàu nhuoäm ñoû moät maøu maùu giaëc. Chæ trong voøng vaøi tieáng ñoàng hoà sau

ñoù, khoâng coøn moät boùng daùng giaëc naøo coøn laïi trong vuøng. Nhöõng teân trong cöù ñòa

cuûa loaïn quaân hay tin ñaïi baïi, beøn môû ñöôøng maùu chaïy veà Cao Mieân ñeå thoaùt thaân.

Khi quan tri phuû Huyønh Coâng Giaûn tuaãn tieát giöõa voøng vaây cuûa giaëc, ñöôïc ngöôøi

em laø Huyønh Coâng Ngheä ñem haøi coát ñi mai taùng, nhöng ngaøy nay ngöôøi ta khoâng

bieát chính xaùc ñòa ñieåm naøy. Roài sau ñoù, laàn löôït hai töôùng Huyønh Coâng Ngheä vaø

Huyønh Coâng Thaéng cuõng cheát theo vì heát loøng lo cho vuøng ñaát Taây Ninh ñöôïc thanh

bình thaïnh trò. Vaø töø sau traän ñaùnh kinh thieân ñoäng ñòa naøy, quaân Mieân khoâng coøn

daùm xaâm nhaäp hieáp ñaùp ngöôøi Vieät ñi khaån hoang nöõa. Ñoái vôùi daân chuùng vuøng Taây

Ninh noùi chung, vuøng Thaùi Bình noùi rieâng, vôùi hoï caùi cheát cuûa Quan Lôùn Traø Voâng

Huyønh Coâng Giaûn laø caùi cheát haøo huøng cuûa moät anh huøng maø haäu boái muoân ñôøi coøn

töôûng nhôù. Ngaøy nay vaãn coøn ngoâi moä cuûa töôùng Huyønh Coâng Thaéng(4)

ôû phía döôùi

chaân thaønh Caåm Giang cuõ, gaàn chuøa Quan Hueá. Hieän taïi, ngoâi mieáu thôø Quan Lôùn

Traø Voâng raát lôùn taïi aáp Bình Trung. Daân aáp Moû Coâng, naèm giöõa quoác loä 22 noái lieàn

bieân giôùi Vieät Mieân, cuõng laäp mieáu thôø ngaøi. Trong khi mieáu thôø töôùng Huyønh Coâng

Ngheä ñöôïc daân chuùng laäp ôû Vaøm Baûo, Beán Caàu trong quaän Hieáu Thieän, nhöng moä thì

khoâng ai bieát ôû ñaâu. Noùi chung, daân chuùng vuøng Taây Ninh tin raèng caû ba vò töôùng hoï

Huyønh sau khi cheát ñeàu hieån thaàn neân hoï luoân suøng kính cho maõi ñeán ngaøy nay nôi

nôi ñeàu laäp mieáu thôø töôùng Huyønh Coâng Giaûn cuøng Nguõ Hoå Töôùng Taây Ninh. Söï

hieån linh cuûa Quan Lôùn cho ñeán ngaøy hoâm nay vaãn coøn.

Trong moät laàn ñi ngang qua ngoâi mieáu thôø quan lôùn Traø Voâng, töùc Tri phuû Huyønh

Coâng Giaûn, thaáy khoùi höông luoân nghi nguùt, nhaø nho Nguyeãn Ngoïc Dieäp ñaõ caûm taùc

moät baøi thô chöõ Haùn ñeå taùn döông khí phaùch cuûa ngöôøi anh huøng tuaãn tieát vaø hy sinh

cho söï an bình cuûa daân chuùng trong vuøng. Baøi thô ñöôïc daân chuùng quanh coå mieáu cho

khaéc treân bia trong coå mieáu, coù noäi dung nhö sau:

“Nhöït Taûo thanh quang chieáu voõ ñaøi,

Taø döông aûm ñaïm nguyeät voâ lai.

Huyønh haø thuûy nhuaän tö daân thaùi,

Coâng Giaûn mao höông teá quoác nhai.

Coå mieáu do ñeà danh tuaán kieät,

Di thaønh baát hoaïi tieát anh taøi.

Taây Sôn kyù tích dieân nieân taïi,

174

Trí maïng ö quaân thoï theá hoaøi.”

Baøi thô ñöôïc Hi Ñaïm dòch ra chöõ quoác ngöõ nhö sau:

Nhöït Taûo cao ñaøi chieáu aùnh hoàng,

Traø Voâng röøng laïnh vaéng traêng trong.

Huyønh haø ngoïn maùt daân vöøa daï,

Coâng Giaûn rau thôm nöôùc ñeïp loøng.

Mieáu coå vaãn ghi taøi doõng löôïc,

Thaønh xöa coøn nhaéc tieát anh huøng.

Non Taây muoân thuôû coøn xanh ñoù,

Muoân thuôû nieàm trung raïng nuùi soâng.

Ghi Chuù:

(1) Chaùnh söû nhaø Nguyeãn khoâng thaáy ghi laïi coù vò tri phuû naøo ôû Taây Ninh teân laø Huyønh Coâng Giaûn,

nhöng trong daân chuùng, maõi ñeán ngaøy nay vaãn coøn ñeàn thôø quan lôùn Traø Voâng, töùc quan tri phuû

Huyønh Coâng Giaûn, cuøng hai ngöôøi em trai hoï laø Huyønh Coâng Ngheä vaø Huyønh Coâng Thaéng. Ba

anh em hoï Huyønh ñaõ cuøng vôùi hai vò töôùng khaùc khoâng roõ teân tuoåi hôïp quaân laïi ñeå ñaùnh deïp loaïn

Cao Mieân. Ngöôøi daân Taây Ninh ñöông thôøi toân xöng quí ngaøi laø “Nguõ Hoå Töôùng Taây Ninh”.

(2) Luùc ñoù quan tri phuû Huyønh Coâng Giaûn, coøn goïi laø Quan Lôùn Traø Voâng, ñöôïc trieàu ñình Hueá boå

laøm tri phuû, töø Hueá vaøo Gia Ñònh, roài laïi ñöôïc boå nhieäm leân traán thuû Taây Ninh. Khi Huyønh Coâng

Giang keùo quaân ñeán khu röøng beân bôø soâng Vaøm Coû Ñoâng thì döøng laïi roài leänh cho töôùng Huyønh

Coâng Thaéng vaø quaân binh xaây thaønh beân bôø soâng, tuïc goïi laø thaønh Caåm Giang (vì cöûa thaønh ngoù

ra tröôùc bôø soâng Vaøm Coû Ñoâng). Luùc ñoù, hai beân bôø soâng Vaøm Coû Ñoâng ñaày luïc bình, neân ngöôøi

goïi ñoù laø Caåm Giang (con soâng gaám).

(3) Coù nghóa laø beân trong khoâng ruùt ra ñöôïc, maø beân ngoaøi cuõng khoâng keùo vaøo tieáp trôï ñöôïc.

(4) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn coù ghi Huyønh Coâng Thaéng ñöôïc cöû ñi deïp loaïn ôø phí Taây thaønh Gia

Ñònh, nhöng ngoâi moä döôùc chaân thaønh Caåm Giang cuõ laïi ghi teân laø Traàn Coâng Thaéng.

22) Nguyeãn Tieán Laâm (?-1847)

Nguyeãn Tieán Laâm goác ngöôøi huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân. Hieän chuùng ta

khoâng coù tö lieäu xaùc thöïc veà naêm sinh cuõng nhö giai ñoaïn thieáu thôøi cuûa oâng, chæ bieát

naêm Minh Maïng nguyeân nieân, 1821, oâng gia nhaäp quaân ñoäi cuûa trieàu ñình nhaø

Nguyeãn vaø ñöôïc tuyeån vaøo ñoäi tuùc tröïc Veä Caåm Y. Traûi qua nhieàu chieán traän vaø laäp

ñöôïc chieán coâng, oâng daàn thaêng ñeán chöùc Phoù Veä UÙy Höõu Veä Doanh Hoå Uy.

Naêm 1834, oâng ñöôïc phaùi ñeán Ninh Bình ñeå hôïp cuøng vôùi Toång Thoáng Quaân Vuï

Taï Quang Cöï caát quaân ñi ñaùnh deïp cuoäc noåi daäy cuûa Noâng Vaên Vaân. Sau khi thaéng

traän, oâng ñöôïc thaêng Thöï Veä UÙy. Ñeán khi giaûi vaây tænh thaønh Laïng Sôn thaønh coâng,

oâng laïi thöôûng quaân coâng moä caáp. Naêm 1835, oâng ñöôïc cöû laøm Tham Taùn Quaân Vuï,

cöû ñi traán giöõ vuøng Cao Baèng. ÔÛ ñaây, oâng hieäp cuøng quaân binh ñaoï Thaùi Nguyeân,

tieâu dieät ñöôïc caùc cuoäc noåi daäy. Sau ñoù, oâng ñöôïc trieäu veà trieàu ñình phong töôùc

Ninh Laïc Nam.

175

Naêm 1837, oâng ñöôïc thaêng laøm Chöôûng Veä. Ñeán naêm 1838, oâng laïi ñöôïc thaêng

chöùc Thöï Thoáng Cheá Doanh Huøng Nhueä. Naêm 1840, oâng kieâm giöõ doanh Long Vuõ,

ñeán thaùng 6 naêm aáy, nhaø vua pheâ chuaån cho oâng laøm Thoáng Cheá thöïc thuï. Luùc naøy

Traàn Taây Thaønh baát oån, vua beøn sung oâng laøm Tham Taùn Ñaïi Thaàn, roài cöû ñi sang

Chaân Laïp. Ñeán nôi, oâng cuøng vôùi quan Kinh Löôïc Phaïm Vaên Ñieån vaø töôùng Nguyeãn

Coâng Tröù mang quaân boán veä ñi ñaùnh deïp caùc cuoäc noåi daäy cuûa ngöôøi Chaân Laïp. Sau

ñoù, oâng ñöôïc thaêng chöùc Kinh Löôïc Ñaïi Thaàn Traán Taây.

Thaùng 1 naêm 1841, vua Minh Maïng maát, Thieäu Trò leân noái ngoâi. Nhaø vua sai

Nguyeãn Tieán Laâm tieáp tuïc caát quaân deïp loaïn. Nguyeãn Tieán Laâm hôïp cuøng Toång ñoác

Buøi Coâng Huyeân daãn quaân ñi bình ñònh khaéc nôi treân ñaát Chaân Laïp, nhaát laø caùc vuøng

Sang Lung vaø YÛ La. Tuy nhieân, khi ñeán vuøng YÛ La, theá giaëc quaù maïnh, ñeå baûo toaøn

löïc löôïng, oâng khoâng taán coâng maø xin theâm vieän quaân töø töôùng Nguyeãn Tri Phöông,

vua Thieäu Trò beøn giaùng oâng xuoáng 2 caáp.

Khi aáy ôû phuû Laïc Hoùa, thuoäc vuøng Traø Vang, nay laø Traø Vinh; vaø ôû Ba Xuyeân,

nay laø Soùc Traêng, noå ra caùc cuoäc noåi daäy cuûa Laâm Saâm, Sôn Toát vaø Traàn Laâm, nhaø

vua beøn ra leänh cho Nguyeãn Tieán Laâm vaø Buøi Coâng Huyeân keùo quaân töø Cao Mieân

veà nöôùc ñeå lo ñaùnh deïp. Ñeán thaùng 10 naêm Taân Söûu, 1841, oâng cuøng caùc töôùng khaùc

bình ñònh xong phuû Laïc Hoùa vaø Ba Xuyeân. Sau ñoù, oâng ñöôïc trieäu veà kinh thaønh

Hueá, ñöôïc nhaø vua khen thöôûng vaø cho thaêng chöùc Ñoâ Thoáng. Naêm 1845, oâng ñöôïc

thaêng chöùc Thöï Taû Quaân, ñeán naêm 1846 laïi ñöôïc phong töôùc Ninh Laïc Töû. Ñeán naêm

Thieäu Trò thöù 7, 1847, Nguyeãn Tieán Laâm bò beänh naëng roài maát. Nhaø vua thöông tieác

chuaån taëng cho oâng Haøm Phoù Taû Ñoâ Thoáng. Ñeán naêm 1858, vua Töï Ñöùc cho ñem

linh vò cuûa oâng thôø trong ñeàn Hieàn Löông taïi Hueá.

23) Doaõn Uaån (1795-1850)

Doaõn Uaån nguyeân huùy laø OÂn, töï laø Nhuaän Phuû vaø OÂn Phuû, hieäu laø Nguyeät Giang

vaø Tónh Trai. OÂng laøm quan traûi qua ba ñôøi vua lieân tieáp: Minh Maïng, Thieäu Trò vaø

Töï Ñöùc. Doaõn Uaån sinh ngaøy 17 thaùng 11 naêm AÁt Maõo, nhaèm ngaøy 27 thaùng 12 naêm

1795 taïi thoân Kheâ Caàu, toång Kheâ Caàu, huyeän Thö Trì, phuû Kieán Xöông, nay laø thoân

Kheâ Kieàu, xaõ Minh Khai, huyeän Vuõ Thö, tænh Thaùi Bình(1)

. Khoaûng naêm 1814, luùc

oâng ñöôïc 19 tuoåi, gia ñình cho oâng theo hoïc vôùi Thaày Hoaøng Giaùp Buøi Huy Bích.

Ñeán khoaûng naêm 1817, thaày Buøi Huy Bích qua ñôøi. Naêm 1820, sau khi maõn tang thaày

mình, oâng quay veà nhaø ñöôïc cha vaø chuù, voán laø nhöõng ngöôøi uyeân thaâm Nho hoïc, ñaõ

reøn luyeän theâm cho oâng. Naêm Maäu Tyù, 1828, oâng döï khoa thi Höông taïi tröôøng thi

Nam Ñònh. Quyeån thi cuûa oâng bò quan tröôøng thi ñaùnh hoûng; tuy nhieân, sau khi Tam

Nha Hoäi Duyeät taâu leân vua, oâng ñöôïc chaám ñaäu Cöû Nhaân haïng öu.

Naêm Ñinh Söûu, 1829, oâng döï thi Hoäi khoâng truùng caùch. Tuy vaäy, cuoái naêm 1829,

oâng ñöôïc trieàu ñình boå vaøo chöùc quan Ñieåm Baï ôû Haøn Laâm Vieän vaø keå töø ñoù, oâng

176

baét ñaàu con ñöôøng ra laøm quan giuùp nöôùc. Hai naêm sau, naêm 1831, oâng ñöôïc thaêng

chöùc Vieân Ngoaïi Thò Lang Boä Hoä. Cuõng trong naêm naøy, oâng ñöôïc vua Minh Maïng

ñoåi teân laø Doaõn Uaån(2)

. OÂng laø moät trong nhöõng töôùng taøi hieám hoi phuïc vuï 3 trieàu töø

Minh Maïng, Thieäu Trò, ñeán Töï Ñöùc trong suoát 20 naêm lieàn, ñaûm nhaän nhieàu traùch vuï

khaùc nhau. Ñaëc bieät, döôùi thôøi vua Thieäu Trò, oâng laø moät trong nhöõng truï coät cuûa trieàu

ñình, traán giöõ vuøng bieân giôùi phía taây nam treân vuøng Ñaát Phöông Nam. Ñieàu ñaùng

chuù yù laø trong suoát cuoäc ñôøi laøm quan, oâng chöa laàn naøo phaïm loãi ñeå bò khieån traùch.

Ñeán thaùng 11 naêm 1832, oâng ñöôïc thaêng chöùc Tham Tri Boä Hoä vaø Thöï AÙn Saùt

Vónh Long. Ñeán thaùng 3 naêm 1833, oâng laïi ñöôïc thaêng AÙn Saùt Vónh Long. Töø thôøi

Minh Maïng trôû veà sau naøy, giaëc giaõ noåi leân khaép nôi, laïi theâm vieäc bieân phoøng luùc

naøo cuõng daàu soâi löûa boûng. Thaùng 5 naêm 1833, Leâ Vaên Khoâi noåi daäy, gieát cheát Toång

Ñoác An Bieân laø Nguyeãn vaên Queá vaø Boá Chaùnh thaønh Phieân An laø Baïch Xuaân

Nguyeân, chieám ñöôïc thaønh Phieân An. Thaùng 6 naêm 1833, quaân noåi daäy do Thaùi Coâng

Trieàu chæ huy ñaõ thu phuïc moät caùch raát deã daøng haàu heát caùc thaønh trì treân vuøng Ñaát

Phöông Nam, trong ñoù coù thaønh Vónh Long. Noùi veà quaân xaâm löôïc Xieâm La, vaøo ñaàu

naêm 1833, theo lôøi caàu vieän cuûa Leâ Vaên Khoâi, vua Xieâm La ñaõ cöû 100 chieán thuyeàn

quaân Xieâm La taán coâng vaø chieám Haø Tieân. Sau ñoù, caùc tænh Vónh Long, Ñònh Töôøng,

An Giang vaø Haø Tieân ñeàu nhanh choùng bò thaát thuû. Tuy nhieân, khi quaân Xieâm La vöøa

vaøo tôùi Vónh Long, oâng ñaõ daãn ngay 300 quaân thieän chieán ñaùnh baït quaân Xieâm La ra

khoûi tænh thaønh, cheùm cheát raát nhieàu vaø baét soáng moät soá tuø binh. Tuy nhieân, sau ñoù,

Thaùi Coâng Trieàu daãn ñaïi quaân töø thaønh Gia Ñònh xuoáng taán coâng Vónh Long, Doaõn

Uaån ñaõ choáng cöï quyeát lieät, nhöng yeáu theá phaûi ruùt quaân boû thaønh. Maëc daàu thaønh

Vóng Long ñaõ bò loït vaøo tay quaân noåi daäy, nhöng Doaõn Uaån vaãn tieáp tuïc chaïy qua caùc

vuøng An Bình vaø Bình Hoøa Phöôùc tieáp tuïc chieâu moä nghóa duõng nhaèm tìm caùch thu

phuïc laïi tænh thaønh.

Sau khi quaân trieàu ñình do Toáng Phöôùc Löông, Nguyeãn Xuaân, Phan Vaên Thuùy,

Tröông Minh Giaûng, vaø Traàn Vaên Naêng chæ huy, goàm quaân thuûy boä tieán vaøo Gia Ñònh

ñeå ñaùnh quaân noåi daäy. Thaùng 8 naêm 1833, oâng cuøng binh só baûn boä thu phuïc laïi thaønh

Vónh Long, sau ñoù hôïp cuøng quaân trieàu ñình keùo leân taán coâng thaønh Phieân An. Sau

khi thu laïi thaønh Vónh Long, oâng ñöôïc boå ñi Bình Ñònh laøm Quan Ñieàn, roài sau ñoù

ñöôïc trieäu veà kinh ñoâ Hueá. Ñeán thaùng 12 naêm ñoù, quaân trieàu Nguyeãn bò quaân Xieâm

La ñaùnh baït ra khoûi thaønh Nam Vang. Sau khi chieám ñöôïc Nam Vang, quaân Xieâm

chia laøm 2 ñaïo tieán xuoáng ñaùnh ñoàn Chaâu Ñoác, roài An Giang thaát thuû. Tham Taùn ñaïo

quaân thöù An Giang laø Tröông Minh Giaûng vaø Nguyeãn Xuaân buoäc phaûi lui veà coá thuû

vuøng Cuø Lao OÂng Chöôûng. Quaân Xieâm La traøn xuoáng oà aït baèng ñöôøng thuûy vôùi yù

ñònh laø chieám thaønh Gia Ñònh, nhöng bò chaën ñaùnh tan raõ taïi vuøng soâng Vaøm Nao.

Cuøng luùc ñoù, taïi vuøng bieân giôùi Laøo-Vieät, thuoäc mieàn Trung, quaân Xieâm La traøn qua

taán coâng Quaûng Trò vaø Ngheä An nhaèm phaân taùn löïu löôïng vaø chaën ñöôøng ñöa quaân

tieáp vieän töø mieàn Baéc cuûa trieàu ñình Hueá.

177

Tuy nhieân, cuoái thaùng chaïp naêm 1833, khi quaân Xieâm La keùo tôùi ñaùnh vuøng Cuø

Lao OÂng Chöôûng, ñaõ bò quaân trieàu ñình do Tröông Minh Giaûng vaø Nguyeãn Xuaân

ñaùnh uùp ñaïo quaân do töôùng Xieâm laø Phi Nhaõ Chaát tri (Chao Phraya Bodin Decha) chæ

huy. Sau ñoù, thöøa thaéng, töôùng Tröông Minh Giaûng ñaõ ra leänh cho quaân trieàu ñình

truy kích quaân Xieâm ñeán taän bieân giôùi Xieâm La-Chaân Laïp. Sau cuoäc chieán naøy, vua

Minh Maïng laïi cöû Doaõn Uaån trôû vaøo Vónh Long, thöïc hieän chính saùch “Hoøa hôïp boä

laïc, cuûng coá bôø coõi laâu daøi” cuûa vua Minh Maïng ñeå voã yeân daân chuùng sau côn chieán

tranh loaïn laïc.

Ñeán ñaàu thaùng 7 naêm 1834, oâng laïi ñöôïc trieäu veà kinh, boå vaøo chöùc Lang Trung

Boä Hình. Trong thôøi gian naøy, moät ngöôøi anh vôï cuûa Leâ Vaên Khoâi teân laø Noâng Vaên

Vaân, ñang laøm Tri chaâu Baûo Laïc, cuõng noåi daäy ôû Baûo Laïc, chieám cöù khaép vuøng Haø

Giang, Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân, Cao Baèng vaø Laïng Sôn. Doaõn Uaån ñöôïc vua

Minh Maïng boå laøm AÙn Saùt Thaùi nguyeân, hôïp cuøng vôùi Nguyeãn Ñình Phoå vaø Nguyeãn

Coâng Tröù mang quaân ñi ñaùnh deïp. Thaùng 10 naêm ñoù, quaân noåi daäy bò ñaùnh deïp vaø

vuøng chieám ñoùng cuûa hoï cuõng bò thu heïp. Sau khi deïp xong giaëc, Doaõn Uaån voã yeân

daân chuùng ôû caùc vuøng Chôï Môùi, Baïch Thoâng, Chôï Raõ...

Sau ñoù, oâng ñöôïc trieäu hoài veà kinh ñoâ Hueá(3)

vaøo thaùng 2 naêm Bính Thaân, 1836.

Ñeán thaùng 8 naêm 1836, oâng ñöôïc ñoåi sang laøm Höõu Thò Lang Boä Hình, ñeán thaùng 11

naêm ñoù laïi ñöôïc ñoåi laøm Taû Thò Lang Boä Hoä vaø ñöôïc vua Minh Maïng cöû ra Baéc

nhaäm chöùc Kinh Löôïc Phoù Söù, Thöï Tuaàn Phuû Quan Phoøng Höng Yeân ñeå giaûi quyeát

vieäc quan heä vôùi ñaïo Thieân Chuùa. Ñaàu naêm 1837, oâng nhaäm chöùc Kinh Löôïc Phoù Söù

Thanh Hoùa, phuï traùch ñaïo Noâng Coáng, cuøng quan Kinh Löôïc Söù Tröông Ñaêng Queá

vaø moät vò Kinh Löôïc Phoù Söù khaùc laø Nguyeãn Ñaêng Giai, tham gia ñaùnh deïp cuoäc noåi

daäy cuûa Leâ Duy Hieån, baét ñöôïc thuû lónh noåi daäy laø Leâ Yeân, chia laïi ruoäng ñaát cho

noâng daân, oån ñònh haønh chính, quaûn lyù chaët cheõ vuøng noâng thoân Thanh Hoùa(4)

.

Naêm 1838, Doaõn Uaån ñöôïc vua Minh maïng cho giöõ nguyeân haøm aán Höng Yeân

Tuaàn Phuû Tuaàn Phuû Quan Phoøng, vaø ñöôïc thaêng leân Toång Ñoác Ñònh Yeân, kieâm Tuaàn

Phuû Höng Yeân. Naêm 1839, oâng laõnh chöùc Khaâm Sai, cuøng Thöï Taû Tham Tri Boä Leã laø

Toân Thaát Baïch vaø Boá Chính Quaûng Nam laø Vöông Höõu Quang, ñi duyeät tuyeån daân

ñinh caùc tænh Thöøa Thieân, Quaûng Trò, Quaûng Bình, Quaûng Nam vaø Quaûng Ngaõi. Ñeán

thaùng 7 naêm Kyû Hôïi, 1839, oâng cuøng quan Thöôïng thö Voõ Xuaân Caån vaøo tænh Bình

Ñònh laøm soå ñòa baï, hoaïch ñònh quaân ñieàn hay quaân binh ñieàn ñòa, roài phaân caáp ruoäng

coâng.

Thaùng 6 naêm Canh Tyù, 1840, vua Minh Maïng sai Khaâm sai Ñaïi thaàn Leâ Vaên Ñöùc

vaø Doaõn Uaån laøm Chaùnh vaø Phoù Söù ñi kinh lyù thaønh Traán Taây, töùc Cao Mieân ngaøy

nay. Taïi ñaây, Doaõn Uaån ñaõ phoái hôïp cuøng caùc quan traùch nhieäm sôû taïi tröïc tieáp khaûo

xeùt, roài ñaët theâm moät soá sôû quan coi giöõ vaø giaùm saùt vieäc thueá maù, khoâng cho caùc

quan ñòa phöông ngöôøi Cao Mieân thu thueá böøa baõi. Do aùp duïng nhöõng chính saùch

cöùng raén naøy maø quaân Cao Mieân oaùn haän, noåi leân laøm loaïn vaø gieát cheát nhieàu quan

binh Vieät Nam. Tröông Minh Giaûng vaø Leâ Vaên Ñöùc taâu veà trieàu. Vua Minh Maïng cöû

178

Tham Taùn Döông Vaên Phong, thaêng Thöï An Haø Toång Ñoác, Khaâm Sai Leâ Vaên Ñöùc

kieâm Tham Taùn, Doaõn Uaån sung chöùc Bang Taù, hoäi vôùi Tröông Minh Giaûng lo vieäc

ñaùnh deïp. Ñeán thaùng 12 naêm 1840, oâng ñöôïc cöû laøm bang Bieän Ñaïi Thaàn Traán Taây,

cuøng Hieäp Taùn Cao Höõu Döïc coi giöõ thaønh Traán Taây.

Sau nhieàu naêm chinh chieán vaø laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng, naêm Ñinh Muøi, 1847,

vua Thieäu Trò cöû Thöôïng Thö Boä Binh Doaõn Uaån laøm Toång Ñoác An Haø thay Nguyeãn

Tri Phöông. Nhaø vua cuõng heát lôøi khen ngôïi oâng ñaõ laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng trong

vieäc chieám laïi Traán Taây Thaønh cuõng nhö vieäc cai trò ñem laïi trò an cho vuøng naøy.

Chính vua Thieäu Trò ñaõ ban cho oâng hieäu “An Taây Möu Löôïc Töôùng,” Tuy Tónh Töû

Doaõn Uaån(5)

. Ñeán khi vua Minh Maïng baêng haø, vua Thieäu Trò ñaêng quang vaø quyeát

ñònh ruùt quaân truù ñoùng ôû Traán Taây Thaønh veà nöôùc, thì oâng ñöôïc trieäu veà kinh vaø

thaêng chöùc Höõu Tham Tri Boä Hoä. Thaùng 5 naêm 1844, oâng laïi ñöôïc cöû vaøo Nam Kyø

giöõ chöùc Tuaàn Phuû An Giang thay cho Nguyeãn Coâng Tröù. Luùc baáy giôø, Nguyeãn Vaên

Chöông, töùc Nguyeãn Tri Phöông sau naøy, ñöôïc vua Thieäu Trò boå nhieäm laøm Toång

Ñoác An-Haø thay cho Nguyeãn Coâng Nhaøn. Trong thôøi gian naøy, Doaõn Uaån cuøng Toång

Ñoác Nguyeãn Vaên Chöông ñaõ daâng sôù xin vua cho nhaân daân 6 tænh Nam Kyø ñöôïc

mieãn caùc loaïi thueá trong moät naêm, vaø löôïc boû caùc thuû tuïc thanh tra khoâng hôïp lyù.

Naêm 1845, Doaõn Uaån cuøng Toång Ñoác Nguyeãn Vaên Chöông laïi daâng sôù taáu trình

veà tình hình ôû Traán Taây nhö sau: Hoaøng thaân Cao Mieân sang caàu cöùu nhaø Nguyeãn veà

vieäc quaân Xieâm La ñang xaâm laán Cao Mieân, ñeà nghò trieàu ñình cöû ñaïi thaàn giaûi quyeát

döùt khoaùt vuï Cao Mieân. Trieàu ñình cöû Toång Ñoác Nguyeãn Vaên Chöông laøm Khaâm Sai

Ñaïi Thaàn, cuøng Tuaàn Phuû Doaõn Uaån, Ñeà ñoác Nguyeãn Vaên Hoaøng daãn quaân sang cöùu

vieän Cao Mieân. Töø thaùng 6 ñeán thaùng 12 naêm 1845, Doaõn Uaån chæ huy caùnh quaân

tieân phong ôû giöõa ñoàn Thoâng Bình, tieán ñaùnh caùc ñoàn Thò Ñaïm, Vònh Bích, Saùch Soâ,

roài hoäi quaân ôû Ba Nam, ñaùnh tan cöù ñieåm Thieát Thaèng, tieán chieám Nam Vang, vaø

vaây böùc Oudong töø phía Kompong Luong (Vuõng Long). Quaân trieàu ñình ñaõ nhanh

choùng trieät haï caùc ñoàn quaân Cao Mieân cuûa Ang Duong ôû khoaûng bieân giôùi, roài thöøa

thaéng xoâng leân taán coâng caùc ñoàn Saùch Soâ vaø Thieát Thaèng; ñoàng thôøi, quaân trieàu cuõng

vaây haõm Oudong, buoäc quaân Xieâm La döôùi söï chæ huy cuûa Chao Phraya Bodin Decha

phaûi xin giaûng hoøa, roài ruùt quaân veà nöôùc. Quoác vöông Cao Mieân laø Ang Duong phaûi

daâng thö xin taï toäi vaø thaàn phuïc nhaø Nguyeãn. Ñeán cuoái naêm 1846, toaøn boä quaân

Xieâm ruùt heát qua beân kia bieân giôùi Battambang.

Ñeán ñaàu naêm 1847, Ang Duong cöû söù thaàn sang kinh ñoâ Hueá trieàu coáng, vua

Thieäu Trò phong cho Ang Duong laøm Quoác Vöông Cao Mieân, Ang Mey laøm Quaän

Chuùa Cao Mieân. Nhöng ñeán thaùng 3 naêm 1847, vua Thieäu Trò nghe theo lôøi cuûa Taï

Quang Cöï, ra leänh quan Baûo Hoä Cao Mieân taïi Traán Taây Thaønh luùc ñoù laø Voõ Vaên

Giai ruùt toaøn boä quaân trieàu ñình veà nöôùc vaø ñoùng binh taïi An Giang ñeå nghæ ngôi. Sau

khi quaân Nam ruùt boû Traán Taây Thaønh, vua Thieäu Trò sai Doaõn Uaån cuøng caùc voõ

töôùng khaùc laøm Kinh Lyù Nam Kyø Luïc Tænh. Ñeán thaùng 6 naêm Ñinh Muøi, 1847, Doaõn

179

Uaån ñöôïc thaêng Thöôïng Thö Boä Binh kieâm Ñoâ Ngöï Söû vaø Toång Ñoác An-Haø (thay

cho Nguyeãn Vaên Chöông), haøm chính Nhò phaåm, ñöôïc phong töôùc hieäu laø Tuy Tónh.

Ñeán thaùng 7 naêm Ñinh Muøi, 1847, vua Thieäu Trò cho ñuùc 12 coã suùng thaàn coâng: 3

coã thaàn coâng thöôïng töôùng quaân, vaø 9 coã thaàn coâng ñaïi töôùng quaân. OÂng ñöôïc phong

hieäu laø An Taây möu löôïc töôùng, vaø ñöôïc khaéc teân vaøo coã ñaïi töôùng thöù nhaát, coù teân

laø Thaàn Uy Phuïc Vieãn Ñaïi Töôùng Quaân. Cuõng trong thôøi gian naøy, Doaõn Uaån ñaõ

ñöùng ra xaây döïng chuøa Taây An taïi chaân nuùi Sam ôû Chaâu Ñoác, An Giang. Cuoái naêm

1847, vua Thieäy Trò baêng haø, vua Töï Ñöùc leân noái ngoâi, oâng veà kinh döï leã an taùng vua

ôû Xöông Laêng. Thaùng 6 naêm 1849, vua Töï Ñöùc chuaån y vieäc khaéc bia ghi coâng caùc

töôùng thaéng traän ôû Traán Taây Thaønh, ñaët taïi Voõ Mieáu ôû Hueá. Tieáp theo ñoù, vua Töï

Ñöùc cuõng cho döïng bia voõ coâng An Taây naêm 1847 theo yù cuûa vua Thieäu Trò maø chöa

thöïc hieän kòp. Teân cuûa Doaõn Uaån ñöôïc ghi ngöôøi thöù 3 trong soá 6 ngöôøi goàm: Vuõ Vaên

Giai, Nguyeãn Vaên Chöông, Doaõn Uaån, Ñoaøn Vaên Saùch, Nguyeãn Vaên Hoaøng, vaø Toân

Thaát Nghò.

Baûn ñoà 2 tænh An Giang-Haø Tieân luùc Doaõn Uaån laøm

Tuaàn phuû An Giang (1844-1847) vaø Toång ñoác An-Haø (1847-1850)

OÂng traán nhaäm Toång Ñoác An-Haø cho ñeán khi qua ñôøi vaøo thaùng 11 naêm Kyû Daäu,

nhaèm ngaøy 31 thaùng 1, naêm 1850. OÂng maát trong luùc ñang thi haønh coâng vuï, thoï 55

tuoåi. Hay tin oâng maát, vua Töï Ñöùc laáy laøm thöông tieác. Nhaø vua beøn ra leänh cho ñöa

linh cöõu cuûa oâng veà an taùng taïi queâ nhaø. Sau khi oâng maát, vua Töï Ñöùc truy taëng oâng

Haøm Hieäp Bieän Ñaïi Hoïc Só, vaø baøi vò cuûa oâng ñöôïc vua cho ñem vaøo thôø trong ñeàn

Hieàn Löông cuøng vôùi 39 danh thaàn khaùc cuûa nhaø Nguyeãn. Ngaøy nay taïi caùc tænh Thaùi

Bình vaø Ñaø Naúng ñeàu coù teân ñöôøng Doaõn Uaån ñeå nhôù ôn coâng ñöùc saâu daày cuûa moät

baäc tieàn nhaân suoát ñôøi hy sinh vì daân toäc vaø ñaát nöôùc.

Con trai caû cuûa Quan Toång Ñoác An-Haø Doaõn Uaån laø Doaõn Chính, sau naøy laøm Tri

phuû Phuù Bình, tænh Thaùi Bình. Khi taøn quaân Thaùi Bình Thieân Quoác beân Trung Hoa

traøn sang vaây haõm thaønh Phuù Bình trong 3 thaùng. Trong thaønh caïn kieät heát löông thöïc,

Doaõn Uaån thaø töï vaãn cheát chöù khoâng haøng giaëc. Vua Töï Ñöùc xuoáng chieáu khen

180

thöôûng vaø truy taëng Haøm Thò Ñoäc Hoïc Só(6)

. Saùch Thaùi Bình Phong Vaät Chí coù ghi:

Sau khi Doaõn Chính tuaãn tieát, quaân trieàu ñình nhaø Nguyeãn ñaùnh vaø laáy laïi ñöôïc phuû

thaønh Phuù Bình, Nguyeãn Tri Phöông khi ñoù ñang laøm quan Kinh Löôïc Ñaïi Thaàn ôû

Baéc Kyø, ñaõ ñeán taän phuû thaønh Phuù Bình laäp ñaøn teá, trong baøi vaên teá coù caâu:

“Vieãn baát quyù coá nhaân,

Caän baát quyù danh thaàn chi haäu,

Haï taéc vi haø nhaïc,

Thöôïng nhaät tinh chi quang.”

Coù nghóa laø:

“Xa khoâng theïn vôùi ngöôøi xöa,

Gaàn khoâng theïn vôùi danh thaàn.

Soáng vôùi ñôøi ví nhö soâng nuùi,

Thaùc veà trôøi saùnh töïa aùnh döông saùng ngôøi(7)

.”

Caùc saùch cuûa Doaõn Uaån: Hôïp Phaû Hoï Doaõn,

Doaõn Uaån Thi Tuyeån

Treân ñöôøng hoaïn loä cuûa mình, Doaõn Uaån khoâng chæ laø moät vaên töôùng taøi ba trong

vieäc cai trò, maø oâng coøn laäp ñaïi coâng trong vieäc ñaùnh deïp giöõ yeân bôø coõi phía Taây

vuøng Ñaát Phöông Nam, maø oâng coøn coù taøi cai quaûn, söûa sang chính trò, oån ñònh cuoäc

soáng cuûa daân chuùng, khieán cho moïi ngöôøi ñeàu ñöôïc an cö laïc nghieäp. Phaûi noùi, Doaõn

Uaån laø moät trong nhöõng vò quan ñaàu tieân cuûa trieàu Nguyeãn ñaõ söû duïng taâm lyù chieán

ñeå thu phuïc loøng ngöôøi Cao Mieân taïi Traán Taây Thaønh. Rieâng taïi vuøng An-Haø, thuoäc

Nam Kyø Luïc Tænh thôøi ñoù, oâng vöøa oån ñònh daân tình, maø cuõng vöøa coá gaéng taïo söï

caûm thoâng vaø ñoaøn keát cuûa nhöõng saéc daân Vieät-Hoa-Khmer ñang chung soáng taïi ñoù.

Veà maët vaên hoùa, ñeå baûo toàn vaên hoùa ñòa phöông, oâng cho döïng laïi Chieâu Anh Caùc ôû

Haø Tieân; caát Taây An Töï ôû Nuùi Sam, Chaâu Ñoác. Beân caïnh ñoù, oâng coøn laø moät caây buùt

taøi ba. OÂng ñaõ ñeå laïi cho ñôøi sau moät soá taùc phaåm coù giaù trò lòch söû vaø vaên hoïc. Baát

cöù luùc naøo coù thôøi gian raûnh roãi laø oâng tröôùc taùc ñeå laïi cho ñôøi sau. Ngoa øi taäp “Keá Tu

Gia Phaû” daønh cho doøng hoï, oâng coøn coù caùc taäp “Traán Taây Kyû Löôïc(8)

,” “Tuy Tónh

Töû Taïp Ngoân(9)

,” vaø “Bình Ñònh Cao Mieân,” vaân vaân, noäi dung noùi leân khí theá cuûa

quan quaân trieàu Nguyeãn luùc ñoù, ai naáy ñeàu quyeát moät phen soáng cheát vôùi ñoái phöông

trong nhöõng giaây phuùt daàu soâi löûa boûng nhaát. Rieâng veà “Traán Taây Kyû Löôïc,” vaø

“Bình Ñònh Cao Mieân” laø 2 pho saùch raát quyù giaù veà lòch söû caùc nöôùc Cao Mieân Xieâm

181

La vaø Mieán Ñieän thôøi ñoù. Haàu heát vaên thô cuûa oâng ñeàu nhaèm ghi laïi nhöõng kyû löôïc

veà nhöõng ngaøy maø oâng chinh chieán baûo veä bieân cöông Ñaát Phöông Nam.

Buùt tích cuûa Doaõn Uaån trong Tuy Tónh Taïp Ngoân

Veà sau naøy, Toång Ñoác An Haø laø Cao Höõu Baèng, sau khi traán nhaäm ôû ñoù moät thôøi

gian, ñaõ taâu leân vua Töï Ñöùc nhö sau: “Uaån laø ngöôøi coâng baèng, trung thöïc, thanh

lieâm, caån thaän, sau khi cheát khoâng coù moät chuùt taøi saûn gì, neân xin ñaëc caùch ra ôn

cho.” Vua beøn cho theâm 500 quan tieàn, 100 phöông gaïo ñeå chi duøng veà vieäc an taùng

vaø cho vôï con no ñuû haèng ngaøy. Thaùng 12 naêm Taân Tî, 1871, daân chuùng laøng Laõng

Ñieàn, thuoäc tænh Nam Ñònh, caûm moä quan An Taây Möu Löôïc Töôùng Hieäp Taù Ñaïi

Hoïc Só Doaõn Uaån, laø ngöôøi soáng laøm quan coù danh tieáng, xin laäp ñeàn thôø. Quan tænh

taâu leân vua. Vua chuaån y vaø truyeàn raèng: “Neáu ñöông thôøi trieàu ñình coù caùi nhìn raát

toát ñeïp veà oâng, thì ngöôøi ñôøi sau, khoâng ai khoâng caûm aân ñöùc moät vò vaên quan vaên

thô traùc tuyeät, maø coøn laø moät Möu Löôïc Töôùng coù coâng An Taây, goùp phaàn giöõ vöõng

bôø coõi ñeå ñaát nöôùc muoân ñôøi thònh thaùi.”

Ghi Chuù:

(1) Theo Nguyeãn Quang AÂn vaø Buøi Coâng Phöôïng trong Taøi Lieäu Ñòa Chí Thaùi Bình, Taäp 5, nôi trang

259, nguyeân quaùn cuûa oâng taïi laøng Ngoaïi Laõng, toång Voâ Ngaïi, huyeän Thö Trì, nay thuoäc xaõ Song

Laõng, huyeän Vuõ Thö, tænh Thaùi Bình. OÂng laø chaùu ñôøi thöù naêm cuûa doøng hoï Doaõn ôû ñaát Song

Laõng, tính töø thuûy toå laø Doaõn Doanh, hieäu Chính Nghò. Ñeán ñôøi thöù 2, thì moät nhaùnh trong hoï dôøi

qua cö truù taïi laøng Khe Caàu. Cha oâng laø Doaõn Ñình Duïng, hieäu Laõng Kheâ, moät danh só thôøi baáy

giôø. Tieán só Doaõn Khueâ laø em hoï, con cuûa ngöôøi chuù ruoät cuûa oâng.

(2) Chöõ OÂng coù nghóa laø oân hoøa, coøn coù moät aâm khaùc nöõa laø aâm Uaån, maø ngöôøi Vieät ít khi xöû duïng.

Minh Maïng ñoåi laïi thaønh chöõ Uaån naøy, coù nghóa laø saâu xa. .

(3) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân, ñeä nhò kyû, quyeån CLVI, thöïc luïc

veà Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng Ñeá, taäp 4, trang 708 coù ghi: Thaùng 7 aâm lòch naêm AÁt Muøi, Minh Maïng

thöù 16, 1835, Doaõn Uaån daâng sôù taâu leân vua ñeà xuaát vieäc ñieàu chænh haønh chính tænh Thaùi

Nguyeân, chia taùch phuû Phuù Bình vôùi 9 chaâu huyeän thaønh ra 2 phuû Phuù Bình vaø Toøng Hoùa, vaø ñöôïc

vua MInh Maïng chuaån y cho thi haønh. Ñaïi Nam Thöïc Luïc cheùp: “Ñaët theâm phuû Toøng Hoùa thuoäc

Thaùi nguyeân. Boïn quan tænh laø Leâ Tröôøng Danh vaø Doaõn Uaån taâu noùi: Tænh haït nguyeân coù 2 phuû

Thoâng Hoùa vaø Phuù Bình. Phuû Thoâng Hoùa thoáng trò 2 huyeän chaâu, maø phuû Phuù Bình thoáng trò ñeán 9

huyeän chaâu. Vaäy xin trích 4 huyeän Ñònh Chaâu, Vaên Laõng, Phuù Löông vaø Ñaïi Töø ñaët laøm phuû Toøng

182

Hoùa. Coøn 5 huyeän Tö Noâng, Bình Toaøn, Voõ Nhai, Phoå Yeân, Ñoäng Hyû vaãn laøm phuû Phuù Bình...

phuû lî Toøng Hoùa ñaët ôû laøng Trung Khaûm thuoäc Ñònh Chaâu. Phuû lî Phuù Bình ñaët ôû laøng Trieàu

Döông huyeän Tö Noâng.” Vua y lôøi taâu.

(4) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, ñeä tam kyû, quyeån LXVI, taäp 6, trang 996.

(5) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, ñeä tam kyû, quyeån LXVI, taäp 6, trang 992, thöïc

luïc veà Hieán Toå Chöông Hoaøng Ñeá coù ghi: “Vua thaáy bieân thuøy môùi ñònh, coâng vieäc ñaët phaûi coù

ngöôøi troïng thaàn ñeå traán tónh, neân môùi laáy tham taùn ñaïi thaàn laøm coâng vieäc ninh taäp Traán Taây,

Thöôïng Thö Boä Binh, An Taây Möu Löôïc Töôùng Doaõn Uaån boà ñi Toång ñoác An-Haø...”

(6) Nguyeãn Quang AÂn & Nguyeãn Thanh, Ñòa Chí Thaùi Bình, Taäp 1, trang 176-177.

(7) Saùch Quoác Trieàu Chính Bieân Toaùt yeáu cuûa Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, quyeån V, baûn tieáng

Vieät, trang 168.

(8) Quyeån Traán Taây Kyû Löôïc cuûa Doaõn Uaån ñaõ nhieàu laàn ñöôïc caùc hoïc giaû noåi tieáng vuøng Ñaát

Phöông Nam duøng laøm nguoàn trích daãn. Nhö trong cuoán Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long, taû veà vieäc

canh taùc luùa nöôùc ôû mieàn Nam, trong quyeån Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long-Neùt Sinh Hoaït Xöa &

Vaên Minh Mieät Vöôøn, NXB Treû, 1997, trang 45-46, Sôn Nam ñaõ trích daãn ñoaïn töø quyeån Traán

Taây Kyû Löôïc cuûa Doaõn Uaån nhö sau: Doaõn Uaån, trong Traán Taây Kyû Löôïc ñaõ moâ taû: “Vieäc laøm

ruoäng luùa ñôn giaûn, phaùt cho lau saäy ngaõ raïp, caøo coû hai ba laàn roài caáy, khoâng caàn phí söùc nhieàu.

Nhö ñaõ caáy roài thì khoâng caàn phaûi troâng nom tôùi, cuõng khoûi lo thieáu nöôùc. Vaøo thaùng 7, thaùng 8,

thaùng 9 luïc tuïc caøy caáy, ñeán thaùng 11, thaùng chaïp laàn löôït gaët haùi roài gom nhoùm laïi ñeå ngay ngoaøi

ruoäng, ñeán luùc ra gieâng vaøo thaùng 2, thaùng 3 môùi cho traâu ñaïp ñeå laáy luùa hoät. Ñôøi soáng daân chuùng

raát deã chòu. Ngoaøi ra, cuõng coù keû ngheøo ñi aên xin, nhöng moãi thaùng hoï chæ caàn ñi xin moät laàn cuõng

ñuû soáng roài. Hoï thöôøng tuï hoïp aên nguû nôi ñình mieãu, moãi ngöôøi ñeàu coù muøng maøn rieâng, hoï soáng

vui veû, an nhaøn, voâ söï. Troäm caép cuõng ít khi xaûy ra. Traâu thì coù chuoàng nhoát ngoaøi ñoàng. Hoï raát

thích ca muùa, khoâng coù ngaøy naøo laø khoâng coù bieåu dieãn.”

(9) Döôùi ñaây laø moät ñoaïn trích trong “Tuy Tónh Töû Taïp Ngoân” cuûa An taây Möu Löôïc Töôùng Doaõn

Uaån: “Muøa thu naêm ngoaùi, ta vaâng kieám leänh cuûa nhaø vua ñi deïp giaëc coû ôû nôi sôn cuøng thuûy taän,

nhaân ñoù coù dòp tôùi Haø Tieân. Caûnh vaãn coøn ñoù maø ngöôøi xöa ñaâu taù? Vöøa rôøi khoûi yeân ngöïa, aùo

vaãn noàng khoùi ñaïn, loøng vaãn naëng tróu göôm leänh, chöa kòp nhaép cheùn röôïu taåy traàn, ta ñaõ haï leänh

cho töôùng só mau daâng leân Haø Tieân Thaäp Caûnh ñeà cuûa coá Maïc töôùng coâng... Muøa thu, nöûa ñeâm,

trôøi khoâng traêng sao... Ta queân aên queân nguû ñoïc lieàn moät maïch. Maét coù nhìn thaáy can3h vaät ñaâu,

nhöng qua thô Maïc töôùng coâng, caûnh vaät cöù nhö hieån hieän tröôùc maét mình. Baây giôø laø nöûa ñe âm

chaêng, ta khoâng nhôù kyõ nöõa vì thô vaø röôïu laøm ngöôøi say ngaày ngaät, ta ñöông traàm ngaâm ñoïc

'Troáng Ñeâm ôû Giang Thaønh' cuûa Maïc töôùng coâng trong thö phoøng cuûa chính ngöôøi xöa. Cuõng

chính baáy giôø, töø ñoàn Giang Thaønh, troáng quaân baùo giaëc tôùi boãng thuùc leân töøng hoài... Ta voán cuùc

cung taän tuïy vì meänh vua, voäi tieác reû gaøi thô hay vaøo bao göôm leänh, roài cuøng töôùng só leân mình

ngöïa xoâng pha vaøo choán laèn teân muõi ñaïn maø deïp tan boïn giaëc coû ngu si meâ cuoàng... Tieäc röôïu

khao quaân cöû ngay tröôùc traän, ngay beân goø ñoáng xaùc giaëc. Töôùng só noùi: 'Röôïu ngon. Giaù coù ñoà

nhaám thì tuyeät... Söïc nhôù, ta cöôøi ha haû, ruùt baøi thô hay trong bao göôm leänh ra sang saûng noùi:

'Thöùc nhaám ñaây!' Roài sang saûng ñoïc lôùn baøi Troáng Ñeâm ÔÛ Giang Thaønh' cuûa Maïc töôùng coâng.

Töôùng só ngoài im phaêng phaéc laëng nghe queân caû röôïu tröôùc maét vaø 'ñoà nhaám' ôû ñaâu ñaâu. Ñoïc

xong, ta noùi: 'Thô hay phaûi noùi caùi thöïc, ñaõ laø thöïc thì thaønh thô hay ngay! Ñoù, ta vaø caùc ngöôøi,

nhöõng caùi thöïc, ñang laø baøi thô hay maø ngöôøi xöa mieâu taû...'”

183

Phaàn Ba

Nhöõng Ngöôøi Minh Höông

Treân Vuøng Ñaát Phöông Nam

184

185

CHÖÔNG BAÛY

Nhöõng Ngöôøi Minh Höông

Coù Coâng Vôùi Vuøng Ñaát Phöông Nam

1) Maïc Cöûu (1655-1736)

Maïc Cöûu hay Maïc Kính Cöûu, moät thöông gia ngöôøi Trung Hoa coù coâng khai phaù

vaø xaây döïng vuøng ñaát Haø Tieân(1)

vaøo khoaûng cuoái theá kyû thöù XVII, ñaàu theá kyû thöù

XVIII. Maïc Cöûu nguyeân quaùn ñaát Loâi Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng, Trung Hoa, trong moät

gia ñình thöông nhaân noåi tieáng. Gia ñình oâng ôû Trung Hoa ñaõ töøng laø chuû nhöõng

thöông thuyeàn treân caùc tuyeán ñöôøng töø Trung Hoa qua Phi Luaät Taân, Nam Döông,

Cao Mieân, Maõ Lai, vaân vaân. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, khi nhaø Minh bò nhaø Thanh

dieät, gaàn nhö cuøng luùc vôùi Traàn Thöôïng Xuyeân ôû vuøng Cuø Lao Phoá vaø Döông Ngaïn

Ñòch ôû Myõ Tho, moät thöông gia ngöôøi Trung Hoa teân laø Maïc Cöûu cuõng dong buoàm

xuoâi Nam. Tuy oâng khoâng laøm quan vôùi nhaø Minh, nhöng khoâng phuïc nhaø Maõn

Thanh neân ñem heát gia quyeán sang ôû taïi ñaát Chaân Laïp vaøo khoaûng cuoái theá kyû thöù

XVII, ñaàu theá kyû thöù XVIII. Ñöôïc vua Chaân Laïp cho laøm chöùc OÁc Nha ôû Saøi Maït(2)

,

moät chöùc quan nhoû cuûa Chaân Laïp thôøi baáy giôø, töông ñöông vôùi chöùc quaän tröôûng

baây giôø. Taïi ñaây oâng thaáy coù nhieàu ngöôøi Haùn, Maõ Lai, Nam Döông vaø AÁn Ñoä tuï taäp

buoân baùn, oâng beøn môû soøng baïc kieám lôøi.

Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, tröôùc khi Maïc Cöûu ñaët chaân tôùi Haø Tieân, thì taïi ñoù ngöôøi

Hoa, ngöôøi Vieät, Cao Mieân vaø Xieâm La ñaõ coù maët raûi raùc ôû vuøng naøy. Hoï laøm ñuû thöù

coâng vieäc, töø khai hoang laøm ruoäng ñeán ra bieån ñaùnh baét haûi saûn, soáng ngoaøi voøng

aûnh höôûng cuûa ñaát nöôùc hoï. Ngay töø thôøi Maïc Cöûu coøn ñang laøm OÁc Nha cho xöù Cao

Mieân, cuõng ñaõ ñöôïc nhieàu löu daân Vieät vaø Hoa bieát tieáng laø moät con ngöôøi coù nghóa

khí. Chính vì vaäy maø khi nghe tin oâng vöøa tôùi vuøng Mang Khaûm, raát ñoâng löu daân

Vieät-Hoa theo oâng veà ñoù khaån ñaát laøm ruoäng vaø laøm nhöõng dòch vuï caàn thieát trong

khu vöïc cuûa oâng. OÂng ñaõ ñöùng ra phaân chia ñaát ñai cho hoï khaån hoang laøm ruoäng, roài

coøn cung caáp caøy böøa, dao, maùc, cuoác, röïa, vaân vaân. Ñaëc bieät nhaát vaãn laø vieäc oâng

cung traâu boø thay söùc ngöôøi trong vieäc caøy böøa, vaø luùa gioáng, nhaát laø nhöõng gioáng luùa

môùi töø Ma Ní vaø Ñaøi Loan, Rieâng vôùi nhöõng tuø phaïm bò ñaøy ñi bieät xöù khoûi ñaát nöôùc

cuûa hoï, oâng cuõng gom veà ñaây, roài cung caáp cho noâng cuï ñeå khai hoang caøy caáy. Beân

caïnh ñoù, oâng tuyeån löïa nhöõng löu daân Vieät Nam gioûi giang trong vieäc troàng luùa nöôùc

ñeå daïy cho caùc noâng daân ngöôøi Mieân. Voán dó laø moät thöông gia giaøu kinh nghieäm töø

tröôùc vaø coù oùc quaûn lyù chaúng nhöõng veà kinh teá, maø coøn veà chính trò vaø xaõ hoäi nöõa.

186

Maïc Cöûu laø ngöôøi ñaàu tieân trong vuøng naøy ñaõ ñaët taïi khaép nôi trong laõnh ñòa cuûa

mình, chaïy daøi töø Kompongsom (Vuõng Thôm hay Höông UÙc), Caàn Boät, Linh Quyønh,

Saøi Maït, Haø Tieân, Raïch Giaù, Caø Mau vaø Baïc Lieâu... nhöõng traïm thu mua toaøn boä

noâng saûn vaø thuûy haûi saûn nhö luùa gaïo, hoà tieâu, caù toâm, möïc... ñeå cung caáp cho caùc

chôï vaø thöông ñieám. Chính nhôø vaäy maø chaúng bao laâu sau ñoù thì ngöôøi ngöôøi trong

laõnh ñòa cuûa oâng ai cuõng coù coâng aên chuyeän laøm, vaø soáng ñôøi an cö laïc nghieäp(3)

.

Trong voøng hai chuïc naêm Maïc Cöûu laøm quan cho nöôùc Chaân Laïp, ña phaàn oâng chæ

chuyeân lo veà giao dòch ngoaïi thöông cho nöôùc naøy. Moïi hoaït ñoäng cuûa oâng ñeàu

khoâng naèm ngoaøi hoaït ñoäng thöông maïi. So vôùi Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân vaø

Döông Ngaïn Ñòch, thì Maïc Cöûu khoâng xuaát thaân töø binh nghieäp, nhöng nhôø taøi giao

thieäp qua kinh nghieäm buoân baùn, Maïc Cöûu cuõng ñaõ khai phaù moät vuøng ñaát co theå noùi

laø lôùn hôn gaáp nhieàu laàn so vôùi nhöõng vuøng maø hai vò Toång Binh kia ñaõ khai phaù.

Phaûi noùi Haø Tieân döôùi thôøi Maïc Cöûu laø moät nôi coù röøng coù bieån meânh moâng, ñoàng

ruoäng cuõng bao la baït ngaøn, saûn vaät doài daøo khoâng thieáu thöù gì, thuûy boä ñeàu tieáp giaùp

vôùi ñaát Cao Mieân, coù theå ñöôïc xem nhö laø moät thöông caûng chính trong Vònh Xieâm

La thôøi ñoù.

Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn khoâng ghi laïi nhieàu chi tieát veà Maïc Cöûu cuõng nhö

coâng lao cuûa doøng hoï oâng ôû Haø Tieân. Tuy nhieân, hieän nay chuùng ta coù khaù nhieàu tö

lieäu veà doøng hoï Maïc ôû Haø Tieân noùi chung vaø Maïc Cöûu noùi rieâng töø nhieàu nguoàn

khaùc nhau. Trong Haø Tieân Traán Hieäp Traán Maïc Thò Gia Phaû, teân moät quyeån saùch

hoaøn thaønh tröôùc Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí 2 naêm (1818), Vuõ Theá Dinh ghi: “Maïc

Cöûu ra ñôøi ngaøy moàng 8 thaùng 5 naêm AÁt Muøi, 1655, nieân hieäu Vónh Lòch thöù 9 trieàu

Minh... Vì khoâng chòu ñöôïc caûnh roái loaïn nhieãu nhöông cuûa giaëc neân vaøo naêm Taân

Hôïi, 1671, khi môùi leân 17 tuoåi, oâng vöôït bieån ñi veà phöông Nam, ñeán nöôùc Chaân Laïp

thì ôû laïi, laáy ñaát khaùch laøm queâ höông, ñöôïc vua nöôùc aáy yeâu meán vaø tin duøng, moïi

coâng chuyeän buoân baùn ñeàu giao cho oâng lo lieäu.” Saùch Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí

cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc, xuaát baûn naêm 1820, coù ghi: “Maïc Cöûu ngöôøi xaõ Leâ Quaùch,

huyeän Haûi Khang, phuû Loâi Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng, nöôùc Ñaïi Minh, vaøo nieân hieäu

Khang Hy thöù 19, 1680, nhaø Minh bò maát vaøo tay nhaø Maõn Thanh, Maïc Cöûu khoâng

phuïc chính saùch cuûa nhaø Thanh, neân chaïy qua phöông Nam, xin vaøo khai khaån ñaát

Mang Khaûm cuûa xöù Cao Mieân.” Trong khi ñoù, oâng Pierre Poivre, trong moät baøi tham

luaän maø oâng ñoïc tröôùc Vieän Haøn Laâm Lyon, Phaùp quoác, aán haønh naêm 1768, noùi veà

“Quoác gia noâng nghieäp... chaâu Phi vaø chaâu AÙ (l'EÙtat de l'Agriculture et les Moeurs et

les Arts des Peuples de l'Afrique et de l'Asie)” coù vieát veà buoåi ñaàu cuûa xöù Haø Tieân,

vaø ngöôøi saùng laäp ra noù. Taùc giaû ngöôøi Phaùp naøy giôùi thieäu Maïc Cöûu nhö “Moät

thöông gia Trung Hoa, laøm chuû chieác thöông thuyeàn, thöôøng tôùi lui bôø bieån xöù naøy.

Ngöôøi aáy coù oùc suy tính vaø trí thoâng minh truyeàn thoáng cuûa daân toäc... Trong nhöõng

cuoäc du haønh ôû caùc ñaûo thuoäc Philippines vaø Batavia, oâng ñaõ hoïc hoûi ñöôïc nôi ngöôøi

AÂu, nhöõng caùi gì hay nhaát, theo ngöôøi Trung Hoa, veà chaùnh trò, ngheä thuaät töï phoøng

ngöï vaø töï veä.” Ñaây laø moät trong nhöõng baûn vaên khaû tín sôùm nhaát vieát veà Maïc Cöûu, vì

187

döôùi trieàu chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1739-1765), taùc giaû coù töøng ñeán Hueá

vaøo naêm 1749 vaø löu laïi nhieàu thaùng ôû Hoäi An vaø Ñaø Naúng töø ngaøy 29 thaùng 8 naêm

1749 ñeán ngaøy 11 thaùng 2 naêm 1750. Trong khuoân khoå haïn heïp cuûa baøi vieát naøy, taùc

giaû khoâng baøn veà khoaûng thôøi gian khaùc bieät 9 naêm veà vieäc Maïc Cöûu ñeán Mang

Khaûm vaøo naêm 1671 theo Maïc Thò Gia Phaû vaø vaøo 1680 theo Gia Ñònh Thaønh Thoâng

Chí. Chuyeän naøy xin ñeå sau naøy cho caùc nhaø söû hoïc laøm thì chính xaùc hôn.

Nhö vaäy chuùng ta thaáy theo Maïc Thò Gia Phaû vaø Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, thì

sau khi ñeán Chaân Laïp, Maïc Cöûu ñaõ töøng cö nguï taïi Nam Vang trong nhieàu naêm, oâng

ñöôïc nhaø vua Chaân Laïp tin duøng vaø cho laøm tôùi chöùc OÁc Nha, töông ñöông vôùi chöùc

tri huyeän cuûa Vieät Nam. Vì oâng thuoäc moät gia ñình thöông buoân truyeàn thoáng neân

Vua Chaân Laïp coøn giao cho oâng vieäc laøm kinh taøi cho mình. Vì theá oâng thöôøng lui tôùi

giöõa Nam Vang, Saøi Maït (Bantay Meùas), vaø Luõng Kyø (coøn goïi laø Truõng Keø, teân Cao

Mieân laø Reùam) ñeå thu thueá vaø phuï traùch khai khaån ñaát ñai. Theo truyeàn thuyeát thì ít

laâu sau khi ñeán Saøi Maït, oâng tìm ñöôïc haàm choân giaáu vaøng baïc, coù leõ laø cuûa boïn haûi

taëc, neân trôû neân giaøu coù. Truyeàn thuyeát naøy cuõng truøng khôùp vôùi chi tieát ñöôïc Trònh

Hoaøi Ñöùc ghi laïi trong Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí nhö sau: “Thaáy nôi Saøi Maït cuûa

nöôùc Chaân Laïp coù nhieàu ngöôøi töø caùc nöôùc Trung Hoa, Cao Mieân, Ñoà Baø ñeán tuï taäp

môû tröôøng ñaùnh baïc ñeå thu thueá, goïi laø thueá hoa chi, oâng beøn tröng mua thueá aáy, laïi

ñöôïc caùi haàm baïc nöõa, neân mau giaøu coù.” Taïi vuøng naøy Maïc Cöûu ñaõ qui tuï nhieàu

ngöôøi, nhaát laø ngöôøi Hoa veà laøm aên vaø phaùt trieån thuû phuû Soùc Meït (Tuk Meùas), caùch

Haø Tieân khoaûng 60 caây soá ñöôøng chim bay, naèm trong tænh Bantay Meùas, töùc Saøi Maït

cuûa Chaân Laïp.

Veà sau, thaáy Truõng Kyø nhoû heïp, khoâng theå môû mang giao thöông ñöôïc, laïi nghe

tin ñoàn vuøng Phöông Thaønh hay coù tieân hieän ra treân soâng neân oâng beøn boû vuøng Saøi

Maït maø di cö veà Phöông Thaønh, vaø qui tuï ngöôøi ñeán ñoù phaùt trieån vaø ñaët teân laø Haø

Tieân. Keå töø ñoù oâng vaãn luoân tieáp tuïc chieâu duï daân phieâu baïc giang hoà ñeán laøm aên vaø

khai phaù caùc vuøng Phuù Quoác vaø Caàn Boät, Giaù Kheâ, Luoáng Caøy, Höông UÙc, Caø Mau

vaø laäp ñöôïc 7 xaõ. Vuøng bieån Haø Tieân-Phuù Quoác-Raïch Giaù-Caø Mau khoâng chæ ñeïp,

vôùi raûi raùc ñoù ñaây coù treân 105 hoøn hay cuïm hoøn, maø ñaây coøn laø vuøng bieån coù tröõ

löôïng haûi saûn raát lôùn. Laø vuøng theàm luïc ñòa caïn, vôùi ñoä saâu trung bình chæ khaoûng 45-

46 meùt, neân bieån raát yeân, ít bò aûnh höôûng bôûi soùng trieàu vaø baõo toá trong khu vöïc Bieån

Ñoâng vì naèm saâu kín beân trong Vònh Thaùi Lan. veà khí haäu, vuøng bieån naøy coù nhieät ñoä

caän xích ñôùi, neân nhieät ñoä cao hôn nhieät ñoä Bieån Ñoâng töø 5 ñeán 8 ñoä C. Neân vuøng

naøy cuõng chính laø nôi lyù töôûng cho toâm caù töø Bieån Ñoâng vaø Thaùi Bình Döông vaøo

sinh saûn. Chính vì leõ ñoù maø môùi coù teân hoøn ñaûo giaøu coù laø Phuù Quoác. Ngoaøi ra, beân

caïnh tröõ löôïng doài daøo veà haûi saûn, doïc theo bôø bieån töø Haø Tieân xuoáng taän Caø Mau

vôùi nhöõng khu röøng ngaäp maën vaø caùc cöûa soâng cuõng laø nôi truù nguï cuûa voâ soá caùc

chuûng loaïi thuûy saûn.

Nhôø vaäy maø taïi ñaây chaúng maáy choác, tieáng taêm cuûa Maïc Cöûu laãy löøng, vaø soá

ngöôøi theo veà Haø Tieân vôùi oâng raát ñoâng. Caùc taøu buoân töø khaép nôi ñeàu bieát tieáng cuûa

188

oâng neân hay ñi laïi ñaây ñeå mua baùn. Ngöôøi AÂu Chaâu, Nhaät Boån vaø Trung Hoa tôùi

buoân baùn taáp naäp. Tieáng noùi tuy coù khaùc, nhöng vaên töï Vieät Nam thôøi ñoù vaãn coøn

duøng chöõ Haùn. Ñieàu naøy cuõng truøng khôùp vôùi nhöõng gì maø oâng Pierre Poivre ñaõ vieát

trong baøi tham luaän cuûa oâng taïi Haøn Laâm Vieän Lyon, Phaùp quoác, aán haønh naêm 1768:

“Maïc Cöûu raát ñau loøng troâng thaáy nhöõng ñaát ñai roäng meânh moâng maø bò boû hoang,

tuy ñaát vuøng naøy raát maøu môõ hôn ñaát ôû queâ oâng. OÂng coù yù khai hoang ñeå laøm cho ñaát

coù giaù trò. Ñeå thöïc hieän keá hoaïch naøy, oâng ñaõ ñöùng ra chieâu moä moät soá noâng daân xöù

oâng vaø caùc xöù laùng gieàng, baûo ñaûm ñôøi soáng cho hoï, roài oâng baét ñaàu ngoaïi giao moät

caùch kheùo leùo vaø ñöôïc söï che chôû cuûa caùc vöông quoác huøng maïnh chung quanh, nöôùc

naøo cuõng göûi quaân tôùi giuùp vaø oâng ñeàu traû löông haún hoøi cho nhöõng binh lính naøy...

Chaúng bao laâu sau ñoù, vôùi nhöõng lôïi töùc thaâu ñöôïc trong vieäc laøm aên buoân baùn, oâng

ñaõ toå chöùc xaây thaønh luõy, ñaøo haøo vaø mua theâm vuõ khí, Vieäc phoøng bò naøy traùnh cho

oâng moät cuoäc bò ñaùnh uùp vaø baûo ñaûm an ninh cho nhöõng vuøng ñaát maø oâng ñang khai

khaån. OÂng chia taát caû ñaát ruoäng cho nhöõng ngöôøi laøm ruoäng cuûa oâng ñeå hoï laøm cuûa

rieâng, chöù khoâng giöõ cho mình moät quyeàn lôïi rieâng naøo, nhö quyeàn thu toâ hay quyeàn

laáy thueá. Nhöõng quyeàn lôïi naøy laø nhöõng tai hoïa kinh khuûng cho neàn noâng nghieäp maø

nhöõng daân toäc khoân ngoan khoâng bao giôø coù yù töôûng. Theâm vaøo aân hueä naøy, oâng coøn

mua theâm cho noâng daân trong xöù oâng nhöõng noâng cuï caàn thieát ñeå hoï khai thaùc ruoäng

ñaát. Chaúng maáy choác, vuøng ñaát cuûa oâng trôû thaønh caùi xöù cuûa nhöõng ngöôøi sieâng naêng,

muoán ñeán ñoù laäp nghieäp. Haûi caûng cuûa oâng ñöôïc môû ra cho taát caû caùc quoác gia ñeán

giao thöông, Chaúng bao laâu sau ñoù, röøng hoang ñöôïc khai phaù moät caùch thoâng minh,

ñaát hoang bieán thaønh ruoäng luùa; keânh raïch ñaõ ñöôïc ñaøo theâm ñeå ñem nöôùc soâng vaøo

ruoäng; muøa maøng thu hoaïch doài daøo, ban ñaàu cung caáp löông thöïc cho daân chuùng

soáng no ñuû, nhöng veà sau naøy laø moät moái lôïi cho coâng cuoäc thöông maõi phoàn thònh...

Caùi maûnh ñaát nhoû kia, ngaøy nay ñaõ ñöôïc coi nhö moät kho luùa doài daøo nhaát cuûa phaàn

phía ñoâng chaâu AÙ naøy... Neáu nhö ngöôøi thöông gia Trung Hoa saùng laäp ra caùi xaõ hoäi

goàm nhöõng ngöôøi vöøa laøm ruoäng vöøa buoân baùn naøy maø baét chöôùc vua chuùa taàm

thöôøng ôû AÙ chaâu ñeå ñaët ra nhöõng thöù thueá ñoäc ñoaùn naëng neà, neáu oâng ñoái xöû vôùi

nhöõng ngöôøi coäng taùc vôùi oâng nhö laø haïng noâ leä, thì ñaát ñai cuûa oâng seõ coøn bò boû

hoang vaø thöa thôùt ngöôøi ôû, hoaëc laø daân cö khoán khoå cuûa oâng seõ cheát ñoùi. OÂng chæ ñaët

moät thöù thueá nhoû cho haøng hoùa nhaäp caûng vaøo cöûa bieån cuûa oâng; vì theo oâng thì lôïi

töùc töø ñaát ñai cuõng ñuû laøm cho oâng huøng maïnh. Caùi thieän yù cuûa oâng, tính oân hoøa vaø

loøng nhaân ñaïo cuûa oâng ñaõ laøm cho moïi ngöôøi ñem loøng kính meán oâng. OÂng khoâng

bao giôø coù cao voïng muoán trò vì nhö vua chuùa maø chæ muoán thöïc hieän moät neàn ñaïo lyù

maø thoâi...”

Khoaûng naêm 1687, quaân Xieâm sang cöôùp phaù Haø Tieân vaø baét Maïc Cöûu ñem veà

Muang Galapuri (Vaïn Tueá Sôn)(4)

. Hai naêm sau, nhaân luùc beân Xieâm roái ren, oâng beøn

troán trôû veà Luõng Kyø tuï taäp daân xieâu taùn caùc nôi trôû veà taùi thieát laïi Haø Tieân(5)

. Veà sau

coù ngöôøi baïn teân laø Toâ Quaân, khuyeán khích Maïc Cöûu neân veà vôùi chuùa Nguyeãn vì

ngöôøi Chaân Laïp raát gian xaûo, thieáu trung haäu, khoâng theå tin caäy ñöôïc. Trong khi ñoù,

189

caùc chuùa nhaø Nguyeãn cuûa Xöù Ñaøng trong ñaõ laäp xong phuû Gia Ñònh. Ngöôøi Vieät vaø

caùc di thaàn ngöôøi Hoa cuõng ñang ñònh cö yeân oån. Nhaän thaáy muoán töï toàn phaûi coù ñuû

söùc maïnh ñeå baûo veä vaø che chôû cho laõnh ñòa maø mình ñaõ daøy coâng gaây döïng. Sau khi

caân nhaéc kyõ löôõng, Maïc Cöûu quyeát ñònh theo veà vôùi chuùa Nguyeãn ñeå lôû coù ñieàu gì

coøn coù choã nhôø caäy laâu daøi. Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän, Sô Taäp, quyeån 6, Maïc Cöûu

nghe theo lôøi khuyeân cuûa Toâ Quaân(6)

, neân thaùng 8 naêm Maäu Tyù 1708 (coù saùch ghi laø

naêm Giaùp Ngoï, 1714), ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, Maïc Cöûu cuøng Tröông Caàu, Lyù

Xaù mang leã vaät ñeán kinh ñoâ gaëp chuùa Nguyeãn xin daâng ñaát Haø Tieân. Khoâng nhoïc

coâng chinh chieán maø laïi coù lôïi to neân chuùa thu nhaän ngay phaàn ñaát naøy. Neân ngay

trong thaùng 8, muøa thu naêm Maäu Tyù, 1708, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu chuaån ban cho

Maïc Cöûu chöùc Toång Binh, phong töôùc Cöûu Ngoïc Haàu, ban cho aán kieám, côø hieäu, vaø

xuoáng chieáu cho Maïc Cöûu ñöôïc khai khaån daõy ñaát maø baây giôø chaïy daøi töø Haø Tieân,

Chaâu Ñoác, Long Xuyeân, Raïch Giaù, Caø Mau(7)

... Chuùa laïi cho môû yeán tieäc khoaûn ñaõi

Maïc Cöûu. Nhö vaäy tính ñeán naêm 1708, mieàn Nam ñaõ coù 3 traán: Traán Bieân, Phieân

Traán vaø Haø Tieân Traán, tuy nhieân, chuû quyeàn cuûa caû vuøng vaãn coøn laø moät taám da beo

ñoái vôùi caû hai nöôùc Chaân Laïp vaø Xöù Ñaøng Trong cuûa Vieät Nam.

Töø ñoù Maïc Cöûu danh chaùnh ngoân thuaän laø quan Toång Binh cuûa trieàu ñình. Ngoaøi

vieäc giöõ chöùc Toång traán cho trieàu ñình, nghóa laø töø ñoù Maïc Cöûu danh chính ngoân

thuaän ñöôïc quyeàn thu thueá, hoï Maïc coøn laø moät nhaø buoân lôùn nhaát vuøng Haø Tieân thôøi

baáy giôø. Theo saùch söû Cao Mieân, Xieâm La vaø Vieät Nam, vöïa buoân cuûa Maïc Cöûu cöû

ngöôøi thu mua töø Cao Mieân ñuû thöù saûn vaät, töø ngaø voi, söøng teâ, ñaäu khaáu, goã... ñoàng

thôøi, oâng baùn laïi cho hoï caùc ñoà vaät duïng nhö caøy cuoác, gaïo, muoái, hoà tieâu vaø nhöõng

ñoà vaät duïng khaùc nhö ñoà goám söù, noài nieâu, xoong, chaûo... Rieâng vôùi haûi thuûy saûn, nhö

caù, toâm, vöøa thu mua laø oâng cho öôùp muoái, khoâng nhöõng chæ ñeå baùn laïi cho daân chuùng

trong laõnh ñòa, maø coøn baùn cho caùc taøu buoân töø nhöõng nöôùc khaùc töø Ñoâng Nam AÙ vaø

AÂu Chaâu. Luùc naøy chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cuõng caáp cho Maïc Cöûu ba chieác thöông

thuyeàn côõ lôùn coù long baøi cuûa chuùa, ñuû söù vaän chuyeån haøng hoùa ñeán taän caùc xöù Taân

Gia Ba (Singapore), Nhaät Baûn vaø Ñaøi Loan. Ngoaøi ra, Maïc Cöûu coøn môû ra caùc soøng

baïc taïi nhöõng ñòa ñieåm coù ñoâng khaùch thöông buoân lui tôùi.

Khi Maïc Cöûu veà laïi traán Haø Tieân, oâng cho xaây döïng theâm doanh traïi, laäp thaønh

quaùch, xeáp ñaët maø môû theâm nhieàu nhaø khaùch ñeå ñoùn tieáp nhaân taøi, daân chuùng theo veà

ngaøy caøng ñoâng, daàn daàn Haø Tieân trôû thaønh moät nôi ñoâ hoäi. Thaùng 4 naêm Taân Maõo,

1711, quan Toång binh Cöûu Ngoïc Haàu Maïc Cöûu ñích thaân ñi ñeán phuû chuùa ñeå taï ôn.

Tuy nhieân, sau khi veà laïi Haø Tieân ít laâu, vaøo thaùng 2 naêm AÁt Muøi (1715), sau khi hay

tin Maïc Cöûu daâng ñaát Haø Tieân cho chuùa Nguyeãn, Naëc Thaâm baát thình lình ñem quaân

Xieâm ñeán cöôùp Haø Tieân. Roài ñeán naêm 1718, quaân Xieâm La laïi ñaùnh phaù Haø Tieân.

Hoài naøy khoâng thaáy saùch söû naøo cuûa trieàu ñình Hueá ghi cheùp laïi chi tieát soá löôïng

haøng hoùa cuûa Maïc Cöûu luùc ñoù, chæ bieát vaøo naêm quaân Xieâm La ñaùnh haø Tieân, chuùng

phaù kho laãm cuûa Maïc Cöûu vaø tòch thaâu khoaûng 200 taán ngaø voi, luùa gaïo, vaø caùc haøng

hoùa khaùc, phaûi söû duïng caû ñoaøn thöông thuyeàn lôùn môùi chôû ñöôïc heát veà Vaïn Tueá

190

Sôn. Vì quaân Xieâm La tôùi ñaùnh quaù baát ngôø, Maïc Cöûu khoâng kòp phoøng bò neân phaûi

boû chaïy vaøo giöõ ñaát Luõng Kyø. Sau khi cöôùp boùc vaø phaù huûy thaønh quaùch, Naëc Thaâm

ra leänh lui quaân(8)

. Trong traän naøy, giaëc cuõng ñaõ ñoát chaùy treân 200 taán ngaø voi. Naêm

sau, Maïc Cöûu laïi ñöa vôï con quay veà Haø Tieân cho xaây laïi thaønh quaùch, toå chöùc laïi

quaân ñoäi, xaây ñoàn baûo ngoaøi xa, laäp phong hoûa ñaøi treân nuùi, caûnh baùo nghieâm nhaët

vaø phoøng thuû voâ cuøng kieân coá. Veà haønh chaùnh, Maïc Cöûu ñaët quan laïi cai trò taïi caùc

ñòa phöông, xaây döïng cô sôû, kieåm tra daân soá, chieâu hieàn ñaõi só, ñoùn tieáp nhaân taøi, toå

chöùc laøng maïc, thoân xoùm, khuyeán khích daân chuùng trong vuøng khai khaån ñaát ñai. Daân

chuùng bieát tieáng, ngaøy theo veà moät ñoâng. Chaúng bao laâu sau Haø Tieân trôû thaønh moät

phoá thò phoàn hoa thònh vöôïng. Meï oâng nghe tieáng con thaønh coâng beân trôøi Nam, neân

dong buoàm tìm ñeán. Tuy nhieân, sau bao ngaøy vöôït bieån xa xoâi thaám meät neân khi böôùc

vaøo chuøa ñeå leã taï, baø ngoài nghieâm trang tröôùc töôïng Phaät maø qua ñôøi. Maïc Cöûu cho

ñuùc töôïng thôø baø, hieän vaãn coøn di tích ôû Haø Tieân.

Maïc Cöûu laø ngöôøi ñaàu tieân coù coâng khai phaù vaø phaùt trieån phuû Saøi Maït cuûa Chaân

Laïp, töø Haø Tieân chaïy xuoáng Raïch Giaù, xuoáng taän Caø Mau, Baïc Lieâu, Soùc Traêng, Caàn

Thô, Long Xuyeân vaø Chaäu Ñoác. Trong 18 naêm Maïc Cöûu ñaõ laäp neân 7 thoân ñaàu tieân

laø Phuù Quoác, Caàn Boät (Kampot), Giaù Kheâ (Raïch Giaù), Truõng Keø, Höông UÙc

(Kompong Som), Caø Mau vaø Haø Tieân. Vuøng Haø Tieân thôøi Maïc Cöûu bao goàm caû moät

vuøng ñaát bao la baït ngaøn töø Giang Thaønh, Haø Tieân, Long Xuyeân, Raïch Giaù, Caø Mau,

Baïc Lieâu vaø Soùc Traêng ngaøy nay. Theo Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, ñöôïc Trònh Hoaøi

Ñöùc vieát hoài ñaàu theá kyû thöù XIX: “Haø Tieân laø moät trung taâm kinh teá lôùn. Ñöôøng loái

tieáp giaùp, phoá saù lieàn laïc... ghe thuyeàn ôû soâng bieån qua laïi khoâng döùt, thaät laø moät ñaïi

ñoâ hoäi nôi goùc bieån.” Khi vaøo ñeán traán Haø Tieân (nghóa laø khoaûng treân 100 naêm sau

ngaøy Maïc Cöûu veà ñaát Haø Tieân), thaáy caûnh kho, chaønh, vöïa ñöôïc Maïc Cöûu ñaët döôùi

chaân nuùi Phuø Dung (nay laø nuùi Ñeà Lieâm), ñaõ thoái leân: “Chaân nuùi, tieáng chuoâng moõ

pha troän tieáng keä kinh laãn tieáng oàn aøo cuûa phoá thò, chôï buùa, tah65t laø caûnh nöûa taêng

nöûa tuïc.”

Ñeán naêm Bính Thìn, 1736, ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Truù, Maïc Cöûu maát, thoï treân 80

tuoåi, giao laïi cô ñoà cho con laø Maïc Thieân Töù (coøn goïi laø Thieân Tích). Chuùa Nguyeãn

phong taëng oâng laøm Haøm Ñaïi Töôùng Quaân, Voõ Nghi Coâng, saéc phong Khai Traán

Thöôïng Truï Quoác Ñaïi Töôùng Cöûu Loäc Haàu, cho laäp ñeàn thôø ôû Haø Tieân. Ñeán ñôøi

Minh Maïng laïi ban moät saéc phong laøm Thoï Coâng Thuaän Nghóa Trung Ñaúng Thaàn,

cho pheùp nhaân daân vuøng Myõ Ñöùc ôû Haø Tieân ñöôïc pheùp thôø töï. Thôøi Thieäu Trò thöù 3

coù ban theâm 2 saéc phong(9)

vaø ñeán thôøi Töï Ñöùc laïi ban theâm moät saéc phong cho oâng

laøm “Toång Binh Töôùng Quaân, taëng Haø Tieân Traán Khai Traán Thöôïng Truï Quoác Ñaïi

Töôùng Quaân Vuõ Nghò Coâng, gia taëng Thoï Coâng Thuaän Nghóa Trung Ñaúng Thaàn.”

Ñeán thôøi Baûo Ñaïi saéc phong laøm “Maïc Thò Thaàn Chi, Tö Thaønh Hoaøng Toân Thaàn,

haøm Quang Döïc Baûo Thöôïng Ñaúng Thaàn.”

Khoâng bieát Maïc Cöûu coù bao nhieâu ngöôøi vôï, chæ bieát theo Gia Ñònh Thaønh Thoâng

Chí, thì oâng coù ngöôøi vôï teân Buøi Thò Laãm, goác ngöôøi huyeän Ñoàng Moân, Bieân Hoøa, vaø

191

sinh ñöôïc ngöôøi con trai ñaàu loøng teân laø Maïc Só Laân, töùc Maïc Thieân Töù. Caên cöù treân

bia moä cuûa baø Buøi Thò Laãm trong khu moä cuûa doøng hoï Maïc treân nuùi Bình San, Haø

Tieân, do chính Maïc Thieân Töù laäp moä, thì baø Laãm ñöôïc chuùa Nguyeãn ban cho quoác

tính laø Nguyeãn Thò Laãm.

Phaûi coâng taâm maø noùi, caû doøng hoï Maïc vì trung thaønh vôùi nhaø Minh maø nhaát

quyeát khoâng phuïc nhaø Maõn Thanh, neân dong buoàm veà phöông Nam, quy thuaän chuùa

Nguyeãn, traûi qua nhieàu ñôøi traán giöõ, khai khaån, vaø bình ñònh vuøng Haø Tieân moät daõy

ñaát chaïy daøi töø Haø Tieân xuoáng Raïch Giaù, taän ñeán Caø Mau, qua Baïc Lieâu, Soùc Traêng,

roài voøng trôû leân Caàn Thô, Long Xuyeân vaø Chaâu Ñoác, nghóa laø caû moät vuøng mieàn Taây

Nam Kyø. Doøng hoï Maïc ñaõ khoâng ngaïi hieåm nguy, vaøo sanh ra töû bình ñònh laõnh thoå,

môû mang bôø coõi, xaây döïng phoá chôï, laøng maïc... bieán caû moät vuøng ñaát hoang vu, lam

sôn chöôùng khí, röøng thieâng nöôùc ñoäc, muoãi keâu nhö saùo thoåi, ñóa leành nhö baùnh

canh... thaønh moät vuøng bao la truø phuù vôùi nhöõng caùnh ñoàng baït ngaøn. Doøng hoï Maïc

ñaõ bieán caû moät vuøng uûng pheøn vôùi toaøn giaù, maém, lau. saäy, naêng, oâ roâ, coùc keøn...

thaønh nhöõng vöïa luùa, khoâng chæ cho vuøng Nam Kyø, maø coøn cho caû nöôùc nöõa. Khi töø

boû nhaø Maõn Thanh dong buoàm ra ñi, doøng hoï Maïc ñaõ heát loøng vôùi ñaát Nam Kyø, moät

loøng soáng cheát cho queâ höông thöù hai, hoï ñaõ chaáp nhaän taát caû nhöõng ruûi ro thieät thoøi

cho doøng hoï khi chaáp nhaän traán giöõ moät vuøng hoang vu khoâng moät boùng ngöôøi lui tôùi.

Doøng hoï naøy laø moät trong nhöõng ngöôøi ñi tieân phong trong coâng cuoäc môû mang bôø

coõi veà phöông Nam, xöùng ñaùng laø nhöõng baäc coâng thaàn cuûa ñaát nöôùc. Keû haäu boái

chuùng ta khoâng theå khoâng nhôù ôn hoï. Coù saùch noùi raèng danh tieáng cuûa doøng hoï Maïc

veà sau naøy bò lu môø vì con chaùu chaïy theo vaø ñöôïc Leâ vaên Khoâi phong cho chöùc töôùc.

Ñoù laø chuyeän cuûa veà sau naøy. Rieâng chuyeän cuûa doøng hoï Maïc keå töø thôøi Maïc Cöûu,

ñeán Maïc Thieân Tích, roài Maïc Töû Sanh... khoâng ai choái caõi ñöôïc coâng traïng cuûa caùc

Ngaøi. Chæ tieác laø veà sau naøy saùch söû trieàu Nguyeãn vôùi nhöõng söû gia gia noâ cuûa trieàu

Nguyeãn ñaõ vieát söû vì xoâi thòt chöù khoâng vieát theo ñuùng chöùc naêng cao ñeïp cuûa nhöõng

ngöôøi laøm söû. Ñeán trieàu ñaïi vó ñaïi cuûa nhaø Taây Sôn maø hoï coøn cho laø nguïy, thì haù gì

moät ngöôøi thaáp coå beù mieäng nhö Leâ vaên Khoâi, chæ muoán ñöùng leân ñeå choáng laïi nhöõng

baát coâng cuûa phong kieán aùp böùc, maø ñaïi dieän cho giôùi naøy thôøi ñoù laø teân tham quan oâ

laïi Baïch Xuaân Nguyeân, vì tö thuø, vì nhoû nhen vò kyû, ngay sau khi quan Thöôïng Coâng

vöøa môùi maát, y ñaõ daùm ñöùng ra tra xeùt haønh vi cuûa quan Thöôïng Coâng Leâ vaên Duyeät

luùc sinh thôøi, y coøn haï leänh baét giam ñöùa con nuoâi cuûa Ngaøi laø Leâ vaên Khoâi vaø toaøn

theå gia quyeán. Vieäc con chaùu doøng hoï Maïc sau naøy theo Leâ vaên Khoâi choáng laïi söï aùp

böùc baát coâng cuûa doøng hoï Nguyeãn haõy ñeå cho nhöõng nhaø laøm söû chaân chaùnh phaùn

xeùt. Rieâng thieån yù vaãn ñöùng veà phía nhöõng con ngöôøi nghóa hieäp, thaáy choã naøo coù aùp

böùc baát coâng laø ñöùng leân choáng laïi, duø phaûi nhaát thôøi mang tieáng laø giaëc hay laø nguïy.

Vôùi ngöôøi vieát taäp saùch Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam naøy, raát bieát ôn caùc chuùa

Nguyeãn bôûi vì caùc ngaøi ñaõ coù chính saùch chieâu hieàn ñaõi só, neân caùc ngaøi ñaõ thu phuïc

ñöôïc nhaân taâm, khieán cho nhöõng nhoùm ngöôøi Minh Höông lôùn nhö nhoùm Traàn

Thöôïng Xuyeân, Döông Ngaïn Ñòch vaø Maïc Cöûu... ñaõ ñem heát tim oùc mình ra giuùp

192

chuùa môû mang vuøng ñaát phöông Nam. Ñeán ñôøi cuûa Gia Long vaø nhöõng oâng vua nhaø

Nguyeãn veà sau naøy, thì caùc ngaøi ñaõ laáy gì ñeå ñeàn ñaùp cho nhöõng coâng lao haïn maõ

cuûa nhöõng ngöôøi Minh Höông naøy? Chæ vì loøng nghi kî maø caùc ngaøi ñaõ nhaãn taâm laáy

oaùn baùo ôn. Thaät ñaùng buoàn vaø ñaùng xaáu hoå laém vaäy! Nhöõng haäu dueä cuûa doøng hoï

Maïc keå töø sau Maïc Töû Sanh, nhö Maïc Töû Thieâm (con cuûa Maïc Thieân Tích) laøm cai

cô, roài sau laøm traán thuû Haø Tieân, Maïc Coâng Bính (chaùu noäi Maïc Thieân Tích) laøm Löu

thuû Long Xuyeân, Maïc Coâng Du, Maïc Coâng Taøi... ñeàu laø nhöõng con ngöôøi giaøu loøng

nghóa hieäp, bieát nghó vaø bieát thöông xoùt nhöõng con ngöôøi cuøng khoå ñaõ sinh ra vaø lôùn

leân treân maûnh ñaát Nam Kyø, khoâng theå ñeå cho haïng ngöôøi voâ ôn baïc nghóa nhö

Nguyeãn AÙnh vaø con chaùu cuûa oâng ta tieáp tuïc aùp böùc. Chính Nguyeãn AÙnh ñaõ nôï ñaát

Nam Kyø quaù nhieàu trong thôøi chaïy troán nhaø Taây Sôn, vaø chính con daân Nam Kyø ñaõ

cöu mang Nguyeãn AÙnh quaù nhieàu, cöu mang heát loøng, cöu mang trong moïi tình

huoáng, ngay caû ñeán hy sinh thaân maïng, hoï cuõng khoâng tieác, nhöng khi leân ñöôïc ngai

vaøng roài thì Nguyeãn AÙnh ñaõ laøm ñöôïc gì cho con daân Nam Kyø? Taát caû tieàn cuûa cuûa

daân cuûa nöôùc thì chính oâng vua aáy vaø caùc oâng vua ñôøi sau ñaõ ñem ra xaây thaønh

quaùch, cung ñieän vaø laêng taåm ôû kinh thaønh Hueá, coøn trong Nam thì ngay caû moät caùi

thaønh phoøng thuû cho töôm taát cuõng khoâng coù. Chæ coù thaønh Gia Ñònh thôøi Ñöùc Taû

Quaân Leâ vaên Duyeät laø töông ñoái kieân coá, nhöng gì caû giaän “Giaëc Khoâi” maø Minh

Maïng ñaõ cho thieâu ruïi toaøn boä thaønh Gia Ñònh, ñeå roài khi xaây laïi thì chæ xaây cho laáy

coù. Taát caû nhöõng dieãn bieán aáy ñaõ khoâng qua ñöôïc maét nhöõng con “cuù voï” cuûa caùc

Taây Döông Ñaïo Tröôûng, vaø taát caû ñeàu ñöôïc baùo caùo kyõ caøng veà Taây, cho ñeán moät

ngaøy ñeïp trôøi naêm 1859, taøu Taây dong buoàm thaúng töø Ñaø Naúng voâ Gia Ñònh vaø ñaùnh

chieám ñaát phöông Nam nhö choã khoâng ngöôøi. Ñoù laø caùch Nguyeãn AÙnh vaø nhöõng oâng

vua con chaùu cuûa ngaøi sau naøy traû ôn cho ñaát Nam Kyø.

Phaûi thaønh thaät maø noùi, nhôø coù vuøng ñaát Haø Tieân cuûa Maïc Cöûu, luùc ñoù bao goàm

caû moät vuøng ñaát bao la baït ngaøn chaïy daøi töø Traán Giang (Caàn Thô), Ba Xuyeân, Baïc

Lieâu Caø Mau, Raïch Giaù, Haø Tieân, maø giang sôn gaám voùc Vieät Nam môùi ñöôïc lieàn

moät daõy töø AÛi Nam Quan ñeán Muõi Caø Mau. Hieän taïi, nhöõng daáu tích cuûa caûnh moät

thôøi ñoâ hoäi cuûa mieàn bieån Haø Tieân ñaõ khoâng coøn, ñaàm Ñoâng Hoà ñaõ bò boài laáp vaø sau

naøy laïi coù keá hoaïch laán bieån neân hieän chæ coøn laïi nhö moät con keânh ñaøo. Töø treân caàu

Toâ Chaâu nhìn ra bieån Caûng Khaåu ngaøy nay ñaõ bò ñaát boài laéng neân ñaõ caïn, taøu beø

khoâng vaøo ñöôïc nöõa. Veà phía tay traùi Caûng Khaåu laø Nam Phoá ñöôïc Maïc Thieân Tích

noùi ñeán trong Nam Phoá Tröøng Ba, moät trong Haø Tieân Thaäp Vònh, nay ñang bò döï aùn

laán bieån laáy maát ñi khu vöïc thaúm caù roàng cuûa 300 naêm veà tröôùc (Vöïc thaúm caù roàng

coøn aån naùu; EÂm ñeàm nöôùc ngaäm boùng traêng soi). Raïch Vöôïc maø Lö Kheâ ñaõ caûm taùc

trong thô cuûa mình ñaõ bò ngöôøi Phaùp laáp maát töø caû traêm naêm tröôùc.

Hai cha con doøng hoï Maïc coù coâng raát lôùn ñoái vôùi daân toäc Vieät Nam noùi chung, ñoái

vôùi daân chuùng vuøng Ñaát Phöông Nam noùi rieâng, trong söï khai khaån vaø traán giöõ vuøng

ñaát môùi vöøa ñöôïc khai môû naøy. Gia toäc hoï Maïc quaû laø thaät xöùng ñaùng vôùi ñoâi caâu ñoái

193

ñöôïc ngay coång tam quan Maïc Coâng Mieáu ngay chaân nuùi Bình San, maø theo töông

truyeàn laø cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc:

“Nhaát moân trung nghóa gia thanh troïng,

Thaát dieäp phieân haøn quoác luõng vinh.”

Hai caâu ñoái tröôùc coång tam quan Maïc Coâng Mieáu

Veà sau naøy, thi só Ñoâng Hoà, moät ngöôøi sinh ra vaø lôùn leân treân vuøng ñaát Haø Tieân, coù

caûm taùc thô noùi veà coâng traïng cuûa hai cha con hoï Maïc trong baøi Nghó Vònh Maïc Cöûu

vaø Maïc Thieân Tích, xin trích moät ñoaïn nhö sau:

“Chaúng ñoäi trôøi Thanh Maõn

Laàn qua ñaát Vieät bang

Trieàu ñình rieâng moät goùc

Trung hieáu veïn ñoâi ñöôøng

Truùc thaønh xaây vuõ löôïc

Anh caùc cao vaên chöông

Tuy chöa laø coâ quaû

Maø cuõng ñaõ baù vöông

Baéc phöông khi vôõ lôû

Nam haûi luùc kinh hoaøng

Giang hoà giöõa lang mieáu

Haøn maïc trong chieán tröôøng

Ñaát trôøi ñöông gioù buïi

Söï nghieäp ñaõ tang thöông...”

Beân trong khu Maïc Coâng Mieáu

194

Hieän taïi Haø Tieân coù 2 nôi thôø Maïc Cöûu, ñoù laø Maïc Coâng Mieáu vaø Ñình Thaàn

Thaønh Hoaøng Haø Tieân. Taïi vuøng Coáng Tre, aáp Ngaõ Ba thò traán Kieân Löông cuõng coù

laäp ñình thôø Maïc Cöûu, haøng naêm daân chuùng ñòa phöông cuùng leã ñuùng ngaøy gioã cuûa

oâng nhö ôû Haø Tieân.

Moä Maïc Cöûu treân nuùi Bình San

Taïi caùc vuøng Saøi Goøn, Gia Ñònh, Caàn Thô, Raïch Giaù, Haø Tieân, Kieân Löông, vaân

vaân, daân chuùng vaø chính quyeàn ñòa phöông laáy teân oâng ñaët cho nhieàu teân ñöôøng ñeå

töôûng nhôù ñeán coâng lao cuûa moät baäc tieàn hieàn ñaõ coù nhöõng coáng hieán voâ cuøng lôùn lao

cho daân toäc vaø ñaát nöôùc Vieät Nam trong coâng cuoäc môû coõi veà Ñaát Phöông Nam, cuõng

nhö goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc giöõ gìn bôø coõi vaø laøm raïng danh daân toäc Vieät

Nam. Vaøo saùng ngaøy 7 thaùng 9 naêm 2008, taïi thò xaõ Haø Tieân, chính quyeàn ñòa phöông

ñaõ toå chöùc leã khaùnh thaønh töôïng ñaøi quan Toång Traán Maïc Cöûu trong dòp kyû nieäm 300

naêm ngaøy thaønh laäp traán Haø Tieân (1708-2008).

Töôïng ñaøi Maïc Cöûu taïi thò xaõ Haø Tieân

Ghi Chuù:

195

(1) Phuû vaø Nuùi Saøi Maït ñöôïc ngöôøi Haø Tieân quen goïi laø Soùc Meït. Tröôùc ñaây, ngöôøi Phaùp ghi laø Tuk

Meas (Bantey Meas). Treân baûn ñoà haønh chaùnh Vieät-Mieân-Laøo, xuaát baûn naêm 1995, laïi ghi laø Tuc-

Mia. Ñaây laø moät thuû phuû xöa cuûa vuøng Kampot, naèm treân doøng soâng Prek Ten, caïnh beân nuùi Soùc

Meït, ngaøy nay thuoäc tænh Kampot cuûa Campuchia. Thôøi Maïc Cöûu, ñaây laø ñieåm buoân baùn treân

ñöôøng giao thöông giöõa vuøng Oudong vaø Haø Tieân. Trong ñòa phaän Traán Haø Tieân döôùi thôøi Maïc

Cöûu coù nhöõng phuû Saøi Maït, Caàn Boät, Luõng Kyø vaø Höông UÙc baây giôø ñaõ thuoäc veà Campuchia.

Trong khi ñoù thì Trònh Hoaøi Ñöùc coù ghi veà Haø Tieân trong Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí nhö sau: “Haø

Tieân voán laø ñaát cuõ cuûa Chaân Laïp, tuïc goïi laø Mang Khaûm, tieáng Taøu goïi la ø Phöông Thaønh. Ban

ñaàu coù ngöôøi teân laø Maïc Cöûu, goác xaõ Leâ Quaùch, huyeän Haûi Khang, phuû Loâi C haâu, tænh Quaûng

Ñoâng, vaøo thôøi Ñaïi Thanh, nieân hieäu Khang Hy thöù 19, 1680, nhaø Minh maát haún, nhöng maõi ñeán

naêm 1680 môùi bình ñònh xong vuøng Quaûng Ñoâng. Maïc Cöûu khoâng khuaát phuïc chính saùch buoåi ñaàu

cuûa nhaø Ñaïi Thanh, môùi ñeå toùc roài chaïy qua phöông Nam. Ban ñaàu truù taïi phuû Nam Vang, nöôùc

Cao Mieân. OÂng thaáy ôû phuû Saøi Maït cuûa nöôùc aáy, ngöôøi Vieät, ngöôøi Trung Hoa, Cao Mieân, Ñoà Baø

(Chaø Vaø)... tuï taäp môû tröôøng ñaùnh baïc ñeå laáy xaâu, goïi laø thueá hoa chi, oâng beøn laøm thaàu mua thueá

aáy, laïi coøn ñaøo ñöôïc moät haàm baïc neân boãng choác trôû thaønh giaøu coù. Töø ñoù, oâng chieâu moä daân Vieät

Nam löu taùn ôû caùc xöù Phuù Quoác, Luõng Kyø, Caàn Boät (Kampot), Höông UÙc (Vuõng Thôm-Kompong

Som), Giaù Kheâ (Raïch Giaù), Caø Mau... laäp thaønh baûy xaõ thoân. Töông truyeàn ôû ñaây thöôøng coù tieân

xuaát hieän treân soâng, do ñoù môùi ñaët teân laø Haø Tieân. Voán coù oùc toå chöùc, Maïc Cöûu chieâu taäp daân

xieâu taùn ngöôøi Hoa, Vieät môû phoá saù, xaây thaønh luõy, ñaåy maïnh khai hoang laäp ra baûy xaõ thoân chaïy

daøi töø Kompongsom ñeán Caø Mau. Maïc Cöûu chuû tröông ñeå cho daân khai hoang töï do, khoâng thu toâ

thueá, chæ ñöùng ra toå chöùc mua saûn phaåm ñeå baùn laïi cho khaùch buoân. Chính ñieàu naøy ñaõ quy tuï

ngaøy caøng ñoâng cö daân ñeán Mang Khaûm. Ghe thuyeàn caùc nôi, keå caû nöôùc ngoaøi ñeán mua baùn taáp

naäp. Söï thònh vöôïng khieán cho ñaát naøy gaëp tai hoïa. Trong khoaûng thôøi gian töø 1687 ñeán 1688,

quaân Xieâm vaøo cöôùp phaù Mang Khaûm, baét Maïc Cöûu ñöa veà Vaïn Tueá Sôn beân Xieâm La. Sau ñoù,

oâng troán veà Luõng Kyø, daân xieâu taùn laïi quy tuï veà laøm aên vôùi oâng ngaøy moät ñoâng, nhöng do ñòa theá

chaät heïp, khaoûng naêm 1700, oâng laïi quay trôû veà Phöông Thaønh, töùc Haø Tieân ngaøy nay. Töø naêm

1680 trôû ñi, Maïc Cöûu ñaõ laäp caùc thoân aáp raûi raùc töø Vuõng Thôm, Luõng Kyø, Caàn Boät, Raïch Giaùc, Caø

Mau... Luùc naøy Haø Tieân trôû thaønh thöông caûng quan troïng, thoân aáp ñònh cö naèm saùt meù bieån,

thuaän tieän cho ghe thuyeàn tôùi lui, hoaëc ôû caùc gioàng doïc theo hai beân bôø caùc soâng Giang Thaønh,

soâng Caùi Lôùn, soâng Gaønh Haøo, soâng OÂng Ñoác... ñeå canh taùc. Maïc Cöûu laïi laäp ra 7 soøng baïc doïc

bôø bieån töø Mang Khaûm, Luõng Kyø, Caàn Boät, Höông UÙc, Saøi Maït, Linh Quyønh vaø Phuù Quoác (ñaûo

Koh Tral). Thuû phuû ñaët taïi Caûng Khaåu, coøn goïi laø Mang Khaûm. Tieáng ñoàn vang xa, löu daân goác

Hoa töø khaép nôi trong vònh Thaùi Lan xin vaøo ñaây laäp nghieäp. Daàn daàn, vuøng ñaát naøy trôû thaønh moät

laõnh ñòa phoàn vinh vôùi teân goïi laø Caên Khaåu Quoác. Ñaûo Koh Tral cuõng ñoåi teân thaønh Phuù Quoác, töùc

vuøng ñaát giaøu coù.”

(2) Söï kieän Maïc Cöûu ñaõ töøng laøm quan OÁc Nha, moät chöùc quan cuûa Chaân Laïp, ñem ñaát daâng leân cho

chuùa Nguyeãn, ñaõ khieán cho nhaø caàm quyeàn Kampuchia nhieàu laàn leân tieáng veà chuû quyeàn cuûa hoï

treân nhöõng vuøng ñaát Haø Tieân vaø ñaûo Phuù Quoác. Tuy nhieân, coù leõ hoï queân ñoïc laïi phaàn chính söû

cuûa Cao Mieân, ñaïi khaùi nhö sau: “Naêm 1710, Naëc Ang Em leân ngoâi vua. Ñaây cuõng laø laàn thöù hai

oâng leân trò vì vöông quoác Chaân Laïp. Trong ba naêm 1711, 1712, vaø 1713, ngaøi ñaõ ñaåy luøi ba laàn taán

coâng cuûa Thomo Reùachea vôùi söï hoå trôï cuûa quaân Xieâm La. Ngaøi ñaõ nhôø trieàu ñình Hueá giuùp ñôû

veà maët quaân söï. Ngaøi phoù thaùc vieäc phoøng thuû caùc tænh Peam, Kampot, Kompong Som, ñaûo Phuù

Quoác cho moät ngöôøi Trung Hoa teân laø Maïc Cöûu... Maïc Cöûu ñaõ cho xaây döïng moät phaùo ñaøi ôû

Peam, tuyeån moä binh lính vaø thuûy thuû. Coù laàn moät haïm ñoäi Xieâm La ñoå boä gaàn thò traán, ñeå yeåm

trôï cho Thomo Reùachea, bò quaân cuûa Maïc Cöûu tieâu dieät gaàn heát. Tuy nhieân, theo Leâ Höông trong

quyeån Söû Cao Mieân, Nhaø Saùch Khai Trí aán haønh, Saøi Goøn, 1962, trang 168-169, naêm 1715, Maïc

Cöûu quy phuïc chuùa Nguyeãn, quoác vöông Naëc Ang Em beøn giao vieäc kieåm soaùt töø bieân giôùi Xieâm

La ñeán Haø Tieân cho ngöôøi Vieät cai quaûn. Veà sau Maïc Cöûu traû laïi Kampot vaø Kompong Som

196

nhöng tænh Peam vaø ñaûo Phuù Quoác vaãn do haäu dueä cuûa Maïc Cöûu cai trò cho vua Vieät Nam. Nhöõng

nhaø söû hoïc Cao Mieân phaûi neân nhôù raèng, maëc duø Maïc Cöûu laøm quan OÁc Nha cho Chaân Laïp,

nhöng naêm 1687, khi quaân Xieâm La ñaùnh chieám Haø Tieân vaø baét Maïc Cöûu veà Voïng Caùc, thì trieàu

ñình Chaân Laïp khoâng heà tieáp cöùu. Sau hai naêm bò giam caàm ôû Voïng Caùc, Maïc Cöûu troán thoaùt vaø

töï ñaùnh chieám laïi Haø Tieân maø khoâng coù söï trôï giuùp naøo cuûa trieàu ñình Chaân Laïp. Luùc naøy Maïc

Cöûu khoâng coøn laø quan OÁc Nha cuûa Chaân Laïp nöõa. Ñeán naêm 1715 khi vua Ang Em bò Naëc OÂng

Thaâm keùo quaân Xieâm La veà vaây ñaùnh. Ang Em khoâng choáng noåi, neân chaïy sang caàu cöùu vôùi trieàu

ñình Vieät Nam vaø giao cho Maïc Cöûu caû vuøng duyeân haûi chaïy daøi töø Haø Tieân ñeán bieân giôùi Thaùi

Lan. Luùc baáy giôø laøm gì vua Ang Em khoâng bieát Maïc Cöûu ñaõ laø Toång Binh cuûa trieàu ñình Vieät

Nam? Bieát chöù! Nhöng ñeå cho an toaøn, ñeå cho coù ngöôøi baûo veä caû moät vuøng duyeân haûi cho an

toaøn nhöõng vuøng ñaát ñai beân trong cuûa mình maø Ang Em ñaõ chaáp nhaän giao heát toaøn boä ñaát vuøng

duyeân haûi cho Maïc Cöûu. Ang Em phaûi döïa vaøo theá löïc cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn ñeå choáng laïi keá

hoaïch tieâu dieät Chaân Laïp cuûa ngöôøi Xieâm La. Ngay chính söû Cao Mieân cuõng thöøa nhaän vieäc

chuyeån nhöôïng chuû quyeàn naøy xaûy ra khi Ang Em laø quoác vöông Chaân Laïp. vaø vieäc chuyeån

nhöôïng naøy laø hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi quoác teá coâng phaùp thôøi ñoù, vì vua laø chuû cuûa moät ñaát nöôùc.

Veà sau naøy, sau khi leân ngoâi vua Chaân Laïp, Naëc OÂng Toân laïi xaùc nhaän moät laàn nöõa veà vieäc daâng

hieán 5 phuû naøy cho hoï Maïc, ñeå ñeàn ôn Maïc Thieân Töù ñaõ giuùp cho nhaø vua ñöôïc leân ngoâi.

(3) Laõnh ñòa vuøng ñaát Haø Tieân thôøi Maïc Cöûu tôùi khai khaån roäng lôùn hôn baây giôø nhieàu, vì veà phía

Taây cuûa traán Haø Tieân thôøi ñoù giaùp vôùi Xieâm La, phía Baéc giaùp vôùi Cao Mieân, vaø phía Taây Nam

giaùp Vònh Thaùi Lan. Ngaøy ñoù traán Haø Tieân chaïy daøi töø Traán Giang, Ba Thaéc, Baïc Lieâu, Caø Mau,

leân Raïch Giaù, Long Xuyeân, Kieân Löông, Haø Tieân, Phuù Quoác, Luõng Kyø, Caàn Boät, Linh Quyønh,

Höông UÙc (Kompngsom cuûa Cao Mieân ngaøy nay). Nhôø coù taøi vaø saün coù tieàn cuûa töø tröôùc khi veà

khai khaån traán Haø Tieân, neân Maïc Cöûu ñaõ bieán Haø Tieân thaønh moät trung taâm thöông maïi vaø giaûi trí

lôùn nhaát cuûa Xöù Ñaøng Trong. Ñeå tieän vieäc thu mua saûn phaåm, Maïc Cöûu ñaõ ñaët ñuùng vò trí nhöõng

ñieåm thu mua noâng saûn vaø thuûy haûi saûn taïi caùc vuøng töø Raïch Giaù qua Long Xuyeân, Ba Thaéc, Baïc

Lieâu vaø Caø Mau. Vôùi cöûa bieån saâu, laïi ñöôïc thoâng vôùi ñaàm Ñoâng Hoà chaûy vaøo soâng Giang Thaønh

ñi thaúng vaøo noäi ñòa Cao Mieân, vaø nhôø vò trí ñaëc bieät höôùng ra Vònh Thaùi Lan, laïi raát gaàn vôùi caùc

xöù Maõ Lai, Thaùi Lan, Nam Döông (Indonesia), Taân Gia Ba (Singapore), neân Haø Tieân ñaõ nhanh

choùng trôû thaønh moät caûng khaåu lôùn nhaát thôøi baáy giôø.

(4) Trong khoaûng nhöõng naêm 1688-1689, xaûy ra 2 bieán coá lôùn, coù aûnh höôûng quyeát ñònh tôùi vieäc Maïc

Cöûu xin noäi nhaäp vuøng Haø Tieân vôùi Xöù Ñaøng Trong: Thöù nhaát , naêm 1688, Phoù töôùng cuûa Döông

Ngaïn Ñòch laø Hoaøng Tieán noåi leân gieát chuû töôùng roài naém quyeàn cai quaûn vuøng Myõ Tho Ñaïi Phoá

vaø caû doøng soâng Cöûu Long. Nhoùm naøy cöôùp boùc tieàn cuûa cuûa nhöõng thöông nhaân ngöôøi Khmer

qua laïi treân soâng ñeå buoân baùn vôùi thöông nhaân caùc nöôùc khaùc. Luùc naøy Naëc OÂng Noän laø em vua

Naëc Thu, laïi tranh quyeàn vôùi vua anh, ñoàng loõa vôùi nhoùm ngöôøi Hoa naøy. Bieán coá thöù 2 laø vôùi söï

tieáp tay cuûa nhoùm Hoaøng Tieán, Naëc OÂng Noän tieán quaân veà ñaùnh Nam Vang, nhöng ñaùnh maõi

khoâng thaéng. Khi ñoù, coù saùch noùi laø Maïc Cöûu bò ngöôøi Xieâm baét veà Voïng Caùc, nhöng treân thöïc teá,

Maïc Cöûu ñang laøm quan cho Naëc Thu, khoâng theå naøo yeân thaân tröôùc caùnh quaân cuûa Naëc Noän

ñang ñaùnh vaøo Nam Vang, neân oâng ñaõ theo chaân ngöôøi Xieâm chaïy leân höôùng Baéc ñeå qua xöù

Xieâm La. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, thôøi naøy Naëc Thu (Ang Saur) giao haûo raát toát vôùi ngöôøi Xieâm,

khoâng theå coù chuyeän quaân Xieâm La ñaùnh Phöông Thaønh. Ñieàu naøy cuõng ñöôïc Vuõ Theá Dinh ghi

laïi roõ raøng trong Maïc Thò Gia Phaû nhö sau: “Töôùng Xieâm La thaáy Maïc Cöûu laø ngöôøi huøng duõng

cöông nghò, trong buïng raát meán, neân ñoái ñaõi töû teá vaø khuyeân oâng neân cuøng theo veà nöôùc...” Nhö

vaäy, raát coù theå Maïc Cöûu khoâng bò quaân Xieâm La baét, maø chæ theo quaân Xieâm ñeå laùnh naïn Naëc

Noän maø thoâi.

(5) Cuõng theo Maïc Thò Gia Phaû, Vuõ Theá Dinh ghi: “Beân xöù Xieâm La, vua Xieâm cho oâng ñöôïc ra truù

nguï taïi vuøng thuoäc ñòa nöôùc Xieâm beân bôø bieån nuùi Vaïn Tueá Sôn (Mung Tachi, ñòa phaän Muang

Galapuri). Gaëp luùc Xieâm La ñang xaûy ra noäi loaïn, oâng lieàn ngaàm daãn daét daân chuùng ñi theo veà

197

Luõng Kyø.” Vaøo khoaûng naêm 1687, Phoù töôùng Hoaøng Tieán ñaõ noåi leân gieát Chuû töôùng Döông Ngaïn

Ñòch, roài chieám laõnh vuøng soâng Tieàn, phong toûa ñöôøng ñi Nam Vang, thaúng tay gieát choùc vaø cöôùp

boùc ngöôøi Cao Mieân, khieán cho hoï caêm gheùt ngöôøi Hoa. Ñeán naêm 1688, ngöôøi Hoa laïi theo veà vôùi

Naëc Ong Noän ñaùnh chieám thaønh Nam Vang, nhöng khoâng chieám ñöôïc loøng daân, neân ngöôøi Cao

Mieân ñaõ truy luøng tìm baét ngöôøi Hoa khaép nôi trong xöù. Thaáy tình hình quaù caêng thaúng, Maïc Cöûu

phaûi tìm ñöôøng thoaùt thaân, nhöng soâng Cöûu Long ñaõ bò Hoaøng Tieán phong toûa, neân oâng ñaønh phaûi

chaî qua Xieâm La. Taïi ñoù, oâng ñöôïc vua Xieâm cho ra baõi Vaïn Tueá Sôn truù nguï khoaûng 10 naêm.

Maõi ñeán naêm 1699, Maïc Cöûu môùi tìm veà Luõng Kyø vaø baét ñaàu khai khaån vuøng Haø Tieân traán.

(6) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, Taäp I, coù ghi: “Coù möu só laø Toâ

Quaân noùi vôùi Cöûu raèng: Ngöôøi Chaân Laïp giaûo quyeät, ít trung haäu, khoâng theå caäy nhôø laâu daøi ñöôïc.

Nghe noùi Thieân Vöông Nam trieàu, töùc chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, nhaân nghóa laãy löøng, oai ñöùc goàm

ñuû, chi baèng goõ cöûa xöng thaàn ñeå keát laøm theá vöõng vaøng, neáu chaúng may coù bieán thì döïa vaøo ñoù

ñeå ñöôïc giuùp ñôõ. Cöûu khen laø hay. Muøa thu naêm Maäu Tyù, naêm Hieån Toâng Hoaøng Ñeá thöù 17,

1708, Cöûu cuøng thuoäc haï laø boïn Tröông Caàu vaø Lyù Xaù, ñem ngoïc luïa tôùi cöûa khuyeát daâng bieåu

xöng thaàn, xin laøm Haø Tieân tröôûng. Chuùa thaáy Cöûu töôùng maïo khoâi kieät, cöû chæ kính caån, khen laø

trung thaønh, saéc cho laøm ñaát phuï thuoäc, goïi laø traán Haø Tieân, phong cho Cöûu laøm Toång binh, ban

cho aán thuï. Laïi sai noäi thaàn trong cung tieãn ra tôùi ngoaøi cöûa ñoâ thaønh, ngöôøi ta ñeàu cho laø vinh

döï.”

(7) Naêm 1708, Maïc Cöûu cuøng thuoäc haï dong buoàm ra Phuù Xuaân daâng cho chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ôû

xöù Ñaøng Trong vuøng ñaát Haø Tieân. Chuùa Hieån Toâng Nguyeãn Phuùc Chu thaáy oâng töôùng maïo ñænh

ñaït khoâi ngoâ, tôùi lui kính caån, khen laø ngöôøi trung thaønh, saéc phong cho laøm thuoäc quoác, ñaët teân laø

Haø Tieân Traán, cho oâng laøm chöùc Toång Binh, ban cho aán thuï vaø sai noäi thaàn tieãn chaân tôùi quoác

moân. Phaûi thaønh thaät maø noùi, mieàn ñaát taän cuøng cuûa vuøng ñaát phöông Nam, nhaát laø vuøng Haäu

Giang, ñöôïc phoàn thònh nhö ngaøy hoâm nay phaàn lôùn do coâng söùc ñoùng goùp ban ñaàu cuûa cha con

Maïc Cöûu vaø Maïc Thieân Tích. Töø vuøng ñaát Mang Khaûm, töùc Haø Tieân baây giôø, hai cha con Maïc

Cöûu vaø Maïc Thieân Tích ñaõ daàn daàn khai khaån ñaát ñai mieàn Taây vaø thaønh laäp 4 huyeän roài ñem

daâng cho chuùa Nguyeãn ôû xöù Ñaøng Trong. Ñoù laø caùc huyeän Long Xuyeân, ngayø nay laø vuøng Caø

Mau; huyeän Kieân Giang, ngaøy nay laø vuøng Raïch Giaù; huyeän Traán Di, ngaøy laø vuøng Baïc Lieâu; vaø

huyeän Traán Giang, ngaøy nay laø vuøng Caàn Thô.

(8) Theo Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, traän giaëc naøy xaûy ra vaøo thaùng 2 naêm AÁt Muøi, 1715. Tuy

nhieân, theo Turpin trong saùch Lòch Söû Vaên Minh vaø Töï Nhieân cuûa Vöông Quoác Xieâm La (Histoire

civile et naturelle du royaume de Siam), xuaát baûn taïi Paris vaøo naêm 1771, vaø saùch Söï kieän môùi

cuûa vuøng Ñoâng AÁn (New Account of the East Indies, EÙdimbourg, 1727) cuûa Alexandre Hamilton,

thì caû hai ñeàu ghi traän giaëc naøy xaûy ra vaøo naêm 1717. Nhaát laø oâng Hamilton ñaõ ñeán Haø Tieân vaøo

naêm 1720, ñaõ noùi chuyeän vôùi nhieàu thò daân taïi ñaây veà traän giaëc naøy, vaø chính maét oâng coøn thaáy

caûnh ñoå naùt cuûa vuøng naøy vôùi nhieàu xaùc taøu chìm coøn naèm ngoån ngang treân baõi bieån. Trong khi

ñoù, theo Trinh Hoaøi Ñöùc trong Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, trong tieåu ñeà muïc “Tieåu Luõng Kyø”, ghi

cheùp traän giaëc naøy ñuùng vaøo muøa xuaân naêm Maäu Tuaát, 1718. Theo Nguyeãn Vaên Nguyeân, dòch giaû

quyeån Haø Tieân Traán Hieäp Traán Maïc Thò Gia Phaû cuûa Vuõ Theá Dinh, NXB Theá Giôùi, 2006, coù ghi:

“Töôùng nöôùc Xieâm La thaáy oâng Thaùi Coâng, töùc Maïc Cöûu, ngöôøi coù veû huøng nghò, neân raát yeâu

meán, roài kheùo duï oâng ñem veà nöôùc, oâng baát ñaét dó phaûi ñi theo veà Tiem6 La. Vua Tieâm La thaáy

dung maïo oâng, raát möøng vaø giöõ oâng ôû ñaáy. Sau oâng phaûi noùi kheùo vôùi nhöõng baày toâi thaân caän cuûa

vua nöôùc Xieâm, xin cho oâng ra ôû nôi baõi bieån nuùi Vaïn Tueá, thuoäc ñòa cuûa nöôùc Xieâm. Chôït gaëp

luùc nöôùc Xieâm coù noäi bieán, oâng môùi ngaàm ñem nhöõng ngöôøi daân theo oâng qua ñaây quay veà ñaát

Luõng Kyø.” Nhö vaäy, chuyeän oâng bò Xieâm La baét ñi hay bò kheùo duï ñi qua Xieâm La haõy coøn laø moät

vaán ñeà caàn ñeán söï nghieân cöùu tìm toøi cuûa caùc nhaø söû hoïc veà sau naøy.

(9) Naêm Thieäu Trò thöù 3, 1843, nhaø vua coù ban 3 ñaïo saéc phong: ngaøy moàng 2 thaùng 7 vaø ngaøy moàng

2 thaùng 7 nhuaän.

198

2) Maïc Thieân Tích (1706-1780)

Maïc Thieân Tích, teân thaät laø Baïc Toâng, töï laø Só Laân, tröôùc teân laø Thieân Töù, ngöôøi

goác Trung Hoa con tröôûng cuûa quan Toång Binh Maïc Cöûu, ngöôøi ñaõ coù coâng khai phaù

ñaát Haø Tieân. Maïc Thieân Töù sanh naêm Bính Tuaát, 1706(1)

taïi Luõng Keø (Peam), thuoäc

Chaân Laïp. Meï oâng teân Buøi thò Laãm, ngöôøi vuøng Ñoàng Moân, Bieân Hoøa, nhöng ñöôïc

chuùa ban quoác tính hoï Nguyeãn(2)

. Thieân Tích taùnh tình khí khaùi, thoâng minh hôn

ngöôøi, hoïc thöùc uyeân baùc, laïi tinh thoâng voõ ngheä.

Khi Maïc Cöûu maát vaøo naêm Bính Thìn, 1736, Thieân Tích ñöôïc chuùa Tuùc Toâng

Nguyeãn Phöôùc Truù phong cho oâng chöùc Toång Binh Ñaïi Ñoâ Ñoác, tieáp tuïc cai quaûn ñaát

Haø Tieân vaø khai khaån caùc vuøng ñaát laân caän. Chuùa Nguyeãn coøn ban cho oâng 3 chieác

thuyeàn Long Baøi. Ngoaøi ra, chuùa Tuùc Toâng cho oâng toaøn quyeàn ñuùc tieàn ñeå tieän vieäc

buoân baùn vaø khueách tröông thöông maõi. Chính vì vaäy maø döôùi thôøi Maïc Thieân Töù, Haø

Tieân trôû thaønh tuï ñieåm cuûa thöông nhaân ñeán töø caùc nöôùc ñeå laøm aên buoân baùn. Sau ñoù

oâng lo vieäc ñaép thaønh luõy, môû chôï, laøm ñöôøng saù, tuyeån theâm quaân binh, caát tröôøng

hoïc vaø röôùc thaày veà daïy Nho hoïc ñeå khai hoùa cho daân chuùng trong vuøng. Ngoaøi ra,

oâng coøn taäp hoïp caùc vaên nhaân thi só khaép nôi veà Haø Tieân. Vaøo muøa xuaân naêm Bính

Thìn, 1736, oâng thaønh laäp Chieâu Anh Caùc, ñeå cuøng nhau xöôùng hoïa(3)

. Thôøi baáy giôø

oâng Nguyeãn Cö Trinh ñang traán nhaäm chöùc Gia Ñònh Khaåu Suùy Tham Möu, cuõng

thöôøng lui tôùi baàu baïn vaên thô vôùi Thieân Tích.

Chính nhôø coâng lao cuûa Maïc Thieân Tích maø laàn löôït chuùa Nguyeãn coù theâm 2 vuøng

Taâm Boân (Taân An) vaø Loâi Laïp (Goø Coâng), do vua Naëc OÂng Nguyeân daâng hieán), roài

sau ñoù laø vuøng Taàm Phong Long (Chaâu Ñoác, Long Xuyeân, Sa Ñeùc). Muøa Xuaân naêm

Kyû Muøi, 1739, vua Chaân Laïp laø Naëc Boàn(4)

ñem quaân sang ñaùnh phaù Haø Tieân. Trong

khi Maïc Thieân Töù ñích thaân chæ huy ñaùnh deïp, vôï cuûa Maïc Thieân Töù laø Nguyeãn Thò

Hieáu Tuùc cuõng hôïp söùc ñoác thuùc vôï lính chuyeån quaân löông vaø vuõ khí cho binh só.

Chính nhôø vaäy maø binh só haêng say chieán ñaáu, neân Thieân Tích deïp ñöôïc Naëc Boàn. Töø

ñoù quaân Chaân Laïp khoâng coøn ñem quaân sang ñaùnh phaù nöõa. Ñöôïc tin thaéng traän chuùa

Nguyeãn Phuùc Khoaùt phong cho Thieân Tích chöùc Ñoâ Ñoác Töôùng Quaân, vaø vôï oâng

ñöôïc phong laøm Hieáu Tuùc Thaùi Phu Nhaân.

Naêm Ñinh Maõo, 1747, Maïc Thieân Töù sai ngöôøi duøng thuyeàn Long Baøi ñem phaåm

vaät veà Hueá cung tieán Chuùa Nguyeãn. Chuùa heát söùc ngôïi khen, cho 4 ñaïo saéc Cai Ñoäi,

Ñoäi Tröôûng laøm vieäc ôû traán, laïi ban cho oâng gaám voùc ñoà ñaïc roài cho veà. Treân ñöôøng

veà, thuyeàn Long Baøi gaëp teân giaëc cöôùp bieån teân Ñöùc, töùc Ñöùc Buïng, chaän thuyeàn

cöôùp cuûa ngoaøi bieån vuøng Long Xuyeân, nay laø vuøng Caø Mau. Luùc ñoù vuøng bieån Caø

Mau thöôøng bò naïn cöôùp bieån, Thieân Tích sai con reå laø Töø höõu Duïng ñem 10 chieán

thuyeàn vaây baét ñöôïc boán teân, coøn teân Ñöùc chaïy veà Ba Thaéc bò daân ñòa phöông gieát

cheát, töø ñoù boïn cöôùp tan raõ.

199

Naêm AÁt Hôïi, 1755, khi chuùa Ñònh Vöông boû thaønh Phuù Xuaân chaïy vaøo Nam, ñöôïc

oâng theo giuùp. Muøa Xuaân naêm 1756, vua Chaân Laïp laø Naëc Nguyeân ñaõ ba naêm lieàn

khoâng chòu noäp coáng cho chuùa Nguyeãn, laïi coøn ñaùnh phaù ngöôøi Coân Man. Chuùa

truyeàn Nguyeãn Cö Trinh thoáng lónh töôùng só naêm dinh ñi chinh phaït. Naëc Nguyeân

thua phaûi chaïy veà Haø Tieân nhôø Maïc Thieân Tích xin ñöôïc daâng hai phuû Taàm Boân vaø

Loâi Laïp (baây giôø laø hai vuøng Taân An vaø Goø Coâng) ñeå taï toäi vôùi chuùa Nguyeãn, vaø xin

noäp ñuû soá coáng vaät coøn thieáu trong ba naêm.

Naêm Ñinh Söûu, 1757, sau khi Naëc Nguyeân maát, trieàu ñình Chaân Laïp roái raém. Naëc

Nhuaän laø chuù hoï cuûa Naëc Nguyeân taïm thôøi nhieáp chaùnh. Sau ñoù Naëc Nhuaän xin ñöôïc

laäp leân laøm vua, chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt ra ñieàu kieän Naëc Nhuaän phaûi

daâng 2 phuû Traø Vinh vaø Ba Thaéc (töùc Traø Vinh vaø Soùc Traêng ngaøy nay) roài môùi öng

thuaän. Tuy nhieân, sau khi Naëc Nhuaän vöøa daâng 2 phuû naøy xong thì bò con reå laø Naëc

Hinh gieát cheát ñeå cöôùp ngoâi. Con trai Naëc Nhuaän laø Naëc Toân chaïy sang Haø Tieân caàu

cöùu vôùi Maïc Thieân Töù vaø xin Töù nhaän oâng laøm con nuoâi. Maïc Thieân Töù xin vôùi chuùa

Voõ Vöông ñöa quaân ñaùnh deïp Naëc Hinh vaø ñöa Naëc Toân veà nöôùc leân ngoâi vua(5)

. Sau

khi leân ngoâi, Naëc Toân xin daâng vuøng Taàm Phong Long, nay laø vuøng Vónh Long, Sa

Ñeùc, Taân Chaâu, Hoàng Ngöï, Cao Laõnh. Ngoaøi ra, Naëc Toân cuõng xin daâng 5 phuû

Höông UÙc (Kompong Som), Caàn Boät (Kampot), Tröïc Saâm (Chöng-Röm), Saøi Maïc

(Cheal Meas) vaø Linh Quyønh (töø Sre Ambel ñeán Peam). Moät phaàn cuûa 5 phuû naøy nay

thuoäc Haø Tieân, phaàn coøn laïi, moät thôøi gian sau ñöôïc traû veà cho Cao Mieân.

Naêm AÁt Daäu, 1765, giaùm muïc Baù Ña Loäc (Beùhaine de Pigneau) ñaõ thaønh laäp taïi

Hoøn Ñaát moät chuûng vieän nhoû, vôùi khoaûng 40 giaùo daân Vieät, Hoa vaø Xieâm soáng trong

nhöõng ngoâi nhaø ñöôïc laøm baèng tre. Naêm Ñinh Maõo, 1867, Baù Ña Loäc cho vò Hoaøng

töû cöïu traøo cuûa Xieâm La laø Chieâu Thuùy truù nguï trong chuûng vieän Hoøn Ñaát(6)

. Muøa thu

naêm Ñinh Hôïi, 1767, moät nhoùm ngöôøi Trieàu Chaâu cuûa Thanh trieàu ñöôïc chæ huy bôûi

Hoaéc Nhieân, ñem quaân ñeán truù ñoùng treân ñaûo Coå Coâng, coù yù doøm ngoù Haø Tieân. Maïc

Thieân Töù ñem quaân ñeán vaây baét, gieát cheát Hoaéc Nhieân, ñoàng boïn cuõng tan raõ sau ñoù.

Naêm 1768, laáy côù truy luøng moät Hoaøng töû cöïu traøo cuûa Xieâm La teân laø Chieâu Thuùy,

vua Xieâm laø Trònh Quoác Anh mang quaân ñeán chieám Hoøn Ñaát, baét giam nhieàu giaùo só

Thieân Chuùa ñieàu tra ñeå tìm ra nôi truù aån cuûa Chieâu Thuùy. Ñoàng thôøi vua Xieâm cuõng

sai töôùng Chaát Tri (Chakri, sau naøy trôû thaønh vua Rama Chakri I cuûa Xieâm La) mang

quaân baûo hoä Chaân Laïp vaø ñöa Naëc Ong Noän (Ang Non II) leân laøm vua Cao Mieân.

Naëc Toân thua traän phaûi chaïy veà Gia Ñònh laùnh naïn. Quaân Xieâm ñoùng taïi Hoøn Ñaát

moät thôøi gian, nhöng khoâng tìm ra ñöôïc Chieâu Thuùy, neân ruùt ñi. Tuy nhieân, tröôùc khi

ruùt lui, töôùng Xieâm La cho thaønh laäp taïi ñoù moät caên cöù haûi quaân vaø moät toaùn cöôùp

bieån vôùi muïc ñích nghe ngoùng tình hình ñeå tìm cô hoäi ñaùnh chieám Phuù Quoác vaø Haø

Tieân veà sau naøy.

Naêm Kyû Söûu 1769, coù ngöôøi Trieàu Chaâu teân Traàn Thaùi, lieân keát vôùi Maïc Suøng

treân nuùi Baïch Maõ, ñöôïc gia nhaân cuûa Maïc Thieân Töù laø Maïc Khoan laøm noäi öùng noåi

leân ñaùnh Haø Tieân. Maïc Thieân Tích phuïc binh ñaùnh vaø baét ñöôïc Suøng vaø Khoan, phaù

200

tan ñoà ñaûng, coøn Traàn Thaùi thì troán chaïy sang Xieâm. Coâng vieäc phaùt trieån Haø Tieân

ñang tieán haønh toát ñeïp thì vaøo muøa Thu naêm Canh Daàn 1770, moät caän thaàn cuûa Maïc

Thieân Töù, teân laø Phaïm Lam taäp hoïp boïn cöôùp ôû Höông UÙc, Caàn Boät cuøng vôùi teân

Vinh Ly Ma Lö, goác ngöôøi Maõ Lai, vaø OÁc nha Keâ ngöôøi Cao Mieân, taäp hoïp treân 800

ngöôøi vaø 15 chieán thuyeàn, chia hai ñöôøng thuûy boä tieán ñaùnh Haø Tieân. Maïc Thieân Töù

ñem quaân ra ngheânh chieán gieát ñöôïc Phaïm Lam, baét soáng OÁc Nha Keâ vaø Vinh Lu Ma

Lö (Vinly Malu, ngöôøi Maõ Lai). Sau nhieàu naêm lieân tieáp Haø Tieân bò giaëc giaõ noåi leân

khaép nôi, Thieân Töù daâng sôù xin chòu toäi vôùi chuùa Nguyeãn. Chuùa bieát doøng hoï Maïc ñaõ

heát loøng vôùi ñaát nöôùc Vieät, neân an uûi vaø caên daën caùc quan quaân Gia Ñònh phaûi cöùu

nguy Haø Tieân khi coù bieán.

Thaùng möôøi naêm Taân Maõo 1771, ñöôïc tin vua Xieâm laø Trònh Taân ñang chuaån bò

ñaùnh Haø Tieân(7)

, Thieân Tích lieàn göûi thö baùo cho Gia Ñònh bieát. Naêm tröôùc Toáng vaên

Khoâi ñaõ cho quaân ñi cöùu vieän nhöng khoâng thaáy gì, neân laàn naøy duï döï chöa muoán caát

quaân. Luùc ñoù thì teân Traàn Thaùi daãn ñöôøng cho hai vaïn quaân Xieâm chia ra hai ñöôøng

thuûy boä tieán ñaùnh Haø Tieân. Thieân Tích bieát mình quaân ít, neân coá thuû trong thaønh vaø

cho ngöôøi caáp baùo vôùi dinh Long Hoà xin cöùu vieän. Quaân Xieâm keùo qua ñoùng treân nuùi

Toâ Chaâu, duøng suùng ñaïi baùc baén vaøo thaønh. Trong ñeâm, kho thuoác suùng trong thaønh

phaùt hoûa laøm daân chuùng trong thaønh roái loaïn, quaân Xieâm nhaân ñoù phaù cöûa sau thaønh

maø tieán vaøo ñoát doanh traïi. Duø coá gaéng choáng ñôõ, nhöng quaân Xieâm quaù ñoâng, quaân

cuûa Thieân Tích bò tan raû. Con chaùu, haàu thieáp vaø ngöôøi con gaùi uùt cuûa Maïc Thieân Töù

ñeàu bò quaân Xieâm baét ñem veà Bangkok. Thieân Töù cuøng Cai ñoäi Ñöùc Nghieäp leân

thuyeàn chaïy. Caùc con laø Töû Hoaøng, Töû Thaøng vaø Töû Duyeân töø Chaâu Ñoác ñem thuûy

quaân phaù voøng vaây, chaïy veà Raïch Giaù, roài qua Traán Giang (nay laø Caàn Thô). Töôùng

Xieâm laø Traàn Lieâm vöøa ñuoåi quaân cuûa Thieân Tích vaø caùc con ñeán Chaâu Ñoác thì gaëp

quaân cöùu vieän cuûa Toáng Phöôùc Hieäp (luùc aáy laø Löu thuû dinh Long Hoà). Quaân Xieâm

ruùt lui, chieán thuyeàn Xieâm gaëp ngoõ cuït treân soâng neân bò maéc caïn. Quaân cuûa Toáng

Phöôùc Hieäp ñaùnh phaù döõ doäi, töôùng Xieâm laø Traàn Lieâm phaûi boû thuyeàn chaïy boä veà

Haø Tieân, treân ñöôøng ruùt chaïy laïi bò quaân cuûa Nguyeãn höõu Nhaân ñoùn ñaùnh neân quaân

Xieâm cheát hôn phaân nöûa. Thaáy khoâng xong, vua Xieâm ñeå Traàn Lieâm ôû laïi Haø Tieân

coøn mình thì ruùt quaân veà Chaân Laïp. Thieân Tích göûi caáp baùo veà taï toäi vôùi chuùa

Nguyeãn veà vieäc ñeå maát thaønh Haø Tieân, chuùa ñaõ hieåu roõ tình hình neân ban thö an uûi

vaø caáp theâm löông thöïc, laïi coøn baûo quan traán thuû Gia Ñònh ñöa quaân theâm xuoáng

Traán Giang ñeå keâu goïi daân chuùng trôû veà ñaùnh ñuoåi giaëc Xieâm.

Muøa Heø naêm Nhaâm Thìn, 1772, vua Xieâm ñem quaân ñi ñaùnh Chaân Laïp, Nguyeãn

cöûu Ñaøm chæ huy quaân Gia Ñònh ñeán Nam Vang cöùu vieän, Cöûu Ñaøm phaù ñöôïc quaân

Xieâm, vua Xieâm chaïy veà Haø Tieân göûi thö caàu hoøa vôùi Maïc Thieân Tích, nhöng Thieân

Tích khoâng thuaän, vua Xieâm beøn cho Traàn Lieân tieáp tuïc traán giöõ Haø Tieân coøn töï mình

tieáp tuïc daãn quaân ñi cöôùp phaù khaép nôi. Naêm 1773, chuùa ra leänh cho Thieân Tích

möôïn tieáng sang Xieâm ñeå giaûng hoøa vôùi vua Xieâm ñeå doø xeùt tình hình. Thieân Töù cho

saém söûa leã vaät sang caàu hoøa vôùi vua Xieâm, vua Xieâm raát möøng, traû laïi con trai vaø con

201

gaùi cuûa Thieân Tích bò Xieâm baét naêm tröôùc vaø trieäu Traàn Lieâm veà, traû laïi traán Haø

Tieân cho Thieân Tích. Tuy nhieân, luùc baáy giôø nhaø cöûa dinh thöï ôû Haø Tieân ñeàu bò quaân

Xieâm phaù huûy neân Thieân Tích phaûi löu laïi Traán Giang (Caàn Thô) vaø cho con laø Maïc

Töû Hoaøng veà Haø Tieân lo söûa sang tröôùc. Naêm Giaùp Ngoï, 1774, giaùm muïc Baù Ña Loäc

trôû veà Hoøn Ñaát thaønh laäp hoï ñaïo taïi ñaây. Naêm 1775, Maïc Thieân Tích tieáp ñaõi vò giaùm

muïc naøy raát troïng haäu vaø cho pheùp ñi giaûng ñaïo ôû Haø Tieân

Muøa Xuaân naêm AÁt Muøi (1775), chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn chaïy troán quaân Trònh,

ñeán Beán Ngheù, thì Maïc Thieân Tích ñaõ daãn heát gia ñinh leân baùi yeát chuùa. Chuùa raát

caûm ñoäng, ban cho Thieân Tích leân chöùc Ñoâ Ñoác Quaän Coâng, phong cho Maïc Töû

Hoaøng laøm Chöôûng cô, Maïc Töû Thaøng laøm Cai cô, vaø Maïc Töû Duyeân laøm Tham

Töôùng, taát caû ñöôïc leänh trôû veà giöõ Traán Giang (nay laø vuøng Caàn Thô). Naêm Bính

Thaân, 1776, khi quaân Taây Sôn vaøo ñaùnh thaønh Gia Ñònh, quaân chuùa Nguyeãn laïi bò

quaân Taây Sôn truy naõ raát gaét, hoaøng thaân Döông bò Taây Sôn baét gieát taïi Saøi Goøn,

chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn chaïy ñeán Caàn Thô hôïp binh vôùi Thieân Tích. Thieân Tích ñaõ

cuøng caùc con laø Maïc Töû Dung, Maïc Töû Hoaøng, Maïc Töû Thaøng phoø taù chuùa Ñònh

Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn ñoùng giöõ ôû Traán Giang, nay laø vuøng Caàn Thô. Con cuûa

Thieân Tích laø Tham Töôùng Maïc Töû Duyeân cuõng bò thua vaø töû traän taïi Traán Giang.

Maïc Thieân Tích beøn röôùc chuùa Nguyeãn chaïy veà Traán Giang ñeå baûo veä. Chuùa

Nguyeãn Phuùc Thuaàn sai Ñoã Thaønh Nhaân ra Bình Thuaän môøi Chaâu vaên Tieáp vaøo giuùp.

Trong khi ñoù theá quaân Taây Sôn quaù maïnh, maø Traán Giang laïi khoâng hieåm yeáu, khoù

loøng troán thoaùt Taây Sôn, neân xin röôùc chuùa theo soâng caïn Caàn Thô qua Kieân Giang,

roài taïm laùnh ra caùc ñaûo nhoû ngoaøi khôi Phuù Quoác. Treân ñöôøng, chuùa Nguyeãn Phuùc

Thuaàn coù yù muoán dong buoàm qua Trung Hoa caàu cöùu vôùi nhaø Thanh.

Naêm Ñinh Daäu, 1777, khi tôùi Long Xuyeân thì chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn bò quaân

Taây Sôn baét giöõ. Maïc Thieân Tích cuøng moät töôùng cuûa chuùa Nguyeãn laø Toân Thaát

Xuaân troán qua Xieâm, ñöôïc vua Xieâm tieáp ñaõi troïng theå. Nhöng ñeán naêm Canh Tyù,

1780, coù ngöôøi taâu vôùi vua Xieâm laø baét ñöôïc thö cuûa Gia Ñònh sai Maïc Thieân Tích vaø

Toân Thaát Xuaân laøm noäi öùng laáy thaønh Voïng Caùc. Vua Xieâm töùc giaän cho vôøi Thieân

Tích vaøo gaïn hoûi. Con trai cuûa Thieân Tích laø Töû Thaøng cuõng bieän hoä cho cha, noùi

raèng ñoù chæ laø ñieàu vu khoáng lieàn bò vua Xieâm gieát ngay. Maïc Thieân Tích phaãn uaát

neân töï töû. OÂng cheát naêm 70 tuoåi. Soá phaän cuûa Toân Thaát Xuaân, Cai cô Tham, Cai cô

Tònh, Maïc Töû Hoaøng vaø 50 tuøy tuøng ñeàu bò haïi sau ñoù. Tuy nhieân, ngöôøi con nuoâi laø

Töû Sinh vaø ngöôøi em laø Töû Tuaán, Töû Thieâm vaø caùc chaùu laø Coâng Bình, Coâng Du,

Coâng Taøi (con cuûa Töû Hoaøng) ñöôïc moät vò ñaïi thaàn Xieâm teân laø Kha La Haân xin vua

tha maïng, neân chæ bò ñaøy ñi xa maø thoâi. Ñeán khi ñaïi töôùng Chaát Tri cuûa Xieâm töï laäp

leân laøm vua, cho ñem caùc chaùu cuûa Thieân Tích veà Voïng Caùc nuoâi döôõng. Khi

Nguyeãn AÙnh sang Xieâm, oâng cho tìm con chaùu cuûa Maïc Thieân Tích ñöa trôû veà ñaùnh

Taây Sôn. Maïc Töû Duyeân cheát taïi Caàn Thô naêm 1788, ñöôïc phong Ñaëc Taán Phuï Quoác

Thöôïng Töôùng Quaân Caåm Y Veä, Chöôûng Veä Söï Ñoâ Ñoác Chöôûng Cô. Maïc Coâng

Bính, chaùu noäi Thieân Tích, laøm löu thuû Long Xuyeân. Maïc Töû Thieâm, con trai Thieân

202

Tích, laøm Cai cô, roài sau ñoù traán thuû Haø Tieân. Maïc Coâng Du laøm Cai cô, roài traán thuû

Haø Tieân. Con chaùu cuûa Thieân Tích cuõng noái tieáp laøm traán thuû Haø Tieân.

Phaæ noùi döôùi thôøi Maïc Thieân Tích, keå töø naêm Bính Thìn, 1736, vieäc buoân baùn ôû

Haø Tieân coøn taáp naäp hôn tröôùc. Caûng Khaåu vaø ñaàm Ñoâng Hoà luùc naøo taøu thuyeàn

thöông hoà cuõng ñaäu kín. Trong khi ñoù, doøng soâng Giang Thaønh thì ghe thuyeàn ñi Cao

Mieân luùc naøo cuõng ngöôïc xuoâi taáp naäp. Hai beân bôø laø san saùt nhöõng chaønh vöïa. Luùc

naøy chuùa Nguyeãn cho pheùp Maïc Thieân Tích ñöôïc ñuùc tieàn rieâng, laáy teân laø Thaùi

Bình, vaø ñoàng tieàn Thaùi Bình thôøi ñoù coù theå ñöôïc duøng cho giao dòch quoác teá. Maõi

hôn 100 naêm sau, khi Trònh Hoaøi Ñöùc ñeán Haø Tieân maø söï saàm uaát nôi xöôûng ñoùng

thuyeàn ôû chaân nuùi Nguõ Hoå, caùch ñaàm Ñoâng Hoà khoaûng vaøi traêm tröôïng vaãn coøn sung

maõn, khieán oâng ñaõ phaûi thoát leân: “Thuyeàn bieån, thuyeàn soâng ñi laò nhö maéc cöûu, thaät

laø moät nôi ñoâ hoäi mieàn bieån.” Vaøo thôøi ñieåm Trònh Hoaøi Ñöùc ñeán Haø Tieân, sau nhieàu

thay ñoài, chieán tranh, ly taùn, hoaït ñoäng giao thöông ñaõ suùt giaûm ñi raát nhieàu so vôùi

traêm naêm tröôùc maø coøn nhö vaäy, môùi bieát vaøo kyø cöïc thònh, traán Haø Tieân saàm uaát theá

naøo.

Ñôøi Minh Maïng, Maïc Thieân Tích ñöôïc phong taëng Toång Binh Ñaïi Ñoâ Ñoác Quoác

Laõo Suøng Quaän Coâng Ñaït Nghóa Chí Thaàn, cho pheùp daân xaõ Myõ Ñöùc thôø töï. Veà sau

vua Thieäu Trò vaø Töï Ñöùc cuõng ban saéc phong thaàn cho oâng. Hieän taïi trong Maïc Coâng

Mieáu, caùc saéc phong caùc trieàu vua ban cho oâng vaãn coøn ñöôïc löu giöõ ñaày ñuû vaø ñöôïc

baûo quaûn trong tình traïng toát. Haøng naêm, cöù ñeán ngaøy moàng 5 thaùng 10 aâm lòch, daân

chuùng vuøng Haø Tieân teà töïu ñoâng ñaûo veà ñaây cuùng gioã cho oâng.

Maïc Thieân Tích laø taùc giaû cuûa nhieàu taäp thô, trong ñoù coù Haø Tieân Thaäp Caûnh(8)

;

Thuï Ñöùc Hieân Töù Caûnh hay Töù Caûnh Hoài Vaên Thuï Ñöùc Hieân(9)

; “Haø Tieân Thaäp Vònh

Taäp(10)

”, moät taäp thô vònh veà ñaát Haø Tieân raát noåi tieáng, goàm caùc baøi Kim döï Lan ñaøo

(Ñaûo Kim chaän soùng), Bình Sôn ñieäp thuùy (Nuùi Bình xanh bieác), Tieâu töï thaàn chung

(Chuoâng sôùm chuøa Tieâu), Giang Thaønh daï coå (Troáng ñeâm Giang Thaønh), Thaïch ñoäng

thoân vaân (Ñoäng Ñaù nuoát maây), Chaâu Nham laïc loä (Coø ñaäu nuùi Chaâu), Ñoâng Hoà AÁn

Nguyeät (Traêng in Ñoâng Hoà), Nam Phoá tröøng ba (Phoá Nam im soùng), Loäc Tró thoân cö

(Caûnh laøng nuùi Loäc), Lö kheâ ngö baïc (Thuyeàn ñaäu khe Lö). Möôøi baøi thô naøy do

chính Maïc Thieân Tích saùng taùc, ñöôïc raát nhieàu ngöôøi khaùc trong Chieâu Anh Caùc(11)

hoïa laïi thaønh moät thi taäp toång coäng 320 baøi thô chöõ Haùn cuûa 32 taùc giaû(12)

. Trong soá

nhöõng ngöôøi noåi trong nhoùm coù Traàn Töï Höông, Maïc Trieâu Ñaùn, Trònh lieân Sôn,

Chaâu Phaùch... Ngoaøi ra, theo Trònh Hoaøi Ñöùc thì Maïc Thieân Tích coøn laø taùc giaû cuûa

caùc boä söu taäp “Minh Boät Di Ngö Thi Thaûo(13)

” (söu taäp caùc baøi thô cuûa nhoùm Chieâu

Anh Caùc), “Haø Tieân Vònh Vaät Thi Tuyeån”, “Chaâu Thò Trònh Lieät Taëng Ngoân”, “Thi

Truyeän Taëng Löu Tieát Phuï” vaø “Thi Thaûo Caùch Ngoân Vi Taäp”. Döôùi ñaây laø baøi

Troáng Canh Giang Thaønh, moät trong Haø Tieân Thaäp Caûnh:

“Troáng canh Giang Thaønh thuù noåi oai phong,

Nghieâng giaùng ñoøi canh oûi nuùi soâng.

Ñaùnh phaù maët gian ngöôøi bieát tieáng,

203

Vang truyeàn lònh saám chuùng nghieâng haøng.

Phao tuoân ñaõ thaáy yeân ba vaïc,

Nhieäm nhaët chí cho loït maûy loøng.

Thoû luïn sôùm haàu tröa boùng aùc,

Tieáng xe saàm saït môùi neân coâng.”

Haø Tieân laø vuøng ñaát môùi ñöôïc Maïc Cöûu taïo laäp vaø Maïc Thieân Töù chaúng nhöõng coù

coâng noái nghieäp cha mình laø Maïc Cöûu, oâng coøn laø moät con ngöôøi cuõng giaøu nghò löïc

nhö cha, coù chí tieán thuû, khoâng yû laïi vaøo nhöõng gì cha mình ñaõ gaày döïng, khoâng ngoài

ñoù ñeå höôûng thuï nhöõng gì maø ngöôøi ñôøi cho laø ñöôïc keá thöøa vaø ñöôïc pheùp höôûng thuï.

Cuõng nhö cha mình, Maïc Thieân Töù luoân toû ra yeâu meán thaàn daân trong laõnh ñòa cuûa

mình, vì ñoù laø nguyeân taéc coát loûi trong laõnh ñaïo, vì laõnh ñaoï maø khoâng ñöôïc loøng daân

thì khoâng sôùm cuõng muoän seõ phaûi bò ñaøo thaûi. Doøng hoï Maïc coù coâng raát lôùn trong

vieäc khai phaù, bình ñònh vaø phaùt trieån Haø Tieân, maø coøn bieán Haø Tieân thaønh xöù sôû cuûa

vaên hieán cuøng thôøi vôùi ñaát Gia Ñònh cuûa vuøng Ñaát Phöông Nam. Hai cha con hoï Maïc

ñaõ chaêm lo chieâu hieàn ñaõi só, ñaøo taïo nhaân taøi ngay trong haøng nguõ quaân binh vaø daân,

töùc nhöõng ngöôøi khoâng thuoäc doøng hoï laõnh ñaïo. Nhôø vaäy maø ai naáy cuõng ñeàu nöùc

loøng keùo nhau veà laäp nghieäp trong laõnh ñòa cuûa doøng hoï Maïc thôøi ñoù. Maïc Thieân Töù

coøn cho laäp Tao Ñaøn Chieâu Anh Caùc, mieáu thôø Khoång Töû, laäp nhaø Nghóa Hoïc ñeå daïy

caùc thanh nieân öu tuù trong traán, maø ngheøo khoâng töï tuùc ñi hoïc ñöôïc. Ñoàng thôøi, oâng

cho môøi nhöõng ngöôøi töø Trung Hoa sang ñaây maø coù khaû naêng vaên hoïc ñeán daïy hoïc

taïi tröôøng Nghóa Hoïc. Trong khi ñoù, caû Gia Ñònh vaø Thuaän Hoùa chöa laáy coù moät thi

ñaøn naøo caû. Khieán cho Nguyeãn Cö Trinh khi ñöôïc cöû vaøo Kinh Löôïc xöù naày ñaõ phaûi

heát loøng taùn thöôûng vaø thöôøng xuyeân lui tôùi ñeå cuøng Thieân Töù hoïa thô. Quaû laø moät söï

kieän chöa töøng coù trong lòch söû vaên hoïc nöôùc nhaø. Moät nhoùm ngöôøi di cö töø Baéc

phöông xa xoâi maáy ngaøn daëm, tôùi choã heûo laùnh maø chæ chöa ñaày moät theá kyû sau ñoù,

ñaõ bieán cho vuøng ñaát hoang vu röøng raäm thaønh ñaát vaên vaät. Daàu chæ toàn taïi coù treân

döôùi 30 naêm, ñeán naêm Taân Maõo, 1771, ngöôøi Xieâm baét ñaàu thöôøng xuyeân ñaùnh phaù,

khieán maïc Thieân Tích phaûi lui veà Gia Ñònh. Chieâu Anh Caùc bò giaëc Xieâm La tieâu

huûy. Ñeán naêm 1778, Thieân Töù phaûi troán nghóa binh Taây Sôn, roài chaïy qua Xieâm La

vaø tuaãn tieát taïi ñoù. Daàu laø ngöôøi Minh Höông, Ñoâ Ñoác Maïc Thieân Tích sinh tröôûng

taïi Haø Tieân, oâng laø ngöôøi vaên voõ song toaøn, laø moät trong nhöõng haøo kieät coù coâng raát

lôùn trong vieäc khai phaù, bình ñònh vaø phaùt trieån caû moät vuøng ñaát roäng lôùn naèm veà phía

Taây vaø Taây Nam soâng Haäu Giang, chaïy daøi töø Caàn Thô, Soùc Traêng, Baïc Lieâu, Caø

Mau, Raïch Giaù, Haø Tieân, Long Xuyeân vaø Chaâu Ñoác. Haäu boái cuûa nhöõng ngöôøi ñi môû

coõi ñaát phöông Nam seõ ñôøi ñôøi töôûng nhôù ñeán coâng lao cuûa quan Ñoâ Ñoác Quaän Coâng

Maïc Thieân Tích vaø doøng hoï Maïc treân vuøng ñaát naøy!

204

Moä Maïc Thieân Tích treân nuùi Bình San, Haø Tieân

Ghi Chuù:

(1) Theo Vuõ Theá Dinh trong Maïc Thò Gia Phaû, NXB Theá Giôùi, Haø Noäi, 2006, Maïc Thieân Töù sanh

naêm Bính Tuaát, 1706, nieân hieäu Vónh Thònh thöù 2 trieàu Leâ, naêm thöù 15 ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc

Chu. Nôi trang 38, Vuõ theá Dinh vieát: “Baáy giôø laø luùc oâng nhaø ta, töùc laø Maïc Thieân Töù, vöøa môùi

sinh ra, vaøo naêm Tuaát, töï nhieân coù ñieàm laønh kyø laï xuaát hieän. Trong ñaàm Thanh Ñaøm ôû vuøng boãng

noåi leân pho töôïng Phaät cao baûy thöôùc, toûa ra aùnh saùng röïc rôõ chieáu thaáu maët nöôùc. Nhaø sö ngöôøi

thoå daân thaáy vaäy laáy laøm laï, tìm ñeán Thaùi coâng, töùc Maïc Cöûu, baïch raèng: Ñaây laø ñieàm baùo nöôùc

naøy xuaát hieän hieàn nhaân, thöïc laø phuùc lôùn voâ bieân. Thaùi coâng lieàn sai ngöôøi tôùi röôùc töôïng veà.

Nhöng ngöôøi nhaø tìm ñuû moïi caùch maø khoâng sao di chuyeån ñöôïc töôïng, ñaønh döïng moät ngoâi chuøa

nhoû ngay beân bôø ñaàm ñeå thôø.”

(2) Baø Buøi thò Laãm, meï cuûa Maïc Thieân Töù, ñöôïc vua ban quoác tính hoï Nguyeãn. Sau khi maõn phaàn, baø

ñöôïc truy taëng thuïy danh Y Ñöùc Thaùi Phu Nhaân.

(3) Luùc naøy Thieân Töù cuøng vôùi Traàn Trí Khaûi töï Hoaøi Thuûy, moät danh só Vieät Ñoâng beân Trung Hoa,

ñaõ toå chöùc thaønh coâng Tao Ñaøn Chieâu Anh Caùc. Sau khi môû hoäi Tao Ñaøn taïi Chieâu Anh Caùc vaøo

naêm 1736, ñeán muøa xuaân naêm 1737, Maïc Thieân Töù cho khaéc in Taäp thô “Haø Tieân Thaäp Vònh” ñeå

löu haønh ôû ñôøi. Ñoù laø taäp thô coù 320 trang cuûa 32 thi nhaân, ca ngôïi 10 caûnh ñeïp cuûa Haø Tieân, taát

caû ñeàu do Maïc Thieân Töù xöôùng. Töø naêm 1736 ñeán naêm 1771, Tao Ñaøn taïi Chieâu Anh Caùc ñaõ

ñoùng goùp cho neàn vaên hoïc Vieät nhieàu taùc phaåm coù giaù trò nhö Haø Tieân Thaäp Caûnh, Thuï Ñöùc Hieân

Töù Caûnh, Haø Tieân Thaäp Caûnh Khuùc Vònh, Minh Boät Di Ngö, van6 vaân.

(4) Naêm Kyû Muøi, 1739, vua Chaân Laïp laø Naëc Boàn, coøn goïi laø Naëc Thaâm, ñem quaân xaâm laán Haø

Tieân, Maïc Thieân Tích duøng löïc löôïng do chính oâng ñöùng ra chieâu moä choáng laïi vôùi Naëc Boàn, ñöôïc

söï tieáp tay cuûa ngöôøi vôï laø baø Nguyeãn thò Boäi Ngoïc, nhuõ danh Nguyeãn thò Huy, mieáu danh

Nguyeãn thò Hieáu Tuùc. Baø ñaõ cuøng vôùi caùc vôï lính ñem côm, tieáp nöôùc cho quaân binh ñang tham döï

cuoäc chieán. Nhôø vaäy maø tinh thaàn binh só leân cao vaø ñaõ giuùp oâng ñaùnh ñuoåi Naëc Boàn chaïy veà nuùi

Saøi Maït. Tin chieán thaéng ñöa veà, chuùa Nguyeãn cho laø laï, beøn ñaëc caùch cho oâng laøm Ñoâ Ñoác

Töôùng Quaân, ban cho aùo baøo maøu ñoû vaø muõ ñai. Vôï oâng cuõng ñöôïc phong laøm phu nhaân. Töø ñoù

Chaân Laïp khoâng daùm doøm ngoù tôùi Haø Tieân nöõa.

(5) Trong thôøi gian naøy uy danh cuûa Maïc Thieân Töù noåi leân nhö coàn, tieáng taêm löøng laãy, nhaát laø thaàn

daân trong xöù Chaân Laïp döôùi thôøi vua Naëc Toân, con nuoâi cuûa oâng. Maïc Thieân Töù cho taøu thuyeàn

buoân baùn vôùi Nhaät Baûn vaø Phi Luaät Taân.

(6) Naêm 1767, giaùm muïc Baù Ña Loäc cho vò Hoaøng töû cuûa cöïu traøo Xieâm La laø Chieâu Thuùy aån truù

trong Chuûng Vieän Hoøn Ñaát. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, tröôùc ñoù quaân Mieán Ñieän tieán chieám Xieâm

La, baét ñöôïc vua Xieâm laø Phong Vöông (Vua Cuøi, Ekkathat) vaø con laø Chieâu Ñoác, roài thieâu huûy

thaønh Ayutthaya, nhöng sau ñoù phaûi ruùt veà Mieán Ñieän vì ñang bò Trung Hoa taán coâng. Hai ngöôøi

con khaùc cuûa Phong Vöông laø Chieâu Xæ Khang chaïy thoaùt sang Chaân Laïp vaø Chieâu Thuùy chaïy

thoaùt sang Haø Tieân. Trong khi ñoù, taïi Xieâm La, moät ngöôøi Xieâm goác Trieàu Chaâu teân Trònh Quoác

205

Anh, töøng laøm chöùc Phi Nhaõ (xaõ tröôûng) ñaát Mang Taùt, khôûi binh choáng laïi Mieán Ñieän roài töï xöng

laøm vua. Trònh Quoác Anh toå chöùc laïi löïc löôïng, chieâu moä raát nhieàu haûi taëc, vaø cho ngöôøi sang

Chaân Laïp vaø Haø Tieân ñeå truy tìm 2 vò Hoaøng töû cuûa cöïu traøo Xieâm La. Luùc naøy Trònh Quoác Anh

cuõng muoán trieät haï Maïc Thieân Töù, vì cho raèng oâng Töù laø moät ñòch thuû lôïi haïi cho quyeàn uy cuûa

oâng treân ñaát Xieâm La.

(7) Naêm Taân Maõo, 1771, vua Xieâm La laø Trònh Taân cho raèng con vua Boromonaja laø Chieâu Thuùy

ñang ôû taïi Haø Tieân, e raèng seõ coù moái lo veà sau naøy. Beøn tuyeån moä quaân lính chuaån bò tieán ñaùnh

Haø Tieân. Thaùng 10 naêm 1771, quaân Xieâm keùo 20.000 quaân binh coù caû thuûy luïc bao vaây Haø Tieân.

Quaân Xieâm chieám ñoùng nuùi Toâ Chaâu roài duøng suùng ñaïi baùc baén vaøo thaønh. Ñeâm ñeán hoï cho ngöôøi

leûn vaøo thaønh ñoát heát kho löông thöïc. Quaân binh trong thaønh Haø Tieân roái loaïn, quaân Xieâm La traøn

vaøo. Luùc naøy Thieân Töù ñang ñoác thuùc quaân binh ñaùnh saùp laù caø, nhöng quaân ít vuõ khí laïi khoâng

caân xöùng vôùi Xieâm La, neân Thieân Töù laâm vaøo caûnh nguy khoán. May nhôø Cai Ñoäi Ñöùc Nghieäp cöùu

oâng leân thuyeàn chaïy ra soâng Giang Thaønh. Trong khi ñoù, caùc con cuûa Thieân Töù cuõng thoaùt ñöôïc ra

bieån. Quaân Xieâm La vaøo thaønh cöôùp phaù tan hoang.

(8) Haø Tieân Thaäp Caûnh Khuùc Vònh goàm 10 baøi thô vieát baèng chöõ Noâm, vònh möôøi caûnh ñeïp cuûa Haø

Tieân do Maïc Thieân Töù saùng taùc. Thaäp thô daøi 422 caâu lieân ngaâm vöøa luïc baùt giaùn thaát, vöøa Ñöôøng

luaät baùt cuù, lieân haønh. Chính taùc phaåm naøy ñaõ gôïi yù cho Nguyeãn Cö Trinh saùng taùc “Quaûng Ngaõi

Thaäp Nhò Caûnh.”

(9) Thuï Ñöùc Hieân Töù Caûnh hay Töù Caûnh Hoài Vaên Thuï Ñöùc Hieân, theo Leâ Quyù Ñoân thì coù 88 baøi thô

cuûa 32 taùc giaû, hoïa 4 baøi thô hoài vaên (theo Nguyeãn Vaên Khoân trong Haùn Vieät Töø Ñieån, NXB Khai

Trí, Saøi Goøn, 1969, tr. 408, hoài vaên laø theå vaên ñoïc quan co xuoâi ngöôïc ñeàu thaønh caâu caû), vònh

phong caûnh boán muøa cuûa Haø Tieân do Maïc Thieân Tích saùng taùc. Saùch ñaõ ñöôïc khaéc in trong cuøng

thôøi gian vôùi Haø Tieân Thaäp Vònh, hieän ñaõ bò thaát laïc, chæ coøn 9 baøi in trong Kieán Vaên Tieåu Luïc

cuûa Leâ Quyù Ñoân.

(10) Haø Tieân Thaäp Vònh laø taäp thô ñaàu tieân ñöôïc Tao Ñaøn Chieâu Anh Caùc cho khaéc baûn in taïi Haø Tieân

vaøo naêm 1737, do chính chuû soaùi Tao Ñaøn laø Maïc Thieân Töù xöôùng thô vaø ñeà töïa. Traàn Trí Khaûi vaø

Dö Tích Thuaàn vieát lôøi baït (Dö Tích Thuaàn töï Kieâm Nguõ, ngöôøi ñaát Thuaän Ñöùc, tænh Quaûng Ñoâng.

Theo Quaûng Ñoâng Thoâng Chí, Dö Tích Thuaàn coù laøm saùch Nguõ Sôn Ñöôøng Vaên Caûo 3 quyeån,

Nguõ Sôn Ñöôøng Thi 12 taäp). Taùc phaåm coù caû thaûy 320 baøi thô chöõ Haùn cuûa 32 taùc giaû, vònh 10

caûnh ñeïp cuûa ñaát Haø Tieân. Naêm AÁt Hôïi, 1755, Nguyeãn Cö Trinh (1716-1767) vaøo Nam giao thieäp

vôùi hoï Maïc, ñaõ hoïa theâm 10 baøi nöõa.

(11) Tao ñaøn Chieâu Anh Caùc, goïi taét laø Chieâu Anh Caùc. Theo thi só Ñoâng Hoà giaûi thích: Chieâu laø chieâu

taäp hay hoäi hoïp. Anh laø anh huøng hay anh taøi. Caùc laø toøa laàu caùc. Chieâu Anh Caùc do Traàn Trí Khaûi

töï Hoaøi Thuûy, moät danh só ngöôøi Vieät Ñoâng, Trung Hoa, saùng laäp vaøo naêm Bính Thìn, 1736; vaø

Maïc Thieân Töù laøm Tao Ñaøn Nguyeân Soaùi, ra ñôøi töø naêm 1736 ôû Haø Tieân, nay thuoäc tænh Kieân

Giang. Ñaây chaúng nhöõng toå chöùc gaàn gioáng nhö hoäi Tao ñaøn Nhò thaäp baùt tuù cuûa vua Leâ Thaùnh

Toâng (1442-1497), maø coøn laø nôi thôø ñöùc Khoång Phu Töû, nôi chieâu taäp caùc baäc hieàn taøi; vaø ñaây

cuõng laø nôi giuùp ñôõ nhöõng hoïc sinh ngheøo hieáu hoïc qua vieäc thieát laäp nhaø Nghóa Hoïc beân trong

Chieâu Anh Caùc. Döôùi thôøi Maïc Cöûu, cha cuûa Maïc Thieân Töù, oâng ñaõ xaây döïng thaønh quaùch, ñaët

lieâu taù, laøm nhieàu nhaø khaùch ñeå ñoùn tieáp hieàn taøi. Ñeán thôøi Maïc Thieân Töù, oâng cuõng noái tieáp

gieàng moái cuûa cha, döïng leân Chieâu AÙnh Caùc ñeå thôø Tieân Thaùnh vaø laøm nôi tieáp ñoùn hieàn taøi. Thi

só Ñoâng Hoà laø ngöôøi sinh ra vaø lôùn leân taïi Haø Tieân, vaø coù nhieàu naêm nghieân cöùu ñaõ cho bieát: Ñôøi

Hoàng Ñöùc coù laäp Tao ñaøn laø moät toå chöùc vaên hoïc raát hoaøn bò. Caùch toå chöùc cuûa Tao ñaøn Chieâu

Anh Caùc Haø Tieân cuõng gaàn gioáng nhö vaäy. Nhaân vaät trong Tao ñaøn Hoàng Ñöùc thì coù Nhò thaäp baùt

tuù. Tao ñaøn Chieâu Anh Caùc Haø Tieân coù soá ngöôøi nhieàu hôn. Coù saùch cheùp 32, nhöng coù saùch cheùp

36, goïi laø Tam thaäp luïc kieät, trong ñoù coù Thaäp Baùt Anh, töùc laø 18 vò anh hoa xuaát chuùng, neân coù

caâu thô raèng:

“Taøi hoa laâm laäp truù Phöông thaønh

206

Nam Baéc haøm vaân thaäp baùt anh. ”

Theo giaùo sö Nguyeãn Hueä Chi trong Töø Ñieån Vaên Hoïc (boä môùi), NXB Theá Giôùi, 2004, thô vaên

Chieâu Anh caùc haàu heát laø thô ñeà vònh thieân nhieân. Tính chaát öôùc leä, phong caùch khoa tröông, sö thi

vò hoùa caûnh vaät vaø thoâng qua caûnh vaät maø phôi baøy taâm traïng thoûa maõn vôùi hieän thöïc cuûa nhöõng

ngöôøi mai maén cai quaûn moät vuøng ñaát nöôùc... Tuy vaãn coøn nhöõng saùng taùc mang tính chaát saùch vôû,

khuoân saùo, nhöng chuùng vaãn theå hieän ñöôïc nhöõng tình caûm laïc quan yeâu ñôøi cuûa nhöõng tam6 hoàn

gaén boù vôùi cuoäc soáng, nieàm töï haøo veà ñôøi soáng hoøa bình, no ñuû vaø tinh thaàn traùch nhieäm cuøng yù

chí muoán gìn giöõ nôi bieân cöông sao cho yeân oån, giaøu maïnh. Saéc thaùi tích cöïc ñoù ñaõ laøm cho nhieàu

baøi thô mang ñöôïc veû ñeïp chaân thöïc, giaûn dò, ñaït ñeán caùi nhaõ ñaïm cuûa vaên chöông coå ñieån.

(12) Theo Leâ Quyù Ñoân trong Kieán Vaên Tieåu Luïc, NXB KHXH, 1977, nôi trang 231-232, Chieâu Anh

Caùc coù 32 vò, ngoaøi Maïc Thieân Töù chuû xöôùng neân Haø Tieân Thaäp Vònh, coøn coù 25 nhaø thô ngöôøi

Trung Hoa laø: Chu Phaùc, Ngoâ Chi Haõn, Lyù Nhaân Tröôøng, Ñôn Bænh Ngöï, Vöông Söôûng, Phöông

Minh, Loä Phuøng caùt, Töø Hieäp Phæ, Laâm Duy Taéc, Töø Huyeãn, Laâm Kyø Nhieân, Traàn Duy Ñöùc, Töø

Ñaêng Cô, Thang Ngoïc Suøng, Traàn Töï Phaùt, Hoaøng Kyø Traân, Chu Caûnh Döông, Traàn Thuïy

Phöôïng, Traàn Töï Lan, Traàn Döôïc Uyeân, Traàn Minh Haï, Traàn Dieãn Töù, Toân Thieân Traân, Toân

Thieân Thuïy, Toân Quyù Maäu; vaø 6 ngöôøi Vieät laø: Trònh Lieân Sôn, Phan Thieân Quaûng, Nguyeãn Nghi,

Traàn Trinh, Ñaënh Minh Baûn vaø Maïc Trieàu Ñaùn. 31 vò sau vieát 120 baøi thô hoïa Haø Tieân Thaäp

Vònh.

(13) Minh Boät Di Ngö goàm baøi phuù “Lö Kheâ Nhaøn Ñieáu” hôn traêm caâu vaø 32 baøi thô Ñöôøng luaät baèng

chöõ Haùn. Taäp thô ñöôïc Trònh Hoaøi Ñöùc phaùt hieän, roài cho khaéc in. Ñaây laø taäp thi hoïa raát quyù,

chaúng nhöõng veà phöông dieän söû lieäu, vaên hoïc, maø coøn quyù veà myõ thuaät, veà buùt tích cuûa caùc danh

buùt trong nhoùm Chieâu Anh Caùc. Ngoaøi ra, theo Trònh Hoaøi Ñöùc, trong baøi Taân Töï ñöôïc vieát naêm

Minh Maïng thöù 2, 1821, in trong taäp Minh Boät Di Ngö, thì Chieâu Anh Caùc coøn coù caùc boä saùch Haø

Tieân Vònh Vaät Thi Tuyeån, Chaâu Thò Trinh Lieät Taëng Ngoân, Thi Truyeän Taëng Löu Tieát Phuï vaø Thi

Thaûo Caùch Ngoân Vò Taäp.

3) Tham Töôùng Maïc Töû Duyeân(1)

Maïc Töû Duyeân (?-1780), coù nôi ghi laø Maïc Töû Dung, moät voõ töôùng thuoäc doøng hoï

Maïc Cöûu, laøm quan traûi qua hai trieàu chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø Nguyeãn AÙnh. OÂng

sinh tröôûng taïi Haø Tieân, laø con trai thöù naêm cuûa quan Ñoâ Ñoác Toång Traán Haø Tieân

Maïc Thieân Tích vaø Hieáu Tuùc Thaùi Phu Nhaân Nguyeãn Hieáu Tuùc, chaùu noäi cuûa Maïc

Cöûu. Ngay töø nhoû, Maïc Töû Duyeân ñaõ toû ra laø moät thanh nieân khoâi ngoâ ñænh ñaït, laïi

ñöôïc cha vaø oâng noäi cho hoïc caû vaên laãn voõ, neân ôû tuoåi 14, 15, oâng ñaõ tinh thoâng voõ

ngheä vaø am töôøng töù thö nguõ kinh. Sau ñoù, oâng ñöôïc oâng noäi laø Maïc Cöûu cho pheùp ñi

theo cha laø Maïc Thieân Tích cuøng theo giuùp chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn ñi

ñaùnh nghóa binh Taây Sôn vaø ñöôïc chuùa Nguyeãn phong chöùc Tham Töôùng(2)

. Keå töø khi

ñöôïc phong chöùc, 1775 ñeán 1777, cha con Maïc Thieân Töù, Maïc Töû Duyeân, Maïc Töû

Thaûng ñaõ doác heát loøng heát söùc phoø taù chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn(3)

.

OÂng ñaõ töøng saùt caùnh vôùi cha mình treân traän maïc cuõng nhö trong vieäc trò an khaép

mieàn Taây Nam Phaàn, nhaát laø vieäc khai khaån vaø baûo veä caùc vuøng Traán Giang, töùc Caàn

Thô nhaøy nay; Traán Di, töùc Baïc Lieâu ngaøy nay; vaø Long Xuyeân, töùc Caø Mau ngaøy

nay. Naêm Nhaâm Thìn, 1772, quaân Xieâm traøn qua ñaùnh phaù Haø Tieân, oâng ñaõ caàm

quaân ñaùnh giaëc nhieàu traän, nhöng quaân soá ñòch quaù ñoâng ñaûo neân oâng phaûi caàm cöï

207

cho cha mình laø Maïc Thieân Tích ruùt quaân veà Traán Giang. Roài sau ñoù, vì söïc ñòch quaù

maïnh, neân oâng cuõng phaûi ruùt quaân theo veà Traán Giang. Trong traän naøy, sinh maïng

daân chuùng Haø Tieân toån thaát raát naëng neà, vì quaân Xieâm ñi ñeán ñaâu cuõng ñoát phaù vaø

gieát haïi daân laønh. Khi mang quaân trôû laïi Haø Tieân, Maïc Töû Sanh phaûi giuùp cha mình

trong vieäc an daân nhö ngay laäp töùc taùi thieát nhöõng coâng trình bò giaëc Xieâm La phaù

hoaïi, uûy laïo vaø an uûi nhöõng naïn nhaân bò giaëc Xieâm laøm haïi trong khi chuùng chieám

ñoùng Haø Tieân. Nhôø loøng nhieät thaønh thöông daân maø chaúng bao laâu sau ñoù toaøn boä Haø

Tieân ñaõ ñöôïc taùi thieát moät caùch nhanh choùng.

Vaøo naêm Ñinh Daäu, 1777, xa giaù cuûa Taân Chính Vöông Nguyeãn Phuùc Döông bò

nghóa binh Taây Sôn truy ñuoåi cuõng chaïy vaøo vuøng ñaát Gia Ñònh, laïi bò truy ñuoåi nöõa,

chuùa Nguyeãn Phuùc Döông phaûi chaïy xuoáng vuøng Ba Gioàng vaø bò baét ôû ñoù. Trong khi

ñoù, cuõng trong naêm Ñinh Daäu, 1777, nghóa binh Taây Sôn truy ñuoåi chuùa Ñònh Vöông

ñeán vuøng Traán Giang, Tham Töôùng Maïc Thieân Töù ñaõ chæ huy binh só ngaên choáng

quaân Taây Sôn heát söùc anh duõng. Nhöng theá löïc cuûa nghóa binh quaù maïnh, neân cuoái

cuøng oâng thaát thuû taïi maët traän gaàn soâng Caùi Raêng, vì ñaây laø moät traän ñaùnh lôùn neân veà

sau naøy daân chuùng ñaët teân laø raïch Tham Töôùng vaø veà sau naøy khi xaây caàu daân chuùng

ñòa phöông ñaët teân laø Caàu Tham Töôùng. Sau khi thaát traän, Tham Töôùng Maïc Töû

Duyeân keùo taøn quaân chaïy veà Haø Tieân.

Luùc ñoù Long Nhöôïng Töôùng Quaân Nguyeãn Hueä cho ngöôøi ñeán Haø Tieân chieâu duï

doøng hoï Maïc. Tuy nhieân, söï meán moä vaø loøng chieâu hieàn ñaõi só cuûa Nguyeãn Hueä ñaõ

khoâng lay chuyeån ñöôïc loøng trung quaân aùi quoác cuûa doøng hoï naøy. Ít laâu sau ñoù, Maïc

Thieân Töù cuøng caùc con laø Maïc Töû Duyeân, Maïc Töû Thaûng, Maïc Töû Sanh... ñeàu laùnh

ra Phuù Quoác. Ít laâu sau, vua Xieâm laø Trònh Quoác Anh sai ngöôøi ñi ñoùn gia ñình Maïc

Thieân Töù sang Voïng Caùc. Veà sau naøy, coù ngöôøi toá caùo Toâng Quaän Coâng Maïc Thieân

Töù laøm noäi öùng möu laáy thaønh Voïng Caùc. Vua Xieâm tin lôøi, ngaøy muøng 5 thaùng 10

beøn cho baét giam vaø ñeán ngaøy 24 thaùng 10 naêm Canh Tyù, 1780, Xuaân Quaän Coâng

Toân Thaát Xuaân vaø toaøn theå con chaùu doøng hoï Maïc caû thaûy 53 ngöôøi ñeàu bò gieát cheát.

Soá daân Vieät Nam khaùc ôû Voïng Caùc ñeàu bò ñaøy ñi ra vuøng bieân aûi xa xaêm(4)

. Theo

Maïc Thò Gia Phaû, thì ñeán naêm 1788, Cai Cô Maïc Coâng Bính ñaõ ñem haøi coát Maïc

Thieân Töù, Maïc Töû Duyeân cuøng nhöõng ngöôøi trong doøng hoï Maïc veà caûi taùng trong khu

moä doøng hoï Maïc, treân nuùi Bình San, Haø Tieân.

Phaûi noùi binh löïc cuûa doøng hoï Maïc ôû Haø Tieân ñaõ heát loøng heát söùc giuùp söùc baûo veä

caû Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø Taân Chính Vöông Nguyeãn Phuùc Döông,

nhöng vì binh löïc cuûa hoï Maïc quaù yeáu so vôùi Taây Sôn, neân cuoái cuøng caû hai chuùa

Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø Nguyeãn Phuùc Döông ñeàu bò baét vaø bò xöû töû taïi thaønh Gia

Ñònh. Ñeán thôøi vua Minh Maïng, Tham Töôùng Maïc Töû Duyeân ñöôïc phong töôùc Chính

Lyù Haàu. Vua Minh Maïng cuõng phong cho oâng laøm thaàn Trung Nghóa.

Ghi Chuù:

208

(1) Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, doøng hoï Maïc ôû Haø Tieân coù hai ngöôøi laøm tôùi chöùc Tham Töôùng, ñoù laø

Tham Töôùng Maïc Töû Duyeân vaø Tham Töôùng Maïc Töû Sanh. Taïi Caàn Thô hieän nay coù nhöõng caùi

teân nhö caàu Tham Töôùng, raïch Tham Töôùng, chôï Tham Töôùng (nay laø chôï Xuaân Khaùnh), vaân vaân.

Theo Maïc Thò Gia Phaû, Vuõ Theá Dinh coù ghi: “Maïc Töû Duyeân laø ngöôøi ñaõ ñoán caây chaët goã ñeå bít

ñöôøng nöôùc, laäp chöôùng ngaïi choáng giöõ cöûa thaønh Traán Giang. Nhöõng vuøng coù teân Tham Töôùng

ñoù coøn laø vuøng maø Tham Töôùng Maïc Töû Duyeân ñaõ ñaët baûn doanh luùc ñang giuùp Nguyeãn AÙnh

choáng laïi nghóa binh Taây Sôn.”

(2) Hieän nay chuùng ta khoâng coù nhieàu taøi lieäu veà buoåi thieáu thôøi cuûa Tham Töôùng Maïc Töû Duyeân, chæ

bieát vaøo khoaûng thaùng 2 naêm AÁt Muøi, 1775, chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn bò quaân Trònh

töø ñaøng ngoaøi vaøo ñaùnh chieám thaønh Phuù Xuaân vaø nghóa binh Taây Sôn töø Quy Nhôn ñaùnh ra,

Nguyeãn Phuùc Thuaàn phaûi chaïy vaøo Beán Ngheù, Gia Ñònh. Nhaän ñöôïc tin naøy, Maïc Thieân Töù töø

Traán Giang ñem caùc con ñeán baùi yeát chuùa Ñònh Vöông. Chuùa laáy laøm caûm kích vaø khen ngôïi, gia

thaêng cho Maïc Thieân Töù laøm Ñoâ Ñoác Quaän Coâng, cho con laø Maïc Töû Duyeân laøm Tham Töôùng

Cai Cô sai veà traán giöõ ñaïo Traán Giang.

(3) Theo Maïc Thò Gia Phaû, Vuõ Theá Dinh coù ghi: “OÂng, Maïc Thieân Töù, baûo quan Tham Töôùng Maïc

Töû Dung chæ huy binh só vaøo ñaïo Ñoâng Khaåu, nay laø vuøng Sa Ñeùc, taäp lính traùng uûng hoä vua, vaø

keát hôïp caùc ñaïo quaân ñeå ñaùnh nghóa binh Taây Sôn. Ñòch thua phaûi ruùt lui. Tham Töôùng Maïc Töû

Duyeân trôû veà Traán Giang laäp chöôùng ngaïi, choáng giöõ cöûa thaønh. Roài vaøo khoaûng thaùng 7 naêm

Ñinh Daäu, 1777, OÂng, Maïc Thieân Töù, phuïng giaù ñöa vua Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn ñi

tröôùc, giöõ Tham Töôùng ôû laïi, vaøo ñoaïn soâng heïp, vuøng Caàn Thô, ñoán caây, chaët goã maø laáp bít

ñöôøng nöôùc.

(4) Keå veà caùi cheát cuûa nhieàu ngöôøi hoï Maïc, trong soá ñoù coù Tham Töôùng Maïc Töû Duyeân, trong saùch

Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, Trònh Hoaøi Ñöùc coù ghi: “Naêm Canh Tyù, 1780, muøa haï, thaùng 6,

Nguyeãn Phuùc AÙnh sai Cai Cô laø Saâm Ñöùc Haàu, Tónh Vieãn Haàu laøm söù thaàn sang Xieâm. Vöøa gaëp

taøu buoân cuûa vua Xieâm veà baùo raèng taøu Xieâm töø Quaûng Ñoâng, Trung Hoa veà, qua phaàn bieån Haø

Tieân bò chuû töôùng laø Chöôûng Cô Thaêng Bình Haàu cöôùp cuûa gieát ngöôøi. Veà sau naøy, coù moät vò

töôùng Xieâm teân laø Boà OÂng Giao töø Cao Mieân veà Xieâm toá caùo raèng y ñaõ baét ñöôïc maät thö töø Gia

Ñònh khieán Xuaân Quaän Coâng Toân Thaát Xuaân vaø Toâng Quaän Coâng Maïc Thieân Töù laøm noäi öùng

möu laáy thaønh Voïng Caùc. Vua Xieâm tin lôøi, ngaøy muøng 5 thaùng 10 beøn cho baét giam vaø tra hoûi,

nhöng moïi ngöôøi ñeàu keâu oan vaø khoâng bieát gì. Tham Töôùng Maïc Töû Duyeân coá söùc caûi laø bò oan,

beøn bò Phi Nhaõ Taân ñaùnh cheát(4)

. Trong khi ñoù thì Maïc Thieân Töù töï töû cheát trong nguïc. Ñeán ngaøy

24 thaùng 10 naêm Canh Tyù, 1780, Xuaân Quaän Coâng Toân Thaát Xuaân vaø toaøn theå con chaùu doøng hoï

Maïc caû thaûy 53 ngöôøi ñeàu bò gieát cheát. Soá daân Vieät Nam khaùc ôû Voïng Caùc ñeàu bò ñaøy ñi ra vuøng

bieân aûi xa xaêm.”

4) Tham Töôùng Maïc Töû Sanh (1769-1788)

Maïc Töû Sanh sinh naêm 1769 taïi Haø Tieân. OÂng laø con cuûa baø vôï thöù tö cuûa Ñoâ Ñoác

Maïc Thieân Töù. Nhö vaäy, oâng laø em cuøng cha khaùc meï vôùi Maïc Töû Duyeân. Ngay töø

luùc coøn raát treû, oâng ñaõ ñöôïc cha mình cho hoïc caû vaên laãn voõ, neân naêm vöøa 16 tuoåi laø

oâng ñaõ vaên voõ song toaøn. Luùc naøy oâng thöôøng theo cha ñi bình ñònh nhöõng vuøng phía

ñoâng baéc Mang Khaûm, coù khi ra Phuù Quoác tieåu tröø nhoùm cöôùp bieån Ñoà Baø.

Naêm 1775, chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn bò quaân Trònh vaø nghóa binh

Taây Sôn ñaùnh ñuoåi khoûi Phuù Xuaân, neân boû chaïy vaøo vuøng Beán Ngheù, thuoäc Gia

Ñònh, Maïc Thieân Töù ñem caùc con töø Traán Giang, Caàn Thô, ñeán baùi yeát chuùa. Chuùa

209

khen vaø uûy laïo, gia thaêng laøm Ñoâ Ñoác Quaän Coâng, cho con laø Maïc Töû Dung laøm

Tham Töôùng Cai Cô, Maïc Töû Hoaøng laøm Chöôûng Cô, Maïc Töû Thöôïng laøm Cai Cô,

luùc naøy Maïc Töû Sanh môùi vöøa 7 tuoåi, neân khoâng ñöôïc ban chöùc gì. Ñeán naêm Canh

Tyù, 1780, Toân Thaát Xuaân, Maïc Thieân Töù, Maïc Töû Dung, Maïc Töû Thaøng cuøng vôùi 53

ngöôøi nöõa bò vua Xieâm La saùt haïi ôû Voïng Caùc. Luùc naøy Maïc Töû Sanh vaø nhöõng anh

em khaùc vì coøn nhoû neân khoâng bò gieát maø chæ ñaøy ñeán vuøng queâ xa xoâi thoâi.

Vuõ Theá Dinh coù ghi laïi trong Haø Tieân Hieäp Traán Maïc Thò Gia Phaû, hay goïi taét laø

Maïc Thò Gia Phaû nhö sau: “Vua Xieâm laø Trònh Taân(1)

ra leänh ñaøy taát caû daân ta ra

mieàn ñaát hoang thaät xa. Cho ñeán naêm Nhaâm Daàn, 1782, Trònh Taân bò Chaát Tri, töùc

Chakra, Rama I, laät ñoå. Anh em Maïc Töû Sanh coøn nhoû, may ñöôïc moät vieân quan

ngöôøi Xieâm teân Kyø La Haâm nuoâi naáng. Ñeán naêm Giaùp Thìn, 1784, khi Nguyeãn AÙnh

töû ñaûo Coå Coâng chaïy qua Xieâm, vua Rama I cho ñoùn ôû Voïng Caùc. Vua Xieâm cho

Maïc Töû Sanh ñeán chaøo. Roài ñeán ngaøy moàng chín thaùng 6 naêm Giaùp Thìn cho xuaát

binh, laáy Chieâu Taêng laøm chuû töôùng, Chieâu Söông laøm tieân phong. Ñoàng thôøi, vua

Xieâm ra leänh cho Maïc Töû Sanh theo haàu nguyeãn AÙnh. Naêm naøy Töû Sanh vöøa leân 16

tuoåi.”

Nhö vaäy ñeán thaùng 6 naêm 1784, Maïc Töû Sanh môùi ñöôïc phong laøm Tham Töôùng

Lyù Chaùnh Haàu, vôùi nhieäm vuï theo haàu Nguyeãn AÙnh vaø giöõ gìn vuøng ñaát Traø OÂn.

Trong khi lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh ñang ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn

döôùi söï chæ huy cuûa Nguyeãn Hueä, thì Maïc Töû Sanh ñaäu thuyeàn ôû xa maët traän chôø

chuùa Nguyeãn töø Haø Tieân veà Traán Giang, töùc Caàn Thô ngaøy nay. Toái ngaøy muøng 9

thaùng 12 naêm Giaùp Thìn, 1784, Tham Töôùng Maïc Töû Sanh ñöa quaân veà beân bôø soâng

Haäu, cuõng trong vuøng Traán Giang(2)

, thuoäc dinh Long Hoà, thì hay tin nghóa binh Taây

Sôn ñaõ ñaùnh baïi lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh. Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông ñang

troán veà Xieâm La baèng ñöôøng boä. Luùc naøy, Nguyeãn AÙnh boân taåu veà Traán Giang, ñöôïc

Phoù Cai Ñoäi teân Tín röôùc leân thuyeàn cuûa Tham Töôùng ñeå chaïy veà Haø Tieân.

Roõ raøng lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh thaát baïi khoâng chæ vì bò traän hoûa coâng

long trôøi lôû ñaát treân khuùc soâng Myõ Tho vuøng Raïch Gaàm Xoaøi Muùt cuûa thieân taøi quaân

söï Nguyeãn Hueä, maø theo söï ghi cheùp laïi cuûa Tham Töôùng Maïc Töû Sanh, boïn Xieâm

La döôùi söï chæ huy cuûa Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông ñaõ laøm nhieàu ñieàu taøn baïo khieán

maát loøng daân, neân môùi deã daøng bò nghóa binh Taây Sôn ñaùnh cho tôi taû.

Sau ñoù Nguyeãn AÙnh baûo Tham Töôùng Lyù Chính Haàu Maïc Töû Sanh: “Khanh haõy

mang böùc quoác thö naøy ñi tröôùc sang Xieâm thoâng baùo tình hình söï vieäc cho hoï hay,

traãm seõ cöû Ñoäi Trung(3)

ñi theo sau. Khanh khaù vì quoác gia maø taän taâm laøm troøn vieäc

naøy, chôù ñeå phuï loøng traãm.” Luùc baáy giôø thuoäc quyeàn cuûa Tham Töôùng chæ coøn ba

chieán thuyeàn. Sau khi daën doø Tham Töôùng Maïc Töû Sanh moïi chuyeän, Nguyeãn AÙnh

laáy 2 chieác cuøng vôùi ñaùm taøn quaân chaïy ra ñaûo Thoå Chu, chæ chöøa laïi cho Tham

Töôùng 1 chieác ñeå ñi Xieâm La. Tham Töôùng Maïc Töû Sanh khôûi haønh ñi Xieâm vaøo

khoaûng ngaøy 15 thaùng 12 naêm 1784. Ñeán ngaøy 18 thì döøng laïi ôû ñaûo Coå Coâng ñeå chôø

210

Ñoäi Trung. Khi aáy laïi gaëp ñöôïc ñoaøn thuyeàn cuûa Xieâm ñi tuaàn bieån, neân caû ñoaøn

ñöôïc quan Xieâm laø Phi Nhaõ Thoân daãn veà kinh ñoâ Voïng Caùc.

Ñeán ngaøy 25 thaùng 12, Lyù Chính Haàu Maïc Töû Sanh vaøo yeát kieán vua Xieâm ñeå ñeä

trình quoác thö. Nhò Vöông Xieâm La xem quoác thö xong caû giaän noùi: “Hoâm tröôùc thaáy

boïn naøy sai ngöôøi ñem veà nöôùc naøo laø ñaøn baø con gaùi, vaø raát nhieàu vaøng baïc, ta ñaõ

ñoaùn tröôùc laø boïn naøy roài seõ laøm hoûng chuyeän. Ñang ñònh saém söûa taøu thuyeàn qua

cöùu vieän, nhöng khoâng coøn kòp nöõa. Tuy nhieân, thaéng baïi cuõng laø chuyeän thöôøng tình

cuûa nhaø binh, boïn aáy daãu coù thua traän, leõ naøo laïi khoâng bieát thu gom taøn quaân ñeå

khoâi phuïc laïi hay sao? Nay xem thö cuûa quoác vöông ngaøi göûi, ta môùi bieát nguyeân do

taïi sao baïi traän.” Sau ñoù vua Xieâm La cöû töôùng Phi Nhaõ Xuaân chæ huy 10 chieán

thuyeàn daãn theo ñoaøn thuyeàn cuûa Lyù Chính Haàu Maïc Töû Sanh ñi ñöôøng bieån ngöôïc

veà höôùng Cao Mieân ñeå doø xeùt tình hình cuûa 2 baïi töôùng Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông.

Ñeán luùc gaàn tôùi Phuù Quoác thì gaëp nhoùm taøn quaân cöôùp ghe thuyeàn cuûa daân chuùng ñeå

chaïy veà baèng ñöôøng bieån. Boïn naøy cho bieát 2 töôùng Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông ñaõ

boû leân ñöôøng boä maø veà tröôùc. Ñeán thaùng 2 naêm AÁt Tî, 1785, nhoùm taøn quaân cuûa

Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông môùi chaïy veà ñeán Voïng Caùc. Vua Xieâm La ra leänh haï

nguïc caû hai vieân baïi töôùng.

Tham Töôùng Maïc Töû Sanh ôû laïi Xieâm La cho maõi ñeán naêm 1787 thì vua Xieâm

môùi ra leänh cho oâng cuøng Cai Hoaït trôû veà traán giöõ ñaát Haø Tieân ñeå laøm choã döïa cho

Nguyeãn AÙnh. Khi trôû veà Haø Tieân, Maïc Töû Sanh sai Cai Hoaït chôû 300 khaåu suùng ñieåu

thöông daâng cho Nguyeãn AÙnh ñeå giuùp vò chuùa naøy taêng cöôøng vuõ khí. Trong khi ñoù, ôû

taïi Haø Tieân, daàu luùc naøy haõy coøn raát treû nhöng Tham Töôùng Maïc Töû Sanh cuõng theo

göông oâng noäi vaø cha mình raùo rieát thieát laäp heä thoáng phoøng thuû cuõng nhö boá phoøng

quaân lính ñeå baûo veä trò an cho daân chuùng trong traán. Daàu thôøi gian oâng traán nhaäm ñaát

Haø Tieân raát ngaén, nhöng oâng laïi laø laø moät trong nhöõng haøo kieät coù coâng raát lôùn trong

vieäc laøm cho nhaø cöûa phoá thò trong caû vuøng ñaát Haø Tieân trôû neân khang trang yeân oån

vôùi kinh teá phaùt trieån khieán cho daân chuùng ñöôïc an cö laïc nghieäp. Tuy nhieân, khoâng

may cho daân chuùng Haø Tieân, chæ hôn moät naêm sau khi veà Haø Tieân thì Tham Töôùng

Maïc Töû Sanh laâm troïng beänh vaø qua ñôøi taïi ñoù(4)

. Coù moät ñieàu khoù hieåu laø Maïc Töû

Sanh cheát taïi Haø Tieân, nhöng trong khu moä cuûa doøng hoï Maïc laïi khoâng coù moä cuûa

oâng. Hieän nay chuùng ta vaãn chöa coù taøi lieäu xaùc thöïc veà nôi oâng ñöôïc an taùng. Töôûng

cuõng neân nhaéc laïi ñieàu naøy ñeå cho nhöõng ngöôøi ñôøi sau roäng ñöôøng nghieân cöùu, ñoái

vôùi con chaùu hoï Maïc, ngay caû haøi coát cuûa hai oâng Maïc Thieân Töù vaø Maïc Töû Duyeân

cheát beân Xieâm La coøn ñöôïc mang veà caûi taùng ôû Haø Tieân. Vaäy thì chuyeän Maïc Töû

Sanh cheát ôû Haø Tieân maø khoâng ñöôïc an taùng ôû Haø Tieân laø moät ñieàu laï, raát laï!

Ghi Chuù:

(1) Trònh Taân (Phraya Tak), töùc Phi Nhaõ Taân, coù saùch ghi laø Trònh Quoác Anh.

(2) Coù ngöôøi ngoä nhaän Tham Töôùng Maïc Töû Sanh cheát taïi Traán Giang, ngay caàu Tham Töôùng ngaøy

nay. Theo Maïc Thò Gia Phaû, chính Tham Töôùng Maïc Töû Duyeân môùi laø ngöôøi ñoán chaët caây goã laäp

211

ra chöôùng ngaïi, bít ñöôøng nöôùc ñeå choáng giöõ thaønh Traán Giang, chöù khoâng phaûi laø Tham Töôùng

Maïc Töû Sanh. Hieän nay coøn moät con raïch mang teân Tham Töôùng thuoäc phöôøng Xuaân Khaùnh,

thaønh phoá Caàn Thô, khoâng bieát luùc vieát baøi naøy thì con raïch aáy coøn hay khoâng, vì raát coù theå chính

phuû môùi ñaõ cho laáp laïi trong keá hoaïch phaùt trieån thaønh phoá Caàn Thô.

(3) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc ghi cheùp nhaân vaät naøy laø Cai Cô Trung, khoâng

noùi hoï, laø caäu cuûa Chaâu Vaên Tieáp.

(4) Theo Vuõ Theá Dinh, bieät hieäu Thaän Vi Thò, laøm chöùc Haø Tieân Traán Tuøng Traán Cai Ñoäi, töôùc Dinh

Ñöùc Haàu, ñaõ vieát trong quyeån “Haø Tieân Traán, Hieäp Traán Maïc Thò Gia Phaû” vaøo naêm Gia Long

thöù 17, vaøo ngaøy 19 thaùng 6 naêm Maäu Daàn, nhaèm ngaøy 21 thaùng 7 naêm 1818, Tham Töôùng Maïc

Töû Sanh veà laïi Haø Tieân naêm 1787 vaø maát vaøo naêm sau, töùc naêm 1788. Saùch Quoác Söû Quaùn Trieàu

Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân cuõng ghi töông töï: “Muøa thu naêm Ñinh Muøi, 1787, Sanh

theo vua (Nguyeãn Phuùc AÙnh) veà Gia Ñònh, ñöôïc laáy laøm Löu thuû Haø Tieân. Khi ñai binh tieán ñaùnh

quaân giaëc. Töû Sanh hieán 300 khaåu suùng coø maùy ñaù löûa ñeå giuùp vaøo quaân duïng. Muøa haï naêm Maäu

Thaân, Töû Sanh cheát, ñöôïc taëng laø Ñaëc Tieán Phuï Quoác Thöôïng Töôùng Quaân Caåm Y Veä Chöôûng

Veä Söï Ñoâ Ñoác Chöôûng Cô.”

5) Döông Ngaïn Ñòch (?-1688)

Vuøng cuoái mieàn xöù Ñaøng Trong vaøo khoaûng haäu baùn theá kyû thöù 17 laø vuøng Moâ

Xoaøi vaø Ñoàng Nai. Luùc naøy löu daân Vieät Nam ñaõ ñi ñeán nhöõng vuøng xa hôn veà

phöông Nam vaø cö nguï chung ñuïng vôùi ngöôøi Chaân Laïp, nhöng chuùa Hieàn Vöông luùc

aáy phaûi ñöông ñaàu vôùi nhieàu vaán ñeà veà phía maët Baéc neân chöa raûnh tay ñeå tính

chuyeän trong Nam. Naêm 1644, thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn thì chuùa Hieàn Vöông ñaõ

coù coâng ñaùnh tan Haûi Quaân Hoøa Lan taïi cöûa bieån Thuaän An. Sau khi leân ngoâi chuùa

naêm 1648, chuùa Hieàn Vöông laïi phaûi ñaùnh nhieàu traän vôùi quaân chuùa Trònh töø naêm

1648 ñeán naêm 1672 neân keá hoaïch löu daân veà phöông Nam bò ñình treä. Naêm 1679, coù

nhieàu nhoùm cöïu thaàn nhaø Minh vì khoâng phuïc Thanh Trieàu neân dong buoàm xuoâi Nam

tìm nôi tî naïn(1)

. Trong soá nhöõng nhoùm naøy, ñaùng keå nhaát laø Toång Binh Traán Thuû

Thuûy Luïc ôû Long Moân, thuoäc tænh Quaûng Ñoâng laø Döông Ngaïn Ñòch vaø Phoù Töôùng

cuûa oâng laø Hoaøng Taán (Huyønh Tieán), vaø quan Toång Binh Traán Thuû caùc chaâu Cao,

Loâi, Lieâm laø Traàn Thöôïng Xuyeân, coøn goïi laø Traàn Thaéng Taøi, cuøng phoù töôùng laø

Traàn An Bình, ñem gia quyeán vaø tuøy tuøng treân 3.000 ngöôøi vaø 50 chieán thuyeàn ñeán

cöûa Töø Dung vaø cöûa Ñaø Naúng, xin yeát kieán chuùa Hieàn Vöông ñeå xin tî naïn.

Töôûng cuõng neân nhaéc laïi moät chuùt veà Döông Ngaïn Ñòch, moät thuû laõnh phaûn Thanh

phuïc Minh, Toång Binh. Sau khi nhaø Minh suïp ñoå, theo Trònh Thaønh Coâng traán giöõ caùc

vuøng Long Moân, Khaâm Chaâu, Quaûng Taây... Theo saùch Phoøng Thaønh Huyeàn Chí

(防城縣志), naêm 1661, Döông Ngaïn Ñòch xuaát quaân tieán chieám ñaûo Long Moân ôû

Khaâm Chaâu vaø kieåm soaùt toaøn boä khu vöïc bieån xhung quanh Khaâm Chaâu vaø Phoøng

Thaønh, töï xöng laø Döông Vöông. Sau ñoù ñöôïc Trònh Kinh, con trai Trònh Thaønh Coâng,

phong chöùc Vuõ Traán Toång Binh. Sau khi laät ñoå nhaø Minh, nhaø Thanh chæ bình ñònh

ñöôïc vuøng töø phía Baéc soâng Döông Töû, coøn veà phía Nam, nhieàu thuû lónh phaûn Thanh

phuïc Minh noåi leân khaép nôi, neân coù khi nhaø Thanh ñem quaân tôùi ñaùnh chieám, roài ruùt

212

lui. Khoaûng nhöõng naêm 1665-1666, quaân Thanh tieán chieám ñaûo Long Moân, nhöng

ñeán 1677, taïi Long Moân coù loaïn Tam Phieân, Döông Ngaïn Ñòch ñöôïc leänh Trònh Kinh,

caát quaân taùi chieám ñaûo Long Moân vaø caùc vuøng khaùc ôû Khaâm Chaâu. Ñeán ñaàu naêm Kyû

Muøi, 1679, sau khi bình ñònh caùc vuøng ôû phía Baéc, quaân Thanh ñem ñaïi quaân xuoâi

Nam coâng haõm ñaûo Long Moân vaø truy kích binh töôùng Long Moân moät caùch quyeát

lieät. Döông Ngaïn Ñòch thaáy khoâng coøn hy voïng khoâi phuïc nhaø Minh, beøn cuøng gia

quyeán vaø binh töôùng quyeát ñònh xuoâi thuyeàn veà phöông Nam. Ñeán thaùng 3 naêm 1679,

thuyeàn cuûa oâng cuøng binh töôùng Long Moân tôùi bôø bieån mieàn Trung, xin ñöôïc thaàn

phuïc chuùa Nguyeãn vaø trôû thaønh ngöôøi coù coâng ñaàu trong vieäc khai khaån vaø phaùt trieån

vuøng ñaát Myõ Tho.

Theo Trònh Hoaøi Ñöùc trong Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, Döông Ngaïn Ñòch teân thaät

laø Döông Nhò, goác ngöôøi tænh Quaûng Taây beân Trung Hoa. Sau khi nhaø Minh bò nhaø

Thanh tieâu dieät, oâng trôû thaønh moät teân cöôùp bieån töøng vaãy vuøng taïi mieàn Nam Trung

Hoa, vöøa hoaït ñoäng baûo veä caùc ñoäi thöông thuyeàn cuûa Trònh Thaønh Coâng, maø cuõng

vöøa hoaït ñoäng quaân söï höôùng öùng phong traøo Phaûn Thanh Phuïc Minh cuûa Ngoâ Tam

Queá, quaáy roái nhaø Thanh taïi caùc phuû Cao, Loâi, Lieâm trong tænh Quaûng Ñoâng. Ñeán khi

thaáy söï voâ voïng cuûa phong traøo Phaûn Thanh Phuïc Minh, oâng cuøng quan Toång binh ba

chaâu Cao, Loâi, Lieâm ñöa heát quaân binh vaø gia quyeán khoaûng 3.000 ngöôøi vaø 30 chieán

thuyeàn ñeán treo côø traéng vaø ñaäu doïc eo bieån Ñaø Naúng. Khi quan tuaàn tra cöûa bieån Tö

Dung ñeán tra hoûi söï vieäc thì Döông Ngaïn Ñòch ñaõ trình raèng: “Chuùng toâi laø baày toâi

cuûa nhaø Ñaïi Minh, vì nöôùc heát loøng trung, nay ñaõ löïc kieät theá cuøng, quoác toå nhaø Minh

ñaõ chaám döùt. Chuùng toâi chaúng chòu laøm toâi nhaø Thanh, neân chaïy ñeán quyù quoác, thaønh

taâm xin laøm toâi tôù.” Ñoàng thôøi, Döông Ngaïn Ñòch cuõng sai Phoù töôùng Huyønh Tieán

cuøng Quaùch Tam theo quan Tuaàn bieån Trí Thaéng Haàu ñeán Phuû Chuùa trình baøy

nguyeän voïng.

Thoaït ñaàu chuùa muoán töø choái vì thaáy khoâng tieän khi cho hai ñaïo binh khaù lôùn ôû saùt

kinh thaønh, laïi nöõa neáu chöùa chaáp hoï, coù theå bò raéc roái vôùi Thanh Trieàu. Luùc baáy giôø,

chuùa Nguyeãn vaø beà toâi gaëp moät tröôøng hôïp voâ cuøng khoù xöû, vì Nam-Baéc ñang phaân

tranh, chuùa Trònh ñang tìm caùch doøm ngoù mieàn Nam, maø laïi coù moät ñoaøn chieán

thuyeàn vaø quaân binh laï töø xa ñeán, khoâng bieát thöïc hö ra sao, laøm sao tin ñöôïc? Theâm

vaøo ñoù, loøng daï cuûa nhöõng ngöôøi naøy chöa hieåu ñöôïc vaø ngoân ngöõ baát ñoàng, laøm sao

ñieàu khieån ñöôïc hoï? Coøn neáu töø choái, vôùi moät ñoäi chieán thuyeàn lôùn vaø binh só ñoâng

ñaûo nhö vaäy, neáu hoï coá tình ñaùnh laïi thì nhaát thôøi quaân Nam cuõng khoù maø ñaùnh traû.

Tuy nhieân, khi chuùa Nguyeãn cuøng baøn baïc vôùi quaàn thaàn, thaáy raèng hoï ñang bò theá

cuøng baùch môùi chaïy ñeán nhôø mình, chuùng ta khoâng theå cöï tuyeät loøng trung yù thaønh

naøy cuûa hoï.

Nhöng veà sau tính laïi, chuùa Nguyeãn nhaän thaáy ñaát Ñoâng Phoá cuûa nöôùc Chaân Laïp

bao la baït ngaøn, maø trieàu ñình vaãn chöa coù ñieàu kieän ñeå kinh lyù, chi baèng laáy söùc cuûa

hoï ñeán ñoù khai khaån ñeå ôû, neân chuùa Nguyeãn beøn ñoàng yù cho hai oâng moät veà mieät Myõ

Tho vaø moät veà vuøng Ñoàng Nai, ñeå vöøa giuùp ñaùm löu daân Vieät Nam ñang ôû chung

213

ñuïng vôùi ngöôøi Chaân Laïp, vöøa tieáp tuïc khai khaån nhöõng vuøng ñaát haõy coøn hoang vu,

maø cuõng vöøa traán aùt quaân Xieâm vaø Chaân Laïp luùc naøo cuõng laêm le quaáy phaù vuøng ñaát

môùi naøy. Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí coù cheùp: “Khi aáy Baéc Haø coù nhieàu vieäc bieán

loaïn, maø quan binh cuûa hoï ôû xa tôùi, chöa bieát hö thöïc theá naøo, huoáng chi hoï laïi y phuïc

khaùc, tieáng noùi khaùc, khoù söû duïng. Nhöng hoï trong luùc theá cuøng neân phaûi chaïy sang,

khaån khoaûn baøy toû taám loøng thì cuõng khoâng neân cöï tuyeät... Vaû laïi ñòa phöông Giaûn

Phoá (Gia Ñònh) ñaát ruoäng töôi toát keå ñeán ngaøn daëm, trieàu ñình chöa raønh kinh lyù, chi

baèng nay ta lôïi duïng söùc maïnh cuûa hoï, cho khai phaù ñaát ñai ñeå ôû, cuõng laø moät vieäc maø

ñöôïc ba ñieàu lôïi.” Vì theá Chuùa Hieàn ra leänh khoaûn ñaõi vaø cho hoï giöõ nguyeân chöùc

töôùc nhö cuõ. Sau ñoù Chuùa ban chieáu chæ cho Döông Ngaïn Ñòch vaø Phoù töôùng Hoaøng

Taán theo cöûa Xoaøi Raïp vaø caùc cöûa Tieåu, Ñaïi ñi leân khai phaù höôùng Myõ Tho(2)

. Ñaây

quaû laø moät quyeát ñònh heát söùc quan troïng cuûa Chuùa Hieàn veà caû hai maët kinh teá vaø

chieán löôïc. Nhaát laø vuøng Myõ Tho, treân vuøng soâng Tieàn Giang, haøng naêm quaân Laøo vaø

quaân Xieâm La thöôøng hay theo con nöôùc ñi xuoáng vuøng naøy cöôùp phaù vaø saên luøng

noâng noâ. Tuy nhieân, chính nhôø nhöõng ñaïo quaân huøng maïnh giöõ an ninh traät töï neân

chaúng maáy choác, caùc saéc toäc Vieät, Mieân vaø Hoa cuøng nhau khai phaù, phaùt trieån vaø

bieán nhöõng vuøng ñaát naøy thaønh moät trong nhöõng vuøng ñaát truø phuù nhaát Nam Kyø thôøi

ñoù.

Döông Ngaïn Ñòch ñöôïc chuùa Nguyeãn cho pheùp ñi vaøo vuøng Peam Meso(3)

ñeå khai

hoang laäp phoá thò vaø chôï buùa. Theo Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí: “Taïi Myõ Tho, phoá xaù

buoân baùn ñoâng ñuùc. Chôï phoá Myõ Tho coù nhaø ngoùi coät chaïm, ñình cao, chuøa roäng, ghe

thuyeàn ôû caùc ngaõ soâng, bieån ñeán ñaäu ñoâng ñuùc, laøm thaønh moät choán ñaïi ñoâ hoäi, raát

phoàn hoa, huyeân naùo. Beân caïnh ñoù, taïi Myõ Tho Döông Ngaïn Ñòch cuõng khai khaån

nhieàu thoân aáp. Vuøng naøy ñaát ñai phì nhieâu, soâng saâu nöôùc chaûy, raát thuaän tieän cho

vieäc troàng troït.” Theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí: “ÔÛ ñaây ngöôøi Hoa cuøng ngöôøi Vieät

khai phaù ñaát môùi laøm ruoäng, laäp vöôøn troàng cau baùn cho thöông nhaân Maõ Lai. Ruoäng

baèng phaúng toát ... coù nhöõng vöôøn cau xum xueâ. Nhaø naøo cuõng coù chöùa cau khoâ vaø cau

töôi ñaày saân, ñaày laãm ñeå baùn ñi caùc nôi xa gaàn. Ñôøi soáng daân Myõ Tho thôøi ñoù coù phaàn

sung tuùc hôn ôû Gia Ñònh. Phuï nöõ thì nuoâi taèm, deät cöûi cuõng hôn, maø nhaø noâng caøy caáy

cuõng hôn.” Khaùc vôùi nhöõng nhoùm löu daân ngöôøi Vieät ñeán ñoù tröôùc ñaây laø chæ löu taâm

ñeán phaù röøng laøm ruoäng raãy, nhöõng nhoùm ngöôøi Hoa môùi ñeán naøy hoï vöøa phaù röøng

laøm ruoäng raãy, vöøa laøm thöông maïi buoân baùn. Hai nhoùm ngöôøi Hoa naøy ñeán Vieät

Nam thôøi ñoù ñi theo raát nhieàu nhaø khoa baûng baát maõn vôùi Thanh trieàu neân chaúng maáy

choác hai vuøng Ñoàng Nai vaø Myõ Tho bieán thaønh hai thaønh phoá vöøa lôùn maïnh veà caùc

maët noâng nghieäp, thöông maïi, vaø vaên hoùa(4)

. Hoï bieán hai vuøng naøy thaønh hai trung

taâm thöông maïi vaø giao dòch vôùi nöôùc ngoaøi lôùn nhaát vuøng Nam Kyø. Cuõng nhö Maïc

Cöûu ôû Haø Tieân, hoï giao dòch vôùi ngöôøi vôùi ngöôøi Taân Gia Ba, Höông Caûng, Nhaät

Baûn, vaø ngöôøi Taây Döông (ngöôøi AÂu chaâu noùi chung). Thuyeàn buoân caùc xöù naøy tôùi

lui vuøng Myõ Tho vaø Ñoàng Nai taáp naäp, nhaát laø vuøng Myõ Tho raát thuaän ñöôøng ra bieån

ñeå ñi veà mieàn Trung hay caùc xöù khaùc.

214

Thaùng 5 naêm 1679, chuùa Hieàn Nguyeãn Phuùc Taàn sai Vaên Trinh höôùng daãn ñoaøn

binh thuyeàn cuûa Döông Ngaïn Ñòch ñeán ñoùng ôû Peam Meso. Döông Ngaïn Ñòch cho

quy tuï daân baûn ñòa Cao Mieân vaø ngöôøi Vieät veà ñaây cuøng keát thaønh thoân xoùm ñeå cuøng

nhau khai khaån hoang ñòa vaø phaùt trieån. Khi ñoaøn daân binh Long Moân cuûa Döông

Ngaïn Ñòch tôùi ñònh cö taïi vuøng Myõ Tho thì tình hình Chaân Laïp raát roái raém. Hai anh

em chaùnh vöông Naëc Thu (ôû Nam Vang) vaø nhò vöông Naëc Noän (ôû Saøi Coân) ñang luùc

tranh giaønh quyeàn löïc, neân kình choáng nhau quyeát lieät. Naëc Noän töø Saøi Coân keùo quaân

leân ñaùnh Naëc Thu ôû Nam Vang. Naëc Thu caàu vieän vaø ñöa quaân Xieâm La veà ñaùnh,

Naëc Noän thua neân phaûi chaïy trôû veà Saøi Coân. Sau ñoù Naëc Noän nhôø quaân Long Moân vaø

quaân Ñoà Baø trôï löïc ñaùnh chieám hai phuû Kankau vaø Trapeùang. Naêm 1684, Naëc Thu

laïi nhôø quaân Xieâm La giuùp ñeå tröø khöû Naëc Noän, neân Naëc Noän phaûi caàu cöùu ñeán chuùa

Nguyeãn. Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieàn Bieân, quyeån IV, trong khoaûng nhöõng naêm

1689, 1690, Phoù töôùng cuûa Döông Ngaïn Ñòch laø Hoaøng Tieán aâm möu ly khai, muoán

taùch rôøi ra khoûi theá löïc nhaø Nguyeãn, gieát chuû töôùng Döông Ngaïn Ñòch roài töï xöng laø

Phaán Duõng Hoå Oai Töôùng Quaân, thoáng laõnh binh töôùng Long Moân, keùo quaân veà vuøng

Raïch Than, nay thuoäc tænh Kieán Hoøa, xaây thaønh ñaép luõy, ñuùc suùng ñaïn, vaø ñoùng theâm

chieán thuyeàn. Beân caïnh ñoù, Hoaøng Tieán coøn cho quaân só ñi caùc nôi cöôùp phaù. Chính

vöông Chaân Laïp luùc ñoù laø Naëc OÂng Thu töùc giaän trieàu ñình xöù Ñaøng Trong ñaõ ñöa

giaëc vaøo ñaát cuûa oâng ta, neân boû leä trieàu coáng xöù Ñaøng Trong. Ñoàng thôøi, Naëc Thu

coøn cho xaây ñaép ba luõy Bích Ñoâi, Caàu Nam vaø Nam Vang, roài chaén xích saét ngang

caùc cöûa soâng vôùi yù ñònh choáng ñoái laïu daøi. Phoù Vöông Naëc OÂng Noän lieàn baùo aâm

möu aáy veà cho trieàu ñình nhaø Nguyeãn. Chuùa Nguyeãn Phuùc Traên beøn sai Mai vaïn

Long, Nguyeãn Höõu Haøo vaø Traàn Thöôïng Xuyeân caát quaân ñi ñaùnh deïp(5)

. Traàn

Thöôïng Xuyeân ñeán nôi chieâu duï ñöôïc raát nhieàu quaân Long Moân, vaø ñöôïc chuùa

Nguyeãn Phuùc Traên giao cho oâng vaø con laø Traàn Ñaïi Ñònh tieáp tuïc cai quaûn quaân

Long Moân. Luùc naøy Traàn Thöôïng Xuyeân nhaäp hai nhoùm ngöôøi Minh laïi roài phaân

coâng ra ñoùng nhieàu nôi taïi caùc vuøng Phieân Traán (Saøi Goøn-Gia Ñònh), Ngö Kheâ (thuoäc

dinh Long Hoà), Doanh Chaâu (thuoäc ñaïo Taân Chaâu), vaân vaân.

Noùi toùm laïi, trong nhöõng nhoùm ngöôøi Minh ñeán khai phaù Xöù Ñaøng Trong, coù leõ

Döông Ngaïn Ñòch laø ngöôøi lôùn tuoåi nhaát, laïi theâm taøi ngheä voâ song, vaên voõ kieâm

toaøn, neân oâng ñaõ cuøng vôùi Toång binh Cao Loâi Lieâm laø Traàn Thöôïng Xuyeân nhanh

choùng ñöa vuøng Ñaát Phöông Nam ñeán choã truø phuù vaø thònh vöôïng. Maëc daàu oâng chæ

soáng taïi vuøng ñaáy naøy voûn veïn trong 9 naêm, nhöng khoaûng thôøi gian ngaén nguûi ñoù,

cuõng ñuû cho moät ngöôøi laõnh ñaïo taøi ba nhö oâng bieán moät vuøng Myõ Tho röøng raäm

hoang vu thaønh moät Myõ Tho Ñaïi Phoá vôùi phoá saù uy nghieâm traùng leä treân bôø, döôùi

soâng thì ghe thuyeàn buoân baùn taáp naäp. Coâng lao khai môû vaø baûo veä vuøng Ñaát Phöông

Nam cuûa Döông Ngaïn Ñòch ñaùng ñöôïc daân chuùng vuøng ñaát naøy, nhaát laø daân vuøng Myõ

Tho ñôøi ñôøi kính ngöôõng vaø ghi ôn.

Ghi Chuù:

215

(1) Naêm 1644, quaân Maõn Thanh ôû mieàn Baéc Trung Hoa xaâm chieám vaø laät ñoå vöông trieàu nhaø Minh.

Luùc ñoù quan quaân vaø daân chuùng Trung Hoa trung thaønh vôùi nhaø Minh noåi leân khaùng chieán choáng

laïi söï xaâm laêng cuûa nhaø Maõn Thanh. Phong traøo phaûn Thanh phuïc Minh ôû caùc vuøng Trieát Giang,

Phuùc Kieán, vaø Quaûng Ñoâng do Trònh Thaønh Coâng laõnh ñaïo ñöôïc coi laø maïnh nhaát. Tuy nhieân,

tröôùc söùc taán coâng nhö vuõ baõo cuûa quaân Maõn Thanh, naêm 1661, Trònh Thaønh Coâng phaûi ruùt lui ra

ñaûo Ñaøi Loan. Sau ñoù caùc löïc löôïng phaûn Thanh daàn daàn tan raõ vaø bò truy ñuoåi, neân hoï phaûi boû

chaïy khoûi Trung Hoa.

(2) Chuùa laïi coøn göûi chæ duï sang Cao Mieân cho vua Naëc OÂng Thu ñeå ñaát Meso cho quaân binh cuûa

Döông Ngaïn Ñòch khai khaån. Ñoàng thôøi chuùa Nguyeãn cuõng sai töôùng thaàn Xaù Sai Vaên Trinh daãn

ñöôøng ñöa Döông Ngaïn Ñòch vaøo cöûa Soaøi Raïp vaø cöûa Tieåu, cöûa Ñaïi ñeå ñi vaøo Pream Meso (nay

laø Myõ Tho). Myõ Tho laø vuøng ñaát ñai raát roäng. Tröôùc khi ñoaøn daân binh Long Moân cuûa Döông

Ngaïn Ñòch ñeán thì ñaõ coù moät soá daân Vieät vaøo ñaây khai hoang môû ruoäng. Chính vì vaäy maø khi

nhoùm Long Moân tôùi ñònh cö taïi ñaây hoï ñaõ deã daøng laäp neân Myõ Tho Ñaïi Phoá, nôi moät thôøi quy tuï

raát nhieàu loaïi thuyeàn buoân cuûa ngöôøi Trung Hoa, Taây Döông, Nhaät Baøn, Ñoà Baø (Java), vaân vaân,

tôùi lui mua baùn taáp naäp. Tuy ngöôøi Hoa chuyeân ngheà thöông maõi vaø moät soá laøm dòch vuï, nhöng luùc

hoï ñeán Myõ Tho thì ñaát hoang coøn quaù nhieàu, neân moät soá ñoâng ngöôøi Hoa ñaõ phaân taùn theo ngöôøi

Vieät ñi vaøo nhöõng vuøng xa laøm noâng.

(3) Saùch Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieàn Bieân, soaïn naêm 1844, Vieän Söû Hoïc phieân dòch, NXB Söû Hoïc, Haø

Noäi, 1962, nôi nhöõng trang 136-140 coù ghi: “Naêm Kyû Muøi, 1679, muøa xuaân, thaùng Gieâng,

töôùng cuõ cuûa nhaø Minh laø Long Moân Toång Binh Döông Ngaïn Ñòch vaø Phoù töôùng Hoaøng

Tieán; cuøng Cao Loâi Lieâm Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Phoù töôùng Traàn An Bình,

ñem hôn 3.000 quaân vaø hôn 50 chieán thuyeàn ñeán caùc cöûa bieån Tö Dung, nay laø Tö Hieàn,

vaø Ñaø Naúng, töï traàn thuaät laø beà toâi cuûa nhaø Minh, maát nöôùc, troán ra ngoaøi, vì khoâng chòu

laøm toâi tôù nhaø Thanh, neân ñeán xin laøm toâi tôù cho chuùa Nguyeãn.” Töôûng cuõng neân nhaéc

laïi, tröôùc ñoù, vaøo naêm Quyù Söûu, 1673, ôû Chaân Laïp noå ra cuoäc tranh chaáp quyeàn löïc giöõa

moät beân laø hai anh em Naëc OÂng Ñaøi (Ang Chea)-Naëc OÂng Thu (Ang-Sur) vaø beân kia laø

hai baùc chaùu Naëc Taân (Ang Tan)-Naëc Noän (Ang-Nan). Phe Naëc Taân-Naëc Noän chaïy sang

caàu cöùu vôùi chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn. Naêm Giaùp Daàn, 1674, Naëc Taân cheát, ba naêm sau,

Naëc OÂng Ñaøi bò gieát. Chuùa Nguyeãn giaûi hoøa hai phe baèng caùch cho Naëc OÂng Thu laøm

chính vöông, ñoùng ôû Oudong, vaø Naëc Noän laøm Phoù vöông ñoùng ôû Prei Nokor, töùc Saøi

Goøn ngaøy nay. Vaøo thôøi ñieåm nhöõng ngöôøi Hoa Phaûn Thanh Phuïc Minh ñeán xin tî naïn

thì bieân giôùi Ñaïi Vieät vaø Cao Mieân coøn ôû taïi bôø soâng Phan Rang, chính vì theá maø chuùa

Nguyeãn Phuùc Taàn phaûi cho ngöôøi ñöa thö ñeán cho Naëc OÂng Noän, ñang laøm phoù vöông taïi

ñoù, yeâu caàu chia caáp ñaát cho hoï vaøo laøm aên sinh soáng quanh vuøng Ñoâng Phoá vaø Myõ Tho,

vaø Naëc Noän raát ñoàng yù. Vaäy laø nhoùm Traàn Thöôïng Xuyeân vaøo cöûa Caàn Giôø veà vuøng Baøn

Laân, thuoäc Kaâmpeùaâp Sreâkatrey, nay laø Bieân Hoøa; trong khi nhoùm Döông Ngaïn Ñòch thì

vaøo cöûa Soaøi Raïp ñeán khai phaù vuøng Pream Meso, nay laø Myõ Tho.

(4) Cuõng theo saùch Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieàn Bieân, soaïn naêm 1844, Vieän Söû Hoïc phieân dòch, NXB Söû

Hoïc, Haø Noäi, 1962, khi nhoùm Döông Ngaïn Ñòch vaøo ñeán vuøng Peam Meso (Myõ Tho) nhö ñaõ ñöôïc

chæ ñònh, oâng beøn quy tuï ngöôøi Vieät, laãn ngöôøi Cao Mieân veà ñoù cuøng vôùi ngöôøi Hoa keát hôïp thaønh

laøng xoùm, roài cuøng nhau khai khaån hoang ñòa ñeå laøm ruoäng. Veà sau naøy, chuùa Nguyeãn cho laäp

thaønh trang traïi, man, naäu, vaø xaây döïng 9 tröôøng bieät naïp ngay treân nhöõng laøng xoùm do Döông

Ngaïn Ñòch thaønh laäp tröôùc ñoù: Quy An, Duy Hoùa, Caûnh Döông, Thieân Muï, Gian Thaûo, Hoaøng

Laïp, Tam Laïch, Baû Canh vaø Taân Thaïch. Theo saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, trong muïc Ñònh

Töôøng-Myõ Tho coù khen ngôïi: “Phong tuïc cuûa Ñònh Töôøng-Myõ Tho cuõng gioáng Gia Ñònh, nhöng

vaät löïc coù hôn, cho neân cuõng ham vui vaø thích chôi nhieàu hôn. Phuïc söùc cuõng xa xæ hôn, phuï nöõ

216

nuoâi taèm deät vaûi cuõng nhieàu hôn, maø nhaø noâng caøy caáy cuõng hôn...” Veà sau naøy, ñeán ñôøi chuùa

Nguyeãn Phuùc Chu, chuùa cho laäp ra phuû trò ôû phía Baéc chôï, leä thuoäc vaøo dinh Phieân Traán. Ñôøi chuùa

Nguyeãn Phuùc Thuaàn caûi ñoåi thaønh Ñaïo Tröôøng Ñoàn, coù moät vieân Cai Cô hoaëc Cai Ñoäi vaø moät Kyù

Luïc ôû ñoù laøm vieäc, roài sau ñoù thì laäp thaønh dinh traán. Phía Nam lî sôû laø phoá chôï Myõ Tho, treân bôø

thì nhaø phoá san saùt, döôùi soâng thuyeàn beø qua laò nhö maéc cöûi, ñuùng laø moät nôi phoàn hoa ñoâ hoäi.

Ñeán naêm 1781, Nguyeãn AÙnh cho dôøi lî sôû cuûa dinh Traán Ñònh töø gioàng Kieán Ñònh, nay thuoäc Taân

Lyù, Taân Hieäp, huyeän Chaâu Thaønh, tænh Tieàn Giang, veà thoân Myõ Chaùnh, chôï Myõ Tho ngaøy nay.

Phaûi noùi, trong khi ôû Cuø Lao Phoá, Traàn Thöôïng Xuyeân chuyeân taâm phaùt trieån veà thöông maïi vaø

taäp trung thaønh moät khu ngöôøi Hoa, thì ôû vuøng Myõ Tho Ñaïi Phoá, Döông Ngaïn Ñòch vöøa phaùt trieån

thöông maïi maø cuõng vöøa thaønh laäp nhöõng khu trang traïi, phaùt trieån ruoäng raãy vaø coäng cö vôùi caû

ngöôøi Hoa-Vieät-Cao Mieân. Veà sau naøy, ñeán naêm 1784, khi Nguyeãn AÙnh caàu vieän vôùi quaân Xieâm

La, ñem quaân sang ñaùnh phaù Vieät Nam. Khi chieán tranh lan ñeán taøn phaù vuøng Myõ Tho Ñaïi Phoá,

khieán cho nôi naøy trôû thaønh hoang pheá tieâu ñieàu. Sau khi Nguyeãn Hueä deïp tan quaân Xieâm La

trong traän Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt vaøo naêm 1785, haàu heát cö daân ôû ñaây quaù sôï söï taøn baïo cuûa giaëc

Xieâm La, neân hoï ñaõ keùo nhau leân ñònh cö treân vuøng Beán Ngheù, nay laø Saøi Goøn. Ñeán naêm 1788,

maëc daàu ñöôïc daàn khoâi phuïc, nhöng cuõng nhö soá phaän cuûa Cuø Lao Phoá, Myõ Tho Ñaïi Phoá khoâng

coøn phoàn thònh nhö döôùi thôøi Toång Binh Long Moân Döông Ngaïn Ñòch nöõa.

(5) Vaøo naêm Maäu Thìn, khi Phoù töôùng Huyønh Tieán laøm phaûn, noåi leân gieát cheát chuû töôùng Döông

Ngaïn Ñòch, roài dôøi quaân qua ñoùng taïi vuøng Raïch Naên, töùc vuøng soâng Vaøm Coû ngaøy nay. Taïi ñaây,

Huyønh Tieán cho ñaép luõy, ñoùng theâm chieán thuyeàn, ñuùc theâm suùng ñaïi baùc, roài töï xöng laø Phaán

Duõng Hoå Oai Töôùng Quaân, ñeå maëc tình cho quan quaân traøn ñi khaép nôi cöôùp phaù daân laønh, nhaát laø

nhöõng ngöôøi Chaân Laïp taïi ñaây voâ cuøng khoå sôû. Chính vì vaäy maø sau naêm 1688, haàu nhö taát caû

nhöõng ngöôøi Chaân Laïp taïi vuøng Myõ Tho ñeàu boû ñi veà caùc vuøng Traø Vinh, Ba Thaéc, nay laø Soùc

Traêng, vaø Taà Phong Long (nay laø caùc vuøng Caàn Thô, Sa Ñeùc, Long Xuyeân vaø Chaâu Ñoác) ñeå sinh

soáng. Trong khi ñoù Chaùnh Vöông Naëc Thu ôû Oudong oaùn giaän, laàm töôûng chuùa Nguyeãn ngaàm xuùi

nhoùm Hoaøng Tieán ñeå taøn haïi daân laønh vaø xaâm chieám Cao Mieân, neân Naëc Thu ra leänh cho quaân só

giaêng daây saét vaø ñaép luõy cuøng nhieàu chöôùng ngaïi vaät taïi vuøng Goø Bích, Caàu Nam vaø Nam Vang;

ñoàng thôøi ra leänh cho OÁc Nha Coáng Sa boû vieäc trieàu coáng. Nhò vöông Naëc Noän, töø Saøi Coân laïi

töôûng laø Chaùnh Vöông Naëc Thu aâm möu vôùi Hoaøng Tieán, neân daâng thö leân chuùa Nguyeãn Phuùc

Traên (1687-1691) baùo tin raèng Naëc Thu ñaõ lieân keát vôùi Huyønh Tieán. Phoù töôùng dinh Traán Bieân ôû

Phuù Yeân laø Mai Vaïn Long ñem thö taâu leân. Chöôûng dinh Traán Bieân Toáng Phöôùc Minh ñeà nghò

choïn Cai Cô Nguyeãn Thaéng Long, moät vò töôùng coù möu löôïc vaø hieåu roõ phong thuûy xöù Chaân Laïp,

laøm Thoáng Binh ñi ñaùnh Naëc Thu. Toáng Phöôùc Minh laïi taâu vôùi chuùa Nguyeãn: “Huyønh Tieán gieát

chuû noù nhöng chöa bieát thaät söï noù theo phe naøo, chi baèng phong cho noù chöùc Tieân Phong. neáu noù

duï döï khoâng theo ta thì ta tieán ñaùnh noù ngay.” Chuùa Nguyeãn beøn cöû Mai Vaïn Long laøm Thoáng

suaát, Nguyeãn Thaéng Long vaø Nguyeãn Taán Leã laøm Taû höõu Veä Traán, Thuû haïp Vaên Vò laøm Tham

möu, vaø giao cho Huyønh Tieán laøm Tieân Phong. Tuy nhieân, ñeán thaùng Gieâng naêm Kyû Tî, khi quaân

Mai Vaïn Long ñeán Myõ Tho thì Huyønh Tieán boû chaïy veà Raïch Gaàm. Bieát ñöôïc yù phaûn cuûa Huyønh

Tieán, neân Mai Vaïn Long sai Tröông Vaên Thoâng, coøn goïi laø Tröông laõo gia, heân vôùi Huyønh Tieán ra

giöõa soâng hoäi ñaøm, roài baát ngôø cho ngöôøi ñaâm cheát Huyønh Tieán.

6) Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân (1626-1720)

Traàn Thöôïng Xuyeân, töï laø Thaéng Taøi, hieäu Nghóa Löôïc, baûn quaùn ôû laøng Ñieàn

Ñaàu, traán Nam Tam, huyeän Ngoâ Xöông, phuû Cao Chaâu (Giao Chaâu), tænh Quaûng

Ñoâng, Trung Hoa. OÂng nguyeân laø quan toång binh 3 chaâu Cao-Loâi-Lieâm döôùi thôøi nhaø

217

Minh. Traàn Thöôïng Xuyeân laø doøng doõi töôùng Traàn Vaên Long döôùi thôøi nhaø Nam

Toáng, ngöôøi coù coâng lôùn trong vieäc ñaùnh ñuoåi quaân Moâng Coå ra khoûi bôø coõi Trung

Hoa. Vaøo naêm 1644, luùc quaân Thanh ñaõ ñaùnh chieám haàu heát Trung Hoa, thì gia ñình

Traàn Thöôïng Xuyeân ñaõ dôøi ñeán phuû Trieäu Khaùnh. Ñeán thaùng 10 naêm 1646, Queá

Vöông Chu Do Lang xöng laøm Giaùm Quoác, ñoùng ñoâ ôû Trieäu Khaùnh. Ñeán thaùng 11

naêm 1646, leân ngoâi thaønh laäp chính quyeàn Vónh Lòch nhaø Nam Minh. Traàn Thöôïng

Xuyeân lieàn khôûi binh höôûng öùng. Thaùng 4 naêm 1662, Ngoâ Tam Queá gieát cheát Vónh

Lòch Ñeá, nhöng Traàn Thöôïng Xuyeân vaãn tieáp tuïc coâng cuoäc khaùng Thanh, hoaït ñoäng

ôû vuøng bôø bieån Quaûng Ñoâng vaø trong noäi ñòa 2 tænh Quaûng Ñoâng vaø Quaûng Taây. Sau

ñoù, thuû laõnh khaùng Thanh laø Trònh Thaønh Coâng phong cho Traàn Thöôïng Xuyeân laøm

Toång Binh ba chaâu Cao-Loâi-Lieâm. Ñeán naêm 1673, noå ra loaïn Tam Phieân, Traàn

Thöôïng Xuyeân höôûng öùng theo Ngoâ Tam Queá, ñaùnh chieám Khaâm Chaâu. Tuy nhieân,

ñeán naêm 1679, sau khi bình ñònh xong phía Baéc Trung Hoa, nhaø Thanh mang ñaïi

quaân xuoáng ñaùnh phía Nam, Traàn Thöôïng Xuyeân phaûi mang gia quyeán vaø quaân binh

ñi veà phöông Nam xin tî naïn.

Phaûi thöïc tình maø noùi, Traàn Thöôïng Xuyeân, Döông Ngaïn Ñòch, cuøng vôùi Maïc Cöûu

laø nhöõng ngöôøi Minh Höông ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc môû mang, khai phaù vaø

phaùt trieån vuøng ñaát Nam Kyø, ñaùng ñöôïc toaøn daân Vieät Nam noùi chung vaø con daân

Nam Kyø noùi rieâng ghi nhôù coâng ñöùc vaø laäp ñeàn thôø löu laïi cho haäu theá. Saùch Ñaïi

Nam Thöïc Luïc Tieàn Bieân, soaïn naêm 1844, Vieän Söû Hoïc phieân dòch, NXB Söû Hoïc,

Haø Noäi, 1962, nôi nhöõng trang 136-140 coù ghi: “Naêm Kyû Muøi, 1679, muøa xuaân, thaùng

Gieâng, töôùng cuõ cuûa nhaø Minh laø Long Moân Toång Binh Döông Ngaïn Ñòch vaø Phoù

töôùng Hoaøng Tieán; cuøng Cao Loâi Lieâm Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Phoù töôùng

Traàn An Bình, ñem hôn 3.000 quaân vaø hôn 50 chieán thuyeàn ñeán caùc cöûa bieån Tö

Dung, nay laø Tö Hieàn, vaø Ñaø Naúng, töï traàn thuaät laø beà toâi cuûa nhaø Minh, maát nöôùc,

troán ra ngoaøi, vì khoâng chòu laøm toâi tôù nhaø Thanh, neân ñeán xin laøm toâi tôù cho chuùa

Nguyeãn.” Thoaït ñaàu chuùa muoán töø choái vì thaáy khoâng tieän khi cho hai ñaïo binh khaù

lôùn ôû saùt kinh thaønh, laïi nöõa neáu chöùa chaáp hoï, coù theå bò raéc roái vôùi Thanh Trieàu.

Nhöng veà sau tính laïi, Chuùa ñoàng yù cho hai oâng moät veà mieät Myõ Tho vaø moät veà vuøng

Ñoàng Nai, ñeå vöøa giuùp ñaùm löu daân Vieät Nam ñang ôû chung ñuïng vôùi ngöôøi Chaân

Laïp, vöøa tieáp tuïc khai khaån nhöõng vuøng ñaát haõy coøn hoang vu, maø cuõng vöøa traán aùt

quaân Xieâm vaø Chaân Laïp luùc naøo cuõng laêm le quaáy phaù vuøng ñaát môùi naøy.

Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, tröôùc ñoù, vaøo naêm Quyù Söûu, 1673, ôû Chaân Laïp noå ra

cuoäc tranh chaáp quyeàn löïc giöõa moät beân laø hai anh em Naëc OÂng Ñaøi (Ang Chea)-Naëc

OÂng Thu (Ang-Sur) vaø beân kia laø hai baùc chaùu Naëc Taân (Ang Tan)-Naëc Noän (Ang-

Nan). Phe Naëc Taân-Naëc Noän chaïy sang caàu cöùu vôùi chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn. Naêm

Giaùp Daàn, 1674, Naëc Taân cheát, ba naêm sau, Naëc OÂng Ñaøi bò gieát. Chuùa Nguyeãn giaûi

hoøa hai phe baèng caùch cho Naëc OÂng Thu laøm chính vöông, ñoùng ôû Oudong, vaø Naëc

Noän laøm Phoù vöông ñoùng ôû Prei Nokor, töùc Saøi Goøn ngaøy nay. Vaøo thôøi ñieåm nhöõng

ngöôøi Hoa Phaûn Thanh Phuïc Minh ñeán xin tî naïn thì bieân giôùi Ñaïi Vieät vaø Cao Mieân

218

coøn ôû taïi bôø soâng Phan Rang, chính vì theá maø chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn phaûi cho ngöôøi

ñöa thö ñeán cho Naëc OÂng Noän, ñang laøm phoù vöông taïi ñoù, yeâu caàu chia caáp ñaát cho

hoï vaøo laøm aên sinh soáng quanh vuøng Ñoâng Phoá vaø Myõ Tho, vaø Naëc Noän raát ñoàng yù.

Vaäy laø nhoùm Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Traàn An Bình vaøo cöûa Caàn Giôø, ñi leân khai phaù

vuøng Baøn Laân, thuoäc Kaâmpeùaâp Sreâkatrey, nay laø Bieân Hoøa; trong khi nhoùm Döông

Ngaïn Ñòch thì vaøo cöûa Soaøi Raïp ñeán khai phaù vuøng Peam Meso, nay laø Myõ Tho.

Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí coù cheùp: “Khi aáy Baéc Haø coù nhieàu vieäc bieán loaïn, maø

quan binh cuûa hoï ôû xa tôùi, chöa bieát hö thöïc theá naøo, huoáng chi hoï laïi y phuïc khaùc,

tieáng noùi khaùc, khoù söû duïng. Nhöng hoï trong luùc theá cuøng neân phaûi chaïy sang, khaån

khoaûn baøy toû taám loøng thì cuõng khoâng neân cöï tuyeät... Vaû laïi ñòa phöông Giaûn Phoá

(Gia Ñònh) ñaát ruoäng töôi toát keå ñeán ngaøn daëm, trieàu ñình chöa raønh kinh lyù, chi baèng

nay ta lôïi duïng söùc maïnh cuûa hoï, cho khai phaù ñaát ñai ñeå ôû, cuõng laø moät vieäc maø

ñöôïc ba ñieàu lôïi.” Vì theá Chuùa Hieàn ra leänh khoaûn ñaõi vaø cho hoï giöõ nguyeân chöùc

töôùc nhö cuõ. Chuùa beøn ra chieáu chæ cho Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Phoù töôùng Traàn An

Bình theo cöûa Caàn Giôø vaøo khai phaù xöù Ñoàng Nai. Ñoàng Nai laø ñieåm noái lieàn Gia

Ñònh vaø Nam Vang thôøi ñoù, neân caùc thöông thuyeàn trong nöôùc tuï taäp veà ñaây buoân

baùn noâng laâm saûn vôùi thöông thuyeàn nöôùc ngoaøi. Khaùc vôùi nhöõng löu daân ñeán Ñoàng

Nai tröôùc ñaây, nhoùm ngöôøi Minh Höông cuûa Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân vöøa chuù

troïng khaån hoang laøm ruoäng raãy, taïo ra noâng laâm saûn, maø cuõng vöøa phaùt trieån thöông

maïi, chuû yeáu laø ñeå trao ñoåi nhöõng saûn phaåm do chính hoï laøm ra ñeå ñoåi laáy nhöõng thöù

hoï khoâng laøm ra ñöôïc. Hôn nöõa, Traàn Thöôïng Xuyeân ñaõ töøng laø moät vò Toång Binh,

neân vieäc toå chöùc haønh chaùnh trong khu vöïc cuûa oâng raát coù qui cuû. Ñöông nhieân vieäc

phoøng thuû quaân söï ñoái vôùi quan Toång Binh laø chuyeän deã daøng. Chính vì theá maø chaúng

maáy choác, daân chuùng toaøn vuøng Cuø Lao Phoá(1)

ñöôïc thanh bình thaïnh trò vaø an cö laïc

nghieäp. Thôøi ñoù, haàu nhö caùc nöôùc laân caän ñeàu nghe danh Cuø Lao Phoá, neân nhöõng

thöông thuyeàn ngoaïi quoác ñeán Cuø Lao Phoá haàu nhö moãi ngaøy. Luùc ñoù Cuø Lao Phoá ñaõ

coù moái giao thöông vôùi Trung Hoa, Ñaøi Loan, Nhaät Baûn, Maõ Lai, Nam Döông, vaø

ngay caû nhöõng thöông thuyeàn ñeán töø AÂu Chaâu.

Theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, quyeån Thöôïng: “Cuø Lao Phoá choã soâng saâu thuaän

tieän cho taøu bieån ñaäu. Traàn Thöôïng Xuyeân chieâu taäp thöông buoân nöôùc Taøu, xaây

döïng ñöôøng saù, nhaø laàu ñoâi taàng, röïc rôõ beân soâng, lieàn laïc naêm daëm vaø phaân hoaïch ra

ba nhai loä, nhai lôùn ôû giöõa phoá loùt ñaù traéng, nhai ngang loùt ñaù ong, vaø nhai nhoû loùt ñaù

xanh, ñöôøng roäng, baèng phaúng, ngöôøi buoân tuï taäp ñoâng ñuùc, taøu bieån, ghe soâng ñeán

ñaäu chen laán nhau, coøn nhöõng nhaø buoân to ôû ñaây thì nhieàu hôn heát, laäp thaønh moät ñaïi

ñoâ hoäi.” Traàn Thöôïng Xuyeân laïi kheùo chæ huy vaø toå chöùc, quy tuï caùc thöông nhaân

ngöôøi Hoa ôû caùc nöôùc khaùc ñaõ coù moái quan heä töø tröôùc, caùc nhaø buoân baùn chuyeân

nghieäp coù voán lôùn, giaøu kinh nghieäm ñeán xaây döïng Cuø Lao Phoá thaønh moät thöông

caûng quoác teá phoàn thònh vaøo baäc nhaát thôøi ñoù, ñöôïc mang teân laø “Chaâu Ñaïi Phoá

Caûng.”

219

Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieàn Bieân, quyeån IV, trong khoaûng naêm Maäu Thìn,

1688, Phoù töôùng cuûa Döông Ngaïn Ñòch laø Hoaøng Tieán aâm möu ly khai, muoán taùch rôøi

ra khoûi theá löïc nhaø Nguyeãn, gieát chuû töôùng Döông Ngaïn Ñòch roài töï xöng laø Phaán

Duõng Hoå Oai Töôùng Quaân, thoáng laõnh binh töôùng Long Moân, keùo quaân veà vuøng Raïch

Than, nay thuoäc tænh Kieán Hoøa, xaây thaønh ñaép luõy, ñuùc suùng ñaïn, vaø ñoùng theâm

chieán thuyeàn. Beân caïnh ñoù, Hoaøng Tieán coøn cho quaân só ñi caùc nôi cöôùp phaù. Chính

vöông Chaân Laïp luùc ñoù laø Naëc OÂng Thu töùc giaän trieàu ñình xöù Ñaøng Trong ñaõ ñöa

giaëc vaøo ñaát cuûa oâng ta, neân boû leä trieàu coáng xöù Ñaøng Trong. Ñoàng thôøi, Naëc Thu

coøn cho xaây ñaép ba luõy Bích Ñoâi, Caàu Nam vaø Nam Vang, roài chaén xích saét ngang

caùc cöûa soâng vôùi yù ñònh choáng ñoái laïu daøi. Phoù Vöông Naëc OÂng Noän lieàn baùo aâm

möu aáy veà cho trieàu ñình nhaø Nguyeãn. Chuùa Nguyeãn Phuùc Traên beøn sai Mai vaïn

Long, Nguyeãn Höõu Haøo vaø Traàn Thöôïng Xuyeân caát quaân ñi ñaùnh deïp. Thaùng Gieâng

naêm Kyû Tî, 1689, Mai Vaïn Long keùo quaân ñeán ñoùng taïi cöûa soâng Raïch Gaàm, Myõ

Tho, nay thuoäc huyeän Chaâu Thaønh, tænh Tieàn Giang, sai ngöôøi ñeán Nan Kheâ trieäu

Hoaøng Tieán ñem quaân baûn boä ñeán baèng caùch ñaùnh löøa môøi Hoaøng Tieán ñeán hoäi. Khi

Hoaøng Tieán ñi thuyeàn ra giöõa soâng thì bò phuïc binh boán maët ñaùnh ra. Hoaøng Tieán

hoaûng sôï, boû thuyeàn loäi vaøo bôø. Quaân cuûa Mai Vaïn Long vaøo luõy Raïch Than, baét vôï

con cuûa Hoaøng Tieán ñem ra cheùm heát. Sau ñoù, Hoaøng Tieán cuõng bò baét vaø bò xöû

cheùm.

Thöøa thaéng, thaùng 7 naêm 1699, sau khi Traàn Thöôïng Xuyeân baùo khaån leân trieàu

ñình, thì chuùa Nguyeãn sai quaân trieàu ñình döôùi söï chæ huy cuûa Leã Thaønh Haàu Nguyeãn

Höõu Caûnh vaøo phoái hôïp vôùi quaân baûn boä cuûa Traàn Thöôïng Xuyeân tieán ñaùnh luoân caùc

luõy Bích Ñoâi, Caàu Nam vaø Nam Vang vaø vaøo khoaûng thaùng 3 naêm 1700, thì deïp boû

ñöôïc taát caû nhöõng xích saét caûn ngaên treân soâng Tieàn. Sau ñoù, Traàn Thöôïng Xuyeân ñeán

nôi chieâu duï ñöôïc raát nhieàu quaân Long Moân, vaø ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Traên giao

cho oâng vaø con laø Traàn Ñaïi Ñònh tieáp tuïc cai quaûn quaân Long Moân. Luùc naøy Traàn

Thöôïng Xuyeân nhaäp hai nhoùm ngöôøi Minh laïi roài phaân coâng ra ñoùng nhieàu nôi taïi caùc

vuøng Phieân Traán (Saøi Goøn-Gia Ñònh), Ngö Kheâ (thuoäc dinh Long Hoà), Doanh Chaâu

(thuoäc ñaïo Taân Chaâu), vaân vaân.

Nhö vaäy sau traän thaùng 3 naêm 1700, Traàn Thöôïng Xuyeân ñaõ ñaùnh tan vôõ toaøn boä

quaân Chaân Laïp, khieán hoï phaûi ruùt chaïy veà vuøng Oudong. Coi nhö keå töø ñoù, ngöôøi

Chaân Laïp khoâng coøn kieåm soaùt caùc vuøng Bieân Traán (Bieân Hoøa), Phieân Traán (Gia

Ñònh), Ñònh Töôøng, Long Hoà (Vónh Long), vaø An Giang nöõa. Ñeán naêm Giaùp Ngoï,

1714, quaân cuûa Naëc OÂng Thaâm ñeán laáy thaønh La Bích vaø vaây ñaùnh Naëc OÂng Yeâm raát

nguy caáp. OÂng Yeâm beøn sai ngöôøi sang Gia Ñònh caàu cöùu. Luùc naøy Toång Binh Traàn

Thöôïng Xuyeân ñang ñöôïc chuùa Nguyeãn cho traán giöõ toaøn boä quaân Long Moân vaø cai

quaûn luoân ñaát Gia Ñònh. Ñöôïc leänh chuùa Nguyeãn, Traàn Thöôïng Xuyeân beøn hôïp quaân

cuøng Phoù töôùng Nguyeãn Cöûu Phuù phaùt binh sang ñaùnh thaønh La Bích, Naëc OÂng Thu

vaø Naëc OÂng Thaâm boû chaïy sang Xieâm La. Traàn Thöôïng Xuyeân laïi vaâng leänh chuùa

Nguyeãn ñöa Naëc OÂng Yeâm leân ngoâi vua Chaân Laïp.

220

Cuõng nhö Döông Ngaïn Ñòch trong vuøng Myõ Tho Ñaïi Phoá, Traàn Thöôïng Xuyeân

vöøa khai phaù vaø phaùt trieån vuøng Cuø Lao Phoá, ñoàng thôøi cuõng hoã trôï caùc töôùng cuûa

chuùa Nguyeãn oån ñònh tình hình an ninh veà caû caùc maët chính trò vaø xaõ hoäi ôû Gia Ñònh

vaø Chaân Laïp. Ngaøy 23 thaùng 10 naêm Canh Tyù, 1720, Traàn Thöôïng Xuyeân qua ñôøi.

OÂng ñöôïc an taùng ôû laøng Myõ Loäc, xaõ Taân Myõ, huyeän Taân Uyeân, tænh Bình Döông.

Ñoàng thôøi, Traàn Thöôïng Xuyeân ñöôïc chuùa Nguyeãn saéc phong Phuï Quoác Ñoâ Ñoác

Traàn Phuø Quaân Thöôïng Ñaúng Thaàn, vaø cho laäp ñeàn thôø taïi Bieân Hoøa. Traûi qua maáy

theá kyû, moä Traàn Thöôïng Xuyeân cuøng caùc ngoâi moä cuûa caùc gia töôùng ñeàu ñaõ raát

hoang taøn.

Veà ñöôøng mieâu dueä, Traàn Ñaïi Ñònh, con trai lôùn cuûa Toång Binh Traàn Thöôïng

Xuyeân, cöôùi con gaùi cuûa Maïc Cöûu, vò Toång Traán Haø Tieân. Vaøo naêm 1725, Ñaïi Ñònh

noái nghieäp cha mình, phuïc vuï döôùi trieàu chuùa Nguyeãn Phuùc Chuù, ñöôïc taäp phong töôùc

Ñònh Vieãn Haàu, chöùc Toång binh, chæ huy caû 2 ñaïo binh Phieân Traán vaø Long Moân. Con

trai cuûa Traàn Ñaïi Ñònh laø Traàn Ñaïi Löïc hay Traàn Haàu, raát ñöôïc ngöôøi caäu teân Maïc

Thieân Tích thöông yeâu vaø tin duøng.

Bia ghi coâng ôn Traàn Thöôïng Xuyeân

tröôùc ñình Taân Laân, Bieân Hoøa, Ñoàng Nai

Phaûi noùi Traàn Thöôïng Xuyeân laø moät duõng töôùng coù taøi thao löôïc, laïi theâm vaên voõ

toaøn taøi, neân ñaõ giuùp caùc chuùa Nguyeãn khoâng ít trong vieäc baûo veä vuøng Ñaát Phöông

Nam. OÂng ñaõ nhieàu laàn caát quaân ñaùnh deïp loaïn beân Cao Mieân, giöõ yeân bôø coõi, môû

roäng bieân cöông cho Ñaïi Vieät. OÂng coøn laø moät trong nhöõng ngöôøi Hoa coù coâng raát lôùn

trong coâng cuoäc khai phaù vaø xaây döïng vuøng Ñaát Phöông Nam, nhaát laø vuøng Ñoàng

Nai-Gia Ñònh. Chính vì vaäy maø chuùa Nguyeãn ñaõ ban cho oâng danh hieäu cao quyù:

“Nguyeãn vi vöông, Traàn vi töôùng, ñaïi ñaïi coâng thaàn baát tuyeät.” Caùc vua Minh Maïng

vaø Thieäu Trò ñeàu phong oâng laøm “Thöôïng ñaúng thaàn”. Ñeå toû loøng kính ngöôõng vaø

ñeàn ñaùp coâng ôn ngöôøi ñaõ coù coâng toå chöùc khai phaù, môû mang vuøng ñaát Ñoàng Nai-

Gia Ñònh, daân chuùng trong vuøng goïi Traàn Thöôïng Xuyeân laø “Ñöùc OÂng” vaø nôi nôi

221

ñeàu coù laäp ñeàn thôø. Trong soá ñoù coù ñình Taân Laân, Xoùm Môùi ôû Bieân Hoøa, nôi thôø

töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân.

Ghi Chuù:

(1) Ban ñaàu nhoùm cuûa Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân ñeán Baøn Laân, ngaøy nay thuoäc Bieân Hoøa ñeå

khai hoang laäp aáp. Luùc ñoù vuøng Baøn Laân haõy coøn raát hoang vu, toaøn laø röøng ruù ñaàm laày. Gia ñình

cuûa Toång Binh Xuyeân laïi voán coù truyeàn thoáng mua baùn, neân sau khi ñaõ oån ñònh vuøng Baøn Laân,

oâng ñaõ phaùt hieän ra vuøng Cuø Lao Phoá, moät baõi caùt boài hoang sô naèm giöõa doøng soâng Höông

Phöôùc, moät ñoaïn cuûa soâng Ñoàng Nai, traûi daøi treân khoaûng 7 daëm, beà ngang khaûng hai phaàn ba beà

daøi. Tuy coù caùch xa cöûa bieån, nhöng nôi ñoù soâng saâu, nöôùc chaûy, veà phía Baéc coù theå ñi ngöôïc leân

khai thaùc nguoàn haøng laâm saûn; veà phía Nam coù theå ra bieån Caàn Giôø hay sang taän Cao Mieân. Cho

neân ña soá ngöôøi Hoa ñeàu ruû nhau leân Cuø Lao Phoá ñònh cö ñeå buoân baùn laøm aên. Taïi ñaây, Toång

Binh Traàn Thöôïng Xuyeân tieán haønh khai khaån hoang ñòa vôùi quy moâ lôùn hôn. Vì vaäy maø chæ trong

voøng boán naêm naêm sau ñoù, toaøn vuøng Cuø Lao Phoá ñaõ nghieãm nhieân trôû thaønh moät trung taâm

thöông maïi lôùn vaø quan troïng nhaát cuûa vuøng Ñaát Phöông Nam. Ñoàng thôøi Cuø Lao Phoá cuõng trôû

thaønh trung taâm ñaàu moái trao ñoåi caùc nguoàn laâm saûn vaø thoå saûn töø vuøng röøng treân thöôïng nguoàn,

cuõng nhö haøng hoùa töø caùc vuøng Quaûng Ñoâng, Ñaøi Loan vaø Taân Gia Ba (Singapore). Töø söï phaùt ñaït

veà thöông nghieäp khieán nhöõng ngaønh ngheà thuû coâng khaùc cuõng tieán theo nhö: deät chieáu, tô luïa,

goám söù, ñuùc ñoàng, laøm ñöôøng, laøm boät, ñoà goã gia duïng, chaïm khaéc goã, ñoùng thuyeàn, laøm phaùo,

vaân vaân. Trong Lòch Söû Khaån Hoang Mieàn Nam, NXB Xuaân Thu, California, U.S.A., 1995, töø

trang 26 ñeán trang 28, nhaø vaên Sôn Nam ñaõ vieát: “Cuø Lao Phoá: Noøng coát cuûa Bieân Hoøa. Ñaây laø vò

trí xöùng danh aûi ñòa ñaàu (Traán Bieân) vôùi ñöôøng boä ñöôøng thuûy noái lieàn veà mieàn Trung, ñöôøng boä

leân Cao Mieân vaø ñöôøng thuûy xuoáng Saøi Goøn. Nhoùm daân Trung Hoa theo chaân Traàn Thaéng Taøi gaây

cô sôû lôùn ôû Cuø Lao Phoá, choïn vò trí thuaän lôïi, saùt meù soâng. Naêm naêm sau khi ñònh cö, chuøa Quan

Ñeá döïng leân.” Saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, quyeån Thöôïng, trang 25, moâ taû Cuø Lao Phoá nhö

sau: “Traàn Thaéng Taøi chieâu naïp ñöôïc nhöõng ngöôøi buoân baùn töø nöôùc Taøu, xaây döïng ñöôøng phoá,

laàu quaù ñoâi töøng röïc rôõ beân bôø soâng, lieân laïc naêm daëm vaø phaân hoaïch ra ba nhai loä, nhai lôùn ôû

giöõa phoá loùt ñaù traéng, nhai ngang loùt ñaù ong, nhai nhoû loùt ñaù xanh, ñöôøng roäng, baèng phaúng, ngöôøi

buoân tuï taäp ñoâng ñuùc, taøu bieån, ghe soâng ñeán ñaäu chen laán nhau, coøn nhöõng nhaø buoân lôùn ôû ñaây

thì nhieàu hôn heát, laäp thaønh moät ñaïi ñoâ hoäi.” Theo Trònh Hoaøi Ñöùc trong Gia Ñònh Thaønh Thoâng

Chí, NXB Toång Hôïp Ñoàng Nai, 2005, dòch giaû Lyù Vieät Duõng, nôi trang 28, Cuø Lao Phoá coøn goïi laø

Ñoâng Phoá hay Giaûn Phoá, cuõng coøn goïi laø Cuø Chaâu, bôûi ñòa theá cuø lao uoán mình khoanh duoãi hình

nhö con cuø boâng giôõn nöôùc, neân coù teân nhö vaäy. Cuø lao naøy caùch phía ñoâng traán ñoä 3 daëm, daøi hôn

7 daëm, beà roäng baèng hai phaàn ba beà daì, nhö con kim ngö traán nôi thuûy khaåu, caây truï ñaù ngaên soùng

lôùn cho traán thaønh... Caùc thuyeàn buoân ngoaïi quoác tôùi Cuø Lao Phoá boû neo, möôùn nhaø ôû, roài keâ khai

caùc soá haøng trong chuyeán aáy cho caùc hieäu buoân treân ñaát lieàn bieát. Caùc hieäu buoân naøy ñònh giaù

haøng, toát laãn xaáu, roài bao mua taát caû, khoâng ñeå moät moùn haøng naøo öù ñoïng. Ñeán ngaøy trôû buoàm veà,

goïi laø “hoài ñöôøng”, chuû thuyeàn caàn mua moùn haøng gì, cuõng phaûi laøm saün hoùa ñôn ñaët haøng tröôùc

roài nhôø mua duøm. Nhö theá, khaùch chuû ñeàu ñöôïc tieän lôïi vaø soå saùch phaân minh. Khaùch chæ vieäc ñaøn

haùt vui chôi, ñaõ coù nöôùc ngoït ñaày ñuû, laïi khoûi lo vaùn thuyeàn bò haø aên, khi veà laïi chôû ñaày caùc thöù

haøng khaùc raát thuaän lôïi...Tuy nhieân, söï thònh vöôïng cuûa Cuø Lao Phoá chæ keùo daøi ñöôïc 97 naêm

(1679-1776), vì sau khi nghóa binh Taây Sôn töùc giaän ngöôøi Hoa taïi ñaây hôïp taùc vôùi Nguyeãn AÙnh

neân sau khi chieám thaønh Gia Ñònh vaøo khoaûng naêm 1776, ñaõ taøn saùt raát nhieàu ngöôøi Hoa, vaø sau

ñoù nhöõng ngöôøi Hoa coøn soáng soùt ñaõ chaïy veà Ñeâ Ngaïn khai sinh ra thaønh phoá Chôï Lôùn veà sau

naøy.

222

7) Quan Ñoâ Ñoác Ñoàng Tri Traàn Ñaïi Ñònh,

Con Ngöôøi Trung Nghóa Can Tröôøng

Traàn Ñaïi Ñònh (?-1732) laø con trai tröôûng cuûa quan Toång Binh Traàn Thöôïng

Xuyeân. Ñeå cuøng nhau giöõ vöõng caùc vuøng ñaát töø Haø Tieân ñeán Bieân Hoøa, gia ñình quan

Toång Binh treân Cuø Lao Phoá ñaõ keát thoâng gia vôùi gia ñình Maïc Cöûu ôû Traán Haø Tieân.

Traàn Ñaïi Ñònh ñaõ keát duyeân vôùi thöù nöõ(1)

cuûa Nghò Vuõ Cöûu Loäc Haàu Maïc Cöûu. Sau

khi Traàn Thöôïng Xuyeân maát vaøo naêm 1720, chuùa Nguyeãn cho pheùp con trai oâng laø

Traàn Ñaïi Ñònh tieáp tuïc thoáng laõnh quaân binh cuûa hai chaâu Loâi, Lieâm vaø quaân Long

Moân. Luùc aáy Traàn Ñaïi Ñònh keùo quaân binh veà Taân Hieäp(2)

, tieáp tuïc khai khaån vuøng

Caùi Beø, Cai Laäy, Ba Döøa, Coå Coø, cuõng nhö môû roäng sang vuøng ñaát Laâm Voà(3)

. Maëc

daàu luùc naøy caû vuøng Myõ Tho vaø Long Hoà vaãn coøn tröïc thuoäc Chaân Laïp, nhöng chæ

treân danh nghóa, coøn treân thöïc teá thì Chaân Laïp khoâng coù boä maùy haønh chaùnh ôû caùc

nôi naøy neân caùc nhoùm ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Hoa ôû ñaây tha hoà khai khaån. Chíng Ñoâ

Ñoác Traàn Ñaïi Ñònh laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaõ goùp phaàn ñem 2 vuøng ñaát Myõ Tho

(Pream Meso) vaø Long Hoà (Longhor) saùp nhaäp vaøo Ñaïi Vieät. Moät chieán coâng hieån

haùch cuûa Traàn Ñaïi Ñònh coøn löu daáu ñeán hoâm nay laø luõy Hoa Phong(4)

.

Naêm Taân Hôïi, 1731, coù teân Sa Toát(5)

, ngöôøi Laøo cö nguï treân ñaát Chaân Laïp, khôûi

binh cheùm gieát taát caû ngöôøi Vieät ñang sinh soáng trong vuøng Banam, roài sau ñoù traøn

xuoáng Gia Ñònh tieáp tuïc taøn saùt ngöôøi Vieät Nam. Quan chæ huy toaøn boä binh bò ôû mieàn

Nam thôøi baáy giôø laø Tröông Phöôùc Vónh sai Cai Cô Ñaït Thaønh mang quaân tieãu tröø

giaëc taïi vuøng Beán Löùc ngaøy nay, nhöng bò giaëc gieát cheát taïi choã. Ñöôïc tin, Tröông

Phöôùc Vónh lieàn cöû giaùm quaân Cai Ñoäi Trieâm An Haàu Nguyeãn Cöûu Trieâm ñeán Beán

Löùc tieáp öùng, ñaåy ñöôïc quaân Sa Toát veà höôùng Vuõng Guø, Myõ Tho. Laïi ñieàu theâm

Toång Binh Traàn Ñaïi Ñònh ñem quaân Long Moân chaën ñaùnh ôû Vöôøn Traàu, Hoùc Moân vaø

phaù tan ñöôïc quaân giaëc. Deïp xong giaëc taïi Hoùc Moân, ñeå baûo veä vuøng Saøi Goøn-Gia

Ñònh laâu daøi, Ñònh Thoáng Binh Traàn Ñaïi Ñònh cho ñaép luõy Hoa Phong, hieän coøn löu

daáu taïi vuøng Caây Mai, Saøi Goøn. Sau ñoù oâng tieán quaân tieãu tröø giaëc, quaân Sa Toát thua

to neân phaûi boû chaïy vaøo khu röøng raäm gaàn vuøng Taây Ninh hieän nay. Ít laâu sau ñoù

chuùng laïi noåi leân ñaùnh phaù Nam Vang. Mieân vöông caàu cöùu vôùi Traàn Ñaïi Ñònh. Ñoàng

thôøi, luùc naøy Mieân Vöông Naëc Tha vì sôï vaï laây beøn aån troán, roài göûi thö cho töôùng Ñaïi

Ñònh ñeå thanh minh raèng moïi vieäc khoâng do mình gaây ra, cam keát seõ baét naïp nhoùm

caàm ñaàu, khaån thieát xin quaân trieàu döøng laïi sau khi ñaõ deïp xong boïn Sa Toát. Traàn

Ñaïi Ñònh beøn ñem vieäc naøy baùo ngay veà cho töôùng Tröông Phöôùc Vónh, nhöng Vónh

khoâng nghe, vaãn muoán tieán quaân treân ñaát Cao Mieân. Vua Naëc Tha nghe vaäy neân

caøng sôï vaø chaïy troán xa hôn.

Ñeán thaùng 7 naêm 1731, gaëp nhaèm luùc möa luõ, raát baát lôïi cho vieäc ñieàu binh, neân

Phöôùc Vónh môùi truyeàn cho Ñaïi Ñònh keùo quaân veà laïi Gia Ñònh. Quaân Ñaïi Vieät vöøa

ruùt lui thì ngay laäp töùc quaân Sa Toát tuï taäp laïi vaø tieáp tuïc ñaùnh phaù nhö cuõ. Luùc naøy

223

Naëc Tha ñaõ trôû veà La Bích, nhöng vì theá quaân yeáu hôn giaëc neân nhaø vua phaûi boû

thaønh maø chaïy. Ñeán thaùng Gieâng naêm 1732, töôùng Tröông Phöôùc Vónh tieáp ñöôïc tin

ngoaøi bieân baùo veà, beøn cuøng vôùi Traàn Ñaïi Ñònh ñoác binh tieán sang Chaân Laïp, quaân

Sa Toát laïi thua chaïy. Thaùng 3 naêm 1732, Tröông Phöôùc Vónh ñeå Traàn Ñaïi Ñònh ôû laïi

öùng phoù vôùi tình hình, coøn mình thì keùo quaân veà Gia Ñònh. Theo leänh cuûa Tröông

Phuùc Vónh, Traàn Ñaïi Ñònh thoáng laõnh quaân binh deïp tan giaëc vaø giao kinh thaønh Nam

Vang laïi cho Mieân vöông. Tröôùc khi veà nöôùc, Thoáng Binh Traàn Ñaïi Ñònh coù phaân

tích töôøng taän veà hai vuøng ñaát xa xoâi Pream Meùso vaø Longhor, töùc laø vuøng Myõ Tho

vaø Long Hoà. Traàn Ñaïi Ñònh coù yù khuyeân Mieân vöông neân daâng hai vuøng ñaát aáy cho

chuùa Nguyeãn vì neáu tieáp tuïc giöõ hai phaàn ñaát aáy, Mieân vöông chæ toán coâng toán söùc voâ

ích chöù khoâng ñöôïc lôïi gì.

Nghe lôøi quan Thoáng Binh neân naêm 1731, Mieân vöông Naëc Tha (Sotha II) daâng

ñaát Long Hoà vaø Myõ Tho cho Traàn Ñaïi Ñònh(6)

, laäp neân Dinh Long Hoà. Söû Cao Mieân

coù ghi roõ raøng: “Sau khi giuùp vua Sotha II deïp tan boïn giaëc Laøo, theo yeâu caàu cuûa

quan binh Vieät Nam, Quoác Vöông Sotha II daâng cho Ninh vöông hai phaàn ñaát Meùso va

Longhor.” Tuy nhieân, Quoác Söû quaùn trieàu Nguyeãn khoâng ghi roõ coâng lao naøy cuûa

Traàn Ñaïi Ñònh, maø chæ ghi moät caùch lôø môø nhö sau: “Chuùa thaáy ñaát Gia Ñònh ñòa theá

roäng raõi, sai khoån thaàn (quan phuï traùch bieân cöông) chia ñaát, ñaët chaâu Ñònh Vieãn vaø

döïng Dinh Long Hoà.” Trong khi Traàn Ñaïi Ñònh coøn ñang tieãu tröø giaëc Laøo vaø tin

chieán thaéng chöa kòp baùo veà trieàu, thì tin Cai Cô Ñaït Thaønh töû traän ñaõ ñeán tröôùc, neân

chuùa Ninh Vöông coù göûi thô khieån traùch naëng neà, vì ñaõ nhieàu naêm duïng binh maø vieäc

bieân giôùi vaãn chöa yeân. Sôï bò giaùng toäi neân Tröông Phuùc Vónh beøn maät taâu vôùi chuùa:

“Vieäc aáy laø do Traàn Ñaïi Ñònh chaàn chöø trong vieäc haønh quaân, laïi tö thoâng vôùi vua

Cao Mieân... Trong luùc ñoù, Traàn Ñaïi Ñònh ñang ñoùng binh trong thaønh La Bích, vöøa

taán coâng, vöøa phuû duï, coøn vua Naëc Tha thì duøng möu keá dieät ñöôïc heát nhoùm caàm ñaàu

quaân noåi daäy.” Vaø nhö treân ñaõ noùi, theo lôøi khuyeân cuûa Traàn Ñaïi Ñònh, vua Naëc Tha

ñaõ ñoàng yù caét daâng 2 phuû Pream Meso vaø Longhor, töùc Myõ Tho vaø Long Hoà cho Ñaïi

Vieät. Sau khi moïi vieäc ñeàu thaønh coâng vieân maõn, Traàn Ñaïi Ñònh keùo quaân veà baùo

tieäp, nhöng khi veà ñeán Gia Ñònh thì môùi hay Tröông Phuùc Vónh ñang ñònh hoïp ñeå tra

vaán mình.

Tröông Phuùc Vónh sôï toäi neân moät maët vöøa cöôùp coâng, maët khaùc muoán nhaân cô hoäi

naày trieät tieâu töôùng taøi Traàn Ñaïi Ñònh, y cuõng muoán nhaân cô hoäi naøy cöôùp ñoaït binh

quyeàn Long Moân vaø quaân binh thieän chieán cuûa hai chaâu Loâi vaø Lieâm neân y ñaõ caùo

gian veà trieàu laø Traàn Ñaïi Ñònh tö thoâng vôùi Chaân Laïp aâm möu taïo phaûn. May maø

Chuùa Ninh Vöông saùng suoát neân oan aùn Traàn Ñaïi Ñònh ñöôïc minh oan. Neáu khoâng thì

Tröông Phuùc Vónh, cha chuù cuûa loäng thaàn Tröông Phuùc Loan sau naøy seõ laøm cho tình

hình thôøi ñoù caøng theâm roái raém.

Chuyeän Traàn Ñaïi Ñònh ñöôïc Trònh Hoaøi Ñöùc ghi raát roõ raøng trong Gia Ñònh Thaønh

Thoâng Chí nhö sau: “Baáy giôø luoân caû naêm duøng binh maø khoâng baét ñöôïc giaëc, trieàu

ñình quôû traùch raát nghieâm. Phöôùc Vónh sôï toäi, maät sôù ñoå loãi cho Ñaïi Ñònh naêm tröôùc

224

khoâng chòu tieán quaân, laïi tö thoâng vôùi Chaân Laïp, naêm nay lôïi duïng cô hoäi ngöôøi Laøo

gaây loaïn ñeå giöõ maõi binh quyeàn, maø ñaùnh thì baát löïc. Ñaïi Ñònh chieán thaéng trôû veà.

Phöôùc Vónh muoán ra tay tröôùc ñeå haïi oâng, beøn ñònh ngaøy hoäi töôùng ñeå xeùt hoûi. Ñaïi

Ñònh bieát möu, nghó raèng tröôùc ñaây Phöôùc Vónh ñieàu binh khoâng kheùo neân Ñaït Thaønh

bò giaëc gieát, keá ñoù laïi aên hoái loä ruùt binh veà, tieán thoaùi khoâng ñöôïc vieäc, nay laïi muoán

ñoå loãi cho ta, neáu ta ñeán hoäi töôùng ñoù boù tay chòu cho xeùt hoûi, y seõ duøng quyeàn theá aùp

ñaûo, theâu deät neân toäi roài aùnh saùng khoâng qua chaäu uùp, ai seõ bieän baïch cho ta. Chi

baèng veà kinh, xin beà treân thaåm xeùt, daãu cheát cuõng cam taâm. OÂng beøn thöøa ñeâm toái,

cuøng thuoäc haï ñi thuyeàn ra kinh. Luùc thuyeàn ñeán Buùt Sôn, thuoäc ñòa phaän Quaûng Ngaõi,

ngöôøi em chuù baùc cuûa oâng laø Traàn Thaønh can raèng ‘Phöôùc Vónh laø doøng doõi ñaïi thaàn

nöôùc Nam, ôû trong trieàu coù nhieàu thaân thích, nay anh muoán phaân minh leõ phaûi traùi, ai

seõ bieän baïch cho anh? Chi baèng chaïy thaúng veà Vieät Ñoâng, tìm choán an thaân, khoûi ñem

mình laøm caù treân thôùt cho ngöôøi ta baèm xeù. Ñaïi Ñònh noùi ‘Cha ta laø Traàn Thöôïng

Xuyeân ñaõ mang ôn naëng cuûa trieàu ñình, vua ñaõ töøng coù lôøi duï raèng: Hoï Nguyeãn laøm

vua, hoï Traàn laøm töôùng, coâng khanh ñôøi ñôøi khoâng döùt. Vinh haïnh bieát chöøng naøo.

Nay vì bieân thuøy che laáp baát coâng, neáu chaúng ñeán trieàu ñình nhôø thaåm xeùt, ta seõ mang

toäi phaûn nghòch; bao nhieâu coâng nghieäp oâng cha nhö nuùi non, seõ suïp xuoáng hang,

xuoáng soâng; chaúng nhöõng ta mang toäi baát trung maø coøn mang toäi baát hieáu nöõa, coøn

maët muõi naøo ñöùng trong trôøi ñaát.’ Beøn quaùt thuûy thuû khieán laùi thuyeàn vaøo cöûa Haøn.

Traàn Thaønh cöông quyeát khoâng chòu, giaønh caàn laùi, roài cho thuyeàn thaúng ra bieån. Ñaïi

Ñònh thaáy gioù Nam thoåi maïnh, sôï thuyeàn ñeán Quyønh Haûi, khoâng quay buoàm trôû veà

ñöôïc, beøn ruùt göôm cheùm Traàn Thaønh, quaùt thuûy thuû quay thuyeàn vaøo cöûa Haøn, roài

laøm tôø trình nhôø dinh Quaûng Nam chuyeån veà trieàu ñình. Sau khi Ñaïi Ñònh troán ñi,

Phöôùc Vónh nghi chaéc oâng ta troán veà Quaûng Ñoâng, haï leänh baét toaøn gia haï nguïc vaø

laøm sôù taâu veà trieàu ñình ñònh ñoaït. Cuøng luùc sôù cuûa Ñaïi Ñònh ôû Quaûng Nam cuõng tôùi.

Trieàu thaàn hoäi nghò roài taâu raèng ‘Traàn Ñaïi Ñònh tröôùc tö thoâng vôùi Chaân Laïp, nay laïi

coá yù vi leänh thöôïng töôùng, xin xuoáng saéc leänh chaùnh phaùp, töùc laø xöû töû, ñeå raên ñöùa

ngoan phu. Nhöng Thaùnh thöôïng nghó raèng neáu Ñaïi Ñònh coù loøng phaûn boäi thì nhö caù

lôùn ñaõ ra bieån, deã gì baét laïi ñöôïc maø gieát, nay töï yù toû ra xin thaåm xeùt thì beà trong tình

lyù coøn coù theå tha ñöôïc. Beøn xuoáng leänh löu giam Traàn Ñaïi Ñònh ôû Quaûng Nam, moät

maët Chuùa cho ngöôøi vaøo Gia Ñònh phuùc thaåm, chôø keát quaû seõ xeùt xöû. Giaùm Binh

Nguyeãn Phuùc Trieâm cöông quyeát laøm chöùng Ñaïi Ñònh khoâng heà tö thoâng vôùi Chaân

Laïp vaø khoâng chaäm tieán quaân bao giôø. Ñaïi Ñònh ôû trong nguïc laâu ngaøy, töùc giaän, thoå

huyeát, roài phaùt beänh, qua tôùi thaùng 12 thì cheát. Kòp ñeán khi aùn thaåm saùt taâu veà thì Ñaïi

Ñònh ñaõ cheát roài. Ñaïi Ñònh ñöôïc höôûng aân ñieån, truy taëng haøm Ñoâ Ñoác Ñoàng Tri,

thuïy laø Töông Maãn. Coøn Phöôùc Vónh bò toäi vu caùo giaùng xuoáng laøm Cai Ñoäi. Cai Cô

Nguyeãn Höõu Doaõn thay Phöôùc Vónh Ñieàu khieån Gia Ñònh Thaønh.”

Veà ñöôøng mieâu dueä, vôï cuûa Traàn Ñaïi Ñònh laø con gaùi cuûa Toång Binh Maïc Cöûu.

Hai oâng baø sinh ñöôïc moät con trai laø Traàn Ñaïi Löïc, coøn goïi laø Traàn Haàu (?-1770).

Mai maén laø ngay khi Traàn Ñaïi Ñònh vöøa nghe tin Tröông Phuùc Vónh nghò baøn ñònh toäi

225

mình neân oâng ñaõ rôøi khoûi Gia Ñònh, vaø vôï oâng cuõng ñöa con trai Traàn Haàu veà queâ

ngoaïi ôû Haø Tieân tî naïn. Veà sau naøy, khi oan aùn ñaõ ñöôïc roõ raøng, Traàn Ñaïi Löïc ñöôïc

phong laøm Cai Ñoäi, caàm quaân döôùi quyeàn cuûa caäu mình laø Maïc Thieân Töù. Traûi qua

maáy ñôøi Chuùa töø Chuùa Hieàn Phuùc Taàn, chuùa Nghóa Phuùc Traên, chuùa Minh Phuùc Chu,

ñeán chuùa Ninh Phuùc Truù ñeàu aùp duïng chính saùch chieâu hieàn ñaõi só trong keá hoaïch môû

ñaát veà phöông Nam, neân ñaõ ñöôïc raát nhieàu ngöôøi Minh Höông giuùp ñôõ, trong ñoù phaûi

keå Maïc Cöûu, Traàn Thöôïng Xuyeân, Döông Ngaïn Ñòch, Traàn Ñaïi Ñònh... Uy danh,

duõng khí vaø taøi trí cuûa caùc vò töôùng naøy, nhaát laø cuûa töôùng Traàn Ñaïi Ñònh ñaõ quaù roõ

raøng. Hôn theá nöõa, Traàn Ñaïi Ñònh laïi laø con reå cuûa Maïc Cöûu. Hai doøng hoï aáy ñaõ bao

ñôøi chöùng toû loøng trung nghóa cuûa hoï ñoái vôùi caùc chuùa vaø hoï cuõng ñaõ coù coâng raát lôùn

vôùi ñaát nöôùc trong coâng cuoäc môû ñaát veà phöông Nam. Hoï ñaõ boû bieát bao nhieâu coâng

söùc thu phuïc ñaát ñai cuûa ngöôøi Chaân Laïp, roài ra söùc khai khaån, bieán nhöõng hoang ñòa

röøng thieâng nöôùc ñoäc thaønh nhöõng thò töù truø phuù nhaát cuûa mieàn Nam. Theá maø nhöõng

teân töôùng baát taøi voâ nghóa nhö Tröông Phuùc Vónh, chæ bieát aên treân ngoài tröôùc, chæ bieát

cöôùp coâng cuûa ngöôøi khaùc, ñaõ laøm hö heát ñaïi söï cuûa caùc chuùa. Thöû hoûi neáu Ñaïi Traàn

Ñaïi Ñònh khoâng vì trung vì hieáu, vì nghóa thì khi bò eùp vaøo ñöôøng cuøng nhö vaäy, chaéc

chaén oâng ñaõ lieân keát vôùi binh quyeàn beân vôï, huy ñoäng toaøn quaân Long Moân, Loâi

Chaâu, Lieâm Chaâu vaø Haø Tieân ñeå choáng laïi trieàu ñình. Thöû hoûi nhaát thôøi luùc ñoù coù

caùch gì trieàu ñình huy ñoäng ñuû löïc löôïng ñeå ñaùnh laïi hoï hay khoâng? Chaéc chaén laø

khoâng roài! Maø raát coù theå caû mieàn Nam seõ bieán thaønh moät laõnh ñòa theo kieåu

Singapore thöù hai cuõng khoâng chöøng! Tröông Phuùc Vónh chaúng nhöõng gaây xaùo troän

cho caùc chuùa thôøi ñoù, maø veà sau naøy caùc chuùa phaûi maát ngoâi vaø phaûi boân taåu khaép

nôi, nhieàu chuùa bò gieát treân ñöôøng boân taåu cuõng chính vì nhöõng teân töôùng baát taøi voâ

nghóa cuûa doøng hoï Tröông Phuùc naøy. Duø oan aùn ñaõ ñöôïc minh oan, nhöng Traàn Ñaïi

Ñònh ñaõ ra ngöôøi thieân coå. Duø sau ñoù Ninh Vöông coù giaùng chöùc Phuùc Vónh vaø truy

taëng cho Ñaïi Ñònh vaø aân thöôûng cho con chaùu oâng(7)

, nhöng keå töø ñoù veà sau naøy,

nhöõng ngöôøi Minh Höông taøi gioûi khoâng coøn muoán ra giuùp cho caùc chuùa Nguyeãn nöõa.

Ñoái vôùi con daân ñaát phöông Nam, nhaát laø con daân hai vuøng Myõ Tho vaø Vónh Long seõ

maõi maõi nhôù ôn quan Thoáng Binh Traàn Ñaïi Ñònh, vì saùch söû Cao Mieân vaãn coøn ghi roõ

chính Ñaïi Ñònh vöøa khuyeân maø cuõng vöøa eùp vua Naëc Tha neân daâng hai phuû Meso vaø

Longhor cho xöù Ñaøng Trong. Rieâng taùc giaû taäp saùch naøy, moät con daân cuûa vuøng ñaát

Long Hoà, xin traân troïng ghi laïi nhöõng doøng chöõ naøy vaø cuõng xin ñoát moät neùn taâm

höông kính ngöôõng daâng leân linh vò cuûa Ngaøi vaø nguyeän raèng chuùng con seõ ñôøi ñôøi

töôûng nhôù ñeán coâng ôn cuûa Ngaøi!

Chuù Thích:

(1) Coâ con gaùi naøy cuûa Nghò Vuõ Cöûu Loäc Haàu Maïc Cöûu laø em cuûa Ñoâ Ñoác Toâng Ñöùc Haàu Maïc

Thieân Tích.

(2) Nay thuoäc tænh Taân An.

(3) AÂm theo tieáng Khmer cuûa Long Hoà.

226

(4) Khoaûng Hoác Moân Baø Ñieåm ngaøy nay.

(5) Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieàn Bieân, taäp I, tr. 195, Sa Toát laø ngöôøi Cao Mieân, coù nôi ghi laø ngöôøi

Laøo, ngöôøi laøng Prea Soát hoaëc Prea Suõtr, thuoäc tænh Ba Nam. Sa Toát khôûi binh ôû vuøng Ba Nam vaø

tuyeân truyeàn raèng mình coù soá tieàn ñònh ñaùnh ñuoåi ngöôøi Vieät Nam ra khoûi ñaát nöôùc Chaân Laïp.

Nhieàu ngöôøi Chaân Laïp nghe theo. Ñoàng thôøi, Sa Toát cuõng taäp hôïp caû nhöõng ngöôøi Laøo ôû vuøng

Nam Laøo vaø Cao Mieân, roài töø Ba Nam tieán xuoáng Gia Ñònh. Ninh Vöông Nguyeãn Phuùc Truù cho

laäp chöùc quan Ñieàu Khieån vaø giao cho töôùng Tröông Phöôùc Vónh thoáng laõnh toaøn theå löïc löôïng

Vieät Nam treân ñaát Gia Ñònh ñeå ñieàu ñoäng binh lính tieåu tröø giaëc. Tröông Phöôùc Vónh sai Cai Cô

Ñaït Thaønh mang quaân ra choáng giaëc ôû Laät Giang, töùc soâng Beán Löùc ngaøy nay. Nhöng vöøa xuaát

traän laø Cai Cô Thaønh ñaõ bò giaëc gieát cheát ngay taïi traän. Luùc naøy Traàn Ñaïi Ñònh, con trai cuûa quan

Toå Binh Traàn Thöôïng Xuyeân, ñang giöõ chöùc Thoáng Binh, thoáng laõnh binh töôùng Long Moân phaù

tan giaëc ôû Phuø Vieân, töùc vuøng Vöôøn Traàu, Hoùc Moân. Trong khi ñoù, Giaùm Binh Cai Ñoäi Nguyeãn

Cöûu Trieâm ñem binh ñeán cöùu vieän ôû Laät Giang, giaëc Sa Toát beøn ruùt veà Vuõng Guø ôû Taân An. Quan

Ñieàu Khieån Tröông Phöôùc Vónh chia quaân ra laøm 3 ngaõ, cuøng taán coâng Sa Toát ôû Vuõng Guø, neân

chuùng phaûi boû chaïy vaøo röøng. Luùc naøy cha con quoác vöông Naëc Yeâm vaø Naëc Tha sôï bò hoïa laây,

neân ñöa thö noùi laø Sa Toát do ngöôøi Laøo xuùi duïc vaø xin tình nguyeän ñi baét giaëc. Thoáng binh Traàn

Ñaò Ñònh tieán quaân ñaùnh chieám Ba Nam vaø Nam Vang, roài sau ñoù giao laïi cho Mieân Vöông. Ñoàng

thôøi, Ñaïi Ñònh cuõng coù yù khuyeân Mieân Vöông neân daâng hai phuû Longhor vaø Meùsa cho chuùa

Nguyeãn vì chuùng quaù xa xoâi vôùi Nam Vang. Sau khi Ñaïi Ñònh baùo tin chieán thaéng vaø ñeà nghò vôùi

Mieân Vöông cho quan Ñieàu Khieån Tröông Phöôùc Vónh, oâng chaáp thuaän vaø cho Ñaïi Ñònh ruùt quaân

veà Gia Ñònh. Sau khi Naëc Tha trôû veà thaønh la Bích, ngöôøi Laøo thuoäc ñaùm taøn binh cuûa Sa Toát vaãn

tieáp tuïc noåi leân ñaùnh phaù. Naëc Tha khoâng deïp noåi neân phaûi keâu goïi caùc phuû hôïp söùc. Ñeán thaùng

gieâng naêm Nhaâm Tyù, 1732, Tröông Phöôùc Vónh keùo quaân leân Nam Vang quôû traùch Naëc Tha. Naëc

Tha boû chaïy vaø ñem nhieàu vaøng baïc ñuùt loùt cho quan Ñieàu Khieån, yeâu caàu hoaûn binh ñeå tìm keá

dieät giaëc. Quan Ñieàu Khieån cöû Ñaïi Ñònh ôû laïi tieáp tuïc deïp loaïn, coøn mình thì ruùt quaân veà. Thaùng 4

naêm 1732, Thoáng Binh Ñaïi Ñònh tieán quaân ñeán Loâ Vieät, töùc Angkor Wat, vöøa ñaùnh giaëc, vöøa an

daân. Naëc Tha duøng keá gieát heát taøn binh ngöôøi Laøo, roài veà tröôùc cöûa quaân chòu toäi. Thoáng binh Ñaïi

Ñònh ruùt quaân veà. Veà phaàn trieàu ñình Thuaän Hoùa, vì thaáy quaù laâu maø chöa coù baùo caùo deïp xong

giaëc Sa Toát, neân chuùa Ninh Vöông Nguyeãn Phuùc Truù ñaõ göûi thô quôû traùch quan Ñieàu Khieån.

Tröông Phöôùc Vónh sôï bò toäi neân ñoå heát moïi söï chaäm treã cho Ñaïi Ñònh.

(6) Sau khi ñöôïc Thoáng Binh Traàn Ñaïi Ñònh giuùp deïp xong loaïn Sa Toát vaø bình ñònh caùc vuøng Ba

Nam, Ba Bích, Nam Vang, vaø Loâ Vieät, vua Cao Mieân laø Naëc Tha ñaõ daâng hai phuû Meso vaø

Longhor cho xöù Ñaøng Trong, töùc laø 2 vuøng Myõ Tho vaø Vónh Long ngaøy nay. Treân thöïc teá, ngöôøi

Vieät ñaõ ñeán khai phaù vaø ñònh cö treân hai vuøng ñaát naøy töø laâu laém roài, vaø hoï soáng chen laãn vôùi daân

baûn ñòa.

(7) Sau khi giaûi oan aùn cho Traàn Ñaïi Ñònh, chuùa truy taëng oâng chöùc Haøm Ñoâ Ñoác Ñoàng Tri. Chuùa

Nguyeãn töøng noùi “Hoï Nguyeãn laøm vua, hoï Traàn laøm töôùng, coâng khanh ñôøi ñôøi khoâng döùt.” Con

cuûa Traàn Ñaïi Ñònh laø Traàn Cô, keâu Maïc Cöûu baèng oâng ngoaïi, ñöôïc caäu ruoät laø Maïc Thieân Tích

raát thöông yeâu vaø tin duøng.

8) Traàn Haàu (?-1770)

Traàn Haàu, coøn coù teân laø Traàn Cô hay Traàn Ñaïi Löïc. Hieän nay chuùng ta khoâng coù

taøi lieäu xaùc thöïc veà naêm sinh cuûa oâng, chæ bieát oâng sinh tröôûng taïi Haø Tieân, laø chaùu

cuûa Ñoâ Ñoác Maïc Thieân Töù(1)

. Sau khi cha oâng laø Traàn Ñaïi Ñònh bò oan aùn, bò baét

227

giam vaø cheát trong nguïc Quaûng Nam vaøo giöõa thaùng 12 naêm 1732, thì oâng theo meï

veà soáng ôû queâ ngoaïi laø Haø Tieân. Veà sau naøy, oâng ñöôïc cöû laøm Cai Ñoäi.

Saùch Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc coù ghi: Muøa xuaân naêm Ñinh

Hôïi, 1767, vaøo khoaûng thaùng 3, quaân Mieán Ñieän keùo sang ñaùnh phaù Xieâm La, ñoát heát

ñeàn ñaøi cung ñieän, cöôùp heát cuûa baùu vaø baét vua Huûi Boromoraja hay Phung Vöông vaø

con vua laø Chieâu Ñoác Ña cuøng maáy vaïn daân ñem veà Mieán Ñieän. Con thöù hai cuûa vua

Xieâm La teân laø Chieâu Thuùy chaïy sang Haø Tieân caàu cöùu. Toâng Ñöùc Haàu Maïc Thieân

Töù beøn sai chaùu laø Cai Ñoäi Thaéng Thuûy Löïc Taøi Haàu Traàn Ñaïi Löïc(2)

ñem chieán

thuyeàn vaø quaân binh ñeán ñoùng beân vuøng bieån Xieâm La vaø cho tuaàn phoøng caån maät.

Luùc baáy giôø nöôùc Xieâm La khoâng coù vua, neân quan Phi Nhaõ (Phya) cuûa vuøng ñaát

Mang Taùt laø Phraya Tak, töùc Trònh Quoác Anh hay Trònh Taân beøn khôûi binh ñaùnh ñuoåi

quaân Mieán Ñieän vaø ñöôïc töôùng só toân leân laøm vua vaøo thaùng 7 naêm 1767. Trònh Quoác

Anh bieát con cuûa cöïu vöông laø Chieâu Thuùy ñang ôû Haø Tieân, sôï sau naøy seõ coù chuyeän,

neân ra leänh töôùng Xieâm La mang quaân sang quaáy phaù Haø Tieân.

Theo Maïc Thò Gia Phaû cuûa Vuõ Theá Dinh(3)

: “Naêm 1769, oâng, töùc laø Ñoâ Ñoác Maïc

Thieân Töù, sai ngöôøi con cuûa coâ em laø Thaéng Thuûy Traàn Haàu ñoác xuaát 5 vaïn quaân

thuûy luïc baéc phaït Xieâm La. Traàn Haàu laø chaùu Traàn Töôùng trieàu Minh, töùc Traàn

Thöôïng Xuyeân. Luùc aáy, chieán thuyeàn côø xí lieân laïc treân moät daëm, quaân ñoùng treân ñaát

Xieâm Chantaboun, töùc Traïch Vaán, thieát laäp ñoàn traïi ñeå chôø bieán ñoäng. Vua Xieâm laø

Trònh Taân sai töôùng ñem 3 ngaøn boä binh ñeán öùng vieän Traïch Vaán. Traàn Haàu cuõng sai

quaân tieán tôùi ñaùnh quaân Xieâm, quaân Xieâm thua phaûi boû chaïy... Traàn Haàu ñoùng quaân

ôû Traïch Vaán Sôn hôn hai thaùng, vì khoâng hôïp thuûy thoå neân quaân lính maéc beänh

nhieàu, moãi ngaøy cheát caû traêm ngöôøi. Quan Tham Möu göûi thô veà caáp baùo vôùi Maïc

Thieân Töù, trình baøy töï söï. Maïc Thieân Töù beøn sai ngöôøi ñem leänh trieäu Traàn Haàu keùo

quaân veà. Luùc ra ñi, Traán binh leân ñeán 5 vaïn, ñeán khi veà chæ coøn hôn moät vaïn ngöôøi.”

Sau khi veà ñeán Haø Tieân, Traàn Haàu cuõng phaùt beänh traàm troïng vaø qua ñôøi vaøo naêm

1770. Theo moä bia cuûa Traàn Haàu treân nuùi Bình San ôû Haø Tieân, oâng maát thaùng cuoái

cuûa muøa xuaân naêm Canh Daàn, 1770. Hieän nay taïi thò xaõ Haø Tieân coù con ñöôøng lôùn

mang teân Traàn Haàu.

Ngoâi moä cuûa Traàn Haàu treân trieàn nuùi Bình San, Haø Tieân

228

Ghi Chuù:

(1) Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, Traàn Haàu hay Traàn Ñaïi Löïc laø con cuûa Thoáng Binh Traàn Ñaïi Ñònh vaø laø

chaùu noäi cuûa Ñoâ Ñoác Traàn Thöôïng Xuyeân. OÂng cuõng laø chaùu ngoaïi cuûa Maïc Cöûu, vaø laø con cuûa

em gaùi Toâng Ñöùc Haàu Maïc Thieân Töù. Nhö vaäy, coù ñieàu chaéc chaén laø Traàn Haàu phaûi sinh ra tröôùc

naêm 1732, vì naêm ñoù, sau khi cha oâng laø Traàn Ñaïi Ñònh bò baét giam ôû nguïc Quaûng Nam, thì oâng

theo meï veà soáng ôû Haø Tieân.

(2) Theo Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, Trònh Hoaøi Ñöùc coù ghi: “... nhöng vuøng bieân giôùi chöa yeân, vieäc

binh khoâng theå boû ñöôïc, vaãn sai Kyø Taøi Haàu Töø Höõu Duõng, con reå cuûa Maïc Thieân Töù, ñaïo Nguõ

Nhöng ñeán thay, khoâng bao laâu vì oám cuõng ñöôïc trieäu veà, ñi giöõa ñöôøng laïi cheát.” Tuy nhieân, theo

nhö treân bia moä taïi Haø Tieân cuûa oâng Töø Vaên Duõng thì oâng naøy maát naêm 1767, trong khi ñoù theo

bia moä cuûa Traàn Haàu thì Traàn Haàu maát vaøo naêm 1770, nghóa laø khoaûng 3 naêm sau ñoù. Nhö vaäy coù

theå Trònh Hoaøi Ñöùc ñaõ ghi nhaàm chi tieát tröôùc vaø sau cuûa 2 nhaân vaät naøy luùc ñoùng quaân taïi

Chantaboun, töùc Traïch Vaán, Xieân La.

(3) Theo Maïc Thò Gia Phaû cuûa Vuõ Theá Dinh (baûn A.39, Thö Vieän Haùn Noâm, Haø Noäi, tôø 8a-8b).

229

CHÖÔNG TAÙM

Traàn Thöôïng Xuyeân

Vaø Vuøng Ñaát Cuø Lao Phoá

(I) Thaân Theá Vaø Söï Nghieäp Cuûa Traàn Thöôïng Xuyeân:

Traàn Thöôïng Xuyeân (1655-1720) töï Thaéng Taøi, sinh naêm AÁt Muøi 1655 taïi tænh

Quaûng Ñoâng, Trung Hoa. Vaøo cuoái ñôøi nhaø Minh oâng laøm quan Toång Binh ba chaâu

Cao, Loâi, Lieâm döôùi thôøi nhaø Minh. Khi nhaø Thanh tieâu dieät nhaø Minh, oâng tieáp tuïc

khaùng chieán choáng nhaø Thanh döôùi côø khôûi nghóa cuûa Trònh Kinh(1)

, nhöng do cuoäc

khôûi nghóa cuûa hoï Trònh ngaøy caøng suy yeáu, neân haàu heát nghóa binh döôùi quyeàn Trònh

Kinh ñeàu boû chaïy ra nöôùc ngoaøi. Traàn Thöôïng Xuyeân vaãn cöông quyeát tieáp tuïc ôû laïi

choáng laïi nhaø Maõn Thanh, nhöng bieát söùc coâ theá yeáu khoâng ñòch laïi Thanh trieàu neân

cuoái cuøng, oâng cuøng Phoù Töôùng Traàn An Bình dong buoàm xuoâi Nam. Thaùp tuøng theo

oâng laø toaøn theå binh töôùng Long Moân cuøng gia ñình cuûa hoï. Luùc ñoù caû gia quyeán vaø

ñoaøn tuøy tuøng cuûa quan Toång Binh coù treân 3.000 ngöôøi vaø 50 chieán thuyeàn ñeán cöûa

Töø Dung vaø cöûa Ñaø Naúng, xin yeát kieán chuùa Hieàn Vöông ñeå xin tî naïn. Ñích thaân

quan Toång Binh ñaõ leân boä noùi chuyeän vôùi quan binh sôû taïi: “Taát caû chuùng toâi ñaây ñeàu

laø thaàn töû cuûa Ñaïi Minh, chaúng may gaëp côn quoác phaù gia vong, theà heát loøng trung

thaønh vôùi Ñaïi Minh. Chæ vì vaän maïng Minh Trieàu ñaõ heát, giang sôn xaõ taéc chaúng coøn,

söùc cuøng theá kieät, khoâng coøn phöông cöùu vaõn, quyeát khoâng chòu cuoái ñaàu bím toùc noâ

leä 'man daân ñoàng dò' neân vöôït bieån xuoâi Nam, xin laøm thaàn boäc...” Chuùa Hieàn Vöông

hoäi yù quaàn thaàn, coù ngöôøi taâu raèng: “Keû kia laø ngöôøi ngoaïi quoác, ngoân ngöõ baát ñoàng,

taùnh tình phong tuïc cuõng khaùc, ví baèng thaâu nhaän vaøo, ñieàu khieån keå cuõng khoù khaên.

Nhöng maø suy ngaãm laïi, boïn hoï ñang trong côn cuøng quaån, daét dìu sang ñaây, xöa nay,

cöùu khoån phoø nguy, trieàu ñình ta ñaâu coù heïp löôïng. Hieän nay vuøng Giaûn Phoá, ruoäng

ñaát bao la, trieàu ñình chöa ñuû nhaân coâng khai thaùc, chi baèng cöù thaâu naïp cho hoï vaøo

ñoù laäp cö, ñeå khai thaùc nguoàn lôïi trong töông lai, thöïc laø moät vieäc laøm maø thaâu ñöôïc

ñeán ba keát quaû.” Sau khi laéng nghe quaàn thaàn, chuùa Hieàn Vöông chuaån thuaän, roài do

saün coù chaùnh saùch môû ruoäng troàng daâu ôû vuøng Thuûy Chaân Laïp, neân Chuùa beøn truyeàn

leänh khao thöôûng, phong quan vaø chu caáp löông thöïc, caøy böøa, dao röïa, vaân vaân. Sau

ñoù, chuùa Hieàn ra leänh cho Xaù Sai Vaân Trình vaø Töôùng Thaàn Laïi Vaên Chieâu höôùng

daãn chæ ñöôøng cho hoï ñi vaøo vuøng Ñoâng Phoá ñònh cö vaø khai khaån hoang ñòa. Theá laø

Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Traàn An Bình tröïc chæ cöûa Caàn Giôø, ñeán ñoùng ôû

Baøn Laân. Taïi ñaây hoï vôõ ñaát hoang, xaây döïng nhaø phoá, taïo neân Ñoâng Phoá (Bieân Hoøa).

230

Trong khi ñoù, Döông Ngaïn Ñòch cuøng Phoù töôùng Hoaøng Tieán tieáp tuïc ñi ñeán cöûa Soaøi

Raïp, tieán vaøo höôùng Myõ Tho xaây döïng Myõ Tho Ñaïi Phoá.

(II) Toång Quan Veà Cuø Lao Phoá:

Cuø lao Phoá khoâng phaûi laø phoá caûng ñaàu tieân ñöôïc thaønh laäp bôûi ngöôøi Hoa taïi Vieät

Nam, maø vaøo khoaûng ñaàu theá kyû thöù XVII tröôùc ñoù, sau khi chuùa Nguyeãn Phuùc Lan

cho dôøi dinh chuùa töø Phöôùc Yeân vaøo Kim Long (Hueá) vaøo naêm 1636, chuùa ñaõ cho

pheùp thaønh laäp phoá Thanh Haø goàm nhöõng cö daân ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Hoa. Theo

quyeån “Nam Boä Nhìn Veà Lòch Söû Nhìn Vaøo Hieän Taïi Nhìn Ra Khu Vöïc”, phoá caûng

Thanh Haø ñaõ coù töø thôøi nhaø Traàn, vì doïc theo bôø soâng gaàn Thanh Haø vaø thaønh Hoùa

Chaâu ngöôøi ta tìm thaáy haøng traêm ñoàng tieàn thôøi Traàn mang nieân hieäu Thieäu Phong

(1341-1357) vaø Ñaïi Trò (1358-1369). Ñeán giöõa theá kyû thöù XVII, nhöõng ngöôøi Hoa di

daân ñöôïc chuùa Nguyeãn cho phaùt trieån phoá Thanh Haø maø theá heä ñaàu tieân coù Traàn

Döôõng Thuaàn (1610-1688), queâ quaùn phuû Chöông Chaâu, tænh Phuùc Kieán. Chính

Alexandre de Rhodes ñaõ thöøa nhaän, maëc daàu khoâng lôùn nhö Kim Long, nhöng Thanh

Haø laø moät phoá caûng lôùn thôøi ñoù vôùi teân laø “Ñaïi Minh Khaùch Phoá”. Ñeán cuoái theá kyû

thöù XVII, phoá caûng Thanh Haø ñaõ nghieãm nhieân trôû thaønh phoá caûng quan troïng cuûa xöù

Ñaøng Trong. Caùc tay thöông buoân Hoa kieàu thöôøng vaøo Hoäi An mua haøng hoùa nöôùc

ngoaøi veà Thanh Haø baùn laïi cho vuøng Thuaän Hoùa(2)

.

Ñeán khoaûng haäu baùn theá kyû thöù XVII khi vuøng bieân traán cuûa xöù Ñaøng Trong laø

phuû Thuaän Thaønh thì löu daân Vieät Nam ñaõ ñi ñeán nhöõng vuøng xa hôn veà phöông Nam

vaø cö nguï chung ñuïng vôùi ngöôøi Chaân Laïp, nhöng chuùa Hieàn Vöông luùc aáy phaûi

ñöông ñaàu vôùi nhieàu vaán ñeà veà phía maët Baéc neân chöa raûnh tay ñeå tính chuyeän trong

Nam. Naêm 1644, thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn thì chuùa Hieàn Vöông ñaõ coù coâng ñaùnh

tan Haûi Quaân Hoøa Lan taïi cöûa bieån Thuaän An. Sau khi leân ngoâi chuùa naêm 1648, chuùa

Hieàn Vöông laïi phaûi ñaùnh nhieàu traän vôùi quaân chuùa Trònh töø naêm 1648 ñeán naêm 1672

neân keá hoaïch löu daân veà phöông Nam bò ñình treä. Naêm 1679, coù nhieàu nhoùm cöïu

thaàn nhaø Minh vì khoâng phuïc Thanh Trieàu neân dong buoàm xuoâi Nam tìm nôi tî naïn.

Trong soá nhöõng nhoùm naøy, ñaùng keå nhaát laø Toång Binh Traán Thuû Thuûy Luïc ôû Long

Moân laø Döông Ngaïn Ñòch vaø Phoù Töôùng cuûa oâng laø Hoaøng Taán, va quan Toång Binh

Traán Thuû caùc chaâu Cao, Loâi, Lieâm laø Traàn Thöôïng Xuyeân.

Thoaït ñaàu chuùa muoán töø choái vì thaáy khoâng tieän khi cho hai ñaïo binh khaù lôùn ôû saùt

kinh thaønh, laïi nöõa neáu chöùa chaáp hoï, coù theå bò raéc roái vôùi Thanh Trieàu. Nhöng veà

sau tính laïi, Chuùa ñoàng yù cho hai oâng moät veà mieät Myõ Tho vaø moät veà vuøng Ñoàng

Nai, ñeå vöøa giuùp ñaùm löu daân Vieät Nam ñang ôû chung ñuïng vôùi ngöôøi Chaân Laïp, vöøa

tieáp tuïc khai khaån nhöõng vuøng ñaát haõy coøn hoang vu, maø cuõng vöøa traán aùt quaân Xieâm

vaø Chaân Laïp luùc naøo cuõng laêm le quaáy phaù vuøng ñaát môùi naøy. Gia Ñònh Thaønh

Thoâng Chí coù cheùp: “Khi aáy Baéc Haø coù nhieàu vieäc bieán loaïn, maø quan binh cuûa hoï ôû

xa tôùi, chöa bieát hö thöïc theá naøo, huoáng chi hoï laïi y phuïc khaùc, tieáng noùi khaùc, khoù söû

231

duïng. Nhöng hoï trong luùc theá cuøng neân phaûi chaïy sang, khaån khoaûn baøy toû taám loøng

thì cuõng khoâng neân cöï tuyeät... Vaû laïi ñòa phöông Giaûn Phoá (Gia Ñònh) ñaát ruoäng töôi

toát keå ñeán ngaøn daëm, trieàu ñình chöa raønh kinh lyù, chi baèng nay ta lôïi duïng söùc maïnh

cuûa hoï, cho khai phaù ñaát ñai ñeå ôû, cuõng laø moät vieäc maø ñöôïc ba ñieàu lôïi.” Vì theá

Chuùa Hieàn ra leänh khoaûn ñaõi vaø cho hoï giöõ nguyeân chöùc töôùc nhö cuõ. Sau ñoù Chuùa

ban chieáu chæ cho Döông Ngaïn Ñòch vaø Phoù töôùng Hoaøng Taán theo caùc cöûa Tieåu vaø

cöûa Ñaïi ñi leân khai phaù höôùng Myõ Tho. Trong khi chieáu chæ cho Traàn Thöôïng Xuyeân

vaø Phoù töôùng Traàn An Bình theo cöûa Caàn Giôø vaøo khai phaù xöù Noâng Naïi(3)

. Ñaây quaû

laø moät quyeát ñònh heát söùc quan troïng cuûa Chuùa Hieàn veà caû hai maët kinh teá vaø chieán

löôïc. Nhôø hai ñaïo quaân huøng maïnh giöõ an ninh traät töï neân chaúng maáy choác, caùc saéc

toäc Vieät, Mieân vaø Hoa cuøng nhau khai phaù, phaùt trieån vaø bieán nhöõng vuøng ñaát naøy

thaønh moät trong nhöõng vuøng ñaát truø phuù nhaát Nam Kyø thôøi ñoù. Khaùc vôùi nhöõng nhoùm

löu daân ngöôøi Vieät ñeán ñoù tröôùc ñaây laø chæ löu taâm ñeán phaù röøng laøm ruoäng raãy,

nhöõng nhoùm ngöôøi Hoa môùi ñeán naøy hoï vöøa phaù röøng laøm ruoäng raãy, vöøa laøm thöông

maïi buoân baùn. Hai nhoùm ngöôøi Hoa naøy ñeán Vieät Nam thôøi ñoù ñi theo raát nhieàu nhaø

khoa baûng baát maõn vôùi Thanh trieàu neân chaúng maáy choác hai vuøng Ñoàng Nai vaø Myõ

Tho bieán thaønh hai thaønh phoá vöøa lôùn maïnh veà caùc maët noâng nghieäp, thöông maïi, vaø

vaên hoùa. Hoï bieán hai vuøng naøy thaønh hai trung taâm thöông maïi vaø giao dòch vôùi nöôùc

ngoaøi lôùn nhaát vuøng Nam Kyø. Cuõng nhö Maïc Cöûu ôû Haø Tieân, hoï giao dòch vôùi ngöôøi

vôùi ngöôøi Taân Gia Ba, Höông Caûng, Nhaät Baûn, vaø ngöôøi Taây Döông, töùc ngöôøi töø caùc

xöù AÂu chaâu. Thuyeàn buoân caùc xöù naøy tôùi lui vuøng Myõ Tho vaø Ñoàng Nai taáp naäp.

Vaøo ñaàu theá kyû thöù XVII, taïi vuøng Ñoàng Nai thì ngöôøi Minh Höông taäp trung

nhieàu ôû vuøng cuø lao Phoá. Theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, quyeån Thöôïng: “Cuø Lao

Phoá choã soâng saâu thuaän tieän cho taøu bieån ñaäu. Traàn Thöôïng Xuyeân chieâu taäp thöông

buoân nöôùc Taøu, xaây döïng ñöôøng saù, nhaø laàu ñoâi taàng, röïc rôõ beân soâng, lieàn laïc naêm

daëm vaø phaân hoaïch ra ba nhai loä, nhai lôùn ôû giöõa phoá loùt ñaù traéng, nhai ngang loùt ñaù

ong, vaø nhai nhoû loùt ñaù xanh, ñöôøng roäng, baèng phaúng, ngöôøi buoân tuï taäp ñoâng ñuùc,

taøu bieån, ghe soâng ñeán ñaäu chen laán nhau, coøn nhöõng nhaø buoân to ôû ñaây thì nhieàu hôn

heát, laäp thaønh moät ñaïi ñoâ hoäi.” Beân caïnh ñoù, saùch Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí cuûa

Trònh Hoaøi Ñöùc ghi: “Caùc thöông thuyeàn ngoaïi quoác tôùi nôi naøy boû neo, möôùn nhaø ôû,

roài keâ khai caùc soá haøng trong chuyeán aáy cho caùc hieäu buoân treân ñaát lieàn bieát. Caùc

hieäu buoân naøy ñònh giaù haøng, toát laãn xaáu, roài bao mua taát caû, khoâng ñeå moät moùn haøng

naøo öù ñoïng. Ñeán ngaøy dong buoàm trôû veà, goïi laø hoài ñöôøng, chuû thuyeàn caàn mua moùn

haøng gì, cuõng phaûi laøm saün hoùa ñôn ñaët haøng roài nhôø mua duøm. Nhö theá khaùch chuû

ñeàu ñöôïc tieän lôïi vaø soå saùch phaân minh roõ raøng. Khaùch chæ vieäc ñaøn haùt vui chôi, ñaõ

coù nöôùc ngoït ñaày ñuû, laïi khoûi lo vaùn thuyeàn bò haø aên, kho trôû veà laïi chôû ñaày caùc thöù

haøng khaùc raát laø thuaän lôïi...”

Ña soá ngöôøi Hoa taäp trung ôû vuøng Cuø Lao Phoá, doïc theo bôø soâng Ñoàng Nai, môû

mang cho phoá naày ngaøy caøng theâm thònh vöôïng, thu huùt nhieàu thöông nhaân ngoaïi

quoác nhö Trung Hoa, AÁn Ñoä, Nhaät Baûn, Maõ Lai, vaø raát nhieàu ngöôøi AÂu Chaâu. Traàn

232

Thöôïng Xuyeân laïi kheùo chæ huy vaø toå chöùc, quy tuï caùc thöông nhaân ngöôøi Hoa ôû caùc

nöôùc khaùc ñaõ coù moái quan heä töø tröôùc, caùc nhaø buoân baùn chuyeân nghieäp coù voán lôùn,

giaøu kinh nghieäm ñeán xaây döïng Cuø Lao Phoá thaønh moät thöông caûng quoác teá phoàn

thònh vaøo baäc nhaát ñaát Gia Ñònh thôøi ñoù, ñöôïc mang teân laø “Chaâu Ñaïi Phoá Caûng.”

Ngaøy nay ñi ñaâu ñeán ñaâu trong vuøng Nam Kyø Luïc Tænh, chuùng ta cuõng ñeàu nghe

vaêng vaúng hai caâu ca dao:

“Nhaø Beø nöôùc chaûy chia hai

Ai veà Gia Ñònh Ñoàng Nai thì veà.”

Noùi ñuùng hôn ñaây laø nhöõng ñieäu haùt caâu hoø cheøo ghe cho ñôõ buoàn chaùn vaøo thôøi

cha anh chuùng ta ñi môû coõi veà phöông Nam. Tuy nhieân, theo Gia Ñònh Thaønh Thoâng

Chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc, thì ôû ngaõ ba Tam Giang laø moät ñieåm maø ba con soâng lôùn

gaëp nhau. Ñoù laø veà phía Nam coù soâng Ñoàng Nai(4)

, veà phía baéc coù soâng Taân Bình(5)

,

gaëp vôùi soâng Nhaø Beø thaønh moät ñieåm giao thuûy vôùi taøu beø ñi laïi taáp naäp. Chính

nhöõng doøng soâng naày ñaõ laø nôi quyeán ruõ, laø ñieåm ñeán cuûa nhöõng löu daân Thuaän

Quaûng ñeán vuøng Saøi Goøn-Gia Ñònh khaån hoang laäp nghieäp. Taïi sao löu daân thuôû ñoù

chæ noùi ñeán Gia Ñònh vaø Ñoàng Nai maø khoâng heà ñeà caäp ñeán Saøi Goøn? Ngöôïc doøng

lòch söû, vaøo naêm 1679, chuùa Nguyeãn cho pheùp nhoùm di thaàn cuûa nhaø Minh laø Traàn

Thöôïng Xuyeân vaøo cöûa Caàn Giôø, roài leân ñoàn truù ôû vuøng Baøn Laân thuoäc xöù Ñoàng Nai

thôøi ñoù. Hoï ñaõ khai phaù ñaát hoang, laäp neân phoá chôï thöông maõi raát phoàn thònh, thoâng

thöông vôùi ngöôøi Hoa taïi Ñaøi Loan, ngöôøi Nhaät, ngöôøi AÁn, cuõng nhö ngöôøi AÂu Chaâu.

Ñoù laø khu Giaûn Phoá hay Cuø Lao Phoá, hay noùi ñuùng ra laø caû vuøng Bieân Hoøa ngaøy nay.

Cuø Lao Phoá laø moät giang caûng naèm saâu trong ñaát lieàn, caùch bôø bieån khoaûng treân 100

caây soá. Thôøi ñoù sôû dó noù coù ñöôïc vò trí thuaän lôïi laø vì noù laø khu thöông maïi ñaàu moái,

vì töø ñoù ngöôøi ta coù theå döï tröõ vaø ñöa noâng laâm saûn ñi caùc nôi khaùc raát deã daøng. Noâng

Naïi Ñaïi Phoá ñaõ sôùm trôû thaønh moät trung taâm thöông maõi coù nhieàu taøu ngoaïi quoác tôùi

lui buoân baùn. Vuøng Noâng Naïi Ñaïi Phoá luùc naày cuõng ñaõ saün coù ngöôøi Vieät Nam ôû ñaây

laøm aên khaù ñoâng. Vieäc thöông maïi cuûa vuøng Noâng Naïi Ñaïi Phoá luùc naày phaàn lôùn döïa

vaøo ngheà noâng cuûa ngöôøi Vieät vaø cö daân baûn ñòa. Thaät tình maø noùi, vuøng Noâng Naïi

Ñaïi Phoá luùc naày truø phuù vaø cöôøng thònh nhöng khoâng vöôït noåi vuøng Prei Nokor do

ngöôøi Vieät Nam khai phaù töø tröôùc, vì Prei Nokor naèm gaàn cöûa bieån hôn Noâng Naïi

Ñaïi Phoá ñeán haøng maáy chuïc caây soá. Tuy nhieân, do taøi giao tieáp cuûa töôùng Traàn

Thöôïng Xuyeân neân chaúng maáy choác maø cuø lao Phoá ñaõ nghieãm nhieân trôû thaønh moät

thöông caûng lôùn vaø quan troïng nhaát cuûa Nam Kyø thôøi ñoù. Cuø lao Phoá tieáp tuïc phaùt

trieån trong suoát gaàn moät theá kyû, keå töø naêm 1679 ñeán 1776.

Ñeán naêm Maäu Thìn, ñôøi chuùa Anh Toâng Nguyeãn Phuùc Thaùi, 1688, Myõ Tho Ñaïi

Phoá coù noäi loaïn: teân Phoù töôùng Hoaøng Tieán noåi leân laøm phaûn, gieát Toång binh Döông

Ngaïn Ñòch. Chuùa Nguyeãn phaûi sai quan quaân ñeán ñaùnh deïp, roài duøng möu gieát cheát

Hoaøng Tieán. Sau ñoù, chuùa Nguyeãn giao toaøn boä quaân Long Moân cho Toång Binh Traàn

Thöôïng Xuyeân cai quaûn. Traàn Thöôïng Xuyeân saùp nhaäp 2 nhoùm ngöôøi Hoa laïi, roài

233

phaân boá cho ñi traán ñoùng taïi caùc nôi nhö Ngö Kheâ, töùc raïch Caùi Laù, thuoäc dinh Long

Hoà, vaø Doanh Chaâu, töùc cuø lao Gieâng ôû vuøng Taân Chaâu.

Naêm 1698, khi quan Chöôûng Cô Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh vaâng meänh

chuùa Nguyeãn vaøo kinh löôïc ñaát Noâng Naïi thì vuøng cuø lao Phoá ñang höng thònh. Maëc

daàu luùc aáy haàu nhö caùc ñoàn binh cuûa xöù Ñaøng Trong ñeàu ñoùng ôû vuøng Prei Nokor vaø

Kas Krobei, töùc Chôï Lôùn vaø Saøi Goøn ngaøy nay, nhöng Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ keùo

thuûy quaân vaøo cöûa Caàn Giôø roài theo doøng Ñoàng Nai maø ñi ngöôïc leân vuøng Noâng Naïi

vaø ñoùng quaân taïi cuø lao Phoá trong suoát thôøi gian oâng laøm Kinh Löôïc taïi vuøng ñaát naày.

Coù leõ chính vì vaäy maø sau khi oâng qua ñôøi taïi vuøng Raïch Gaàm, quan taøi cuûa oâng ñaõ

ñöôïc ñöa veà quaøn taïi cuø lao Phoá tröôùc khi ñöôïc ñöa veà choân caát taïi Quaûng Bình.

Ngaøy nay nôi quaøn quan taøi cuûa oâng ngöôøi ta ñaõ laäp neân moät phaàn moä, maëc daàu

khoâng phaûi laø moä thaät, nhöng ñoàng baøo ñòa phöông raát kính ngöôõng vaø toân kính oâng

neân luùc naøo nôi naày cuõng khoùi höông nghi nguùt. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, sau khi laäp

theâm 2 dinh Phieân Traán vaø Bieân Traàn, chính quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh

ñaõ ra leänh ghi vaøo soå boä Minh Höông cho nhöõng ngöôøi Hoa ôû Phieân Traán, vaø ghi vaøo

soå boä Thanh Haø cho nhöõng ngöôøi Hoa ôû Bieân Traán (Noâng Naïi), roài giao cho quan

Toång binh Traàn Thöôïng Xuyeân cai quaûn hai boä daân naøy.

Naêm 1747, moät thöông gia ngöôøi Phöôùc Kieán teân Lyù vaên Quang noåi leân mong

bieán vuøng naày thaønh moät khu töï trò cuûa ngöôøi Hoa; roài tieáp theo ñoù laø ñaïi quaân Taây

Sôn vaøo ñaùnh chieám vaø thieâu huûy toaøn boä Giaûn Phoá(6)

. Ngöôøi ta phaûi dôøi vuøng ñaát

trung taâm veà moät nôi gaàn mieàn taây hôn, chính vì vaäy maø khu Beán Ngheù-Saøi Goøn

ñöôïc choïn vaø ñoàng thôøi vuøng Noâng Naïi bò laõng queân moät caùch nhanh choùng hôn. Ñeán

khi vuøng mieàn Taây Nam Phaàn ñöôïc khai phaù vaø traûi qua bao cuoäc beå daâu thì Giaûn

Phoá bò taøn phaù khoâng coøn xaây döïng laïi ñöôïc nöõa. Khi thöïc daân Phaùp xaâm chieám Nam

Kyø thì cuø lao Phoá khoâng coøn löu laïi veát tích gì cuûa moät thöông caûng ñaõ coù thôøi cöïc

thònh treân vuøng ñaát naày. Tuy nhieân, hieän nay, nhöõng ñình chuøa coå trong ñòa baøn xaõ

Hieäp Hoøa cuûa thaønh phoá Bieân Hoøa haõy coøn raát nhieàu.

(III) Traàn Thöôïng Xuyeân Vaø Vuøng Ñaát Cuø Lao Phoá:

Traàn Thöôïng Xuyeân, Döông Ngaïn Ñòch, cuøng vôùi Maïc Cöûu laø nhöõng ngöôøi Minh

Höông tieân phong ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc môû mang, khai phaù vaø phaùt trieån

vuøng ñaát Nam Kyø, ñaùng ñöôïc toaøn daân Vieät Nam noùi chung vaø con daân Nam Kyø noùi

rieâng ghi nhôù coâng ñöùc vaø laäp ñeàn thôø löu laïi cho haäu theá. Traàn Thöôïng Xuyeân, töï laø

Thaéng Taøi, laøm quan döôùi thôøi vua Nghi Toân nhaø Minh, beân Trung Hoa, tôùi chöùc

Toång Binh 3 chaâu: Cao, Loâi vaø Lieâm, thuoäc tænh Quaûng Taây. Khi quaân Maõn Thanh

vaøo chieám Trung Hoa, vua Nghi Toân töï vaãn maø cheát, nhöõng vò vua noái nghieäp cuoái

ñôøi nhaø Minh boû kinh thaønh maø chaïy ñeán Hoaøi An, Phuùc Chaâu hay Ñaøi Loan, nhöng

taát caû ñeàu laàn löôït bò quaân nhaø Thanh baét gieát. Quan Toång binh Traàn Thöôïng Xuyeân

khoâng chòu thaàn phuïc nhaø Thanh, neân cuøng Phoù Töôùng Traàn An Bình vaø moät soá thuoäc

haï chaïy sang xöù Ñaøng Trong vaøo khoaûng naêm 1679, döôùi thôøi chuùa Hieàn Nguyeãn

234

Phuùc Taàn. Chuùa ñaõ cho pheùp oâng ñöôïc giöõ nguyeân chöùc Toång binh vaø cuøng boä töôùng

ñi vaøo khai phaù vuøng ñaát Noâng Naïi, töùc vuøng Ñoàng Nai-Bieân Hoøa ngaøy nay. Coù theå

noùi Traàn Thöôïng Xuyeân laø moät trong nhöõng ngöôøi ñi tieân phong trong vieäc khai phaù

hoang ñòa taïi mieàn Nam. OÂng chaúng nhöõng coù coâng trong vieäc khai hoang laäp aáp, maø

coøn goùp phaàn raát ñaéc löïc trong vieäc chaán chænh vaø kieän toaøn boä maùy haønh chaùnh taïi

vuøng Bieân Hoøa ngaøy nay. Luùc oâng vaø phoù töôùng Traàn An Bình tôùi vuøng Noâng Naïi thì

vuøng ñaát naày haõy coøn laø moät hoang ñòa, ñaát roäng ngöôøi thöa. Treân ñöôøng leân thöôïng

nguoàn soâng Ñoàng Nai, ñeán khuùc Cuø Lao Phoá, Traàn Thöôïng Xuyeân ñaõ ra leänh haï traïi

vaø khôûi coâng khai khaån ñaát hoang. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, khi Traàn Thöôïng Xuyeân

tôùi Baøng Laân, thôøi ñoù vuøng ñaát phía Baéc Bieân Hoøa ngaøy nay khoâng coù ngöôøi Vieät maø

chæ coù moät ít ngöôøi Khmer, Stieâng, Maï, Chô Ro... ñang truù nguï taïi caùc thoân Loäc Daõ

vaø Baøng Laân, chuû yeáu laø canh taùc ruoäng raãy, saên baén, vaø haùi löôïm traùi caây coù saün

trong röøng. Tuy nhieân, khi quaân binh cuûa Traàn Thöôïng Xuyeân ñi ñeán ñaâu thì ngöôøi

Khmer, vì coù taùnh hôøn maùt, khoâng theå soáng chung vôùi nhoùm ngöôøi xa laï naøy, neân laàn

laàn boû ñi nôi khaùc. Trong khi ñoù, caùc chuûng loaïi khaùc nhö Stieâng, Maï, Chô Ro laïi

chòu hoøa ñoàng theo sinh soáng vôùi caùnh ngöôøi Hoa. Chính vì vaäy maø quan Toång Binh

Traàn Thöôïng Xuyeân deã daøng khai khaån vuøng ñaát naøy.

Sau khi döøng chaân ôû Baøng Laân moät thôøi gian, Traàn Thöôïng Xuyeân ñaõ nhanh

choùng khaûo saùt caùc vuøng laân caän vaø quyeát ñònh di chuyeån ñeán ñònh cö taïi vuøng Ñoâng

Phoá ñeå laäp neân xaõ Thanh Haø, töùc vuøng Cuø Lao Phoá ngaøy nay. Ñaây laø moät vuøng ñaát

naèm treân khu ñaát maàu môõ nhaát giöõa löu vöïc soâng Ñoàng Nai. Nhôø ñaát ñai ñaày phuø sa

maàu môõ vaø nhôø tính nhaãn naïi, caàn cuø vaø coù nhieàu saùng kieán neân vieäc nhoùm ngöôøi

Hoa cuûa Traàn Thöôïng Xuyeân khai thaùc taïi ñaây cuõng raát deã daøng. Laïi theâm coù öu theá

giao thoâng ñöôøng thuûy raát thuaän tieän, neân chaúng bao laâu sau ñoù Cuø Lao Phoá ñaõ noåi

tieáng khaép mieàn Nam. Taïi ñaây, töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân ñaõ taäp trung nhieàu ngöôøi

Minh Höông ôû vuøng cuø lao Phoá, cuøng nhau khai khaån ñaát hoang ñeå laøm ruoäng. Hoï laïi

laäp chôï, môû mang ñöôøng saù, xaây döïng nhieàu phoá phöôøng buoân baùn raát saàm uaát. Daàn

daàn thu huùt ñöôïc raát nhieàu löu daân Vieät Nam ñeán sinh cô laäp nghieäp, neân chæ khoâng

ñaày moät thaäp nieân sau ñoù, cuø lao Phoá ñaõ trôû thaønh moät trung taâm ñoâ hoäi raát phoàn

thònh.

Nhöõng thaønh quaû khai khaån thaønh khoaûnh cuûa Traàn Thöôïng Xuyeân ñaõ taïo ñieàu

kieän voâ cuøng thuaän lôïi cho vieäc kinh löôïc cuûa quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh

vaøo naêm 1698 trong vieäc laáy ñaát Noâng Naïi ñaët laøm phuû Gia Ñònh, laäp xöù Ñoàng Nai

laøm huyeän Phöôùc Long, döïng dinh Traán Bieân, nay laø vuøng Bieân Hoøa; vaø dinh Phieân

Traán, nay laø vuøng Saøi Goøn-Gia Ñònh... bieán toaøn boä mieàn Ñoâng Nam Phaàn trôû thaønh

nhöõng phuû huyeän chính thöùc cuûa Xöù Ñaøng Trong. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, khi

Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo Nam kinh löôïc vaøo naêm 1698, thì Traàn Thöôïng Xuyeân ñaõ xaây

döïng hoaøn chænh haï taàng cô sôû cuûa toaøn vuøng Cuø Lao Phoá, nhö beán ñaäu cho caùc

thöông thuyeàn, baõi leân haøng vaø caùc kho chöùa haøng doïc theo bôø soâng, nhaø troï, haøng

quaùn, cuøng nhöõng dòch vuï giaûi trí nhaèm phuïc vuï khaùch thöông buoân. Ñoàng thôøi, Traàn

235

Thöôïng Xuyeân cuõng ñöa ra nhieàu chính saùch deã daõi nhaèm thu huùt caùc thöông nhaân

ngoaïi quoác töø caùc xöù Nhaät Baûn, Maõ Lai (Malaysia), Nam Döông (Indonesia), Taây

Ban Nha (Spain), vaø Boà Ñaøo Nha (Portugal), vaân vaân. Beân caïnh ñoù, Traàn Thöôïng

Xuyeân cuõng khoâng queân xaây döïng leân nhieàu ñình, chuøa vaø mieãu nhaèm phuïc vuï nhu

caàu ñôøi soáng taâm linh cuûa cö daân Cuø Lao Phoá.

Vaøo khoaûng naêm 1747, moät ngöôøi Phöôùc Kieán teân Lyù Vaên Quang ñaõ khôûi ñoäng

moät cuoäc baïo loaïn gaây ra nhieàu toån haïi cho Cuø Lao Phoá. Roài ñeán naêm 1776, trong

cuoäc tranh chaáp giöõa Nguyeãn AÙnh vaø nghóa binh Taây Sôn, Cuø Lao Phoá laïi bò taøn phaù

laàn nöõa. Choã naøy bieán thaønh goø hoang khoâng moät ai daùm trôû veà ñaây sinh soáng. Ñeán

khi traät töï ñöôïc vaõn hoài, ngöôøi coá cöïu taïi ñoù tuy coù moät soá quay veà, nhöng daân soá

khoâng ñöôïc moät phaàn traêm luùc tröôùc. Traûi qua nhieàu theá kyû, ít nhaát laø ñaõ treân ba theá

kyû thaêng traàm cuûa lòch söû vuøng Ñaát Phöông Nam, daàu Cuø Lao Phoá khoâng coøn laø moät

thöông caûng saàm uaát moät thôøi, nhöng nhöõng daáu tích ñaäm neùt moät thôøi cuûa noù vaãn

coøn ñoù vôùi nhöõng coâng trình ñaäm neùt tín ngöôõng nhö chuøa Ñaïi Giaùc, ñeàn thôø Leã

Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh, mieáu Quan Ñeá, chuøa Thuû Huoàng, vaân vaân. Ngaøy nay

hieám coù vuøng ñaát naøo vôùi ñôn vò haønh chaùnh caáp xaõ maø laïi coù nhieàu kieán truùc tín

ngöôõng nhö vuøng Cuø Lao Phoá. Hieän nay Cuø Lao Phoá coù ñeán 5 ngoâi chuøa, 3 ngoâi tònh

xaù, 11 ngoâi ñình vaø nhieàu ngoâi mieáu nhoû... Trong soá naøy coù 4 ngoâi ñình ñaõ trôû thaønh

nhöõng ngoâi ñình coå nhaát cuûa vuøng Ñaát Phöông Nam nhö ñình Bình Kính töùc ñeàn thôø

quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh, mieáu Quan Ñeá hay Chuøa OÂng, chuøa Ñaïi

Giaùc vaø ñình Bình Quan.

(IV)Coâng Lao Bình Ñònh Ñaát Phöông Nam Cuaû Traàn Thöôïng Xuyeân:

Khoaûng nhöõng naêm 1688, 1689, 1690, phoù töôùng cuûa Döông Ngaïn Ñòch laø Hoaøng

Tieán noåi leân gieát chuû töôùng roài keùo veà vuøng Raïch Than cho xaây döïng ñoàn luõy ñeå

choáng laïi vôùi quaân xöù Ñaøng Trong. Ñoàng thôøi nhò vöông Naëc OÂng Noân ôû Saøi Coân

cuõng thöøa cô hoäi caáu keát vôùi Hoaøng Tieán ñeå tieán quaân ñaùnh anh mình laø Naëc OÂng

Thu. Naëc Thu beân Cao Mieân laáy côù Nam Trieàu khoâng baûo veä ñöôïc mình neân phaù boû

leä trieàu coáng haøng naêm, vaø thöôøng mang quaân sang ñaùnh phaù vuøng Gia Ñònh. Chuùa

Nguyeãn Phuùc Traên beøn sai Mai vaïn Long, Nguyeãn Höõu Haøo vaø Traàn Thöôïng Xuyeân

caát quaân ñi ñaùnh deïp(7)

. Traàn Thöôïng Xuyeân ñeán nôi chieâu duï ñöôïc raát nhieàu quaân

Long Moân, vaø ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc Traên giao cho oâng vaø con laø Traàn Ñaïi Ñònh

tieáp tuïc cai quaûn quaân Long Moân ñeå tieán quaân deïp loaïn Naëc Thu. Naêm 1690, quaân

cuûa töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân ñaõ ñuoåi Naëc Thu chaïy veà Nam Vang. Töø ñoù, Naëc Thu

laïi xin tieáp tuïc trieàu coáng nhö xöa.

Muøa thu naêm Kyû Maõo 1699, döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, Naëc Thu laïi laøm

phaûn, khoâng chòu trieàu coáng vaø thöôøng mang quaân töø caùc thaønh Bích Ñoâi, Nam Vang

vaø Caàu Nam sang quaáy phaù vuøng Noâng Naïi. Chuùa Nguyeãn sai Nguyeãn Höõu Caûnh

phoái hôïp vôùi 7 ñoäi binh thuyeàn cuûa Quaûng Nam vaø quaân Long Moân cuûa Traàn Thöôïng

236

Xuyeân(8)

sang ñaùnh Cao Mieân. Naêm Canh Thìn, 1700, töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân

ñaùnh deïp xong quaân Cao Mieân , Naëc Thu vaø Naëc Noän xin ñaàu haøng. Nguyeãn Höõu

Caûnh keùo quaân vaøo Nam Vang cho Naëc Thu tieáp tuïc laøm vua nöôùc Cao Mieân. Naêm

1705, Naëc Thu nhöôøng ngoâi cho con laø Naëc Thaâm, nhöng Naëc Thaâm vì sôï Naëc Yeâm

vaø Naëc Noän laøm phaûn neân ñaõ döïa vaøo theá löïc cuûa quaân Xieâm La ñeå ñaùnh nhau vôùi

Naëc Yeâm. Naëc Yeâm boû chaïy sang Gia Ñònh caàu cöùu vôùi chuùa Nguyeãn. Chuùa sai

Nguyeãn cöûu Vaân sang ñaùnh quaân Xieâm vaø ñöa Naëc Yeâm veà Nam Vang leân ngoâi vua.

Naëc Thaâm boû chaïy sang Xieâm, ñeán naêm Taân Maõo, 1711, Naëc Thaâm laïi ñöa quaân

Xieâm La trôû veà ñaùnh chieám Nam Vang. Sau khi nhaän ñöôïc thö caàu vieän cuûa Naëc

Yeâm, naêm 1714, chuùa Nguyeãn cöû Toång binh Traàn Thöôïng Xuyeân laøm Ñoâ Ñoác Phieân

Traán, dôøi quaân ñeán ñoùng taïi vuøng Saøi Coân, nay laø Saøi Goøn. Trong khi ñoù chuùa

Nguyeãn cöû Traán Bieân dinh Phoù töôùng Nguyeãn Cöûu Phuù ñem quaân ñeán ñoùng vuøng Loâi

Laïp, nay laø vuøng Soaøi Raïp, coøn thuûy quaân thì ñoùng taïi vuøng Myõ Tho chuaån bò ngheânh

chieán. Ñoàng thôøi, chuùa Nguyeãn sai quan caän thaàn ñeán baûo vôùi moïi ngöôøi raèng: “Hoï

Nguyeãn laøm vöông, hoï Traàn laøm töôùng. Vieäc ngoaøi bieân giôùi giao caû cho 2 ngöôøi,

neân xeùt kyõ cô nghi neân ñaùnh hay neân laáy, theá naøo cho yeân oån nôi phieân phuïc.” Sau

ñoù, Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Nguyeãn Cöûu Phuù ñem töôùng só hôïp cuøng vôùi Naëc Yeâm

ñem quaân sang vaây ñaùnh Naëc OÂng Thaâm taïi thaønh La Bích. Muøa xuaân naêm AÁt Muøi,

1715, bò vaây khoån trong thaønh La Bích, Naëc Thaâm phoùng hoûa ñoát heát nhaø cöûa trong

thaønh, roài troán ra baèng cöûa thaønh Nam. Naëc Thu hay tin cuõng boû troán theo. Traàn

Thöôïng Xuyeân ñem quaân vaøo thaønh roài khuyeân Naëc Yeâm ñeán chieâu duï Naëc Thu ra

haøng, nhöng Naëc Thu sôï toäi khoâng daùm ra maø ñöa thö xin nhöôøng ngoâi laïi cho Naëc

Yeâm. Sau khi xem thö cuûa Naëc Thu, chuùa Nguyeãn phong cho Naëc Yeâm laøm quoác

vöông xöù Chaân Laïp. Nhöng ñeán thaùng 4 naêm 1715, quaân Xieâm La laïi ñöa thö haêm

doïa seõ mang quaân sang giuùp Naëc Thaâm ñeå laáy laïi ngoâi vua, Naëc Yeâm beøn caàu cöùu

vôùi chuùa Nguyeãn, chuùa Nguyeãn sai Traàn Thöôïng Xuyeân hoaøn traû laïi toaøn boä soá vuõ

khí ñaõ tòch thu ñöôïc vöøa roài cho Naëc Yeâm trang bò quaân ñoäi mình, roài giao toaøn

quyeàn cho Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Nguyeãn Cöûu Phuù saép xeáp vaø quyeát ñònh. Nhöng

laàn naøy quaân Xieâm La chæ haêm doïa maø khoâng daùm caát quaân, neân tình hình Chaân Laïp

sau naêm 1715 vaãn yeân oån.

Ñình Taân Laân, ñaùnh daáu nôi ñònh cö ñaàu tieân

cuûa nhoùm Traàn Thöôïng Xuyeân ôû Ñoàng Nai

237

Thaät tình maø noùi, laø moät ngöôøi Minh Höông, Traàn Thöôïng Xuyeân chaúng nhöõng coù

coâng raát lôùn trong vieäc khai khaån ñaát ñai ôû mieàn Nam, maø oâng coøn laäp ñöôïc nhieàu

coâng lôùn trong vieäc bình ñònh nöôùc Chaân Laïp. OÂng ñaõ nhieàu laàn vaøo sanh ra töû vaø ñaõ

ñem laïi oån ñònh cho caû mieàn Nam laãn Chaân Laïp. OÂng ñaõ laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng

hieån haùch neân ñöôïc chuùa Nguyeãn phong chöùc Ñoâ Ñoác Thaéng Taøi Haàu, vaø ñöôïc boå

nhieäm vaøo chöùc Traán thuû Phieân Traán cho ñeán khi oâng qua ñôøi vaøo naêm 1720(9)

. OÂng

ñöôïc an taùng taïi vuøng Phöôùc Bình, Taân Uyeân, thuoäc phuû Phöôùc Long, ngaøy nay naèm

trong ñòa phaän tænh Bieân Hoøa. Khi maát, Traàn Thöôïng Xuyeân ñöôïc chuùa Nguyeãn ban

ñaëc aân laø ‘Nguyeân Vi Vöông Traàn Vi Töôùng, Ñaïi Ñaïi Coâng Thaàn Baát Tuyeät,’ va ø saéc

phong ‘Phuï Quoác Ñoâ Ñoác Traàn Phuø Quaân Thöôïng Ñaúng Thaàn,’ ñoàng thôøi cho laäp ñeàn

thôø oâng taïi vuøng Bieân Hoøa. Ñeán ñôøi Minh Maïng naêm thöù 4, 1823, Traàn Thöôïng

Xuyeân ñöôïc Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn xeáp vaøo moät trong ba nhaân vaät coù coâng

lôùn nhaát trong thôøi kyø môû coõi veà Ñaát Phöông Nam(10)

. Nhaø vua phong cho oâng Uy

Ñòch Chieâu Duõng Hieàn Linh Thöôïng Ñaúng Thaàn. Ñoàng thôøi nhaø vua cuõng phong cho

con trai oâng laø Ñoâ Ñoác Ñoàng Tri Traàn Ñaïi Ñònh laøm Cö Trinh Thuaän Nghóa Trung

Ñaúng Thaàn thôø ôû mieáu Hoäi Ñoàng. Khoâng rieâng gì con daân vuøng Bieân Hoøa, maø taát caû

con daân mieàn Nam ñeàu phaûi nghieâng mình nhôù ñeán aân ñöùc cuûa töôùng Traàn Thöôïng

Xuyeân, moät trong nhöõng baäc tieàn boái, khai quoác coâng thaàn ñaõ coù coâng noái lieàn mieàn

Nam thaønh moät daõy sôn haø gaám voùc cho toå quoác Vieät Nam. Chính vì vaäy maø khoâng

rieâng gì taïi Bieân Hoøa, maø taïi caùc vuøng Gia Ñònh vaø Vónh Long ñeàu coù ñeàn thôø töôùng

Traàn Thöôïng Xuyeân. Rieâng taïi Bieân Hoøa, ngoâi ñeàn thôø cuûa oâng vaãn haèng ngaøy khoùi

höông nghi nguùt taïi ñình laøng Taân Laân(11)

. Haèng naêm cöù ñeán ngaøy 23 thaùng 10 aâm

lòch thì khaùch thaäp phöông ñoå xoâ nhau ñeán ñình Taân Laân ñeå döï leã vía ñöùc oâng ‘Tra àn

Thöôïng Xuyeân’ raát linh ñình.

Chaùnh ñieän thôø töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân

taïi ñình Taân Laân, Bieân Hoøa

238

Ngoaøi ra, taïi aáp Myõ Khaùnh, xaõ Böûu Hoøa, phía Nam caàu Gaønh(12)

laø nôi tröôùc kia

coù raát nhieàu ngöôøi Minh höông ñònh cö vaø ñöôïc höôûng phaàn höông hoûa cuûa Quan

Toång Binh. Hoï ñaõ xaây döïng chuøa Thanh Löông(13)

, ngoaøi vieäc toân thôø töôïng Phaät,

chuøa coøn toân thôø töôïng ñoàng vaø linh vò quan Toång Binh maø hoï toân xöng laø Traàn

Töôùng Coâng. Chaùnh quyeàn tænh Bieân Hoøa thôøi chính phuû Traàn Troïng Kim vaø Vieät

Nam Coäng Hoøa cuõng nhaän thöùc ñöôïc coâng lao cuûa quan Toång Binh neân vaøo naêm

1949 ñaõ ñaët teân cho con moät ñöôøng lôùn laø “Traàn Thöôïng Xuyeân”(14)

. Taïi Bieân Hoøa

cuõng coù moät tröôøng Trung Hoïc Baùn Coâng mang teân Traàn Thöôïng Xuyeân, gaàn tröôøng

trung hoïc Ngoâ Quyeàn. Trong khi taïi thoân Toøng Chaùnh, thuoäc tænh Bình Döông, maø

ngaøy tröôùc cuõng laø moät huyeän cuûa Traán Bieân, daân chuùng ñòa phöông cuõng xaây döïng

ñeàn thôø quan Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân. Ñeán thôøi vua Minh Maïng, nhaø vua ñaõ

truy phong cho ngaøi laøm Thöôïng Ñaúng Thaàn, Traàn Töôùng Coâng Töø.

Chuù Thích:

(1) Luùc baáy giôø beân Trung Hoa, nhaø Minh ñang suy yeáu, giaëc giaõ noåi leân cöôùp phaù , gaây loaïn laïc

khaép nôi, daân tình khoå sôû. Vua nöôùc Maõn Chaâu thôøi ñoù laø Hoaøng Thaùi Caùt thöøa cô cöû binh sang

ñaùnh vaøo Caåm Chaâu, Ninh Vieãn, roài tieán laàn leân ñaùnh chieám Baéc Kinh, laäp neân nhaø Ñaïi Thanh.

Ñeán khi Thaùnh Toå nhaø Thanh laø Khang Hy ra leänh cho toaøn quoác phaûi caïo toùc, thaét bín, vaaøaên

maëc theo ngöôøi Maõn Thanh; ai khoâng tuaân thì phaûi toäi cheát. Luùc ñoù, Trònh Kinh laø con cuûa oâng

Trònh Thaønh Coâng, moät trong nhöõng quan ñaïi thaàn thôøi nhaø Minh ñaõ khôûi binh choáng laïi nhaø

Thanh ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu khi nhaø Minh vöøa môùi suïp ñoå. Beân caïnh ñoù, nhaø Thanh laïi sai phaù

huûy heát thaønh quaùch, ñoàn luõy, ruoäng vöôøn ôû gaàn bôø bieån caùc tænh Trieát Giang, Phöôùc Kieán, Quaûng

Ñoâng vaø ra leänh cho daân chuùng ven bieån phaûi dôøi daân vaøo noäi ñòa 30 daëm, ai baát tuaân phaûi toäi

cheát. Nhaø Thanh cuõng caám taát caû ghe thuyeàn khoâng ñöôïc haï thuûy. Luùc naøy boán vieân töôùng cuûa

Minh Theá Toâng, dö ñaûng cuûa Trònh Thaønh Coâng, ñang chieám cöù caùc vuøng Ñaøi Loan goàm coù

Döông Ngaïn Ñòch laø Toång binh ñaát Long Moân vaø Phoù töôùng laø Huyønh Tieán; Traàn Thöôïng Xuyeân

laø Toång binh ba chaâu Cao-Loâi-Lieâm vaø Phoù töôùng Traàn An Bình, thaáy khoâng coù hy voïng trong

vieäc laät ñoå nhaø Maõn Thanh, neân hoï ñaõ ñem khoaûng 3.000 quaân binh cuøng gia quyeán vaø khoaûng 50

chieán thuyeàn ñi veà phöông Nam, xin tî naïn vôùi chuùa Nguyeãn cuûa xöù Ñaøng Trong.

(2) Theo “Nam Boä Nhìn Veà Lòch Söû Nhìn Vaøo Hieän Taïi Nhìn Ra Khu Vöïc”, Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi

Haø Noäi: NXB Töø Ñieån Baùch Khoa, 2009, tr. 344-356.

(3) Theo Sôn Nam trong “Cuø Lao Phoá, Caûng Bieån Ñaàu Tieân ÔÛ Nam Boä”, Noâng Naïi Ñaïi Phoá töùc laø

Chôï Lôùn cuûa xöù Ñoàng Nai, maø Ñoàng Nai laø aâm theo tieáng Quaûng Ñoâng töø chöõ Noâng Naïi. Theo

trònh Hoaøi Ñöùc trong Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí: “Noâng Naïi Ñaïi Phoá, luùc ñaàu do Traàn Thöôïng

Xuyeân, töùc Traàn Thaéng Taøi khai thaùc. OÂng chieâu moä thöông buoân ngöôøi Hoa ñeán xaây döïng phoá saù

vôùi maùi ngoùi, töôøng voâi, laàu cao, quaùn roäng, doïc theo bôø soâng lieân tieáp ñeán 5 daëm. Ñöôøng phoá

chia vaïch laøm 3 loaïi, ñöôøng phoá lôùn thì loùt ñaù traéng, ñöôøng phoá ngang loùt ñaù ong, vaø ñöôøng phoá

nhoû loùt ñaù xanh. Ñöôøng roäng vaø baèng phaúng, döôùi soâng thì taáp naäp thuyeàn buoân lôùn ñeán ñaäu taïi

beán, aáy laø choã ñoâ hoäi, laø nôi hoäi töï cuûa nhieàu nhaø buoân baùn lôùn töø khaép nôi. Veà phía phía baéc

gaønh ñaù coù vöïc saâu laøm choã cho taøu bieån caùc nöôùc tôùi ñaäu. Xöa nay thuyeàn buoân ñeán ñaây boû neo

xong thì leân bôø möôùn phoá ñeå truù nguï. Sau ñoù hoï ñi ñeán nhaø caùc chuû vöïa ñeå thöông löôïng baùn

haøng. Thöôøng thì chuû vöïa ñònh giaù vaø mua taát caû haøng hoùa baát keå toát xaáu. Trong luùc löu laïi Ñaïi

Phoá, caùc chuû thöông thuyeàn cuõng ñi tìm mua haøng hoùa tröôùc khi nhoå neo veà xöù. Cuõng theo Gia

Ñònh Thaønh Thoâng Chí coù ghi theâm: “Töø xöa caùc thuyeàn ngoaïi quoác tôùi nôi naøy (Chaâu Ñaïi Phoá)

boû neo, möôùn nhaø ôû, roài keâ khai caùc soá haøng trong chuyeán aáy cho caùc hieäu buoân treân ñaát lieàn bieát.

239

Caùc hieäu buoân ñònh giaù haøng, toát laãn xaáu, roài bao mua taát caû, khoâng ñeå moät moùn haøng naøo öù ñoïng.

Ñeán ngaøy trôû buoàm veà, goïi laø Hoài Ñöôøng, chuû thuyeàn caàn mua moùn haøng gì, cuõng phaûi laøm saún

hoùa ñôn ñaët haøng tröôùc mua duøm. Nhö theá khaùch chuû ñeàu tieän lôïi vaø soå saùch phaân minh. Khaùch

chæ vieäc ñaøn haùt vui chôi, ñaõ coù nöôùc ngoït ñaày ñuû, laïi khoâng lo vaùn thuyeàn bò haø aên.”

(4) Ñoâi khi ngöôøi coá cöïu ôû ñaây coøn coøn goïi soâng Ñoàng Nai theo teân xöa laø soâng Phöôùc Long.

(5) Teân xöa cuûa soâng Taân Bình laø Beán Ngheù.

(6) Naêm 1776, khi ñaïi quaân Taây Sôn keùo vaøo vuøng Gia Ñònh ñeå taûo thanh taøn quaân cuûa Nguyeãn AÙnh,

nhöng ôû vuøng Cuø Lao Phoá quaân Taây Sôn khoâng ñöôïc söï yeåm trôï cuûa ngöôøi Minh Höông neân quaân

Taây Sôn ñaõ bò toån thaát khaù naëng. Nguyeãn Nhaïc nghó raèng chính nhöõng ngöôøi Hoa ôû ñaây ñaõ theo

phe Nguyeãn AÙnh ñeå ñaùnh laïi Taây Sôn, neân oâng ñaõ cho ñoát phaù vaø taøn saùt raát nhieàu ngöôøi Minh

Höông trong vuøng cuø lao Phoá. Sau söï kieän naày, ña soá ngöôøi Hoa ñaõ boû vuøng cuø lao Phoá ñeå chaïy

veà phía Nam, doïc theo soâng Taân Bình, ñeå thaønh laäp neân khu Chôï Lôùn ngaøy nay. Theo Ñaïi Nam

Nhaát Thoáng Chí, sau khi ñaùnh phaù vuøng Noâng Naïi Ñaïi Phoá, quaân ñoäi Taây Sôn cho dôõ laáy heát nhaø

cöûa, gaïch ñaù vaø mang heát cuûa caûi veà Quy Nhôn. Sau khi Gia Long leân ngoâi, daân chuùng coù trôû veà

ñaây xaây döïng laïi, nhöng chöa ñöôïc moät phaàn traêm thôøi tröôùc.

(7) Luùc naøy Chuùa Ngaõi Nguyeãn Phuùc Traên thaáy roõ manh taâm cuûa Hoaøng Tieán, neân chuùa tìm caùch

thanh toaùn, cöû töôùng Mai Vaïn Long ôû Dinh Thaùi Khöông giaû hieäp cuøng Hoaøng Tieán vôùi Thaéng

Long vaø Taân Leã ñi ñaùnh deïp Naëc Thu, nhöng kyø thaät laø ñeå trieät haï Hoaøng Tieán. Vaïn Long sai

ngöôøi noùi kheùo, ñaùnh löøa ñöôïc Hoaøng Tieán ñi thuyeàn ñeán choã heïn. Khi Tieán vöøa böôùc leân bôø, lieàn

bò phuïc binh cuûa Long töø boán phía ñoå ra, ñaùnh baát thaàn. Tieán boû chaïy ra cöûa bieån Soaøi Raïp troán

thoaùt, Long ñi thaúng ñeán ñoàn baét heát vôï con cuûa Tieán ñem cheùm, roài chieâu taäp quaân Long Moân

trình Chuùa Ngaõi giao phoù cho Traàn Thöôïng Xuyeân quaûn laõnh.

(8) Luùc baáy giôø quaân Long Moân do Töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân thoáng laõnh ñang truù ñoùng taïi Doanh

Chaâu, nay laø Vónh Long. Trong traän naøy, ñích thaân töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân ra traän, giao chieán

vôùi quaân Chaân Laïp, roài tieán chieám luõy Bích Ñoâi vaø Nam Vang, Naëc Thu boû chaïy vaø quaân Chaân

Laïp tan raõ.

(9) Quan Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân maát vaøo ngaøy 23, thaùng 20 aâm lòch, naêm 1720. Tuy nhieân,

coù saùch noùi laø oâng maát vaøo naêm 1725?

(10) Ba nhaân vaät coù coâng lôùn nhaát trong thôøi kyø môû coõi veà Ñaát Phöông Nam goàm: Thoáng Suaát Chöôûng

Cô Nguyeãn Höõu Caûnh, Phuï Quoác Ñoâ Ñoác Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Chính Thoáng Nguyeãn Cöûu Vaân.

(11) Theo Löông vaên Löïu trong Bieân Hoøa Söû Löôïc Toaøn Bieân, Taäp II, hieän nay taïi aáp Taân Khai, xaõ

Thieän Taâm, vaãn coøn moät caùi baøu coù teân laø Baøu Nöùa. Bôø ñaát noåi thaønh ba böïc: treân goø cao, giöõa laø

vuøng bình nguyeân, vaø böïc döôùi cuøng laø nöôùc ñoïng quanh naêm. ÔÛ maët töøng giöõa, coù moät ngoâi moä

coå, ngöôøi ta nhaän ra laø moä ñöôïc xaây theo kieåu Trung Hoa, xaây baèng ñaù xanh, phía tröôùc moä coù hai

thaïch truï, treân coù chaïm hình laân ngaäm chaâu. Phaàn bia moä ñaõ bò suïp maát. Daân ñòa phöông goïi ñaây

laø moä cuûa Traàn Phoù Töôùng. Coøn moät nôi khaùc nöõa, naèm phía beân kia soâng Ñoàng Nai, taïi xoùm Daàu

Moät, thuoäc xaõ Myõ Loäc, Taân Uyeân, cuõng coù moät ngoâi moä coå lôùn, maø theo giaùo sö Nguyeãn Ngoïc

Huy, ñoù chính laø moä cuûa Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân. Ñeå töôûng nhôù ñeán coâng lao cuûa moät baät

khai quoác coâng thaàn coù coâng khai phaù vaø baûo veå mieàn Nam nhö Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân,

nhaân daân vuøng Bieân Hoøa ñaõ laäp ñeàn thôø oâng taïi ñaây. Ñoù laø ngoâi ñình laøng Taân Laân naèm beân bôø

soâng Ñoàng Nai. Tröôùc ñaây ñình naèm ngay tröôùc Toøa AÙn, ñeán naêm 1908 thì ñình ñöôïc dôøi veà gaàn

bôø soâng Ñoàng Nai. Ñình coù teân laø “Taân Laân Thaønh Phoá Mieáu,” nhöng daân trong tænh goïi taét laø

Ñình Taân Laân. Coøn quan Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân thì ñöôïc daân chuùng goïi moät caùch cung

kính laø “Ñöùc OÂng.” Moãi naêm vaøo ngaøy 23 thaùng 10 aâm lòch ñeàu toå chöùc kyû nieäm ngaøy “Ñöùc OÂng”

tòch dieät. Töông truyeàn taïi ngoâi ñình naøy ngaøy tröôùc coù moät caëp raén to lôùn, moàng ñoû, coå coù khoan

vaøng, cuït ñuoâi, ban ñeâm thöôøng ñeán truù aån trong hang döôùi baøn Thaàn, ñeán luùc gaàn saùng thì loäi ra

Coàn Gaùo. Töø ñoù, ñình ñöôïc tieáng laø raát linh öùng. Daân chuùng trong vuøng raát kính sôï, moãi khi phaûi ñi

ngang qua ñoù, ngöôøi ngöôøi ñeàu cuùi ñaàu chöù khoâng daùm ngaång leân nhìn tieàn ñình. Nhieàu thöông gia

240

trong tænh, nhöùt laø ngöôøi Hoa vaø giôùi phuï nöõ thöôøng ñeán ñaây cuùng baùi vaøo nhöõng ngaøy vía hay tam

nguôn, töù quyù ñeå xin xaâm caàu caùt töôøng. Ngöôøi daân trong vuøng luoân kính sôï söï linh thieâng cuûa

“Ñöùc OÂng.” Coù moät daïo, chính toøa aùn Bieân Hoøa ñaõ ra aùn leänh chaáp thuaän cho hai beân nguyeân caùo

vaø bò caùo ñeán môû cöûa cuùng baùi vaø theà tröôùc höông aùn vaø linh vò cuûa quan Toång Binh Traàn, döôùi söï

chöùng kieán cuûa oâng höông caû trong laøng vaø coù laäp bieân baûn trình leân toøa.

(12) Caàu Gaønh coøn ñöôïc goïi laø caàu boán moùng.

(13) Chuøa Thanh Löông, ngang Cuø Lao Phoá, nguyeân laø töø ñöôøng nhaø hoï Traàn. Taïi ñaây coù thôø 4 baøi vò:

Traàn Thöôïng Xuyeân, Traàn An Bình, Traàn Ñaïi Ñònh vaø Traàn Ñaïi Löïc (Traàn An Bình laø em trai cuûa

Traàn Thöôïng Xuyeân, Traàn Ñaïi Ñònh vaø Traàn Ñaïi Löïc laø 2 con trai cuûa oâng). Nguyeân Traàn Thöôïng

Xuyeân coù 2 ngöôøi chaùu trai. Moät ngöôøi theo caäu laø Maïc Thieân Tích xuoáng Haø Tieân, nay vaãn coøn

mieâu dueä taïi ñoù. Coøn moät ngöôøi khaùc xuaát gia theo phaùi Lieãu Quaùn, ñaõ caûi gia vi töï, bieán nhaø

mình thaønh chuøa Thanh Löông. Chính vì vaäy maø ngay nay trong chuøa vaãn coøn nhieàu hieän vaät cuûa

hoï Traàn, trong ñoù coù baøi vò thôø Traàn Thöôïng Xuyeân. Baøi vò laø moät taám goã lôùp ngoaøi sôn ñen, lôùp

trong ñeå nguyeân maøu goã, ôû giöõa coù ghi doøng chöõ: “Hieån khaûo haønh nhò, huùy Cô Thaùnh, töï Thöôïng

Xuyeân chi Linh (Linh vò cha toâi-con thöù hai, huùy Cô Thaùnh, töï laø Thöôïng Xuyeân).” Doøng beân phaûi

ghi: “Sinh ö AÁt Muøi nieân, thaäp nhaát nguyeät, sô tam nhaät, Daäu thôøi (sinh naêm AÁt Muøi, 1655, thaùng

11, ngaøy moàng 3, giôø Daäu).” Doøng treân ghi: “Coâng naõi heä Quaûng Ñoâng, Cao Chaâu phuû, Ngoâ

Xuyeân huyeän nam, Tam ñoâ, Nguõ giaùp, Ñieàn Ñaàu thoân nhaân thò (OÂng thuoäc heä tænh Quaûng Ñoâng,

phuû Cao Chaâu, huyeän Ngoâ Xuyeân, phía nam, oâ ba, giaùp naêm, thoân Ñieàn Ñaàu).” Doøng beân traùi ghi:

“Töû ö Canh Thìn nieân, chính nguyeät, sô baùt nhaät, Muøi thôøi (Maát naêm Canh Thìn, 1720, thaùng

gieâng, ngaøy moàng taùm, giôø Muøi).” Doøng beân döôùi ghi: “Ö Maäu Tyù nieân, thaäp nhaát nguyeät, thaäp

luïc nhaät, Thìn thôøi. Taùng ö Lieân Hoä, Myõ Loäc sôn, toïa Caøn höôùng Caán, kieâm Canh Tuaát- Giaùp Thìn

phaân kim (Naêm Maäu Tyù, 1768, thaùng 11, ngaøy 16, giôø Thìn. Taùng taïi Ñaù Löûa, goø Myõ Loäc, toïa Caøn

höôùng Caán, kieâm Canh Tuaát, Giaùp Thìn phaân kim).” Ñeå yù treân baøi vò chuùng ta thaáy tính töø ngaøy

quan Toång Binh Traàn Thöôïng Xuyeân qua ñôøi ñeán ngaøy an taùng laø 48 naêm. Coù leõ ngaøy tröôùc con

chaùu caùc quan laïi xem ngaøy an taùng raát kyõ, neáu khoâng ñöôïc ngaøy taùng, hoï seõ öôùp xaùc beân trong

quan taøi cho thaät kyõ roài caên daën con chaùu ngaøy an taùng veà sau naøy. Tuy nhieân, nguyeân nhaân chính

cuûa söï trì hoaõn an taùng naøy vaãn coøn laø moät nghi vaán, vaø ñaây chæ laø thieån yù cuûa ngöôøi vieát baøi naøy

maø thoâi.

(14) Con ñöôøng doïc theo bôø soâng, töø tröôøng Nguyeãn Khaéc Hieáu xuoáng ty Thanh Nieân, caïnh Böu Ñieän,

thay cho ñöôøng mang teân Phaùp laø “Quai Doumer” noái daøi “Quai Delanoue.”

241

CHÖÔNG CHÍN

Gia Ñònh Xöû Só Suøng Ñöùc

Voõ Tröôøng Toaûn (?-1792)

Khoâng coù taøi lieäu ghi laïi veà naêm sinh cuûa cuï Voõ Tröôøng Toaûn (?-1792), chæ bieát cuï

laø con chaùu cuûa nhoùm cöïu thaàn nhaø Minh, khoâng chòu thaàn phuïc nhaø Thanh, neân dong

buoàm xuoâi Nam tìm sinh loä. Coù leõ toå tieân cuûa cuï khoâng theo chaân quan Toång Binh

Traàn Thöôïng Xuyeân hay Döông Ngaïn Ñòch, neân khoâng vaøo cö truù taïi vuøng Ñoàng Nai

Myõ Tho, maø ñeán laäp nghieäp taïi vuøng Quaûng Ñieàn, nay thuoäc huyeän Höông Traø, tænh

Thöøa Thieân. Ñeán thôøi chieán tranh Trònh Nguyeãn ñeán hoài gay caán thì gia ñình noäi toå

cuûa cuï laïi ñi vaøo vuøng Bình Döông, thuoäc dinh Phieân Traán. Cuï sanh ra taïi thoân Hoøa

Höng, huyeän Bình Döông, döôùi thôøi VNCH laø ñöôøng Leâ vaên Duyeät noái daøi veà höôùng

Thuû Ñöùc. Coù ngöôøi cho raèng cuï chaøo ñôøi taïi mieàn Trung ôû vuøng Thanh Keä, haït

Quaûng Ñöùc, roài môùi theo gia ñình dôøi cö vaøo Gia Ñònh.

Ngay töø nhoû, cuï ñaõ toû ra thoâng minh, hoïc saâu hieåu roäng, vaø yù chí thanh cao. Gaëp

luùc vuøng ñaát phöông Nam ñang traûi qua côn binh löûa trieàn mieân giöõa Chuùa Nguyeãn

vaø nghóa binh Taây Sôn, neân cuï laùnh veà queâ ôû Bình Döông aån mình. Cuï laø moät baäc

thaâm nho, hoïc roäng vaø laøu thoâng kinh ñieån Töù Thö Nguõ Kinh. Phaûi noùi cuï laø baäc thaày

cuûa haàu heát caùc danh só Nam Kyø hoài giöõa ñeán haäu baùn theá kyû thöù möôøi taùm. Hoïc troø

cuûa cuï raát nhieàu, ña soá ñeàu hieån ñaït hay trôû thaønh khai quoác coâng thaàn döôùi thôøi Gia

Long. Trong soá ñoù, noåi baät nhaát laø phaûi keå ñeán caùc oâng Ngoâ Tuøng Chaâu, Ngoâ Nhaân

Tònh, Leâ Quang Ñònh, Trình Hoaøi Ñöùc, Phaïm Ñaêng Höng, Leâ Baù Phaåm, Phaïm Ngoïc

Uaån, Vöông Höõu Quang, vaân vaân. Beân caïnh ñoù, chaúng nhöõng nhöõng baäc thaønh danh

veà sau naøy, daàu khoâng phaûi laø ñeä töû cuûa cuï Voõ, nhö caùc cuï Phan Thanh Giaûn vaø

Nguyeãn Ñình Chieåu ñeàu chòu aûnh höôûng raát lôùn töø cuï ñoà Xöû Só Suøng Ñöùc Voõ Tröôøng

Toaûn, maø nhöõng theá heä veà sau naøy ñeàu chòu aûnh höôûng nôi caùi hoïc phong só khí cuûa

cuï Voõ.

Khi Nguyeãn AÙnh coøn chaïy troán nghóa quaân Taây Sôn ôû mieàn Nam, ñaõ nhieàu laàn

gaëp cuï vaø môøi cuï ra laøm quan, nhöng cuï ñeàu tìm caùch töø choái. Tuy nhieân, töø sau khi

Nguyeãn AÙnh chieám laïi ñöôïc ñaát Gia Ñònh vaøo naêm 1780, cuï Voõ ñaõ ñoùng goùp raát

nhieàu yù kieán chaúng nhöõng giuùp cho Nguyeãn AÙnh thoaùt naïn nhieàu laàn, maø coøn giuùp

cho nhaø chuùa nhöõng thöôïng saùch voã veà daân chuùng mieàn Nam. Nhö baøi “Thaùi Bình

Thaäp Saùch” hay Möôøi Keá Saùch ñeå ñaát nöôùc ñöôïc bình trò. Phaûi thöïc tình maø noùi, neáu

noùi baûn thaân Nguyeãn AÙnh coù nhieàu phöôùc ñöùc cuûa moät baäc ñeá vöông, nhöng ngay

vaøo thôøi ñoù chính nhaø giaùo Voõ Tröôøng Toaûn ñaõ daïy doã caû moät theá heä vôùi ñaày ñuû loøng

242

trung quaân aùi quoác, daùm hy sinh caû taøi saûn vaø taùnh maïng ñeå giuùp Nguyeãn AÙnh khoâi

phuïc laïi ñeá nghieäp. Chính vì vaäy maø Nguyeãn AÙnh vaø trieàu thaàn cuûa oâng trong Gia

Ñònh thôøi baáy giôø xem cuï nhö laø moät vò Quoác Sö. Thaät tình maø noùi, caùi hoïc cuûa cuï ñoà

Xöû Só Suøng Ñöùc Voõ Tröôøng Toaûn ñaït ñeán möùc tinh vi thöôïng thöøa. Khoâng bieát cuï ñoà

thôøi ñoù coù laøu thoâng kinh Phaät hay khoâng, nhöng taát caû nhöõng lôøi daïy cuûa cuï ñeàu

baøng baïc taùnh “saéc töùc thò khoâng, khoâng töùc thò saéc” cuûa nhaø Phaät, khi cuï noùi moät caâu

tuy thaáy khoù hieåu maø khoâng khoù hieåu: “Toaøn boä saùch Ñaïi Hoïc goàm taát caû moät ngaøn

baûy traêm chöõ vôùi voâ soá vieäc trong ñoù. Nhöng neáu thaâu laïi cho goïn thì chæ coøn hai traêm

chöõ. Neáu thaâu laïi cho ñuùng thì hai traêm chöõ thaâu laïi nöõa chæ coøn moät chöõ. Vaø neáu

thaâu ngaén chöõ aáy laïi thì toaøn boä saùch Ñaïi Hoïc cuûa thaùnh hieàn khoâng coøn chöõ naøo

caû!” Baát cöù ai coù hieåu bieát chuùt ít veà “Taùnh Khoâng” cuûa nhaø Phaät ñeàu hieåu ngay yù

cuûa cuï ñoà Xöû Só Suøng Ñöùc Voõ Tröôøng Toaûn. Cuï khuyeân ñeä töû Nho hoïc cuûa mình neân

hoïc cho thaáu trieät heát tö töôûng cuûa Thaùnh nhaân, nhöng khoâng neân caâu chaáp hay thuoäc

loøng töøng chöõ moät. Ñoù laø caùch maø cuï daïy ñeä töû mình “Tri Ngoân Döôõng Khí.”

Ngaøy moàng 9 thaùng 6 naêm Nhaâm Tyù, nhaèm ngaøy 27 thaùng 7, naêm 1792, cuï qua

ñôøi vaø ñöôïc an taùng taïi vuøng Hoøa Höng, trong thaønh Gia Ñònh, thuoäc ñòa phaän Saøi

Goøn ngaøy nay. Sau khi cuï qua ñôøi, Nguyeãn AÙnh ñaõ truy taëng cuï thuïy hieäu “Gia Ñònh

Xöû Só Suøng Ñöùc Voõ Tieân Sinh” vôùi ñoâi caâu ñoái:

“Trieàu höõu huaân danh, baùn thuoäc Haø phaàn(1)

cöïu hoïc,

Ñaåu nam phong giaùo, teà khaâm Nhaïc loäc(2)

dö uy.”

(Trieàu coù toâi hieàn môû nöôùc, nöûa do nhaø hoïc Haø phaàn

Ngaøi ñem khuoân pheùp daïy ngöôøi, saùng doäi moân tröôøng Nhaïc Loäc).

Cuï Voõ Tröôøng Toaûn coù moät ngöôøi con gaùi, nhöng ñaõ qua ñôøi tröôùc cuï, neân taát caû

moân ñeä cuûa cuï thöông cuï nhö cha. Veà sau naøy khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi laáy hieäu laø

Gia Long, caùc moân ñeä cuûa cuï trong Luïc Boä thôøi ñoù cuõng ñöa ra ñoâi caâu lieãn phuùng

ñieáu thaày mình nhö sau:

“Sinh tieàn giaùo huaán ñaéc nhaân, voâ töû nhi höõu töû;

Moät haäu tính danh taïi theá, tuy vong giaû baát vong.”

(Soáng daïy doã laém neân ngöôøi, con khoâng maø vaãn coù;

Cheát hoï teân löu theá, cheát ñi maø danh tieáng maõi coøn).

Thaät vaäy, ñuùng nhö nhöõng gì maø Nguyeãn AÙnh ñaõ truy taëng cho “Gia Ñònh Xöû Só

Suøng Ñöùc Voõ Tieân Sinh,” sau khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vaøo naêm 1802, laäp ra vöông

trieàu nhaø Nguyeãn, caùc vò ñaïi thaàn trong trieàu ñình luùc ñoù phaàn lôùn laø moân sinh cuûa cuï

Voõ Tröôøng Toaûn. Theo Quoác Trieàu Söû Toaùt Yeáu, thaùng 9 naêm Kyû Maõo, 1819, vua

Gia Long xuoáng chieáu tha thueá cho chaùu cuûa cuï Xöû Só Voõ Tröôøng Toaûn laø Voõ Taøi

Ñoàng ñeå toû loøng ngöôõng moä. Haøi coát cuûa cuï Voõ Tröôøng Toaûn luùc ñaàu ñöôïc choân taïi

laøng Hoøa Höng, laø nôi oâng töøng daïy hoïc(3)

. Ñeán naêm Taân Hôïi, 1851, vua Töï Ñöùc ra

leänh ghi nhaän veà Voõ Tröôøng Toaûn trong Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät

Truyeän Tieàn Bieân(4)

. Naêm Nhaâm Tyù, 1852, theo lôøi taâu cuûa Phan Thanh Giaûn, vua Töï

243

Ñöùc sai laäp ñeàn thôø cuï treân neàn nhaø cuõ cuûa cuï ôû thoân Hoøa Höng, hieán ruoäng ñeå

phuïng söï, moãi naêm xuaân thu cuùng teá.

Khoâng bieát bình sanh sôû hoïc cuûa cuï Voõ Tröôøng Toaûn theá naøo maø laïi ñöôïc ngöôõng

voïng ñeán nhö vaäy? Chaéc haün moät baäc cöï nho cuûa ñaát Gia Ñònh nhö Voõ Tröôøng Toaûn,

luùc sinh thôøi phaûi tröôùc taùc khoâng ít, nhöng khoâng bieát vì lyù do gì, hoaëc vì ñaát nöôùc

trieàn mieân binh löûa, hoaëc vì lyù do naøo khaùc nöõa, ngaøy nay chæ coøn löu truyeàn laïi moät

baøi phuù “Hoaøi Coå” cuûa cuï. Tuy nhieân, noäi dung cuûa noù laïi chöùa chan lai laùng ñaïo

nghóa thaâm traàm:

“Rôõ rôõ cuù ba thu, ba thu luïn cuùc ñaø taøn heùo;

Haây haây sen chín haï, chín haï qua sen cuõng raõ rôøi.

Cho hay vöïc thaúm neân coàn; khaù bieát goø cao hoùa beå.

Quaùn aâm döông röôùc khaùch xöa nay, ñaõ maáy möôi naêm;

Ñoø taïo hoùa ñöa ngöôøi qua laïi, bieát bao nhieâu chuyeán.

Nhaáp nhaùy ngoïn ñeøn trong kieáng, leânh ñeânh boùng nguyeät gioøng soâng.

Ñöôøng Ngu aáp toån röôïu ba chung, döôøng say döôøng tænh;

Thanh Voõ chinh tru côø moät cuoäc, thoaït ñaëng thoaït thua.

Cuûa coù khoâng naøo khaùc khoùm maây, ngöôøi tan hieäp döôøng nhö boït nöôùc.

Laùnh non thuù cam beà ngaï töû, hai con Coâ truùc ñaõ veà ñaâu?

Luyeän linh ñan lo chöôùc tröôøng sinh, boán laõo Thöông san ñaø baët daáu!

Moäng taøn nöûa goái, böôùm Trang Chu giaác hôõi mô maøng;

Xuaân luïn maáy canh, quyeân Thuïc Ñeá tieáng coøn khaáp khôûi.

Tha thieát baáy! moät goø hoaøng nhöôõng, ngoïc laáp höông choân;

AÙo naõo thay! maáy cuïm baïch vaân, möa saàu gioù thaûm.

Ngöïa treân aûi moät may moät ruûi; höôu döôùi Taàn beân coù beân khoâng.

Haùn Voõ ngoïc ñöôøng, ngöôøi ngoïc noï xöa ñaø theo gioù;

Thaïch Suøng kim coác, cuûa tieàn xöa nay ñaõ laáp söông.

Lao xao coõi traàn ai, tröôøng hoan laïc gaãm khoâng maáy luùc;

Thaém thoaùt côn moäng aûo, ñoaïn bieät ly haù deã bao laâu.

Nghìn naêm hoàn phaùch Haùn anh huøng, hoàn phaùch maát ngöôøi kia cuõng maát;

Muoân daëm nöôùc non Ñöôøng thoå voõ, nöôùc non coøn ñôøi aáy ñaâu coøn.

Thöông hôõi thöông! huyeàn quaûn cung Taàn, chim laøm toå tieáng keâu vaúng vaúng;

Tieác yû tieác! u quan ñôøi Taán, bieån neân coàn coû moïc xanh xanh.

Cung Tuøy xöa chim noùi líu lo, maáy ñoä xuaân veà hoa saùi luïy;

Ñaøi Ngoâ tröôùc höôu naèm ngaû ngôùn, ñoåi ngaøn söông ngoïn coû ñeo saàu.

OÂ giang ñeâm thaúm heù traêng maønh, quaïnh queõ voù chuøng hoï Haïng;

Cai haï ngaøy chieàu hiu gioù maùt, phaát phô ngoïn coû naøng Ngu.

Ñaøi vaéng Nghieâm Laêng, maáy khuùc quanh co soâng chaûy tuyeát;

Thuyeàn khoâng Phaïm Laõi, naêm hoà lai laùng nöôùc ken muø.

Cho hay dôøi ñoåi aáy leõ thöôøng, môùi bieát thaûo ngay laø nghóa caû.

Luïy rôi non Lòch, Ñaïi Thuaán töøng dôøi tính hai thaân;

244

Söông loït aùo boâ, Töû Khieân laïi troïn nieàm moät thaûo.

Toân khoùc maêng, Töôøng naèm giaù, naèn naèn lo giöõ ñaïo con;

Tích daáu quyùt, Cöï choân con, naém naém ñua ñeàn nghóa meï.

Tröôùc ñeàn truï moå gan moät taám, muoân kieáp coøn danh ñeå taïc bia;

Döôùi thaønh Ngoâ treo maét ñoâi troøng, nghìn naêm haõy ngöôøi ñeàu nhôûm gaùy.

Taùm traêm daëm xoâng pha aûi baéc, thöông hoï Haøn choùi choùi loøng ñan;

Möôøi chín thu giöõ moät nieàm taây, caùm oâng Voõ phô phô ñaàu baïc.

Caät Voõ muïc nhuoäm thanh boán chöõ, taám trung thaønh ñaõ thaáu trôøi xanh;

AÙo Thieân tröôøng ghi ñöôïm hai caâu, phöông töïu nghóa chi phai loøng ñoû.

Trôøi moûn ñaát giaø danh hôõi raïng, luïy non Ngöu nghó cuõng suït suøi;

Bieån khoâ ñaù raõ tieát naøo phai, söû hoï Maõ cheùp coøn toû roõ.”

Töôïng cuï Voõ Tröôøng Toaûn trong ñeàn thôø cuûa Ngaøi

ôû laøng Baûo Thaïnh, huyeän Ba Tri, tænh Beán Tre

Maëc daàu trong baøi phuù “Hoaøi Coå” Xöû Só Suøng Ñöùc Tieân Sinh Voõ Tröôøng Toaûn

duøng nhieàu ñieån tích, nhöng nhôø ñoù, ngoaøi bieát ñöôïc taám loøng cuûa cuï qua baøi phuù, cuï

coøn cho ngöôøi con daân ñaát phöông Nam bieát ñöôïc nhieàu ñieàu, nhaát laø lyù do taïi sao cuï

Voõ khoâng ra phoø Nguyeãn AÙnh. Neáu chuùng ta suy gaãm caùi caâu “Ñöôøng Ngu aáp oån

röôïu ba chung, döôøng say döôøng tænh” thì chuùng ta seõ thaáy cuï muoán nhaén nhuû gì vôùi

Nguyeãn AÙnh. YÙ cuï muoán noùi laø ngaøy tröôùc vua Ñöôøng Nghieâu nhöôøng thieân haï cho

Ngu Thuaán, thieân haï xöng tuïng laø ñôøi aáp oån. Trong khi vua Thaønh Thang ñaùnh ñuoåi

vua Kieät nhaø Haï, döïng leân nhaø Thöông, vua Voõ Vöông ñaùnh ñuoåi vua Truï nhaø

Thöông ñeå döïng leân nhaø Chu, coù khaùc gì “Cöûa coù khoâng naøo khaùc khoùm maây, ngöôøi

tan hieäp döôøng nhö boït nöôùc.” Vaø trong caâu “Laùnh non thuù cam beà ngaï töû, hai con Coâ

truùc ñaõ veà ñaâu?”, cuï Voõ muoán göûi gaém loøng mình vaøo chuyeän hai ngöôøi con cuûa vua

Coâ Truùc laø Baù Di vaø Thuùc Teà, can ngaên Voõ vöông ñöøng ñaùnh vua Truï khoâng ñöôïc,

beøn boû leân aån ôû nuùi Thuù Döông ñeán cheát ñoùi, chöù khoâng aên rau thoùc nhaø Chu. Cuï Voõ

quaû thaät laø moät keû só ñuùng nghóa, lo cho ñaøn haäu boái cho chöõ coù nghóa vì nöôùc vì daân,

245

nhöng laïi khoâng maøng loäc nöôùc loäc daân. Thaät laø moät taám göông cao caû ñaùng cho haøng

haäu boái chuùng ta traân troïng!

Ñeán naêm 1865, sau khi ngöôøi Phaùp chieám thaønh Gia Ñònh, hoï ñaõ cho san baèng khu

vöïc quanh ñoàn Kyø Hoøa, neân ñeàn thôø cuûa cuï cuõng bò hoï san baèng. Raát may, luùc ñoù

nhieàu moân ñeä cuûa cuï, trong ñoù coù oâng Phan Thanh Giaûn, ñaõ ñöùng leân hoâ haøo di dôøi

phaàn moä cuûa cuï veà laäp ñeàn thôø taïi thoân Baûo Thaïnh, huyeän Baûo An, ngaøy nay thuoäc

quaän Ba Tri, tænh Beán Tre. Caùc moân sinh cuûa cuï, luùc baáy giôø ña soá ñeàu ñaõ ñoã ñaït, laøm

quan to trong trieàu, nghó ñeán coâng ôn cuûa thaày, goùp tieàn cuûa laïi ñeå laäp ñeàn thôø vaø

mua ñaát ruoäng roài giao cho nhöõng ngöôøi trong doøng hoï cuûa cuï quaûn thuû(5)

, laáy luùa

ruoäng laøm hueâ lôïi sung vaøo vieäc cuùng teá haøng naêm. Sôû dó coù söï caûi taùng naøy laø vì ña

soá nhöõng moân ñeä cuûa cuï ñeàu laø baäc anh huøng haøo kieät hoaëc giaû laø quan chöùc ñöông

trieàu, hoaëc giaû laø nhöõng haøo kieät yeâu nöôùc vaø choáng Taây kòch lieät. Nhaát laø cuï Phan

Thanh Giaûn, cuï khoâng bao giôø muoán ñeå cho ngoâi moä cuûa moät böïc thaày cuûa mình naèm

trong vuøng ñòch chieám ñoùng. Ñoái vôùi hoï, daàu chæ laø moät ngoâi moä, nhöng cuï ñoà Xöû Só

Suøng Ñöùc Voõ Tröôøng Toaûn luùc naøo cuõng laø bieåu töôïng cuûa tieát thaùo Khoång Maïnh,

bieåu tröng cuûa ñöùc ñoä quaân töû AÙ Ñoâng. Chính vì vaäy maø hoï khoâng muoán ngoâi moä aáy

naèm trong vuøng ñòch giaây phuùt naøo caû. Vaø maõi ñeán ngaøy hoâm nay, ngoâi moä cuûa cuï

luoân ñöôïc töø theá heä naøy ñeán theá heä khaùc chaêm soùc raát kyõ löôõng, vì haàu nhö taát caû

nhöõng só phu vaø haøo kieät ñaát phöông Nam ñeàu toân xöng cuï nhö moät baäc Thaày.

Khu di tích laêng moä cuï Voõ Tröôøng Toaûn

ôû xaõ Baûo Thaïnh, huyeän Ba Tri, tænh Beán Tre

Khi caûi taùng phaàn moä cuï ñoà Voõ Tröôøng Toaûn, quan Ñoác Hoïc tænh Vónh Long laø

Nguyeãn Thoâng ñaõ ñöùng ra thay maët cho caùc nho só ñöông thôøi, ñöùng laøm chuû leã luùc

caûi taùng taïi Kieán Hoøa. Taát caû caùc quan chöùc thaønh Vónh Long, An Giang vaø Haø Tieân

ñeàu maëc tang phuïc khi ñeán döï leã. Vaø ngaøy 28 thaùng 3 naêm Ñinh Maõo, 1867, töøc laø

tröôùc khi tuaãn tieát coù vaøi thaùng, chính quan Kinh Löôïc Ba Tænh Mieàn Taây thôøi ñoù laø

cuï Phan Thanh Giaûn ñaõ thaûo moät vaên bia(6)

, ca ngôïi coâng ñöùc vaø só khí cuûa cuï Voõ.

Maëc daàu ngaøy nay chuùng ta coù raát ít tö lieäu veà cuï Voõ, maø neáu coù ñi nöõa thì moät soá

246

caùc tö lieäu naøy laïi khoâng ñoàng nhaát vôùi nhau ôû nhieàu ñieåm. Chính vì vaäy maø haàu nhö

chöùng cöù duy nhaát, ñaày ñuû vaø chính xaùc nhaát veà tieåu söû cuûa cuï Voõ Tröôøng Toaûn ñeàu

naèm trong taám vaên bia naøy. Nhöng khi vaên bia chöa khaéc xong, thì vaän nöôùc laïi ñeán

hoài ñieân ñaûo hôn, ba tænh mieàn Taây laïi rôi vaøo tay giaëc Phaùp vaø cuï Phan laïi tuaãn tieát

theo thaønh, neân vieäc ñieâu khaéc vaên bia bò ñình treä. Maõi ñeán naêm 1872, oâng Tröông

Ngoïc Lang môùi tieáp tuïc möôùn thôï ñieâu khaéc vaø hoaøn taát vaên bia do cuï Phan ñeà taùc.

Nhö vaäy, tính töø ngaøy cuï Voõ Tröôøng Toaûn maát, ñeán ngaøy vaên bia ñöôïc döïng leân laø 81

naêm.

Khu moä cuûa cuï Ñoà Voõ Tröôøng Toaûn ôû gaûnh Muø U, nay xaõ Baûo Thaïnh, ngöôøi ñòa

phöông goïi laø “khu moä oâng Haäu Toå”, vì oâng laø ngöôøi coù coâng truyeàn daïy luaân lyù

Khoång Maïnh ôû vuøng ñaát Ñoàng Nai-Gia Ñònh. ÔÛ ñaây, ngoaøi ngoâi moä cuûa oâng, coøn coù

moä cuûa vôï vaø con gaùi, vì vôï choàng oâng chæ sinh ñöôïc moät con gaùi, nhöng bò beänh vaø

maát töø luùc coøn raát nhoû. Caû ba ngoâi moä ñeàu ñöôïc xaây theo hình daùng voi phuïc, naèm

trong moät khuoân vieân thoaùng roäng. Beân phía ngoaøi khu moä laø moät nhaø thôø nhoû ñeïp coù

maùi cong, hai taàng, vaø beân trong coù thôø töôïng cuûa oâng. Theo lôøi cuûa caùc baäc kyø laõo

ñòa phöông thì chính cuï Phan Thanh Giaûn ñaõ trích ra phaàn ñaát nhaø cuûa mình cho vieäc

caûi taùng moä cuï Voõ Tröôøng Toaûn (?), roài giao cho con chaùu ñôøi sau chaêm soùc phaàn moä

naøy. Ngaøy 18 thaùng 8 naêm 2000, ñeå nôùi roäng khu di tích Khu Moä vaø Ñeàn Thôø Voõ

Tröôøng Toaûn, chính quyeàn tænh Beán Tre quyeát ñònh thu hoài luoân caû phaàn ñaát cuûa oâng

Phan Vaên Naêm, ngöôøi ñang chaêm soùc khu moä cuûa cuï Voõ Tröôøng Toaûn theo di chuùc

cuûa toå tieân.

Khu moä hai vôï choàng Voõ Tröôøng Toaûn vaø con gaùi

ñöôïc caûi taùng ôû xaõ Baûo Thaïnh, huyeän Ba Tri, tænh Beán Tre

Hieän taïi, vaãn coøn mieáu thôø cuï Xöû Só Suøng Ñöùc Tieân Sinh Voõ Tröôøng Toaûn taïi

vuøng Hoøa Höng. Theo lôøi taáu xin cuûa quan Phoù Kinh Löôc Söù Phan Thanh Giaûn,

mieáu ñaõ ñöôïc vua Töï Ñöùc sai laäp töø naêm Taân Hôïi, 1851, ñeå thôø cuï treân neàn nhaø cuõ

cuûa cuï. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi laø moät cuûa cuï baø Voõ Tröôøng Toaûn cuõng ñöôïc caûi

taùng veà chung choã vôùi choàng. Ngoaøi ra, trong Vaên Thaùnh Mieáu Vónh Long, beân trong

247

Tuïy Vaên Laâu cuõng coù thôø baøi vò cuûa cuï Voõ Tröôøng Toaûn, luùc naøo khoùi höông cuõng

nghi nguùt. Phaûi noùi cuï Voõ Tröôøng Toaûn laø ngöôøi coù coâng raát lôùn trong vieäc daïy doã

con chaùu cuûa nhöõng ngöôøi tieân phong ñi môû coõi veà phöông Nam. Maëc daàu cuï khoâng

ñeå laïi taùc phaåm naøo, maø chæ coøn laïi moät baøi phuù “Hoaøi Coå” baèng vaên quoác aâm. Phaûi

thaønh thaät maø noùi, haàu nhö taát caû nhöõng neà neáp nho phong maø ñaát Nam Kyø ngaøy nay

coù ñöôïc ñeàu nhôø ôû coâng lao cuûa cuï.

Ñeàn thôø cuï Voõ Tröôøng Toaûn trong khu Laêng Moä

ôû laøng Baûo Thaïnh, huyeän Ba Tri, tænh Beán Tre

Ghi Chuù

(1) Töôûng cuõng neân nhaéc laïi Haø Phaàn laø choã oâng Vöông Thoâng ñôøi nhaø Tuøy beân Trung Hoa môû

tröôøng daïy hoïc. Khi Nguyeãn AÙnh duøng töø Haø Phaàn laø coù yù ví Voõ Tröôøng Toaûn vôùi Vöông Thoâng,

moät ñaïi Nho vaøo thôøi nhaø Tuøy (581-618) cuûa Trung Hoa. Vöông Thoâng môû tröôøng daïy hoïc ôû Haø

Phaàn, moân sinh tuï veà hoïc vôùi oâng raát ñoâng. Caùc moân ñeä nhö Phoøng Huyeàn Linh, Ñoã Nhö Hoái,

Nguïy Trung, Lyù Tónh... ñeàu trôû thaønh caùc danh thaàn ñaàu trieàu Ñöôøng (618-907) vaø ñöôïc haäu theá

xöng tuïng laø “Haø Phaàn Moân Haï.”

(2) Nhaïc Loäc laø nôi oâng Chu Hi ñôøi nhaø Toáng (960-1279) daïy hoïc.

(3) Quoác Trieàu Söû Toaùt yeáu, NXB Vaên Hoïc, 2002, tr. 149.

(4) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, NXB Thuaän Hoùa, Hueá,

1993, taäp I, tr. 189, coù ghi nhö sau: “Voõ Tröôøng Toaûn laø ngöôøi thoâng minh, Kinh hoïc saâu roäng, laäp

chí cao thöôïng trong saïch, muoán saùnh vôùi tieân hieàn.”

(5) Tuy nhieân, vì cuï Voõ chæ coù moät coâ con gaùi ñaõ maát sôùm tröôùc ñoù, neân caùc moân sinh ñaõ giao vieäc

naøy laïi cho ngöôøi beân hoï vôï cuûa cuï. Cuï Voõ tröôøng Toaûn laø ngöôøi coù phaåm haïnh thanh cao xuaát

chuùng, cho neân daàu cuï Phan khoâng phaûi laø moân ñeä cuûa cuï Voõ cuõng kính cuï Voõ nhö baäc sö baù vaø

heát loøng toân troïng, suøng baùi cuï. Veà sau, khi 3 tænh mieàn Ñoâng (Bieân Hoøa-Gia Ñònh-Ñònh Töôøng)

ñaõ rôi vaøo tay giaëc Phaùp, cuï Phan khoâng queân ñeán phaàn moät cuûa cuï Voõ. Vì khoâng muoán cho

xöông taøn cuûa moät baäc Thaày naèm trong phaàn ñaát bò xaâm laêng, neân cuï Phan môùi cuøng vôùi quan

Ñoác Hoïc Vónh Long laø Nguyeãn Thoâng, vôùi quan Hieäp Traán An Giang laø Phaïm Höõu Chaùnh, giao

cho tuù taøi Voõ Gia Hoäi lo vieäc caûi taùng haøi coát cuï Voõ.

(6) Theo baûn dòch cuûa Truùc Kheâ, noäi dung cuûa baøi vaên bia aáy nhö sau: Vaên Bia Cuûa Phan Thanh Giaûn

Döïng ÔÛ Moä Voõ Tröôøng Toaûn

“Tieân sinh hoï Voõ, huùy Tröôøng Toaûn. Tieân theá, hoaëc noùi laø ngöôøi Thanh Keä haït Quaûng Ñöùc,

hoaëc noùi laø ngöôøi laøng Bình Döông haït Gia Ñònh, uyeân nguyeân khoù töôøng.

248

Tieân sinh hoïc saâu, bieát roäng, gaëp ñôøi loaïn Taây Sôn, ôû aån, daïy hoïc troø haøng maáy traêm ngöôøi.

Haïng hoïc troø cao thì nhö Ngoâ Tuøng Chaâu. Thöù ñeán Trònh Hoaøi Ñöùc, Phaïm Ngoïc Uaån, Leâ

Quang Ñònh, Leâ Baù Phaåm, ngoâ Nhaân Tònh, vaân vaân. Haïng danh só nhö Chieâu vaø Truùc ñeàu laø

hai tay daät daân. Coøn nhöõng ngöôøi khaùc, khoâng keå xieát. Caùc oâng treân naøy gaëp hoäi gioù maây,

laøm baäc hieàn taù ôû ñôøi Trung höng, ñeàu coù coâng lieät rôõ raøng ôû ñôøi.

Hoài vua Theá Toå ngöï ôû Gia Ñònh, tieân sinh thöôøng ñöôïc vôøi vaøo hoûi chuyeän.

Laïi nghe: tieân sinh hoïc roäng caùc kinh, vaø sôû tröôøng veà boä Töù Thö.

Daät nhaân Chieâu voán ngöôøi tuùc hoïc, chæ theo tieân sinh maø nhaän laõnh ñöôïc caùi nghóa 'tri ngoân

döôõng khí'. Töøng aáy trong saùch tieân sinh coøn soùt laïi coù noùi: 'Saùch Ñaïi Hoïc moät nghìn baûy

traêm chöõ, tan ra, voâ soá vieäc; laïi thu haún laïi, moät chöõ cuõng khoâng'. AÁy, caùi hoïc cuûa tieân sinh

ñaõ ñeán taän choã lôùn lao vaø tinh vi laø nhö vaäy. Daàu ñem caùch hoïc aáy maø ñoïc nghìn vaïn kinh

saùch cuõng ñöôïc laém.

Tieân sinh khoâng xuaát chinh, neân khoâng ñöôïc thaáy sô söï nghieäp veà chính trò cuûa tieân sinh.

Töø khi tieân sinh ñem caùi hoïc nghóa lyù ra daî ngöôøi, chaúng nhöõng ñöông thôøi nung ñuùc ñöôïc

nhieàu nhaân taøi, maø do söï truyeàn thuaät giaûng duï maøi giuõa, ñeán giôø, daân luïc tænh trung nghóa

caûm phaùt, lieàu chaúng tieác mình, tuy vì thaâm nhaân haäu traïch cuûa trieàu ñình coá keát loøng ngöôøi,

nhöng cuõng haù chaúng do coâng khai ñaïo cuûa tieân sinh töø xöa ñeå laïi môùi ñöôïc nhö theá ö?

Ngaøy 9 thaùng 6 naêm nhaâm tí (1792), tieân sinh maát, vua raát thöông caûm, ban hieäu laø 'Gia Ñònh

Xöû Só Suøng Ñöùc Voõ Tieân Sinh' ñeå khaéc vaøo bia ôû moä.

Sau hoài ñaïi ñònh, caùc oâng hoïc troø cuûa tieân sinh daàn daàn tan taùc, khoâng ai bieåu döông.

Naêm Töï Ñöùc thöù 5, hoaøng thöôïng sai döïng phöôøng ñeå tinh bieåu ôû thoân Hoøa Höng, huyeän

Bình Döông.

Boïn chuùng toâi laïi goùp tieàn laäp ñeàn vaø taäu ruoäng ñeå duøng vaøo vieäc cuùng teá.

Gaàn ñaây, nhaân binh bieán, phöôøng vaø ñeàn ñeàu bò taøn phaù, thaønh ra mieáng ñaát hoang quaïnh.

Moà cuõ ñeå laâu ôû ñoù, cuõng e khoâng tieän, toâi nhaân cuøng baïn ñoàng quaän laø oâng Nguyeãn Thoâng,

ñoác hoïc Vónh Long, hoïp caùc thaân só möu thieân ñi nôi khaùc. Chuùng toâi thoâng baùo vôùi quan

hieán söù An Giang laø Phaïm Höõu Chaùnh cuøng tænh haø Tieân cuõng ñeàu ñoàng yù, beøn uûy boïn oâng

tuù taøi Voõ gia Hoäi hôïp vôùi nhöõng ngöôøi ñaøn anh ôû thoân Hoøa Höng kính khai huyeät leân, ñoåi boû

vaùn cuõ, thay sang quan môùi.

Moïi ngöôøi cöû Nguyeãn Thoâng laøm chuû tang, tang phuïc theo loái trôû thaày ñôøi xöa.

Choïn ngaøy 28 thaùng 3 naêm nay (ñinh maõo 1867), röôùc di haøi tieân sinh ñem taùng ôû ñoàng thoân

Baûo Thaïnh, huyeän Baûo An.

Ñem baø Thuïc thaän nhuï nhaân hôïp taùng vaø ngöôøi con gaùi ñeå toøng taùng.

Ngoâi ñaát naøy döïa vaøo goø cao vaø troâng ra moät vuøng caây coái, tröôùc maët roäng raõi um tuøm, caûnh

trí khaù ñeïp. Tröôùc moä möôøi tröôïng döïng ñeàn, tröôùc ñeàn baûy tröôïng döïng phöôøng.

Coâng vieäc naøy, caùc quan lieâu ôû tænh, caùc chöùc phuû, huyeän, giaùo, huaán vaø caùc hoïc troø, cuøng

thaân só hai tænh An Haø, luoân vôùi nhaân só löu nguï ôû ba tænh Gia Ñònh ñeàu döï caû.

Caùt taùng xong, taâu xin tinh bieåu nhö cuõ, laïi xin moä naêm teân daân, moät teân phu tröôûng coi vieäc

canh giöõ, queùt tröôùc.

Ngaøy 28 thaùng 3 naêm Töï Ñöùc 20 (1867)

Vaõn sinh Phan Thanh Giaûn caån minh.

Laïi laäp baøi vò ñeå thôø ôû Truïy Vaên Laàu. Nhöng khi ñang thuùc thôï khaéc baøi vò thì chôït gaëp quan

quaân Lang Sa keùo ñeán. Sau ñeán naêm nhaâm thaân (1872) môùi laïi thueâ thôï truøng tu...”

Theo Huyønh Minh trong Gia Ñònh Xöa, NXB Vaên Hoùa-Thoâng Tin, in laïi naêm 2006, nôi trang 151-

155, cuõng coù toùm taéc moät baøi dòch cuûa vaên bia, neáu ñoäc giaû naøo muoán nghieân cöùu theâm, coù theå tìm

ñoïc.

249

Phaàn Boán

Doøng Hoï Nguyeãn

Vaø Vuøng Ñaát Phöông Nam

250

251

CHÖÔNG MÖÔØI

Tieàn Hieàn Khaån Hoang

Ñaát Phöông Nam Thôøi Nhaø Nguyeãn

1) Thuû Thöøa Mai Töï Thöøa

Mai Töï Thöøa, coøn ñöôïc daân chuùng vuøng Long An goïi laø Thuû Thöøa, goác ngöôøi mieàn Trung.

Gia ñình noäi toå cuûa oâng ñaõ theo chaân nhöõng löu daân ñeán vuøng ñaát Long An vaøo khoaûng giöõa

theá kyû thöù XVIII. OÂng sanh ra vaøo khoaûng cuoái theá kyû thöù XVIII taïi laøng Bình Caùch, toång

Kieán Thaïnh, huyeän Kieán Höng, traán Ñònh Töôøng, ngaøy nay thuoäc huyeän Chôï Gaïo, tænh Tieàn

Giang. OÂng xuaát thaân töø moät gia ñình phuù noâng, giaøu coù trong vuøng. Khi coøn laø moät thanh

nieân trong vuøng, oâng ñaõ toû ra laø moät con ngöôøi chaân thöïc, haøo phoùng, troïng nghóa khinh taøi vaø

hay giuùp ñôõ taát caû moïi ngöôøi, nhaát laø nhöõng löu daân ngheøo khoå, neân raát ñöôïc Höông chöùc vaø

daân laøng quyù meán. Khoaûng ñaàu theá kyû thöù XIX, oâng ñöa gia ñình ñeán laøng Bình Löông Taây,

huyeän Thuaän An, nay thuoäc thò traán Thuû Thöøa, ñeå khai khaån hoang ñòa coøn raát nhieàu thôøi ñoù.

Chính oâng laø ngöôøi ñaõ coù coâng khai hoang laäp aáp, laäp chô vaø taïo ra caû moät vuøng truø phuù cuûa

quaän Thuû Thöøa, thuoäc tænh Long An ngaøy nay. OÂng laø ngöôøi chaân thaät, haøo phoùng, troïng

nghóa khinh taøi vaø hay giuùp ñôõ moïi ngöôøi. Chính vì vaäy maø oâng raát ñöôïc caùc höông chöùc

trong laøng quyù meán.

Ban ñaàu oâng chæ döïng leân moät caên nhaø laù taïi phía Nam bôø kinh Traø Cuù, caïnh vaøm raïch

Caây Gaùo. Sau khi ñaõ khaån xong 4 maãu ñaát doïc theo kinh Traø Cuù, baét ñaàu töø raïch Caây Gaùo

chaïy veà phía Ñoâng Baéc. OÂng laïi boû tieàn cuûa ra naïo veùt kinh Traø Cuù ñeå laáy ñaát ñaép moät con

ñöôøng chaïy doïc theo raïch Caây Gaùo, raát thuaän tieän cho vieäc ñi laïi. Sau khi hoaøn taát vieäc naïo

veùt kinh vaø ñaép ñöôøng, oâng baét ñaàu môû ra moät hieäu buoân nhaèm thu mua moïi thöù haøng hoùa

cuûa nhöõng ghe thuyeàn qua laïi treân kinh Traø Cuù, roài baùn laïi cho daân chuùng ñòa phöông trong

vuøng vôùi giaù raát phaûi chaêng. Tieáng laønh ñoàn xa, daân töù xöù ñeàu muoán quy tuï veà vuøng ñaát do

oâng khai khaån ñeå laøm aên. Chaúng maáy choác maø vieäc mua baùn cuûa oâng phaùt trieån raát nhanh.

Khoâng ñaày ba naêm sau ñoù, thì daân cö ôû hai beân bôø kinh Traø Cuù ñaõ phaûi chen chuùt nhau, vì ai

cuõng muoán ôû gaàn hieäu buoân cuûa oâng Thöøa. Coù leõ vì raïch Traø Cuù thôøi ñoù laø nôi quy tuï daân

giang hoà töù xöù veà cö nguï neân cö daân taïi ñoù ñaët cho con kinh naøy caùi teân khaùc, laø teân “Giang

Cö”.

Ngoaøi ra, oâng coøn töï xuaát ra tieàn cuûa vaø coâng söùc ñeå moät daân phu ñaøo con kinh noái lieàn

hai con soâng Vaøm Coû Ñoâng vaø Vaøm Coû Taây. Kinh ñöôïc ñaët teân laø kinh Thuû Thöøa, daøi treân 9

caây soá, theo nhöõng boâ laõo trong vuøng, ngöôøi xöa thöôøng goïi ñoù laø Kinh OÂng Thöøa. Maø thaät

vaäy, caùi teân Thuû Thöøa cuõng laø teân cuûa oâng. Ñeå cung öùng nhu caàu chôï buùa cho daân chuùng

soáng doïc theo raïch Giang Cö, oâng Thöøa ñaõ xin pheùp laøng Bình Löông Taây cho oâng caát leân

moät caùi chôï baèng laù ngay treân phaàn ñaát maø oâng ñaõ khaån tröôùc ñoù vaø ñöôïc söï chaáp thuaän cuûa

chính quyeàn. Theá laø moät ngoâi chôï lôïp laù, nhöng coù taàm côõ lôùn vaø buoân baùn raát nhieàu maët

252

haøng ñöôïc thaønh hình vôùi söï chöùng kieán cuûa caùc höông chöùc trong laøng Bình Löông Ñoâng vaø

An Hoøa. Ban ñaàu chôï chæ nhaèm cung öùng cho nhu caàu cuûa daân chuùng soáng treân raïch Traø Cuù

caø Caây Gaùo, nhöng sau ñoù caùc thöông buoân töø mieàn Taây leân Saøi Goøn ñeà nghò vôùi oâng laø cho

hoï vöïa haøng cuûa hoï chôø laùi töø Saøi Goøn xuoáng thaâu. Theá laø keå töø ñoù, ngoâi chôï nhoû khoâng teân

taïi vuøng Traø Cuù vaø Caây Gaùo ñaõ bieán thaønh chôï ñaàu moái vôùi teân Thuû Thöøa. Vaø ñaây cuõng

chính laø ngoâi chôï Thuû Thöøa maø chuùng ta thaáy ngaøy nay. Theâm vaøo ñoù, töôûng cuõng neân nhaéc

laïi, vaøo ñaàu theá kyû thöù XIX, kinh Traø Cuù laø con ñöôøng quan troïng ñeå löu thoâng töø Saøi Goøn

xuoáng mieàn Taây. Ghe thuyeàn xuoâi ngöôïc treân kinh naøy, khi giaùp ñeán choã nöôùc, gaàn chôï Thuû

Thöøa ñeàu phaûi neo ñaäu chôø con nöôùc lôùn, vì theá ngoâi chôï cuûa oâng Mai Töï Thöøa trôû thaønh

moät nôi mua baùn saàm uaát, daân cö ngaøy moät ñoâng ñaûo. Vì theá oâng Mai Töï Thöøa laïi xin pheùp

vôùi chính quyeàn taùch ñòa phaän cuûa mình ra khoûi laøng Bình Löông Taây vaø laäp ra moät laøng

mang teân Bình Thaïnh. OÂng coøn hieán theâm phaàn ñaát caát hieäu buoân cuûa mình tröôùc ñaây, naèm

saùt bôø raïch Caây Gaùo ñeå caát moät ngoâi ñình baèng laù. Ngoâi ñình ñoù chính laø tieàn thaân cuûa ñình

Vónh Phong ngaøy nay.

Vì coù coâng trong vieäc khai khaån vaø xin laäp laøng Bình Thaïnh, neân oâng Mai Töï Thöøa ñöôïc

cöû laøm Thuû Ngöï, ñöùng ñaàu traïm thu thueá ñöôøng thuûy, neân daân chuùng ñòa phöông goïi oâng laø

Thuû Thöøa. Do vaäy, ñeå ghi nhôù coâng ôn ngöôøi ñaõ khai cô laäp nghieäp cho vuøng ñaát naøy, ngoâi

chôï cuûa oâng xaây döïng cuõng mang teân chôï Thuû Thöøa, vaø töø töø ngöôøi ta cuõng goïi con kinh Thuû

Ñoaøn laø kinh Thuû Thöøa. Theo truyeàn thuyeát thì khi Leâ Vaên Khoâi noåi leân chieám thaønh Phieân

An vaøo naêm 1833, oâng ñöôïc Khoâi trieäu taäp veà Gia Ñònh ñeå trôï giuùp choáng laïi trieàu ñình. Ñeán

naêm 1835, trieàu ñình haï xong thaønh Phieân An vaø coù leõ Mai Töï Thöøa cuõng cheát vaø choân trong

caùi Maõ Nguïy ñoù. Sau ñoù, trieàu ñình sai quan quaân veà laøng Bình Thaïnh, gheùp oâng vaøo toäi

phaûn nghòch, tòch bieân gia saûn, boû tuø heát thaûy vôï con. Nhöng sau ñoù moät thôøi gian thì vôï con

ñöôïc aân xaù cho veà soáng taïi chôï Caùi Taøi, nay thuoäc xaõ Myõ Thaïnh, huyeän Taân Truï, tænh Long

An. Trieàu ñình cho ñoåi laøng Bình Thaïnh ra laøm Vónh Phong, roài ra leänh phaù boû ngoâi ñình laøng

do oâng xaây döïng tröôùc ñaây ñeå xaây laïi moät ngoâi khaùc goïi laø ñình Vónh Phong.

Daàu trieàu ñình Hueá coù ñoái xöû vôùi oâng nhö theá naøo ñi nöõa, thì daân chuùng Ñaát Phöông Nam,

nhaát laø daân trong vuøng Long An vaãn luoân nhôù ôn oâng, vì chính oâng laø ngöôøi coù coâng raát lôùn

trong vieäc khai phaù vuøng ñaát naèm veà phía ñoâng cuûa Long An, nay laø quaän Thuû Thöøa. Chính

oâng luoân khuyeán khích vaø ñöùng ra toå chöùc nhöõng cuoäc xaây ñaép ñöôøng saù, laäp chôï buùa vaø

chænh ñoán laïi höông thoân laøng xoùm trong vuøng naøy. Chính oâng ñaõ ñöa nhöõng vuøng röøng hoang

uûng pheøn vôùi toaøn hoang thuù thaønh moät vuøng Thuû Thöøa phoàn thònh nhö ngaøy nay. Chính vì

vaäy maø ñeán taän ngaøy nay haèng naêm cöù vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 10 aâm lòch, daân chuùng trong

vuøng cöû haønh nghi leã troïng theå ñeå töôûng nhôù ñeán moät baäc tieàn hieàn coù coâng khai phaù moät

vuøng röøng thieâng nöôùc ñoäc trôû thaønh moät maûnh ñaát phì nhieâu, vôùi ruoäng luùa ñaày ñoàng, toâm caù

ñaày soâng, khieán cho ñôøi soáng daân chuùng trong vuøng luoân ñöôïc sung tuùc. Daân toäc Vieät Nam,

nhaát laø con daân vuøng Ñaát Phöông Nam seõ maõi maõi kính ngöôõng vaø nhôù ôn oâng!

2) Caâu Laõnh Ñoã Coâng Töôøng (?-1820)

Ñoã Coâng Töôøng, tuïc danh laø Laõnh. Khoâng roõ baûn quaùn ôû ñaâu, chæ bieát vaøo khoaûng naêm

Ñinh Söûu, 1817, oâng vaø vôï töø mieàn ngoaøi vaøo Nam laäp nghieäp taïi laøng Myõ Traø, thôøi Minh

Maïng laøng naøy thuoäc huyeän Kieán Phong, phuû Kieán Töôøng, tænh Ñònh Töôøng; ngaøy nay laø

253

phöôøng 2, thaønh phoá Cao Laõnh, tænh Ñoàng Thaùp. Sau moät thôøi gian caät löïc khai hoang môû

ruoäng, hai oâng baø ñaõ coù moät sôû vöôøn vaø sôû ruoäng khaù lôùn. Ñaëc bieät laø khu vöôøn quít cuûa hai

oâng baø, vöøa roäng raõi, vöøa thoaùng maùt, laïi naèm treân caû hai truïc giao thoâng thuûy boä, neân chaúng

maáy choác khu vöôøn naøy trôû thaønh nôi tuï taäp cuûa caùc baïn haøng buoân baùn ñöôøng boä cuõng nhö

caùc thöông laùi cuûa caùc ghe thöông hoà treân ñöôøng soâng. Ban ñaàu, hoï chæ tuï taäp taïi ñaây ñeå ñoåi

chaùc mua baùn. Veà sau naøy, hai oâng baø ñaõ boû tieàn ra xaây döïng nhöõng leàu quaùn baèng caây laù,

ñeå coù choã che naéng che möa vaø nghæ ngôi cho caùc baïn haøng.

Laâu daàn caùc hieäu buoân beân nhöõng chôï Hoøa Thaønh, töùc chôï Hoøa An ngaøy nay; vaø chôï

Thaêng Bình nghe ngoùng tin töùc töø caùc baïn haøng, thaáy tình hình laøm aên beân khu chôï môùi ñöôïc

hai oâng baø Laõnh ñang hoài phaùt ñaït, neân hoï luïc tuïc dôøi qua, khieán cho nôi ñaáy ngaøy caøng

theâm taáp naäp, vaø caùi teân chôï Vöôøn Quít ñöôïc ngöôøi ta bieát ñeán töø luùc ñoù. Hai oâng baø Laõnh

luoân giuùp ñôû caùc baïn haøng ngheøo vaø nhöõng ngöôøi thaát thôøi lôõ vaän, coäng theâm tính tình cöông

tröïc cuûa oâng, neân daân chuùng ñòa phöông raát caûm phuïc, cöû oâng laøm chöùc Caâu Ñöông, ñeå lo

vieäc phaân xöû nhöõng vieäc kieän caùo nhoû taïi ñòa phöông.

Naêm Canh Thìn, 1820, boãng döng naïn dòch taû hoaønh haønh döõ doäi khaép caùc tænh mieàn Taây.

Daân chuùng trong vuøng bò beänh cheát raát nhieàu, ñaâu ñaâu cuõng vaéng veû tieâu sô, tieáng moû keâu

cöùu cöù vang leân töøng hoài, moãi luùc moät nhieàu hôn vaø thuùc duïc hôn. Hai oâng baø Caâu Ñöông

Laõnh ñoäng loøng xoùt xa, neân moät maët hai oâng baø coá gaéng cho ngöôøi ñi tìm thaày gioûi veà chaïy

chöõa cho daân trong vuøng. Maët khaùc hai oâng baø aên chay laäp ñaøn traøng caàu nguyeän xin ñöôïc

cheát theá cho daân, vì hoài ñoù ngöôøi ta coøn coù quan nieäm beänh taät laø do trôøi ñaát, thaàn thaùnh quôû

phaït. Hai oâng baø chay laït vaø caàu nguyeän töø ngaøy muøng 6 ñeán muøng 9, thì baø laâm beänh dòch

vaø qua ñôøi khoaûng 10 giôø toái. Ñang lo vieäc taåm lieäm cho vôï thì oâng cuõng taét thôû vaøo luùc 3 giôø

saùng ngaøy muøng 10. Töông truyeàn, sau khi choân caát hai oâng baø xong thì beänh dòch cuõng

ngöng hoaønh haønh vaø cuoäc soáng daân chuùng trôû laïi phoàn thònh nhö xöa.

Daân chuùng trong vuøng nhôù ñeán coâng ôn cuûa hai oâng baø, vaø do bôûi oâng coù coâng laäp chôï taïi

vuøng Kieán Phong, ngöôøi daân trong vuøng beøn laáy teân tuïc vaø chöùc vò cuûa oâng gheùp laïi ñaët teân

laø chôï Caâu Laõnh, ñeå thay cho teân chôï Vöôøn Quít, laâu ngaøy ngöôøi ta ñoïc traïi ra thaønh Cao

Laõnh. Vì hai oâng baø Ñoã Coâng Töôøng khoâng coù con caùi, khoâng coù ai phuïng thôø, neân daân

chuùng trong vuøng ñaõ töï nguyeän ñoùng goùp döïng leân moät ngoâi ñeàn thôø keá beân hai ngoâi moä cuûa

oâng baø, vaø laáy ngaøy muøng 8 ñeán muøng 10 thaùng 6 aâm lòch haøng naêm laøm ngaøy leã gioã. Naêm

1936, theo lôøi thænh caàu cuûa caùc höông chöùc vaø toaøn theå daân chuùng trong vuøng, vua Baûo Ñaïi

ñaõ saéc phong cho Ñoã Coâng Töôøng laøm Döïc Baûo Trung Löông Thaønh Hoaøng Chi Thaàn. Ñeán

naêm 1943, saân vaän ñoäng taïi Cao Laõnh ñöôïc mang teân laø Saân Vaän Ñoäng Ñoã Coâng Töôøng.

Hieän nay cuõng coù moät ngoâi tröôøng trung hoïc taïi thaønh phoá Cao Laõnh mang teân Ñoã Coâng

Töôøng.

Keå töø ngaøy xaây döïng ngoâi ñeàn thôø hai oâng baø vaøo naêm 1820 ñeán nay ñaõ gaàn 200 naêm, traûi

qua nhieàu laàn truøng tu, neân ngoâi ñeàn ñôn sô ngaøy tröôùc ngaøy nay ñaõ trôû thaønh moät coâng trình

kieán truùc coå kính vaø trang nghieâm. Hieän ngoâi ñeàn toïa laïc treân ñöôøng Leâ Lôïi thuoäc phöôøng 2,

thaønh phoá Cao Laõnh. Daân chuùng ñòa phöông, nhaát laø caùc boâ laõo thöôøng hay nhaéc veà söï linh

öùng cuûa hai oâng baø Caâu Laõnh, neân luùc naøo trong ñeàn cuõng coù ngöôøi tôùi tham baùi, khoùi höông

luoân nghi nguùt. Trong soá nhöõng ngöôøi ñeán kính vieáng vaø tham baùi coù ngöôøi ñeà khuyeát danh

ñaõ ñeå laïi moät baøi thô truy nieäm hai oâng baø Ñoã Coâng Töôøng nhö sau:

“Muoân mieäng nhö nhau ñaõ noùi raønh,

254

Caâu Ñöông laø chöùc, Laõnh laø danh.

Laäp laøng khoù nhoïc, coâng vöøa döùt,

Caát chôï chaêm nom, vieäc môùi thaønh.

Daân ñuïng giaëc trôøi cam thoï töû,

Cuï ñeàn nôï nöôùc, quyeát hy sinh.

Thoaùt naøn, baù taùnh lo thôø phuïng.

Mieáu ñoù nghìn thu raïng tieáng laønh.”

Ñeàn thôø OÂng Baø Ñoã Coâng Töôøng taïi thaønh phoá Cao Laõnh

Ngaøy nay moãi laàn cuùng teá oâng Caâu Laõnh, daân chuùng trong vuøng thöôøng doïc baøi vaên teá

oâng raát thoáng thieát: “Loø taïo ai xaây, maûnh hình haøi ai ñaép, tieáng tieâu thieàu chín chaëp; suït suøi

kia vì noãi ñaéng cay, thieát vaên teá maáy haøng tình töï keå ra tích lôùp: Thuôû Minh Maïng kinh

quyeàn, ngöôøi coù chöùc choán thò truyeàn, saém söûa cuõng xueâ xang, naêm Canh Thìn (1820), phong

khí ñaát khoân dôøi, thaáy thieân haï nhoän nhaøng nhö saám chôùp. Ngaøi thaáy vaäy ñau loøng xoùt daï,

thieát ñaøn caàu an oån nhôn daân, Trôøi nghe cho tröôùc vôï, sau choàng, muoán tieáng ñeå cho thaïnh

hoøa höông aáp, thôøi ñoàng theo ñi xuoáng choán huyønh tuyeàn, ñeàu dò quaùi môùi veà mieàn thaïch laäp;

côn soùng gioù phu theâ laø nghóa troïng, ñem thaân caàu theá töû ít muoân ngaøn; cuoäc tang thöông bieán

caûi khoù bao naøi. Thay phaän cöùu tri sanh nhieàu maáy thaäp, thaûm laø thaûm baø moàng chín ngaøy

trong thaùng saùu, böôùc chaân leân Ngoïc Ñeá quyø taâu; thöông laø thöông oâng moàng möôøi sau coù

moät ngaøy, nhoùn goùt xuoáng Dieâm Vöông maø caùo caáp. Ngöôøi döôøng aáy maø coâng traïng döôøng

aáy, nay höông thoân caùm töôûng taám loøng vaøng; thaáy giang san maø tuûi vôùi giang san, neân phoå

hoäi saém daâng baøn leã baïc, ngoïn rau taác ñaát nhaân aân, baùt nöôùc caây höông xin höôûng giuùp cho

höông lyù nhôø thay, voõ lao thieåu nhöït taân, trong phoå hoäi ñaëng khöông cöôøng só thöông daân taäp.

Hôõi oâi! Thöông thay!”

3)Thuû Huoàng Voõ Höõu Hoaèng (?-1820)

Khoaûng vaøi chuïc naêm sau khi quan Kinh Löôïc Nguyeãn Höõu Caûnh ñöôïc chuùa Nguyeãn

Phuùc Chu cöû vaøo Nam laøm Kinh Löôïc xöù Noâng Naïi (Maäu Daàn 1698). Luùc naøy taïi chaâu Ñaïi

Phoá, huyeän Phöôùc Chính, phuû Phöôùc Long, coù moät vieân thö laïi teân Voõ Höõu Hoaèng, vöøa laøm

vieäc, vöøa cho daân chuùng trong vuøng vay baïc coù lôøi. Ngheà naøy giuùp oâng Hoaèng giaøu coù moät

caùch nhanh choùng vì oâng thaâu tieàn lôøi quaù naëng. Ñaây laø vieäc chaúng nhöõng phaïm toäi ñoái vôùi

255

theá phaùp, maø ñoái vôùi quy phaùp nôi aâm caûnh cuõng laø naëng laém. OÂng Hoaèng coù baø vôï hôïp taùc

vôùi choàng raát chaët cheõ trong nghieäp vuï cho vay laáy laõi naøy. Ngay caû khi beänh naëng, maø tröôùc

luùc laâm chung baø coøn nhaéc choàng nhôù tính tieàn lôøi cuûa teân Cöông maø baø chöa kòp tính.

Sau khi vôï oâng qua ñôøi, oâng Hoaèng xin töø chöùc thö laïi ñeå chuyeân theo ngheà cho vay.

Tröôùc ñoù oâng ñaõ quaù giaøu, sau khi vôï cheát, oâng laïi caøng giaøu hôn vì nhöõng ai khoâng traû nôï

ñeàu lieàn bò oâng toùm thaâu heát taøi saûn, ruoäng luùa, nhaø cöûa vaø ñieàn saûn. Chaúng maáy choác, oâng

ñaõ trôû thaønh moät ñaïi phuù gia cuûa vuøng Ñaát Phöông Nam hoài cuoái theá kyû thöù XVII ñaàu theá kyû

thöù XVIII. Luùc naøy coù teân Ñöôïc, moät tay thöông hoà ñi buoân baùn baèng ñöôøng bieån töø Saøi Coân

ñi ra caùc vuøng Phan Thieát vaø Phan Rang... Khoâng may, trong moät chuyeán ñi Phan Rang, ghe

baàu cuûa anh bò baõo ñaùnh chìm. Anh oâm ñöôïc moät taám vaùn troâi taáp vaøo moät vuøng baõi bieån

Pandurang, nay thuoäc Phan Rang. Khi tôùi bôø thì anh cheát lieäm ñi moät luùc thaät laâu. Luùc ñoù anh

thaáy anh ñaõ cheát vaø thaáy baø vôï cuûa oâng Höõu Hoaèng, luùc ñoù ñang laø vuù nuoâi cuûa con cuûa

Dieâm Vöông, tôùi daét anh Ñöôïc ñeán gaëp quan Thuû Nguïc. Khi ñeán nôi, anh Ñöôïc thaáy moät caùi

goâng to lôùn ñang chaùy ñoû. Sôï quaù, anh Ñöôïc hoûi xem mình coù bò goâng vaøo ñoù hay khoâng.

Quan Thuû Nguïc beøn noùi: “Chieác goâng naøy laø daønh rieâng cho Voõ Höõu Hoaèng, keû ñang mang

toäi raát lôùn ñoái vôùi caû döông theá laãn aâm phuû vì toäi cho vay naëng laõi. Tröø khi naøo keû phaïm toäi

bieát aên naên hoái loãi, chöøa boû ngheà cho vay naëng laõi, bieát tu nhôn tích ñöùc, bieát thöông keû

ngheøo khoå, bieát kính Thaàn Thaùnh trôøi Phaät.(1)

”

Moät luùc laâu sau ñoù, Ñöôïc daàn hoài tænh, roài quaù giang ghe baàu trôû veà ñaát Noâng Naïi. Sau khi

veà ñeán queâ nhaø, Ñöôïc ñem heát moïi chuyeän keå laïi cho Höõu Hoaèng nghe. Sau khi nghe xong

caâu chuyeän, Höõu Hoaèng kinh haõi, quyeát keå töø ñaây aên naên hoái loãi, chaúng nhöõng töø boû ngheà

cho vay naëng laõi, maø coøn ñem heát taøi saûn ra laøm nhöõng vieäc lôïi ích cho daân chuùng trong

vuøng. OÂng ñem tieàn baïc ra boá thí giuùp ñôõ vaø boá thí cho baát cöù ngöôøi ngheøo naøo ñi qua vuøng

ñaát cuûa oâng. Moät thôøi gian sau, hoàn vôï cuûa Höõu Hoaèng coù veà baùo moäng cho oâng ta bieát laø

hieän giôø chieác goâng ñaõ tieâu daàn. Höõu Hoaèng voâ cuøng möøng rôõ, tieáp tuïc laøm nhieàu vieäc töø

thieän hôn. Ngoaøi ra, oâng cuõng giuùp daân chuùng ñòa phöông xaây chuøa, môû nhaø teá baàn giuùp

ngöôøi giaø neo ñôn vaø nhöõng ngöôøi ngheøo tuùng. Beân caïnh ñoù, oâng boû heát tieàn baïc vaø ñieàn saûn

ra ñeå laøm loä, baéc caàu, söûa ñöôøng, naïo veùt kinh raïch, laäp beán ñoø, môû nhaø khaùch caáp thöùc aên

thöùc uoáng cho khaùch vaõng lai...

Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, töø thuôû môùi môû coõi veà phöông Nam thì chuyeän xeâ dòch töø Traán

Bieân (Bieân Hoøa) ñeán Phieân Traán (Gia Ñònh) chæ do ñöôøng thuûy maø thoâi, vì luùc ñoù ñöôøng boä

chöa ñöôïc khai thoâng. Khaùch thöôøng duøng ñoø ñi doïc theo con soâng Phöôùc Long (soâng Ñoàng

Nai) ñeán Phöôùc Bình, ngang qua Tam Giang Khaåu (Nhôn Traïch vaø Quaûng Xuyeân). Beán ñoø

phía Baéc ñaët taïi Sa Haø (Raïch Caùt), ñaàu phía Nam ñaët taïi toång Taân Long (Phuù Xuaân). Nôi ñaây

con soâng chia hai ngaõ: xuoâi ra Caàn Giôø vaø ngöôïc sang Raïch Ngöu Chöõ (Beán Ngheù). Nöôùc nôi

Tam Giang naøy maën, haønh khaùch thöôøng tuï taäp, keû leân ngöôøi xuoáng taáp naäp maø khoâng coù nôi

nghæ ngôi vaø aên uoáng. Thaáy theá, nhaø phuù haøo Voõ Höõu Hoaèng lieàn ra tay laøm phöôùc. OÂng cho

keát beø tre, döïng choøi laù, haèng ngaøy cho ngöôøi chôû thöùc aên vaø nöôùc uoáng ñeán ñaây ñaõi khaùch ñi

ñoø. Cöû chæ naøy cuûa oâng Höõu Hoaèng ñöôïc ngöôøi ngöôøi heát lôøi ca ngôïi, vaø caøng luùc beán ñoø cuûa

oâng ngaøy caøng taáp naäp. Cuõng töø ñoù, thöông gia caùc nôi cuõng laøm nhöõng chieác beø noåi, quy tuï

veà ñaây ñeå buoân baùn thöùc aên vôùi giaù reû cho oâng Höõu Hoaèng tieáp tuïc chieâu ñaõi khaùch ñi ñoø.

Roài töø ñoù, khu vöïc naøy trôû thaønh moät ngoâi chôï noåi treân soâng, maø Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí

goïi theo ngöôøi trong vuøng laø “Beán Nhaø Beø (Phuø Gia Tam Giang Khaåu)” cuûa oâng Höõu Hoaèng,

256

maø maõi cho ñeán ngaøy nay vaãn coøn mang teân “Nhaø Beø”. Veà sau naøy khoâng bieát töø luùc naøo,

daân ñòa phöông khoâng coøn keâu oâng laø oâng Höõu Hoaèng nöõa, maø laïi keâu laø Thuû Huoàng, coù theå

ngöôøi mieàn Nam khoù phaùt aâm hai chöõ Höõu Hoaèng, neân duøng chöõ Thuû Huoàng, laâu ngaøy thaønh

quen.

Beân caïnh nhöõng coâng taùc töø thieän lôùn lao vöøa keå, cho ñeán khi oâng Thuû Huoàng qua ñôøi vaøo

khoaûng naêm 1820, Thuû Huoàng coøn xaây döïng chuøa Chuùc Ñaûo Töï vaø tröôùc khi qua ñôøi, oâng

ñem heát taát caû nhöõng taøi saûn coøn laïi roài gom heát daân chuùng trong vuøng laïi chia ñeàu cho hoï.

Hieän taïi, coù moät con raïch baêng ngang ñöôøng Taân Vaïn voøng leân Quoác Loä 1, mang teân Thuû

Huoàng, vì do chính oâng ñöùng ra naïo veùt cho daân chuùng ñi laïi deã daøng. Moät chieác caàu ñaù treân

ñöôøng ñi gaàn soâng Ñoàng Nai ñi xuoáng Taân Vaïn do oâng baét xöa kia, nay cuõng ñöôïc mang teân

caàu Thuû Huoàng. Trong moät laàn ñi ngang qua vuøng Taân Vaïn vaø Nhaø Beø, nghe danh tieáng Thuû

Huoàng, giaùo sö Nguyeãn Taøi Naêng, goác ngöôøi Long Tuyeàn, Caàn Thô, coù laøm moät baøi thô nhö

sau:

“Ai coù ñeán Nhaø Beø,

Nhôù ôn nöôùc ngoït, beø tre Thuû Huoàng.

Luaân hoài nhaân quaû traû vay luoân,

Ñaùng keå laøm göông coù Thuû Huoàng.

Cho nôï nhieàu lôøi Dieâm Chuùa giaän,

Hoát tieàn keùm nghóa, theá nhaân buoàn.

Baéc caàu, söûa loä, ôn ngaøn öùc,

Veùt raïch, xaây chuøa, ñöùc vaïn muoân.

Coøn coù Ñaïo Quang, Tam Theá Phaät,

Laøm giaøu chaùnh ñaùng môùi troøn vuoâng.”

Ghi Chuù:

(1) Ñaây laø caâu chuyeän truyeàn khaåu trong daân gian vuøng Nhaø Beø. Noäi dung caâu chuyeän coù theå khoâng thích hôïp

vôùi moät soá ngöôøi khoâng tin chuyeän Nhaân Quaû. Tuy nhieân, taùc giaû Ngöôøi Long Hoà vaãn ñöa chuyeän oâng Thuû

Huoàng vaøo taäp saùch Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam, vì chuyeän oâng Thuû Huoàng laø coù thaät, coøn chuyeän Dieâm

Vöông vaø Thuû Nguïc thì tuøy ngöôøi tin hay khoâng tin, xin khoâng baøn xa ôû ôû ñaây.

4) OÂng Giaø Ba Tri (?-?)

OÂng giaø Ba Tri laø moät nhaân vaät coù thaät hay chæ laø moät huyeàn thoaïi? Khoaûng cuoái naêm

1973, ngöôøi vieát baøi naøy coù dòp tieáp xuùc vôùi moät soá caùc vò kyø laõo trong vuøng Ba Tri, Kieán

Hoøa ñeå tìm hieåu hö thöïc veà nhaân vaät “OÂng Giaø Ba Tri”. Ña soá caùc vò boâ laõo trong töøng ñòa

phöông khaùc nhau trong quaän Ba Tri ñeàu coù nhöõng caâu chuyeän cuûa rieâng ñòa phöông hoï,

nhöng ñaïi loaïi laø nhaân vaät “OÂng Giaø Ba Tri” laø nhaân vaät coù thöïc. Daàu nhöõng caâu chuyeän

truyeàn khaåu trong daân gian coù phaàn hôi khaùc nhau veà moät soá chi tieát nhoû, coù nôi keå veà oâng

giaø Ba Tri nhöng khoâng bieát teân thaät, chæ noùi veà oâng nhö moät oâng giaø gaân, daùm ñi boä töø Ba

Tri ra ñeán taän Hueá ñeå tranh ñaáu cho coâng lyù. Tuy nhieân, taát caû ñeàu ñoàng yù laø oâng giaø Ba Tri

soáng vaøo ñaàu thôøi vua Minh Maïng, hoài tieàn baùn theá kyû thöù XIX. Teân cuûa oâng laø Thaùi Höõu

Kieåm, coøn goïi laø oâng Caû Kieåm, vì oâng laøm chöùc höông caû trong laøng.

257

Theo lôøi keå cuûa caùc baäc kyø laõo trong huyeän Ba Tri, Thaùi Höõu Kieåm laø chaùu noäi cuûa oâng

Thaùi Höõu Xöa, goác ngöôøi Quaûng Ngaõi, di cö vaøo Nam laäp nghieäp treân vuøng ñaát Ba Tri töø hoài

theá kyû thöù XVIII. OÂng Xöa ñaõ töøng theo giuùp Nguyeãn AÙnh, neân ñöôïc vò chuùa naøy phong chöùc

“Truøm Caû An Bình Ñoâng” taïi ñòa phöông Ba Tri. Chính vì theá maø gia ñình oâng Xöa raát coù theá

löïc trong toaøn vuøng. Ñeán ñôøi oâng Kieåm, naêm 1806, oâng Kieåm xaây döïng moät ngoâi chôï caïnh

beân bôø raïch Ba Tri, giuùp cho daân ôû khu naøy coù nôi laøm aên, buoân baùn ñeå sinh soáng. Sau moät

thôøi gian, khoâng khí sinh hoaït taïi chôï Raïch Ba Tri(1)

ngaøy caøng nhoän nhòp, vieäc buoân baùn cuûa

daân chuùng ngaøy caøng höng thònh hôn.

Khi ñoù, coù oâng Xaõ Haïc ôû chôï Ngoaøi thaáy ngöôøi ngöôøi ñeàu ñoå xoâ veà laøm aên buoân baùn

trong chôï Ba Tri, neân oâng laäp möu chôi eùp, ñaép ñaäp chaën khoâng cho ghe thuyeàn töø soâng Haøm

Luoâng vaøo chôï Raïch Ba Tri beân trong. OÂng Caû Kieåm baát bình, neân kieän leân huyeän, leân phuû.

Tuy nhieân, caû phuû laãn huyeän ñeàu xöû chôï Raïch Ba Tri thua, hoï ñöa ra lyù luaän: “Moãi laøng ñeàu

coù quyeàn ñaép ñaäp trong ñòa phaän laøng mình.” OÂng Caû Kieåm cuøng daân chuùng trong chôï Raïch

Ba Tri khoâng öng phaùn quyeát cuûa huyeän vaø phuû. Chính vì theá maø oâng Thaùi Höõu Kieåm cuøng

moät oâng giaø nöõa teân laø Leâ Vaên Lôïi, khaên goùi ñi boä töø Ba Tri ra Hueá, treân loä trình khoaûng

1.000 caây soá, ñeå ñöa ñôn leân vua nhôø phuùc thaåm laïi phaùn quyeát baát coâng kia.

Sau moät thôøi gian haønh trình daøi haèng maáy thaùng trôøi, hai oâng tôùi Hueá. Luùc naøy vua Gia

Long vöøa môùi baêng haø, vua Minh Maïng môùi leân noái ngoâi. Vò taân vöông naøy ñích thaân xem

xeùt söï vieäc, roài ra leänh phaûi deïp boû taát caû caùc ñaäp caûn phía ngoaøi, vôùi lyù do laø raïch chung,

ñöôøng giao thoâng chung cho caû chôï Ngoaøi laãn chôï Trong. Töø sau vuï kieän tuïng thaønh coâng

naøy, daân chuùng Beán Tre, nhaát laø daân vuøng Ba Tri goïi oâng Caû Kieåm laø “OÂng Giaø Ba Tri”. Keå

töø ñoù heã noùi tôùi Beán Tre laø ngöôøi ta lieân töôûng ngay ñeán “OÂng Giaø Ba Tri”, moät oâng giaø kieân

cöôøng, daùm ñi boä treân caû ngaøn caây soá ñöôøng boä ñeå ñaáu tranh cho leõ phaûi.

Noùi toùm laïi, tinh thaàn cuûa “OÂng Giaø Ba Tri” tieâu bieåu cho tinh thaàn cuûa nhöõng baäc tieàn boái

ñi môû coõi vuøng Ñaát Phöông Nam, thaáy vieäc nghóa, vieäc ñaùng laøm maø khoâng laøm laø ngöôøi

khoâng coù caùi duõng cuûa ñaáng tröôïng phu. “OÂng Giaø Ba Tri” laø moät ngöôøi duõng caûm, quyeát taâm

kieân trì baûo veä leõ phaûi, baát chaáp moïi trôû ngaïi nguy hieåm ñang chôø phía tröôùc. ÔÛ ñaây khoâng

quô ñuõa caû naém, nhöng ñaõ quaù nhieàu söï vieäc xaûy ra cho thaáy nhöõng ngöôøi haäu boái chuùng ta

hoâm nay chaúng nhöõng thaáy vieäc nghóa ñaõ khoâng laøm, maø hình nhö coøn quaù voâ tình voâ caûm

nöõa laø khaùc. Taám göông cuûa “OÂng Giaø Ba Tri” ñaùng ñöôïc cho haøng haäu boái chuùng ta suy

gaãm ñeå töø ñoù töï raên laáy mình vaø con chaùu cuûa chính mình. Mong raèng trong moät töông lai

naøo ñoù, ñaát nöôùc Vieät Nam cuûa chuùng ta seõ coù nhieàu thaät nhieàu nhöõng “OÂng Giaø Ba Tri” cho

daân trong laøng trong nöôùc ñöôïc nhôø!

Ghi Chuù:

(1) Raïch Ba Tri laø chi nhaùnh cuûa soâng Ba Lai, khôûi ñaàu töø xaõ Taân Xuaân, xuyeân qua caùc xaõ Phuù Ngaõi, Phuù Leã, vaø

An Ñöùc, roài chaûy ra soâng Haøm Luoâng taïi Vaøm Ba Vong. Töø trong Raïch Ba Tri ñi ngaõ An Ñöùc ra soâng Haøm

Luoâng thì gaàn hôn khoaûng ñöôøng ñi ngöôïc Phuù Leã, Phuù Ngaõi vaø Taân Xuaân ñeå ra soâng Ba Lai. Chính vì thaáy

choã ngaët ñoù maø oâng Xaõ Haïc ôû chôï Ngoaøi, phía Vaøm Ba Vong, thaáy ngöôøi ngöôøi ñeàu ñoå xoâ veà laøm aên buoân

baùn trong chôï Ba Tri töø phía soâng Haøm Luoâng, neân oâng laäp möu chôi eùp, ñaép ñaäp chaën khoâng cho ghe thuyeàn

töø soâng Haøm Luoâng vaøo chôï Raïch Ba Tri beân trong. Neáu ghe thuyeàn muoán vaøo chôï Raïch Ba Tri, phaûi ñi

coøng ra vuøng duyeân haûi, doïc theo bôø bieån An Bình, An Thuûy, Baûo Thuaän, roài voâ cöûa soâng Ba Lai, ñi vaøo Baûo

Thaïnh, roài vaøo Vaøm Löông Quôùi, phaûi ñi moät ñoaïn ñöôøng treân 10 laàn, chöa keå laø phaûi ñi voøng ra bieån, ghe

nhoû khoâng theå naøo ñi ñöôïc. Chính vì vaäy maø oâng Caû Kieåm môùi phaûi ñích thaân ñi boä treân caû ngaøn caây soá töø

258

Ba Tri ra Hueá ñeå khaùng caùo. Vaø cuoái cuøng, oâng ñaõ ñöôïc vua Minh Maïng xöû thaéng kieän, buoäc Caû Haïc ôû

ngoaøi Vaøm Ba Vong phaûi deïp boû taát caû chöôùng ngaïi vaät treân raïch töø Vaøm voâ tôùi chôï Ba Tri.

5) Traàn Vaên Thieän (1795-1883)

OÂng Traàn Vaên Thieän sinh naêm AÁt Maõo, 1795 taïi laøng Trung Laäp, phuû Bình Long, tænh Gia

Ñònh, thaân sinh ra oâng Traàn Vaên Queá laø moät baäc thaày nho hoïc thaønh Gia Ñònh. Naêm 50 tuoåi

oâng ra laøm thoân tröôûng taïi laøng Trung Laäp döôùi thôøi vua Thieäu Trò. Sau ñoù, oâng xin thoâi vieäc

vaø cuøng cha mình ñeä ñôn xin khai khaån hoang ñòa trong caùc vuøng chung quanh nhö vuøng Beán

Caàu. Moät thôøi gian sau, hai cha con oâng ñaõ thaønh laäp ñöôïc 4 thoân(1)

, caùc xaõ hieän nay naèm

trong quaän Hieáu Thieän, thuoäc tænh Taây Ninh. Taát caû nhöõng thoân xaõ naøy ñeàu ñöôïc khai khaån

vaø daân chuùng trong vuøng ñeàu ñöôïc an cö laïc nghieäp tröôùc khi cuï thaân sinh cuûa oâng qua ñôøi.

Sau khi cha oâng qua ñôøi, oâng vaãn tieáp tuïc cuøng baïn höõu ñeä ñôn xin khai khaån nhöõng vuøng

ñaát khaùc. Naêm 1844, oâng laïi tieáp tuïc xin khaån khu “Töù Caän”: Ñoâng caän loä, ngaøy nay laø quoác

loä 22; Taây caän soâng Vaøm Coû Ñoâng; Nam caän Raïch Reá; Baéc caän raïch Caùi Raêng. Nhôø coâng

lao cuûa oâng maø ngaøy nay daân vuøng Beán Keùo môùi coù ñöôïc vöôøn ruoäng toát töôi vaø cuoäc soáng

phong phuù. Sau khi daân chuùng vuøng Beán Keùo ñaõ an cö laïc nghieäp, oâng laïi tieáp tuïc xin khaån

hoang ñòa vuøng röøng Long Thôùi, Ñoâng Taây Töù Caän nhö sau: Ñoâng caän ngaõ tö loä Baøu Sen;

Taây caän ngaõ ba ñi Baøu Ñöng; Nam caän ngaõ ba loä ñaát, nay goïi laø Loä Kieåm; Baéc caän Baøu Caây

Caùm, coù khe nöôùc nhoû chaûy vaøo Baøu Caø Na. Ñeán cuoái thôøi vua Thieäu Trò, trieàu ñình leänh cho

quan tri huyeän Taây Ninh cöû thanh tra ñi xem xeùt nhöõng nôi maø cuï ñaõ khai khaån. Sau khi

thanh tra, caùc quan ñeàu ñoàng yù laø nhöõng nôi cuï töøng khai khaån ñeàu töø vuøng hoang ñòa bieán

thaønh xoùm laøng truø phuù thònh vöôïng. Sau ñoù, quan tri huyeän Taây Ninh cho pheùp laäp 2 laøng

Long Ñình, ngaøy nay laø Long Thaønh; vaø Thaùi Ñình, ngaøy nay laø Hieäp Ninh. Naêm Töï Ñöùc

nguyeân nieân, cuï ñöôïc pheùp vua cho khai khaån theâm 3 laøng nöõa: Long Thôùi, Thaùi Bình, vaø

Thaùi Hieäp. Nhö vaäy laø trong khoaûng thôøi gian treân döôùi 10 naêm, oâng cuøng gia quyeán ñaõ khai

khaån ñöôïc 8 thoân, qui tuï raát ñoâng daân sô taùn mieàn ngoaøi veà ñaây laäp nghieäp. Keå töø ñoù, vuøng

Taây Ninh nghieãm nhieân trôû thaønh mieán ñaát phaùt trieån noâng nghieäp cuûa vuøng ñaát phöông

Nam.

Khi thoå daân Cao Mieân noåi loaïn, oâng ñöôïc quan tri phuû Taây Ninh cho pheùp thaønh laäp moät

ñoäi daân quaân töï veä, tuy vuõ khí coøn thoâ sô nhö giaùo maùt, cung teân, vaø moät ít suùng baén baèng

daàu chai, nhöng cuõng goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc baûo veä laøng xoùm. Laïi theâm, oâng laø

ngöôøi tinh thoâng voõ ngheä neân ñích thaân oâng ñaõ ñöùng ra huaán luyeän binh só khieán cho ngöôøi

ngöôøi ñeàu coù khaû naêng töï veä vaø phaûn coâng loaïn quaân. Phaûi thaät tình maø noùi, vaøo thôøi ñoù, töùc

hoài ñaàu theá kyû thöù XIX, khoâng rieâng gì vuøng ñaát phöông Nam, maø treân bình dieän caû nöôùc, ít

coù ngöôøi naøo coù ñöôïc taøi ngheä tuyeät luaân nhö oâng, vöøa gioûi voõ ngheä maø cuõng raát gioûi veà kinh

bang teá theá. Daàu ban ñaàu oâng chæ laø moät tröôûng thoân nhoû, nhöng sau khi thaáy roõ taøi ngheä cuûa

oâng, neân quan huyeän Taây Ninh cöû oâng laøm Cai Toång toång Hoøa Ninh.

Ngoaøi nhöõng coâng lao khaån ñaát, giuùp daân an cö laïc nghieäp, vaø tieåu tröø loaïn Cao Mieân

quaáy nhieãu, oâng coøn laø moät ngöôøi coù loøng nhaân töø ñoái vôùi moïi ngöôøi, nhöùt laø nhöõng phaïm

nhaân. Chính vì theá maø oâng luoân tìm caùch ñeä ñôn xin gia giaûm aùn phaït cho hoï. Sau khi hoï

ñöôïc tha veà, oâng baûo laõnh taát caû veà ñieàn cuûa oâng, roài giuùp cho hoï ñuû moïi phöông tieän ñeå hoï

laøm laïi cuoäc ñôøi vaø coù cuoäc soáng an cö laïc nghieäp nhö bao nhieâu ngöôøi khaùc trong ñieàn cuûa

259

oâng. Phaûi noùi, chính nhôø taøi kheùo leùo khuyeán duï cuûa oâng maø ngöôøi Cao Mieân trong vuøng ñaát

Taây Ninh khoâng coøn noåi loaïn hay tìm caùch quaáy nhieãu ngöôøi kinh nöõa. Ñeán naêm 1883, nhaèm

ngaøy 18 thaùng 9 aâm lòch, cuï qua ñôøi, thoï 89 tuoåi. Sau khi oâng maát, quan tri phuû Taây Ninh xeùt

thaáy coâng lao cuûa oâng qua lôùn lao ñoái vôùi daân chuùng vuøng naøy, neân ñaõ daâng sôù veà trieàu xin

vua Töï Ñöùc cho pheùp xaây ñình thôø taïi vuøng Beán Keùo, laø nôi oâng ñaõ khai môû hoang ñòa. Hieän

nay hai ngoâi moä cuûa cuï vaø ngöôøi vôï vaãn coøn taïi vuøng Beán Keùo, tænh Taây Ninh.

Ghi Chuù:

(1) Ñoù laø caùc xaõ Long Giang, Long Chöû, Long Thuaän, vaø Long Khaùnh ngaøy nay.

7) Cai Cô Phan Vaên Vaøng (?-?)

Phan Vaên Vaøng laø moät trong nhöõng voõ quan nhaø Nguyeãn vaøo luùc quaân Phaùp ñang xaâm

laêng Vieät Nam. Hieân taïi chuùng ta khoâng coù nhieàu tö lieäu veà naêm sinh, naêm maát, baûn quaùn,

vaø thôøi nieân thieáu cuûa oâng, chæ bieát khi cuï Phan Thanh Giaûn ñöôïc boå vaøo Nam laøm quan Kinh

Löôïc Söù thì luùc ñoù oâng Phan Vaên Vaøng cuõng ñang ôû trong quaân ñoäi trieàu Nguyeãn vaø ñang giöõ

chöùc Cai Cô taïi thaønh An Giang. Thaùng 6 naêm 1867, quaân Phaùp tieán luoân 3 tænh mieàn Taây,

quaân binh cuûa Cai Cô Vaøng bò giaûi giôùi. Phan Vaên Vaøng khoâng theo leänh trieàu ñình ra Hueá

trình dieän ñeå chôø ñöôïc boå nhieäm ñi nôi khaùc, maø lui veà soáng ñôøi daân thöôøng vaø laøm ngheà

noâng taïi vuøng Ña Phöôùc, Taân Chaâu. Taïi ñaây, oâng khaån ñieàn laøm ruoäng, vaø chaúng bao laâu sau

ñoù, oâng ñaõ trôû neân giaøu coù vôùi nhöõng laãm ñaày luùa.

Treân ñieàn cuûa oâng, luùc naøo oâng coá coâng ñi tìm nhöõng loaïi luùa gioáng môùi vôùi naêng suaát

cao. Heã nghe ôû ñaâu coù luùa gioáng môùi laø oâng tìm ñeán ngay, vaø phaûi mua cho baèng ñöôïc ñeå

ñem veà thí nghieäm ngay treân ñieàn cuûa mình. Moät hoâm, coù moät chuyeân vieân thuûy vaên Phaùp

ñeán tìm gaëp oâng ñeå nhôø oâng tìm giuùp moät soá coâng nhaân giuùp vieäc döôùi taøu thuûy vaên, ñang

treân ñöôøng ñi ñeán Campucjia ñeå nghieân cöùu tình hình möïc nöôùc soâng Cöûu Long. Sau khi tìm

ñöôïc ngöôøi, oâng Vaøng xin ñöôïc quaù giang taøu ñi qua Campuchia ñeå nhaân ñoù tìm hieåu caùc loaïi

luùa nöôùc taïi ñoù. Sau khi qua khoûi beán phaø Neak Loeung, oâng thaáy daân ôû caùc vuøng naøy canh

taùc moät loaïi luùa chòu nöôùc, nöôùc cao bao nhieâu thì caây luùa leân cao baáy nhieâu, cuõng gioáng nhö

loaïi luùa ma hay luùa trôøi beân mieät Ñoàng Thaùp Möôøi. OÂng Vaøng möøng laém, vì baáy laâu nay daân

chuùng ôû vuøng tieáp giaùp giöõa soâng Tieàn vaø soâng Haäu luoân thieáu gaïo aên, vì cöù moãi laàn nöôùc

luõ(1)

töø Campuchia ñoå xuoáng thì hoa maøu, muøa maøng ñeàu hö haò hoaøn toaøn. Chính oâng ñaõ

ñem gioáng luùa saï(2)

naøy ñem veà Vieät Nam gieo troàng, nhaát laø trong tænh An Giang.

Sau khi tìm hieåu vaø hoïc hoûi kyõ thuaät gieo troàng, naêm 1891, oâng Vaøng choïn mua hai loaïi

luùa gioáng(3)

ñem veà gieo troàng thí nghieäm ôû Phöôùc Höng, Haø Bao, Chaâu Phuù... vaø keát quaû gaët

haùi thaønh coâng vöôït böïc. OÂng ñöôïc vieân chuû tænh Chaâu Ñoác laø Doceuil khen ngôïi vaø cho ñem

nhaân gioáng luùa naøy roäng ra ôû nhieàu nôi bò aûnh höôûng cuûa nöôùc noåi. Ngöôøi Phaùp goïi hai gioáng

luùa naøy laø luùa noåi vì chuùng lôùn leân theo con nöôùc noåi; trong khi ngöôøi Vieät Nam thì goïi chuùng

laø luùa saï, bôûi khoâng caàn phaûi caøy caáy, chæ caàn saï hay raûi haït xuoáng ruoäng roài töï noù seõ moïc

leân, maø cuõng chaúng caàn ñeán phaân hay thuoác chi caû. Tính ñeán naêm 1930, dieän tích luùa saï ôû An

Giang laø 137 ngaøn maãu, vaø ñaõ cho saûn löôïng cao nhaát caû nöôùc, goùp phaàn ñaùng keå trong vieäc

taêng tröôûng kinh teá trong vuøng. Caây luùa cuûa Cai Cô Phan Vaên Vaøng ñaõ ñöôïc nhaø thô Kieân

Giang ca ngôïi trong moät baøi thô daøi mang töïc ñeà “Luùa Saï Mieàn Nam”, trong ñoù coù caâu:

260

“...Nöôùc caøng cao luùa caøng cao,

Luùa leân theo nöôùc vaãy chaøo aùng maây.

Moà hoâi chaûy xuoáng ñaát laày,

Cho daøi laù luùa cho ñaày cheùn côm...”

Phaûi noùi trong thôøi kyø ngöôøi Phaùp môùi xaâm laêng Vieät Nam, ngoaøi moät soá cam taâm laøm tay

sai cho giaëc, ña soá só phu Vieät Nam ai cuõng muoán ñöùng leân ñaùnh ñuoåi boïn xaâm löôïc ra khoûi

nöôùc. Tröôøng hôïp Cai Cô Phan Vaên Vaøng heát söùc ñaëc bieät, oâng laø moät trong nhöõng vò töôùng

traán thuû taïi mieàn Taây tröôùc naêm 1867. Sau khi thaønh An Giang thaát thuû, oâng coù raát nhieàu cô

hoäi ñeå ñöôïc vinh thaân phì gia, nhöng khoâng, oâng ñaõ giöõ troïn tieát thaùo cuûa moät só phu trong

côn quoác phaù gia vong, bieát mình khoâng theå laáy tröùng choïi ñaù, vì hôn ai heát, laø moät vò töôùng,

oâng bieát raát roõ töông quan löïc löôïng giöõa Phaùp vaø Nam Trieàu laø khoâng caân xöùng. Luùc ñoù oâng

cuõng coù khaû naêng toå chöùc khaùng chieán vaø chieán ñaáu baèng taàm voâng vaø giaùo maùc hoaëc nhöõng

vuõ khí thoâ sô nhö nhieàu vò ñaõ laøm, nhöng vôùi oâng cô trôøi ñaõ nhö vaäy, chæ mong trieàu ñình phaûi

khoân kheùo theá naøo ñeå cho daân toäc khoâng phaûi laøm noâ leä cho ngoaïi bang trong moät thôøi gian

quaù daøi. Rieâng oâng, oâng veà soáng ôû vuøng ñoàng ruoäng, thaáy daân tình ñoùi khoå vì nhöõng côn nöôùc

luõ, neân oâng môû ruoäng vaø chæ chuyeân nghieân cöùu veà nhöõng loaïi luùa naøo coù theå chòu ñöïng ñöôïc

vôùi nhöõng ñôït nöôùc noåi maø vaãn cho naêng suaát khaù cao cho daân chuùng ñöôïc nhôø. Sau nhöõng

naêm thaùng khoå coâng nghieân taàm, oâng ñaõ thaønh coâng vaø chính keát quaû cuûa söï thaønh coâng naøy

cuûa oâng ñaõ laøm taêng dieän tích troàng luùa trong muøa nöôùc noåi leân gaáp 10 laàn(4)

. Nhôø ñoù maø daân

chuùng caùc vuøng An Chaâu, Phöôùc Höng, Haø Bao, Chaâu Phuù... khoâng coøn phaûi chòu ñoùi aên vaøo

muøa nöôùc noåi nöõa. Cai Cô Phan Vaên Vaøng daàu khoâng thaønh coâng treân ñöôøng binh nghieäp,

nhöng oâng ñaõ ñem laïi söï aám no cho daân chuùng treân moät bình dieän roäng lôùn cuûa mieàn ñaát

Nam Kyø. Daân toäc Vieät Nam, nhaát laø daân chuùng vuøng Ñaát Phöông Nam seõ maõi maõi kính

ngöôõng vaø nhôù ôn oâng!

Ghi Chuù:

(1) Daân ñòa phöông goïi ñaây laø muøa nöôùc noåi, thöôøng laø töø thaùng 7 aâm lòch keùo daøi ñeán thaùng 10 aâm lòch haèng

naêm.

(2) Theo Gia Ñònh Baùo, soá ra ngaøy 15 thaùng 11 naêm 1901, Quan chuû tænh Chaâu Ñoác Doceuil baùo tin Phan Vaên

Vaøng, ngöôøi vuøng Ña Phöôùc, laø ngöôøi ñaàu tieân khaùm phaù vaø gieo troàng thöû vaø ñaõ thaønh coâng vôùi gioáng luùa saï

taïi nhieàu nôi trong vuøng Chaâu Ñoác-An Giang. Loaïi luùa naøy coù theå chòu noåi söùc nöôùc daâng leân vaø naêng suaát

cuûa noù cao ñaùng keå.

(3) Hai loaïi luùa gioáng naøy ñöôïc oâng Vaøng goïi theo teân Vieät laø luùa Naøng Ñuøm vaø luùa Naøng Phöôïc.

(4) Tröôùc khi coù hai gioáng luùa saï Naøng Ñuøm vaø Naøng Phöôïc cuûa Cai Cô Vaøng, dieän tích canh taùc trong vuøng chæ

khoaøng treân 10 ngaøn maãu. Sau khi thí nghieäm thaønh coâng treân hai gioáng luùa naøy vaø ñöôïc chính vieân chuû tænh

khen ngôïi vaø ñem nhaân roäng ra gieo troàng khaép nôi. Tính ñeán naêm 1930, dieän tích luùa saï ôû An Giang laø 137

ngaøn maãu, vaø ñaõ cho saûn löôïng cao nhaát caû nöôùc, goùp phaàn ñaùng keå trong vieäc taêng tröôûng kinh teá trong

vuøng.

7) OÂng Traàn

(Xem OÂng Ñaïo Traàn nôi Chöông 41 (1))

261

CHÖÔNG MÖÔØI MOÄT

Nguyeãn AÙnh Vaø Trieàu Ñình Gia Ñònh

Taïi Vuøng Ñaát Phöông Nam

(I) Tình Hình Xöù Ñaøng Trong Döôùi Thôøi Caùc Chuùa Nguyeãn:

Daàu lòch söû vuøng Nam Kyø haõy coøn quaù môùi meû so vôùi chieàu daøi lòch söû cuûa daân toäc Vieät

Nam ñaõ traûi qua gaàn 5.000 naêm döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc. Tuy nhieân, maûnh ñaát mang teân Nam

Kyø Luïc Tænh, mieàn cöïc Nam toå quoác, vöïa luùa nuoâi soáng nhaân daân caû nöôùc trong nhieàu theá kyû

nay ñaõ ñeán vôùi Vieät Nam chæ qua moät bieán coá lòch söû thaät tình côø trong gia ñoaïn cuoái cuøng

cuûa nhaø Haäu Leâ. Ñoù laø söï xuaát hieän cuûa Nguyeãn Hoaøng, moät nhaân vaät lòch söû ñaõ laøm thay

ñoåi cuïc dieän lòch söû Vieät Nam vaøo ñaàu theá kyû thöù XVII. Nguyeãn Hoaøng, moät truyeàn nhaân cuûa

Nguyeãn Baëc, Nguyeãn Traõi vaø Nguyeãn Kim. Sau khi cha laø Nguyeãn Kim qua ñôøi vaø anh laø

Nguyeãn Uoâng bò Trònh Kieåm böùc haïi, Nguyeãn Hoaøng ñaõ phaûi xuoâi Nam tî naïn, roài do söï tình

côø cuûa lòch söû, Nguyeãn Hoaøng ñaõ phaûi choáng laïi aùp löïc cuûa chuùa Trònh baèng caùch cuûng coá

theá löïc cuûa mình qua saùch löôïc Nam Tieán. Chính söï phaùt trieån löïc löôïng cuûa Nguyeãn Hoaøng

töø naêm 1611 ñeán naêm 1653 ñaõ laø moät söùc eùp maõnh lieät khieán cho vöông quoác Champa ñaõ

phaûi co cuïm laïi trong moät phaïm vi nhoû töø Nha Trang ñeán Phan Thieát. Caùc chuùa Nguyeãn ñaõ

khoâng döøng laïi taïi vuøng Nha Trang hay Phan Thieát, maø caùc ngaøi coøn doøm ngoù ñeán vuøng

Thuûy Chaân Laïp ngay töø ñaàu theá kyû thöù XVII, vì vaøo thôøi kyø naày vöông trieàu Chaân Laïp ñaõ

böôùc vaøo giai ñoaïn suy yeáu traàm troïng. Kyø thaät, giai ñoaïn suy yeáu cuûa vöông trieàu Khmer ñaõ

keùo daøi töø theá kyû thöù XIII, sau hôn 10 theá kyû cöïc thònh(1)

döôùi aûnh höôûng cuûa AÁn Ñoä Giaùo.

Trong suoát 10 theá kyû naày vöông quoác Chaân Laïp ñaõ maát raát nhieàu ñaát ñai vaøo tay ngöôøi Xieâm

La. Vaø trong 2 theá kyû, XVII vaø XVIII, Chaân Laïp laïi ñeå maát vuøng Thuûy Chaân Laïp vaøo tay xöù

Ñaøng Trong qua hình thöùc daâng hieán ñeå ñeàn ôn ñaùp nghóa.

Lòch söû trieàu Nguyeãn ñaõ sang trang treân nöûa theá kyû nay, ñaùng lyù ra toâi khoâng caàn phaûi ñeà

caäp gì ñeán teân cuûa ngöôøi ñaõ khai sinh ra moät trieàu ñaïi maø theo toâi laø trieàu ñaïi ñaõ mang laïi

moät töông lai ñen toái nhaát cho daân toäc Vieät Nam thôøi ñoù, vaø heä quaû tai haïi cuûa noù vaãn coøn

aâm æ cho ñeán ngaøy nay. Laø con daân Nam Kyø, khoâng ai trong chuùng ta coù theå phuû nhaän ñöôïc

coâng lao cuûa caùc chuùa Nguyeãn. Cheùn côm chuùng ta ñang aên, nguoàn nöôùc chuùng ta ñang uoáng,

maûnh vöôøn ñang cho chuùng ta caây traùi xum xueâ... khoâng coù thöù naøo laø khoâng baøng baïc coâng

ôn cuûa caùc chuùa nhaø Nguyeãn. Chính nhöõng keá hoaïch khoân ngoan vaø söï hy sinh cuûa caùc chuùa

tieân trieàu nhaø Nguyeãn ñaõ ñem veà cho ñaát nöôùc chuùng ta moät vuøng ñaát bao la truø phuù mieàn

Nam, vöïa luùa lôùn nhaát cho daân chuùng caû nöôùc. Tuy nhieân, ñaõ noùi ñeán Nam Kyø, ñaõ nhaéc

nhieàu ñeán coâng lao cuûa caùc chuùa nhaø Nguyeãn trong coâng cuoäc môû ñaát veà phöông Nam, maø

khoâng noùi ñeán Nguyeãn AÙnh vaø nhöõng di haïi maø vò vua aáy ñaõ mang ñeán cho daân toäc Vieät

Nam thì cuõng laø moät thieáu soùt. Thaät tình maø noùi, thieát töôûng töôûng khoâng caàn phaûi noùi nhieàu,

coù leõ ai trong chuùng ta cuõng ñeàu bieát thöïc traïng cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam trong suoát 153 naêm

262

vöông trieàu nhaø Nguyeãn, tính töø naêm 1802 sau khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vaø laáy hieäu laø Gia

Long cho ñeán khi Baûo Ñaïi bò truaát pheá vaøo naêm 1955.

Phaûi noùi lòch söû Vieät Nam vaøo haäu baùn theá kyû thöù XVIII quaû laø roái ren vaø phöùc taïp nhaát

trong suoát tieán trình Nam tieán cuûa daân toäc Vieät Nam, vì trong thôøi kyø naøy trong khi beân trôøi

AÂu ñang noå ra cuoäc caùch maïng Phaùp, thì ngay taïi ñaát nöôùc Vieät Nam cuõng ñang xuaát hieän

moät phong traøo caùch maïng. Ñoù laø cuoäc khôûi nghóa cuûa Taây Sôn, moät trong nhöõng cuoäc khôûi

nghóa thaàn kyø nhaát trong lòch söû ñaáu tranh döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa Vieät Nam. Vaøo haäu

baùn theá kyû thöù XVIII, duø vaãn coøn vua Leâ, nhöng ñaát nöôùc chuùng ta ñaõ phaûi traûi qua haøng

traêm naêm bò xaâu xeù bôûi hai doøng hoï lôùn laø Trònh vaø Nguyeãn. Beân caïnh ñoù, doøng hoï Maïc ôû

Cao Baèng vaãn coøn manh nha muoán laøm moät cuoäc quaät khôûi mong laáy laïi nhöõng gì maø hoï cho

laø cuûa hoï. Thöû hoûi ñaát nöôùc Vieät Nam chuùng ta ñaõ ñi veà ñaâu neáu khoâng coù söï xuaát hieän cuûa

vò anh huøng aùo vaûi ñaát Quy Nhôn? Khoâng caàn phaûi ñöa ra caâu traû lôøi cho caâu hoûi naøy, ai

trong chuùng ta cuõng dö bieát vaøo haäu baùn theá kyû thöù XVIII, khoâng coù löïc löôïng naøo coù theå ñoái

ñaàu vôùi ñaïi quaân nhaø Thanh khi hoï traøn qua Vieät Nam nhö nöôùc vôõ bôø. Hoï Trònh hay hoï Maïc

ôû phöông Baéc coù theå caàm cöï ñöôïc vôùi quaân Thanh hay khoâng? Chaéc chaén laø khoâng roài, vì

trong suoát haøng maáy traêm naêm, quaân ñoäi nhaø Trònh chöa töøng toû ra ñöôïc khaû naêng choáng

ngoaïi xaâm, quaân nhaø Maïc thì ñaõ tan taùc töø laâu laém roài. Trong khi ñoù ôû phöông Nam, quaân

nhaø Nguyeãn do Nguyeãn AÙnh chæ huy, ngoaøi vieäc ra leänh göûi quaân löông ra giuùp cho giaëc

Thanh, Nguyeãn AÙnh chöa heà thaûo ra keá hoaïch naøo, hoaëc chöa töøng ñeà caäp ñeán vieäc ñöa quaân

choáng laïi nhaø Thanh. Söï xuaát hieän cuûa vò anh huøng aùo vaûi ñaát Quy Nhôn vaø phong traøo khôûi

nghóa Taây Sôn duø thoaït kyø thuûy mang tính ñòa phöông, nhöng sau ñoù, noù boäc phaùt khaép nôi

nhö moät cuoäc toång khôûi nghóa cuûa daân toäc Vieät Nam. Chính cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn ñaõ

nghieàn naùt 2 doøng hoï phong kieán ñaõ töøng thoáng trò laâu ñôøi treân 2 mieàn Nam Baéc Vieät Nam.

Chính cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn ñaõ ñaøo thaûi chieác ngai vaøng khoâng ngai cuûa thôøi Leâ Maït. Vaø

cuõng chính cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn ñaõ mang laïi khí theá ngaát trôøi cho toaøn daân Vieät Nam

trong chieán thaéng Ñoáng Ña. Phong traøo Taây Sôn khôûi leân töø moät ñòa phöông heûo laùnh taïi ñaát

Quy Nhôn, vôùi moät löïc löôïng thaät khieâm nhöôøng, theá maø chaúng bao laâu sau ñoù, hoï ñaäp tan

quaân chuùa Nguyeãn ôû Nam Haø. Roài töø Nam hoï ñaõ keùo quaân ra Baéc phaù tan thaønh quaùch cuûa

phong kieán nhaø Trònh. Tuy nhieân, hoï khoâng thaúng tay vôùi chieác ngai vaøng khoâng ngai cuûa vua

Leâ, coù theå vì ngay sau khi ñaùnh ñoå quaân chuùa Trònh, ngöôøi anh huøng aùo vaûi ñaát Taây Sôn ñaõ

trôû thaønh con reå cuûa vua Leâ, maø cuõng coù theå hoï löôõng löï vì söï uûng hoä vua Leâ vaãn coøn ñoù vôùi

thaønh kieán ñòa phöông. Trong khi ngöôøi anh huøng aùo vaûi ñaát Quy Nhôn ñang phaûi traêm beà thoï

ñòch thì Nguyeãn AÙnh ôû phöông Nam ñaõ nhaân cô hoäi naøy baùm chaët laáy goùt giaøy cuûa Xieâm

vöông vaø moät soá giaùo só Taây phöông nhaèm taïo thanh theá cho cuoäc khoâi phuïc laïi chieác ngai

vaøng maø oâng ta cho raèng thuoäc veà doøng hoï nhaø Nguyeãn. Trong khoaûng thôøi gian ngaén nguûi

maø Taây Sôn ñaõ vieát leân moät trang söû veû vang cho ñaát nöôùc, trieàu ñaïi Taây Sôn chöa coù ñuû thì

giôø ñeå xaây döïng moät ñaát nöôùc Vieät Nam ñuùng theo moâ hình maø vua Quang Trung ñaõ phaùc

hoïa. Nhöõng khoù khaên cuûa Taây Sôn khôûi leân ngay töø khi phong traøo aáy baét ñaàu, vì ñaây laø

phong traøo ñöôïc meänh danh laø cuûa noâng daân, cuûa nhöõng ngöôøi aùo vaûi, neân ngay töø buoåi hoàng

hoang cuûa phong traøo, hoï ñaõ bò nhoùm só phu ngoaûnh maët quay löng, khoâng hôïp taùc. Kyø thaät

hoï khoâng heà coù yù ñònh boû rôi nho só hay khoâng ñeà ra chaùnh saùch baïc ñaõi noâng nghieäp vaø

thöông nghieäp nhö moät soá söû gia trieàu Nguyeãn ñaõ coâng kích. Nguyeân nhaân chính phaûi noùi ôû

ñaây laø söï yeåu meänh cuûa vua Quang Trung ñaõ keùo theo söï suïp ñoå cuûa haøng loaït nhöõng chöông

263

trình maø vò vua naøy ñaõ vaïch ra cho ñaát nöôùc Vieät Nam. Nhö vaäy, phaûi noùi söï yeåu meänh cuûa

ngöôøi anh huøng aùo vaûi ñaát Taây Sôn ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc ñöa Nguyeãn AÙnh trôû

laïi Phuù Xuaân, döïng laïi moät trieàu ñình moät laàn ñaõ bò toaøn daân Vieät Nam ñöùng leân hôïp söùc vôùi

Taây Sôn laät ñoå.

(II) Moái Haän Cuûa Nguyeãn AÙnh Vôùi Taây Sôn

Nguyeãn AÙnh, töùc Nguyeãn Phuùc AÙnh (1762-1820), coøn coù teân laø Noaõn vaø Chuûng, sanh naêm

1762, con trai thöù ba cuûa Nguyeãn Phuùc Luaân(2)

vôùi Hieáu Khang hoaøng haäu. Nguyeãn AÙnh laø

moät trong nhöõng ngöôøi chaùu noäi ñöôïc chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt raát cöng chieàu.

Nguyeãn AÙnh sinh ra vaø lôùn leân trong hieän tình neàn chính trò cuûa xöù Ñaøng Trong ñang gaëp

phaûi nhieàu soùng gioù vôùi nhöõng thöû thaùch soáng coøn. Luùc chuùa Voõ Vöông coøn ôû ngoâi chuùa, coù yù

nhöôøng ngoâi laïi cho ngöôøi con thöù chín laø Phuùc Haïo, nhöng Phuùc Haïo cheát naêm 1760. Vì theá

Voõ Vöông muoán truyeàn ngoâi laïi cho Phuùc Luaân. Tuy nhieân, sau khi Voõ Vöông maát vaøo naêm

1765, Tröông Phuùc Loan chuyeân quyeàn, giaû maïo di chuùc cuûa Voõ Vöông, laäp ngöôøi con thöù 16

cuûa Voõ Vöông laø Nguyeãn Phuùc Thuaàn leân ngoâi chuùa. Theo söû quan trieàu Nguyeãn thì Nguyeãn

Phuùc Luaân vì buoàn maø mang beänh roài cheát, nhöng coù moät soá taøi lieäu ngoaïi söû thì noùi Tröông

Phuùc Loan ñaõ giam Nguyeãn Phuùc Luaân cho ñeán cheát. Luùc aáy Nguyeãn AÙnh môùi 3 tuoåi ñaàu.

Daàu Phuùc Luaân vì buoàn hay bò giam maø cheát, thì Nguyeãn AÙnh cuõng phaûi chòu tang cha luùc

tuoåi coøn quaù nhoû. Sau khi cha maát, Nguyeãn AÙnh ñaõ phaûi traûi qua nhöõng naêm thaùng rong ruoåi

trong tuûi nhuïc töø Trung voâ Nam, roài töø Nam ra caùc ñaûo ngoaøi khôi vònh Xieâm La, roài qua

Xieâm... vôùi bieát bao nhieâu hieåm nguy chöïc chôø. Tuy nhieân, Nguyeãn AÙnh raát ñöôïc Dueä Toâng

Phuùc Thuaàn yeâu thöông, nhôø vaäy maø oâng ñaõ theo Dueä Toâng chaïy vaøo Nam ñeå laùnh quaân Taây

Sôn ñang truy ñuoåi. Ban ñaàu thì chaïy vaøo Quaûng Nam, roài sau laïi phaûi chaïy vaøo Gia Ñònh.

Chính nhôø nhöõng naêm thaùng löu vong vôùi Phuùc Thuaàn, maø Nguyeãn AÙnh ñaõ laáy loøng Phuùc

Thuaàn, neân veà sau naày khi quaàn thaàn nhaø Nguyeãn ngoû yù muoán Dueä Toâng nhöôøng ngoâi cho

Ñoâng cung Phuùc Döông, luùc ñaàu Dueä Toâng coù yù muoán töø choái, vì oâng khoâng thaáy ôû Phuùc

Döông nhöõng taøi naêng vaø ñöùc ñoä cuûa moät vì vua. Ngöôïc laïi, nhöõng thöù ñoù oâng thaáy ñöôïc nôi

Nguyeãn AÙnh. Tuy nhieân, khi bò Lyù Taøi eùp gaét thì Dueä Toâng môùi chòu nhöôøng ngoâi cho Phuùc

Döông. Töø ñoù Dueä Toâng leân laøm Thaùi Thöôïng Vöông vaø Phöôùc Döông laøm Taân Chính

Vöông. Nguyeãn AÙnh coù 5 anh em trai, thì 4 ngöôøi kia ñaõ cheát trong caùc traän chieán vôùi Taây

Sôn. Ngöôøi anh lôùn nhaát teân Haïo, laøm ñeán chöùc Cai Cô, bò quaân Taây Sôn gieát cheát. Ngöôøi

anh thöù hai teân Ñoàng, laøm chöùc Ñoäi tröôûng, cuõng bò Taây Sôn baét gieát taïi Long Xuyeân cuøng

moät löôït vôùi Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaøo naêm 1777. Ngöôøi em keá cuûa Nguyeãn AÙnh thì cheát luùc

coøn nhoû. Ngöôøi em keá nöõa teân Maân, cheát ñuoái khi bò quaân Taây Sôn chaët ñöùt caàu phao trong

traän Ñoàn Caù Treâ vaøo naêm 1783. Ngöôøi em trai nöõa cuûa Nguyeãn AÙnh teân laø Nguyeãn Ñieån(3)

bò

quaân Taây Sôn baét gieát ôû Hoøn Ñaù Choàng vaøo naêm 1783. Nguyeãn AÙnh coù boán chò em gaùi. Chò

lôùn laø coâng chuùa Long Thaønh Ngoïc Tuù(4)

, ñöôïc gaû cho Cai Cô Leâ Phöôùc Ñieån(5)

. Ngöôøi chò

thöù hai laø coâng chuùa Phöôùc Loäc Ngoïc Du, ñöôïc gaû cho Voõ Taùnh(6)

vaøo naêm 1779. Ngöôøi em

keá Nguyeãn AÙnh laø coâng chuùa Minh Nghóa Ngoïc Tuyeàn, naêm 1779 ñöôïc gaû cho Cai cô

Nguyeãn Höõu Thoaïi, naêm 1782 khi Höõu Thoaïi qua Xieâm caàu vieän cho Nguyeãn AÙnh, baø bò

Taây Sôn baét ôû vuøng Ñoàng Nai, treân ñöôøng giaûi veà Saøi Goøn, baø ñaõ nhaûy xuoáng soâng töï töû, luùc

môùi 19 tuoåi. Em gaùi uùt cuûa Nguyeãn AÙnh laø coâng chuùa Ngoïc Uyeån(7)

. Naêm 1774, löu laïc ra

vuøng Thanh Hoùa vì chieán tranh. Bao nhieâu ngöôøi trong gia ñình doøng hoï cuûa Nguyeãn AÙnh ñaõ

264

cheát veà tay Taây Sôn, neân baûn thaân oâng, oâng raát caêm thuø Taây Sôn. Vaø cuõng chính vì theá maø

cuoäc chieán do oâng khôûi ñoäng vôùi Taây Sôn mang ñaäm neùt thuø haèn hôn laø yù thöùc chính trò cuûa

moät ngöôøi yeâu nöôùc. Tuy nhieân, phaûi coâng taâm maø noùi, ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích laø chieám laïi

chieác ngai vaøng cho doøng hoï Nguyeãn, ngoaøi loøng caêm haän Taây Sôn, ngoaøi taøi naêng vaø trí

naêng thieân baåm, phaûi thaønh thaät maø noùi, chaéc chaén Nguyeãn AÙnh phaûi laø moät con ngöôøi coù

nhieàu nghò löïc, vaø cuõng phaûi laø moät con ngöôøi bieát ‘duïng nhaân nhö duïng moäc’ laém môùi loâi

keùo veà phía mình quaù nhieàu töôùng taøi trong cuoäc chieán vôùi Taây Sôn.

Nhö treân ñaõ noùi, tröôùc khi Nguyeãn AÙnh ñöôïc toân xöng, trieàu ñình xöù Ñaøng Trong ñaõ traûi

qua moät chuoãi daøi khuûng hoaûng vaø tranh chaáp veà vieäc pheá laäp trong trieàu. Loäng thaàn Tröông

Phuùc Loan khoâng theo di chuùc cuûa chuùa Voõ Vöông, khoâng chòu laäp Phuùc Luaân leân ngoâi, maø

laïi laäp Dueä Toâng Phuùc Thuaàn leân ngoâi. Tuy nhieân, sau ñoù bò quaân Taây Sôn truy ñuoåi quaù gaét,

Nguyeãn AÙnh ñaõ theo Dueä Toâng chaïy vaøo Nam ñeå laùnh quaân Taây Sôn ñang truy ñuoåi. Nhôø

ñöôïc theo saùt beân caïnh Dueä Toâng Nguyeãn Phuùc Thuaàn, neân nhôø ñoù maø quaàn thaàn löu vong

nhaø Nguyeãn ai cuõng ñeàu bieát Nguyeãn AÙnh, daàu luùc aáy doøng hoï Nguyeãn vaãn coøn moät soá thaát

laïc ra Thuaän Hoùa trong cuoäc chieán tranh vôùi quaân Taây Sôn. Cuõng chính nhôø ñöôïc theo saùt

beân Dueä Toâng maø vaøo naêm 1777, khi Dueä Toâng vaø Ñoâng cung Phuùc Döông bò Taây Sôn baét

gieát, thì Nguyeãn AÙnh nghieãm nhieân trôû thaønh ngöôøi keá thöøa hôïp phaùp vaø hôïp tình nhaát, vì

tröôùc tieân Nguyeãn AÙnh cuõng laø doøng ñích cuûa hoï Nguyeãn, maëc daàu doøng hoï Nguyeãn cuõng

coøn nhöõng ngöôøi löu laïc khaùc, nhöng bieát ñaâu maø tìm. Trong khi ñoù, caû hoaøng gia trong mieàn

Nam chæ coøn coù Nguyeãn AÙnh soáng soùt, neân hoaøng toäc Nguyeãn Phuùc chæ coøn troâng chôø vaøo

moät mình Nguyeãn AÙnh, luùc ñoù ñang ôû vaøo ñoä tuoåi 15. Theá laø saün ñoù caû hoaøng toäc vaø caùc

quan quaân coøn soáng soùt ñeàu toân Nguyeãn AÙnh leân laøm ‘Ñaïi Nguyeân Soaùi Nhieáp Quoác Chính’

laø tieän ñoâi beà. Naêm 1780, Nguyeãn AÙnh töï xöng laø Nguyeãn Vöông. Töø ñoù Nguyeãn AÙnh trôû

thaønh ngöôøi keá nghieäp caùc chuùa Nguyeãn moät caùch hôïp phaùp vaø khoâng coøn baát cöù söï tranh

chaáp naøo nöõa.

Thöïc tình maø noùi, gaït ra ngoaøi nhöõng tö töôûng caàu caïnh ngoaïi bang cuûa Nguyeãn AÙnh, phaûi

noùi oâng laø moät con ngöôøi coù loøng kieân trì, moät nhaø chính trò kieät xuaát cuûa Vieät Nam hoài ñaàu

theá kyû thöù XIX. Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Thöïc Luïc Chaùnh Bieân, Taäp I, ngay sau

khi chieám ñöôïc thaønh Phuù Xuaân vaøo naêm 1801 thì Nguyeãn AÙnh ñaõ ra leänh trieät haï vaø phaù

huûy toaøn boä ngoâi moä cuûa vua Quang Trung vôùi saéc chæ coù lôøi leõ voâ cuøng khoù nghe: “Phaù huûy

moä giaëc Taây Sôn Nguyeãn vaên Hueä, boå saêng, phôi thaây, beâu ñaàu ôû chôï.” Sau ñoù, khi ñaõ chieám

luoân Baéc Haø, ngaøy 1 thaùng 12 naêm 1802, Gia Long ra leänh ñem tuø binh hoaøng gia Taây Sôn

laøm leã trình dieän tröôùc baøn thôø toå tieân vaø Thaùi Mieáu, nôi thôø 9 vò chuùa Nguyeãn. Sau leã, Gia

Long ra leänh ñem haøi coát Nguyeãn Nhaïc vaø Nguyeãn Hueä thì ñem nghieàn naùt roài troän vaøo

thuoác suùng baén ñi tröôùc maët con chaùu nhaø Taây Sôn. Trong khi ñoù thì xöông soï cuûa Nguyeãn

Nhaïc vaø Nguyeãn Hueä, cuøng baøi vò cuûa hai vôï choàng Nguyeãn Hueä thì Gia Long ra leänh ñem

giam ôû Ngoaïi Ñoà Gia, töùc voõ khoá cuûa trieàu ñình Hueá. Vaø chính Gia Long ñaõ sai gia nhaân moãi

ngaøy ñem soï cuûa hai vò Nguyeãn Nhaïc vaø Nguyeãn Hueä ñang bò giam trong nguïc ra cho oâng

laøm boâ ñi tieåu. Sau ñoù, Gia Long laïi sai Nguyeãn vaên Khieâm laø Ñoâ Thoáng Cheá Dinh Tuùc

Tröïc, Nguyeãn Ñaêng Höïu laø Tham Tri Hình Boä aùp daãn Nguyeãn Quang Toaûn, töùc vua Caûnh

Thònh vaø em laø Nguyeãn Quang Duy, Quang Thieäu, Quang Baøn ra ngoaøi cöûa thaønh, xöû aùn

laêng trì, roài cho 5 voi xeù xaùc. Cuõng theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Thöïc Luïc Chaùnh

Bieân, Taäp I, trong baûn boá caùo cho toaøn daân ñöôïc roõ veà leã hieán phuø ngaøy 7 thaùng 11 naêm

265

Nhaâm Tuaát, trong ñoù coù ñoaïn Gia Long noùi: “Traãm nghe, vì chín ñôøi maø traû thuø laø nghóa lôùn

kinh Xuaân Thu...Nhaïc Hueä thì trôøi ñaõ gieát roài, cuõng ñem phanh xaùc tan xöông, ñeå traû thuø cho

Mieáu Xaõ, röûa haän cho thaàn nhaân.”

Daàu trong luùc coøn chieán tranh giöõa caùc chuùa Nguyeãn vaø Taây Sôn, naêm 1777, nhaø Taây Sôn

ñaõ baét gieát Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn, chuù ruoät cuûa Nguyeãn AÙnh, Taân Chaùnh Vöông

Nguyeãn Phuùc Döông, em chuù baùc ruoät vôùi Nguyeãn AÙnh, vaø Nguyeãn Phuùc Ñoàng laø anh ruoät

cuûa Nguyeãn AÙnh. Ñeán naêm 1783, Taây Sôn laïi gieát cheát hai ngöôøi em cuûa Nguyeãn AÙnh laø

Nguyeãn Phuùc Maân vaø Nguyeãn Phuùc Thieån. Daãu bieát luaät nhaân quaû töï nhieân coù vay thì coù traû,

nhöng khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi, ít nhaát oâng ta phaûi toû ra laø moät oâng vua roäng löôïng. Neáu

oâng ta nghó raèng vì trong côn tranh chaáp hoãn loaïn maø nhöõng ngöôøi thaân cuûa oâng phaûi cheát,

baây giôø khaép nôi ñaõ yeân oån, neáu oâng laøm leã toå chöùc caàu sieâu cho nhöõng ngöôøi naøy vaø xin hoï

aân xaù cho nhöõng ai ñaõ gaây neân toäi loãi naøy thì hay bieát maáy. Ñaèng naøy, khi ñaõ leân ngoâi hoaøng

ñeá nhö Gia Long maø laïi coù haønh ñoäng traû thuø traû oaùn traùi vôùi ñaïo lyù coå truyeàn cuûa daân toäc,

nghieàn naùt xöông coát cuûa ñòch thuû roài troän vôùi thuoác suùng baén ñi ngay tröôùc maët con chaùu cuûa

hoï, thì ñaây quaû laø haønh ñoäng cuûa moät keû voâ ñaïo, chöù khoâng phaûi laø cuûa moät baäc chaùnh vì

vöông. Laøm nhö vaäy maø Gia Long vaãn chöa ñaõ nö, chöa cho laø ñuû, vò vua thaùi toå cuûa trieàu

Nguyeãn coøn ra leänh ñaøo moà cuoác maû heát thaûy doøng hoï Taây Sôn vaø taát caû nhöõng ai ñaõ töøng

theo giuùp Taây Sôn. Rieâng nhöõng ngöôøi trong hoaøng toäc Taây Sôn, Gia Long ra leänh cheùm taát

caû. Sau ñoù nhaø vua laïi ra chieáu chæ tru di tam toäc nhaø Taây Sôn vaø phaùt leänh truy naõ hoï

Nguyeãn Taây Sôn treân khaép caùc mieàn ñaát nöôùc. Ngoaøi ra, Gia Long coøn ra leänh gieát taát caû baø

con gaàn xa cuûa doøng hoï Nguyeãn Taây Sôn cuõng nhö cuûa nhöõng töôùng taù ñaõ töøng theo trôï giuùp

Taây Sôn. Ñaõ vaäy, heát ñôøi Gia Long sang ñeán ñôøi Minh Maïng, söï traû thuø traû oaùn naøy vaãn chöa

heát. Hai ngöôøi con cuûa Nguyeãn Nhaïc laø Nguyeãn Vaên Ñöùc vaø Nguyeãn Vaên Löông cuøng

nhöõng chaùu ñích toân laø Nguyeãn Baûo chaïy veà nöông naùu treân vuøng nuùi ôû Moä Ñieåu, thuoäc

vuøng An Kheâ. Maëc daàu Gia Long bieát chuyeän, nhöng khoâng daùm ñoäng ñeán ngöôøi mieàn nuùi,

vì sôï hoï noåi loaïn. Maõi ñeán naêm Minh Maïng thöù 12, naêm 1832, vì thaáy tình theá ñaõ yeân, ba chuù

chaùu môùi daét nhau veà thaêm queâ cuõ ôû Kieân Myõ. Nhöng coù ngöôøi maät baùo veà trieàu ñình Hueá,

Minh Maïng sai quaân ñeán baét giaûi veà Phuù Xuaân roài ñem gieát heát caû ba. Ngöôøi vieát taäp saùch

Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam naøy ñaõ coá heát söùc ñeå töï ñaët mình trong hoaøn caûnh cuûa Nguyeãn

AÙnh, nhöng cuõng khoâng theå hieåu noåi ñöôïc haønh ñoäng traû thuø traû oaùn heát söùc taøn baïo naøy cuûa

oâng ta.

Phaûi thaønh thaät maø noùi, trong lòch söû Vieät Nam, coù moät oâng vua mang tieáng laø taøn baïo, ñoù

laø vua Leâ Long Ñænh, ñem mía roùc treân ñaàu nhöõng nhaø sö, nhöng ñoù chæ laø moät hai laàn roài

ñình thaàn khuyeân can, neân chuyeän ñoù khoâng coøn xaûy ra nöõa. Rieâng ñoái vôùi nhaø Nguyeãn Gia

Long, thì caû moät trieàu ñaïi ñeàu coù söï traû thuø nhaø Taây Sôn gioáng nhau, söï traû thuø cha truyeàn

con noái. Neáu khoâng goïi laø söï taøn baïo vaø voâ ñaïo cuûa doøng hoï thì phaûi goïi baèng gì ñaây?

Truyeàn thoáng muoân ñôøi cuûa daân toäc, ñaùnh nhau laø ñaùnh chöù khoâng coù söï traû thuø, daàu cho ñoù

laø keû thuø ñaõ töøng gieát haïi löông daân cuûa mình, nhö chuyeän caùc vua Traàn ñaõ ñoái xöû vôùi tuø binh

Nguyeân Moâng, vaø chuyeän vua Quang Trung ñaõ heát söùc nhaân ñaïo vôùi haøng ngaøn tuø binh nhaø

Maõn Thanh.

Laø moät con daân haäu boái cuûa nhöõng ngöôøi ñi môû coõi veà phöông Nam, ngöôøi vieát luoân mang

naëng trong loøng ôn saâu nghóa naëng cuûa chín chuùa nhaø Nguyeãn, bôûi vì haït côm mình ñang aên,

mieáng ñaát mình ñang ôû vaø söï an cö laïc nghieäp maø mình ñang coù, ñaâu ñaâu cuõng baøng baïc

266

coâng ôn cuûa caùc chuùa. Nhöng ñoái vôùi hoaøng ñeá Quang Trung, nhöõng ngöôøi con daân ñaát

phöông Nam cuõng khoâng neân queân raèng khoâng coù ngaøi, raát coù theå giôø naøy caû ñaát nöôùc naøy ñaõ

laø moät quaän huyeän cuûa Taøu cuõng khoâng chöøng; hoaëc giaû caû vuøng ñaát phöông Nam ngaøy nay

ñaõ trôû thaønh nhöõng tænh thaønh cuûa Thaùi Lan chöa ai bieát ñöôïc. Chính vì vaäy, chöa noùi ñeán

vieäc pheâ phaùn cuûa lòch söû, con daân ñaát phöông Nam raát khoù xöû ñoái vôùi vieäc suy nghó xaáu veà

hai doøng hoï Nguyeãn Taây Sôn vaø Nguyeãn Gia Long, vì caû hai ñeàu laø aân nhaân cuûa vuøng ñaát

naøy.

(III) Taây Sôn Truy Kích Nguyeãn AÙnh Treân Vuøng Ñaát Nam Kyø:

Naêm 1774, khi quaân cuûa chuùa Trònh keùo vaøo ñaùnh Phuù Xuaân thì Nguyeãn AÙnh môùi 13 tuoåi,

theo chaân Nguyeãn Phuùc Thuaàn chaïy vaøo Gia Ñònh, roài sau ñoù phaûi boû chaïy veà vuøng Ba

Gioàng ôû Ñònh Töôøng ñeå döïa löng vaøo quaân Ñoâng Sôn cuûa Ñoã Thaønh Nhaân. Phaûi noùi ñaát Gia

Ñònh laø nôi maø Nguyeãn AÙnh duøng laøm caên cöù ñòa an toaøn ñeå laån troán Taây Sôn trong suoát thôøi

gian oâng boân taåu. Sôû dó Nguyeãn AÙnh coù theå dung thaân ñöôïc nôi mieàn ñaát xa laï naøy laø vì vuøng

ñaát naøy ñöôïc caùc chuùa tieân trieàu nhaø Nguyeãn cho pheùp caùc nhoùm di thaàn nhaø Minh ñeán Vieät

Nam vaøo ñaàu theá kyû thöù XVII ñeán khai phaù. ÔÛ vuøng Ñoâng Phoá (Bieân Hoøa) coù Traàn Thöôïng

Xuyeân, ôû Myõ Tho coù Döông Ngaïn Ñòch, vaø ôû vuøng Haø Tieân coù Maïc Cöûu. Hoï laø nhöõng con

ngöôøi mang naëng leã giaùo Khoång Maïnh, neân luùc naøo hoï cuõng töï xem mình mang naëng ôn möa

moác töø caùc chuùa nhaø Nguyeãn. May maén hôn Taây Sôn, Nguyeãn AÙnh ôû Gia Ñònh coù nhöõng

ñieàu kieän ñeå loâi keùo thöông nhaân ngöôøi Hoa, vì hoï laø haäu dueä cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ töøng chòu

ôn cuûa caùc chuùa Nguyeãn, neân khi Nguyeãn AÙnh caàn gì vaø noùi gì hoï ñeàu höôûng öùng. Beân caïnh

ñoù, caùc giaùo só Taây phöông vôùi yù ñoà bieán Vieät Nam thaønh moät quoác gia Thieân Chuùa giaùo neân

hoï ñaõ khoâng töø boû baát cöù haønh ñoäng naøo ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu cuûa hoï, ngay caû vieäc can döï

vaøo chaùnh trò cuûa xöù Ñaøng Trong. Chính giaùm muïc D’Adran ñaõ cho chuùng ta thaáy roõ yù ñoà cuûa

caùc giaùo só trong moät böùc thö ñeà ngaøy 26 thaùng 7 naêm 1779 nhö sau: “Hai chieác taøu töø Macau

ñeán Bassac trong naêm nay ñeå buoân baùn... Moät ngöôøi Trung hoa ñöa yù kieán vôùi oâng lôùn cuûa

xöù Cochinchine, cho oâng ta bieát raèng taøu chöùa ñaày ñaïi baùc, dieâm, tieâu, löu quyønh vaø caùc thöù

khí giôùi, ñaïn döôïc khaùc. OÂng quan maø toâi raát quen ñoù ñöông heát söùc caàn caùc thöù haøng hoùa

naøy, voäi vaõ baét toâi vieát thö cho caùc quan coi taøu yeâu caàu hoï baùn cho oâng heát hay moät phaàn.

Hay neáu coù theå, hoï ñem taøu giuùp xöù Cochinchine, ñoåi laïi, hoï ñöôïc höôûng quyeàn gheù beán vaø

nhöõng quyeàn lôïi khaùc.” Chính vì theá maø taïi vuøng Gia Ñònh, duø xa laï vôùi Nguyeãn AÙnh, nhöng

ñi ñaâu ñeán ñaâu, oâng cuõng ñöôïc söï che chôû vaø giuùp ñôõ cuûa quan, quaân vaø daân ñòa phöông.

Naêm 1777, khi Nguyeãn Hueä mang quaân vaøo ñaùnh Gia Ñònh vaø baét ñöôïc Nguyeãn Phuùc

Thuaàn thì Nguyeãn AÙnh boû chaïy ra ñaûo Thoå Chaâu. Coù theå noùi caû doøng hoï nhaø Nguyeãn sau

bieán coá Ba Vaùc vaø Long Xuyeân, nghóa laø sau khi Nguyeãn Phuùc Thuaàn bò Taây Sôn truy ñuoåi

vaø baét, thì haàu nhö khoâng coøn ai coù theå ñöùng leân hoaït ñoäng choáng laïi Taây Sôn, ngoaïi tröø

Nguyeãn AÙnh. Nhöõng ngöôøi chuù khaùc coøn laïi cuûa Nguyeãn AÙnh nhö Toân thaát Chaát thì cheát naêm

1777, Toân thaát Xuaân chaïy sang Xieâm vôùi Maïc Thieân Töù, coøn Toân thaát Thaêng thì laån troán taïi

Phuù Xuaân. Nhö vaäy phaûi noùi neáu sau bieán coá naêm 1777 maø Nguyeãn AÙnh khoâng coøn, coù leõ

cuïc dieän Vieät Nam cuõng ñaõ khaùc ñi, vì sau cuoäc caøn queùt naøy cuûa quaân Taây Sôn, löïc löôïng

duy nhaát coøn laïi taïi Nam Kyø laø quaân Ñoâng Sôn cuûa Ñoã thaønh Nhaân maø thoâi. Sau khi Gia

Ñònh taïm oån ñònh, Nguyeãn Hueä phaûi keùo quaân veà Thuaän Hoùa ñeå bình ñònh tình hình baát oån

taïi mieàn Baéc cuõng nhö ñoái phoù vôùi Leâ Chieâu Thoáng, vò vua cuoái cuøng cuûa nhaø Leâ, luùc naøo

267

cuõng chöïc chôø cho söù thaàn sang caàu vieän vôùi nhaø Thanh. Nghóa laø luùc ñoù Nguyeãn Hueä khoâng

theå ôû laïi mieàn Nam ñeå tieâu dieät toaøn boä vaây caùnh cuûa Nguyeãn AÙnh, duø ngaøi bieát raèng

Nguyeãn AÙnh luoân laø moät di hoïa cho ñaát nöôùc. Sau khi keùo quaân veà Phuù Xuaân, Nguyeãn Hueä

phaûi chieâu moä theâm quaân só ñeå chuaån bò cho cuoäc chieán tranh coù theå xaûy ra vôùi quaân Thanh

baát cöù luùc naøo. Chính vì theá maø Nguyeãn Hueä chæ cho löu laïi vuøng Gia Ñònh moät löïc löôïng

thaät nhoû ñeå duy trì an ninh traät töï trong vuøng maø thoâi, vaø cuõng chính vì vaäy maø Nguyeãn AÙnh

ñaõ nhaân cô hoäi naøy töø ñaûo Thoå Chaâu trôû veà Long Xuyeân chieâu moä quaân só ñeå tieán ñaùnh vuøng

Sa Ñeùc. Sau ñoù Nguyeãn AÙnh laïi hôïp cuøng vôùi Chöôûng Dinh Ñoã Thaønh Nhaân, Cai Ñoäi Leâ vaên

Quaân, Thoáng Nhung Nguyeãn vaên Hoaèng, Chöôûng dinh Toáng Phöôùc Khuoâng, Toáng Phöôùc

Löông, Ñieàu Khieån Döông Coâng Tröøng, vaø Cai Cô Hoà vaên Laân tieán quaân ñaùnh dinh Long

Hoà, roài tieán ñaùnh Saøi Goøn. Trong khi ngoaøi Baéc thì Leâ Chieâu Thoáng ñang chuaån bò caàu vieän

vôùi nhaø Thanh nhaèm tieán ñaùnh quaân Taây Sôn ôû Thaêng Long, thì trong Nam Nguyeãn AÙnh

cuøng caùc töôùng só cuûa oâng ta ñang möu ñoà chieâu quaân haàu laáy laïi chieác ngai vaøng cho doøng

hoï nhaø Nguyeãn. Ñaàu naêm 1778, ôû Gia Ñònh, Ñoã thaønh Nhaân hôïp caùc töôùng khaùc suy toân

Nguyeãn AÙnh laøm Ñaïi Nguyeân Soaùi Nhieáp Quoác Chaùnh, naêm aáy Nguyeãn AÙnh môùi 17 tuoåi,

cai trò toaøn vuøng Nam Kyø. Naêm 1779, trong khi trieàu ñình Chaân Laïp coù cuoäc aâm möu soaùn

ngoâi Naëc Vinh, neân Ñoã Thaønh Nhaân cuøng Hoà vaên Laân theo leänh cuûa Nguyeãn AÙnh ñem quaân

tieán ñaùnh Chaân Laïp, sau ñoù löu Hoà vaên Laân ôû laïi laøm quan Baûo Hoä xöù naøy. Nguyeãn AÙnh ra

leänh vô veùt haàu heát taøi nguyeân cuûa xöù Chaân Laïp ñem veà tích tröõ taïi thaønh Gia Ñònh. Nguyeãn

AÙnh cho xaây thaønh ñaép luõy ôû caùc vuøng Saøi Coân, Gia Ñònh, Traán Bieân, Phieân Traán, vaø Long

Hoà ñeå chieâu moä quaân só vaø tích tröõ löông thöïc, chuaån bò cho cuoäc chieán tranh laâu daøi vôùi

quaân Taây Sôn. Ñoàng thôøi, Nguyeãn AÙnh cuõng cho tieán haønh chaùnh saùch thoâng hieáu vôùi Xieâm

La, nhöõng mong nöôùc naày seõ giuùp mình trong vieäc chieán tranh vôùi nhaø Taây Sôn. Veà maët haønh

chaùnh, Nguyeãn AÙnh cho toå chöùc laïi vieäc cai trò ñaát Gia Ñònh. Sau khi bình ñònh mieàn Nam,

Ñaïi Nguyeân Soaùi Nguyeãn AÙnh chia vuøng Nam Kyø ra laøm 3 dinh: dinh Traán Bieân, dinh Phieân

Traán, vaø dinh Long Hoà. Sau ñoù Nguyeãn AÙnh laïi cho naâng Ñaïo Tröôøng Ñoàn, thuoäc tænh Ñònh

Töôøng, Myõ Tho hay Tieàn Giang ngaøy nay, leân laøm Dinh Tröôøng Ñoàn vì ñòa ñieåm troïng yeáu

cuûa noù. Dinh Tröôøng Ñoàn coù moät huyeän laø Kieán An vôùi 3 toång laø Kieán Ñaêng, Kieán Höng vaø

Kieán Hoøa.

Ñeán naêm 1780, Nguyeãn AÙnh xöng vöông, nhöng vaãn giöõ nieân hieäu nhaø Leâ trong caùc chieáu

chæ cuûa trieàu ñình, vaø duøng chieác aán mang teân “Ñaïi Vieät Quoác Nguyeãn Chuùa Vónh Traán Chi

Böûu.” Muøa heø naêm 1781, Baù Ña Loäc ñaõ cuøng Nguyeãn AÙnh toå chöùc moät cuoäc duyeät binh taïi

Gia Ñònh vôùi hôn 30.000 quaân, 80 thuyeàn ñi bieån, 3 chieán thuyeàn loaïi lôùn. Cuøng naêm ñoù, ñeå

deã beà cai trò, dinh Tröôøng Ñoàn ñöôïc ñoåi ra laøm dinh Traán Ñònh. Moãi dinh ñeàu ñaët chöùc Löu

Thuû cai trò, vaø caùc quan Löu Thuû coù nhieäm vuï chieâu moä quaân só cuõng nhö tích tröõ löông thöïc

theo quy ñònh nuoâi quaân cuûa Nguyeãn AÙnh. Coù theå noùi trong lòch söû Nam tieán cuûa Vieät Nam,

chöa coù thôøi kyø naøo maø nhaân daân ta phaûi ñoà thaùn nhö thôøi kyø Nguyeãn AÙnh cai trò ñaát Nam

Kyø, vì moät phaàn do chieán tranh vôùi Taây Sôn, phaàn khaùc Nguyeãn AÙnh ñaët söu thueá raát naëng

haàu coù ñuû löông thöïc vaø vuõ khí cho cuoäc chieán tranh vôùi Taây Sôn. Cuøng naêm ñoù, vì nghi kî

söùc maïnh vaø yù ñoà cuûa Ñoã Thaønh Nhaân maø Nguyeãn AÙnh ñaõ saùt haïi coâng thaàn vaøo baäc nhaát

cuûa mình ngay khi coøn ñang chieán tranh vôùi nhaø Taây Sôn. Nguyeân Ñoã thaønh Nhaân laø thuû laõnh

nhoùm Ñoâng Sôn, ñaõ theo phuïc vuï Nguyeãn AÙnh töø hoài Nguyeãn AÙnh coøn boân ba laån troán nhaø

Taây Sôn. Thaønh Nhaân ñöôïc Nguyeãn AÙnh cho naém giöõ nhöõng chöùc vuï raát cao trong trieàu ñình

268

ôû Gia Ñònh, nhöng sau bò Toáng Phöôùc Thieâm maät baåm vôùi Nguyeãn AÙnh xin gieát Nhaân ñeå tröø

haäu hoïa veà sau naøy(9)

.

Sau khi Ñoã Thaønh Nhaân ñaõ bò Nguyeãn AÙnh saùt haïi, thaùng 3 naêm 1782, vua Thaùi Ñöùc

Nguyeãn Nhaïc cuøng Long Nhöôïng Töôùng Quaân Nguyeãn Hueä caát binh vaøo ñaùnh Nguyeãn AÙnh.

Nguyeãn Hueä ñem quaân vaøo cöûa Caàn Giôø, raát nhieàu binh töôùng Ñoâng Sôn theo veà vôùi quaân

Taây Sôn. Tröôùc khí theá cuûa quaân Taây Sôn, quaân Nguyeãn AÙnh chöa ñaùnh ñaõ boû chaïy, neân

Nguyeãn AÙnh phaûi lui veà vuøng Tam Phuï, nhöng sau ñoù laïi bò quaân Taây Sôn truy naõ quaù gaét

neân Nguyeãn AÙnh phaûi troán veà vuøng Haäu Giang. Khi tôùi Traán Giang, nay laø vuøng Caùi Raêng,

thuoäc tænh Caàn Thô, Nguyeãn AÙnh beøn sai Nguyeãn höõu Thuïy(10)

vaø Traàn xuaân Traïch theo

ñöôøng Chaân Laïp qua Xieâm caàu cöùu, nhöng trôøi baát dung gian, nhoùm Höõu Thuïy bò ngöôøi Chaân

Laïp chaän ñaùnh tan taùc vaø gieát haïi gaàn heát. Nguyeãn AÙnh boû Haäu Giang, baêng taét ñöôøng röøng

ñeán Raïch Giaù. Taïi ñaây Nguyeãn AÙnh laïi bò 30 chieán thuyeàn cuûa ngöôøi Chaân Laïp ñuoåi baét,

may nhôø moät vieân töôùng heát loøng phoø taù ñaõ giuùp cho AÙnh chaïy thoaùt ra ñaûo Phuù Quoác. Sau

khi deïp tan quaân cuûa Nguyeãn AÙnh, vua Thaùi Ñöùc giao cho töôùng Ñoâng Sôn laø Ñoã Nhaøn Traäp

vaø Hoä Boä Baù cuøng 3.000 quaân ôû laïi giöõ thaønh Gia Ñònh, vaø trieäu Nguyeãn Hueä veà Quy Nhôn.

Thaùng 7 naêm 1782, Chaâu vaên Tieáp cuøng Thieáu Phoù Nguyeãn Phöôùc Maân ñem quaân töø Phuù

Yeân vaøo ñaùnh Ñoã Nhaøn Traäp. Sau khi chieám thaønh Gia Ñònh, Chaâu vaên Tieáp cho thænh

Nguyeãn AÙnh veà Saøi Coân. Treân ñöôøng trôû veà Saøi Coân, Nguyeãn AÙnh cho ngöôøi sang Xieâm caàu

cöùu vì bieát theá naøo quaân Taây Sôn cuõng seõ vaøo ñaùnh laáy laïi Gia Ñònh. Nhö söï döï ñoaùn cuûa

Nguyeãn AÙnh, thaùng 2 naêm 1783, Tieát Cheá Nguyeãn Löõ vaø Long Nhöôïng Töôùng Quaân Nguyeãn

Hueä ñem quaân vaøo cöûa Caàn Giôø, tieán ñaùnh Gia Ñònh. Quaân Nguyeãn AÙnh ñaïi baïi, Nguyeãn

Phöôùc Maân töû traän, Döông Coâng Tröøng bò baét, Chaâu vaên Tieáp ñöa Nguyeãn AÙnh chaïy veà vuøng

Taàm Boân (nay laø Taân An). Nguyeãn Hueä tieáp tuïc truy kích taøn quaân Nguyeãn AÙnh. Quaân cuûa

AÙnh phaûi boû chaïy veà troán trong vuøng Ba Gioàng, Ñaïi Phoá Myõ Tho, roài hoïp binh laïi ôû Ñoàng

Tuyeân ñònh tieáp tuïc choáng cöï vôùi Taây Sôn, nhöng Nguyeãn Hueä laïi ñaäp naùt caùnh quaân ôû Ñoàng

Tuyeân. Sau ñoù quaân Taây Sôn laïi tieáp tuïc truy kích gaét hôn, neân Nguyeãn AÙnh phaûi cho quaân

ñöa hoaøng gia ra ñaûo Phuù Quoác tröôùc, coøn töï mình thì troán ôû Hoøn Choâng (Ñieäp Thaïch), roài

troán ra Coân Sôn, nhöng cuõng bò quaân Taây Sôn bao vaây quaù gaét, neân AÙnh phaûi chaïy ra ñaûo Coå

Long, sau ñoù laïi di chuyeån qua Coå Coát. Trong khi aáy quaân cuûa phoø maõ Tröông vaên Ña tieáp

tuïc truy kích Nguyeãn AÙnh. Tuy nhieân, nhôø moät côn baõo lôùn neân quaân Taây Sôn phaûi ruùt veà

Raïch Giaù. Nhôø ñoù maø Nguyeãn AÙnh thoaùt naïn.

(IV) Baù Ña Loäc, OÂng Laø Ai?

Trong boái caûnh lòch söû cuûa theá giôùi keå töø theá kyû thöù XVI ñeán cuoái theá kyû thöù XVIII, caùc

xöù kyõ ngheä tieân tieán beân AÂu chaâu ñang tìm kieám thò tröôøng vaø luùc naøo cuõng mong chieám ñoaït

taøi nguyeân cuûa caùc quoác gia chaäm tieán khaùc treân theá giôùi. Trong khi ñoù baùn ñaûo Ñoâng Döông

noùi chung, vaø Ñaïi Vieät noùi rieâng ñang laø nhöõng muïc tieâu noùng cuûa thöïc daân chaâu AÂu. Tuy

nhieân, hoài naày moät soá vua chuùa vaø quan laïi xöù Ñaøng Trong vaãn nhaém maét laøm ngô tröôùc

nhöõng ñoäng thaùi raát ñaùng nghi ngôø cuûa caùc vò Taây döông ñaïo tröôûng, neân thay vì môû cöûa cho

taát caû caùc quoác gia tieân tieán vaøo laøm aên buoân baùn ñeå töï hoï laøm nhöõng ñoái troïng vôùi nhau maø

khoâng daùm laêm le xaâm laán ngöôøi baûn xöù nhö ôû Nhaät Baûn vaø Thaùi Lan, thì thôøi ñoù Nguyeãn

AÙnh laïi ngaû haún veà vôùi Phaùp qua trung gian cuûa nhöõng Taây döông ñaïo tröôûng ñeå mong ñöôïc

nöôùc naày trôï giuùp trong chieán tranh vôùi Taây Sôn. Thaäm chí Nguyeãn AÙnh ñaõ ñeå cho Baù Ña

269

Loäc thay mình toaøn quyeàn quyeát ñònh trong vieäc kyù keát nhöõng hieäp öôùc vôùi nöôùc Phaùp. Laøm

nhö vaäy coù khaùc naøo Nguyeãn AÙnh töï môû cöûa nhaø mình cho giaëc töï do muoán vaøo ra theá naøo

cuõng ñöôïc. Qua nhöõng taøi lieäu trong vaên khoá Phaùp, chuùng ta thaáy khoâng chæ Baù Ña Loäc

khuyeân Phaùp hoaøng neân ñaùnh laáy caùc xöù Ñoâng Döông, maø haàu nhö Taây döông ñaïo tröôûng

naøo cuõng muoán AÂu chaâu chieám laáy caùc xöù maø hoï ñang truyeàn giaûng ñaïo Ki Toâ, coù theå vieäc

tröôùc maét laø laøm cho hoï ñöôïc deã daøng truyeàn ñaïo. Moät thí duï ñieån hình laø giaùo só Huc, moät

tay du lòch boán phöông trôøi, ñaõ khoâng ngaàn ngaïi vieát thô cho Napoleùon III ñeå nhaéc hoaøng ñeá

nhôù raèng nöôùc Phaùp caàn chieám ñoùng Vieät Nam. Moät ñieàu caàn chuù yù laø oâng giaùo só naày chöa

heà ñaët chaân leân ñaát Vieät Nam bao giôø, khoâng bieát moät chuùt gì veà xöù sôû naày. Nhöng vôùi oâng

thì coù sao ñaâu, khoâng nhöõng oâng ta töï coi mình laø keû coù ñuû tö caùch baøn baïc chuyeän ñoù, maø

bôûi oâng ta laø giaùo só cho neân cuoäc vaän ñoäng cuûa oâng ta ñaõ ñöôïc hoaøng ñeá xem nhö moät ñeà

nghò toái quan troïng; neáu ñeà nghò aáy do moät ngöôøi khaùc ñöa ra thì chaéc chaén laø chaúng bao giôø

ñöôïc chuyeån ñeán tay hoaøng ñeá(11)

.

Trong cuoäc chinh chieán giöõa Taây Sôn vaø Nguyeãn AÙnh, phaûi thaønh thaät maø noùi, chöa moät

laàn naøo Nguyeãn AÙnh coù theå ñöông ñaàu tröïc dieän vôùi Nguyeãn Hueä. Chính vì luoân thaát baïi

tröôùc Taây Sôn maø Nguyeãn AÙnh ñaõ töï ñeå cho mình rôi vaøo sôïi daây thoøng loïng cuûa caùc Taây

döông ñaïo tröôûng nhö vöøa môùi noùi ôû phaàn treân baèng caùch luoân nghó tôùi chuyeän caàu cöùu vôùi

ngoaïi bang, heát Xieâm, tôùi Phaùp, roài tôùi ngay caû Boà Ñaøo Nha vaø Hoøa Lan. Thaän chí, Nguyeãn

AÙnh coøn muoán laáy loøng nhaø Thanh trong vieäc göûi quaân löông ra giuùp cho quaân Thanh ñaùnh

chieám Thaêng Long vaøo cuoái naêm Maäu Thaân, 1788. Nhaát laø sau khi ñöa quaân Xieâm La vaøo

chieám Ñaát Phöông Nam vaøo cuoái naêm 1784 vaø ñaõ bò Nguyeãn Hueä ñaäp naùt gaàn 80 ngaøn quaân

cuûa lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh vaøo ñaàu naêm 1785, Nguyeãn AÙnh khoâng coøn ñöôøng caàu

vieän vôùi Xieâm La nöõa, vì luùc ñoù heã nghe noùi tôùi Taây Sôn laø caùc vua Xieâm La ñeàu hoaûng sôï. .

Chính vì vaäy maø Nguyeãn AÙnh phaûi ñaønh nhaém maét ñöa chaân theo lôøi xuùi duïc cuûa Baù Ña Loäc,

ñöa Hoaøng töû Caûnh, con trai caû cuûa Nguyeãn AÙnh, laøm con tin cho Baù Ña Loäc ñöa ñi Phaùp ñeå

caàu vieän vôùi Phaùp hoaøng. Tuy nhieân, söï kieän Nguyeãn AÙnh ñöa con trai lôùn cuûa mình laø hoaøng

töû Caûnh cho Baù Ña Loäc laøm con tin ñöa sang Phaùp quaù noåi baät ñaõ laøm lu môø ñi nhöõng söï kieän

quan troïng khaùc trong giai ñoaïn naày. Vaäy Baù Ña Loäc laø ai maø ñöôïc Nguyeãn AÙnh tin töôûng

ñeán nhö vaäy? Phaûi thaät loøng maø noùi, luùc ñoù daàu baát cöù ngöôøi ngoaïi quoác naøo ñeán vaø noùi vôùi

Nguyeãn AÙnh raèng ‘toâi seõ giuùp oâng veà nhaân löïc, vuõ khí, ñaïn döôïc, quaân trang, quaân duïng, taøu

chieán, vaân vaân, ñeå ñaùnh ñoå nhaø Taây Sôn’ laø laäp töùc Nguyeãn AÙnh seõ ngaõ vaøo voøng tay cuûa

ngöôøi ñoù, chöù khoâng nhaát thieát phaûi laø Baù Ña Loäc. Baù Ña Loäc laø teân Vieät Nam cuûa vò giaùm

muïc ngöôøi Phaùp teân Monseigneur Pigneau de Beùhaine, coøn coù teân laø Pierre Pigneau, sanh

ngaøy 2 thaùng 9, naêm 1741, taïi laøng Origny-en-Thieùrache, thuoäc ñòa phaän Aisne, vuøng

Picardie, phía Baéc nöôùc Phaùp. Baù Ña Loäc Monseigneur Pigneau de Beùhaine laø con cuûa oâng

Georges Pigneau vaø baø Marie-Louise Nicaut, laø con tröôûng trong moät gia ñình coù 19 ngöôøi

con. Sau khi hoïc xong baäc sô hoïc taïi queâ nhaø, oâng toøng hoïc taïi moät chuûng vieän taïi Paris, ñeán

naêm 1765, töùc laø naêm oâng 24 tuoåi, thì oâng rôøi Paris ñeå ñi truyeàn ñaïo taïi Cochinchine. Rieâng

theo thieån yù, toâi khoâng bao giôø tin raèng giaùm muïc Baù Ña Loäc ñaõ töøng laøm giaùn ñieäp cho Toøa

Thaùnh, nöôùc Phaùp, hay baát cöù quoác gia AÂu chaâu naøo, oâng chæ phuïc vuï cho lyù töôûng Ki Toâ hoùa

toaøn caàu cuûa giaùo hoäi La Maõ maø thoâi. Vì daàu laø giaùm muïc, oâng laïi raát gioûi veà muùa göôm vaø

baén suùng, vaø raát gioûi veà quaân söï, nhaát laø vieäc tuyeån moä binh lính, thöông löôïng mua baùn vuõ

khí... ñeå giuùp cho nhöõng laõnh chuùa naøo chòu Ki Toâ hoùa laõnh ñòa cuûa hoï. OÂng ñeán xöù Ñaøng

270

Trong taïi vuøng Mang Khaûm vaøo naêm 1767, tuy nhieân, ñeán naêm 1768 thì oâng bò Maïc Thieân

Töù baét giam vì toäi che chôû cho moät hoaøng thaân Xieâm La, hai thaùng sau ñoù oâng ñöôïc thaû ra.

Naêm 1769, oâng trôû thaønh linh muïc giaùm ñoác chuûng vieän Hoøn Ñaát. Khi chuûng vieän Hoøn Ñaát bò

ñoát chaùy, oâng vaø linh muïc Morvan cuøng 13 ngöôøi khaùc rôøi boû Vieät Nam ñeå ñi Malacca beân

Maõ Lai, sau ñoù vaøo naêm 1770, oâng ñi ñeán Pondicheùry beân Bengale thuoäc AÁn Ñoä. Naêm 1771,

oâng ñöôïc giaùo hoaøng Cleùment XIV taán phong giaùm muïc Adran, laøm phuï taù cho giaùm muïc

Guillaume Piguel. Naêm 1774, oâng ñöôïc taán phong laøm giaùm muïc toâng toøa Ñaøng Trong. Ñaàu

naêm 1775, sau khi quaân Taây Sôn baét ñöôïc hoaøng thaân Döông, chuùa Dueä Toâng Nguyeãn Phuùc

Thuaàn phaûi cuøng Nguyeãn AÙnh vaø hoaøng gia boû chaïy vaøo Gia Ñònh. Ñeán naêm 1776, hoaøng

thaân Döông troán thoaùt cuõng chaïy theo vaøo Gia Ñònh. Nguyeãn Phuùc Thuaàn nhöôøng ngoâi cho

Nguyeãn Phuùc Döông laøm Taân Chính Vöông, coøn mình thì laøm Thaùi Thöôïng Vöông. Baây giôø

thì doøng hoï Nguyeãn chæ coøn duy nhaát moät mình Nguyeãn AÙnh, neân Maïc Thieân Töù vaø gia ñình

quyeát taâm theo baûo veä Nguyeãn AÙnh, maø Nguyeãn AÙnh thì laïi coù moái thaâm giao vôùi Baù Ña

Loäc, neân vaøo thaùng 3 naêm 1776, Baù Ña Loäc ñöôïc Ñoâ ñoác Maïc Thieân Töù caáp cho moät loâ ñaát ôû

vuøng Caây Quao, phía Nam Haø Tieân ñeå laäp hoï ñaïo Pigneau vaø giao cho linh muïc Morvan

ñieàu khieån. Trong khi ñoù trieàu ñình chuùa Nguyeãn cuûa xöù Ñaøng Trong ñang bò lung lay taän

goác reã sau nhöõng cuoäc caøn queùt quyeát lieät cuûa ñaïi quaân Taây Sôn.

(V) Hoaøn Caûnh Naøo Ñaõ Ñöa Ñaåy Nguyeãn AÙnh Gaëp Baù Ña Loäc?

Ñoái vôùi theá giôùi vaø daân Phaùp, coù leõ caùi teân Baù Ña Loäc ñaõ chìm saâu vaøo queân laõng, nhöng

ñoái vôùi lòch söû vaø nhaân daân Vieät Nam, caùi teân aáy noù vaãn coøn in ñaäm trong taâm töôûng nhö moät

veát haèn ñau ñôùn, moät veát seïo chöa laønh, hay moät veát thöông vaãn coøn ræ maùu... vì chính oâng ñaõ

khieán cho cuïc dieän Vieät Nam thay ñoåi hoaøn toaøn. Thaät tình maø noùi, neáu theá giôùi naày chöa

töøng coù teân Baù Ña Loäc, coù leõ cuïc dieän Vieät Nam seõ khoâng nhö ngaøy hoâm nay. Nhö treân ñaõ

noùi, trong cuoäc chinh chieán giöõa Taây Sôn vaø Nguyeãn AÙnh, phaûi thaønh thaät maø noùi, chöa moät

laàn naøo Nguyeãn AÙnh coù theå ñöông ñaàu tröïc dieän vôùi Nguyeãn Hueä. Tuy nhieân, moät maët vì thuø

nghóa quaân Taây Sôn ñaõ gieát haïi doøng hoï cuûa mình, maët khaùc vì luùc naøo cuõng oâm moäng laáy laïi

cho baèng ñöôïc chieác ngai vaøng, neân Nguyeãn AÙnh khoâng töø nan baát cöù chuyeän gì, ngay caû

chuyeän röôùc voi veà daøy maû toå. Cuõng chính vì vaäy maø Nguyeãn AÙnh ñaõ ñaët quyeàn lôïi ñaát nöôùc

sau chuyeän traû thuø vaø khoâi phuïc laïi chieác ngai vaøng cho doøng hoï. OÂng luoân nghó tôùi chuyeän

caàu cöùu vôùi ngoaïi quoác, heát Xieâm, tôùi Phaùp, roài tôùi Boà Ñaøo Nha vaø Hoøa Lan. Ngay caû caùi

vieäc giao ñöùa con trai môùi 4 tuoåi cuûa mình cho Baù Ña Loäc ñeå laøm con tin, Nguyeãn AÙnh cuõng

khoâng töø, thì thöû hoûi chuyeän gì maø Nguyeãn AÙnh khoâng laøm ñöôïc? Teä haïi hôn nöõa, chính

Nguyeãn AÙnh ñaõ giao troïn quyeàn cho Baù Ña Loäc khi thöông thuyeát vôùi chaùnh phuû Phaùp trong

vieäc kyù keát hieäp öôùc Versaille vaøo naêm 1787. Trong hieäp öôùc naày, Nguyeãn AÙnh saün saøng

daâng ñaát daâng bieån cho Phaùp, nhaát laø vieäc nhöôïng ñöùt cho Phaùp phoá caûng Hoäi An vaø quaàn

ñaûo Coân Sôn, ñeå ñöôïc ngöôøi Phaùp giuùp oâng binh lính, vuõ khí vaø quaân trang quaân duïng trong

chieán tranh ñoái ñaàu vôùi nghóa quaân Taây Sôn. Trong khi ñoù, veà phía giaùm muïc Baù Ña Loäc,

ñoäng löïc naøo ñaõ xui khieán vò giaùm muïc naày laïi trôû neân quaù gaén boù vôùi trieàu ñình xöù Ñaøng

Trong nhö vaäy? Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, vaøo nhöõng theá kyû thöù XV, XVI, XVII, XVIII, vaø

XIX, Giaùo Hoäi La Maõ ñaõ tung ra caùc ñoaøn truyeàn giaùo Taây phöông vieãn du khaép nôi treân

hoaøn vuõ vôùi muïc ñích duy nhaát laø ñem giaùo lyù ñaïo Ki Toâ giaùo hoùa nhöõng ngöôøi maø hoï cho laø

haõy coøn man di moïi rôï. Qua nhöõng ñoaøn truyeàn giaùo naày, hoï muoán Ki Toâ hoùa toaøn caàu, vaø söï

271

xuaát hieän cuûa giaùm muïc Baù Ña Loäc taïi xöù Ñaøng Trong cuõng naèm trong chöông trình Ki Toâ

hoùa toaøn caàu naày. Theo Vieät Nam Giaùo Söû cuûa linh muïc Phan Phaùt Huôøn, naêm 1774, Baù Ña

Loäc ñöôïc taán phong Giaùm muïc taïi Madras, AÁn Ñoä. Ñeán naêm 1775, Toång traán Maïc Thieân Töù

môøi oâng veà Haø Tieân (?) vaø nhöôøng cho oâng moät khu ñaát khaù roäng gaàn thaønh phoá ñeå coù theå

tieän vieäc truyeàn giaùo. Caùc giaùo höõu tuï hoïp ôû ñaây raát ñoâng ñaûo, vì giaëc giaõ ñoùi khaùt hoï ñaõ töø

khaép caùc tænh Nam Vieät ñeán Haø Tieân tî naïn. Caùc thöøa sai öôùc löôïng soá tî naïn leân ñeán ngaøn

ngöôøi. Baù Ña Loäc laäp hoï ñaïo Pigneau ôû Haø Tieân. Chính luùc naày oâng gaëp Nguyeãn AÙnh vaø ñaõ

cho Nguyeãn AÙnh troán taïi nhaø. Sau moät thaùng truù nguï trong nhaø cuûa Baù Ña Loäc, Nguyeãn AÙnh

ñem meï vaø nhöõng ngöôøi nghóa thieát troán treân moät cuø lao hiu quaïnh ôû vònh Thaùi Lan(12)

. Coù leõ

töø ñoù Nguyeãn AÙnh ñaõ ñeå yù ñeán Baù Ña Loäc, vì sau nhöõng luùc ñaøm luaän vôùi vò giaùm muïc naày

Nguyeãn AÙnh nghó raèng ngöôøi naày coù theå laø nhòp caàu noái lieàn Nguyeãn AÙnh vôùi Phaùp hoaøng

trong vieäc caàu vieän söï giuùp ñôõ cuûa Phaùp veà maët quaân söï ñeå ñaùnh laïi vôùi nghóa binh Taây Sôn.

Thaùng 9 naêm 1777, quaân Taây Sôn baét soáng Thaùi Thöôïng Vöông vaø Taân Chính Vöông taïi

vuøng Ba Vaùc vaø caû hai ñeàu bò xöû töû taïi thaønh Gia Ñònh vaøo thaùng 10 naêm 1777. Naêm 1780,

sau khi Nguyeãn Hueä ruùt ñaïi quaân Taây Sôn veà Qui Nhôn, Nguyeãn AÙnh laïi quay trôû veà taùi

chieám Gia Ñònh vaø cho laäp ra Kinh Gia Ñònh hay Taân Trieàu. Baù Ña Loäc chính laø linh hoàn cuûa

cuoäc chieán ñaáu choáng Taây Sôn cuûa Nguyeãn AÙnh, vì oâng vöøa laø quaân sö, vöøa laø tham möu

haønh quaân, maø cuõng vöøa laø ngöôøi ñaõ thaûo ra nhöõng saùch löôïc ngoaïi giao cuûa ‘Kinh Gia Ñònh’

trong khi Nguyeãn AÙnh coøn boân taåu taïi mieàn Nam. Vaø chính con ngöôøi naày ñaõ giuùp cho

Nguyeãn AÙnh laäp neân cô nghieäp nhaø Nguyeãn veà sau naày. Kyø thaät, daàu tröôùc ñoù Nguyeãn AÙnh

ñaõ coù lieân laïc vôùi Baù Ña Loäc, nhöng söï thaân thieän giöõa Nguyeãn AÙnh vaø Baù Ña Loäc chæ thaät

söï xaûy ra sau khi Nguyeãn AÙnh taùi chieám thaønh Gia Ñònh vaøo naêm 1780 vaø cho pheùp oâng naøy

hoaït ñoäng truyeàn giaùo töï do taïi caùc vuøng do Nguyeãn AÙnh kieåm soaùt. Ñeán thaùng 3 naêm 1782,

Nguyeãn Hueä keùo ñaïi quaân vaøo ñaùnh laáy laïi thaønh Gia Ñònh, thì Nguyeãn AÙnh phaûi boû troán ra

Phuù Quoác, coøn Baù Ña Loäc thì troán sang Cao Mieân. Ñeán thaùng 10 naêm 1782, sau khi Nguyeãn

Hueä ruùt quaân veà Quy Nhôn, Nguyeãn AÙnh vaø Baù Ña Loäc laïi keùo quaân veà ñònh chieám thaønh

Gia Ñònh, nhöng khoâng xong, neân sau ñoù, Baù Ña Loäc veà vuøng Maëc Baéc, thuoäc huyeän Tieåu

Caàn, tænh Traø Vinh, ñeå xaây döïng giaùo xöù Maëc Baéc. Ñeán ñaàu naêm Quí Maõo, 1783, Chaâu vaên

Tieáp mang quaân töø Bình Thuaän vaøo giuùp Nguyeãn AÙnh ñaùnh chieám Gia Ñònh, nhöng moät

thaùng sau ñoù, vaøo thaùng 2 naêm 1783, Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ laïi mang quaân vaøo taùi

chieám thaønh Gia Ñònh, Nguyeãn AÙnh laïi phaûi boû chaïy ra Phuù Quoác laàn nöõa. Laàn naày quaân

Taây Sôn ôû laïi laâu hôn ñeå truy kích Nguyeãn AÙnh. Trong suoát khoaûng thôøi gian töø naêm 1771

ñeán naêm 1799, Nguyeãn AÙnh ñaõ töøng caàu cöùu vôùi ngöôøi Boà Ñaøo Nha vaø Hoøa Lan, nhôø hoï

giuùp ñôõ veà vuõ khí vaø nhaân löïc nhaèm laáy laïi chieác ngai vaøng cho doøng hoï Nguyeãn, nhöng

giaùm muïc Baù Ña Loäc ñaõ tìm caùch ngaên chaën vaø loâi keùo Nguyeãn AÙnh veà phía nöôùc Phaùp, vaãn

vôùi hy voïng Ki Toâ hoùa oâng chuùa nhaø Nguyeãn naày cuõng nhö toaøn boä laõnh ñòa xöù Ñaøng Trong,

neân oâng ñaõ khoâng ngaàn ngaïi laøm baát cöù ñieàu gì ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích cuûa mình. Veà phía

Nguyeãn AÙnh, khi bò quaân Taây Sôn truy ñuoåi gaét gao trong khu vöïc caùc ñaûo quanh Phuù Quoác

vaøo cuoái thaùng 2 naêm 1783, oâng ñaõ cho ngöôøi ñöa hoaøng töû Caûnh(13)

ñi theo giaùm muïc Baù Ña

Loäc laøm con tin ñeå xin caàu vieän vôùi ngöôøi Phaùp. Trong vaán ñeà caàu vieän vôùi trieàu ñình beân

Phaùp, Nguyeãn AÙnh chaúng nhöõng cöû Baù Ña Loäc laøm söù giaû cuûa mình qua Phaùp caàu vieän, maø

oâng coøn giao cho Baù Ña Loäc con trai cuûa mình, vaø aán tín cuûa vöông trieàu nhaø Nguyeãn, ñoàng

thôøi oâng coøn cho Phoù veä uùy Phaïm vaên Nhôn vaø Cai Cô Nguyeãn vaên Lieâm thaùp tuøng theo Baù

272

Ña Loäc vaø Ñoâng cung Caûnh. Thaáy nhö theá cuõng ñuû bieát moäng baù ñoà vöông cuûa Nguyeãn AÙnh

ñöôïc ñaët leân treân baát cöù thöù gì.

Vaøo thaùng 2 naêm 1785, Baù Ña Loäc ñöa hoaøng töû Caûnh sang Pondicheùry, thuoäc xöù

Bengale, AÁn Ñoä, nhöng phaûi ñôïi ñeán naêm 1786 oâng môùi baét ñaàu ñi Phaùp ñöôïc. Thaùng 2 naêm

1787, Baù Ña Loäc veà ñeán Phaùp, oâng naøy ra söùc tuyeân truyeàn vôùi trieàu ñình Phaùp veà moái lôïi taïi

Vieät Nam khi naém ñöôïc con côø Nguyeãn AÙnh trong tay. Sau ñoù, Baù Ña Loäc vaø hoaøng töû Caûnh

ñöôïc vua Louis XVI tieáp kieán vaøo ngaøy 6 thaùng 5 naêm 1787. Trong buoåi hoäi kieán naày, Baù Ña

Loäc ñaõ baùo caùo leân Phaùp hoaøng veà nhöõng thuaän lôïi khi giuùp Nguyeãn AÙnh laáy laïi chieác ngai

vaøng cho doøng hoï Nguyeãn, nhöng chính vua Louis XVI vaø hoaøng haäu Marie-Antoinette cuõng

ñang bò raéc roái vôùi daân chuùng Phaùp, neân nhaø vua vaø trieàu thaàn ñaõ khoâng chaáp thuaän cuoäc

vieãn chinh naày. Tuy nhieân, Phaùp Hoaøng laïi ñoàng yù cho moät vò Boä tröôûng cuûa oâng laø Coâng

töôùc Montmorin kyù vôùi Baù Ña Loäc moät hieäp öôùc taïi Versaille vaøo ngaøy 28 thaùng 11 naêm

1787. Trong hieäp öôùc naày, Baù Ña Loäc ñöôïc toaøn quyeàn quyeát ñònh moïi ñieàu khoaûn thay cho

Nguyeãn AÙnh. Hieäp öôùc goàm 10 khoaûn, trong ñoù Phaùp seõ gôûi quaân sang giuùp Nguyeãn AÙnh ñeå

khoâi phuïc laïi chieác ngai vaøng cho nhaø Nguyeãn, goàm 4 taøu chieán, 1.200 quaân, 200 khaåu phaùo

cuøng trôï giuùp vuõ khí, quaân trang vaø quaân phí. Ñeå ñoåi laïi Nguyeãn AÙnh seõ nhöôøng ñöùt cho

Phaùp chuû quyeàn vaø sôû höõu haûi caûng Hoäi An vaø ñaûo Coân Loân, ngöôøi Phaùp ñöôïc ñoäc quyeàn veà

thöông maïi treân toaøn coõi Vieät Nam, vaø haûi quaân Phaùp cuõng ñöôïc pheùp söû duïng haûi phaän vaø

caùc caûng khaùc cuûa Vieät Nam khi ñöôïc hai beân thoûa thuaän. Hieäp Öôùc Versaille ñaõ quaù roõ raøng

vôùi giaáy traéng möïc ñen, raèng thì laø vì quyeàn lôïi cuûa beø ñaûng hay doøng toäc mình maø Nguyeãn

AÙnh ñan taâm nhöôïng ñaát vaø nhöôïng bieån ñaûo cho ngoaïi bang ñeå mang toäi trôøi khoâng dung

ñaát khoâng tha vôùi Toå Quoác. Hieäp öôùc cuõng cho pheùp caùc giaùo só Taây phöông hoaøn toaøn tö do

ñi laïi vaø truyeàn giaùo treân khaép caùc mieàn ñaát nöôùc Vieät Nam. Baûn hieäp öôùc ñöôïc kyù taïi

Versailles ngaøy 28 thaùng 11 naêm 1787 theå hieän roõ raøng yù ñoà bao vaây vaø xaâm löôïc Vieät Nam

cuûa Phaùp ngay hoài haäu baùn theá kyû thöù XVIII.

Trong khi chôø ñôïi söï trôï giuùp cuûa quaân Phaùp theo nhö hieäp öôùc Versailles, Nguyeãn AÙnh

vaãn soáng löu vong treân ñaát Xieâm vaø maët khaùc cho ngöôøi veà Gia Ñònh chieâu moä quaân só ñeå

chuaån bò cuoäc chieán tranh laâu daøi vôùi Taây Sôn. Ngaøy 2 thaùng 12 naêm 1787, vua Louis XVI ñaõ

göûi cho vieân toång chæ huy quaân söï Phaùp taïi AÁn Ñoä, kieâm Toaøn quyeàn Phaùp taïi Pondicheùry laø

baù töôùc De Conway moät baûng ghi nhôù moâ taû tình traïng nguy ngaäp cuûa Nguyeãn AÙnh vaø giao

phoù cho De Conway traùch nhieäm thi haønh hieäp öôùc Versaille. Maëc daàu theo öôùc tính cuûa Baù

Ña Loäc laø chæ toán khoaûng 100.000 quan Phaùp cho kinh phí chieán tranh vôùi Taây Sôn, nhöng

sau khi kyù keát hieäp öôùc Versailles vôùi Baù Ña Loäc, cuõng cuøng ngaøy 2 thaùng 12 naêm 1787, Boä

tröôûng Montmorin ñaõ göûi cho vieân Toaøn Quyeàn Phaùp ôû Pondicheùry moät laù thö vôùi chæ thò maät

veà tình traïng kieät queä taøi chaùnh cuûa trieàu ñình Phaùp luùc baáy giôø. Boä tröôûng Montmorin giao

cho De Conway tuøy nghi ñònh ñoaït trong vieäc thi haønh hieäp öôùc Versaille. Tuy nhieân, theo

Montmorin, neáu muoán thi haønh hieäp öôùc, Phaùp phaûi thieát laäp moät ngaân quyõ ñaëc bieät leân tôùi

200 ngaøn quan Phaùp cho chieán tranh cuûa Nguyeãn AÙnh vôùi Taây Sôn. Ñaây laø vieäc maø De

Conway choáng ñoái quyeát lieät. Trong khi chôø ñôïi söï quyeát ñònh cuûa baù töôùc De Conway, Baù

Ña Loäc beøn töï mình ñöùng ra vaän ñoäng moät soá tö baûn Phaùp cuõng nhö quyeân goùp töø caùc giaùo

xöù vaø thöông nhaân giaøu coù moät soá tieàn khoaûng 15.000 quan Phaùp thôøi ñoù, vaø oâng ñaõ ñöùng ra

mua vuõ khí, suùng oáng, ñaïn döôïc, chieán thuyeàn vaø quaân trang quaân duïng cho quaân ñoäi

Nguyeãn AÙnh. Ñeán ngaøy 27 thaùng 12 naêm 1787, Baù Ña Loäc vaø hoaøng töû Caûnh leân ñöôøng trôû

273

laïi Vieät Nam treân chieán thuyeàn La Dryade. Thaùng 9 naêm 1788, taøu Dryade chôû 1000 khaåu

suùng ñeán Coân Loân. Cuoái naêm 1788, taøu Garonne chôû suùng ñaïi baùc vaø nhieàu quaân trang quaân

duïng ñeán Gia Ñònh. Ngoaøi ra, Baù Ña Loäc coøn chieâu moä ñöôïc moät soá ngöôøi Phaùp sang gia

nhaäp quaân ñoäi cuûa Nguyeãn AÙnh. Trong soá ñoù coù caùc oâng Chaigneau vaø Vannier maø sau naøy

ñöôïc phong quan töôùc trong trieàu Gia Long. Theo oâng Taboulet trong cuoäc noùi chuyeän vôùi

Vannier thì vaøo naêm 1789, quaân ñoäi cuûa Nguyeãn AÙnh ñaõ coù 14 só quan vaø 80 binh só ngöôøi

Phaùp. Trong khoaûng thôøi gian naày Baù Ña Loäc thöôøng qua laïi giöõa xöù Ñaøng Trong vaø

Pondicheùry nhaèm ñoác thuùc quyeát ñònh cuûa baù töôùc De Conway, nhöng moái baát ñoàng giöõa Baù

Ña Loäc vaø De Conway ngaøy moät gay gaét hôn. Sau thôøi gian chôø ñôïi söï quyeát ñònh cuûa baù

töôùc De Conway maø khoâng thaáy coù keát quaû, ngaøy 14 thaùng 6 naêm 1788, Baù Ña Loäc beøn vieát

thö cho baù töôùc De Conway chæ xin oâng naày trôï giuùp chieác taøu La Dryade maø thoâi, nhöng ñaõ

bò De Conway thaúng thöøng töø choái. Sau ñoù, ngaøy 15 thaùng 6 naêm 1789, Baù Ña Loäc leân taøu La

Meùduse cuøng vôùi boán chieác taøu khaùc trôû laïi xöù Ñaøng Trong. Sau ñoù, ngaøy 14 thaùng 7, naêm

1789, caùch maïng Phaùp buøng noå, keùo theo bi kòch cuûa nhieàu ngöôøi, trong ñoù coù hoaøng ñeá

Louis XVI vaø hoaøng haäu Marie Antoinette, vaø chaùnh phuû môùi taïi Phaùp ñaõ quyeát ñònh khoâng

thi haønh hieäp öôùc naøy.

Noùi veà söï caàu cöùu vôùi ngöôøi Hoøa Lan cuûa Nguyeãn AÙnh, thì Baù Ña Loäc ñaõ vieát laïi raát roõ

trong moät böùc thö gôûi veà Paris ñeà ngaøy 6 thaùng 7 naêm 1785 nhö sau: “Tröôùc khi ra khoûi vònh

Thaùi Lan, toâi gaëp vò vua ñang chaïy troán maø toâi ñaõ rôøi xa töø moät naêm röôõi nay. Sau ñuû chuyeän

vôùi quaân Thaùi Lan, oâng quyeát ñònh ñi sang vôùi ngöôøi Haø Lan ñang höùa giuùp oâng. Neáu toâi

khoâng tôùi ñoù ñuùng luùc ñeå ngaên chaën, thì cuõng coù leõ oâng ñaõ ôû Batavia.” Veà phía ngöôøi Boà Ñaøo

Nha, Nguyeãn AÙnh ñaõ kyù vôùi hoï moät thoûa öôùc ôû Baêng Coác vaøo ngaøy 5 thaùng 12 naêm 1786,

nhöng sau ñoù khoâng ñöôïc thi haønh. Ñeán cuoái naêm 1788, trong khi quaân Taây Sôn ñang chuaån

bò keùo vaøo Nam tieâu dieät quaân ñoäi ngoaïi nhaäp cuûa Nguyeãn AÙnh môùi ñöôïc Baù Ña Loäc thaønh

laäp vôùi nhöõng vuõ khí toái taân(14)

, nhöng Nguyeãn Hueä laïi ñöôïc tin caáp baùo laø Leâ Chieâu Thoáng

ñaõ chaïy sang Taøu caàu vieän vôùi nhaø Thanh, vaø vua Caøng Long ñang cho ñaïi quaân tieán vaøo

Thaêng Long. Theá laø Nguyeãn Hueä phaûi doàn heát noã löïc ñeå deïp giaëc phöông Baéc. Chæ trong

voøng 6 ngaøy ñaàu xuaân 1789, quaân Taây Sôn ñaõ ñaùnh tan gaàn 30 vaïn quaân Thanh vaø taùi chieám

Thaêng Long. Sau khi deïp tan giaëc Thanh ôû phöông Baéc, vì khoâng muoán nhaân daân tieáp tuïc ñoà

thaùn vì caùc cuoäc chieán tranh neân Nguyeãn Hueä khoâng muoán tieáp tuïc ñaùnh vaøo Gia Ñònh.

Trong khi ñoù, Nguyeãn AÙnh vaø taøn quaân cuûa oâng co cuïm laïi ñeå ñaùnh chieám Gia Ñònh vaøo naêm

1788. Ñeán ngaøy 24 thaùng 7 naêm 1789, ñoaøn chieán thuyeàn Meùduse cuûa Baù Ña Loäc vaø hoaøng

töû Caûnh caäp beán Vuõng Taøu vôùi raát nhieàu vuõ khí vaø ñaïn döôïc, cuøng 20 só quan vaø 300 binh só

trong quaân ñoäi Phaùp seõ phuïc vuï trong quaân ñoäi cuûa Nguyeãn AÙnh(15)

. Khi ñeán nôi, moät soá só

quan treân taøu ñaõ boû taøu tình nguyeän ôû laïi giuùp Nguyeãn AÙnh, trong ñoù coù Jean Phillipe

Vannier (Nguyeãn vaên Chaán), Olivier de Puymanuel, Dayot, Le Brun, De ForVant,

Chaigneau, vaân vaân. Ñaây laø nhöõng ngöôøi ñöôïc Baù Ña Loäc thuyeát phuïc ôû laïi giuùp cho Nguyeãn

AÙnh sau khi hieäp öôùc Versaille khoâng thi haønh ñöôïc.

(VI) Traàn Ñaïi Loäc Daâng Sôù Cheùm Ñaàu Baù Ña Loäc

Trong khi Nguyeãn AÙnh ñang cuûng coá quaân söï taïi Kinh Gia Ñònh thì Baù Ña Loäc cuõng laäp

Trung Taâm Giaùo Phaän xöù Ñaøng Trong taïi Laùi Thieâu, nhöng ñeán thaùng 6 naêm 1792, oâng ta

cho di chuyeån trung taâm naày ra Kinh Gia Ñònh, kinh ñoâ cuûa Nguyeãn AÙnh thôøi baáy giôø.

274

Nguyeãn AÙnh ban cho Baù Ña Loäc moät ñoäi ngöï laâm quaân goàm 200 ngöôøi, luùc ñoù Baù Ña Loäc

ñang ñaûm nhieäm chöùc vuï Ñaëc UÛy vieân cuûa vua Phaùp, Nguyeãn AÙnh laïi phong cho Baù Ña Loäc

laøm coá vaán chieán tranh kieâm ngoaïi giao cho Nguyeãn AÙnh. Beân caïnh ñoù, Nguyeãn AÙnh giao

cho Baù Ña Loäc laøm Phuï Ñaïo (thaày daïy) cho Ñoâng Cung Caûnh. Caùc quan trong trieàu ñình Gia

Ñònh luùc baáy giôø raát sôï aûnh höôûng quaù lôùn cuûa Baù Ña Loäc treân Nguyeãn AÙnh vaø nhaát laø treân

Ñoâng Cung Caûnh, vì Baù Ña Loäc troâng coi Ñoâng Cung töø luùc coøn raát beù khi phaûi ñi sang Phaùp

Laøm con tin. Theo Thuïy Khueâ trong quyeån Vua Gia Long & Ngöôøi Phaùp, NXB Hoàng Ñöùc,

2017, nôi trang 470-471, daàu Nguyeãn AÙnh ñaõ bieát tröôùc aûnh höôûng cuûa Baù Ña Loäc ñoái vôùi

Ñoâng Cung Caûnh laø khoâng traùnh khoûi, neân coøn cho Caûnh theo hoïc vôùi caùc thaày ngöôøi Vieät laø

Ngoâ Toøng Chaâu, Trònh Hoaøi Ñöùc, Leâ Quang Ñònh vaø Ngoâ Nhôn Tònh..., nhöng caùc ñaïi thaàn

trong trieàu ñình Gia Ñònh luùc baáy giôø cuõng ñeàu sôï raèng sau naøy Baù Ña Loäc seõ trôû thaønh moät

thöù teå töôùng coá ñaïo nhö hai vò hoàng y Richelieu vaø Mazarin döôùi trieàu vua Louis XIII vaø

Louis XIV ôû beân Phaùp. Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, Taäp II,

nôi trang 282, khoaûng thaùng 3 hoaëc thaùng 4 naêm 1795, Traàn Ñaïi Luaät daâng sôù noùi veà caùi haïi

cuûa Ñaïo giaùo noùi chung vaø ñaïo Gia Toâ noùi rieâng maø Baù Ña Loäc ñaõ ñem vaøo vaø xin vua cheùm

ñaàu Baù Ña Loäc. Phaûi thöïc tình maø noùi, ñaây laø moät vieäc laøm heát söùc gan daï vaø trung tröïc maø

khoâng phaûi ai cuõng daùm laøm, vì raát coù theå bò maát ñaàu nhö khoâng, neân tröôùc khi daâng sôù, Traàn

Ñaïi Luaät ñaû baûo ngöôøi nhaø saém söûa saün saøng coå quan taøi ñeå choân mình. Lieät Truyeän coù cheùp

laïi nhö sau: “Ñeán khi ra coi vieäc quaân, Traàn Ñaïi Luaät thaáy ngöôøi Taây laø Baù Ña Loäc kieâu

ngaïo neân daâng sôù noùi: Caùi haïi veà ñaïo Phaät Laõo teä hôn ñaïo Döông Maïc (?), maø caùi haïi veà ñaïo

Gia Toâ laïi teä haïi hôn Phaät Laõo, neân trò moái dò ñoan, thaùnh nhaân raên veà haïi aáy, giöõ veà taø ñaïo,

tieân vöông (Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt) baûo taát phaûi gieát, laø raát gheùt veà loaïn chính, doái

daân ñeå hoïc veà sau naøy. Nay Baù Ña Loäc mang giaùo cho Thieân Chuùa ñeå löøa daân ngu, khoâng coù

tinh thaàn cha con, nghóa lôùn vua toâi, laïi töï caäy laø baûo hoä Ñoâng Cung coù chuùt coâng lao, sinh

loøng kieâu ngaïo, khoâng sôï gì ai, nay ñaõ nhö theá, ngaøy khaùc laïi nhö theá naøo, keû aáy maø khoâng

gieát, sao goïi laø phaùp luaät ñöôïc. Toâi xin ñöôïc thanh göôm cuûa vua duøng cheùm ñaàu haén treo ôû

cöûa chôï, ñeå taï caû nöôùc maø boû ñöôïc söï meâ hoaëc cuûa moïi ngöôøi.” Sau khi ñoïc xong tôø sôù,

Nguyeãn AÙnh raát khen, nhöng sôï bò Loäc thuø neân Nguyeãn AÙnh beøn caïo boû ñi teân hoï Traàn Ñaïi

Luaät vaø caát tôø sôù vaøo röông. Sau ñoù, Nguyeãn AÙnh cho trieäu Luaät baûo rieâng vôùi Luaät raèng:

“Ngöôi coù lôøi thaún thaéng, traãm khoâng phaûi laø khoâng tin, nhöng nay ñaùnh ñoâng deïp taây, veà

vieäc duøng ngöôøi, raát laø vieäc caàn, keû doái traù vaø ngu cuõng neân duøng, khoâng neân toû cho ngöôøi

bieát laø heïp hoøi, haõy taïm ñeå ñoù.” Sau ñoù aân thöôûng rieâng cho Ñaïi Luaät vaø baûo Luaät phaûi neân

caån troïng vôùi Baù Ña Loäc. Daàu luùc naøy Nguyeãn AÙnh khoâng daùm tieâu dieät Baù Ña Loäc, nhöng

trong thaâm taâm, Nguyeãn AÙnh cuõng khoâng öa thích gì oâng naøy. Ngay sau ñoù, Nguyeãn AÙnh ñaõ

kheùo leùo chuyeån Baù Ña Loäc sang moät chöùc vuï khaùc vaø giao cho ñaïi thaàn Phaïm Vaên Nhôn

laøm Phuï Ñaïo chính cho Ñoâng Cung Caûnh. Nhö vaäy, roõ raøng laø tôø sôù cuûa Traàn Ñaïi Luaät ñaõ

khieán cho Nguyeãn AÙnh phaûi suy nghó thaät nhieàu veà söï di haïi cuûa Baù Ña Loäc veà sau naøy.

Trong ñaàu Nguyeãn AÙnh ngay vaøo luùc naøy ñaõ coù yù ñònh khoâng nhöôøng ngoâi laïi cho Ñoâng

Cung Caûnh, moät ngöôøi ñaõ chòu quaù saâu ñaäm aûnh höôûng vaø phong caùch cuûa caùc coá ñaïo Taây

döông; maø raát coù theå seõ nhöôøng ngoâi cho Hoaøng töû Ñaûm, laø con thöù.

Ñeán thaùng 9 naêm 1792, vua Quang Trung phaùt ñoäng chieán dòch ‘Nam Tieán’, nhöng vaän

nöôùc ñaûo ñieân khieán cho vò hoaøng ñeá baùch chieán baùch thaéng naày yeåu meänh, khieán cho chaúng

nhöõng keá hoaïch ‘Nam Tieán’ khoâng bao giôø trôû thaønh hieän thöïc, maø nhöõng öôùc mô caûi caùch

275

ñaát nöôùc cuûa vua Quang Trung cuõng khoâng ñöôïc thöïc hieän. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, ngay

khi vöøa môùi leân ngoâi, ngoaøi vieäc chieâu hieàn ñaõi só, vua Quang Trung coøn chuû tröông ñaåy

maïnh phaùt trieån kinh teá, vaø cöông quyeát khoâng ‘beá quan toûa caûng’; tuy nhieân, chæ tieác raèng

hoaøng ñeá Quang Trung baêng haø khi chöa thöïc hieän ñöôïc öôùc mô laøm cho daân giaøu nöôùc

maïnh cuûa mình(16)

. Vua Quang Trung baêng haø vaøo ngaøy 15 thaùng 9 naêm 1792. Keå töø giaây

phuùt ñoù, coi nhö theá côø Vieät Nam ñaõ nghieân haún veà phía Nguyeãn AÙnh vaø Baù Ña Loäc. Khi Baù

Ña Loäc cheát vaøo naêm 1799, chính Nguyeãn AÙnh ñaõ chuû toïa ñoïc ñieáu vaên, vaø chính Nguyeãn

AÙnh ñaõ cho xaây döïng moät laêng moä thaät nguy nga trong khu vöïc Chí Hoøa, thuoäc tænh Gia Ñònh,

caùch Kinh Gia Ñònh thôøi baáy giôø khoaûng 3 caây soá, chöù khoâng phaûi laø vò trí cuûa ngoâi moä ‘Laêng

Cha Caû’ maø chuùng ta thaáy sau naày.

(VII) Taïi Sao Nhaân Daân Nam Kyø Khoâng Hoã Trôï Phong Traøo Taây Sôn?

Ai trong chuùng ta cuõng ñeàu bieát raèng chæ trong khoaûng thôøi gian ngaén nguûi maø Taây Sôn ñaõ

vieát leân moät trang söû veû vang cho ñaát nöôùc. Tuy nhieân, trieàu ñaïi Taây Sôn chöa coù ñuû thì giôø

ñeå xaây döïng moät ñaát nöôùc Vieät Nam ñuùng theo moâ hình maø vua Quang Trung ñaõ phaùc hoïa.

Theâm vaøo ñoù, vaän nöôùc ñaõ khieán xui cho vua Quang Trung baêng haø khi ngaøi vöøa troøn 40 tuoåi,

caùi tuoåi haõy coøn quaù treû cho moät ñôøi ngöôøi. Beân caïnh ñoù, nhöõng khoù khaên cuûa Taây Sôn khôûi

leân ngay töø khi phong traøo aáy baét ñaàu, vì ñaây laø phong traøo ñöôïc meänh danh laø cuûa noâng daân,

cuûa nhöõng ngöôøi aùo vaûi, neân ngay töø buoåi hoàng hoang cuûa phong traøo, hoï ñaõ bò nhoùm só phu

ngoaûnh maët quay löng, khoâng hôïp taùc. Kyø thaät hoï khoâng heà coù yù ñònh boû rôi nho só hay khoâng

ñeà ra chaùnh saùnh baïc ñaõi noâng nghieäp vaø thöông nghieäp nhö moät soá söû gia trieàu Nguyeãn ñaõ

coâng kích. Nguyeân nhaân chính phaûi noùi ôû ñaây laø söï yeåu meänh cuûa vua Quang Trung ñaõ keùo

theo söï suïp ñoå cuûa haøng loaït nhöõng chöông trình maø vò vua naøy ñaõ vaïch ra cho ñaát nöôùc Vieät

Nam. Nhö vaäy, phaûi noùi söï yeåu meänh cuûa ngöôøi anh huøng aùo vaûi ñaát Taây Sôn ñaõ goùp phaàn

khoâng nhoû trong vieäc ñöa Nguyeãn AÙnh trôû laïi Phuù Xuaân, döïng laïi moät trieàu ñình moät laàn ñaõ

bò toaøn daân Vieät Nam ñöùng leân hôïp söùc vôùi Taây Sôn laät ñoå.

Töôûng cuõng neân nhaéc laïi moät nguyeân nhaân khaùc ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc só phu

xöù Nam Kyø khoâng hoã trôï cho phong traøo Taây Sôn, ñoù laø taâm traïng ‘aên traùi nhôù keû troàng caây’

cuûa ngöôøi daân Nam Kyø. Ñoái vôùi nhaân daân Vieät Nam noùi chung, vaø noùi rieâng vôùi nhaân daân

mieàn Nam, khoâng ai trong chuùng ta coù theå phuû nhaän ñöôïc coâng lao quaù lôùn cuûa caùc chuùa

Nguyeãn trong coâng cuoäc môû coõi veà phöông Nam. Ña soá nhöõng ngöôøi daân mieàn Nam ñeàu laø

nhöõng löu daân ngheøo khoå töø caùc vuøng Thuaän Hoùa vaø Nguõ Quaûng, boû xöù xuoâi Nam tìm sinh

loä. Caùc chuùa tieàn trieàu nhaø Nguyeãn ñaõ kheùo leùo, ñaõ daøy coâng môû coõi, cuõng nhö ñöa ra nhöõng

chaùnh saùch deã daõi khieán cho hoï ñöôïc an cö laïc nghieäp. Chính vì lyù do ñoù neân khi con chaùu

cuûa caùc chuùa laâm vaøo theá cuøng söùc caïn, bò Taây Sôn truy ñuoåi, phaûi troán chaïy vaøo mieàn Nam,

khoâng coù ngöôøi con daân mieàn Nam naøo nôõ ñaønh ngoaûnh maët laøm ngô vôùi Nguyeãn AÙnh. Ngay

caû caùc só phu mieàn Nam, daàu hoï bieát trieàu ñình chuùa Nguyeãn thôøi loäng thaàn Tröông Phuùc

Loan laø moät trieàu ñình thoái naùt, maëc daàu hoï bieát Taây Sôn döïng côø khôûi nghóa vì chính nghóa,

vì lôïi ích cho caû daân toäc, nhöng hoï cuõng khoâng theo, maø ngöôïc laïi luùc naøo hoï cuõng moät loøng

hoã trôï Nguyeãn AÙnh. Nhöõng ngöôøi Minh Höông cuõng cuøng coù moät taâm traïng vôùi nhaân daân

mieàn Nam, toå tieân hoï ñaõ mang ôn caùc chuùa, neân taâm traïng cuûa hoï laø phaûi ‘aên traùi nhôù keû

troàng caây’. Chính vì theá maø hoï khoâng hoã trôï Taây Sôn. Moät lyù do khaùc nöõa khieán cho ngöôøi

Hoa taïi mieàn Nam chaúng nhöõng khoâng theo maø coøn caêm gheùt Taây Sôn, ñoù laø bieán coá ‘Cuø

276

Lao Phoá’ naêm 1776(17)

. Coøn moät lyù do nöõa cuõng goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc khieán cho

daân chuùng Nam Kyø nghoaûnh maët quay löng vôùi Taây Sôn. Coù ngöôøi cho raèng phong traøo Taây

Sôn chæ laø phong traøo ñòa phöông taïi Quy Nhôn, neân hoï khoâng xem ñaát Gia Ñònh laø quan

troïng. Theo thieån yù, ñieàu naøy khoâng haún ñuùng, maø laø vì hoaøn caûnh ñaát nöôùc luùc ñoù ngoaøi Baéc

haõy coøn quaân Trònh, quaân Maïc; trong khi ñoù vua Leâ thì luùc naøo cuõng muoán chaïy sang Taøu

caàu cöùu vôùi nhaø Thanh, neân nghóa binh Taây Sôn khoâng theå naøo ôû laïi laâu hôn ñeå lo vieäc trò an

cho daân chuùng mieàn Nam. Chính vì vaäy neân heã moãi laàn Nguyeãn AÙnh keùo quaân veà chieám Gia

Ñònh, Taây Sôn töø Quy Nhôn keùo vaøo taùi chieám, vaø cöù nhö vaäy maø chieán tranh chieám vaø taùi

chieám Gia Ñònh giöõa Nguyeãn AÙnh vaø Taây Sôn cöù dieãn ra ñeán maáy laàn, khieán cho sinh linh ñoà

thaùn, vaø ñoù cuõng laø lyù do khieán cho daân chuùng mieàn Nam khoâng öa gì Taây Sôn, vì theo hoï

moãi laàn Taây Sôn keùo quaân vaøo Nam laø coù chieán tranh.

(VIII) Taïi Sao Quaân Taây Sôn Khoâng Quyeát Lieät Ñaùnh Vaø Giöõ Laáy Ñaát

Nam Kyø?

Phaûi thaønh thaät maø noùi, phong traøo Taây Sôn khôûi ñi töø Quy Nhôn trong luùc trieàu ñình nhaø

Nguyeãn xöù Ñaøng Trong ñang trong tình traïng thoái naùt, lôùp thì tham quan oâ laïi, lôùp thì loäng

thaàn Tröông Phuùc Loan naém giöõ heát moïi quyeàn bính trong tay. Chính vì theá maø khi Taây Sôn

phaát côø khôûi nghóa, ban ñaàu coù raát nhieàu töôùng taøi veà theo. Ñeán khi quaân Taây Sôn keùo ra xöù

Baéc Haø, hoï laáy danh nghóa ‘Phuø Leâ Dieät Trònh’, neân só phu Baéc Haø daàu khoâng theo cuõng

khoâng choáng ñoái moät caùch quyeát lieät. Chính vì theá maø quaân Taây Sôn coù chaùnh nghóa roõ raøng

taïi xöù Baéc Haø, vaø hoï ñaõ dieät nhaø Trònh khoâng maáy khoù khaên. Ñeán khi hoï keùo quaân vaøo Nam

Kyø ñaùnh trieàu ñình xöù Ñaøng Trong, ñoái vôùi nhaân daân mieàn Nam, ngoaøi vieäc ñöùng leân dieät

loäng thaàn Tröông Phuùc Loan, phong traøo Taây Sôn khoâng tìm ra ñöôïc moät lyù do naøo khaùc coù

taùnh thuyeát phuïc ñöôïc nhaân daân mieàn Nam. Chính vì vaäy maø sau khi Taây Sôn ñaõ dieät xong

ñöôïc Tröông Phuùc Loan, ngöôøi daân mieàn Nam coi nhö Taây Sôn ñaõ laøm xong boån phaän cuûa

‘con daân’. Ñoái vôùi hoï, Taây Sôn khoâng coøn lyù do chính ñaùng ñeå tieáp tuïc ñaùnh phaù trieàu ñình

nhaø Nguyeãn nöõa. Rieâng vieäc toân phuø chính thoáng ñoái vôùi doøng hoï Nguyeãn trong Nam, ban

ñaàu Taây Sôn cuõng laáy chieâu baøi toân phuø Hoaøng Toân Döông, nhöng sau khi quaân Taây Sôn tìm

baét Thaùi Thöôïng Vöông vaø Taân Chính Vöông(18)

, vaø gieát ñi, thì ngay laäp töùc töôùng Chaâu vaên

Tieáp rôøi boû haøng nguõ Taây Sôn ñeå veà vôùi Nguyeãn AÙnh. Ñoù laø nhöõng trôû ngaïi lôùn cho quaân

Taây Sôn ôû mieàn ñaát Nam Kyø. Beân caïnh ñoù, khoâng phaûi Taây Sôn khoâng quyeát lieät trong vieäc

ñaùnh chieám vaø giöõ laáy ñaát Nam Kyø, nhöng nhieàu lyù do, nhö treân ñaõ noùi, khieán cho Taây Sôn

cöù phaûi vaøo ñaùnh Gia Ñònh; ñaùnh xong roài laïi phaûi ruùt veà Quy Nhôn. Sau khi Taây Sôn ruùt

quaân veà Quy Nhôn, thì Nguyeãn AÙnh laïi keùo quaân veà taùi chieám Gia Ñònh, roài Taây Sôn vaøo

ñaùnh, roài ruùt, roài ñaùnh... cöù theá maø Taây Sôn vaø Nguyeãn AÙnh phaûi giaèng co vôùi nhau trong xöù

Gia Ñònh ñeán naêm laàn, cho ñeán khi Nguyeãn Hueä phaûi ruùt quaân veà chuaån bò ñaùnh quaân Thanh

vaøo naêm 1789.

Theâm vaøo ñoù, ñoái vôùi Taây Sôn thôøi ñoù, vì phong traøo Taây Sôn khôûi leân töø moät ñòa

phöông nhoû taïi vuøng Quy Nhôn, neân raát coù theå hoï khoâng xem vuøng ñaát Nam Kyø laø moät boä

phaän quan troïng cuûa laõnh thoå Vieät Nam, vì yù thöùc quoác gia ñoái vôùi nhöõng ngöôøi trong phong

traøo khoâng vöôït leân treân ñöôïc taâm lyù ñòa phöông. Chính vua Thaùi Ñöùc Nguyeãn Nhaïc cuõng chæ

an phaän vôùi vuøng Quy Nhôn, neân luoân tìm moïi caùch cuûng coá trieàu ñình Quy Nhôn. Neáu ñeå yù

moät chuùt, chuùng ta seõ thaáy roõ raøng moãi khi phaûi keùo quaân vaøo Nam, caùc töôùng laõnh Taây Sôn

277

chæ xem ñoù nhö laø nhöõng cuoäc chinh phaït vì nhu caàu quaân söï maø thoâi. Vôùi hoï laø phaûi ñaùnh

nhanh vaø ñaùnh maïnh, laáy ñöôïc thöù gì cho vieäc xaây döïng quaân ñoäi vaø kinh thaønh (Qui Nhôn)

thì laáy, xong roài ruùt veà Quy Nhôn, chöù khoâng muoán ôû laïi vuøng ñaát aáy. Chính vì theá maø moãi

laàn Taây Sôn keùo quaân vaøo Nam, hoï ñaùnh nhö vuõ baõo, baùch chieán baùch thaéng, nhöng hoï queân

raèng trong chieán tranh, haï ñöôïc thaønh khoâng haún laø thaéng, maø phaûi giöõ cho ñöôïc thaønh môùi

goïi laø thaéng. Vieäc naày Taây Sôn khoâng laøm ñöôïc ôû mieàn ñaát Nam Kyø neáu khoâng coù hoaøng ñeá

Quang Trung Nguyeãn Hueä. Maø thaät vaäy, sau khi Nguyeãn Hueä maát, chaúng nhöõng Taây Sôn

khoâng chieám ñöôïc Nam Kyø, maø laàn löôït nhöõng phaàn ñaát mieàn Trung, mieàn Baéc, vaø ngay caû

Phuù Xuaân cuõng phaûi rôi vaøo tay Nguyeãn AÙnh, vaø cuoái cuøng, aáu chuùa Taây Sôn phaûi bò xöû traûm

döôùi baøn tay cuûa Nguyeãn AÙnh.

Beân caïnh ñoù, trong moät ñaát nöôùc quaân chuû phong kieán nhö Vieät Nam, thì vieäc taïo döïng söï

chính thoáng cho moät vöông trieàu vaãn laø öu tö haøng ñaàu cho nhöõng ngöôøi khôûi nghieäp. Rieâng

ñoái vôùi trieàu ñaïi Taây Sôn, daàu ñaõ chieán thaéng gaàn 30 vaïn quaân Thanh vaøo naêm 1789, nghóa

quaân Taây Sôn vaãn chöa tìm ra ñöôïc moät khaåu hieäu naøo thích öùng cho söï khôûi nghieäp chính

ñaùng cuûa trieàu ñaïi, nhaèm khaû dó coù theå ñoái ñaàu vôùi moät ñoái thuû nhö Nguyeãn AÙnh, moät nhaân

vaät voán ñaõ coù truyeàn thoáng veà söï khôûi nghieäp cuûa doøng hoï mình gaàn 200 naêm. Ñaây laø moät

trong nhöõng trôû ngaïi lôùn nhaát cuûa Taây Sôn moãi laàn caát quaân vaøo ñaùnh Gia Ñònh. Taây Sôn

phaûi döïa vaøo söï sai laàm nghieâm troïng cuûa Nguyeãn AÙnh môùi coù theå boá caùo vôùi thaàn daân Nam

Kyø veà söï caát quaân cuûa mình moät caùch coù chính nghóa, ñieån hình laø laàn Nguyeãn AÙnh caàu vieän

quaân Xieâm La mang quaân sang daøy xeùo bôø coõi Vieät Nam, laàn ñoù Nguyeãn Hueä ñaõ maïnh daïn

caùo tri vôùi thaàn daân Nam Kyø veà söï caát quaân ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc cuûa mình. Ngoaøi laàn

ñoù ra, döôùi maét thaàn daân Nam Kyø, hoï luoân xem Taây Sôn laø moät phong traøo ñòa phöông taïi

vuøng Qui Nhôn, chæ khôûi leân nhaèm soaùn ñoaït ngoâi vò cuûa doøng hoï Nguyeãn, moät doøng hoï maø

hoï xem laø chính thoáng töø gaàn 2 theá kyû nay.

Coøn moät lyù do phaùt khôûi töø söï chia reõ trong noäi boä Taây Sôn cuõng ñoùng moät vai troø raát quan

troïng trong vieäc Taây Sôn khoâng quyeát lieät ñaùnh vaø giöõ laáy ñaát Nam Kyø. Sau naêm 1785,

Nguyeãn Hueä vöøa ñaùnh chieám Phuù Xuaân, theo lôøi coá vaán cuûa Nguyeãn Höõu Chænh, ñem quaân

ra ñaùnh Baéc Haø. Nguyeãn Nhaïc vì sôï Nguyeãn Hueä chuyeân quyeàn, neân voäi vaõ mang quaân ra

Baéc vaø eùp buoäc Nguyeãn Hueä phaûi ruùt quaân veà Phuù Xuaân. Töø ñoù ñaõ coù maâu thuaãn trong noäi

boä giöõa hai anh em Nguyeãn Nhaïc vaø Nguyeãn Hueä, ñeán noãi Nguyeãn Hueä phaûi mang quaân vaøo

vaây thaønh Qui Nhôn, nhöng roài hoï cuõng taïm thôøi giaûng hoøa ñöôïc vôùi nhau. Tuy nhieân, keå töø

ñoù, quyeàn bính ñaõ ñöôïc phaân ñònh roõ raøng: Nguyeãn Nhaïc laøm Trung Öông Hoaøng Ñeá, cai

quaûn töø Quaûng Ngaõi ñeán Bình Thuaän; Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä cai quaûn töø Quaûng Nam

ra Baéc; vaø Ñoâng Ñònh Vöông Nguyeãn Löõ cai quaûn töø Bình Thuaän vaøo Haø Tieân. Chính söï

phaân chia quyeàn haønh naày ñaõ gaây ra moät loã hoûng quaân söï lôùn taïi mieàn Nam, vì Ñoâng Ñònh

Vöông Nguyeãn Löõ chöa bao giôø laø ñoái thuû cuûa Nguyeãn AÙnh, vaø coù leõ trong ñôøi cuûa Nguyeãn

AÙnh, oâng ta chæ khieáp sôï moãi moät mình Nguyeãn Hueä maø thoâi. Cuõng chính söï phaân chia quyeàn

haønh naày ñaõ ñaåy Nguyeãn Hueä ñi xa caùi vuøng caàn söï coù maët cuûa Nguyeãn Hueä nhieàu nhaát, ñoù

laø vuøng ñaát phía Nam, nôi coù söï caùt cöù cuûa Nguyeãn AÙnh. Vaø coù leõ cuõng chính söï phaân chia

quyeàn haønh naày ñaõ coâ laäp caùc löïc löôïng thieän chieán cuûa Taây Sôn vaø haäu quaû cuoái cuøng laø söï

suïp ñoå cuûa Taây Sôn vaøo naêm 1802.

(IX) Nguyeãn AÙnh Caàu Vieän Xieâm La Veà Ñaùnh Ñaát Nam Kyø:

278

Thaáy binh löïc cuûa Nguyeãn AÙnh ñaõ hoaøn toaøn kieät queä neân Nguyeãn Löõ vaø Nguyeãn Hueä ruùt

quaân veà Qui Nhôn, ñeå phoø maõ Tröông vaên Ña ôû laïi giöõ thaønh Gia Ñònh. Trong khi Nguyeãn

AÙnh ñang laån troán treân ñaûo Thoå Chaâu thì taøn quaân cuûa oâng ta vaãn tieáp tuïc hoaït ñoäng taïi vuøng

Gia Ñònh. Ñaàu naêm Giaùp Thìn 1784, phoø maõ Tröông vaên Ña môû cuoäc haønh quaân taûo thanh

taøn quaân Nguyeãn AÙnh taïi vuøng Taân Hoøa (Gia Ñònh), caùc töôùng cuûa Nguyeãn AÙnh bò ñaïi baïi

neân phaûi troán sang Xieâm baèng ñöôøng boä. Trong khi ñoù thì Chaâu vaên Tieáp ñaõ coù maët taïi Xieâm

ñeå caàu cöùu ñeán söï trôï giuùp cuûa Xieâm vöông. Vua Rama I ñoàng yù göûi quaân sang ñaùnh Taây

Sôn vôùi ñieàu kieän Nguyeãn AÙnh phaûi ñích thaân qua chaàu vua Xieâm. Vöøa ñöôïc chieáu chæ cuûa

Xieâm vöông, Tieáp baêng ñöôøng boä veà Vieät Nam ñeå baùo tin cho Nguyeãn AÙnh. Ñaàu naêm 1784,

vua Xieâm laïi sai töôùng Thaùt Sæ Ña ñem thuûy quaân ñeán Haø Tieân, laáy côù laø ñeå ñöa Nguyeãn

AÙnh sang Xieâm, nhöng thöïc chaát laø thò uy caùi vöông trieàu thoái naùt cuûa Nguyeãn AÙnh, buoäc

Nguyeãn AÙnh phaûi sang chaàu vua Xieâm nhö moät nöôùc chö haàu. Thaáy khoâng theå ñöông cöï

ñöôïc vôùi Taây Sôn, neân thaùng 2 naêm 1784, Nguyeãn AÙnh ñaõ ñích thaân troán sang Xieâm ñeå caàu

vieän vôùi Xieâm vöông, nhöng thöïc chaát laø ñeå chaàu vua Xieâm La nhö moät nöôùc chö haàu, mong

ñöôïc Xieâm vöông chaáp thuaän ñöa quaân sang ñaùnh Vieät Nam. Thaùng 6 naêm 1784, Xieâm

vöông sai 2 töôùng Chieâu Söông vaø Chieâu Taêng(19)

ñem 20.000 thuûy binh vôùi 300 chieán

thuyeàn, cuøng vôùi 30.000 lính boä binh sang ñaùnh Taây Sôn vôùi danh nghóa laø giuùp Nguyeãn AÙnh,

thöïc chaát thôøi ñoù luùc naøo Xieâm La cuõng mong thoân tính troïn veïn vuøng ñaát Nam Kyø maàu môõ

naày. Nguyeãn AÙnh cöû Chaâu vaên Tieáp laøm Bình Taây Ñaïi Ñoâ Ñoác, chæ huy caùc ñaïo quaân cuûa

Nguyeãn AÙnh. Thaùng 7 naêm 1784, quaân Xieâm tieán chieám Raïch Giaù, Traán Giang, Ba Thaéc, Traø

OÂn, Sa Ñeùc. Tuy nhieân, vöøa ñeán Maân Thít thì Chaâu vaên Tieáp töû traän. Quaân Xieâm ñeán Vieät

Nam vôùi thaùi ñoä tròch thöôïng cuûa moät maãu quoác, chuùng thaúng tay cöôùp boùc vaø taøn saùt daân

laønh. Phoø maõ Tröông vaên Ña bieát theá mình yeáu hôn, khoâng theå laáy 1 choïi 5, neân moät maët oâng

ñaõ cho lui quaân veà Gia Ñònh ñeå baûo toaøn löïc löôïng, moät maët caáp baùo veà Qui Nhôn. Thaùng 12

naêm 1784, Long Nhöôïng Töôùng Quaân Nguyeãn Hueä ñem quaân vaøo Nam cöùu öùng. Vaøo ñeâm

19 raïng 20 thaùng 1 naêm 1785, duø quaân soá ít hôn moät phaàn tö quaân soá cuûa Xieâm La vaø

Nguyeãn AÙnh, nhöng vò töôùng baùch chieán baùch thaéng naøy ñaõ ñaùnh phuû ñaàu quaân Xieâm moät

traän ñeå ñôøi taïi vuøng Raïch Gaàm Xoaøi Muùt, thuoäc tænh Myõ Tho baây giôø. Trong traän naøy, quaân

Xieâm cheát treân moät vaïn röôõi. Chieâu Söông vaø Chieâu Taêng phaûi thu goùp taøn quaân chaïy theo

ñöôøng boä veà Xieâm La, coøn Nguyeãn AÙnh phaûi troán chaïy veà vuøng Traán Giang (vuøng Caàn Thô

ngaøy nay). Traän chieán thaéng veû vang cuûa quaân Taây Sôn taïi Raïch Gaàm Xoaøi Muùt nhö theá aáy

maø söû thaàn trieàu Nguyeãn laïi cheùp raèng: “Khi tôùi nôi, Hueä ñaùnh vaøi traän khoâng ñöôïc, coù yù

muoán lui binh, nhöng nhôø coù phaûn thaàn baøy keá, Hueä môùi mai phuïc taïi Saàm Giang vaø ôû Xoaøi

Muùt, roài duï quaân Xieâm tôùi ñaùnh. Quaân Xieâm do khoâng raønh ñòa theá, laïi yû thaéng traän neân bò

loït vaøo voøng phuïc kích cuûa hai ñaïo quaân thuûy boä cuûa Nguyeãn Hueä. Chieâu Taêng vaø Chieâu

Söông gom quaân soáng soùt coøn ñöôïc vaøi ngaøn, nhaém neûo Chaân laïp maø chaïy.” Tuy nhieân,

chính saùch Ñaïi Nam Chính Bieân Lieät Truyeän cuõng phaûi thöøa nhaän veà vò anh huøng Nguyeãn

Hueä nhö sau: “Nguyeãn Hueä boán laàn vaøo ñaùnh Gia Ñònh, moãi khi ra traän ñeàu daãn ñaàu caùc só

toát, hieäu leänh raát nghieâm, quaân binh ñeàu neå phuïc.”(20)

Sau khi taøn quaân Xieâm La boû chaïy veà nöôùc, Baù Ña Loäc vaø Nguyeãn AÙnh cuõng phaûi chaïy

troán ra caùc ñaûo nhoû trong vònh Xieâm La. Trong côn tuyeät voïng, Nguyeãn AÙnh ñaõ thuùc giuïc Baù

Ña Loäc ñöa hoaøng töû Caûnh sang Phaùp vôùi nhieàu ñieàu kieän thuaän lôïi cho caû Phaùp laãn Baù Ña

Loäc trong vieäc truyeàn ñaïo taïi Vieät Nam. Sau traän Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt, nghóa quaân Taây Sôn

279

truy kích taøn quaân Nguyeãn AÙnh moät caùch raùo rieát, neân Nguyeãn AÙnh laïi phaûi boû chaïy ra ñaûo

Thoå Chaâu, nhöng roài cuõng bò quaân Taây Sôn truy naõ quaù gaét, phaûi chaïy sang ñaûo Coå Coát.

Thaùng 3 naêm 1785, teân Cai Cô Trung ñem 200 quaân cuøng 5 chieác thuyeàn cuûa giaëc Xieâm ñeán

ñoùn Nguyeãn AÙnh sang chaàu Xieâm vöông taïi Voïng Caùc. Xieâm vöông Rama I, khoâng cho

Nguyeãn AÙnh vaøo thaønh neân AÙnh vaø ñoaøn tuøy tuøng phaûi truù nguï ôû Long Kyø, ngoaïi oâ thaønh

Voïng Caùc.

(X) Nguyeãn AÙnh Taùi Chieám Nam Kyø:

Thaùng 4 naêm 1785, Long Nhöôïng Töôùng Quaân Nguyeãn Hueä ruùt quaân veà Qui Nhôn, giao

Gia Ñònh laïi cho Ñoâ UÙy Ñaëng vaên Traán. Thaùng 5 naêm 1786, Long Nhöôïng Töôùng Quaân

chieám thaønh Phuù Xuaân, roài tieán thaúng ra Thaêng Long tieâu dieät hoï Trònh. Vua Thaùi Ñöùc phong

cho Nguyeãn Hueä laøm Baéc Bình Vöông. Keå töø khi hoï Trònh ôû phöông Baéc ñaõ bò tieãu tröø, Baéc

Bình Vöông vaãn ñeå cho vua Leâ trò vì phöông Baéc, nhöng vua Leâ Chieâu Thoáng laïi sôï caûnh

chuùa Trònh taùi dieãn neân ñaõ sang Taøu caàu cöùu vôùi nhaø Thanh. Trong khi veà maët Baéc, quaân Taây

Sôn phaûi doàn heát noã löïc ñaùnh baïi quaân Trònh, roài laïi phaûi ñöông ñaàu vôùi giaëc Maõn Thanh,

neân khoâng coøn löïc löôïng ñaâu nöõa ñeå maø traán giöõ thaønh Gia Ñònh. Tuy vaäy vua Thaùi Ñöùc vaãn

phong cho Tieát Cheá Nguyeãn Löõ laøm Ñoâng Ñònh Vöông vaø giao cho traán thuû thaønh Gia Ñònh

vôùi moät soá quaân khieâm nhöôøng(21)

.

Sau hôn moät naêm trôøi chaàu chöïc maø vaãn khoâng ñöôïc söï trôï giuùp cuûa Xieâm vöông, neân

thaùng 7 naêm 1787, Nguyeãn AÙnh cuøng ñoaøn tuøy tuøng cuûa oâng ñang ñeâm boû troán veà nöôùc. Khi

veà nöôùc, Nguyeãn AÙnh laïi gaëp dòp may laø quan Chöôûng Cô cuûa Taây Sôn ôû Long Xuyeân laø

Nguyeãn vaên Tröông ñem quaân veà qui thuaän vôùi Nguyeãn AÙnh. Nhö vaäy, khoâng ñaùnh maø ñaõ

chieám ñöôïc vuøng Long Xuyeân. Sau ñoù chính Nguyeãn vaên Tröông daãn quaân ñi ñaùnh Taây Sôn

taïi caùc vuøng Traø OÂn, Caàn Giôø... Beân caïnh ñoù, caùc töôùng gioûi bò Taây Sôn ñaùnh tan raõ tröôùc

ñaây cuõng ñem taøn quaân chaïy veà theo Nguyeãn AÙnh raát ñoâng nhö caùc oâng Leâ Vaên Quaân vaø

Döông Coâng Tröøng, vaân vaân. Chính nhôø vaäy maø theá löïc cuûa Nguyeãn AÙnh trong Nam hoài naøy

maïnh leân raát nhanh.

Trong khi ñoù, khi Ñoâng Ñònh Vöông Nguyeãn Löõ nghe tin caùc töôùng cuûa mình laøm phaûn

theo veà vôùi Nguyeãn AÙnh neân ruùt quaân veà Traán Bieân, roài sau ñoù ruùt lui veà Qui Nhôn. Trong ba

anh em nhaø Taây Sôn, thì Ñoâng Ñònh Vöông Nguyeãn Löõ khoâng coù khieáu veà quaân söï. OÂng chæ

coù coát caùch cuûa moät nhaø tu, khoâng chuû tröông saùt haïi sinh linh, neân oâng khoâng tha thieát maáy

vôùi vieäc tranh huøng vôùi Nguyeãn AÙnh. Chính vì theá maø Nguyeãn AÙnh môùi coù ñaát duïng voõ ôû

phöông Nam. Neáu taøi naêng cuûa Nguyeãn Löõ chæ caàn baèng phaân nöûa cuûa Nguyeãn Hueä thì coù leõ

cuïc dieän thaønh Gia Ñònh ñaõ khaùc. Duø Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä bieát roõ nguy cô phuïc hoài

cuûa Nguyeãn AÙnh cuõng nhö nhöõng vieäc laøm baát keå haäu quaû laâu daøi cho daân toäc Vieät Nam veà

sau naøy cuûa Nguyeãn AÙnh, nhöng hieän tình ngoaøi Baéc baáy giôø caàn söï lo laéng cuûa vua Quang

Trung hôn, neân ngaøi khoâng coøn ñuû nhaân löïc vaät löïc ñeå tieâu dieät Nguyeãn AÙnh trong giai ñoaïn

naøy.

Naêm 1788, trong keá hoaïch taïo theâm vaây caùnh cho mình, Nguyeãn AÙnh ñaõ gaû coâng chuùa

Ngoïc Du cho Voõ Taùnh khi oâng naøy mang theo hôn moät vaïn quaân ñeán vôùi Nguyeãn AÙnh.

Thaùng 2 naêm 1788, Nguyeãn AÙnh ñaùnh chieám 4 ñoàn taïi vuøng Vónh Traán, roài thaùng 8 naêm

1788, töø caên cöù Hoài Oa Nöôùc Xoaùy, nay laø vuøng Long Höng, Laáp Voø, tænh Ñoàng Thaùp,

Nguyeãn AÙnh ñöa quaân chieám laïi thaønh Gia Ñònh. Nhö vaäy, tính ñeán naêm 1789, trong khi

280

quaân ñoäi Taây Sôn ñang raùo rieát chuaån bò choáng ngoaïi xaâm töø phöông Baéc, thì Nguyeãn AÙnh

ñaõ nhaân cô hoäi naøy caàu vieän vôùi Xieâm vaø vôùi Phaùp ñeå mua vuõ khí vaø huaán luyeän quaân ñoäi

ñaùnh chieám thaønh Gia Ñònh. Nguyeãn AÙnh muoán nhaân cô hoäi naøy cuûng coá vaø bieán thaønh Gia

Ñònh thaønh moät caên cöù haäu caàn vöõng chaéc cho cuoäc chieán vôùi Taây Sôn. Hôn theá nöõa, ñaàu

naêm 1789, khi hay tin quaân Thanh ñang traøn sang xaâm chieám nöôùc ta theo lôøi caàu vieän cuûa

Leâ Chieâu Thoáng, Nguyeãn AÙnh beøn sai söù thaàn Phan vaên Troïng vaø Laâm Ñeà mang quoác thö

cuøng 50 vaïn caân gaïo sang trôï giuùp cho quaân xaâm laêng Maõn Thanh. Laïi moät laàn nöõa, trôøi baát

dung gian, chöa tôùi nôi thì ñoaøn chôû löông cho giaëc Thanh bò baõo ñaùnh chìm. Theá laø Nguyeãn

AÙnh khoâng ñöôïc Thanh trieàu ghi coâng trong cuoäc xaâm laêng naøy. Ñaõ vaäy, sau khi baïi traän,

Thanh trieàu chaúng nhöõng khoâng phuïc thuø maø coøn toû ra hoøa hoaõn vôùi Taây Sôn baèng caùch

phong vöông cho Nguyeãn Hueä.

Vaøo ngaøy 14 thaùng 7, naêm 1789, trong chuyeán trôû laïi Vieät Nam, Baù Ña Loäc daãn ñöôøng

cho moät soá voõ quan Phaùp qua ñaàu quaân vôùi Nguyeãn AÙnh theo söï saép xeáp cuûa Baù Ña Loäc vaø

boä Vieãn Chinh Phaùp. Thaønh Saøi Goøn do Nguyeãn AÙnh ra lònh xaây vaøo naêm 1790 laø do Olivier

de Puymanuel ñöùng chæ huy xaây döïng, vôùi chieàu cao khoaûng 4.80 meùt, toaøn baèng ñaù ong

Bieân Hoøa, coù hình luïc laêng. Tuy nhieân, ñeán naêm 1835, sau khi ñaùnh deïp ñöôïc nghóa binh Leâ

vaên Khoâi, vua Minh Maïng ñaõ cho san baèng thaønh naøy. Nhö vaäy moät caùi thaønh kieân coá vaø toán

keùm nhö vaäy chæ ñöôïc xöû duïng coù 45 naêm maø thoâi. Khoâng bieát vua Minh Maïng nghó gì khi

ngaøi giaän caù cheùm thôùt nhö vaäy, chæ vì giaän “giaëc Khoâi,” maø ngaøi nôõ phaù boû thaønh luõy phoøng

thuû cuûa vuøng ñaát maø môùi vaøi chuïc naêm tröôùc chính cha cuûa ngaøi ñaõ ñöôïc ngöôøi daân taïi ñaây

che daáu vaø baûo veä. Sau khi phaù boû thaønh Gia Ñònh thæ ngaøi chæ xaây laïi moät caùi thaønh goïi laø

“laáy coù”, chöù quy moâ thì nhoû hôn thaønh Gia Ñònh tröôùc nhieàu. Chính vì theá maø khi quaân Phaùp

tieán ñaùnh Gia Ñònh, chuùng khoâng bò moät trôû ngaïi naøo trong vieäc ñaùnh chieám ngoâi thaønh môùi

naøy. Theo Tröông Vónh Kyù thì trung taâm pheá thaønh Gia Ñònh laø khoaûng khu nhaø thôø Ñöùc Baø

vì khi ñaøo moùng xaây nhaø thôø Ñöùc Baø, ngöôøi ta baét gaëp moät lôùp tro, caây, gaïch vaø ñaù chaùy luïn

vuïn coù beà daøy treân 3 taác, coù leõ ñaây laø kho löông thöïc cuûa nghóa binh Leâ vaên Khoâi bò quaân

cuûa vua Minh Maïng ñoát vaøo naêm 1835. Trong ñoáng tro vuïn naøy coù raát nhieàu tieàn ñieáu, tieàn

keõm bò löûa chaùy quyeän laïi thaønh khoái, nhöng vaãn coøn thaáy nhieàu ñoàng tieàn chöa bò tan chaûy

hoaøn toaøn. Vaøo naêm 1926, thôï ñaøo moùng xaây nhaø laàu ôû ñöôøng Catinat (ñöôøng Töï Do baây

giôø), coù gaëp döôùi beà saâu khoaûng 5 hay 6 thöôùc, moät neàn ñaù ong hình luïc laêng. Vaøo naêm 1935,

thôï xaây caát ñaøo thaáy ôû nhaø thöông Ñoàn Ñaát, goùc ñöôøng La Grandieøre (ñöôøng Gia Long sau

naøy) vaø ñöôøng Lafont (ñöôøng Chu Maïnh Trinh), môù ñaù ong hình luïc laêng. Theo nhaø khaûo coå

Charles Lemire thì ñöôøng Lagrandieøre chính laø con ñöôøng ñaép treân haøo cuûa pheá thaønh Gia

Ñònh ngaøy tröôùc. Hieän nhöõng taûng ñaù ong luïc laêng naøy vaãn coøn ñöôïc löu tröõ trong Baûo Taøng

Vieän trong vöôøn Baùch Thaûo Thò Ngheø.

(XI) Döôõng Hoå Di Hoïa:

Sau khi ñaõ ñaùnh ñuoåi quaân Thanh ra khoûi bôø coõi, quaàn thaàn ñeà nghò vua Quang Trung neân

nhaân cô hoäi khí theá quaân só ñang leân vaø nhaân daân ñang naùo nöùc ñöôïc gom veà moät moái döôùi

söï laõnh ñaïo saùng suoát cuûa vua Quang Trung neân mang quaân ñaùnh thaúng vaøo Gia Ñònh tieâu

dieät moái di hoïa Nguyeãn AÙnh, nhöng vua Quang Trung ñaõ khoâng laøm nhö vaäy. Ngaøi ñaõ noùi:

“Tieâu dieät moät löïc löôïng voïng ngoaïi vaø khoâng coù thöïc löïc cuûa Nguyeãn AÙnh ñoái vôùi ta khoâng

khoù. Tieâu dieät Nguyeãn AÙnh baây giôø thaät deã nhö beû gaõy caønh khoâ cuûi muïc. Ta coù theå ñem

281

quaân töø Thaêng Long vaøo thaúng Gia Ñònh vaø dieät goïn Nguyeãn AÙnh. Tuy nhieân, nhö caùc khanh

thaáy ñoù, nhaân daân ta ñaõ ñoà thaùn vì thuø trong giaëc ngoaøi naøy quaù laâu roài. Nay vöøa qua côn

binh löûa vôùi nhaø Thanh, ta khoâng nôõ naøo ñaåy daân toäc mình vaøo moät cuoäc chieán tranh khaùc

vôùi Nguyeãn AÙnh ngay trong luùc naøy. Thoâi, haõy cho nhaân daân ta höôûng thaùi bình vaøi naêm roài

haún tính.”

Vì haïnh phuùc vaø söï an nguy cuûa nhaân daân maø vua Quang Trung ñaõ khoâng mang quaân

ñaùnh thaúng vaøo Gia Ñònh sau khi tieâu dieät quaân Thanh, nhöng Nguyeãn AÙnh thì ngöôïc laïi, oâng

ta ñaõ nhaân cô hoäi naøy maø vaøo thaùng 3 naêm 1790 cho xaây laïi thaønh Gia Ñònh. Thaønh ñöôïc xaây

theo kieåu hình baùt giaùc, chung quanh coù haøo saâu bao boïc. Phaûi noùi ngay khi coøn ôû beân Xieâm

thì ngöôøi cuûa Nguyeãn AÙnh ñaõ chieâu moä ñöôïc taïi Gia Ñònh moät soá khaù ñoâng binh só, vaø vieäc

chieâu moä naøy vaãn keùo daøi lieân tuïc, cho ñeán naêm 1790 thì Nguyeãn AÙnh ñaõ coù treân 30.000

quaân taïi Gia Ñònh. Ñeå döï tröõ löông thöïc vaø quaân nhu cho chieán tranh, Nguyeãn AÙnh ñaõ ra leänh

cho nhaân daân mieàn Nam phaûi giao noäp haøng naêm. Neáu ai noäp ñöôïc nhieàu thì ñöôïc mieãn ñi ra

traän, hoaëc mieãn ñi lao dòch taïi chieán tröôøng. Ngoaøi ra, naêm 1790, trong khi quaân ñoäi chôø ñôïi

ra maët traän, Nguyeãn AÙnh söû duïng löïc löôïng quaân lính naøy ñeå caøy caáy thu hoaïch theâm luùa

thoùc. Veà giao thöông vôùi nöôùc ngoaøi taïi thöông caûng Gia Ñònh, Nguyeãn AÙnh buoäc caùc taøu

buoân ngoaïi quoác chæ baùn caùc thöù saét, gang, chì vaø löu huyønh cho nhaø nöôùc maø thoâi. Ñeán

thaùng 6 naêm 1790, Nguyeãn AÙnh laïi ñöa quaân ñaùnh chieám thaønh Bình Thuaän.

Sau khi ñaõ daøn xeáp xong cuoäc bang giao vôùi nhaø Thanh, ñaàu naêm 1792, vua Quang Trung

quyeát ñònh môû cuoäc taán coâng lôùn tieâu dieät toaøn boä löïc löôïng cuûa Nguyeãn AÙnh ôû Gia Ñònh.

Theo keá hoaïch, nhaø vua döï tính môû cuoäc haønh quaân vôùi khoaûng 30 vaïn quaân, taûo thanh toaøn

boä löïc löôïng voïng ngoaïi cuûa Nguyeãn AÙnh. Ngaøi seõ cho boä binh theo ñöôøng nuùi vaøo ñaùnh Gia

Ñònh, coøn thuûy quaân seõ vaøo traán ñoùng Coân Sôn, Phuù Quoác, roài ñoå boä leân Haø Tieân, roài theo

ñöôøng Kieân Giang, qua Long Xuyeân ñeå ñaùnh leân Saøi Goøn. Coøn vua Quang Trung vaø Nguyeãn

Nhaïc seõ ñem quaân thuûy boä ñaùnh thaúng xuoáng Bieân Hoøa vaø Gia Ñònh. Laàn naøy vua Quang

Trung quyeát tieâu dieät moái di haïi “Coõng raén caên gaø nhaø” cuûa Nguyeãn AÙnh neân Ngaøi quye át

bao vaây vaø tieâu dieät trieät ñeå toaøn boä löïc löôïng cuûa Nguyeãn AÙnh. Trong khi ñoù taïi Gia Ñònh,

Nguyeãn AÙnh luoân thaäp thoø lo sôï vaø maát aên maát nguû tröôùc keá hoaïch haønh quaân qui moâ cuûa

vua Quang Trung, vaø con ngöôøi chuyeân “coõng raén caén gaø nhaø” aáy laïi moät laàn nöõa vieát thö

qua caàu cöùu vôùi Xieâm vöông, yeâu caàu quaân Xieâm ñaùnh vaøo Ngheä An ñeå chia bôùt löïc löôïng

baùch chieán baùch thaéng cuûa vua Quang Trung. Thaùng 8 naêm 1792, vua Quang Trung truyeàn

hòch cho nhaân daân caùc vuøng Quaûng Ngaõi vaø Qui Nhôn, noùi roõ ñaàu naêm 1793, quaân Taây Sôn

seõ haønh quaân tieâu dieät quaân Nguyeãn AÙnh. Vua Quang Trung khuyeân nhaân daân caùc vuøng naøy

khoâng neân lo sôï veà söï ñoàn ñaïi veà boïn giaëc Xieâm cuõng nhö nhoùm ngöôøi Taây döông ñang trôï

giuùp cho Nguyeãn AÙnh. Nhaø vua yeâu caàu nhaân daân hai phuû Quaûng Ngaõi vaø Qui Nhôn haõy vì

quyeàn lôïi cuûa ñaát nöôùc, haõy saün saøng yeåm trôï quaân Taây Sôn tieán ñaùnh Gia Ñònh. Tuy nhieân,

ñònh meänh khaéc nghieät vôùi Quang Trung Ñaïi Hoaøng Ñeá vaø khaéc nghieät luoân caû vôùi nhaân daân

Vieät Nam khi vò hoaøng ñeá baùch chieán baùch thaéng, moät ñôøi chæ bieát ñeán daân ñeán nöôùc naøy

phaûi yeåu meänh. Vua Quang Trung baêng haø vaøo ngaøy 16 thaùng 9, naêm 1792, ñeå laïi söï thöông

tieác vaø ngaäm nguøi cho daân chuùng caû nöôùc. Tröôùc khi qua ñôøi, Ngaøi vaãn coøn toû ra lo laéng cho

vaän meänh cuûa ñaát nöôùc, vì bieát raèng baûn chaát coá höõu cuûa Nguyeãn AÙnh laø saün saøng ñem caùc

theá löïc ngoaïi bang veà daøy xeùo ñaát nöôùc, saün saøng daâng ñaát daâng bieån cho ngoaïi bang ñeå laáy

laïi chieác ngai vaøng cho doøng hoï, baát keå söï an nguy cuûa daân toäc.

282

Keå töø sau khi vua Quang Trung baêng haø, aáu chuùa Taây Sôn khoâng phaûi laø ñoái thuû vôùi con

caùo giaø Nguyeãn AÙnh, theá nhöng Nguyeãn AÙnh phaûi maát ñeán 10 naêm sau môùi haï ñöôïc aáu chuùa

Taây Sôn. Naêm 1793, ngay sau khi vua Quang Trung baêng haø, Nguyeãn AÙnh cuøng caùc boä töôùng

Voõ di Nguy, Nguyeãn vaên Tröông, Voõ Taùnh, Nguyeãn huyønh Ñöùc, Nguyeãn vaên Thaønh, vaø Leâ

vaên Duyeät ñem binh thuyeàn ra ñaùnh Qui Nhôn, khoâng chieám ñöôïc Qui Nhôn, nhöng quaân cuûa

Nguyeãn AÙnh chieám ñöôïc caùc vuøng Phuù Yeân, Bình Khöông, Dieân Khaùnh, Bình Thuaän.

Nguyeãn AÙnh cho quaân tieáp tuïc vaây thaønh Qui Nhôn, nhöng ñaùnh maõi maø khoâng laáy ñöôïc

thaønh. Cuoái naêm 1793, vua Caûnh Thònh sai Thaùi UÙy Phaïm Coâng Höng cuøng Hoä giaù Nguyeãn

vaên Huaán, Tö leä Leâ Trung, vaø Tö maõ Ngoâ vaên Sôû ñem 17.000 quaân cuøng 80 thôùt voi, hôïp

cuøng vôùi Ñoâ ñoác Hoå, Chöôûng cô Thieâm ñem hôn 30 chieán thuyeàn vaøo cöùu vieän Qui Nhôn.

Nguyeãn AÙnh thaáy theá khoâng choáng noåi neân ñaõ ruùt quaân veà Gia Ñònh. Naêm 1798, Nguyeãn

AÙnh cöû Ñoâng Cung Thò Hoïc Ngoâ Nhaân Tònh vaø Kyù luïc Vónh Traán laø Phaïm Thaän ñi söù sang

Taøu gaëp vua Leâ Chieâu Thoáng ñeå cuøng nhau caàu vieän vôùi nhaø Thanh vôùi hy voïng seõ ñöôïc vua

Leâ ñoàng yù cuøng vôùi phaùi boä caàu vieän ñeán caàu vieän vôùi vua nhaø Thanh, nhöng qua tôùi Quaûng

Ñoâng thì ñöôïc bieát vua Leâ ñaõ maát, neân phaùi boä caàu vieän ñaønh phaûi quay trôû veà. Hoài naøy Baù

Ña Loäc ñaõ quay trôû laïi Ñoâng Döông, nhöng khoâng mang laïi keát quaû naøo töø Phaùp Hoaøng, neân

Baù Ña Loäc ñaõ töï yù quyeân goùp tieàn baïc vaø mua suùng oáng taøu beø cho Nguyeãn AÙnh. Thaùng 11

naêm 1794, Toång quaûn Traàn quang Dieäu vaø Tö leä Leâ Trung ñem quaân vaøo ñaùnh caùc thaønh

Dieân Khaùnh, Phan Rang vaø Phan Rí, quaân cuûa Nguyeãn AÙnh thua phaûi chaïy trôû veà Gia Ñònh.

Naêm 1795, Nguyeãn AÙnh giao cho Ñoâng cung Caûnh ôû laïi giöõ thaønh Gia Ñònh coøn mình thì

mang quaân ra ñaùnh Dieân Khaùnh, nhöng khoâng phaù ñöôïc. Ñeán naêm 1796, vôùi söï trôï giuùp veà

vuõ khí vaø tieàn baïc cuûa Baù Ña Loäc, Nguyeãn AÙnh cho ñoùng theâm taøu chieán vaø taêng cöôøng quaân

ñoäi. Thaùng 4 naêm 1797, Nguyeãn AÙnh vaø Ñoâng cung Caûnh caát quaân ñaùnh Qui Nhôn, tuy

nhieân, quaân löông töø Gia Ñònh ra bò gioù ngöôïc, ñeán tieáp teá khoâng kòp, neân Nguyeãn AÙnh phaûi

ruùt quaân veà.

Thaùng 2 naêm 1799, Nguyeãn AÙnh sai Khaâm sai Thoáng binh Cai cô Nguyeãn vaên Thoaïi vaø

Cai Ñoäi Löu Phöôùc Töôøng ñem quoác thö sang caàu vieän vôùi Xieâm vöông. Vua Xieâm nhaân cô

hoäi naøy muoán ñaùnh chieám Vieät Nam neân cho moät vò Ñaïi töôùng Xieâm ñieàu ñoäng quaân qua hai

ngaõ: töø Chaân Laïp qua vaø töø Vaïn Töôïng qua ñöôøng Ngheä An ñaùnh xuoáng Phuù Xuaân. Tuy

nhieân, khoâng thaáy söû lieäu cuûa Xieâm La noùi veà cuoäc xaâm laêng naøy. Trong khi ñoù trieàu ñình

cuûa aáu chuùa Taây Sôn raát roái ren, caùc töôùng chia reõ vaø tìm caùch haõm haïi laãn nhau. Moät soá caùc

töôùng ñang ñoùng quaân vuøng phía Nam Qui Nhôn laàn löôït keùo ra veà haøng vôùi Nguyeãn AÙnh.

Cuoái naêm 1799, Nguyeãn AÙnh tieán chieám Qui Nhôn, vaø cuõng cuøng naêm aáy, Baù Ña Loäc ñang

cuøng ñi vieãn chinh vôùi Nguyeãn AÙnh taïi Qui Nhôn bò beänh maø maát. Nguyeãn AÙnh keùo quaân veà

Gia Ñònh vaø löu Voõ Taùnh cuøng Ngoâ Toøng Chaâu ôû laïi giöõ thaønh Qui Nhôn. Naêm 1800, Traàn

quang Dieäu vaø Voõ vaên Duõng ñem quaân vaøo vaây thaønh Qui Nhôn. Nhaân cô hoäi naøy, Nguyeãn

AÙnh löu Nguyeãn vaên Thaønh ôû laïi caàm cöï vôùi quaân cuûa Traàn quang Dieäu, sai caùc töôùng

Nguyeãn vaên Tröông vaø Phaïm vaên Nhaân ñem thuûy binh ra ñaùnh cöûa Thuaän An, cuøng Hoaøng

vaên Töï vaø Baïch vaên Ñoaøi theo ñöôøng boä ra ñaùnh Phuù Xuaân. AÁu chuùa Taây Sôn ñích thaân ñem

quaân ra nghinh chieán nhöng bò thua phaûi chaïy ra Baéc Haø. Ngaøy moàng 3 thaùng 5 naêm 1801,

Nguyeãn AÙnh keùo quaân vaøo Phuù Xuaân.

Phaûi thaät tình maø noùi, ngöôøi daân xöù Nam Kyø luùc naøo cuõng laø nhöõng con ngöôøi coù nhaân coù

nghóa, chính vì vaäy maø luùc naøo hoï cuõng nhôù ôn caùc chuùa Nguyeãn ñaõ daøy coâng môû coõi. Vaø

283

cuõng chính vì vaäy maø trong cuoäc tranh chaáp giöõa Taây Sôn vaø caùc chuùa Nguyeãn, ngöôøi daân

Nam Kyø luùc naøo cuõng ngaõ haún veà phía chuùa Nguyeãn. Sau khi Taân Chính Vöông vaø Thaùi

Thöôïng Vöông ñaõ bò quaân Taây Sôn gieát cheát, hoï ñoàng loøng suy toân Nguyeãn AÙnh leân ngoâi

Nguyeân Soaùi, vaø vì theá heã ôû ñaâu nghe noùi coù Nguyeãn AÙnh boân taåu tôùi laø hoï ñeàu tôùi giuùp.

Chính vì vaäy maø chuùng ta thaáy treân böôùc ñöôøng löu vong cuûa Nguyeãn AÙnh, beân caïnh oâng ta

luoân coù nhieàu töôùng taøi theo phoø taù nhö Nguyeãn vaên Thoaïi(22)

, Nguyeãn höõu Thoaïi, Traàn xuaân

Traïch, Cao Phöôùc Trí, Toâng thaát Hoäi, Toân thaát Huy, Hoà vaên Laân, Tröông Phuùc Giaùo, Löu vaên

Trung, Leâ Thöôïng, Nguyeãn vaên Thaønh, Buøi vaên Khoan, Nguyeãn vaên Hoäi, Nguyeãn vaên Huaán,

Traàn vaên Xaï, Traàn phuùc Giai, Toâ vaên Ñoaøi, Nguyeãn vaên Trò, Nguyeãn vaên Toàn(23)

, Nguyeãn

vaên Bình, Nguyeãn vaên Tröông, Phaïm vaên Lieâm, Nguyeãn vaên Nhôn, Ñoã Thaønh Nhaân, Chaâu

vaên Tieáp, Voõ Taùnh, Ngoâ Tuøng Chaâu, Toáng Phöôùc Ñaïm(24)

, Toáng Phöôùc Thieâm, Toáng Phöôùc

Ngoaïn, Döông coâng Tröøng (Caø Mau), Nguyeãn phöôùc Maân, Leâ Thöôïng, Ñoã vaên Höïu, Leâ vaên

Duyeät, Maïc Töû Sanh, Nguyeãn ñöùc Xuyeân, Leâ vaên Quaân, Voõ di Nguy, Nguyeãn tieán Caûnh(25)

,

Mai ñöùc Nghò, Ñoaøn vaên Khoa, Tröông phuùc Dinh, Tröông phuùc Luaät, Nguyeãn vaên Ñònh,

Nguyeãn vaên Nhaøn(26)

, Nguyeãn taán Löôïng(27)

, vaân vaân. Nhöng ñaây cuõng chöa phaûi laø ñieåm

then choát giuùp Nguyeãn AÙnh laáy laïi chieác ngai vaøng cho doøng hoï Nguyeãn. Ñieåm then choát ôû

ñaây laø ngöôøi anh huøng aùo vaûi ñaát Taây Sôn, nguyeãn Hueä, ñaõ ra ñi khi tuoåi coøn quaù treû, ngaøi ñaõ

ra ñi khi nhaân daân vaø ñaát nöôùc raát caàn ngaøi. Chính söï ra ñi cuûa hoaøng ñeá Quang Trung

Nguyeãn Hueä ñaõ daãn ñeán söï suïp ñoå cuûa nhaø Taây Sôn, ñaõ ñöa Nguyeãn AÙnh trôû laïi chieác ngai

vaøng, vaø cuoái cuøng ñaõ ñöa ñaát nöôùc Vieät Nam vaøo moät khuùc quanh môùi: ñuùng 60 naêm sau

ngaøy Nguyeãn AÙnh leân ngoâi, cuõng laø ngaøy maø Phaùp quaân baét ñaàu laøm chuû vuøng ñaát ñaõ töøng

dung chöùa Nguyeãn AÙnh khi xöa.

Trieàu ñaïi nhaø Taây Sôn ñaõ mang laïi moät sinh khí môùi cho daân toäc Vieät Nam vôùi vò vua

baùch chieán baùch thaéng: Quang Trung Ñaïi Hoaøng Ñeá, nhöng vaän nöôùc laïi khoâng may laïi saûn

sanh ra moät con ngöôøi nhö Nguyeãn AÙnh. Duø trieàu ñaïi Taây Sôn khoâng daøi laém, nhöng cuõng ñuû

mang laïi cho daân toäc Vieät Nam moät thôøi kyø ñoåi môùi vôùi nhöõng caûi caùch thöïc tieãn cuûa vua

Quang Trung, nhöng söï yeåu meänh cuûa Ñaïi Ñeá Quang Trung ñaõ khieán cho lòch söû taøn baïo cuûa

thôøi Tröông Phuùc Loan coù cô taùi dieãn. Cheá ñoä quaân chuû cöïc kyø haø khaéc ñaõ ñöôïc Nguyeãn AÙnh

taùi laäp töø aûi Nam Quan ñeán muõi Caø Mau. Neáu nhìn laïi traøo löu tieán hoùa cuûa caùc quoác gia Taây

AÂu vaø Nhaät Baûn thôøi baáy giôø thì chuùng ta seõ thaáy trieàu ñaïi Nguyeãn Gia Long hoaøn toaøn ñi

ngöôïc laïi. Theâm vaøo ñoù, naïn cöôùp ñoaït ruoäng ñaát vaø söùc lao ñoäng cuûa noâng daân töø caùc cöôøng

haøo aùc baù ñöôïc trieàu ñình nhaø Nguyeãn baûo trôï ñaõ xoâ ñaåy ñaát nöôùc Vieät Nam ñeán choã beá taét

ngheøo cuøng. Chính vöông trieàu nhaø Nguyeãn baét ñaàu töø thôøi Gia Long ñaõ bao che cho giai caáp

thoáng trò trôû thaønh cöôøng haøo aùc baù haø hieáp daân laønh. Döôùi thôøi nhaø Nguyeãn, giai caáp ñòa chuû

ñaõ caäy quyeàn yû theá boùc loät noâng daân ñeán taän xöông tuûy. Keû giaøu thì quaù giaøu, giaøu moät caùch

baát bình thöôøng; trong khi ngöôøi ngheøo thì quaù ngheøo, cuõng ngheøo moät caùch raát baát bình

thöôøng. Noùi chung, döôùi thôøi nhaø Nguyeãn, cuoäc soáng cuûa nhaân daân cuøng khoå, loøng ngöôøi ly

taùn vaø oaùn haän quan quaân Nguyeãn trieàu ñeán toät ñoä. Ñoù laø chöa keå ñeán thieân tai baõo luït, roài

giaëc giaõ noåi leân khaép nôi nhöõng mong ñaùnh ñoå cheá ñoä thoái naùt vöøa môùi ñöôïc Nguyeãn AÙnh

giöït daäy. Ngay khi Nguyeãn AÙnh vöøa cöôùp laïi ngoâi baùu töø tay aáu chuùa Taây Sôn, naêm 1807,

moät oâng quan Taây döôùi trieàu Gia Long teân Chaigneau ñaõ vieát nhö sau: “Ñeä nhaát nguõ nieân kyû

nieäm ngaøy Gia Long leân ngoâi cuõng laø ngaøy kyû nieäm söï ñoùi ngheøo cuûa daân chuùng chöa töøng

coù trong lòch söû trieàu Nguyeãn. Daân chuùng khaép nôi voâ cuøng ñoùi khoå, vua quan boùc loät thaäm

284

teä, coâng lyù laø moùn haøng mua baùn, keû giaøu coù theå coâng khai saùt haïi ngöôøi ngheøo vaø tin chaéc

raèng vôùi theá löïc ñoàng tieàn, leõ phaûi seõ ôû trong tay hoï.” Khoâng bieát noùi theá naøo ñaây ñeå cho caïn,

hay vieát cho cuøng veà nhöõng cay nghieät maø Nguyeãn AÙnh ñaõ mang laïi cho nhaân daân Vieät Nam

noùi chung, vaø cho nhaân daân Nam Kyø noùi rieâng. Nhaát laø nhöõng dòp thu thueá laø cô hoäi cho quan

quaân nhaø Nguyeãn boùc loät daân chuùng ñeán taän xöông tuûy, ñeán noãi naêm 1811, Gia Long phaûi

ban haønh moät chieáu chæ qui ñònh: “Ñeán kyø noäp thueá, caùc quan ôû caùc doanh traán phaûi cöû moät

ngöôøi giaùm thu, nghieâm caám laïi dòch vaø ngöôøi giöõ kho kieám côù laøm khoù deã hay yeâu saùch daân

chuùng. Neáu ñeå tai haïi cho daân thì phaûi toäi cheát khoâng tha.” Daân tình ñaõ vaäy maø Nguyeãn AÙnh

vaãn cöù ñoái xöû vôùi caùc coâng thaàn moät caùch taøn teä chæ vì nôm nôùp lo sôï cho söï an nguy cuûa

chieác ngai vaøng. Naêm 1817, vì vuï Nguyeãn vaên Thuyeân laøm moät baøi thô ngoâng ngheânh cuûa

nhaø nho coù khaåu khí, maø Nguyeãn AÙnh eùp buoäc Nguyeãn vaên Thaønh phaûi töï vaãn. Ñeán naêm

1827, vua Minh Maïng cuõng phaûi ra moät ñaïo duï thoáng thieát hôn veà naïn haø hieáp daân laønh trong

vaán ñeà thu goùp luùa gaïo vaø thueá maù. Ñeán naêm 1847, Tham tri Tröông Quoác Duïng laïi daâng thö

leân vua Töï Ñöùc xin nhaø vua xuoáng chæ ra leänh cho quan quaân ñòa phöông bôùt haø hieáp daân

chuùng, giaûm thieåu nhöõng giaáy tôø khoâng caàn thieát, giaûm thueá vaø giaûm bôùt nhöõng coâng trình

xaây caát laêng taåm cung ñieän cuûa nhaø vua. Chính Nguyeãn AÙnh vaø caùc vua nhaø Nguyeãn bieát roõ

hôn ai heát, chính hoï laø nguyeân côù ñöa ñaát nöôùc tôùi choã beá taét vaø ngheøo cuøng, nhöng vôùi hoï,

chieác ngai vaøng cho doøng hoï nhaø Nguyeãn laø treân heát, neân chaúng nhöõng khoâng thieát thöïc

caûi toå guoàng maùy cai trò khaéc nghieät cuûa hoï, maø hoï coøn tieáp tay vaø bao che cho quan laïi tieáp

tuïc haø hieáp daân laønh. Naêm 1828, chính Nguyeãn Coâng Tröù ñaõ daâng leân vua Minh Maïng tôø sôù

trình veà thöïc traïng xaõ hoäi Vieät Nam nhö sau: “Ñaát nöôùc ñang bò 2 caùi tai haïi: moät laø caùi haïi

töø quan laïi, hoï laø quan cuûa trieàu ñình, aên boång loäc trieàu ñình, maø coøn duøng quyeàn uy ñeå ñoøi

tieàn hoái loä, caét xeùn bôùt tieàn thueá tröôùc khi gôûi veà trieàu. Beân caïnh ñoù, caùi naïn cöôøng haøo aùc baù

coøn ñoäc haïi hôn nhieàu. Chính boïn cöôøng haøo aùc baù ñaõ khieán cho cha xa con, vôï xa choàng, con

caùi phaûi moà coâi, vôï choàng phaûi khaùnh taän.” Theâm vaøo ñoù, nhaø Nguyeãn ñaõ ñaët ra ñuû loaïi

thueá, coäng theâm 2 thaùng lao dòch khieán ñôøi soáng cuûa daân chuùng sau cuoäc chieán tranh daøi

ñaêng ñaúng giöõa Nguyeãn AÙnh vaø Taây Sôn ñaõ cô cöïc, nay caøng cô cöïc hôn. Naêm 1818, moät

ngöôøi Phaùp teân Borel ñaõ vieát trong chuyeán ñeán nöôùc ta nhö sau: “Taïi Phuù Xuaân, nhaø vua, töùc

vua Gia Long, ñaõ ñieàu ñoäng haøng traêm ngaøn(28)

lao dòch töø khaép nôi ñeán kinh thaønh ñeå xaây

döïng cung ñieän vaø laêng taåm. Töøng ñoaøn, töøng ñoaøn ngöôøi ñang chuyeân chôû vaät lieäu, raát nhieàu

laùn traïi, gaïch ñaù, xöôûng reøn... taát caû taïo thaønh moät caûnh töôïng raát khoù hình dung neáu khoâng

chöùng kieán taän maét.” Khi leân ngoâi, Minh Maïng ñaõ haï chieáu vôùi nhöõng lôøi leõ voâ cuøng thoáng

thieát maø ngöôøi môùi nghe töôûng raèng Minh Maïng raát yeâu thöông thaàn daân trong xöù cuûa mình:

“Traãm nghó raèng trôøi ñaõ vì daân maø ñaët ra vua thì keû laøm vua phaûi coi daân nhö con... chöa reùt

ñaõ lo cho maëc, chöa ñoùi ñaõ lo cho aên, haù laïi ñôïi khoùc oe oe ñoøi buù môùi cho con aên ö? Traãm töø

khi leân ngoâi, khoâng ngaøy naøo khoâng lo cho daân cö ñoâng ñuùc, ñöôïc muøa.” Cuõng nhö Nguyeãn

AÙnh, Minh Maïng chæ noùi baèng ñaàu moâi choùt löôõi hay chæ vieát treân vaên töï giaáy tôø, coøn treân

thöïc teá thì Minh Maïng vaãn tieáp tuïc cheá ñoä lao dòch ñöôïc vua cha truyeàn laïi, vaãn tieáp tuïc laøm

khoå daân chuùng caû nöôùc. Ñeán ñôøi Thieäu Trò, daân chuùng laïi phaûi nay löng ra xaây laêng Minh

Maïng, laêng Thieân Thuï(29)

treân nuùi Thuaän Sôn. Roài ñeán ñôøi Töï Ñöùc, daân chuùng phaûi lao dòch

naëng neà hôn vôùi Khieâm Laêng cho chính oâng vua naøy. Chaùnh saùch lao dòch döôùi thôøi Töï Ñöùc

khaéc nghieät ñeán ñoä trong daân gian ñaõ coù nhöõng caâu veø ta thaùn nhö sau:

“Vaïn nieân laø vaïn nieân naøo

285

Thaønh xaây xöông lính, haøo traøo maùu daân.”

Hoaëc:

“Töø ngaøy Töï Ñöùc leân ngoâi

Côm chaúng ñaày noài, treû khoùc nhö ri

Bao giôø Töï Ñöùc cheát ñi

Thieân haï thaùi bình thì môùi deã laøm aên.”

Theo saùch söû nhaø Nguyeãn, cho raèng Töï Ñöùc laø oâng vua nhaân töø hieáu ñaïo, tuy nhieân, naêm

1856, qua cung caùch haï chæ quôû maéng daân chuùng cuûa oâng ta sau khi nghe nhöõng caâu veø ta

thaùn veà mình cuõng ñuû bieát cung caùch nhaân haäu cuûa Töï Ñöùc nhö theá naøo: “Thoùi daân ñieâu

ngoa, khoâng tröøng trò luõ aáy thì bao giôø cho heát ñöôïc.” Caùi tai haïi khoâng löôøng ñöôïc qua

chaùnh saùch vô veùt nhaân löïc vaø taøi löïc cuûa daân chuùng döôùi thôøi caùc oâng vua ñaàu trieàu Nguyeãn

ñaõ laøm cho daân chuùng treân toaøn quoác bò caïn kieät. Cuõng chính söï nhaän xeùt cuûa Borel nhö sau:

“Nhaø vua trong khi nghó raèng söï cô cöïc seõ giam haõm nhaân daân trong caûnh toâi moïi vaø ñôøi soáng

nhoïc nhaèn cuûa daân chuùng môùi baûo ñaûm ñöôïc söï cai trò deã daøng cho trieàu ñình... ñaõ phaù hoaïi

moïi tieàm löïc cuûa ñaát nöôùc vaø keàm haõm moïi khaû naêng phaùt trieån cuûa noâng nghieäp.” Chöa coù

thôøi kyø naøo ñaát nöôùc Vieät Nam laïi bò laâm vaøo hoaøn caûnh ñen toái nhö thôøi kyø Gia Long khai

môû neân trieàu Nguyeãn vaø caùc oâng vua ñaàu traøo. Ngöôøi noâng daân luoân bò quan quaân trieàu

Nguyeãn aùp böùc vaø boùc loät, khieán cho cuoäc soáng ngaøy caøng cô cöïc hôn. Beân caïnh ñoù, ñieàu

kieän sinh soáng cuûa daân chuùng raát toài teä. Naêm 1820, beänh dòch taïi mieàn Baéc, chæ trong voøng 3

thaùng töø muøa Thu qua muøa Ñoâng ñaõ gieát cheát treân 200 ngaøn ngöôøi. Ñeán naêm 1840, naïn dòch

laïi boäc phaùt ôû mieàn Baéc laøm thieät maïng gaàn 70 ngaøn ngöôøi nöõa. Trong 2 naêm 1849 vaø 1850,

beänh dòch taû hoaønh haønh töø Baéc chí Nam laøm hôn 600 ngaøn ngöôøi maát maïng, rieâng taïi Vónh

Long ñaõ coù tôùi 43 ngaøn ngöôøi cheát treân toång soá 50 ngaøn daân(30)

. Trong moät böùc thö vieát veà La

Maõ, moät giaùo só ñaõ vieát nhö sau: “Naêm 1849, beänh thoå taû taøn saùt daân An Nam trong khaép caû

vöông quoác. Kinh thaønh vaø caùc vuøng phuï caän chaúng maáy choác phôi baøy moät caûnh töôïng ruøng

rôïn. Ngay töø luùc ñaàu, xung quanh thaønh vaø loái vaøo caùc laøng, ngöôøi ta nhìn thaáy nhöõng ñaùm

ma noái ñuoâi nhau. Khoâng bao laâu, caùc coã quan taøi ñaõ heát, ngöôøi ta neùm caùc xaùc cheát vaøo

nhöõng hoá ñöôïc ñaøo voäi vaõ. Sau cuøng, ngöôøi soáng khoâng coøn ñuû ñeå choân ngöôøi cheát nöõa, caùc

töû thi bò vöùt boû laên loùc trong ñoàng ruoäng, treân ñöôøng ñi, ôû baát cöù choã naøo ngöôøi ta toáng caùc

xaùc cheát ñi ñöôïc.” Daân tình ñaõ caïn kieät nhö vaäy, theá maø trieàu ñình nhaø Nguyeãn laïi haï chæ

thoâng baùo cho daân chuùng vay möôïn luùa cöùu ñoùi, nhöng vôùi moät ñieàu kieän cuõng khoâng keùm

phaàn khaéc nghieät nhö caùi cheá ñoä: “Chæ cho nhöõng ngöôøi coù ruoäng ñöôïc vay, ai coù ruoäng nhieàu

thì ñöôïc vay nhieàu, ai coù ruoäng ít thì ñöôïc vay ít.” Trôøi hôõi! Nhö vaäy thì ngöôøi khoâng coù

ruoäng seõ khoâng ñöôïc vay luùa cöùu ñoùi cuûa trieàu ñình! Thöû hoûi treân ñôøi naøy coù caùi trieàu ñình

naøo khaéc nghieät nhö caùi trieàu ñình ñöôïc Nguyeãn AÙnh khai saùng naøy hay khoâng? Naêm 1819,

chæ rieâng 50 ngaøn daân Gia Ñònh ñaõ coù tôùi 16 ngaøn laø haïng “cuøng ñinh.” Haïng cuøng ñinh laø

haïng khoâng nhaø khoâng cöûa, khoâng ruoäng ñaát, khoâng coù coâng aên chuyeän laøm, phaûi raøy ñaây

mai ñoù laøm thueâ laøm möôùn ñeå kieám soáng. Chính vì theá maø trong 18 naêm döôùi thôøi Gia Long

laøm vua, ñaõ coù 90 cuoäc noåi daäy cuûa noâng daân. Trong 20 naêm trò vì cuûa Minh Maïng, ñaõ coù

treân 230 cuoäc noåi daäy, trong ñoù cuoäc noåi loaïn cuûa Leâ vaên Khoâi vaøo naêm 1833 laø lôùn nhaát.

Trong 7 naêm ngaén nguûi cuûa Thieäu Trò, ñaõ coù 58 cuoäc noåi daäy vaø 25 naêm döôùi thôøi Töï Ñöùc, ñaõ

coù hôn 350 cuoäc noåi daäy töø khaép nôi. Thôøi Töï Ñöùc, daân chuùng khoâng coøn chòu noåi söï cai trò

quaù khaéc nghieät cuûa quan quaân nhaø Nguyeãn, neân ôû ñaâu cuõng noåi leân laøm giaëc, chæ mong laøm

286

ñöôïc moät caùi gì ñoù haàu thoaùt khoûi kieáp soáng quaù cô cöïc cuûa mình. Trong ñoù phaûi keå nhöõng

cuoäc noåi loaïn coù taàm côõ lôùn nhö cuûa Phan baù Vaønh, Noàng vaên Vaân, Leâ duy Löông, Cao Baù

Quaùt, vaân vaân. Ngay trong hoaøn caûnh loaïn laïc, caïn kieät veà nhaân löïc vaø taøi löïc aáy thì boïn thöïc

daân Phaùp xuaát hieän nhö moät anh khoång loà, ñeø beïp vaø nghieàn naùt ñaát nöôùc Vieät Nam döôùi goùt

giaøy vieãn chinh cuûa hoï. Haøng haäu boái chuùng ta neân xem caùi göông taùc haïi cuûa Nguyeãn trieàu

ñeå traùnh caûnh lòch söû taùi dieãn. Baát cöù ai, neáu coù cô may laõnh ñaïo ñaát nöôùc haõy coá gaéng heát

söùc mình ñem laïi cho nhaân daân moät cuoäc soáng thaät söï coù töï do, daân chuû, vaø quyeàn laøm ngöôøi,

cuõng nhö söï an cö laïc nghieäp vaø thanh bình thònh vöôïng, chöù ñöøng daãm laïi veát xe ñoå cuûa

Nguyeãn traøo laø ‘quy luïy vaø ñaàu phuïc ngoaïi bang’, ‘heøn vôùi gaëc, aùc vôùi daân’, söu cao thueá

naëng, cöôùp nhaø cöôùp ñaát, cuõng nhö nuoâi döôõng boïn tham quan oâ laïi, vaø gaây caûnh baát coâng xaõ

hoäi khieán cho nhöõng ai giaøu thì quaù giaøu, giaøu moät caùch baát bình thöôøng; coøn nhöõng ai ngheøo

thì quaù ngheøo, ngheøo moät caùch baát bình thöôøng, vaân vaân, ñeå xoâ ñaåy ngöôøi daân ñeán caûnh ñi

laøm giaëc vaø ñaát nöôùc ñeán choã loaïn laïc trieàn mieân. Maø thaät vaäy, moät khi daân chuùng bò xoâ ñaåy

ñeán caûnh maát taát caû thì hoï khoâng coøn gì nöõa ñeå maát, chaéc chaén hoï seõ vuøng leân. Neáu hoï

khoâng vuøng leân ñöôïc thì hoï cuõng khoâng öng hoå trôï cho chaùnh quyeàn moät khi coù bieán, luùc ñoù

chaéc chaén khoâng rieâng gì anh khoång loà hieáu chieán phöông Baéc, maø baát cöù moät theá löïc ngoaïi

bang naøo cuõng coù theå ñi vaøo ñeø beïp vaø nghieàn naùt ñaát nöôùc Vieät Nam döôùi goùt giaøy vieãn

chinh cuûa hoï.

(XII) Nguyeãn AÙnh Vaø Nhöõng AÂn Nghóa Choùng Queân Vôùi Ñaát Nam Kyø:

Noùi veà Nguyeãn AÙnh thì vuøng ñaát Nam Kyø coù raát nhieàu kyû nieäm vaø aân nghóa vôùi con ngöôøi

naøy. Naêm 1774, trong khi xöù Ñaøng Trong ñang roái ren vôùi Tröông Phuùc Loan chuyeân quyeàn

vaø nghóa binh Taây Sôn noåi leân ñaùnh chieám vuøng Quy Nhôn, thì Baéc quaân nhaø Trònh khôûi binh

vöôït soâng Gianh tieán vaøo Thuaän Hoùa. Chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn cuøng gia quyeán

phaûi boû troán vaøo Quaûng Ngaõi, nhöng Baéc quaân laïi môû cuoäc truy kích quyeát taâm taâm tieâu dieät

haäu dueä nhaø Nguyeãn, neân Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø chaùu laø Nguyeãn AÙnh phaûi xuoáng thuyeàn

dong buoàm xuoâi Nam. Töø ñoù cho maõi ñeán naêm 1802, haàu nhö khoâng coù nôi naøo maø Nguyeãn

AÙnh khoâng chòu ôn ngöôøi daân mieàn Nam, töø Ñoàng Nai, Gia Ñònh, Beán Tre, Haøm Luoâng, Coå

Chieân, Vónh Long, Coân Sôn, Baïc Lieâu, U Minh Haï, Caø Mau, U Minh Thöôïng, Taân Baèng, Caùn

Gaùo, Chaéc Baêng, Caïnh Ñeàn, Raïch Giaù, Haø Tieân, Phuù Quoác, Thoå Chaâu... Ñoái vôùi vöông trieàu

nhaø Nguyeãn, mieàn Nam chaúng nhöõng laø haäu caàn lôùn maø coøn laø mieàn ñaát ôn nghóa cuûa doøng

hoï naøy. Ngöôøi daân mieàn Nam ñaõ hy sinh caû taøi saûn laãn sinh maïng cuûa mình ñeå nuoâi quaân,

che chôû vaø baûo veä cho Nguyeãn AÙnh. Ñi ñaâu ñeán ñaâu Nguyeãn AÙnh cuõng ñeàu gaëp nhöõng con

ngöôøi nhaân haäu chaát phaùc vaø heát loøng vôùi vöông trieàu cuûa oâng. Nhöng khi ñaõ ñaït ñöôïc muïc

ñích, ñaõ giaønh laïi ñöôïc chieác ngai vaøng töø tay aáu chuùa Taây Sôn thì Nguyeãn AÙnh ñaõ ngoaûnh

maët laøm ngô vôùi nhaân daân mieàn Nam. Nguyeãn AÙnh ñaõ haønh söû vôùi caùc baäc khai quoác coâng

thaàn nhaø Nguyeãn moät caùch teä baïc. Tröôøng hôïp quan Toång Traán Baéc Thaønh Nguyeãn Vaên

Thaønh bò Nguyeãn AÙnh baùch haïi thaät laø voâ lyù vaø ngu xuaån. Nguyeãn vaên Thaønh ñaõ theo phoø

Nguyeãn AÙnh töø nhöõng ngaøy Nguyeãn AÙnh coøn lao ñao laän ñaän nôi caùc hoang ñaûo mieàn Nam.

Theá maø chæ vì moät baøi thô cuûa ngöôøi con trai cuûa oâng laø Nguyeãn vaên Thuyeân, Nguyeãn AÙnh

ñaõ nghi kî vaø böùc töû Nguyeãn vaên Thaønh(31)

. Taïi mieàn Nam, Nguyeãn AÙnh ñaõ gieát Ñoã Thaønh

Nhaân, moät khai quoác coâng thaàn ñaõ vaøo sanh ra töû, khoâng keå gì ñeán an nguy cuûa mình khi

phuïc vuï döôùi tröôùng Nguyeãn AÙnh. Naêm 1776 khi ñaïi quaân Taây Sôn keùo vaøo truy luøng

287

Nguyeãn AÙnh thì chính Ñoã Thaønh Nhaân ñaõ ñem nghóa quaân Ñoâng Sôn veà vôùi Nguyeãn AÙnh ñeå

taïo ra moät theá quaân söï ngang ngöûa vôùi quaân Taây Sôn, theá maø chæ vì nhöõng lôøi xu nònh voâ caên

cöù maø Nguyeãn AÙnh ñaõ thaúng tay böùc töû Ñoã Thaønh Nhaân. Vöông trieàu nhaø Nguyeãn chaúng

nhöõng vong aân boäi nghóa vôùi ngöôøi daân mieàn Nam maø coøn tìm ñuû moïi caùch ngaên chaën khoâng

cho vuøng ñaát aáy phaùt trieån ñuùng möùc cuûa noù chæ vì sôï raèng nhaân daân vuøng aáy seõ ñuû maïnh ñeå

taùch rôøi khoûi caùi vöông trieàu thoái naùt aáy. Tröôøng hôïp Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät laø moät thí duï

ñieån hình khaùc. Chính vì thaáy Gia Ñònh Thaønh döôùi thôøi Taû Quaân laø moät mieàn ñaát truø phuù

thònh vöôïng vôùi moät söùc maïnh quaân söï ñaùng keå neân vua Minh Maïng ñaõ tìm ñuû moïi caùch phaù

vôõ vuøng ñaát aáy, nhöng oâng ñaõ khoâng laøm ñöôïc luùc Taû Quaân coøn sanh tieàn, maø phaûi ñôïi ñeán

luùc Taû Quaân vöøa naèm xuoáng oâng beøn haï chieáu huûy boû chöùc Toång Traán Gia Ñònh Thaønh vaø

chia mieàn Nam ra laøm 6 tænh ñeå deã beà cai trò. Chaúng nhöõng theá, Minh Maïng coøn môû ra vuï aùn

Leâ vaên Duyeät vaø chính vuï xöû xieàng maõ Ñöùc Taû Quaân ñaõ gaây baát maõn trong daân chuùng cuõng

nhö ngöôøi con nuoâi cuûa Ñöùc Taû Quaân teân Leâ vaên Khoâi, neân Leâ vaên Khoâi ñaõ ñöùng leân keâu

goïi nhaân daân mieàn Nam khôûi loaïn choáng laïi trieàu ñình, gaây ra caûnh nuùi xöông soâng maùu cho

nhaân daân thaønh Gia Ñònh laàn nöõa.

Chính Nguyeãn AÙnh vaø caùc vò vua keá tuïc oâng ta ñaõ ñöa ñaát nöôùc ñi vaøo moät giai ñoaïn lòch

söû ñen toái nhaát. Khoâng phaûi Nguyeãn AÙnh khoâng bieát yù ñoà cuûa Xieâm vöông cuõng nhö cuûa

Phaùp, nhöng hình aûnh chieác ngai vaøng cuûa nhaø Nguyeãn luoân laán löôùt taát caû nhöõng vieãn

caûnh veà hình aûnh cuûa moät ñaát nöôùc bò ngoaïi bang ñoâ hoä. Chính vì theá maø ngay khi coøn döïa

vaøo caùc giaùo só vaø ngöôøi Phaùp ñeå ñaùnh Taây Sôn, trong thaâm taâm Nguyeãn AÙnh cuõng raát sôï

ngöôøi Phaùp vaø caùc giaùo só ñang vaây quanh oâng ta, vaø cuõng chính vì theá maø ngay sau khi leân

ngoâi, duø khoâng theå ñoaïn tuyeät vaø trôû maët ngay laäp töùc vôùi ngöôøi Phaùp, nhöng beân trong

Nguyeãn AÙnh ñaõ döùt khoaùt xa laùnh vaø cöï tuyeät giao thöông vôùi nöôùc Phaùp. Neáu ñeå yù moät chuùt

chuùng ta seõ thaáy söï xa laùnh vaø cöï tuyeät ngöôøi Phaùp qua vieäc pheá boû doøng chính, töùc laø pheá

boû con cuûa hoaøng töû Caûnh, laø chaùu noäi ñích toân cuûa Nguyeãn AÙnh, ñeå laäp doøng thöù leân noái

ngoâi. Bôûi vì doøng chính Nguyeãn Phöôùc Caûnh vaø caû gia ñình cuûa oâng ta ñaõ töøng coù moái quan

heä quaù ñaäm ñaø vôùi nöôùc Phaùp. Chính vì leõ ñoù maø Nguyeãn AÙnh ñaõ choïn Minh Maïng leân noái

ngoâi vì bieát chaéc Minh Maïng khoâng öa ngöôøi Taây döông, vaø bieát chaéc Minh Maïng seõ laøm

ñöôïc nhöõng vieäc maø oâng chöa laøm ñöôïc. Nhöng laøm sao ñöôïc ñaây hôõi con ngöôøi vong baûn?

Chính söï löïa choïn Minh Maïng ñaõ ñöa ñeán nhöõng cuoäc binh bieán taïi Phuù Xuaân giöõa hai doøng

chaùnh thöù, vaø cuõng chính söï löïa choïn naøy ñaõ ñöa ñeán nhöõng cuoäc taøn saùt ñaãm maùu nhöõng

giaùo daân voâ toäi, hoï bò saùt haïi chæ vì tín ngöôõng maø hoï tin, ñeå roài ñöa ñeán söï can thieäp quaân söï

cuûa ngöôøi Phaùp vaøo giöõa theá kyû thöù 19. Vaø Nguyeãn AÙnh naøo coù bieát raèng chính nhöõng taøi

lieäu maø Baù Ña Loäc vaø caùc giaùo só cuûa oâng ta ñaõ mang veà Phaùp, cuõng nhö nhöõng taøi lieäu maø

caùc oâng quan Phaùp laøm vieäc cho Gia Long sau naøy ñaõ haønh söû nhö nhöõng taám baûn ñoà quaân söï

quyeát ñònh trong vieäc Phaùp ñaùnh Nam Kyø vaø baûo hoä toaøn coõi Vieät Nam veà sau naøy.

(XIII) Thay Lôøi Keát Veà Vua Gia Long:

Khi Nguyeãn AÙnh chieám xong toaøn boä caùc mieàn ñaát nöôùc töø Nam ra Baéc, oâng leân ngoâi laáy

hieäu laø Gia Long thì lòch söû Vieät Nam ñaõ böôùc sang moät trang khaùc. Gia Long laø moät vò vua

khoân ngoan, taøi trí vaø raát gioûi veà quaân söï. Traûi qua moät thôøi gian daøi taåu quoác laån troán nghóa

binh Taây Sôn ñaõ toâi luyeän cho vò vua naøy moät nghò löïc raát lôùn. Phaûi thöïc tình maø noùi, gaït qua

moät beân nhöõng baûn chaát caàu caïnh ngoaïi bang trong luùc oâng ñaáu tranh ñeå soáng coøn vôùi Taây

288

Sôn, vua Gia Long laø vò vua ñaàu trieàu nhaø Nguyeãn sôû höõu nhöõng ñöùc tính cuûa moät vò vua khai

saùng ra moät vöông trieàu. Maø thaät vaäy, phaûi coù taøi vaø coù chí laém thì oâng môùi coù theå töï mình

nung ñuùc cho moät Nguyeãn AÙnh troán chui troán nhuûi döôùi söï luøng baét cuûa Taây Sôn ñeå trôû thaønh

moät vua Gia Long vôùi chieán thaéng sau cuøng cho doøng hoï. Phaûi noùi sau nhöõng naêm thaùng lao

khoå, Gia Long laø moät vò vua may maén thöøa höôûng thaønh quaû thoáng nhaát ñaát nöôùc töø Ñaïi Ñeá

Quang Trung, vì chính Quang Trung ñaõ queùt saïch heát boùng quaân thuø töø Baéc voâ Nam, vaø cuõng

chính vua Quang Trung ñaõ ñaùnh Nam deïp Baéc, deïp tan nhöõng cheá ñoä phong kieán thoái naùt, ñeå

ñöa laõnh thoå ñaát nöôùc Vieät Nam veà moät moái treân bình dieän roäng töông ñöông vôùi laõnh thoå

cuûa nöôùc Vieät Nam chuùng ta ngaøy nay.

Chuù Thích:

(1) Töø theá kyû thöù III ñeán theá kyû thöù XIII.

(2) Phuùc Luaân laø con trai thöù hai cuûa Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt.

(3) Cuøng meï vôùi Nguyeãn AÙnh.

(4) Cuøng meï vôùi Nguyeãn AÙnh.

(5) Naêm 1783, Leâ Phöôùc Ñieån ñaõ maëc aùo hoaøng baøo chòu cheát thay cho Nguyeãn AÙnh trong traän ñaùnh

ôû Hoøn Ñaù Choàng.

(6) Naêm 1801, Voõ Taùnh cuøng Ngoâ Tuøng Chaâu töï thieâu trong thaønh Qui Nhôn.

(7) Con cuûa baø vôï hoï Toáng cuûa Phuùc Luaân.

(8) Dinh Traán Bieân, töùc vuøng Bieân Hoøa ngaøy nay. Dinh Phieân Traán, töùc vuøng Gia Ñònh vaø Ñònh

Töôøng sau naøy. Dinh Long Hoà, töùc vuøng Beán Tre, Vónh Long vaø An Giang ngaøy nay. Luùc ñoù dinh

Traán Bieân coù moät huyeän laø Phöôùc Long goàm 4 toång laø Taân Chính, Bình An, Long Thaønh vaø Phöôùc

An. Dinh Phieân Traán coù moät huyeän Taân Bình goàm 4 toång laø Bình Döông, Taân Long, Phöôùc Loäc,

vaø Bình Thuaän. Dinh Long Hoà ñöôïc ñoåi ra laøm dinh Hoaèng Traán, sau ñoù laïi ñoåi laøm Vónh Traán vôùi

chaâu Ñònh Vieãn vaø 3 toång laø Bình An, Bình Döông, vaø Taân An.

(9) Ñoã Thaønh Nhaân laø moät töôùng taøi vaø coù coâng raát lôùn vôùi nhaø Nguyeãn noùi chung vaø Nguyeãn AÙnh

noùi rieâng. Nguyeãn AÙnh ñaõ cho Thaønh Nhaân giöõ nhöõng chöùc vuï cao nhaát trong trieàu, nhöng vì taùnh

töï phuï, Thaønh Nhaân ñaõ laøm nhieàu ñieàu quaù ñaùng, vöôït qua quyeàn haïn cuûa Nguyeãn AÙnh. Sau khi

nhaän ñöôïc maät baåm cuûa Toáng Phöôùc Thieâm, Nguyeãn AÙnh cho goïi Thaønh Nhaân ñeán gaëp mình, roài

sai voõ só gieát cheát. Sau ñoù Nguyeãn AÙnh chia binh Ñoâng Sôn ra laøm 4 ñaïo, roài giao cho boán vò

töôùng khaùc chæ huy. Vì baát maõn tröôùc vieäc laøm taøn ñoäc cuûa Nguyeãn AÙnh neân moät soá töôùng laõnh

Ñoâng Sôn nhö Voõ Nhaøn vaø Ñoã Baûng ñaõ boû Nguyeãn AÙnh maø ruùt veà gioàng Tam Phuï. Veà sau naày

Nguyeãn AÙnh phaûi vaát vaû laém môùi deïp yeân ñöôïc caùc töôùng Ñoâng Sôn naày.

(10) Nguyeãn höõu Thuïy hay Nguyeãn höõu Thoaïi, khaùc vôùi moät vò töôùng teân Thoaïi Ngoïc Haàu Nguyeãn

vaên Thoaïi.

(11) Theo Nguyeãn Xuaân Thoï trong “Böôùc Môû Ñaàu Cuûa Söï Thieát Laäp Heä Thoáng Thuoäc Ñòa Phaùp ÔÛ

Vieät Nam (1858-1897)”, Santa Ana – USA, 1995, tr. 85.

(12) Theo Linh Muïc Phan Phaùt Huôøn trong “Vieät Nam Giaùo Söû”, Quyeån I, NXB Cöùu Theá, Saøi Goøn,

1965, tr. 227-240.

(13) Hoaøng töû Caûnh teân thaät laø Nguyeãn Phöôùc Caûnh, con trai tröôûng cuûa Nguyeãn AÙnh, luùc ñoù chæ môùi 4

tuoåi. Hoaøng töû Caûnh sanh ngaøy 6 thaùng 4 naêm 1780 taïi Gia Ñònh, con cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh vaø baø

Toáng thò Lan, con gaùi quan Chöôûng Doanh Toáng Phuùc Khuoâng.

(14) Sau quaù nhieàu laàn thaát baïi tröôùc nghóa quaân Taây Sôn daàu ñaõ ñöôïc söï hoå trôï cuûa quaân ñoäi Xieâm

La, naêm 1782, Nguyeãn AÙnh quyeát ñònh caàu vieän quaân Phaùp ñeå ñaùnh ñoå cho baèng ñöôïc nhaø Taây

Sôn. Ñaây chính laø quyeát ñònh ñöa tôùi khuùc quanh lòch söû thaûm haïi nhaát cuûa Nguyeãn AÙnh noùi rieâng

vaø cuûa trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn noùi chung. Ngaøy 18 thaùng 8 naêm 1782, Nguyeãn AÙnh ñaõ ra moät baûn

289

quyeát nghò 14 ñieåm nhaèm trao toaøn quyeàn cho Baù Ña Loäc trong vieäc kyù hieäp öôùc nhöôïng ñöùt caûng

Hoäi An (nhöng theo taøi lieäu cuûa Phaùp thì noùi laø caûng Tourane, nghóa laø caûng Ñaø Naúng) vaø quaàn

ñaûo Coân Sôn cho Phaùp. Ngoaøi ra Nguyeãn AÙnh coøn giao caû hoaøng töû Nguyeãn Phuùc Caûnh môùi leân 4

tuoåi cho Baù Ña Loäc ñeå laøm con tin, chæ vôùi moät ñieàu kieän laø Phaùp giuùp cho Nguyeãn AÙnh 1.500

quaân lính cuøng moät soá quaân trang quaân duïng caàn thieát khaùc. Theo Phan Khoang trong “Vieät Nam

Phaùp Thuoäc Söû”, NXB Soáng Môùi, Arizona, USA, 1990, tr. 74, thaáy De Conway duøng daèng vieäc thi

haønh hieäp öôùc Versailles, giaùm muïc Baù Ña Loäc ñöùng ra moät mình lo lieäu vieäc giuùp Nguyeãn AÙnh.

Nhôø coù soá tieàn 15.000 quan Phaùp cuûa gia ñình oâng vaø soá tieàn do nhoùm thöông nhaân Phaùp ôû caùc

ñaûo beân Phaùp vaø taïi thaønh Pondicheùry boû ra giuùp vì muoán laøm aên vôùi xöù Ñaøng Trong, Baù Ña Loäc

ñaõ mua raát nhieàu taøu chieán, vuõ khí vaø suùng ñaïn cho Nguyeãn AÙnh. Khoâng ai coù theå bieän minh cho

haønh ñoäng naày cuûa Nguyeãn AÙnh. Ñaây roõ raøng laø haønh ñoäng baùn nöôùc, vì nguyeãn AÙnh saün saøng

daâng ñaát, daâng haûi caûng, haûi ñaûo vaø bieån cho giaëc chæ vôùi moät muïc ñích laøm lôïi cho doøng hoï mình.

Coù ngöôøi bieän minh raèng ví daàu Nguyeãn AÙnh khoâng caàu vieän vôùi Phaùp ñi nöõa thì chuyeän ngöôøi

Phaùp ñaùnh Vieät Nam vaøo giöõa theá kyû thöù XIX cuõng xaõy ñeán vì nhu caàu chieám ñaát laøm thuoäc ñòa

cuûa chuû nghóa thöïc daân AÂu chaâu thôøi ñoù. Ñaây chæ laø moät loái lyù luaän xu thôøi vaø voâ caên cöù, vì haõy

nhìn vaøo vöông quoác Xieâm La thì seõ thaáy chuû nghóa thöïc daân coù ñoäng vaøo ñöôïc söï khoân ngoan

cuûa vöông trieàu Thaùi Lan thôøi ñoù ñaâu? Thôøi ñoù Vieät Nam neáu thöù nhaát vua Quang Trung khoâng

yeåu meänh, thöù nhì neáu Nguyeãn AÙnh khoâng môû ñöôøng cho thöïc daân ñi vaøo Vieät Nam, vaø thöù ba

neáu caùc vua chuùa ñaàu trieàu Nguyeãn khoâng u meâ beá quan toûa caûng vaø saùt haïi ngöôøi theo ñaïo Ki Toâ

thì chuyeän ngöôøi Phaùp ñaùnh chieám Vieät Nam khoâng phaûi laø chuyeän deã daøng nhö trôû baøn tay nhö

ñaõ xaõy ra döôùi thôøi Töï Ñöùc. Thaät tình maø noùi, daàu coù muoán tìm ñuû moïi caùch ñeå bieän minh cho

haønh ñoäng cuûa Nguyeãn AÙnh, chuùng ta cuõng phaûi thöøa nhaän raèng chính haønh ñoäng cuûa Nguyeãn

AÙnh ñaõ môû ñöôøng cho thöïc daân Phaùp trong aâm möu thoân tính laâu daøi ñaát nöôùc Vieät Nam.

(15) Sau naày nhieàu vò só quan Phaùp naày ñaõ trôû thaønh quan cuûa Nguyeãn AÙnh, nhö oâng Jean Marie Dayot

hay OÂng Trí, laõnh ñaïo ñoäi thuûy quaân; oâng Philippe Vannier hay OÂng Chaán, chæ huy chieán thuyeàn

Le Dongnai, OÂng De Forsans hay OÂng Laêng, chæ huy chieán thuyeàn LAigle; oâng Jean Baptiste

Chaigneau chæ huy chieán thuyeàn Le Dragon; oâng Julien Girard de l’Isle Salleù chæ huy chieán thuyeàn

Le Prince de la Cochinchine; oâng Laurent Barisy hay OÂng Maân, coi veà huaán luyeän; oâng Olivier de

Puymanuel hay OÂng Tín, chæ huy boä binh, phaùo binh vaø phuï traùch xaây thaønh; caùc oâng Desperles,

Despiau, Theùodore, Lenuen, vaø Guilloux laø nhöõng baùc só giaûi phaãu cho quaân ñoäi, phuï traùch y teá vaø

thöông binh.

(16) Theo Nguyeãn Phan Quang & Voõ Xuaân Ñaøn trong “Lòch Söû Vieät Nam”, TPHCM: NXB TPHCM,

2005, tr. 296-310.

(17) Vì ngöôøi Minh Höông chaúng nhöõng khoâng theo Taây Sôn maø coøn theo Nguyeãn AÙnh ñaùnh laïi Taây

Sôn neân Nguyeãn Nhaïc ñaõ cho leänh taøn phaù Cuø Lao Phoá vaøo naêm 1776, neân töø ñoù ngöôøi Hoa trôû

neân caêm gheùt Taây Sôn nhieàu hôn.

(18) Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø Nguyeãn Phuùc Döông.

(19)Theo ‘Maïc Thò Gia Phaû’ cuûa Vuõ Theá Dinh, do Nguyeãn vaên Nguyeân dòch vaø chuù thích, NXB Theá

Giôùi, Haø Noäi, 2006, tr. 70, ghi hai töôùng Xieâm La laø Chieâu Taèng vaø Chieâu Tröông laø chaùu ruoät

cuûa Xieâm Vöông, trong khi Ñaïi Nam Thöïc Luïc vaø Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí ghi teân hai töôùng

Xieâm laø Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông.

(20) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn trong “Ñaïi Nam Chính Bieân Lieät Truyeän”, NXB Giaùo Duïc,

2007, muïc Nguïy Taây, sô taäp, quyeån 30, tôø 17b.

(21) Luùc ñoù quaân cuûa Ñoâng Ñònh Vöông Nguyeãn Löõ taïi Gia Ñònh chöa tôùi 5.000 quaân.

(22) Nguyeãn vaên Thoaïi ñaõ hai laàn sang caàu cöùu Xieâm, laàn thöù nhaát vaøo naêm 1784, vaø laàn thöù nhì vaøo

naêm 1785 ôû laïi Xieâm ñeán naêm 1787 môùi veà laïi Vieät Nam.

(23) Quan Ñieàu Baùt Nguyeãn Vaên Toàn, goác ngöôøi Khmer. Hieän coøn ñeàn thôø oâng ôû quaän Traø OÂn, tænh

Vónh Long.

290

(24) Toáng Phöôùc Ñaïm sang Xieâm vaøo naêm 1787 ñeå baùo cho Nguyeãn AÙnh bieát veà vieäc quaân Taây Sôn

phaûi ruùt veà Trung chuaån bò chieán tranh vôùi nhaø Thanh.

(25) Nguyeãn tieán Caûnh laø ngöôøi phuï traùch ñoùng chieán thuyeàn beân Xieâm.

(26) Nguyeãn vaên Nhaøn vaâng leänh Nguyeãn AÙnh sang caàu cöùu vôùi Xieâm La vaøo naêm 1794.

(27) Sau chuyeán caàu cöùu thaát baïi cuûa Nguyeãn vaên Nhaøn vaøo naêm 1794. Naêm 1796, Nguyeãn AÙnh laïi sai

Nguyeãn taán Löôïng qua Xieâm caàu cöùu laàn nöõa.

(28) Coù saùch vieát laø 80.000.

(29) Laêng meï cuûa vua Thieäu Trò.

(30) Nghóa laø daân chuùng ôû Vónh Long thôøi ñoù cheát gaàn heát.

(31)Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp, Quyeån 21: “Nguyeãn vaên Thaønh goác ngöôøi Thöøa

Thieân nhöng sanh tröôûng trong mieàn Gia Ñònh. Naêm 15 tuoåi, Thaønh theo cha laø Nguyeãn vaên Hieàn

theo phoø chuùa Nguyeãn ñeå choáng laïi vôùi quaân Taây Sôn. Saùu naêm sau, oâng laø moät trong nhöõng choã

döïa ñaùng tin caäy nhaát cuûa Nguyeãn AÙnh. Khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi hoaøng ñeá, oâng ñöôïc boå nhaäm

laøm Toång traán Baéc Thaønh. OÂng cuõng laø moät trong nhöõng ngöôøi ñöôïc Gia Long giao cho traùch

nhieäm soaïn thaûo boä luaät cho trieàu Nguyeãn. Trong suoát thôøi kyø chieán tranh vôùi Taây Sôn, Nguyeãn

vaên Thaønh luùc naøo cuõng moät möïc trung thaønh vôùi Nguyeãn AÙnh.” Xeùt laïi haønh traïng cuûa nhöõng

ngöôøi theo phoø Nguyeãn AÙnh, chæ coù moät vaøi ngöôøi ñöôïc leo leân ñeán toät ñænh vinh quang nhö

Nguyeãn vaên Thaønh vaø Leâ vaên Duyeät, vv... Tuy nhieân, baûn chaát coá höõu cuûa Nguyeãn AÙnh laø nghi kî

vaø luoân haønh söû vôùi caùc baäc khai quoác coâng thaàn nhaø Nguyeãn moät caùch teä baïc ngay töø thôøi oâng

chöa laáy laïi ñöôïc chieác ngai vaøng nhö tröôøng hôïp cuûa Ñoã Thaønh Nhaân. Rieâng veà tröôøng hôïp

Nguyeãn vaên Thaønh, nhaân vuï con trai oâng laø Nguyeãn vaên Thuyeân laøm baøi thô hai caâu: Thöû hoài

nhöôïc ñaéc sôn trung ñeá. Taù ngaõ kinh luaân chuyeån hoùa cô. Coù nghóa laø thôøi nay neáu coù ñöôïc vò

chuùa ôû trong nuùi kia ôû beân caïnh ñeå ta lo saép ñaët thì coù theå xoay chuyeån ñöôïc cô trôøi. Vua Gia

Long cho baét giam Nguyeãn vaên Thaønh vaø caùc con ôû Quaân xaù Thò trung ñeå xeùt toäi. Nguyeãn vaên

Thaønh vì uaát öùc maø uoáng thuoác ñoäc töï töû. Trong khi ñoù, theo Huyønh Cö & Ñoã Ñöùc Huøng trong

“Caùc Trieàu Ñaïi Vieät Nam”, Haø Noäi: NXB Thanh Nieân, 1995, tr. 309-310, nhöõng tai tieáng vaø gaàn

nhö laø caên beänh cuûa moïi vua chuùa saùng nghieäp gian nan vaø laâu daøi laø saùt haïi coâng thaàn. Nhöõng

ngöôøi coù coâng nhö Nguyeãn vaên Thaønh vaø Ñaëng Traàn Thöôøng ñeàu bò saùt haïi giöõa luùc Gia Long

ñang trò vì. Nguyeãn Vaên Thaønh nguyeân goác ngöôøi Thöøa Thieân, theo Nguyeãn AÙnh töø nhöõng ngaøy

ñaàu vaø chòu muoân noãi gian truaân cuøng chuû töôùng. Nguyeãn Vaên Thaønh coù taøi vaø laäp ñöôïc nhieàu

coâng lôùn, ñöùng ñaàu haøng coâng thaàn. Gia Long leân ngoâi giao cho Nguyeãn Vaên Thaønh laøm Toång

traán Baéc Thaønh. Qua maáy naêm cai quaûn cuûa Nguyeãn vaên Thaønh, tình hình ñaát Baéc ñaõ yeân oån sau

nhieàu naêm loaïn laïc lieân mieân. Sau ñoù Thaønh ñöôïc trieäu veà kinh giöõ chöùc Trung Quaân, laøm Toång

taøi boä Quoác Trieàu Hình Luaät vaø bieân soaïn Quoác Söû. Vì vuï con trai laø Nguyeãn vaên Thuyeân laøm

moät baøi thô maø maø caû hai cha con Nguyeãn vaên Thaønh ñeàu bò haïch toäi ñeán noãi Thaønh phaûi töï vaãn

trong khi bò thaåm tra.

291

Phaàn Naêm

Quang Trung Nguyeãn Hueä

Vaø Vuøng Ñaát Phöông Nam

292

293

CHÖÔNG MÖÔØI HAI

Quang Trung Nguyeãn Hueä

Vaø Traän Raïch Gaàm Xoaøi Muùt (1785)

Anh huøng Nguyeãn Hueä (1753-1792) cuûa vuøng ñaát Taây Sôn, Bình Ñònh, teân thaät laø

Hoà Thôm, goác ngöôøi Ngheä An. OÂng sanh naêm 1753 taïi vuøng Taây Sôn, nay laø vuøng An

Kheâ, thuoäc tænh Bình Ñònh. Vaøo giöõa theá kyû thöù XVII, khi quaân Nguyeãn cuûa xöù Ñaøng

Trong döôùi thôøi Nguyeãn Phuùc Taàn ñaõ vöôït bieân giôùi Soâng Gianh tieán ra ñaùnh chieám 7

huyeän cuûa vuøng ñaát Höng Nguyeân, thuoäc tænh Ngheä An. Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän

Chaùnh Bieân, do söï baát bình giöõa hai vò töôùng cuûa xöù Ñaøng Trong laø Nguyeãn Höõu

Tieán vaø Nguyeãn Höõu Daät, neân quaân Ñaøng Trong phaûi trieät thoaùi khoûi nhöõng vuøng

ñang chieám ñoùng, nhöng ñaõ ñöa veà Nam nhöõng tuø binh vaø daân chuùng baét ñöôïc trong

vuøng chieán tranh, vì hoài naøy xöù Ñaøng Trong ñaát môùi vaø raát caàn nhaân löïc ñeå khai khaån

hoang ñòa cuûa vuøng ñaát phöông Nam. Trong soá nhöõng daân chuùng bò baét ñi naøy coù oâng

toå 4 ñôøi cuûa nhaø hoï Hoà(1)

ôû Taây Sôn, Bình Ñònh. Chính Nguyeãn Hueä cuõng ñaõ tìm veà

coäi nguoàn gia toäc vaøo naêm 1786, nhaän gia phaû hoï Hoà ôû laøng Thaùi Laõo. Ñeán naêm

1789, sau khi ñaïi thaéng quaân Thanh, Nguyeãn Hueä leân ngoâi hoaøng ñeá laáy hieäu laø

Quang Trung, nhaø vua ñaõ truyeàn cho daân laøng Thaùi Laõo tu taïo toå mieáu ñeå phuïng töï.

Tuy nhieân, sau khi nhaø Taây Sôn suïp ñoå thì di tích toå mieáu taïi Thaùi Laõo cuõng bò

Nguyeãn AÙnh trieät haï.

Daàu Ñaïi Ñeá Quang Trung chæ soáng voûn veïn coù 40 naêm treân coõi ñôøi naøy, nhöng

chieán coâng oanh lieät cuûa moät vò töôùng baùch chieán baùch thaéng nhö ngaøi seõ maõi maõi laø

trang söû raïng ngôøi cuûa daân toäc. Neáu vaøo thôøi ñoù beân trôøi AÂu coù Naõ Phaù Luaân(2)

cuûa

Phaùp, thì ôû Vieät Nam chuùng ta coù Ñaïi Ñeá Quang Trung. Naõ Phaù Luaân coøn coù neám

muøi chieán baïi, chöù Ñaïi Ñeá Quang Trung cuûa chuùng ta seõ maõi maõi laø moät danh töôùng

baùch chieán baùch thaéng. Thaät vaäy, Nguyeãn Hueä xuaát hieän nhö moät vì sao Baéc Ñaåu

treân neàn trôøi Vieät Nam, töø moät noâng daân aùo vaûi, theo anh laø Nguyeãn Nhaïc ñöùng leân

khôûi binh choáng laïi cöôøng haøo aùc baù ñòa phöông, roài thanh theá cuûa ngaøi boác leân nhö

moät côn gioù loác, ñaõ cuoán ñi taát caû nhöõng theá löïc phong kieán vaø beø phaùi cuûa caû xöù

Ñaøng Trong laãn xöù Ñaøng Ngoaøi. Côn loác ñoù khoâng döøng laïi ôû ñoù, noù cuõng cuoán

phaêng ñi heát nhöõng theá löïc xaâm laêng ôû phöông Nam cuõng nhö phöông Baéc. Ngaøi xuaát

hieän nhö moät vì sao choùi saùng trong baàu trôøi toái taêm cuûa xaõ hoäi Vieät Nam thôøi baáy

giôø. Nhöng khoâng may cho daân toäc Vieät Nam, ngaøi vuït saùng roài chôït taét, ñeå laïi khoâng

bieát bao nhieâu laø ngaãng ngô vaø nuoái tieác cho ñaøn haäu boái. Phaûi thaønh thaät maø noùi,

nhöõng chieán coâng oanh lieät maø phong traøo Taây Sôn ñaõ laøm ñöôïc thì quaû laø tuyeät vôøi.

294

Töôïng ñaøi vua Quang Trung taïi Bình Ñònh

Vaøo giöõa theá kyû thöù XVIII, tình hình xaõ hoäi caû xöù Ñaøng Trong, laãn xöù Ñaøng Ngoaøi

ñeàu thoái naùt. Xöù Ñaøng Trong thì coù doøng hoï Tröông Phuùc chuyeân quyeàn, muoán laäp ai

thì laäp, muoán pheá ai thì pheá, quan laïi tham nhuõng thoái naùt, haø hieáp löông daân. Töôûng

cuõng neân nhaéc laïi, döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn, Tröông Phuùc Loan loäng haønh,

gaàn nhö naém heát quyeàn haïn cuûa phuû chuùa. Coøn xöù Ñaøng Ngoaøi cuõng khoâng keùm, phuû

Chuùa (Chuùa Trònh) laán eùp vaø coi vua nhaø Leâ khoâng ra gì, chieâu taäp ñaùm kieâu binh,

ngaøy ngaøy traán loät vaø haø hieáp löông daân. Chæ rieâng taïi Thaêng Long maø boïn kieâu binh

ñaõ laäp ra khoâng bieát bao nhieâu laø traïm thu tieàn maõi loä, thaúng tay huùt maùu nhaân daân,

ai muoán ñi qua traïm cuûa chuùng laø phaûi noäp tieàn, chuùng ra giaù bao nhieâu laø phaûi noäp

baáy nhieâu, baèng khoâng thì chuùng chaúng cho qua, ai caõi lyù vôùi chuùng laø chuùng thaúng

tay cheùm gieát khoâng chuùt nöông tay, khieán cho coâng vieäc laøm aên cuûa löông daân bò beá

taét, daân chuùng ngaøy caøng trôû neân ngheøo cuøng khoán khoå. Ñoù laø chæ noùi sô qua veà

nhöõng baát coâng trong xaõ hoäi cuûa caû hai xöù Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi, neáu muoán noùi

heát thì chaéc haún phaûi vieát ñeán moät boä saùch baùch taäp thieân chöông.

Khoaûng thaùng 10 naêm 1774, quaân Trònh vöôït soâng Gianh vaøo ñaùnh chieám thaønh

Phuù Xuaân. Luùc naøy thì quaân Taây Sôn ñaõ caùt cöù moät soá vuøng ñaát ñai töø Quaûng Nam

ñeán Phuù Yeân, neân quaân cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn phaûi boû Phuù Xuaân, ñi baèng

ñöôøng bieån vaøo Gia Ñònh. Hoaøng Nguõ Phuùc ñang treân ñaø thaéng lôïi, ñaùnh baïi quaân

Taây Sôn ôû Caåm Sa. Luùc naøy Nguyeãn Nhaïc phaûi lui binh veà vuøng Quy Nhôn. Nhaân cô

hoäi quaân Taây Sôn phaûi ñöông ñaàu vôùi quaân nhaø Trònh ôû Phuù Xuaân, chuùa Nguyeãn sai

quaân Gia Ñònh ra ñaùnh Phuù Yeân. Trong tình theá löôõng ñaàu thoï ñòch, vaø sau khi maát

vuøng Caåm Sa, Nguyeãn Nhaïc khoâng theå naøo caát quaân vaøo ñaùnh vôùi quaân chuùa

Nguyeãn ôû Phuù Yeân, neân Nguyeãn Nhaïc ñaõ cöû Nguyeãn Hueä, luùc naøy môùi 23 tuoåi, laøm

chuû töôùng, mang quaân vaøo Nam ñaùnh quaân chuùa Nguyeãn ôû Phuù Yeân. Khi ñeán nôi,

Nguyeãn Hueä giaû vôø cho ngöôøi ñeán thöông thaûo vôùi Toáng Phöôùc Hieäp. Tuy nhieân,

trong luùc ñang thöông thaûo vaø trong luùc quaân binh cuûa Toáng Phöôùc Hieäp khoâng phoøng

295

bò, Nguyeãn Hueä ñaõ caát quaân ñaùnh uùp vaø chieám ñöôïc Phuù Yeân. Sau ñoù, quaân Trònh

nhaém khoâng theå traûi roäng quaân ra ñeå chieám cöù vuøng Quaûng Nam neân ruùt veà traán giöõ

Phuù Xuaân, quaân chuùa Nguyeãn beøn ñöa quaân ngay ñeán traán giöõ Quaûng Nam, nhöng

Nguyeãn Hueä ñaõ kòp ñöa quaân veà laáy laïi Quaûng Nam moät caùch deã daøng. Hai chieán

thaéng Phuù Yeân vaø Quaûng Nam laø nhöõng daáu aán ñaàu tieân cuûa Nguyeãn Hueä treân con

ñöôøng binh nghieäp. Keå töø luùc ñoù, caû Nguyeãn Nhaïc vaø Nguyeãn Löõ ñeàu vöõng tin raèng

Nguyeãn Hueä chính laø choã döïa vöõng chaéc cho nhaø Taây Sôn.

Naêm Ñinh Daäu, 1777, nhaân cô hoäi luùc quaân nhaø Trònh ñang ngaøy moät suy yeáu,

Nguyeãn Nhaïc cöû ngöôøi ra Baéc xin vôùi chuùa Trònh ñeå cho mình cai quaûn ñaát Quaûng

Nam, vaø ñöôïc chuùa Trònh Saâm ñoàng yù ngay. Luùc naøy lôïi duïng noäi boä phuû chuùa

Nguyeãn taïi Gia Ñònh ñang suy yeáu vì tranh quyeàn, Nguyeãn Nhaïc beøn sai Nguyeãn

Hueä vaø Nguyeãn Löõ mang quaân vaøo ñaùnh chieám Gia Ñònh. Ñoâng cung Döông boû chaïy

veà Ba Vaùt vaø bò baét taïi ñoù. Chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn boû chaïy xuoáng Caø Mau cuõng bò

baét, caû hai ñeàu bò xöû töû vaøo thaùng 9 vaø thaùng 10 naêm 1777. Nhö vaäy, chæ trong moät

thôøi gian raát ngaén maø Nguyeãn Hueä ñaõ laäp neân nhöõng chieán coâng löøng laãy, chieám Phuù

Yeân vaø Quaûng Nam, ñaùnh chieám Gia Ñònh vaø baét caû 2 vò chuùa laø Taân Chính Vöông

Nguyeãn Phuùc Vöông vaø Thaùi Thöôïng Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn, tieâu dieät chính

quyeàn chuùa Nguyeãn cuûa xöù Ñaøng Trong ñaõ töøng toàn taïi sau hôn hai theá kyû, töø naêm

1558 ñeán naêm 1777. Sau khi chieám thaønh Gia Ñònh, Nguyeãn Nhaïc leân ngoâi hoaøng ñeá,

laáy hieäu laø Thaùi Ñöùc Hoaøng Ñeá, vaøo naêm 1778; Nguyeãn Hueä ñöôïc hoaøng ñeá Taây

Sôn phong laøm Long Nhöôïng Töôùng Quaân.

Trong khuoân khoå haïn heïp cuûa baøi vieát naøy, khoâng caàn noùi nhieàu, chæ caàn noùi sô

vaäy laø ai trong chuùng ta cuõng ñeàu bieát ñeán nhöõng ñieâu linh ñoà thaùn maø daân chuùng hai

mieàn Nam Baéc thôøi ñoù phaûi gaùnh chòu. Theá maø vôùi taøi thao löôïc cuûa Nguyeãn Hueä,

heát chinh Nam roài tôùi chinh Baéc, heát queùt saïch thuø trong roài ñeán giaëc ngoaøi, heát ñaùnh

tan quaân Xieâm La do Nguyeãn AÙnh röôùc veà thì lieàn sau ñoù phaûi voäi vaõ keùo quaân veà

Baéc ñaïi phaù quaân Thanh do Leâ Chieâu Thoáng coõng veà. Phaûi thaønh thaät maø noùi, khoâng

phaûi thôøi naøo vaø khoâng phaûi quoác gia naøo cuõng coù ñöôïc moät nhaân vaät kieät xuaát nhö

vaäy. Neáu noùi veà Ñaïi Ñeá Quang Trung thì chaéc caàn phaûi coù moät coâng trình nghieân cöùu

lôùn môùi coù theå vaïch ra heát ñöôïc nhöõng thöù kieät xuaát cuûa ngaøi. Trong taäp saùch Haøo

Kieät Ñaát Phöông Nam naøy taùc giaû chæ muoán noùi veà coâng lao ñem laïi an daân cuûa Ngaøi

treân vuøng Ñaát Phöông Nam trong vieäc ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc Xieâm La ra khoûi bôø

coõi: ñoù laø traän chieán thaéng lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh taïi Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt.

Daãu bieát Nguyeãn AÙnh khoâng coù chaùnh nghóa, nhöng vì quan nieäm trung quaân aùi

quoác thôøi phong kieán ñaõ khieán cho ña soá haøo kieät Ñaát Phöông Nam vaãn ñi theo

Nguyeãn AÙnh ñaùnh phaù nghóa binh Taây Sôn. theo thieån yù, ñoù cuõng laø noãi ñôùn ñau vaø

xoùt xa trong lòch söû Vieät Nam thôøi ñoù. Chính vì vaäy maø daàu nghóa binh Taây Sôn vôùi

chính nghóa raïng ngôøi, cuõng chæ thu phuïc ñöôïc daân chuùng ôû nhöõng vuøng bò quan laïi

nhaø Nguyeãn haø hieáp naëng neà nhaát töø Quaûng Nam ñeán Bình Thuaän. Rieâng taïi vuøng

Ñaát Phöông Nam, con chaùu cuûa nhöõng löu daân ñi môû coõi luùc naøo cuõng nhôù ôn caùc

296

chuùa Nguyeãn, neân khoâng theå naøo hoï nhaém maét laøm ngô khi caùc chuùa bò truy ñuoåi.

Thöù nhì, taïi vuøng ñaát môùi naøy, ruoäng luùa luoân töôi toát chöù khoâng caèn coãi nhö mieàn

Trung, neân daàu coù bò böùc hieáp ñi nöõa, thì ngöôøi noâng daân mieàn Nam vaãn coøn coù caùi

aên caùi maëc, chöù khoâng phaûi maát traéng nhö daân vuøng ñaát caøy leân soûi ñaù mieàn Trung.

Chính vì vaäy, maø daân vuøng ñaát phöông Nam chaúng nhöõng khoâng oaùn haän caùc chuùa,

maø coøn luoân che chôû vaø baûo boïc cho caùc ngaøi luùc laâm nguy. Ngay caû chuyeän sau khi

Nguyeãn AÙnh röôùc quaân Xieâm La veà daøy xeùo mieàn Nam, ñeán khi thua traän, daân chuùng

vaãn daáu oâng ta, khoâng ñeå cho nghóa binh Taây Sôn baét ñöôïc. Keû vieát baøi naøy daàu coù

khoâng tin, nhöng cuõng phaûi thoát leân hai chöõ “Cô Trôøi!”

Baây giôø haõy trôû veà vôùi vò anh huøng aùo vaûi vaø traän Raïch Gaàm Xoaøi Muùt. Sau hai

laàn quaân Taây Sôn keùo töø Qui Nhôn vaøo ñaùnh Nguyeãn AÙnh ra khoûi Gia Ñònh, naêm

Nhaâm Daàn 1782 vaø naêm Quyù Maõo 1783(3)

. Nguyeãn AÙnh khoâng cam, bieát chaéc töï söùc

mình khoâng ñòch noåi söùc maïnh nhö vuõ baõo cuûa nghóa binh Taây Sôn, sau laàn thaát thuû

thaønh Gia Ñònh laàn thöù hai, khoaûng thaùng gieâng naêm Giaùp Thìn 1784, Nguyeãn AÙnh

sai Chaâu Vaên Tieáp sang Xieâm La, vua Xieâm Laø Chaát Tri (Chakkri) cöû thuûy binh

Xieâm La ñeán Haø Tieân ñoù Nguyeãn AÙnh. Thaùng 2 naêm Giaùp Thìn 1784, ngay khi vöøa

ñeán thuû ñoâ Voïng Caùc (Bangkok), Nguyeãn AÙnh ñaõ chính thöùc daâng leân vua Xieâm caàu

vieän mang quaân sang ñaùnh mieàn Nam. Luùc baáy giôø vua Chaát Tri ñang hoài thaïnh trò,

neân coù tham voïng muoán nuoát caû Luïc Chaân Laïp vaø Thuûy Chaân Laïp, (töùc caû Nam Kyø

ngaøy nay), ñeå môû roäng bôø coõi, Ñöôïc Nguyeãn AÙnh môû lôøi caàu cöùu(4)

, vua Chaát Tri caû

möøng, chuïp laáy ngay cô hoäi baèng vaøng naøy.

Ñeå chuaån bò cho cuoäc vieãn chinh cuûa Xieâm La, muøa heø naêm 1784, khoaûng ñaàu

thaùng 7, vua Chaát Tri sai hai chaùu cuûa mình laø caùc töôùng Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông

laøm tieân phong thoáng laõnh hai vaïn (20.000) thuûy binh vaø 300 chieán thuyeàn, hôïp cuøng

vôùi ñaùm taøn quaân cuûa Nguyeãn AÙnh töø Voïng Caùc vöôït bieån sang ñaùnh Gia Ñònh. Ñeå

cho chaéc aên, vua Chaát Tri coøn sai theâm hai töôùng Luïc Coân vaø Sa Uyeån cuøng vôùi

Chieâu Thuøy Bieän, moät quan cöïu thaàn cuûa Chaân Laïp, thaân Xieâm La, ñem 3 vaïn

(30.000) boä binh vôùi danh nghóa giuùp vua Chaân Laïp, nhöng thöïc chaát yù ñoà laø taïo goïng

keàm phía Taây, chôø cô hoäi tieâu dieät quaân Taây Sôn. Boä binh Xieâm La tieán binh qua ngaõ

Chaân Laïp, qua Nam Vang, roài töø ñoù keùo xuoáng Gia Ñònh, phoái hôïp cuøng thuûy quaân

cuûa Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông. Vua Chaát Tri ñaõ ban leänh rieâng cho caùc töôùng

Xieâm La veà keá hoaïch chieám ñoùng vaø baûo hoä caû Nam Vang vaø Gia Ñònh.

Khi ñoaøn quaân xaâm laêng cuûa Xieâm La ñeán ñaát Vieät Nam vaøo khoaûng cuoái thaùng

7, naêm 1784, hai töôùng Chieâu Taêng ra leänh cho nhoùm taøn quaân cuûa Nguyeãn AÙnh ñi

tröôùc daãn ñöôøng. Moät caùnh do Chaâu Vaên Tieáp vaø caùnh kia do Tham Töôùng Maïc Töû

Duyeân(5)

daãn ñöôøng quaân Xieâm La. Hai vaïn thuûy binh Xieâm La ñoå boä leân Raïch Giaù,

trong khi ba vaïn boä binh Xieâm La ñaùnh xuoáng töø Chaâu Ñoác. Quaân Xieâm La ñaõ nhanh

choùng laáy ñöôïc caùc vuøng Raïch Giaù, Ba Thaéc, Traø OÂn, Mang Thít, Sa Ñeùc...Luùc naøy

chuùng thaúng tay cöôùp boùc vaø ñoát phaù nhaø cöûa cuûa daân laønh voâ toäi. Trong khi ñoù, ñeå

ngaên chaën nghóa binh Taây Sôn ôû maët bieån vaø maët soâng, Nguyeãn AÙnh sai Nguyeãn Cö

297

Trinh laäp ra 5 ñaïo laø Taân Chaâu ôû Cuø Lao Gieâng(6)

, ñaïo Chaâu Ñoác ôû Haäu Giang, saùt

bieân giôùi Chaân Laïp, ñaïo Ñoâng Khaåu(7)

, ñaïo Kieân Giang(8)

, vaø ñaïo An Xuyeân(9)

. Quaân

Xieâm La raàm roä keùo vaøo Gia Ñònh.

Quan Traán Thuû Taây Sôn ôû Gia Ñònh laø Phoø maõ Tröông Vaên Ña thaáy söùc giaëc quaù

maïnh neân ñaõ ra leänh cho caùc nôi vöøa chaän ñaùnh vöøa tìm caùch ruùt lui ñeå baûo toaøn löïc

löôïng. Ñoàng thôøi cho ngöôøi caáp baùo veà Quy Nhôn, trong khi ñoù, theo leänh cuûa

Nguyeãn Hueä, Phoø maõ Tröông Vaên Ña lieàn chia soá quaân ít oûi cuûa ra laøm nhieàu caùnh

vöøa baûo veä Gia Ñònh, vöøa baûo veä Caàn Thô vaø Myõ Tho trong khi chôø quaân tieáp vieän töø

Quy Nhôn. Nghóa binh Taây Sôn ôû caùc ñaïo Kieân Giang, Chaâu Ñoác ñeàu ruùt veà Caàn

Thô. Quaân Xieâm La oà aït ñuoåi theo, quaân Taây Sôn lui veà vuøng Ba Thaéc. Hoài naày vuøng

Ba Thaéc bao goàm caû Soùc Traêng vaø Baïc Lieâu. Daân cö phaàn nhieàu laø ngöôøi Cao Mieân,

soáng trong nhöõng vuøng röøng raäm böng bieàn ngaäp nöôùc. Khi quaân Xieâm La ñeán Ba

Thaéc lieàn bò nghóa binh Taây Sôn phuïc kích ñaùnh cho moät traän tôi bôøi, neân phaûi thaùo

lui. Sau ñoù nghóa binh Taây Sôn thöøa thaéng vöôït qua vuøng soâng Haäu, tieán veà phía Traø

OÂn. Luùc naøy binh Taây Sôn ôû vuøng Caø Mau cuõng ñang ruùt veà tôùi Traø OÂn. Caû hai ñaïo

binh cuøng phoái hôïp nhau ruùt lui binh veà vuøng Ñoâng Khaåu. Quaân Xieâm La laïi ñuoåi

theo, nhöng quaân daãn ñaàu cuûa Nguyeãn AÙnh vöøa ñeán Maêng Thít thì gaëp ngay ñaïo

quaân cuûa Tröông Vaên Ña ñang töø Sa Ñeùc keùo xuoáng, chaïm traùn vaø ñaùnh quaân cuûa

Nguyeãn AÙnh khoâng coøn manh giaùp. Trong traän naøy, töôùng Chaâu Vaên Tieáp cuûa

Nguyeãn AÙnh bò cheùm cheát ngay taïi maët traän. Nguyeãn AÙnh ñöa quaân Xieâm La xuoáng

ñoùng vuøng Traø Cuù. Sau ñoù, Tröông Vaên Ña thaáy quaân soá giaëc quaù ñoâng, coäng vôùi

quaân soá cuûa Nguyeãn AÙnh, coù theå leân ñeán 70.000 quaân(10)

, neân ra leänh cho binh só ruùt

veà vuøng Myõ Tho. Vì maát ngöôøi daãn ñöôøng laø Chaâu Vaên Tieáp, neân quaân Xieâm La

khoâng daùm tieán ñaùnh Ñoâng Khaåu. Luùc naøy quaân Xieâm vaãn ñoùng taïi vuøng Traø Cuù, vaø

sau ñoù coøn vaøi traän kòch chieán vôùi Taây Sôn, nhö vaøo thaùng 11 naêm 1784, quaân Xieâm

tieán ñaùnh vuøng Ba Lai, giöõa Vónh Long vaø Beán Tre. Ngöôøi daãn ñöôøng cho quaân Xieâm

trong traän naøy laø caùc töôùng Ñaëng Vaên Löôïng vaø Leâ Vaên Quaân, goác ngöôøi Ñònh

Töôøng, neân roõ ñöôøng ñi nöôùc böôùc trong vuøng. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi laø Ñaëng Vaên

Löôïng vaø Leâ Vaên Quaân ñaõ ñaàu quaân vôùi Nguyeãn töø laâu laøm ñeán chöùc Chöôûng Cô vaø

Ñoâ Ñoác. Vì caäy mình laø ngöôøi ñòa phöông thoâng thaïo ñöôøng loái, tính ñem quaân ñaùnh

uùp Taây Sôn. Quaân cuûa Nguyeãn AÙnh ñi vaøo ñoàn nhö choã khoâng ngöôøi, nhöng sau khi

vaøo ñoàn thì baát thình lình, phuïc binh quaân Taây Sôn töø beân ngoaøi ñaùnh vaøo, vaø soá quaân

cheùm veø beân trong ñaùnh ra. Vôùi khí theá cao ngaát, quaân Taây Sôn do töôùng Nguyeãn

Vaên Kim ñieàu khieån ñaõ cheùm cheát Ñaëng Vaên Löôïng ngay taïi traän, vaø Leâ Vaên Quaân

bò töôùng Taây Sôn laø Leâ Vaên Keá ñaùnh troïng thöông, coøn thì haàu heát binh lính cuûa 2 vò

töôùng nhaø Nguyeãn ñeàu bò tieâu dieät. Keå töø ñoù Nguyeãn AÙnh vaø quaân Xieâm La ñoùng

yeân moät choã. Töôùng Taây Sôn laø Tröông Vaên Ña vôùi soá quaân chöa tôùi 10.000, nghóa laø

khoaûng moät phaàn baûy lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh, bieát theá khoâng theå phaûn coâng

ñöôïc, neân Tröông Vaên Ña coá giöõ phaàn phía Ñoâng töø soâng Tieàn Giang trôû veà höôùng

Gia Ñònh, ñeå chôø vieän binh töø Qui Nhôn. Vuøng ñaát naèm veà phía Taây soâng Tieàn Giang

298

trôû veà ñeán Rach Giaù Haø Tieân ñeàu do lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh traán ñoùng. Nhö

vaäy laø hoï ñaõ chieám hôn phaân nöûa vuøng ñaát phöông Nam, maø chæ coù quaân Nguyeãn

AÙnh hao huït, chöù quaân Xieâm chöa heà haán gì, vì theá hoï raát kieâu caêng, hoï toû ra xem

thöôøng nghóa binh Taây Sôn vaø cuõng khinh mieät Nguyeãn AÙnh, ngöôøi ñaõ röôùc chuùng veà

ñaây. Luùc naøy giaëc Xieâm chia nhau töøng ñoaøn, ñi khaép caùc nôi vöøa chieám ñöôïc, vöøa

cöôùp boùc, vöøa haõm hieáp ñaøn baø con nít, ai choáng cöï laø chuùng gieát saïch. Thöïc chaát cuûa

hoï laø lính cuûa ñoaøn quaân chieám ñoùng. Neáu nhöõng ai ñaõ töøng neám muøi “Ñoaïn Tröôøng

Treân Bieån Thaùi(11)

”. Luùc ñoù, ngoaøi chuyeän vô veùt tieàn baïc, cuûa caûi, vaøng baïc, giaëc

Xieâm La coøn söû duïng haøng traêm thuyeàn buoàm chôû veà Xieâm La khoâng bieát bao nhieâu

laø caùc thieáu nöõ trong caùc thoân xoùm. Loøng daân nôi nôi ta thaùn veà söï baïo ngöôïc daõ man

cuûa giaëc Xieâm, nhöng Nguyeãn AÙnh cuõng nhaém maét laøm ngô. Vaõ laïi, luùc ñoù cho daàu

Nguyeãn AÙnh coù muoán ra leänh cuõng khoâng ñöôïc, vì quyeàn haønh naèm trong hai töôùng

Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông. Chính nhôø söï uûng hoä cuûa daân chuùng luùc ñoù maø vôùi soá

quaân laáy moät choïi baûy, töôùng Tröông Vaên Ña môùi coù theå caàm chaân ñöôïc quaân ñòch

treân moät nöûa phaàn ñaát phöông Nam ñeå chôø phaûn coâng. Tuy nhieân, quaân thaùm baùo cho

bieát luùc ñoù quaân Xieâm La ñang raùo rieát vaän taûi theâm quaân löông, quaân duïng vaø vuõ

khí ñaïn döôïc taêng vieän, vaø raát coù theå vua Xieâm seõ cho ñöa theâm quaân vaøo mieàn

Nam. Thaáy tình theá khoâng theå keùo daøi chôø phaûn coâng ñöôïc, neân cuoái naêm 1784,

töôùng Tröông Vaên Ña sai quan Ñoâ UÙy Ñaëng Vaên Traán veà Quy Nhôn baùo caùo tình

hình ôû Gia Ñònh. Sau khi nghe lôøi baùo caùo cuûa Ñaëng Vaên Traán, Nguyeãn Nhaïc bieát

raèng löïc löôïng lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh hieän taïi nhieàu hôn nhöõng laàn tröôùc

baûy ñeán taùm laàn, beøn sai Nguyeãn Hueä, Voõ Vaêng Duõng vaø Traàn Quang Dieäu ñem

nghóa binh vaøo Gia Ñònh ñeå ñaùnh deïp Xieâm La. Luùc naøy nöõ töôùng Buøi Thò Xuaân cuõng

xin ñöôïc ñi theo.

Töôïng ñaøi kyû nieäm chieán thaéng Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt taïi Myõ Tho

Haï tuaàn thaùng 11 naêm Giaùp Thìn, töùc khoaûng ñaàu naêm 1785, nghóa binh Taây Sôn

xuoáng thuyeàn vaøo Nam. Toång soá quaân thieän chieán cuûa Taây Sôn luùc ñoù khoaûng

20.000. Nghóa binh Taây Sôn ñeán cöûa Caàn Giôø, nhöng khoâng vaøo Vuõng Taøu ñeå leân

299

Gia Ñònh nhö nhöõng laàn tröôùc, maø ñi thaúng vaøo Nam, theo cöûa soâng Tieàn cuõng nhö

caùc keânh raïch chaèng chòt maø keùo ñeán Myõ Tho. Luùc naøy löïc löôïng chuû löïc cuûa Taây

Sôn taïi Gia Ñònh thaønh do Tröông Vaên Ña chæ huy ñang ñoùng taïi Myõ Tho. Trong khi

ñoù, lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh ñang ñoùng doïc theo soâng Tieàn töø Cuø Lao Naêm

Thoân trôû leân, baûn doanh cuûa chuùng ñaët taïi khu vöïc Traø Taân. Sau khi naém roõ tình hình

cuûa ñòch, Nguyeãn Hueä beøn sai Tröông Vaên Ña keùo quaân veà giöõ thaønh Gia Ñònh, coøn

mình thì ñoùng quaân taïi Myõ Tho, quyeát ñaùnh cho ñòch quaân moät traän tôi bôøi. Vöøa ñeán

Myõ Tho, Nguyeãn Hueä ñích thaân ñi ra ngoaøi xem xeùt ñòa hình vaø ñòa vaät, roài cho ngöôøi

qua thaùm thính tình hình quaân ñòch. Luùc baáy giôø Myõ Tho coøn mang teân Ñaïo Tröôøng

Ñoàn, ñaát ñai phì nhieâu, daàu soâng ngoøi coù löu thoâng, nhöng haõy coøn röøng ruù aâm u vaø

hieåm trôû. Thaønh Tröôøng Ñoàn coù chu vi khoaûng boán daëm, hai cöûa taû höõu 4 tröôïng, coù

caàu vaùn vöõng chaéc ñeå qua caùc haøo saâu, ngoaøi haøo saâu coøn coù caùc luõy che chaén. Tröôùc

maët ñoàn laø soâng Ñaïi Giang, töùc soâng Myõ Tho, moät chi löu cuûa soâng Tieàn Giang. Veà

phía maët sau ñoàn coù soâng Vaøm Coû Taây, nöôùc soâng theo thuûy trieàu leân xuoáng, raát tieän

lôïi cho vieäc giao thoâng. Veà phía taây ñoàn laø khu röøng Ba Döøa vaø Caùi Beø, luùc naøo cuõng

ngaäp sình vaø moïc nhieàu döøa nöôùc, raát thuaän tieän trong vieäc ngaên chaén caùnh quaân töø

phía naøy cuûa ñòch. Treân soâng Ñaïi Giang laïi coù moät khuùc vöøa saâu vöøa roäng, nhôø nöôùc

chaûy xieát töø höôùng Saàm Giang, neân daân chuùng ñòa phöông goïi khuùc soâng naøy laø Raïch

Gaàm(12)

, vaø soâng Hieäp Ñöùc, tuïc goïi laø raïch Caùi La hay raïch Xoaøi Muùt(13)

, chaûy vaøo

laøm taêng löu löôïng cho soâng Tieàn Giang. Töø Raïch Gaàm ñeán Xoaøi Muùt soâng daøi

khoaûng 5 daëm, töùc vaøo khoaûng 7 caây soá, vaø roäng gaàn caû daëm, töùc hôn moät caây soá. Hai

beân bôø cuûa Raïch Gaàm vaø Xoaøi Muùt ñeàu coù caây coái raäm raïp, daân cö thöa thôùt, raát

thuaän tieän cho vieäc boá trí chieán thuyeàn ñeå mai phuïc vaø baûo veä traän ñòa. Ngoaøi ra, hai

beân bôø cuûa hai con raïch naøy laïi coù raát nhieàu caây xoäp, baàn vaø muø u, vaân vaân, raát thuaän

tieän cho nghóa binh laøm beø löûa hoaëc laøm caùc chaát daãn löûa. Trong khi ñoù, treân soâng

Ñaïi Giang, khi thuûy trieàu leân thì nöôùc soâng traøn ñaày, maø khi trieàu xuoáng vaãn khoâng

caïn. Giöõa soâng coù moät cuø lao chu vi khoaûng 5, goïi laø cuø lao Thôùi Sôn vaø moät cuø lao

nhoû goïi laø Cuø Lao Hoä hay Baõi Toân. Hai beân bôø soâng vaø treân cuø lao moïc toaøn lau saäy

vaø baàn raát um tuøm, khoâng coù veát chaân ngöôøi qua laïi.

Göôm vaø suùng cuûa quaân ñoäi Taây Sôn

300

Theá laø Nguyeãn Hueä quyeát ñònh duøng khuùc soâng Ñaïi Giang, giöõa Raïch Gaàm vaø

Xoaøi Muùt(14)

ñeå daøn theá traân tieâu dieät lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh. Nguyeãn Hueä

bieát raèng lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh ñang taäp trung khoaûng treân 300 chieán

thuyeàn, 50.000 quaân Xieâm vaø khoaûng 20.000 quaân Nguyeãn AÙnh, neân khoâng theå naøo

ñem 20.000 quaân Taây Sôn maø ñaùnh tröïc dieän vôùi ñaïo quaân xaâm löôïc naøy. Nguyeãn

Hueä beøn tìm caùch duï cho ñòch quaân tieán ra tôùi nôi coù lôïi theá cho mình. Sau khi cho

thuûy binh mai phuïc trong hai nhaùnh soâng Raïch Gaàm vaø Xoaøi Muùt(15)

, cuõng nhö trong

nhöõng con raïch nhoû chaûy quanh Cuø Lao Thôùi Sôn. Coøn moät ñoäi boä binh thieän chieán

thì mai phuïc ôû hai beân bôø soâng vaø treân cuø lao Thôùi Sôn, treân Baõi Toân; coøn ñaïo kia thì

mai phuïc taïi vuøng röøng Döøa. Trong khi thuûy binh do Nguyeãn Hueä vaø Voõ Vaên Duõng

chæ huy, boä binh do vôï choàng Buøi Thò Xuaân vaø Traàn Quang Dieäu ñieàu khieån.

Ñaïn döôïc söû duïng trong thôøi Taây Sôn

Sau khi chuaån bò xong xuoâi, Nguyeãn Hueä leänh cho töôùng Voõ Vaên Duõng keùo binh

ñeán khieâu chieán. Ñoù laø buoåi chieàu ngaøy moàng 9 thaùng chaïp naêm Giaùp Thìn, töùc ngaøy

19 raïng 20 thaùng 1 naêm 1785. Veà phía quaân Xieâm La, sau khi hay tin nghóa binh Taây

Sôn töø Quy Nhôn keùo vaøo ñaõ chuaån bò saün saøng ñeå ñoái phoù. Nhöng vì chöa bieát roõ löïc

löôïng cuûa ñòch maïnh hay yeáu theá naøo neân chöa daùm taán coâng. Nhaân nöôùc thuûy trieàu

leân, Nguyeãn Hueä ra leänh cho thuyeàn nheï nhaøng tieán ñeán nôi ñoùng quaân cuûa Xieâm La

trong vuøng Traø Taân-Traø Loït ñeå khieâu chieán. Luùc bò khieâu chieán, töôùng Xieâm laø

Chieâu Taêng lieàn cöû Saï Uyeån cuøng 10.000 boä binh ôû laïi giöõ ñaïi baûn doanh vaø caùc nôi

hieåm yeáu, coøn mình vaø töôùng Chieâu Söông thoáng laõnh ñaïi thuûy luïc quaân ñi ñaùnh Taây

Sôn. Trong khi ñoù, moät caùnh luïc quaân khaùc cuûa Xieâm La do töôùng Luïc Coân chæ huy,

tieán quaân töø beân taû ngaïn soâng Tieàn Giang ñi veà höôùng Myõ Tho. Thuûy binh thì do

Chieâu Söông laøm tieân phong, keùo thaúng xuoáng soâng Myõ Tho. Quaân cuûa Nguyeãn AÙnh

thì ñi keøm theo hai ñaïo thuûy boä cuûa Xieâm La ñeå daãn ñöôøng. Ñaïi quaân xaâm löôïc

Xieâm La cuøng heïn nhau taïi Gia Ñònh sau khi chieán thaéng taïi Myõ Tho. Ñeâm ñoù trôøi coù

traêng hôn nöûa vaàng, neân cuõng khoâng saùng maø cuõng khoâng toái laém. Laïi nöõa, nhaèm luùc

301

trôøi quang maây taïnh, neân quaân Xieâm La tieán quaân raát raàm roä, nhöng khoâng theå tieán

nhanh ñöôïc, vì nöôùc thuûy trieàu ñang leân. Voõ Vaên Duõng vöøa ñaùnh vöøa lui giaû ñoø nhö

thua, ruùt daàn nhöû cho ñoái phöông loït vaøo traän ñòa mai phuïc ñoaïn Raïch Gaàm-Xoaøi

Muùt. Quaân Xieâm La töôûng mình ñang treân ñaø chieán thaéng neân cöù tieán daàn ñeán khuùc

ñaàu soâng Myõ Tho thì trôøi cuõng baét ñaàu toái. Ñeøn treân caùc chieán thuyeàn Xieâm La ñöôïc

thaép leân saùng röïc. Ñeán khi caû ñoaøn chieán thuyeàn cuûa thuûy binh Xieâm La ñaõ loït haún

vaøo voøng phuïc kích cuûa nghóa binh Taây Sôn, thì chieán thuyeàn Taây Sôn mai phuïc trong

Raïch Gaàm keùo ra hôïp löïc cuøng nhöõng chieán thuyeàn cuûa Voõ Vaên Duõng ñaùnh caàm

chaân ngaên chaën khoâng cho thuyeàn giaëc tieán.

Ñeán khi traêng saép laën hoaøn toaøn, thuûy trieàu saép ruùt thì ngay laäp töùc Voõ Vaên Duõng

laïi traù baïi, ruùt chaïy veà phía haï löu, nhöõng chieán thuyeàn Xieâm La ra söùc ñuoåi theo.

Ñeán Raïch Gaàm, moät phaàn lôùn chieán thuyeàn Taây Sôn taét heát ñeøn ñuoác, chaïy reõ vaøo

raïch, coøn phaàn nhoû thì chaïy thaúng theo doøng soâng Myõ Tho. Chieán thuyeàn giaëc cöù

troâng theo aùnh saùng maø ñuoåi theo. Khi toaøn boä ñaõ loït vaøo traän ñòa, thì moät tieáng phaùo

leänh noã vang. Nhöõng chieán thuyeàn cuûa Taây Sôn do Nguyeãn Hueä chæ huy töø Raïch

Xoaøi Muùt vaø caùc soâng nhoû keùo ra chaën ñaùnh(16)

vaø khoùa chaët hai ñaàu, doàn lieân quaân

quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh vaøo tình theá “tieán thoaùi löôõng nan”. Ñoàng thôøi, suùng ñaïi

baùc treân cuø lao Thôùi Sôn vaø hai beân bôø soâng Myõ Tho baén lieân tuïc vaøo caùc chieán

thuyeàn Xieâm La, khieán cho ñoäi hình caùc chieán thuyeàn Xieâm La roái loaïn. Bò taán coâng

thình lình, töôùng Chieâu Söông hoaûng hoát, tinh thaàn roái loaïn, cho döøng heát chieán

thuyeàn laïi. Thuyeàn tröôùc ñoät ngoät döøng laïi, khieán cho nhöõng ñoaøn thuyeàn phía sau

ñang treân ñaø tieán nhanh vì nöôùc thuûy trieàu ñang ruùt, khoâng traùnh nhau kòp, neân va

chaïm vaøo nhau, heát lôùp naøy tôùi lôùp khaùc. Hoài naøy treân khuùc soâng Tieàn, giöõa Raïch

Gaàm-Xoaøi Muùt ñang xaûy ra moät caûnh hoãn chieán giöõa quaân Xieâm La vaø Nguyeãn AÙnh,

vì khi caùc chieán thuyeàn ñaâm vaøo nhau vôõ ra, quaân Xieâm La quaù hoaûng loaïn, tìm caùch

nhaûy xuoáng soâng loäi vaøo bôø, nhöng laïi bò nghóa binh Taây Sôn gieát ngay taïi traän. Giöõa

caûnh hoãn loaïn cuûa toaøn boä nhöõng chieán thuyeàn Xieâm La ñoù thì moät ñoäi thuyeàn caûm

töû cuûa Taây Sôn chôû ñaày rôm vaø nhöõng vaät lieäu deã chaùy ñaâm thaúng vaøo caùc chieán

thuyeàn cuûa lieân quaân Xieâm La vaø Nguyeãn AÙnh, khieán cho gaàn nhö toaøn boä boác chaùy

vaø bò ñaùnh chìm ngay töùc khaéc.

Trong khi ñoù, ñoaøn chieán thuyeàn ñi sau cuøng cuûa Xieâm La vöøa môùi hay söï vieäc

neân quay ñaàu trôû laïi thì bò ngay nhöõng chieán thuyeàn Taây Sôn ôû Raïch Gaàm keùo ra

ñaùnh cho chuùng phaûi quay ngöôïc veà traän ñòa. Phaàn thì bò phía tröôùc ñuoåi ñaùnh, phaàn

bò phía sau ñaùnh tôùi, phaàn thì bò ñaïi baùc beân cuø lao Thôùi Sôn vaø hai beân bôø soâng Myõ

Tho naõ tröïc xaï, laïi theâm caùc chieán thuyeàn giaëc töï ñuïng nhau treân soâng, taïo cho haøng

nguõ roái loaïn, voâ phöông choáng ñôõ, thuyeàn ñòch lôùp bò vôõ tan, lôùp bò baén chìm khoâng

coøn chieác naøo. Laïi theâm nghóa binh Taây Sôn duøng beø löûa vaø moät loaïi vuõ khí lôïi haïi

khaùc laø hoûa hoå, baét ñaàu loái ñaùnh hoûa coâng, aùp ñaûo tinh thaàn ñòch quaân. Sau ñoù laïi

duøng göôm, ñao, giaùo, maùc ñeå tieâu dieät quaân giaëc. Theá laø sau moät traän quyeát chieán,

chæ dieãn ra gaàn moät ñeâm vaø moät ngaøy, quaân Xieâm La vaø quaân Nguyeãn AÙnh lôùp nhaûy

302

xuoáng soâng thoaùt thaân, nhöng bò cheát chìm, lôùp bò baén cheát. Ñòch quaân thieät haïi gaàn

nhö traêm phaàn traêm. Theá laø 20.000 thuûy binh Xieâm La vaø khoaûng saùu baûy ngaøn thuûy

quaân Nguyeãn AÙnh cuøng 300 chieán thuyeàn Xieâm La vaø khoaûng gaàn 100 chieán thuyeàn

cuûa Nguyeãn AÙnh ñeàu bò dieät goïn. Hai vieân töôùng Xieâm La laø Chieâu Taêng vaø Chieâu

Söông cuøng vôùi soá coøn soáng soùt chæ moät hai ngaøn, phaûi boû chaïy theo ñöôøng boä troán veà

nöôùc.

Trong khi ñoù, ñaïo quaân 30.000 boä binh Xieâm La ñang tieán baèng ngaõ ñöôøng töø

höôùng Giaùo Ñöùc xuoáng Ba Döøa, boãng nghe tieáng ñaïi baùc noã vang reàn tröôùc maët,

töôùng Luïc Coân lieàn cho leänh döøng quaân. Thình lình töø trong nhöõng ñaùm lau saäy, phuïc

binh cuûa nghóa binh Taây Sôn vöøa xoâng ra vöøa heùt, roài tieáng suùng nhoû laïi noã lieân

thanh, ñaïo quaân cuûa Luïc Coân trôû tay khoâng kòp, rieâng töôùng Luïc Coân thì bò nöõ töôùng

Buøi Thò Xuaân cheùm moät phaùt bay ñaàu(17)

. Khi thaáy chuû töôùng bò cheùm bay ñaàu, caùnh

quaân boä binh cuûa Xieâm La tìm ñöôøng thoaùt chaïy taùn loaïn, chöù khoâng coøn tinh thaàn

chieán ñaáu nöõa, nhöng chaïy höôùng naøo cuõng coù nghóa binh tuùa ra ñaùnh, caùc ngoû ngaùch

ñoâng taây nam baéc ñeàu bò chaën heát, giaëc Xieâm tuùa chaïy vaøo röøng Döøa, lôùp bò phuïc

binh trong röøng Döøa gieát cheát, lôùp bò luùn sình cheát ngoäp, khoâng coøn ñöôïc laáy moät

ngöôøi. Theá laø 30.000 lính boä binh Xieâm La vôùi khoaûng treân 10.000 lính cuûa Nguyeãn

AÙnh cuõng bò tieâu dieät.

Trôøi vöøa höøng saùng thì chieán cuoäc cuõng vöøa taøn. Quaân Taây Sôn ñaõ tieâu dieät gaàn

nhö toaøn boä 50.000 quaân Xieâm La vaø khoaûng 20.000 quaân baûn boä cuûa Nguyeãn AÙnh

chæ trong moät traän ñaùnh chôùp nhoaùng. Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông cuøng Nguyeãn AÙnh

ñöôïc moät boä töôùng laø Nguyeãn Vaên Trò ñöa ñi laån troán ñöôïc trong moät soá daân chuùng

chaïy loaïn, chaïy ñeán vuøng Myõ Ñöùc ôû Thi Giang, roài laïi chaïy ra aån naùo treân nhöõng ñaûo

nhoû ngoaøi khôi vuøng Haø Tieân. Sau ñoù, hai töôùng Xieâm La laø Chieâu Taêng, Chieâu

Söông vaø Saï Uyeån cuøng moät soá taøn quaân ñöôïc taøn quaân cuûa Nguyeãn AÙnh daét veà troán

trong vuøng Sa Ñeùc, nhöng nghóa binh Taây Sôn truy ñuoåi quaù gaét, neân phaûi voäi vaõ nhôø

ngöôøi Chaân Laïp daãn ñöôøng veà Xieâm baèng ñöôøng boä. Kieåm ñieåm laïi quaân soá Xieâm

La, hôn ba vaïn luïc quaân, nay chæ coøn khoaûng 7 hay 8 ngaøn; trong khi 2 vaïn thuûy quaân

chæ coøn laïi moät hai ngaøn taøn quaân. Nhö vaäy chæ trong moät traän chôùp nhoaùng maø nghóa

binh Taây Sôn(18)

döôùi quyeàn thoáng lónh cuûa Nguyeãn Hueä ñaõ tieâu dieät gaàn 4 vaïn quaân

Xieâm La vaø hôn 300 chieán thuyeàn. Khoâng thaáy nhaø Nguyeãn ghi laïi veà toån thaát trong

traän naøy, nhöng khi quaân Nguyeãn AÙnh daét quaân Xieâm veà Vieät Nam roài phoái hôïp vôùi

5 ñaïo quaân cuûa Nguyeãn Cö Trinh, chaéc haün phaûi coù treân 2 vaïn quaân thuûy boä. Ñeán khi

chaïy ra caùc ñaûo ôû Haø Tieân, thì chæ coøn khoaûng vaøi chuïc ngöôøi ñi theo Nguyeãn AÙnh

maø thoâi.

Traän Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt(19)

laø moät trong nhöõng traän thuûy chieán lôùn nhaát vaø laãy

löøng nhaát trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc Vieät Nam. Neáu ôû mieàn Baéc vaøo

theá kyû thöù X coù traän Baïch Ñaèng vôùi Ngoâ Quyeàn ñaùnh tan quaân Nam Haùn, vaø vaøi theá

kyû sau ñoù, cuõng treân soâng Baïch Ñaèng, töôùng Traàn Höng Ñaïo ñaõ phaù tan quaân

Nguyeân Moâng; thì ôû vuøng ñaát phöông Nam vaøo haäu baùn theá kyû thöù XVIII, chæ trong

303

voûn veïn moät ngaøy, 2 vaïn nghóa binh Taây Sôn ñaõ ñaùnh tan taønh 5 vaïn quaân Xieâm La

vôùi söï tieáp söùc cuûa hôn 2 vaïn quaân töø quaân ñoäi Nguyeãn AÙnh. Trong traän ñaùnh naøy,

quaân xaâm löôïc Xieâm La ñònh laáy thòt ñeø ngöôøi vaø ñaùnh nhanh dieät nhanh haàu coù theå

cöôùp laáy ñaát Gia Ñònh töø tay Nguyeãn AÙnh, nhöng chuùng ñaõ bò ngay moät traän phuïc

kích tuyeät vôøi cuûa Nguyeãn Hueä, cuõng ñaùnh nhanh dieät nhanh. Phaûi thaät tình maø noùi,

neáu ngaøy ñoù khoâng coù söï chæ huy taøi tình cuûa danh töôùng baùch chieán baùch thaéng

Nguyeãn Hueä, chöa chaéc vuøng ñaát phöông Nam ngaøy nay coøn naèm treân baûn ñoà Vieät

Nam, khoâng chöøng ñaõ trôû thaønh moät mieàn cuûa Xieâm La Quoác roài cuõng khoâng chöøng.

Sau traän ñaùnh naøy, Nguyeãn AÙnh phaûi laån troán söï truy ñuoåi cuûa nghóa binh Taây

Sôn, oâng phaûi troán heát nôi naøy ñeán nôi khaùc. Sau ñoù, thaáy khoâng coøn caùch laån troán

ñöôïc, oâng laïi cuøng moät soá töôùng só chaïy qua Xieâm La. Sau khi oån ñònh thaønh Gia

Ñònh, Nguyeãn Hueä laïi nghe tin ôû Baéc Haø chuùa Trònh ngaøy caøng laán quyeàn vua Leâ,

khieán cho daân tình phaûi khoán khoå traêm beà, neân Nguyeãn Hueä phaûi giao thaønh Gia

Ñònh laïi cho töôùng Tröông Vaên Ña vaø Ñaëng Vaên Chaán, coøn mình cuøng Ñaëng Vaên

Traán vaø hai vôï choàng Buøi Thò Xuaân Traàn Quang Dieäu keùo quaân trôû veà Qui Nhôn ñeå

chuaån bò ñoái phoù vôùi chuùa Trònh vaø giaëc Thanh ñang laêm le ôû phöông Baéc(20)

.

Phaûi noùi trong cuoäc tranh huøng vôùi nhaø Taây Sôn, Nguyeãn AÙnh chæ coù moät lôïi theá

duy nhaát laø daân ôû vuøng ñaát môùi Nam Kyø naøy haõy coøn hoaøi voïng veà caùc chuùa Nguyeãn,

maø Nguyeãn AÙnh laø moät haäu dueä, neân hoï heát loøng uûng hoä vaø theo phoø Nguyeãn AÙnh,

vì theo truyeàn thoáng “aên traùi nhôù keû troàng caây” ngaøn ñôøi cuûa daân toäc. Hoï nghó raèng

chính nhôø caùc chuùa Nguyeãn maø cuoäc soáng cuûa hoï ñöôïc sung tuùc khaù giaû hôn luùc coøn

ôû vuøng Thuaän Quaûng. Chính cuoäc chieán thaéng quaân xaâm löôïc Xieâm La do Nguyeãn

AÙnh keùo veà daøy xeùo vuøng ñaát phöông Nam ñaõ laøm saùng toû chính nghóa cuûa nhaø Taây

Sôn. Caùi toäi “röôùc voi veà daøy maõ toå” cuûa Nguyeãn AÙnh ñaõ quaù roõ raøng nhö ban ngaøy;

trong khi ñoù, caùi coâng ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc ñeå giaûi cöùu ñaát nöôùc khoûi aùch noâ leä

cuûa Long Nhöôïng Töôùng Quaân Nguyeãn Hueä cuõng ñuû ñeå cho daân chuùng vaø só phu Gia

Ñònh thaáy roõ ñöôïc chính nghóa cuûa Taây Sôn. Tuy nhieân, khoâng may cho nhaø Taây Sôn,

phaàn ñoâng só phu ñaát Gia Ñònh hieåu nghóa chöõ “trung” moät caùch sai leäch. Hoï chæ nghó

ñeán vua vaø cho raèng “trung quaân töùc laø aùi quoác” baát keå ñoù vò hoân quaân hay minh

quaân. Chaúng haïn nhö Nguyeãn AÙnh, chæ vì chieác ngai vaøng cho doøng hoï, chæ vì quyeàn

lôïi rieâng cuûa mình maø daãm ñaïp leân treân quyeàn lôïi cuûa ñoàng baøo vaø toå quoác. Ña soá

daân chuùng vuøng ñaát phöông Nam nghó raèng ñaát naøy laø do coâng lao cuûa caùc chuùa

Nguyeãn tieàn traøo khai phaù, Taây Sôn laø ngöôøi ñi chieám ñoaït, thì hoï phaûi che chôû vaø

beânh vöïc cho Nguyeãn AÙnh cho tôùi khi naøo Nguyeãn AÙnh laáy laïi ñöôïc ngai vaøng môùi

goïi laø “taän trung baùo quoác.” Chính vì vaäy, maø caû só phu laãn daân chuùng treân khaép caùc

mieàn ñaát phöông Nam nghó raèng Nguyeãn AÙnh coù theå duøng baát cöù phöông tieän gì ñeå

ñaït ñöôïc cöùu caùnh, ngay caû chuyeän ñöa ngoaïi bang veà daøy xeùo ñaát nöôùc. Hoï ñoå toäi

cho quaân Xieâm La haø hieáp, cöôùp boùc, haõm hieáp vaø gieát choùc daân chuùng chöù khoâng

phaûi Nguyeãn AÙnh. Theá neân sau traän Raïch Gaàm Xoaøi Muùt moät thôøi gian, loøng daân chæ

caêm hôøn giaëc Xieâm, nhöng laïi cuõng heát loøng phoø taù cho Nguyeãn AÙnh. Maëc daàu sau

304

traän ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc Xieâm La 1785, nhaø Taây Sôn ñaõ ñöa vaøo ñaát Gia Ñònh

nhöõng vieân töôùng gioûi veà trò an vaø kinh teá nhö Löu Quoác Höng ñeå toå chöùc phaùt trieån

kinh teá, giuùp con em hoïc haønh vaø thi cöû, vôùi quoác saùch binh lính luaân phieân vöøa canh

taùc, vöøa phoøng thuû baûo veä ñaát nöôùc, neân chæ moät hai naêm sau laø toaøn daân vuøng ñaát

phöông Nam laïi ñöôïc an cö laïc nghieäp.

Traän Raïch Gaàm Xoaøi Muùt ñaõ ghi ñaäm vaøo trang söû choáng xaâm laêng cuûa daân toäc

Vieät Nam, moät trang söû ñöôïc khôi nguoàn bôûi moät oâng chuùa Nguyeãn traøo, ñaõ vì chieác

ngai vaøng cuûa chính doøng hoï mình maø saün saøng röôùc voi veà daøy xeùo non soâng ñaát

nöôùc. Thaät ñaùng buoàn ñaùng tuûi vaø ñaùng xaáu hoå cho ñaát nöôùc Vieät Nam chuùng ta thôøi

ñoù, nhö ñaõ noùi, cuõng chæ vì chieác ngai vaøng cho doøng hoï maø Nguyeãn AÙnh ñaõ khoâng töø

nan baát cöù haønh vi phaûn boäi ñaát nöôùc naøo ngay caû chuyeän röôùc quyû veà taøn haïi nhaân

daân, gaây caûnh nuùi xöông soâng maùu treân khaép laõnh thoå, vaø daân chuùng nhaát laø daân

chuùng vuøng ñaát phöông Nam phaûi chòu muoân ngaøn khoå sôû ñieâu linh. Nhöng may maén

cho daân toäc Vieät Nam thôøi ñoù, laø ñaát nöôùc laïi saûn sanh cho daân toäc moät Nguyeãn Hueä

taøi trí tính toaùn coù phaàn vöôït haún Khoång Minh, vaø taøi caàm quaân thì Haøn Tín cuõng phaûi

chaøo thua. Napoleùon cuûa trôøi Taây coøn coù chieán baïi, nhöng Nguyeãn Hueä cuûa Taây Sôn

thì khoâng! Traän Raïch Gaàm Xoaøi Muùt chaúng nhöõng laø nôi choân vuøi teân tuoåi cuûa hai

teân töôùng giaëc ngang taøn, moà choân cuûa haøng vaïn quaân Xieâm La, maø noù coøn vónh vieãn

ñaùnh vaøo taâm lyù cuûa boïn Xieâm La veà moät daân toäc Vieät Nam anh huøng.

Phaûi noùi Nguyeãn Hueä laø moät trong nhöõng nhaø laõnh ñaïo xuaát chuùng cuûa Vieät Nam,

moät thieân taøi quaân söï, moät vò töôùng baùch chieán baùch thaéng, maø coøn laø moät nhaø chính

trò taøi gioûi coù taàm nhìn raát xa cho ñaát nöôùc. Vôùi söï nghieäp veû vang ñaäp tan hai cheá ñoä

phong kieán ñaõ ñeán hoài beä raïc cuøng cöïc, chính ngaøi laø ngöôøi ñaõ môû ñöôøng cho söï

nghieäp thoáng nhaát ñaát nöôùc Vieät Nam hoài haäu baùn theá kyû thöù XVIII sau treân 200 naêm

chia caét. Noåi baäc nhaát laø cuoäc ñaïi thaéng quaân Xieâm La ôû vuøng Ñaát Phöông Nam vaø

queùt saïch boùng giaëc Thanh phöông Baéc, baûo veä söï toaøn veïn laõnh thoå cuûa ñaát nöôùc.

Tuy nhieân, aâu cuõng laø vaän meänh cuûa ñaát nöôùc vaø daân toäc Vieät Nam phaûi reõ sang moät

khuùc quanh ñau ñôùn sau caùi cheát cuûa vua Quang Trung vaøo naêm 1792. Phaûi thaät tình

maø noùi, quaân Taây Sôn, duø coù chaùnh nghóa laø noåi leân ñaùnh ñoå moät vöông trieàu thoái

naùt, daàu coù ñem laïi söï truø phuù cho ñaát Gia Ñònh vaø an cö laïc nghieäp cho caû vuøng ñaát

phöông Nam vôùi nhöõng quoác saùch sau naêm 1785, nhöng laïi cuõng khoâng ñöôïc söï yeåm

trôï hoaøn toaøn cuûa daân chuùng. Thaät laø moät moái oan khieân cho nhaø Taây Sôn noùi rieâng

vaø cho caû ñaát nöôùc noùi chung. Coù theå do nhieàu lyù do maø quaân Taây Sôn khoâng ñöôïc söï

uûng hoä cuûa daân chuùng ñaát Nam Haø. Thöù nhaát, ñeå chaët ñöùt nguoàn tieáp teá cho Nguyeãn

AÙnh, quaân Taây Sôn buoäc phaûi phaù huûy nhöõng haäu caàn kieân coá taïi caùc vuøng cuø lao

Phoá, chôï Beán Ngheù, chôï Myõ Tho, vaân vaân, theá laø hoï thaát nhaân taâm vaø khoâng ñöôïc

daân chuùng yeåm trôï. Duø raát nhieàu laàn Nguyeãn AÙnh coõng giaëc Xieâm veà daøy xeùo maû toå,

chöù khoâng rieâng gì caùi laàn ôû Raïch Gaàm Xoaøi Muùc. Laàn naøo thì Nguyeãn Hueä vaø quaân

ñoäi Taây Sôn phaûi caät löïc ñaùnh ñuoåi boïn chuùng ra khoûi bôø coõi, roài ñeán khi Leâ Chieâu

Thoáng coõng giaëc Thanh veà xaâm laêng ñaát nöôùc vôùi söï trôï giuùp löông thöïc cuûa Nguyeãn

305

AÙnh, quaân nghóa duõng Taây Sôn vaø Nguyeãn Hueä laïi phaûi caät löïc ñaùnh ñuoåi giaëc

phöông Baéc... Sau ñoù Nguyeãn AÙnh laïi göûi Hoaøng töû Caûnh sang Phaùp laøm con tin ñeå

xin caàu cöùu vôùi Phaùp hoaøng, vaân vaân vaø vaân vaân, nhöng daân chuùng vaãn che daáu vaø

yeåm trôï cho Nguyeãn AÙnh, ñeå roài khi leân ñöôïc chieác ngai vaøng, Nguyeãn AÙnh ñaõ xoay

löng ngoaûnh maët vôùi mieàn Nam, ngaøi vô veùt tieàn baïc ñeå xaây ñaép cung ñieän vaø laêng

taåm ngoaøi Hueá, coøn trong Nam thì ngaøi boû cho soáng cheát maëc baây. Thaønh trì cuõ kyõ

ñöôïc xaây ñaép thôøi ngaøi coøn chaïy troán quaân Taây Sôn, do moät soá quan Taây döôùi tröôùng

cuûa ngaøi chæ huy xaây döïng, chaúng haïn nhö thaønh Saøi Goøn do teân Oliver de Puymanel

veõ kieåu vaø troâng coi vieäc xaây caát ñaëc bieät laø teân quan Changeau, khi höu trí ñem heát

vôï con veà Phaùp, ñaõ laøm moät tôø töôøng trình caën keõ cho Phaùp hoaøng nhöõng gì xaûy ra ôû

Vieät Nam trong suoát thôøi gian y ñi lính vaø laøm quan cho Vieät Nam. Haäu quaû laø chæ

hôn nöûa theá kyû sau ngaøy Nguyeãn AÙnh leân ngoâi, ñaát nöôùc vaø daân toäc Vieät Nam naèm

troïn trong voøng tay nghieät ngaõ cuûa nhöõng ngöôøi baïn Taây cuûa ngaøi. Chuùng ta khoâng

traùch quaân ñoäi Taây Sôn ñaùnh phaù caùc thaønh phoá mieàn Nam, vì hoï muoán dieät tröø oâng

chuùa cuoái cuøng cuûa moät Nguyeãn trieàu thoái naùt, chæ bieát chaïy Ñoâng chaïy Taây ñeå caàu

luïy ngoaïi bang haàu giöõ vöõng chieác ngai vaøng cho doøng hoï, chöù khoâng nghó gì ñeán tieàn

ñoà daân toäc. Chính vì vaäy maø heã choã naøo coù daáu veát cuûa Nguyeãn AÙnh laø coù quaân Taây

Sôn röôït ñuoåi. Nhö vaäy neáu noùi ñeán chieán tranh Nguyeãn AÙnh vaø Taây Sôn ôû mieàn

Nam, thì phaûi noùi ñeán vieäc tham quyeàn coá vò cuûa Nguyeãn AÙnh, duø bieát raèng doøng hoï

aáy ñaõ khoâng coøn thích hôïp vaø khoâng coøn laøm gì ích quoác lôïi daân nöõa, nhöng Nguyeãn

AÙnh vaãn khö khö oâm giöõ chieác baûo aán vaø chieác ngai vaøng, duø coù phaûi hy sinh haøng

vaïn vaïn daân chuùng Nam Kyø, oâng vaãn laøm. Coâng vaø toäi cuûa Nguyeãn AÙnh ñaõ quaù roõ

raøng nhö ban ngaøy ban maët, coøn noùi veà taøi ñöùc cuûa Nguyeãn AÙnh maø ñem saùnh vôùi

Quang Trung thì chaúng khaùc naøo “vuõng caïn” vôùi “ao trôøi”. Moät beân chæ lo cho doøng

hoï vaø baûn thaân, coøn moät beân thì suoát moät ñôøi coáng hieán cho ñaát nöôùc. Thaät tình maø

noùi, thôøi naøo ñaát nöôùc cuõng saûn sanh ra anh huøng, nhöng beân caïnh ñoù cuõng khoâng

thieáu gì nhöõng teân chæ vì quyeàn lôïi cho beø ñaûng hay gia ñình maø queân maát ñaát nöôùc

vaø daân toäc. Chaéc chaén thôøi ñoù Nguyeãn Hueä vaø binh töôùng nhaø Taây Sôn cuõng nghó

ñeán tai hoïa Nguyeãn AÙnh caàu cöùu vôùi quaân ñoäi AÂu Chaâu, vì hoài naøy caùc nöôùc AÂu

Chaâu vôùi binh ñoäi huøng maïnh vaø vuõ khí toái taân, ñang ñi tìm thuoäc ñòa vaø Vieät Nam laø

moät con moài beùo bôû cuûa hoï. Nguyeãn Hueä laø moät vò hoaøng ñeá baùch chieán baùch thaéng,

chaéc chaén Nguyeãn Hueä khoâng bao giôø ñaùnh giaù thaáp Nguyeãn AÙnh trong baát cöù vieäc

gì, ngay caû chuyeän Nguyeãn AÙnh coù theå kyù maät öôùc nhöôïng ñaát cho ngoaïi bang ñeå laáy

laïi chieác ngai vaøng. Nhöng bieát laøm sao hôn, trong khi hoaøng ñeá Quang Trung ñang

baän lo ñaùnh ñuoåi giaëc Thanh ôû phöông Baéc thì thaùng 9 naêm 1788 Nguyeãn AÙnh lôïi

duïng cô hoäi keùo moät soá quaân Phaùp, chieán thuyeàn Phaùp vaø quaân baûn ñòa veà taùi chieám

thaønh Gia Ñònh. Töø naêm 1788 ñeán khi giaønh giöït laïi ñöôïc giang sôn, Nguyeãn AÙnh ñaõ

baét eùp daân chuùng Nam Kyø laøm vieäc caät löïc vaø taát caû luùa gaïo ñeàu chôû veà Gia Ñònh,

tích tröõ cho cuoäc tröôøng chinh cuûa doøng hoï Nguyeãn. Nguyeãn AÙnh ñaõ vô veùt heát luùa

gaïo chôû ñi ñeán noãi töø naêm 1799 ñeán naêm 1802 daân Gia Ñònh phaûi laâm vaøo caûnh ñoùi,

306

maø chính söû saùch cuûa Nguyeãn trieàu cuõng phaûi thuù nhaän laø nhöõng naêm aáy daân Gia

Ñònh ñoùi laém, phaûi aên cuû theá côm. Taïi sao daân chuùng trong vöïa luùa maø laïi ñoùi? Hoï

ñoùi vì tham voïng cuûa moät oâng chuùa. Ñeán khi deïp xong giaëc Thanh thì vua Quang

Trung vì thöông daân tình ñaõ bao naêm chinh chieán laàm than neân khoâng muoán caát binh

dieät ngay Nguyeãn AÙnh, ñeå roài tai hoïa ñoå doàn leân ñaàu leân coå daân toäc Vieät Nam khi

vua Quang Trung baêng haø khoâng laâu sau chieán thaéng Ñoáng Ña. Neáu vua Quang

Trung khoâng nghó tôùi daân tình maø caát quaân ñaùnh Nguyeãn AÙnh ngay sau haøo khí Ñoáng

Ña, thöû hoûi Nguyeãn AÙnh coù phöông caùch gì choáng ñôõ cho noãi vôùi quaû ñaám thaàn chuøy

cuûa ñaïi ñeá Quang Trung? AÂu cuõng laø ñònh meänh cuûa caû daân toäc!

Nhö treân ñaõ noùi, daàu Hoaøng ñeá Quang Trung Nguyeãn Hueä chæ soáng voûn veïn coù 40

naêm treân coõi ñôøi naøy, nhöng chieán coâng oanh lieät cuûa moät vò töôùng baùch chieán baùch

thaéng nhö ngaøi seõ maõi maõi laø trang söû raïng ngôøi cuûa daân toäc. Chæ tieác laø Trôøi khoâng

ñeå cho ngaøi soáng theâm vôùi daân toäc chuùng theâm möôi naêm hay hai möôi naêm nöõa ñeå

ngaøi coù ñuû thì giôø thöïc hieän nhöõng gì maø ngaøi muoán thöïc hieän cho daân toäc naøy, cho

ñaát nöôùc naøy. Vua Quang Trung coù caû thaûy 5 baø vôï goàm Chính cung Hoaøng haäu

Pham5 thò Lieân, Chính cung Hoaøng haäu Buøi thò Nhaïn, Baéc cung Hoaøng Haäu Leâ Ngoïc

Haân, baø thöù tö laø Traàn Thò Quî, vaø baø thöù naêm laø Nguyeãn Thò Bích. Ngaøi khoaûng 20

ngöôøi con, nhöng taøi lieäu xaùc thöïc chæ ghi laïi ñöôïc nhöõng ngöôøi sau ñaây: Nguyeãn

Quang Toaûn, veà sau naøy trôû thaønh aáu chuùa Taây Sôn sau khi Nguyeãn Hueä qua ñôøi,

Nguyeãn Quang Baøn, Nguyeãn Quang Thieäu, Nguyeãn Quang Khanh, Nguyeãn Quang

Ñöùc, Nguyeãn Quang Baûo, Nguyeãn Quang Thuøy, Nguyeãn Quang Cöông, Nguyeãn

Quang Töï, Nguyeãn Quang Ñieän, vaø Nguyeãn Quang Duy. Sau khi Nguyeãn AÙnh leân

ngoâi vua laáy hieäu laø Gia Long vaøo naêm 1802, oâng ñaõ cho san phaúng laêng moä vua

Quang Trung, khoâng ñeå laïi daáu tích gì caû. Chính vì vaäy maø veà sau naøy, caùc nhaø

nghieân cöùu söû hoïc trieàu ñaïi Quang Trung khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc moä vua Quang

Trung ôû ñòa ñieåm naøo. Tuy nhieân, nhaø thô Leâ Trieäu (1771-1846), ngöôøi soáng trong caû

hai thôøi Taây Sôn vaø trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn Gia Long sau naøy, coù laøm moät baøi thô noùi

veà caûm xuùc cuûa mình khi oâng ñöùng tröôùc nôi töøng laø laêng moä cuûa vua Quang Trung,

chæ maáy naêm sau khi bò Nguyeãn AÙnh khai quaät vaøo naêm 1802.

“Traáp nieân saát saù taåu phong vaân,

Nhö thöû anh huøng coå haõn vaên.

Haøm Daõ ñoäc Löu thieân vaïn coát,

Khuaân Sôn hoïa taïi baùch nieân phaàn.

Khoâng haøm chæ chæ thieân thu haän,

Coâ phuï ñöôøng ñöôøng baùt xích thaân.

Quang caûnh nhaát ban thaønh phaán mò,

Linh nhaân chung coå tieáu Doanh Taàn!”

Nhaø thô Hoàng Phi taïm phieân aâm vaø dòch nghóa nhö sau:

“Bao naêm theùt maéng aùt phong vaân,

Ñuû thaáy anh huøng baäc vó nhaân.

307

Haøm Ñan haän vuøi muoân vaïn xaùc,

Khuaân Sôn phaàn moä hoïa traêm naêm.

Ngaäm hôøn chæ trích ngaøn thu haän,

Nôõ phuï ñöôøng ñöôøng taùm thöôùc thaân.

Quang caûnh thaûy ñeàu thaønh caùt buïi,

Khieán ñôøi muoân thuôû côït Doanh Taàn!”

Phaûi thaønh thaät maø noùi, chieán coâng baûo veä ñaát nöôùc voâ cuøng hieån haùch cuûa

Nguyeãn Hueä ñoái vôùi daân toäc Vieät Nam ñaõ ñöa ngaøi ñeán moät vò trí trang troïng nhaát

trong loøng daân toäc Vieät Nam. Khi noùi ñeán nhöõng teân tuoåi lôùn cuûa nhöõng vò anh huøng

choáng xaâm laêng cuûa Vieät Nam nhö nhò vò Tröng Vöông, Baø Trieäu, Ñinh Boä Lónh, Leâ

Hoaøn, Ngoâ Quyeàn, Leâ Lôïi, Lyù Thöôøng Kieät, Traàn Höng Ñaïo, thì Nguyeãn Hueä coù moät

vò trí heát söùc ñaëc bieät. OÂng laø vò töôùng baùch chieán baùch thaéng, döôùi maét oâng keû thuø

daàu lôùn hay daàu nhoû, oâng ñeàu moät loøng ñaùnh cho chuùng tan taùc khoâng coøn moät manh

giaùp. OÂng laø moät vò Hoaøng ñeá xuaát thaân töø giai caáp caàn lao, nhöng laïi laø ngöôøi anh

huøng duy nhaát trong lòch söû coù chieán tích oanh lieät vaøo baäc nhaát trong coâng cuoäc ñaùnh

tan hai cheá ñoä nhaø Chuùa Trònh-Nguyeãn voán dó ñaõ voâ cuøng haø khaéc vaø thoái naùt hoài

cuoái theá kyû thöù XVIII. Beân caïnh ñoù, oâng ñaõ mang laïi nieàm töï haøo cho caû daân toäc khi

moät mình phaûi ñaùnh Nam deïp Baéc vôùi thuø trong, maø coøn ñaùnh tan hai cuoäc xaâm laêng

coù taàm côõ soáng coøn cuûa daân toäc. Thöù nhaát laø cuoäc xaâm laêng cuûa quaân Xieâm La ôû

mieàn Nam vaøo cuoái naêm Giaùp Thìn, 1784, ñaàu naêm AÁt Tî, 1785. Thöù nhì laø cuoäc

xaâm laêng cuûa quaân Thanh ôû phöông Baéc vaøo muøa Xuaân naêm Kyû Daäu, 1789. Noùi laø

coù taàm côõ soáng coøn cuûa daân toäc laø vì neáu ngoaïi bang thaéng moät trong hai cuoäc chieán

xaâm laêng ñoù thì cuïc dieän Vieät Nam giôø naøy coù theå ñaõ hoaøn toaøn khaùc haún. Giaû söû

quaân xaâm löôïc Xieâm La do Nguyeãn AÙnh röôùc veà vaøo naêm 1784 thaéng traän Raïch

Gaàm-Xoaøi Muùt, raát coù theå toaøn coõi vuøng Ñaát Phöông Nam ngaøy nay ñaõ trôû thaønh

nhöõng tænh thaønh cuûa Thaùi Lan, vì sau khi chieán thaéng vaø chieám cöù ñaát ñai, coù caùch gì

Xieâm La chòu traû laïi toaøn boä vuøng ñaát aáy cho Nguyeãn AÙnh hay khoâng? Chaéc haún laø

khoâng roài. Neáu khoâng chieám ñöôïc heát hoï cuõng seõ kyø keøo vôùi Nguyeãn AÙnh ñeå chieám

moät vaøi tænh giaùp vôùi bieân giôùi Cao Mieân, roài tính tieáp(21)

. Coøn noùi veà quaân xaâm löôïc

nhaø Thanh ôû Baéc Haø, neáu hoï thaéng vaøo muøa Xuaân naêm Kyû Daäu 1789, thì khoâng noùi

ra, ai trong chuùng ta cuõng ñeàu bieát haäu quaû taát yeáu cuûa noù: Baéc Thuoäc(22)

. Maø laàn

Baéc Thuoäc ñoù raát coù theå laø vónh vieãn cuõng khoâng chöøng. Noùi nhöõng ñieàu naøy, taùc giaû

Ngöôøi Long Hoà khoâng noùi vôùi taâm traïng bi quan, nhöng noùi ñeå cho chuùng ta thaáy

ñöôïc caùi may maén cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam, cuûa daân toäc Vieät Nam coù ñöôïc moät vò anh

huøng daân toäc, baùch chieán baùch thaéng nhö Ñaïi Ñeá Quang Trung. Moät vò Hoaøng ñeá ñaõ

bieát ñaët neàn ñoäc laäp cuûa daân toäc leân treân heát. Vôùi Ñaïi Ñeá Quang Trung, thuø trong

ñöôïc ngaøi ñaët sau giaëc ngoaøi. Chieán coâng oanh lieät cuûa muøa Xuaân naêm Kyû Daäu ñaõ

aên saâu vaøo loøng ngöôøi daân Vieät Nam töø Baéc xuoáng Nam, khoâng moät ai maø khoâng

bieát hay khoâng nghe noùi ñeán vò anh huøng baùch chieán baùch thaéng cuûa daân toäc. Thôøi

308

ñoù, moät nhaø thô ñöông thôøi teân Ngoâ Ngoïc Du ñaõ laøm moät baøi thô, ghi laïi khoâng khí

töng böøng cuûa ngaøy chieán thaéng oanh lieät naøy nhö sau:

“Giaëc ñaâu taøn baïo sang ñieân cuoàng,

Quaân vua moät giaän oai boán phöông.

Thaàn toác ruoãi daøi xoâng thaúng tôùi,

Nhö treân trôøi xuoáng daùm ai ñöông.

Moät traän roàng löûa giaëc tan taønh,

Boû thaønh cöôùp ñoù troán cho nhanh.

Ba quaân ñoäi nguõ chænh teà tieán,

Traêm hoï chaät ñöôøng vui tieáp ngheânh.

Maây taïnh muø tan trôøi laïi saùng,

Ñaày thaønh giaø treû maët nhö hoa.

Chen vai khoaùc caùnh cuøng nhau noùi:

Kinh ñoâ vaãn thuoäc nuùi soâng ta.”

Nhöng Trôøi khoâng chìu loøng ngöôøi daân Nam, chæ sau traän ñaïi thaéng muøa Xuaân

naêm Kyû Daäu, 1789 coù 3 naêm thì vò Ñaïi Ñeá cuûa chuùng ta ñoät ngoät qua ñôøi, ñeå laïi

khoâng bieát bao nhieâu luyeán tieác cho thaàn daân, ñeå laïi khoâng bieát bao nhieâu chöông

trình caûi caùch dang dôû. Cô nghieäp cuûa oâng ñeå laïi khoâng ñöôïc ngöôøi thöøa keá coù ñuû khaû

naêng vaø baûn laõnh keá thöøa vaø baûo toàn, neân chaúng bao laâu sau ñoù, Nguyeãn AÙnh ñaõ thoân

tính heát caû ba mieàn ñaát nöôùc. Sau 20 naêm chieán ñaáu lieân tuïc, naêm 1792, vua Quang

Trung laâm beänh roài ñoät ngoät qua ñôøi ôû tuoåi 40, khi haõy coøn quaù nhieàu döï ñònh toát ñeïp

cho ñaát nöôùc coøn ñang dang dôû. Sau caùi cheát cuûa oâng, nhaø Taây Sôn suy yeáu nhanh

choùng, vì aáu chuùa Caûnh Thònh cuûa Taây Sôn khoâng bao giôø ñoái ñaàu noåi vôùi moät ngöôøi

nhieàu möu moâ nhö Nguyeãn AÙnh. Khi bieát tin vua Quang Trung qua ñôøi vaøo naêm

1792, taïi saân ñieän vua nhaø Thanh, töôùng Voõ Vaên Duõng ñaõ ngaát ñi. Khi tænh daäy, oâng

ñaõ laøm ngay moät baøi thô than tieác nhaø vua, raèng neáu Quang Trung soáng theâm ñöôïc 10

naêm nöõa thì söï nghieäp cuûa oâng seõ khoâng keùm Ñöôøng Thaùi Toâng hay Toáng Thaùi Toå

beân Taøu.

“Boá y phaán tích nguõ nieân trung,

Kim coå thi vi söï baát ñoàng.

Thieân vò ngoâ hoaøng taêng nhaát kyû,

Baát ö Ñöôøng, Toáng thuyeát anh huøng.”

Taïm dòch nghóa nhö sau:

“Naêm naêm daáy nghieäp töï thoân noâng,

Thôøi tröôùc, thôøi sau khoù saùnh cuøng.

Trôøi ñeå vua ta theâm chuïc tuoåi,

Anh haøo Ñöôøng, Toáng heát khoe huøng.”

Khi hay tin Ñaïi Ñeá Quang Trung baêng haø, daân chuùng khaép nôi ñaõ xaây laêng vaø laäp

ñeàn thôø oâng, ngay caû daân chuùng trong nhöõng vuøng do Nguyeãn AÙnh cai trò nhö taïi

vuøng Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt, hoï cuõng leùn thôø oâng trong caùc ñình mieáu. Söï ra ñi ñoät

309

ngoät cuûa vua Quang Trung khoâng nhöõng laø moät baát haïnh cho trieàu ñaïi Taây Sôn, maø

cuõng laø moät baát haïnh lôùn cho caû daân toäc vaø ñaát nöôùc Vieät Nam. Phaûi noùi Ngaøi laø moät

trong nhöõng vò vua vó ñaïi nhaát trong lòch söû Vieät Nam. Töø ngaøy Ñaïi Ñeá Quang Trung

baêng haø ñeán nay ñaõ ngoùt 225 naêm, nhöõng nhöõng chieán tích cuûa ngaøi vaãn coøn nguyeân

ñoù nhö môùi hoâm naøo. Nhöõng lôøi noùi huøng hoàn cuûa vò Ñaïi Ñeá hình nhö vaãn coøn vang

voïng trong taâm hoàn cuûa moïi con daân Vieät Nam:

“Ñaùnh cho ñeå daøi toùc,

Ñaùnh cho ñeå raêng ñen.

Ñaùnh cho noù chích luaân baát phaûn,

Ñaùnh cho noù phieán giaùp baát hoaøn,

Ñaùnh cho söû tri Nam Quoác anh huøng chi höõu chuû.”

Ngay sau khi Ñaïi Ñeá Quang Trung baêng haø, Baéc Cung Hoaøng Haäu Leâ Ngoïc Haân

ñaõ daäp ñaàu than khoùc lieân tuïc. Cuoái cuøng baø ñaõ laøm baøi ñieáu choàng coù töïa ñeà “Ai Tö

Vaõn”, moät baøi vaên ñieáu voâ cuøng bi thaûm ñaõ laøm xuùc ñoäng haøng trieäu con tim daân

Vieät ngaøy ñoù vaø ngay caû baây giôø:

“Gioù hiu haét, phoøng tieâu laïnh leõo,

Tröôùc theàm lan, hoa heùo don don.

Caàu Tieân khoùi toûa ñænh non,

Xe roàng thaêm thaúm boùng loan daøu daøu.

Noãi lai lòch deã haàu than thôû,

Traùch nhaân duyeân môø lôõ côù sao?

Saàu saàu thaûm thaûm xieát bao,

Saàu ñaày giaït beå, thaûm cao nhaát trôøi.

Töø côø thaém troû vôøi coõi Baéc,

Nghóa toân phuø vaèng vaëc boùng döông.

Ruùt daây vaâng meänh Phuï hoaøng,

Thuyeàn lan, cheøo queá thuaän ñöôøng vu quy.

Traêm ngaøn daëm quaûn chi non nöôùc,

Chöõ nghi gia möøng ñöôïc phaûi duyeân.

Sang yeâu muoân ñoäi ôn treân,

Rôõ raøng veõ thuùy noái chen tieáng caàm.

Löôïng che chôû, vuïng laàm naøo keå,

Phaän ñinh ninh caën keõ moïi lôøi.

Daàu raèng non nöôùc bieán dôøi,

Nguoàn tình aét chaúng chuùt vôi ñaâu laø.

Loøng ñuøm boïc thöông hoa ñoaùi coäi,

Khaép toân thaân cuõng ñoäi ôn sang.

Mieáu ñöôøng coøn daáu chung thöôøng,

Tuøng thu coøn raäm maáy haøng xanh xanh.

Nhôø hoàng phuùc ñoâi caønh hoøe queá,

310

Ñöôïm hôi döông daây reã cuøng töôi.

Non Nam laàn chuùc tuoåi trôøi,

Daâng caâu Thieân Baûo, baøy lôøi Hoa Phong.

Nhöõng ao öôùc traäp truøng tuoåi haïc,

Nguyeàn traêm naêm ngoõ ñöôïc vaày vui.

Naøo hay soâng caïn beå vuøi,

Loøng trôøi traùo trôû, vaän ngöôøi bieät ly.

Töø naéng haï möa thu thaùi tieát,

Xoùt mình roàng moûi meät chaúng yeân.

Xieát bao kinh sôï lo phieàn,

Mieáu thaàn ñaû ñaûo thuoác tieân laïi caàu.

Khaép moïi choán ñaâu ñaâu tìm röôùc,

Phöông phaùp naøo ñoå ñöôïc cuøng chaêng?

Ngaùn thay, maùy taïo baát baèng,

Boùng maây thoaùt ñaõ ngaét chöøng xe loan.

Cuoäc tuï taùn bi hoan kòp baáy,

Keå sum vaày ñaõ maáy naêm nay.

Leânh ñeânh chuùt phaän beøo maây,

Duyeân kia ñaõ vaïy, thaân naøy nöông ñaâu?

Traèn troïc luoáng ñeâm thaâu ngaøy toái,

Bieát caäy ai daäp noãi bi thöông.

Troâng mong luoáng nhöõng mô maøng,

Mô hoà baèng moäng baøng hoaøng nhö say.

Khi traän gioù hoa bay thaáp thoaùng,

Ngôõ höông trôøi baõng laõng coøn ñaâu.

Voäi vaøng söûa aùo leân chaàu,

Thöông oâi quaïnh queõ, tröôùc laàu nheän giaêng.

Khi boùng traêng laù in laáp laùnh,

Ngôõ taøn vaøng nhôù caûnh ngöï chôi.

Voäi vaøng daïo böôùc tôùi nôi,

Thöông oâi vaéng veû giöõa trôøi tuyeát sa.

Töôûng phong theå xoùt xa ñoaøi ñoaïn,

Maët roàng sao caùch giaùn laâu nay.

Coù ai choán aáy veà ñaây,

Nguoàn côn xin ngoõ cho hay ñöôïc ñaønh.

Neûo U minh kheùo chia ñoâi ngaû,

Nghó ñoaøi phen noàng naõ ñoaøi phen.

Kieáp naày chöa troïn chöõ duyeân,

Öôùc xin kieáp khaùc veïn tuyeàn löûa höông.

Nghe tröôùc coù ñaáng vöông Thang Voõ,

311

Coâng nghieäp nhieàu tuoåi thoï theâm cao.

Maø nay AÙo Vaûi Côø Ñaøo,

Giuùp daân döïng nöôùc bieát bao coâng trình.

Nghe raønh raønh tröôùc vua Nghieâu Thuaán,

Coâng ñöùc ñaày ngöï vaän caøng laâu.

Maø nay löôïng caû ôn saâu,

Moùc möa röôùi khaép chín chaâu ñöôïm nhuaàn.

Coâng döôøng aáy maø nhaân döôøng aáy,

Coõi thoï sao heïp baáy Hoùa coâng?

Roäng cho chuoäc ñöôïc tuoåi roàng,

Ñoåi thaân aét haún boû loøng toâi ngöôi.

Buoàn thay nheõ söông rôi gioù loït,

Caûnh ñìu hiu thaùnh thoùt chaâu sa.

Töôûng lôøi 'Di Chuùc Thieát Tha',

Khoùc naøo neân tieáng, thöùc maø cuõng meâ.

Buoàn thay nheõ xuaân veà hoa nôû,

Moái saàu rieâng ai gôõ cho xong.

Quyeát lieàu mong veïn Chöõ Toøng,

Treân Röôøng Naøo Ngaïi Giöõa Doøng Naøo E.

Con tröùng nöôùc thöông vì ñoâi chuùt,

Chöõ tình thaâm chöa thoaùt ñöôïc ñi.

Vaäy neân naán naù ñoøi khi,

Hoàn tuy coøn ôû phaùch thì ñaõ theo.

Theo buoåi tröôùc ngöï ñeøo Boàng ñaûo,

Theo buoåi sau ngöï neûo Soâng Ngaân.

Theo xa thoâi laïi theo gaàn,

Theo phen ñieän queá theo laàn nguoàn hoa.

Ñöông theo boãng tieáng gaø söïc tænh,

Ñau ñôùn thay aáy caûnh chieâm bao.

Mô maøng theâm noãi khaùt khao,

Ngoïc Kinh choán aáy ngaøy naøo tôùi nôi.

Töôûng thoâi laïi boài hoài trong daï,

Nguyeän ñoàng sinh sao ñaõ kòp phai.

Xöa sao sôùm hoûi khuya baøy,

Naëng loøng vaøng ñaù caïn lôøi toùc tô.

Giôø sao boãng thôø ô laïnh leõo,

Tình coâ ñôn ai keû xeùt ñaâu.

Xöa sao gang taác gaàn chaàu,

Tröôùc saân phong nguyeät treân laàu sinh ca.

Giôø sao boãng caùch xa ñoâi coõi,

312

Tin haøn huyeân khoân hoûi thaêm nhanh.

Nöûa cung gaõy phím caàm laønh,

Noãi con coâi cuùt noãi mình bô vô.

Nghó noâng noãi ngaãn ngô ñoâi luùc,

Tieáng töû quy theâm giuïc loøng thöông.

Naõo ngöôøi thay caûnh tieân höông,

Daï thöôøng quanh quaát maét thöôøng ngoùng troâng.

Troâng maùi ñoâng laù buoàm xuoâi ngöôïc,

Thaáy meânh moâng nhöõng nöôùc cuøng maây.

Ñoâng roài thì laïi troâng Taây,

Thaáy non cao ngaát thaáy caây röôøm raø.

Troâng Nam thaáy nhaïn sa laùc ñaùc,

Troâng Baéc thì ngaøn baïc maøu söông.

Noï troâng trôøi ñaát boán phöông,

Coõi tieân khôi thaúm bieát ñöôøng naøo ñi.

Caäy ai coù pheùp gì tôùi ñoù,

Daâng vaät thöôøng xin ngoõ loøng trung.

Naày göông leà cuûa Haùn cung,

Ôn treân xöa ñaõ soi chung ñoâi ngaøy.

Duyeân haûo hôïp xoùt raøy neân leõ,

Buïng ai hoaøi voäi gheõ gì ñaâu.

Xin ñöa göông aáy veõ chaàu,

Ngoõ xoi cho toû goùt ñaàu troâng ôn.

Töôûng linh saøng nhôn nhôn coøn daáu,

Noãi sinh cô coù thaáu cho khoâng.

Cung xanh ñang tuoåi aáu xung,

'Di Möu' sao nôõ queân loøng ñoaùi thöông.

Goùt laân chæ maáy haøng laãm chaãm,

Ñaàu muõ mao, mình taám aùo gai.

U ô ra tröôùc höông ñaøi,

Töôûng quang caûnh aáy chua cay döôøng naøo.

Trong saùu vieän oá ñaøo uû lieãu,

Xaùc ve gaày loûng leûo xieâm ngheâ.

Long ñong xa caùch höông queâ,

Mong theo: laàm loái, mong veà: tuûi duyeân.

Döôùi beä ngoïc haøng uyeân voø voõ,

Caát chaân tay thöông khoù xieát chi.

'Hang saâu' nghe tieáng thöông bi,

Keû sô coøn theá huoáng gì ngöôøi thaân.

Caûnh ly bieät nhieàu phaàn baùt ngaùt,

313

Maïch saàu tuoâng ai taùt cho vôi.

Caøng troâng caøng moät xa vôøi,

Taác loøng thaûm thieát, chín trôøi bieát chaêng?

Buoàn troâng traêng, traêng môø theâm tuûi,

Göông Haèng Nga ñaõ buïi maùu trong.

Nhìn göông caøng theïn taác loøng,

Thieân duyeân laïnh leõo, ñeâm ñoâng bieân haø.

Buoàn xem hoa, hoa buoàn theâm theïn,

Caùnh haûi ñöôøng ñaõ quyeän gioït söông.

Troâng chim caøng deã ñoaïn tröôøng,

Uyeân öông chieác boùng, phöôïng hoaøng leû ñoâi.

Caûnh naøo cuõng nguøi nguøi caûnh aáy,

Tieäc vui möøng coøn thaáy chi ñaâu.

Phuùt giaây baõi beå nöông daâu,

Cuoäc ñôøi laø theá bieát haàu naøi sao?

Chöõ tình nghóa trôøi cao ñaát roäng,

Noãi ñoaïn tröôøng coøn soáng coøn ñau.

Maáy lôøi taâm söï tröôùc sau,

Ñoâi vaàng nhaät nguyeät treân ñaàu chöùng cho.”

Ñoïc nhöõng lôøi Tö Vaõn cuûa Ngoïc Haân Coâng Chuùa môùi thaáy baø yeâu choàng mình

ñeán döôøng naøo. Moät naøng Coâng Chuùa caønh vaøng laù ngoïc cuûa Leâ trieàu, vaâng leänh cha

caát böôùc vu quy vôùi moät ngöôøi xa laï, nhöng khi ñaõ soáng ñöôïc beân caïnh Ñaïi Ñeá

Quang Trung thì naøng môùi caûm thaáy quaù yeâu chaøng trai tay kieám tay côø laøm neân söï

nghieäp cuûa vuøng ñaát Taây Sôn Bình Ñònh naøy. Yeâu ñeán noãi trong Ai Tö Vaõn, naøng saün

saøng chòu cheát theá cho chaøng neáu ñöôïc.

Ñoái vôùi Toå Quoác vaø daân toäc Vieät Nam, Ñaïi Ñeá Quang Trung khoâng chæ laø moät

vieân töôùng baùch chieán baùch thaéng, maø Ngaøi coøn laø moät oâng vua trò nöôùc heát söùc taøi

ba, bieát thu phuïc nhaân taâm, bieát chieâu hieàn ñaõi só ñeå xaây döïng ñaát nöôùc. Veà maët binh

bò, Ngaøi toå chöùc nghieâm ngaët, kyõ luaät nghieâm minh, nhöng laïi laø moät ngöôøi coù tình coù

nghóa. Haõy nhìn vieäc chaúng nhöõng Ngaøi tha toäi cho caùc töôùng cuûa Nguyeãn AÙnh bò baét

khi hoï noùi thaúng vôùi Ngaøi laø hoï khoâng theo Ngaøi nhö Leâ Vaên Quaân, Nguyeãn Huyønh

Ñöùc, vaân vaân, cuõng ñuû thaáy loøng nhaân cuûa moät baäc Minh Quaân. Ñaëc bieät nhaát laø

Ngaøi raát nhaân töø vôùi daân chuùng, vaø trò toäi naëng neà binh só naøo nhuõng nhieãu daân tình.

Phaûi thöïc tình maø noùi, söï xuaát hieän cuûa Nguyeãn Hueä nhö moät vì sao Baéc Ñaåu choùi

saùng trong baàu trôøi taêm toái cuûa toaøn caûnh xaõ hoäi Vieät Nam vaøo cuoái theá kyû thöù XVIII,

nhöng nhö treân ñaõ noùi, trôøi khoâng chìu loøng ngöôøi neân vì sao aáy chæ loùe leân roài vuït

taét. Chöa ñaày boán möôi tuoåi ñôøi, theá nhöng nhöõng gì Ngaøi ñaõ laøm ñöôïc cho ñaát nöôùc

naøy, cho daân toäc naøy quaû laø vöôït ra ngoaøi söùc töôûng töôïng cuûa con ngöôøi. Töø moät

noâng daân aùo vaûi ôû ñoä tuoåi 20 ñaõ baét ñaàu theo anh ñi chinh chieán nhaèm ñaùnh ñoå nhöõng

baát coâng thoái naùt cuûa phong kieán cuõng nhö caùc theá löïc cöôøng haøo aùc baù ñòa phöông,

314

roài thanh theá cuûa ngaøi boác leân nhö moät côn gioù loác, ñaõ cuoán ñi taát caû nhöõng theá löïc

phong kieán vaø beø phaùi cuûa caû xöù Ñaøng Trong laãn xöù Ñaøng Ngoaøi. Côn loác ñoù khoâng

döøng laïi ôû ñoù, noù cuõng cuoán phaêng ñi heát nhöõng theá löïc xaâm laêng ôû phöông Nam

cuõng nhö phöông Baéc. Taøi thao löôïc cuûa Nguyeãn Hueä treân khaép caùc chieán tröôøng töø

Phuù Xuaân, Quy Nhôn, Gia Ñònh, ra ñeán taän Thaêng Long, queùt saïch heát thuø trong giaëc

ngoaøi, quaû laø hieám coù trong suoát chieàu daøi lòch söû gaàn naêm ngaøn naêm lòch söû döïng

nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa Vieät Nam. Kyø thaät, thieân anh huøng söû ñöôïc ñaïi ñeá Quang

Trung Nguyeãn Hueä vieát leân noù coøn vöôït leân nhöõng huyeàn thoaïi maø ngöôøi ta ñaõ töøng

nghe noùi ñeán. Moät lyù do khaùc khieán cho thieân anh huøng söû cuûa ñaïi ñeá Quang Trung

Nguyeãn Hueä trôû neân ly kyø bí hieåm hôn laø sau khi Ngaøi baêng haø, roài sau ñoù aáu chuùa

Taây Sôn bò Nguyeãn AÙnh tieâu dieät, moät böùc maøn bí maät laïi ñöôïc phuû truøm leân thieân

anh huøng söû cuûa Ngaøi khi maø nhaø Nguyeãn thaúng tay vuøi daäp vaø boâi xoùa heát nhöõng gì

coù dính líu ñeán Ngaøi.

Daàu cho trong suoát chieàu daøi 143 naêm cuûa trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn ñöôïc Gia Long

döïng leân, töø naêm 1802 ñeán 1945, caùc vua chuùa vaø söû quan nhaø Nguyeãn coù coá tình gaùn

cho caû trieàu ñaïi Taây Sôn laø Nguïy Taây, nhöng söï thaät vaãn laø söï thaät, ai nguïy ai khoâng,

giôø naøy thì ñaõ quaù roõ raøng. Kyø thaät, nhöõng keû baùn nöôùc thöôøng luoân ra raû gaùn cho cho

nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc laø nguïy, nhöõng keû phaûn boäi daân toäc, baùn ñaát baùn bieån cho

ngoaïi bang, thöôøng gaùn cho nhöõng ngöôøi chieán ñaáu baûo veä Toå Quoác laø phaûn ñoäng.

Tuy nhieân, hoï chæ coù theå laøm chuyeän naøy khi trong tay hoï coøn coù quyeàn haønh vaø suùng

ñaïn; moät khi nhöõng thöù naøy ñaõ khoâng coøn thì ngay laäp töùc lòch söû chaân chaùnh seõ ghi

hoï vaøo söû saùch nhö nhöõng teân toäi ñoà cuûa daân toäc. Nhöng thoâi, ñoù laø chuyeän daøi lòch

söû cuûa daân toäc Vieät Nam baát haïnh, haõy ñeå ñoù cho ñaøn haäu boái ghi cheùp laïi cho ñuùng

vôùi lòch söû chaân chaùnh. Baây giôø chuùng ta haõy trôû veà keát thuùc caâu chuyeän veà vò Ñaïi

Ñeá coù moät khoâng hai trong lòch söû cuûa daân toäc Vieät Nam. Phaûi khaúng quyeát khoâng

rieâng ñoái vôùi daân toäc Vieät Nam, maø phaûi noùi laø treân bình dieän theá giôùi, Ñaïi Ñeá

Quang Trung hôn haún ngöôøi cuøng thôøi vôùi ngaøi beân trôøi Taây laø Hoaøng ñeá Napoleùon

cuûa nöôùc Phaùp, vì Napoleùon coøn bò baïi traän, chöù Ñaïi Ñeán Quang Trung, duø döôùi baát

cöù danh hieäu naøo: Long Nhöôïng Töôùng Quaân, Baéc Bình Vöông, hay Hoaøng Ñeá

Quang Trung, maõi maõi Ngaøi vaãn luoân laø moät vò töôùng baùch chieán baùch thaéng, vaø laø

ngöôøi ñaõ mang laïi nhöõng chieán coâng heát söùc oanh lieät cho daân toäc vaø ñaát nöôùc Vieät

Nam. Thaät tình maø noùi, neáu muoán so saùnh vôùi Ñaïi Ñeá Quang Trung thì chaéc chæ coù

moät hai vò ñaïi ñeá thôøi ñeá quoác La Maõ nhö Alexandros vaø Attila môùi coù theå saùnh ñöôïc

vôùi ngaøi. Hoâm nay keû haäu boái naøy ngoài vieát laïi trang söû Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt heát söùc

lieät oanh cuûa Ngaøi maø loøng vaãn coøn caûm thaáy haõnh dieän veà moät baäc tieàn nhaân tuyeät

luaân cuûa noøi gioáng. Nhöng cuõng thaáy ñau ñaùu vaø tieác tieác trong loøng. Phaûi chi Thieân

Coâng cho Ngaøi soáng theâm möôi naêm hay hai möôi naêm nöõa thì ñôõ cho con chaùu cuûa

Ngaøi veà sau naøy ñeán döôøng naøo! Daân toäc Vieät Nam, nhaát laø daân chuùng vuøng Ñaát

Phöông Nam seõ maõi maõi kính ngöôõng vaø nhôù ôn Ngaøi!

315

Ghi Chuù:

(1) OÂng toå boán ñôøi cuûa anh em Taây Sôn laø Hoà Phi Long, ngöôøi huyeän Höng Nguyeân, tænh Ngheä An,

theo ñoaøn tuø binh maø chuùa Nguyeãn baét ñöôïc ñi vaøo Nam khai khaån hoang ñòa. Khi ñeán Tuy Vieãn,

thuoäc Bình Ñònh, ñöôïc moät gia ñình hoï Ñinh, moät trong nhöõng gia ñình phuù hoä ôû thoân Baèng Chaâu

giuùp ñôõ vaø gaû con gaùi. Hoà Phi Long sinh ñöôïc moät con trai laø Hoà Phi Tieãn. Lôùn leân, Phi Tieãn khoân

ngoan lanh lôïi, ñöôïc gia ñình beân ngoaïi giuùp voán ñi buoân traàu neân ngaøy moät khaù giaû. Phi Tieãn

cöôùi baø Nguyeãn thò Ñoàng, ngöôøi thoân Phuù Laïc. Ñeå tieän vieäc buoân baùn, oâng dôøi nhaø leân queâ vôï. Baø

Ñoàng laïi laø con gaùi ñoäc nhaát cuûa moät phuù thöông buoân traàu trong vuøng. Vì muoán cho con mình sau

naøy giöõ phaàn höông hoûa beân ngoaïi, neân baø ñaõ thöông löôïng vôùi choàng cho con trai mình ñöôïc laáy

hoï meï laø hoï Nguyeãn. Vì vaäy maø con oâng Hoà Phi Tieãn mang hoï Nguyeãn laø Nguyeãn Phi Phuùc. OÂng

Nguyeãn Phi Phuùc cuõng theo nghieäp cuûa cha, laäp neân tröôøng traàu ôû chôï Kieân Myõ, gaàn soâng Coân,

keát duyeân vôùi baø Mai thò Haïnh (baø Haïnh chính laø cao toå cuûa Mai Xuaân Thöôûng, anh huøng khaùng

Phaùp sau naøy). OÂng Nguyeãn Phi Phuùc coù 8 ngöôøi con, trong ñoù coù boán ngöôøi con trai theo thöù töï

Nguyeãn Quang Hoa (maát luùc coøn nhoû), Nguyeãn Quang Nhaïc, Nguyeãn Quang Bình (Nguyeãn Hueä),

vaø Nguyeãn Quang Thaùi (Nguyeãn Löõ). Ñeán khi Nguyeãn Nhaïc keát hoân vôùi baø Traàn thò Hueä, ñeå

traùnh goïi truøng teân, gia ñình thöôøng goïi Nguyeãn Hueä laø Thôm. Vì theá maø daân ñòa phöông thöôøng

goïi Nguyeãn Nhaïc laø oâng Hai Traàu, Nguyeãn Hueä laø oâng Ba Thôm (coù leõ vì boâng Hueä coù muøi

thôm), vaø thaày Tö Löõ, vì Nguyeãn Löõ laø moät thaày tu theo Minh giaùo (ñaïo Islam Bani). Sau khi oâng

Nguyeãn Phi Phuùc qua ñôøi, Nguyeãn Nhaïc tieáp tuïc ngheà cuûa cha, Nguyeãn Hueä tieáp tuïc hoïc vaên voõ

vôùi thaày giaùo Hieán, coøn Nguyeãn Löõ thì xuaát gia theo Minh giaùo. Chính thaày giaùo Hieán laø ngöôøi ñaõ

phaùt hieän ñöôïc khaû naêng thieân taøi cuûa Nguyeãn Hueä, neân ñaõ khuyeân baûo 3 anh em neân tuï binh khôûi

nghóa, döïng ñaïi nghieäp. Trong thôøi kyø xaây döïng theá löïc Taây Sôn, Nguyeãn Hueä ñaõ giuùp anh mình

treân nhieàu maët, töø thieát laäp caên cöù, ñeán laøm kinh teá vaø huaán luyeän binh só, vaân vaân.

(2) Danh töôùng Napoleùon cuûa Phaùp, veà sau naøy trôû thaønh hoaøng ñeá cuûa Phaùp.

(3) Soá laø sau khi nghóa binh Taây Sôn ruùt veà Quy Nhôn, caùc töôùng cuûa phuû chuùa Nguyeãn laïi laäp

Nguyeãn AÙnh leân laøm chuùa, keùo quaân veà chieám laïi thaønh Gia Ñònh. Vua Taây Sôn laø Thaùi Ñöùc sai

chö töôùng vaøo taùi chieám Gia Ñònh nhöng bò thua maø coøn ñeå cho quaân chuùa Nguyeãn ñaùnh chieám

thaønh Bình Thuaän. Thaùng 3 naêm 1782, vua Thaùi Ñöùc beøn cöû Nguyeãn Hueä cuøng theo mình ñem

quaân vaøo ñaùnh Gia Ñònh. Nguyeãn AÙnh thua traän, boû chaïy veà vuøng Haäu Giang. Sau ñoù, Nguyeãn

AÙnh qua Xieâm caàu vieän, nhöng treân ñöôøng ñi bò quaân Chaân Laïp chaän ñaùnh, neân chuùa toâi Nguyeãn

AÙnh phaûi chaïy troán ra ñaûo Phuù Quoác. Laàn nöõa, sau khi anh em taây Sôn ruùt veà Quy Nhôn, Chaâu

Vaên Tieáp laïi töø Bình Thuaän mang quaân vaøo ñaùnh chieám laïi Gia Ñònh vaø ñoùn Nguyeãn AÙnh trôû veà.

Thaùng 2 naêm 1783, vua Taây Sôn sai Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ ñem quaân vaøo ñaùnh. Maëc daàu

laàn naøy Nguyeãn AÙnh ñaõ cho laäp phoøng tuyeán raát kyõ caøng, nhöng vaãn bò nghóa binh cuûa Nguyeãn

Hueä ñaùnh tan. Nguyeãn AÙnh phaûi laàn nöõa boõ chaïy ra ñaûo Phuù Quoác, roài laïi bò Taây Sôn röôït ra ñaûo

Thoå Chu. Ñeán thaùng 2 naêm Giaùp Thìn, 1784, AÙnh laïi sang Xieâm caàu vieän.

(4) Tröôùc ñoù, vaøo khoaûng naêm 1780, moät vò töôùng cuûa Nguyeãn AÙnh laø Ñoã Thaønh Nhaân ñaõ can ngaên

vieäc Nguyeãn AÙnh caàu cöùu vua Xieâm La ñem quaân qua ñaùnh Taây Sôn. Ñoã Thaønh Nhaân noùi roõ vôùi

Nguyeãn AÙnh raèng “Ñöa quaân Xieâm La vaøo Gia Ñònh thì deã, nhöng ñuoåi ra thì khoù. Toâi xem raèng

vua Xieâm La khoâng coù thaät loøng vôùi chuùng ta ñaâu.” Nguyeãn AÙnh chaúng nhöõng khoâng nghe, maø

coøn nghe theo lôøi deøm xieåm cuûa Toáng Phuùc Thieâm maø saùt haïi Ñoã Thaønh Nhaân vaøo ngaøy 23 thaùng

3 naêm 1781, vì cho laø Nhaân khi quaân phaïm thöôïng. Theo gia phaû hoï Ñoã ôû Gia Ñònh, thì tröôùc khi

cheát, Ñoã Thaønh Nhaân coù noùi: “Toâi cheát khoâng nhaém maét, song haäu theá khoâng cöôøi toâi.” Quaû ñuùng

nhö vaäy, daàu Ñoã Thaønh Nhaân ñaõ töøng theo phoø Nguyeãn AÙnh, ngöôøi daân ñaát phöông Nam luùc naøo

cuõng xem oâng nhö laø moät baäc haøo kieät coù tinh thaàn yeâu nöôùc. Trong khi ñoù, daàu cho Nguyeãn AÙnh

coù laø moät baäc ñeá vöông ñi nöõa thì ngaøn ñôøi haäu theá vaãn nguyeàn ruûa oâng ta laø moät keû coõng raén caén

gaø nhaø, röôùc voi veà daøy maû toå.

316

(5) Coù saùch ghi laø Maïc Töû Sanh.

(6) Cuø Lao Gieâng thuoäc vuøng Tieàn Giang.

(7) Ñoâng Khaåu Ñaïo laø vuøng Sa Ñeùc ngaøy nay.

(8) Kieân Giang Ñaïo laø vuøng Raïch Giaù ngaøy nay.

(9) An Xuyeân Ñaïo nay laø Caø Mau.

(10) Quaân Xieâm La 50.000, quaân Nguyeãn AÙnh coøn laïi trong nöôùc khoaûng gaàn 20.000.

(11) Nhöõng ai ñaõ töøng laø naïn nhaân cuûa haûi taëc Thaùi Lan trong thôøi vöôït bieân tìm leõ soáng, thì bieát roõ baûn

chaát naøy cuûa ngöôøi Xieâm La hôn.

(12) Raïch Gaàm laø moät chi löu ôû veà phía taû ngaïn, daøi khoaûng 12 caây soá, hai bôø roäng trung bình khoaûng

50 thöôùc, choã roäng nhaát laø ñaàu vaøm, töùc laø nôi hôïp löu vôùi soâng caùi Ñaïi Giang.

(13) Raïch Xoaøi Muùt cuõng laø moät chi löu cuûa soâng Tieàn, daøi khoaûng 8 caây soá, choã roäng nhaát ôû ñaàu vaøm

khoaûng vaøi chuïc thöôùc, nhöng hieän nay ñaõ bò boài laáp daàn.

(14) Raïch Gaàm chaûy ngang toång Thuaän Bình, quaän Long Ñònh, daøi khoaûng 11 caây soá, teân treân baûn ñoà

laø Saàm Giang. Raïch Saàm Giang caùch tænh lî Myõ Tho khoaûng 14 caây soá, baét nguoàn töø laøng Long

Tieân, chaûy uoán khuùc quanh co qua caùc laøng Myõ Phong, Baøn Long, Vónh Kim, Kim Sôn, vaø cuoái

cuøng ñoå ra soâng Tieàn. Taïi cöûa soâng Saàm Giang vôùi soâng Tieàn, daân chuùng quen goïi laø Vaøm Raïch

Gaàm. Cuõng taïi choã naøy, vaøo naêm Canh Ngoï, 1750, döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt, quaân

Xieâm La ñaõ mang quaân sang ñaùnh phaù vuøng naøy vaø chieám Traán Ñònh, nhöng ít laâu sau ñoù, quaân

trieàu xöù Ñaøng Trong ñaõ deïp tan boïn chuùng. Ñeán naêm 1784, giaëc Xieâm La, theo lôøi caàu vieän cuûa

Nguyeãn AÙnh, laïi keùo qua ñaùnh chieám toaøn mieàn Taây, vaø luùc chuùng ñang treân ñöôøng töø Ñoâng

Khaåu, töùc Sa Ñeùc, chuaån bò keùo xuoáng ñaùnh chieám Ñònh Töôøng tröôùc khi chuùng keùo leân chieám

thaønh Gia Ñònh. Tuy nhieân, chuùng laïi moät laàn nöõa ñaïi baïi tröôùc vò töôùng baùch chieán baùch thaéng

cuûa Vieät Nam: Quang Trung Ñaïi Hoaøng Ñeá Nguyeãn Hueä.

(15) Sôû dó Nguyeãn Hueä cho laäp traän ñoà mai phuïc treân soâng Ñaïi Giang, giöõa hai con raïch Raïch Gaàm vaø

Xoaøi Muùt, laø toaøn boä cuïc dieän theá traän giöõa nghóa binh Taây Sôn vaø lieân quaân xaâm löôïc Xieâm La-

Nguyeãn AÙnh treân soâng Tieàn, töø Traø Loït, Traø Taân, laø nôi chieám ñoùng cuûa giaëc Xieâm La, ñeán Myõ

Tho, nôi nghóa binh cuûa Nguyeãn Hueä ñaët baûn doanh. Coù leõ do ñòa theá khuùc soâng naøy khoâng neân

ñaây laø ñòa ñieåm lyù töôûng ñeå laäp traän ñòa phuïc kích. Vì neáu laäp traän ñòa phuïc kích gaàn vuøng ñoùng

quaân cuûa Xieâm La thì nghóa binh Taây Sôn khoù loøng maø giöõ ñöôïc bí maät traän ñòa. Laïi nöõa, loøng

soâng töø Raïch Gaàm trôû ngöôïc leân Traø Taân-Traø Loït thì raát roäng, khoâng thích hôïp cho vieäc boá trí

phuïc binh ñeå bao vaây taán coâng chieán thuyeàn cuûa ñòch. Coø neáu cho laäp ñòa ñieåm phuïc kích quaù gaàn

vôùi baûn doanh taïi Myõ Tho, thì quaân Xieâm La seõ nghi vaø phoøng bò kyõ caøng hôn, nhö vaäy seõ maát ñi

yeáu toá baát ngôø. Trong khi ñoù, Myõ Tho caùch Raïch Gaàm khoaûng 14 caây soá vaø caùch Xoaøi Muùt

khoaûng 7 caây soá, nghóa laø nhöõng khoaûng caùch khaù xa, khieán cho quaân Xieâm La yeân loøng raèng daàu

Taây Sôn coù muoán quaân töø baûn doanh ra tieáp öùng cuõng khoâng kòp, vì theá maø hoï khoâng phoøng bò vaø

deã bò daãn duï vaøo traän ñòa ñaõ ñöôïc baøy saün. Hôn nöõa, loøng soâng khoaûng giöõa Raïch Gaàm vaø Xoaøi

Muùt laïi khoâng roäng nhö ñoaïn töø Raïch Gaàm leân Traø Taân Traø Loït, hoaëc khoâng quaù heïp nhö ñoaïn töø

Xoaøi Muùt tôùi Myõ Tho. Ñaëc bieät trong khoaûng Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt coù Cuø Lao Thôùi Sôn aùn ngöõ,

thích hôïp cho loái ñaùnh bao vaây vaø bòt kín taát caû caùc con ñöôøng maø quaân xaâm löôïc Xieâm La coù theå

ruùt veà phía sau Cuø Lao Thôùi Sôn, vì ôû phía naøy caùc chieán thuyeàn cuûa nghóa binh Taây Sôn cuõng

ñang phuïc kích. Beân caïnh ñoù, Nguyeãn Hueä coøn bí maät cho ñaët nhöõng khaåu phaùo ôû treân bôø nhaèm

ñaùnh phuû ñaàu quaân ñòch khi caùc chieán thuyeàn cuûa chuùng loït vaøo oå phuïc kích.

(16) Khi toaøn boä 300 chieán thuyeàn cuûa quaân xaâm löôïc Xieâm La ñaõ loït haún vaøo traän ñòa phuïc kích thì

chieán thuyeàn Taây Sôn töø Raïch Gaàm xoâng ra khoùa ñuoâi, töø Xoaøi Muùt töø phía Myõ Tho tieán tôùi chaën

ñaàu, laøm thaønh theá bao vaây quaân giaëc.

(17) Töông truyeàn khi Luïc Coân nhìn thaáy Buøi Thò Xuaân vôùi ñöôøng kieám tuyeät luaân, laïi coù neùt ñeïp

tuyeät traàn, neân oâng ta chæ ngôù ngaãn ñöùng nhìn, keát quaû laø ñaàu oâng bò nöõ töôùng cheùm bay xa caû

daëm.

317

(18) Quaân soá nghóa binh Taây Sôn do Nguyeãn Hueä chæ huy keùo vaøo töø Qui Nhôn khoaûng 2 vaïn, töùc

20.000. Coù saùch noùi laø quaân soá töông ñöông vôùi quaân Xieâm, nhöng thuyeát naøy khoâng vöõng, vì

chöa bao giôø quaân Taây Sôn huy ñoäng taïi Qui Nhôn ñöôïc moät quaân soá leân ñeán hôn 2 vaïn. Deã hieåu

vì thôøi ñoù caùc vuøng Qui Nhôn, Tuy Hoøa vaø Phuù Yeân daân cö haõy coøn raát thöa thôùt. Raát coù theå, treân

ñöôøng keùo quaân vaøo Nam Nguyeãn Hueä ñaõ tuyeån moä theâm, nhöng thuyeát naøy cuõng khoâng vöõng, vì

laàn keùo quaân vaøo Nam ñaùnh Xieâm La naêm 1785, nghóa binh Taây Sôn ñi baèng ñöôøng thuûy vaø ñi

thaúng vaøo caùc cöûa Tieåu vaø Ñaïi, chöù khoâng qua ngaõ Caàn Giôù ñeå vaøo Gia Ñònh, neân khoâng theå naøo

moät theâm quaân taò Gia Ñònh. Nhö vaäy quaân soá Taây Sôn coù theå treân döôùi 3 vaïn (2 vaïn Nguyeãn Hueä

keùo töø Qui Nhôn vaøo vaø 1 vaïn cuûa töôùng Tröông Vaên Ña ñang ñoùng raûi raùc töø Gia Ñònh xuoáng tôùi

Myõ Tho). Laò nöõa, vôùi traän ñoà cuûa Nguyeãn Hueä, quaân soá Taây Sôn khoâng nhaát thieát phaûi töông

ñöôïng vôùi lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh, vì ñaây laø moät traän phuïc binh, vôùi yeáu toá ñaùnh baát ngôø

ñeå cöôùp tinh thaàn cuûa ñòch.

(19) Luùc Nguyeãn AÙnh röôùc quaân Xieâm veà tôùi vuøng Haø Tieân, töø Haø Tieân qua Caàn Thô, lieân quaân Xieâm

La-Nguyeãn AÙnh nhö theá cheû tre. Tuy nhieân, vöøa ñeán Vónh Long, trong moät traän ñaùnh vôùi nghóa

binh Taây Sôn ôû Maêng Thít, töôùng cuûa Nguyeãn AÙnh laø Chaâu Vaên Tieáp ñaõ bò cheùm cheát treân chieán

thuyeàn. Luùc naøy Nguyeãn AÙnh coù veû lo aâu, 2 vieân töôùng Xieâm La laø Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông

ñaõ noùi moät caùch tròch thöôïng: “Chuùng toâi dö söùc giuùp oâng taän dieät luõ Taây Sôn, saù gì boïn chuoät laét

aáy!” Sau ñoù boïn Xieâm La tieán chieám Vónh Long vaø Sa Ñeùc. Luùc chuùng keùo ñaïi quaân töø Sa Ñeùc

xuoáng chuaån bò ñaùnh chieám Ñònh Töôøng, tröôùc khi keùo quaân leân ñaùnh Gia Ñònh, thì quaân cuûa

Nguyeãn Hueä töø Qui Nhôn cuõng vöøa keùo tôùi Mî Tho. Nguyeãn AÙnh laïi laáy laøm lo laéng laém, beøn cho

môøi hai töôùng Xieâm La qua thænh yù. Nhöng hai teân töôùng Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông vaãn toû ra voâ

cuøng ngaïo maïn, noùi vôùi Nguyeãn AÙnh: “Chuùng toâi coi gaõ aáy (Nguyeãn Hueä) chaúng khaùc ñaùm voâ

danh tieåu toát. OÂng coù quaù sôï thì cöù lui laïi phía sau chôø tin chieán thaéng cuûa chuùng toâi. Chuùng toâi ñaõ

coù keá hoaïch taán coâng vaø seõ ñeø beïp chuùng noù trong moät sôùm moät chieàu chaúng khoù khaên gì ñaâu.”

Noùi xong, 2 töôùng Xieâm La laø Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông beøn ra leänh tieán quaân nhö vuõ baõo veà

höôùng vuøng Myõ Tho. Trong khi ñoù thì Nguyeãn Hueä ñích thaân keùo quaân töø Myõ Tho leân Traø Taân döï

chieán, ngaøi vöøa ñaùnh vöøa quan saùt löïc löôïng tham chieán cuûa Xieâm La. Thaáy boïn chuùng chæ laø moät

boïn höõu doõng voâ möu, neân Nguyeãn Hueä cöôøi laït vaø töï tin raèng töôùng só cuûa mình seõ ñaäp tan boïn

xaâm laêng noäi ngaøy hoâm ñoù. Ñang luùc giao tranh döõ doäi thì Nguyeãn Hueä ngaàm ra leänh cho nghóa

binh traù baïi vaø thaoù lui thaät nhanh. Binh töôùng Xieâm La huøng hoå ñuoåi theo. Chieâu Taêng quay sang

baûo töôùng Chieâu Söông: “Ñaïi töôùng xem kìa! Luõ chuoät ñaõ khieáp oai theá cuûa binh ta, cuoán voù chaïy

daøi nhö theá, vaäy maø Nguyeãn AÙnh cöù laïi ñi sôï moät teân thaát phu Taây Sôn.” Giöõa luùc binh töôùng

Xieâm La töø Traø Taân ñang ñaéc chí ñuoåi theo nghóa binh Taây Sôn, thì Nguyeãn Hueä ñaõ aâm thaàm cho

mai phuïc khuùc soâng giöõa Raïch Gaàm vaø Xoaøi Muùt (xem chuù thích #15). Khi phuïc binh Taây Sôn

ñang mai phuïc raûi raùc ôû Raïch Gaàm vaø Xoaøi Muùt ñoå ra chaën caû maët tröôùc vaø maët sau cuûa quaân

Xieâm. Ñoàng thôøi, ñaïi quaân do Nguyeãn Hueä chæ huy ñang keùo tôùi vaây kín phía beân ngoaøi. Toaøn boä

quaân Xieâm La hoaûng loaïn thaát kinh hoàn vía, taát caû ñeàu tìm ñöôøng thaùo chaïy chöù khoâng coøn daùm

quay ñaàu laïi ñaùnh traû nöõa. Ñeán phuùt naøy thì 2 töôùng giaëc laø Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông môùi thaät

söï bieát ñöôïc uy danh baùch chieán baùch thaéng cuûa Nguyeãn Hueä, nhöng ñaõ muoän. Caû hai teân töôùng

Xieâm phaûi boû chieán thuyeàn leân bôø tìm ñöôøng thoaùt thaân vôùi ñaùm taøn quaân.

(20) Sau khi ñaùnh xong Nguyeãn AÙnh ôû thaønh Gia Ñònh vaøo naêm 1785. Naêm 1786, Nguyeãn Hueä ñaõ

duøng Nguyeãn Höõu Chænh laøm ngöôøi ñöa ñöôøng ra Baéc, lieân tieáp thaéng traän ôû Thuaän Hoùa, Quaûng

Trò, Quaûng Bình. Tieáp ñoù laø vôùi danh nghóa “Phuø Leâ Dieät Trònh”, Nguyeãn Hueä ñaõ keùo quaân ra

ñaùnh chieám Ngheä An, Thanh Hoùa, Sôn Nam, roài tieán thaúng ra Thaêng Long vaøo thaùng 7 naêm 1786.

Sau ñoù, vua Leâ Hieån Toâng ñaõ saéc phong cho Nguyeãn Hueä laøm Nguyeân Soaùi Phuø Döïc Cính Döïc

Vuõ Uy Quoác Coâng vaø gaû coâng chuùa Ngoïc Haân cho. Binh quyeàn Baéc Haø luùc naøy hoaøn toaøn giao

cho Nguyeãn Hueä. Trong luùc khí theá quaân Taây Sôn ñang leân cao nhö vaäy thì Nguyeãn Nhaïc laïi sôï

Nguyeãn Hueä vuoät ra khoûi taàm kieåm soaùt cuûa mình, neân buoäc Nguyeãn Hueä phaûi ruùt quaân veà Nam.

318

Nguyeãn Hueä vaâng leänh ruùt quaân, nhöng khoâng chòu veà Quy Nhôn, maø ñoùng quaân ôû Thuaän Hoùa.

Tuy ñöôïc anh phong laøm Baéc Bình Vöông, nhöng Nguyeãn Hueä khoâng haøi loøng. Trong khi ñoù, ôû

mieàn Baéc sau khi Nguyeãn Hueä ruùt ñi thì roái loaïn lieân tieáp xaûy ra, heát Nguyeãn Höõu Chænh laïm

quyeàn, ñeán Vuõ vaên Nhaäm loäng quyeàn. Nguyeãn Hueä sai töôùng Ngoâ Vaên Sôû ñem quaân ra giöõ thaønh

Thaêng Long. Tröôùc tình theá naøy, Leâ Chieâu Thoáng chaïy sang Taøu caàu vieän vôùi nhaø Thanh. Sau khi

maáy chuïc vaïn quaân Thanh do Toång ñoác Löôõng Quaûng laø Toân Só Nghò caàm ñaàu ñaõ tieán vaøo chieám

thaønh Thaêng Long, Nguyeãn Hueä laïi phaûi caát quaân ra ñaùnh moät traän thaàn toác ñaùnh chieám than2h

Thaêng Long vaøo ngaøy moàng 5 Teát naêm Kyû Daäu, 1789, vaø queùt saïch heát boùng quaân thuø ra khoûi bôø

coõi.

(21) Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, hoài naày, töùc laø vaøo naêm quaân Xieâm xaâm laêng mieàn Nam, 1784, vuøng

ñaát Nam Kyø cuûa Vieät Nam haõy coøn laø moät vuøng ñaát raát môùi. Neáu tính töø thôøi Coâng Nöõ Ngoïc Vaïn

veà laøm Hoaøng haäu cho vua Chey Chetta II, naêm 1620, thì ñeán thôøi ñieåm 1784 chæ môùi hôn moät theá

kyû röôõi, neàn moùng haï taàng cô sôû cuûa chính quyeàn cuõng chöa laáy gì laøm vöõng cho laém. Laïi nöõa, ña

phaàn ñaát ñai Nam Kyø laø do caùc vua Chaân Laïp daâng hieán ñeå ñeàn ôn ñaùp nghóa, maø ñieån hình nhaát

laø vuøng ñaát Taàm Phong Long, chæ môùi thuoäc veà Vieät Nam môùi noäi thuoäc vaøo Vieät Nam vaøo naêm

1757, nghóa laø chæ môùi coù 27 naêm tröôùc ñoù. Phaûi noùi, vaøo thôøi ñieåm 1784, soá ngöôøi Khmer cö truù

treân ñaát Nam Kyø haõy coøn ngang ngöõa vôùi vôùi Vieät do bôûi moãi laàn daâng hieán ñaát, vua Cao Mieân

khoâng buoäc ngöôøi Cao Mieân taïi ñoù dôøi ñi nôi khaùc. Chính vì vaäy, neáu quaân Xieâm La chieám Nam

Kyø vaøo thôøi ñieåm 1784-1785 quaû laø voâ cuøng nguy hieåm cho vuøng laõnh thoå môùi naøy cuûa Vieät Nam.

Cho duø Nguyeãn AÙnh khoâng muoán giao ñaát cho ngöôøi Xieâm ñi nöõa, thì trong khoaûng thôøi gian

chieám ñoùng, hoï cuõng seõ vaän ñoäng ræ tai vôùi ngöôøi Cao Mieân taïi caùc vuøng nhö Traø Vinh, Sa Ñeùc,

Ba Thaéc, Taàm Phong Long (Chaâu Ñoác, Long Xuyeân, Caàn Thô, moät phaàn cuûa Sa Ñeùc vaø moät phaàn

cuûa Vónh Long), Caø Mau, Baïc Lieâu vaø Haø Tieân... ñeå nhöõng Cao Mieân baûn ñòa taïi ñaây ñöùng leân

ñoøi töï trò döôùi söï baûo hoä cuûa Xieâm La. Quaû laø may maén cho daân toäc Vieät Nam khi Ñaïi Ñeá Quang

ñaùnh tan taùc lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh trong traän Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt vaøo ñaàu Xuaân 1785.

(22) Sau khi vua Leâ Chieâu Thoáng vaø baø Hoaøng Thaùi Haäu sang Taøu caàu cöùu vôùi nhaø Thanh, vua Caøng

Long nhaø Thanh nhaân laáy dòp aáy möôïn tieáng cöùu nhaø Leâ, ñeå laáy nöôùc Nam, beøn sai binh töôùng

sang chieám thaønh Thaêng Long. Theo maät duï cho Toång Ñoác Löôõng Quaûng laø Toân Só Nghò, sau khi

oån ñònh xong seõ chia toaøn vuøng ra thaønh quaän huyeän ñaët quan Taøu cai trò. Nhö vaäy neáu maø quaân

Thanh thaéng traän ñaùnh muøa Xuaân naêm Kyû Daäu, 1789, thì Vieät Nam baây giôø cuõng khoâng chöøng ñaõ

trôû thaønh tænh Quaûng Nam cuûa Taøu cuõng khoâng chöøng. Hai tænh maø tröôùc ñoù ngöôøi Taøu laán chieám

cuûa Vieät Nam laø Quaûng Ñoâng vaø Quaûng Taây, giôø chieám theâm tænh thöù 3 naèm veà phía Nam chaéc

hoï seõ phaûi ñaët laø Quaûng Nam cho hôïp lyù. Nhöng hoï ñaõ laàm, treân ñaát nöôùc naøy coù moät thieåu soá vì

quyeàn lôïi cuøa doøng toäc hay beø ñaûng, saün saøng daâng ñaát daâng bieån cho ngoaïi bang, nhöng moãi laàn

ñaát nöôùc naøy laâm nguy, seõ coù moät vò Minh Chuùa, moät vò Ñaïi Anh Huøng phaát côø ñöùng leân chaúng

nhöõng ñaäp tan beø luõ baùn nöôùc maø coøn ñaäp tan caû moäng xaâm laêng cuûa ñaùm ngoaïi bang tham taøng.

Nhö traän muøa Xuaân naêm Kyû Daäu taïi thaønh Thaêng Long, 20 vaïn quaân Thanh bò ñaùnh tan taùc, töôùng

Thanh laø Toân Só Nghò phaûi boû caû aán tín, chui vaøo oáng ñoàng troán veà Taøu. Khieán cho caû binh töôùng

vaø vua toâi nhaø Thanh phaûi kinh hoàn baït vía. Thieát nghó, töø xöa ñeán nay nöôùc ta chöa töøng coù chieán

coâng naøo laãm lieät ñeán nhö theá!

319

Phaàn Saùu

Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam

Thôøi Nguyeãn AÙnh

320

321

CHÖÔNG MÖÔØI BA

Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam

Tuï Nghóa Döôùi Tröôùng Nguyeãn AÙnh

1) Ñaëng Vaên Löôïng (?-1784)

Ñaëng vaên Löôïng goác ngöôøi huyeän Kieán Höng, thuoäc tænh Ñònh Töôøng. Ngay töø

thôøi nieân thieáu, oâng ñaõ chöùng toû mình laø moät thanh nieân ñænh ñaït, vôùi voõ ngheä vaø möu

löôïc phi thöôøng. Luùc thieáu thôøi, ong thöôøng giuùp chaùnh quyeàn bình ñònh deïp boïn cöôùp

ôû ñòa phöông, mang laïi söï bình yeân cho daân chuùng. Sau ñoù oâng theo phoø chuùa

Nguyeãn khi chuùa ñang khôûi binh taïi vuøng Gia Ñònh. OÂng ñaõ töøng vaøo sanh ra töû treân

khaép caùc chieán tröôøng ôû mieàn Nam. Treân böôùc ñöôøng boân taåu, oâng saün saøng chia seû

moïi gian truaân vôùi Chuùa, vaø raát ñöôïc chuùa Nguyeãn tin caäy.

Trong soá haøo kieät ñaát phöông Nam theo phoø chuùa Nguyeãn AÙnh, soá ngöôøi ñöôïc

phong chöùc Chöôûng Cô keå ra cuõng khaù nhieàu. Vuøng ñaát phöông Nam coù khaù nhieàu

nhöõng “OÂng Chöôûng” cuõng raát löøng danh nhö Nguyeãn Höõu Caûnh, Mai Taán Hueä, vaân

vaân, nhöng ña soá caùc vò Chöôûng Cô ñeàu coù cô may sinh toàn cho ñeán luùc maïng chung

ôû tuoåi giaø, hoaëc ñeán ngaøy Gia Long xöng vöông. Chæ coù quan Chöôûng Cô Ñaëng vaên

Löôïng, tuy thuôû ban sô laäp ñöôïc raát nhieàu chieán coâng oanh lieät, vaø thaêng ñeán chöùc

Chöôûng Cô, nhöng laïi sôùm ñeàn nôï nöôùc nôi traän maïc luùc Nguyeãn AÙnh coøn ñang thôøi

taåu quoác. Phaûi noùi oâng laø moät trong nhöõng vò töôùng thôøi Nguyeãn sô coù nhieàu möu

löôïc nhaát, coù theå laáy quaân soá moät choïi quaân soá naêm hay möôøi. Chính vì theá maø luùc

naøo Nguyeãn AÙnh cuõng hoäi yù vôùi oâng tröôùc khi laâm traän. Chính vì theá maø trong boä

tham möu cuûa Nguyeãn AÙnh thôøi boân taåu, Chöôûng Cô Löôïng laø nhaân vaät quan troïng

nhaát.

Moãi khi Nguyeãn AÙnh hoïp baøn vôùi trieàu thaàn, thì ña soá ñeàu muoán caàu vieän Xieâm

La. Rieâng oâng, oâng laïi khoâng taùn ñoàng chuû tröông nhôø vaøo theá löïc ngoaïi bang, coõng

raén caén gaø nhaø, ñeå ñaùnh Taây Sôn. Naêm 1784, theo lôøi taâu cuûa Chaâu Vaên Tieáp, chuùa

Nguyeãn sang Xieâm caàu vieän, oâng ñöôïc xeáp vaøo ñoäi caùc caän thaàn hoä giaù. Vì oâng vaø

töôùng Chaâu Vaên Tieáp raát thoâng thaïo tieáng Xieâm La neân luùc ôû Voïng Caùc, oâng ñaõ giuùp

ñôõ cho Nguyeãn AÙnh raát nhieàu veà maët ngoaïi giao. Khi vöông trieàu löu vong ñang ôû

Voïng Caùc, nhieàu vò quan khaùc muoán Nguyeãn AÙnh xin vua Xieâm ñöa quaân sang ñaùnh

Vieät Nam, Chöôûng Cô Löôïng ñaõ thaún thaén noùi vôùi hoï tröôùc maët chuùa Nguyeãn raèng:

“Maáy oâng neân nhôù raèng chuùng ta sang ñaây soáng ñôøi löu vong, caàu ñöôïc coù choã dung

thaân vaø luyeän binh, reøn khí giôùi, ñoùng chieán thuyeàn, vaân vaân, ñaõ laø may maén laém roài,

sao phaûi nhôø caäy ñeán söùc ngöôøi vaø binh lính laøm chi? Moät khi ñöa quaân nöôùc ngoaøi

322

vaøo bôø coõi cuûa ta, neáu thua thì hoï traùch ta, neáu thaéng thì hoï sanh ra kieâu ngaïo naèm lì

aên vaï, ñoù laø chöa keå moät soá binh lính cuûa hoï saün saøng ra tay cöôùp boùc haõm hieáp daân

laønh treân ñöôøng hoï chuyeån quaân. Vì ñoù maø seõ maát loøng daân chuùng, thaät laø khoâng neân

vaäy!” Nguyeãn AÙnh raát kieâng neã phong thaùi cuûa Chöôûng Cô Löôïng, vì chính Nguyeãn

AÙnh cuõng ñoàng tình trong vieäc ñöa quaân ngoaïi quoác veà ñaùnh Taây Sôn. Nguyeãn AÙnh

ñaõ hoûi Chöông Cô Löôïng: “Neáu khoâng caäy ñeán quaân ñoäi ngoaïi vieän, thì ta phaûi laøm

sao ñeå thaéng ñòch?” Chöôûng Cô Löôïng thaún thaén noùi: “Tröôùc heát phaûi chinh phuïc

loøng daân, moät khi coù daân chuùng laøm haäu thuaãn, thì chuùng ta coù raát nhieàu khaû naêng

thaéng lôïi. Ñoàng thôøi chuùng ta neân lôïi duïng thôøi cô nhö luùc naøy ñaây ñeå taäp luyeän binh

só cho tinh nhueä, chuaån bò quaân trang, quaân duïng vaø löông thöïc cho ñaày ñuû, lo gì

khoâng thaéng ñòch.” Nguyeãn AÙnh laïi hoûi oâng: “Chinh phuïc loøng daân baèng caùch naøo?”

Chöôûng Cô Löôïng ñaùp: “Nhaø chuùa phaûi cho ngöôøi ñi khaép nôi ñeå tuyeân döông chaùnh

nghóa, voã veà daân chuùng ñang khoán khoå veà naïn binh ñao khoùi löûa, höùa heïn moät töông

laïi toát ñeïp cho moïi ngöôøi khi chuùa bình ñònh xong xöù sôû, ban thöôûng troïng haäu cho

nhöõng ai coù coâng lao. Ngöôøi daân töø ñoù caûm phuïc, ñöông nhieân seõ theo veà vôùi ta, seõ

heát loøng uûng hoä ta. Ñieàu caàn nhaát laø phaûi traùnh caùi naïn coõng raén caén gaø nhaø, vieäc ta

to lôùn, caäy ñeán ngöôøi ngoaøi e chaúng khoûi loøng daân xoân xao baát maõn vaø kinh ñoäng, coù

haïi cho ñaïi cuoäc.”

Nguyeãn AÙnh tuy bieát laø lôøi cuûa quan Chöôûng Cô Löôïng laø chí lyù chí tình vaø chí

nghóa, nhöng vôùi Nguyeãn AÙnh, cöùu caùnh bieän minh cho phöông tieän, neân daàu raát caûm

kích quan Chöôûng Cô, nhöõng Nguyeãn AÙnh ñaõ khoâng ngaàn ngaïi röôùc Xieâm veà daøy

xeùo ñaát nöôùc. Daàu Ñaëng Vaên Löôïng bieát ñöôïc taâm ñòa cuûa Nguyeãn AÙnh, nhöng oâng

vaãn luoân laøm troøn boån phaän vaø traùch nhieäm cuûa moät quaàn thaàn vôùi tinh thaàn “Trung

Quaân AÙi Quoác.” Tuy nhieân, töø ñoù trôû veà sau naøy, oâng khoâng heà nhaéc laïi chuyeän naøy

nöõa. Maø ngöôïc laïi, haøng ngaøy oâng cuøng caùc töôùng só döôùi quyeàn thao luyeän binh só,

vöøa coá yù cho quan quaân Xieâm La thaáy ñöôïc söùc maïnh cuûa ta, maø cuõng vöøa an uûi

chính mình. Roài chuyeän gì ñeán cuõng ñeán, Nguyeãn AÙnh ñaõ ñöa quaân Xieâm La veà daøy

xeùo ñaát nöôùc.

Naêm Giaùp Thìn 1784, lieân quaân Nguyeãn AÙnh vaø Xieâm La raàm roä keùo vaøo noäi ñòa

Vieät Nam. Trong khi oâng ñöôïc cöû ñi caàm chaân nghóa quaân Taây Sôn taïi vuøng Ñònh

Töôøng, maø trong loøng oâng luoân oâm moät moái traàm uaát laøm saàu heùo taâm can. OÂng luoân

bò ray röùc vì mình cuõng ñöùng chung trong haøng nguõ cuûa quaân xaâm löôïc Xieâm La, neân

nhueä khí cuûa oâng coù phaàn naøo suy giaûm, laøm maát ñi söï taäp trung trong traän ñaùnh naøy

vôùi quaân Taây Sôn, vaø khoâng may, oâng bò töû thöông treân doøng soâng Ba Lai. Veà sau

oâng ñöôïc döï thôø taïi Hieån Trung Mieáu vaø Mieáu Trung Höng Coâng Thaàn ôû Hueá.

Thaät tình maø noùi, ngöôøi vieát baøi naøy cuõng khoâng taùn ñoàng gì vôùi söï giaønh giöït laïi

giang sôn cuûa Nguyeãn AÙnh töø tay AÁu Chuùa Taây Sôn, vaø cuõng khoâng ñoàng yù vôùi caùi

vöông trieàu voïng ngoaïi ñoù, nhöng khi noùi ñeán quan Chöôûng Cô Löôïng, moät trong

nhöõng con daân öu tuù cuûa vuøng ñaát phöông Nam, ñaøn haäu boái chuùng ta phaûi buøi nguøi

thöông caûm vaø kính phuïc moät baäc anh taøi, heát loøng vì daân vì nöôùc. Chöôûng Cô Löôïng

323

ñaõ taän trung baùo quoác vaø laøm troøn traùch nhieäm cuûa ngöôøi trai thôøi loaïn. Thaät laø moät

taám göông raïng ngôøi, ñaùng cho haøng haäu boái chuùng ta suy gaãm!

2) Hoà Coâng Sieâu

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp,

quyeån thöù 19, Hoà Coâng Sieâu goác ngöôøi huyeän Ñaêng Xöông, tænh Thöøa Thieân. Theo

gia ñình vaøo Gia Ñònh, luùc ñaàu oâng ñaàu quaân vôùi quan Ñieàu Khieån Toáng Vaên Khoâi.

Naêm Quyù Tî, 1773, luùc nghóa binh Taây Sôn töø Quy Nhôn ñaùnh ra chieám cöù moät soá

vuøng thuoäc Quaûng Ngaõi vaø Quaûng Nam. Ñeán naêm sau, Giaùp Ngoï, 1774, Hoaøng Nguõ

Phuùc laïi chæ huy quaân Trònh tieán vaøo ñaùnh chieám Phuù Xuaân. Chuùa Nguyeãn Phuùc

Thuaàn phaûi ñöa gia quyeán chaïy vaøo Quaûng Nam.

Naêm AÁt Muøi, 1775, khi quaân Taây Sôn chieám giöõ vuøng Tam Ñoäc, Sieâu ñöôïc thaêng

chöùc Tham Möu döôùi quyeàn cuûa Khoâi vaø cuøng nhau ñem quaân ñi ñaùnh nghóa binh

Taây Sôn. Toáng Vaên Khoâi bò gieát cheát taïi maët traän, coøn Sieâu phaûi lui binh veà Bình

Thuaän. Sau ñoù, Hoà Coâng Sieâu hoä giaù chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn(1)

chaïy vaøo Gia Ñònh.

Ñeán muøa ñoâng naêm Bính Thaân, 1776, Hoà Coâng Sieâu hoä giaù caû chuùa Ñònh Vöông

Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø ngöôøi chaùu laø Nguyeãn AÙnh veà laån troán trong vuøng Ba Gioàng,

Tam Phuï, thuoäc Traán Ñònh, ngaøy nay thuoäc tænh Tieàn Giang. Ñeán muøa xuaân naêm

Ñinh Daäu, 1777, nghóa binh Taây Sôn truy naõ quaù gaét, neân Hoà Coâng Sieâu phaûi hôïp

cuøng chö töôùng hoä giaù chuùa Ñònh Vöông vaø Nguyeãn AÙnh tôùi vuøng Ñaêng Giang, töùc

soâng Chanh, thuoäc Traán Ñònh. Luùc naøy chuùa Ñònh Vöông boå nhieäm Hoà Coâng Sieâu veà

laøm Kyù Luïc Dinh Long Hoà(2)

ñeå chieâu moä theâm quaân binh nhaèm hoå trôï cho quaân binh

cuûa Ñoâ Ñoác Maïc Thieân Töù vaø Tham Töôùng Maïc Töû Duyeân beân vuøng Traán Giang.

Chöa ñeán ñaàu haï naêm Ñinh Daäu, 1777, Nguyeãn AÙnh sai quan Löu Thuû dinh Long

Hoà laø Hoà Coâng Sieâu qua Ñaêng Giang ñoùn chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn boân

taåu veà Traán Giang. Töø Traán Giang, Döông Coâng Tröøng seõ ñoùn chuùa Ñònh Vöông chaïy

veà Long Xuyeân, thuoäc traán Haø Tieân, ngaøy nay laø vuøng Caø Mau. Khoâng may, ñeán

ñöôïc Long Xuyeân chöa ñöôïc bao laâu thì ñeán muøa naêm ñoù chuùa Ñònh Vöông laâm naïn,

bò nghóa binh Taây Sôn baét vaø bò xöû töû sau ñoù.

Naêm Canh Tyù, 1780, nhaø Leâ Caûnh Höng naêm thöù 41, nhaø Thanh Caøn Long naêm

thöù 45, Nguyeãn AÙnh xöng Vöông taïi thaønh Gia Ñònh. Ñeán muøa heø naêm 1780, Nguyeãn

AÙnh sai Ñoã Thaønh Nhaân hôïp cuøng quan Löu Thuû dinh Long Hoà Hoà Coâng Sieâu tieán

quaân ñaùnh chieám phuû Traø Vang, thuoäc tænh Vónh Long, nay laø tænh Traø Vinh. Sau

nhöõng chieán coâng naøy, Hoà Coâng Sieâu ñöôïc trieäu veà trieàu ñình Gia Ñònh laøm Tham

Taùn Binh Boä. Sau ñoù, Nguyeãn AÙnh cöû Hoà Coâng Sieâu caát quaân theo Toân Thaát Duï ñi

ñaùnh Bình Thuaän. Khi nghóa binh Taây Sôn vaøo ñaùnh chieám thaønh Gia Ñònh. Hoà Vaên

Sieâu vaø Toân Thaát Duï ñem quaân veà tieáp cöùu nhöng bò nghóa binh Taây Sôn baén cheát taïi

Tham Löông. Veà sau linh vò Hoà Coâng Sieâu ñöôïc ñem vaøo thôø trong ñeàn Hieån Trung.

Quan Tham Taùn Binh Boä coù hai ngöôøi con trai, ngöôøi con tröôûng teân laø Hoà Coâng Söï,

324

cuõng laøm voõ quan ñeán chöùc Cai Ñoäi, nhöng sau bò caùch chöùc vì phaïm toäi; coøn ngöôøi

con thöù laø Hoà Coâng Taâm, laøm ñeán chöùc Haøn Laâm Vieän Cung Phuïng döôùi thôøi vua Töï

Ñöùc.

Ghi Chuù:

(1) Chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn (ôû ngoâi chuùa töø 1765-1777), ngöôøi veà sau naøy ñöôïc trieàu ñình nhaø Nguyeãn truy

toân laø Dueä Toâng Hieáu Ñònh Hoaøng Ñeá.

(2) Hoà Bieåu Chaùnh, Gia Long Khai Quoác Vaên Thaàn, NXB Ñaïi Vieät, Saøi Goøn, 1944, trang 46-47.

3) Leâ Vaên Quaân (?-1791)

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp,

quyeån thöù 27, khoâng roõ oâng sinh vaøo naêm naøo, chæ bieát oâng maát vaøo naêm Taân Hôïi

1791. Bình Taây Ñoâ Ñoác Chöôûng Tieàn Quaân Quaän Coâng Leâ Vaên Quaân, coù saùch ghi laø

Leâ Vaên Caâu hay Leâ Vaên Duaân, goác ngöôøi huyeän Kieán Höng, thuoäc tænh Ñònh Töôøng,

nay laø huyeän Chaâu Thaønh, tænh Tieàn Giang. Ngay töø thuôû nhoû, oâng ñaõ toû ra laø moät

thanh nieân coù söùc maïnh hôn ngöôøi, nhöng taùnh tình noùng naûy vaø cöông tröïc. Ñeán khi

gia nhaäp haøng nguõ cuûa Nguyeãn AÙnh, luùc naøo oâng cuõng toû ra laø moät ngöôøi coù duõng

khí, xoâng pha traän tieàn raát duõng maõnh, neân ñöôïc ngöôøi ñöông thôøi goïi laø Duõng Nam

Coâng. OÂng voán laø baïn thaâm giao vôùi Nguyeãn Huyønh Ñöùc. Trong haøng haøo kieät ñaát

phöông Nam thôøi Nguyeãn AÙnh, thì Leâ vaên Quaân laø moät trong nhöõng danh töôùng thôøi

Nguyeãn Sô, trong thôøi maø Nguyeãn AÙnh haõy coøn ñang boân taåu laån traùnh söï truy luøng

cuûa nghóa binh Taây Sôn.

Ngay töø ñaàu naêm Canh Tuaát 1778, oâng ñaõ cuøng vôùi Ñoã Thaønh Nhaân theo veà vaø saùt

caùnh phuø trôï Nguyeãn AÙnh trong haàu heát caùc maët traän ôû phöông Nam, vaø coâng lao cuûa

oâng khoâng keùm gì coâng lao cuûa caùc baäc khai quoác coâng thaàn khaùc nhö Leâ Vaên Duyeät,

Voõ Di Nguy, Tröông Taán Böûu vaø Nguyeãn Huyønh Ñöùc, vaân vaân. Coøn rieâng veà nhöõng

vò töôùng cuûa Nguyeãn AÙnh maø queâ quaùn taïi vuøng Ñònh Töôøng nhö caùc oâng Nguyeãn

Huyønh Ñöùc, Ñoã Thaønh Nhaân vaø Hoà Vaên Laân, thì voõ nghieäp vaø coâng lao cuûa Leâ Vaên

Quaân chaúng thua moät ai.

Thaät vaäy, neáu chuùng ta lieät Nguyeãn Huyønh Ñöùc cuûa vuøng Ñònh Töôøng thôøi ñoù vaøo

haøng “Nguõ Hoå Thaønh Gia Ñònh,” thì cuõng phaûi keå ñeán quan Bình Taây Ñoâ Ñoác Leâ

Vaên Quaân nhö moät baäc sieâu quaàn cuûa vuøng ñaát phöông Nam. Luùc laâm traän thì oâng

duõng maõnh nhö hoå, khi duyeät binh ra hieäu leänh thì oâng uy nghi nhö sôn laâm sö töû.

Chính vì vaäy maø ngöôøi ñöông thôøi ñaët cho oâng bieät hieäu laø Duõng Nam Coâng. Trong

khi caùc oâng Nguyeãn Huyønh Ñöùc, Voõ Taùnh vaø Chaâu Vaên Tieáp ñeàu phaûi gia nhaäp ñaïo

quaân Ñoâng Sôn cuûa töôùng Ñoã Thaønh Nhaân tröôùc khi veà laøm töôùng cho Nguyeãn AÙnh,

thì Leâ Vaên Quaân ñi thaúng tôùi phuû chuùa vaø ñaàu quaân vôùi Nguyeãn AÙnh(1)

. Hoài ñoù ñaïo

quaân Ñoâng Sôn laø ñaïo quaân kheùt tieáng vuøng Gia Ñònh, Taân An, Goø Coâng... vaø danh

tieáng cuûa Gia Ñònh Tam Huøng, trong ñoù coù Chaâu Vaên Tieáp ñaõ löøng danh khaép xöù

325

Ñaøng Trong, theá maø Chaâu Vaên Tieáp ñaõ ñoàng yù gaû em gaùi mình laø Chaâu Thò Ñaäu(2)

cho Leâ Vaên Quaân thì ñuû bieát Leâ vaên Quaân laø baäc anh huøng caùi theá nhö theá naøo. Cuõng

neân nhaéc laïi, baø Chaâu thò Ñaäu laø moät baäc nöõ löu ñöông thôøi hieám coù, vôùi vaên voõ song

toaøn, baø toû ra chaúng thua keùm baát cöù moät baäc nam nhi chi chí naøo cuûa vuøng ñaát

phöông Nam thôøi ñoù. Luùc thieáu thôøi, ñaõ coù khoâng thieáu ngöôøi ngaém ngheù muoán ñöôïc

cöôùi baø, baø chaúng löu yù moät ai, theá nhöng Leâ Vaên Quaân laïi ñöôïc baø choïn laøm yù trung

nhaân, ñuû thaáy taøi naêng cuûa oâng chaúng phaûi laø vöøa.

Naêm Nhaâm Daàn, 1782, Nguyeãn Nhaïc cuøng em laø Nguyeãn Hueä mang quaân vaøo

ñaùnh chieám thaønh Gia Ñònh. Sau khi haï xong thaønh, hai oâng ruùt gaàn heát quaân veà Quy

Nhôn, chæ chöøa laïi moät ít giao cho töôùng Ñoã Nhaøn Traäp giöõ thaønh. Ngay sau ñoù Chaâu

Vaên Tieáp cuøng Leâ Vaên Quaân töø Bình Thuaän keùo ñaïi quaân vaøo ñaùnh Gia Ñònh, khieán

Ñoã Nhaøn Traäp phaûi boû chaïy trôû veà Quy Nhôn. Ñeán thaùng 2 naêm Quyù Maõo, 1783,

Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ laïi mang quaân vaøo ñaùnh Gia Ñònh, Nguyeãn AÙnh phaûi

thaùo chaïy veà vuøng Ba Gioàng, roài sau ñoù sang caàu vieän vôùi Xieâm La.

Thaùng 6 naêm Giaùp Thìn, 1784, vua Xieâm La laø Chaát Tri I (Chakri Rama I) sai hai

ngöôøi chaùu cuûa mình laø hai töôùng Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông, theo söï höôùng daãn

cuûa Bình Taây Ñaïi Ñoâ Ñoác Chaâu Vaên Tieáp, ñem 20.000 thuûy quaân, 300 chieán thuyeàn

vöôït vònh Xieâm La sang vuøng Haø Tieân. Ñoàng thôøi, Chaát Tri cuõng cöû theâm 30.000 boï

binh do caùc töôùng Luïc Coân, Sa Uyeån vaø Chieâu Thuøy Bieän chæ huy, tieán quaân sang

Ñaïi Vieät qua ñöôøng Chaân Laïp, roài traøn vaøo Vieät Nam taïi caùc vuøng Chaâu Ñoác, Taân

Chaâu vaø Hoàng Ngöï.

Luùc naøy ñaïi lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh coù quaân soá leân ñeán khoaûng 80.000

quaân, goàm 50.000 quaân Xieâm La coäng vôùi khoaûng 30.000 quaân baûn boä cuûa Nguyeãn

AÙnh. Do söï höôùng daãn cuûa vieân töôùng Chaâu Vaên Tieáp, quaân Xieâm La tieán qua Vieät

Nam nhö vuõ baõo, ñi ñaâu ñeáu ñaâu chuùng cuõng thaúng tay cöôùp boùc, haõm hieáp vaø gieát

choùc daân laønh voâ toäi. Chính vì vaäy maø loøng daân caêm phaãn toät ñoä. Ngaøy 13 thaùng 10

naêm Giaùp Thìn, 1784, Chaâu Vaên Tieáp giaùp chieán vôùi nghóa binh Taây Sôn treân doøng

soâng Mang Thít, thuoäc ñòa phaän Long Hoà, nay thuoäc tænh Vónh Long, bò Phoø maõ Taây

Sôn laø Tröông Vaên Ña ñaâm cheát. Sau khi Tieáp cheát, Leâ Vaên Quaân ñöôïc Nguyeãn AÙnh

cöû giöõ chöùc Bình Taây Ñaïi Ñoâ Ñoác, töôùc Duõng Quaän Coâng. Sau ñoù, Leâ Vaên Quaân lieàn

chuyeån quaân qua ñaùnh caùc vuøng Ba Lai, Traø Taân vaø caùc nôi khaùc.

Sau khi ñöôïc tin Phoø Maõ Tröông Vaên Ña caáp baùo veà Quy Nhôn, Nguyeãn Nhaïc

beøn sai Nguyeãn Hueä ñem nghóa binh vaø chieán thuyeàn vaøo öùng cöùu. Khoaûng giöõa

thaùng Gieâng naêm AÁt Tî, 1785, nghóa binh cuûa Nguyeãn Hueä vaøo ñeán mieàn Nam,

khoâng theo ngaõ Soaøi Raïp ñeå vaøo Gia Ñònh, maø ñi thaúng ñeán cöûa Tieåu ñeå ñi vaøo Myõ

Tho. Sau khi nghieân cöùu ñòa hình ñòa vaät vaø theá löïc cuûa ñòch. Nguyeãn Hueä bieát quaân

soá ít oûi cuûa mình khoâng theå naøo ñaäp tan ñöôïc lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh, neân

oâng ñaõ baøy ra theá traän Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt. Ñeâm 19 raïng ngaøy 20 thaùng 1 naêm AÁt

Tî, 1785, Nguyeãn Hueä cho tieàn quaân ra vuøng Sa Ñeùc khieâu chieán vôùi quaân Xieâm, roài

cöù lui daàn veà Myõ Tho, cho ñeán khi ñaïi quaân Xieâm La bò loït vaøo vuøng soâng Myõ Tho,

326

giöõa hai con raïch Raïch Gaàm vaø Xoaøi Muùt, thì Nguyeãn Hueä phaùt leänh phaûn coâng. Luùc

naøy nghóa binh Taây Sôn töø Raïch Gaàm, töø Xoaøi Muùt, töø hai beân bôø soâng Myõ Tho, vaø

töø cuø lao Thôùi Sôn ñoàng loaït baén ra caùc chieán thuyeàn cuûa Xieâm La vaø Nguyeãn AÙnh,

khieán cho ñaïo quaân xaâm löôïc hoaûng loaïn vaø tan vôõ. Sau khi hay tin thuûy quaân thaát

traän, boä binh Xieâm La lieàn ruùt nhanh veà phía bieân giôùi, nhöng bò nghóa binh Taây Sôn

chaën ñaùnh khaép nôi. Chæ trong voøng moät ngaøy toaøn boä khoaûng 80 ngaøn quaân Xieâm

La-Nguyeãn AÙnh chæ coøn laïi khoâng ñaày moät vaïn. Nguyeãn AÙnh laïi phaûi boû chaïy sang

Xieâm La nöông naùu.

Luùc naøy tình hình ôû Baéc Haø roái ren, vua Leâ Chieâu Thoáng vöøa leân ngoâi vaø coù yù

muoáng sang caàu cöùu vôùi Thanh trieàu ñeå tieâu dieät theá löïc cuûa Taây Sôn. Chính vì vaäy,

maø ngay sau khi ñaùnh deïp ñöôïc quaân Xieâm La, Nguyeãn Hueä phaûi keùo gaàn heát quaân

veà Quy Nhôn ñeå chuaån bò ñoái phoù vôùi phöông Baéc, chæ chöøa laïi Ñoâ UÙy Ñaëng Vaên

Traán ôû laïi traán thuû thaønh Gia Ñònh. Hay tin naøy, töø Xieâm La, Nguyeãn AÙnh beøn cho

ngöôøi veà nöôùc goïi Leâ Vaên Quaân sang Xieâm La ñeå gaëp AÙnh. Theo leänh Nguyeãn AÙnh,

Leâ Vaên quaân ñöa 600 lính baûn boä cuûa mình ñeán yeát kieán Nguyeãn AÙnh. Nguyeãn AÙnh,

Leâ Vaên Quaân vaø thuoäc haï ñöôïc vua Xieâm La cho truù ñoùng ôû Luõng Kyø(3)

, ngoaïi thaønh

Voïng Caùc, töï tuùc laøm ruoäng nuoâi quaân. Leâ Vaên Quaân laø moät voõ töôùng gioûi cuûa Nguyeãn AÙnh; tuy nhieân, vôùi taùnh tình

cöông nghò vaø boäc tröïc, nhöng laïi ít hoïc neân trôû neân heïp hoøi nhoû nhen. Chính vì theá

maø trong quaân nguõ oâng ñaõ ñuïng chaïm raát nhieàu ngöôøi, trong ñoù coù ngöôøi baïn thaân

vôùi anh vôï cuûa oâng laø Voõ Taùnh. Voõ Taùnh cuõng laø ngöôøi coù taùnh tình noùng naûy chaúng

keùm chi oâng, nhaát laø sau khi cöôùi ñöôïc naøng coâng nöõ, chò ruoät cuûa Nguyeãn AÙnh, laø

Phuùc Loäc Nguyeãn Phuùc Ngoïc Du thì Voõ Taùnh laïi toû ra khinh thöôøng Leâ Vaên Quaân.

Trong khi ñoù, Leâ Vaên Quaân thì nghó raèng Voõ Taùnh chaúng coù taøi caùn gì, chæ sau khi

cöôùi ñöôïc naøng coâng nöõ thì môùi ñöôïc Nguyeãn AÙnh tin duøng maø thoâi, neân söï raïn nöùt

ngaøy caøng lôùn theâm(4)

. Bieát chuyeän, Nguyeãn AÙnh raát buoàn, nhöng ñoái vôùi Leâ Vaên

Quaân laø moät baäc coâng thaàn coù quaù nhieàu coâng lao cöùu chuùa, neân raát ñöôïc Nguyeãn

AÙnh tin yeâu. Töø ñoù Nguyeãn AÙnh coá saép xeáp cho hai oâng ôû hai ñaïo quaân khaùc nhau ñeå

hoï ít khi chaïm maët nhau.

Naêm AÁt Tî, 1785, trong khi Nguyeãn AÙnh ñang nöông naùu ñeå chôû cô hoäi tieáp tuïc

caàu vieän Xieâm La, thì luùc aáy, nhaân luùc ñang bò ngöôøi Mieán Ñieän ñaùnh phaù, Leâ Vaên

Quaân vaâng meänh cuøng vôùi töôùng Nguyeãn Vaên Thaønh ñem quaân ñi trôï löïc vaø giuùp

ñaùnh ñuoåi ñöôïc Ngöôøi Mieán ñi. Leâ Vaên Quaân coøn coù coâng giuùp Xieâm La ñaùnh ñuoåi

ñöôïc quaân Maõ Lai thöôøng ñeán quaáy phaù vuøng bieån, neân vua Xieâm raát troïng ñaõi chuùa

toâi nhaø Nguyeãn. Tuy nhieân, sau nhieàu laàn thaát baïi, laàn naøy vua Xieâm La raát e deø

trong chuyeän ñöa quaân sang giuùp Nguyeãn AÙnh, vì hieän taïi binh töôùng Xieâm La moãi

khi nghe noùi tôùi Nguyeãn Hueä thì ai cuõng sôï coøn hôn sôï coïp nöõa laø khaùc. Thaáy khoâng

theå troâng caäy gì ñöôïc ôû Xieâm La, neân ñang ñeâm, Nguyeãn AÙnh cuøng binh töôùng ruùt veà

nöôùc, chæ ñeå laïi thö caûm taï vua Xieâm chöù khoâng tôùi chaøo.

327

Khi trôû veà nöôùc vaøo thaùng 7 naêm Ñinh Muøi, 1787, Leâ Vaên Quaân ñaõ daãn tieàn quaân

taùi chieám thaønh Gia Ñònh vaø ñöôïc Nguyeãn AÙnh phong laøm Bình Taây Ñoâ Ñoác Chöôûng

Tieàn Quaân, töôùc Quaän Coâng. Ñeán thaùng 8 naêm Maäu Thaân, nhaèm thaùng 9 naêm 1788,

khi löïc löôïng Taây Sôn ñaõ ruùt gaàn heát veà Quy Nhôn ñeå chuaãn bò ñaùnh quaân xaâm löôïc

nhaø Thanh thì Leâ Vaên Quaân tieán quaân veà ñaùnh laáy thaønh Gia Ñònh moät caùch deã daøng.

Tuy nhieân, luùc naøy, töôùng Taây Sôn laø Phaïm Vaên Tham bieát theá löïc cuûa mình neân chæ

lui quaân ñeå chôø vieän binh tôùi tieáp öùng. Maõi ñeán naêm Kyû Daäu, 1789, khi bieát chaéc löïc

löôïng Taây Sôn ñaõ doàn heát ra Baéc ñeå ñaùnh ñuoåi quaân Thanh, thì Leâ Vaên Quaân, Toân

Thaát Hoäi, Voõ Taùnh, Nguyeãn Vaên Tröông môùi hôïp binh laïi ñeå ñaùnh Taây Sôn ôû Hoã

Chaâu. Vì quaù coâ theá, neân Phaïm Vaên Tham ñaønh phaûi ruùt lui veà Ba Thaéc, vaø cuoái

cuøng phaûi ñaàu haøng.

Thaùng 4 naêm Canh Tuaát, 1790, oâng tuaân meänh Nguyeãn AÙnh, laøm toång chæ huy

ñem quaân ñi ñaùnh caùc vuøng Bình Thuaän vaø Phan Rang. Voõ Taùnh coù lôøi khuyeân:

“Töôùng quaân ñi phen naøy ñem theo bao nhieâu quaân só?” Leâ Vaên Quaân ñanh theùp traû

lôøi: “Toâi xem quaân Taây Sôn nhö cua gaûy caøng, khoâng caàn phaûi duøng ñeán binh ñoâng

töôùng nhieàu laøm chi!” Voõ Taùnh noùi vôùi oâng vaø caû Nguyeãn AÙnh: “Mình khoâng neân

khinh ñòch ñaâu. Töø mieàn Trung trôû ra Baéc, quaân Taây Sôn coù nhieàu cöù ñòa hieåm yeáu,

binh ñoâng löông thöøa, chaúng phaûi nhö luùc hoï keùo quaân vaøo Nam. Neáu töôùng quaân

khoâng heát söùc caån thaän, e luùc aên naên chaúng kòp.” Leâ Vaên Quaân chæ cöôøi mæm, khoâng

noùi gì, roài keùo quaân ñi. Nguyeãn AÙnh bieát tính tình cuûa nhöõng vò töôùng cuûa mình, trong

khi Leâ Vaên Quaân coù taùnh baïo daïn nhöng raát khinh suaát, coøn Voõ Taùnh thì taùnh haêng

haùi nhöng mau noåi noùng, ñaõ vaäy hai ngöôøi laïi khoâng öa gì nhau, neân cöû Nguyeãn Vaên

Thaønh cuøng ñi vôùi Leâ Vaên Quaân vaø Voõ Taùnh ñeå keàm cheá caû hai oâng.

Vöøa ra ñeán vuøng “Ñaùm Laù Toái Trôøi” cuûa Phan Thieát laø quaân cuûa Leâ Vaên Quaân,

Voõ Taùnh vaø Nguyeãn Vaên Thaønh ñaõ thaâu ñöôïc chieán thaéng veû vang ôû traän ñaàu. Nhaân

ñoù Leâ Vaên Quaân ñaõ töï keå coâng ñaàu cuûa mình vaø toû ra caøng xem thöôøng nhöõng lôøi

khuyeân cuûa Voõ Taùnh. Cuõng nhaân ñaø tieán quaân naøy, Leâ Vaên Quaân muoán ñaùnh thaúng

ra Dieân Khaùnh, nhöng bò Nguyeãn Vaên Thaønh can ngaên, neân oâng ñaønh ñoùng quaân laïi

taïi Phan Rang. Ngay luùc naøy thì Nguyeãn AÙnh trieäu Voõ Taùnh vaø Nguyeãn Vaên Thaønh

ruùt quaân veà, coøn ñoaøn quaân cuûa Leâ Vaên Quaân vaãn ñoùng taïi Phan Rang. Laàn naøy thì

thaät ñuùng nhö lôøi Voõ Taùnh tieân lieäu, khi Leâ Vaên Quaân vöøa haï traïi taïi Phan Rang laø bò

nghóa binh Taây Sôn tuùa ra ñaùnh cho moät traän tan taùc, hao huït maát hôn phaân nöûa quaân

soá. Luùc ñoù Quaân môùi giöït mình thì khoâng coøn kòp nöõa. Luùc naøy chæ coøn troâng mong

vaøo quaân tieáp vieän cuûa Voõ Taùnh, vì ba quaân töôùng só ngaøy caøng cheát nhieàu neân Leâ

vaên Quaân buoäc loøng phaûi ñöa thö caáp baùo. Nhaän ñöôïc thö aáy, bieát ñöôïc tin ñoaøn quaân

cuûa töôùng Leâ Vaên Quaân bò bao vaây nguy khoån ngoaøi Phan Rang, Nguyeãn Vaên Thaønh

khuyeân Voõ Taùnh cuøng nhau ñem quaân trôû laïi cöùu ra vieän, nhöng thì Voõ Taùnh laïi ra

leänh cho töôùng só cuûa oâng aùn binh baát ñoäng. Chæ moät mình Nguyeãn Vaên Thaønh daãn

quaân trôû laïi cöùu vaø giaûi vaây cho Leâ Vaên Quaân ruùt veà Phan Rí.

328

Ñeán muøa thu naêm 1790, Nguyeãn AÙnh ñem quaân ñaùnh ra Bình Thuaän, sai Leâ Vaên

Quaân laøm Toång chæ huy vì thaáy Leâ Vaên Quaân coù tính quaû quyeát vaø baïo daïn. Trong

khi Leâ Vaên Quaân ñoùng quaân laäp doanh traïi trong vuøng Phan Rí, laïi bò nghóa binh Taây

Sôn taán coâng döõ doäi. Moät laàn nöõa, Leâ Vaên Quaân buoäc loøng phaûi göûi thö caáp baùo xin

cöùu vieän, nhöng Leâ vaên Quaân ñôïi maõi khoâng thaáy quaân cöùu vieän neân ñaønh haï leänh

cho quaân só boû chaïy veà Nam. Cuøng luùc naøy, quaân Xieâm La ñang muoán gaây haán ôû

vuøng bieân cöông, neân Nguyeãn AÙnh cho trieäu Leâ Vaên Quaân veà, töø ñoù Leâ Vaên Quaân

baét ñaàu nhuït chí. Leâ vaên Quaân maëc caûm mình laø ngöôøi thua traän neân luoân caûm thaáy

xaáu hoå, laïi bò Voõ Taùnh ra maët khinh khi, neân coù yù truø tröø khoâng chòu tieán quaân tieåu

tröø Xieâm La ngay, maø laïi daâng bieåu leân Nguyeãn AÙnh, ñaïi yù muoán noùi xaáu Voõ Taùnh

nhö sau: “Khi tröôùc ôû Bình Thuaän, quan quaân ñeán cöùu vieän khieán giaëc phaûi ruùt lui,

nhöng quan quaân phaàn nhieàu laøm vieäc caøn rôõ, cöôùp boùc daân ñen, vaäy, xin phaùi ngöôøi

tôùi xeùt hoûi ñeå giöõ nghieâm quaân leänh.” Nguyeãn AÙnh nghe qua noåi giaän phaùn raèng:

“Vieäc ñaõ qua laâu roài, haø côù gì cöù phaûi tra xeùt laïi ñeå gaây theâm phieàn phöùc? Vaû laïi,

trieàu ñình ñang coù nhieàu vieäc phaûi lo, theá maø khoâng chòu nghó, toan tính vieäc nhoû laø

sao?” Leâ Vaên Quaân nghe ñöôïc lôøi phaùn cuûa Nguyeãn AÙnh neân sôï bò trò toäi, beøn caùo

beänh. Nguyeãn AÙnh lieàn cöû Cai Cô Nguyeãn Vaên Lôïi ñi thay cho Leâ Vaên Quaân. Trong

khi ñoù thì Leâ Vaên Quaân cöù caùo beänh nghæ maõi ôû nhaø, neân Nguyeãn AÙnh phaûi ra leänh

chia ñoaøn quaân cuûa Leâ Vaên Quaân ra laøm ba vaø giao cho caùc töôùng Phuøng Vaên

Nguyeät, Nguyeãn Vaên Lôïi vaø Nguyeãn Vaên Thaønh cai quaûn.

Nguyeãn AÙnh laïi sai Phuøng Vaên Nguyeät ôû laïi ñoùng quaân taïi Höng Phöôùc, coát yù laø

ñeå xem xeùt beänh tình cuûa Leâ Vaên Quaân theá naøo. Sau khi khoûi beänh, Leâ Vaên Quaân

leân ñöôøng trôû veà Gia Ñònh. Ñeán muøa xuaân naêm Taân Hôïi, 1791, Leâ Vaên Quaân môùi töø

Höng Phuù trôû veà, oâng bò Nguyeãn AÙnh ñöa ra ñình thaàn hoïp baøn nghò toäi(5)

. Trong soá

ñình thaàn nghò toäi, ngöôøi cöïc löïc leân aùn Leâ Vaên Quaân laïi chính laø Voõ Taùnh. Cuoái

cuøng, caùc quan ñeàu noùi toäi cuûa Leâ Vaên Quaân ñaùng xöû töû. Nguyeãn AÙnh nghó tình Leâ

Vaên Quaân coù coâng theo haàu ôû Voïng Caùc, traûi qua bao gian lao nguy hieåm, khi trôû veà

Gia Ñònh laïi coù chieán coâng nhieàu nhaát, khoâng nôõ duøng ñeán cöïc hình, beøn sai caùch

chöùc, vaø töôùc heát phaåm traät, roài cho Leâ Vaên Quaân ñoaùi coâng chuoäc toäi. Nhöng khi

nghe Nguyeãn AÙnh vaø trieàu thaàn xeùt xöû nhö vaäy thì Leâ Vaên Quaân uaát öùc vaø hoå theïn.

Roài vì quaù ñau ñôùn neân oâng ñaõ duøng löôõi göôm cuûa chính Nguyeãn AÙnh ban cho maø töï

saùt. Leâ Vaên Quaân laø moät vò töôùng coù taøi, nhöng laïi duïng taøi maø ngaïo maïn moät caùch

voâ loái chæ laøm haïi thaân maø thoâi(6)

. Sau khi nghe tin Leâ Vaên Quaân tuaãn tieát, Nguyeãn

AÙnh vöøa thöông tieác, vöøa giaän döõ; ñích thaân ñeán nôi Quaân ôû gaøo khoùc, xong roài laïi

caàm roi ñaùnh leân quan taøi cuûa Leâ Vaên Quaân.

Leâ Vaên Quaân laø moät trong nhöõng töôùng raát coù taøi cuûa Nguyeãn AÙnh trong thôøi vò

chuùa naøy phaûi boân taåu ñoù ñaây laån traùnh nghóa binh Taây Sôn. Laïi nöõa, Leâ Vaên Quaân

coù coâng raát lôùn trong böôùc ñaàu khoâi phuïc laïi chieác ngai vaøng cho Nguyeãn AÙnh. Tuy

nhieân, vì ít hoïc neân ít hieåu chuyeän xöa tích cuõ cuûa caùc trieàu ñình vaø binh töôùng thôøi

xöa; töø ñoù oâng cöù ñeå buïng thuø oaùn caùc baïn ñoàng lieâu vaø tìm caùch bôùi moùc laïi nhöõng

329

chuyeän nhoû nhaët moät caùch heïp hoøi khieán khoâng ai öa mình, neân luùc nghò toäi, caû trieàu

thaàn ñoàng quyeát ñònh phaûi chòu xöû töû. Neáu nhö sau traän Phan Rang maø Leâ Vaên Quaân

thaáy ñöôïc loãi laàm cuûa mình, khoâng kieám chuyeän haõm haïi baïn ñoàng lieâu, thì loù leõ söï

theå ñaõ khoâng ñeán noãi nhö vaäy. Sau khi hay tin Leâ Vaên Quaân töï vaån, Nguyeãn AÙnh ñaõ

sai trieàu thaàn ñem roi ñeán ñaùnh vaøo quan taøi cuûa Leâ Vaên Quaân 100 caây vì vöøa töùc ñaõ

maát ñi moät töôùng taøi maø cuõng vöøa raên ñe nhöõng vò töôùng coù taùnh khi nhö Quaân. Rieâng

veà phaàn Voõ Taùnh, sau khi nghe tin Leâ Vaên Quaân töï saùt, oâng raát laáy laøm aân haän, nghó

raèng vì söï hieàm khích rieâng tö maø mình cuõng ñaõ giaùn tieáp gieát ñi moät duõng töôùng taøi

ba ñöùng chung trong haøng nguõ cuûa mình, thaät laø ñaùng tieác vaø ñaùng traùch laém vaäy!

Ghi Chuù:

(1) Coù taøi lieäu ghi laø khi Nguyeãn Nhaïc caát binh khôûi nghóa vaøo naêm 1771, caùc anh em Chaâu Vaên Tieáp

theo Nguyeãn Nhaïc, chieâu moä daân mieàn thöôïng ñöôïc hôn 2.000 ngöôøi ñeán chieám giöõ nuùi Traø Lang

thuoäc vuøng Phuù Yeân. Leâ Vaên Quaân töø nôi xa xoâi tìm ñeán xin theo Chaâu Vaên Tieáp vaø ñöôïc boå giöõ

chöùc Cai Ñoäi. Khi thaáy Leâ Vaên Quaân laø ngöôøi duõng caûm, thieän chieán, Chaâu Vaên Tieáp ñoàng yù gaû

em gaùi teân Chaâu Thò Ñaäu cho Quaân. Theo Traàn Troïng Kim trong Vieät Nam Söû Löôïc, quyeån 2,

Trung Taâm Hoïc Lieäu Boä Quoác Gia Giaùo Duõc xuaát baûn, Saøi Goøn, 1971, nôi trang 107 vaø 153, veà

sau naøy, Chaâu Vaên Tieáp vaø Leâ Vaên Quaân cuøng theo veà vôùi Nguyeãn AÙnh vaø trôû thaønh thuoäc töôùng

cuûa Ñoã Thaønh Nhôn, nhöng khoâng noùi roõ laø luùc naøo vaø lyù do taïi sao laïi theo veà vôùi Ñoã Thaønh

Nhôn. Theo Ngoâ Giaùp Ñaäu trong Hoaøng Vieät Höng Chí, NXB Vaên Hoïc, 1993, thì Leâ Vaên Quaân ñaõ

theo Ñoã Thaønh Nhôn töø thôøi chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn, luùc Ñònh Vöông ñang ñöôïc

Maïc Thieân Töù baûo veä ôû Traán Giang (Caàn Thô ngaøy nay), nhöng vì theá yeáu neân Ñònh Vöông sai

Ñoã Thaønh Nhôn vaø Leâ vaên Quaân bí maät ra Bình Thuaän goïi nhoùm Chaâu Vaên Tieáp vaø Traàn Vaên

Thöùc ñem quaân veà cöùu vieän.

(2) Baø Chaâu thò Ñaäu coøn ñöôïc ngöôøi ñöông thôøi goïi laø Chaâu Muoäi Nöông, cuõng laø ngöôøi gioûi voõ ngheä.

Cuõng nhö choàng mình, baø cuõng taän löïc theo giuùp Nguyeãn AÙnh. Töông truyeàn, luùc ôû Xieâm La, baø

theo choàng caát quaân ñaùnh Mieán Ñieän vaø Chaø Vaø (Java) vaø tieãu tröø ñöôïc raát nhieàu giaëc, khieán

ngöôøi Xieâm La raát thaùn phuïc.

(3) Theo Traàn Troïng Kim trong Vieät Nam Söû Löôïc, Taäp 2, Trung Taâm Hoïc Lieäu Boä Quoác Gia Giaùo

Duïc xuaát baûn, Saøi Goøn, 1972, tr. 115, Luõng Kyø ôû ngoaïi oâ Voïng Caùc ñöôïc goïi laø laøng Gia Long, töùc

nôi ôû cuûa Nguyeãn AÙnh ngaøy tröôùc.

(4) Leâ Vaên Quaân thì cho raèng söï nghieäp cuûa Voõ Taùnh coù ñöôïc chaúng qua laø nhôø laáy ñöôïc Coâng nöõ

Nguyeãn Phuùc Ngoïc Du, chò cuûa Nguyeãn AÙnh, maø thoâi, chöù Voõ Taùnh chaúng coù taøi caùn gì caû. Nhôø

Coâng nöõ Ngoïc Du maø Voõ Taùnh môùi ñöôïc may maén ñöùng ngang haøng vôùi oâng. Chính vì buïng nghó

nhö vaäy neân Leâ Vaên Quaân luoân ñeå daï hieàm khích vaø chaúng öa gì Voõ Taùnh.

(5) Muøa xuaân naêm Taân Hôïi, 1791, Leâ Vaên Quaân môùi töø Höng Phuù trôû veà, oâng bò ñöa ra ñình thaàn baøn

nghò toäi loãi. Ñình thaàn ñeàu cho raèng Leâ Vaên Quaân phaûi bò xöû töû, nhöng Nguyeãn AÙnh nghó Leâ Vaên

Quaân cuõng coù coâng lao neân khoâng nôõ gieát, beøn sai töôùc heát quan chöùc. Leâ Vaên Quaân vì quaù xaáu

hoå neân töï saùt (coù saùch vieát laø Leâ Vaên Quaân uoáng thuoác ñoäc maø cheát). Nguyeãn AÙnh hay tin vöøa

thöông tieác maø cuõng vöøa töùc giaän, sai ngöôøi laáy gaäy ñaùnh vaøo quan taøi cuûa Leâ Vaên Quaân 100 gaäy.

(6) Trong Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, ñaïi vaên haøo Nguyeãn Du ñaõ noùi raát roõ: “Coù taøi maø caäy chi taøi, chöõ

taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi...”

330

4) Döông Coâng Tröøng (?-1783)

Döông Coâng Tröøng sanh tröôûng trong huyeän Long Xuyeân, nay laø vuøng An Xuyeân,

thuoäc traán Haø Tieân, ngaøy nay thuoäc tænh Caø Mau. Ngay töø nhoû, oâng ñaõ toû ra voâ cuøng

ñaûm löôïc veà voõ ngheä, neân daân trong vuøng thöôøng goïi oâng laø “Hoå Töôùng Hoï Döông.”

Nhieàu nhaân vaät töø caùc mieàn Ba Thaéc, Poù Leûo (nay laø Baïc Lieâu) vaø Haø Tieân nghe

danh tieáng oâng, tìm ñeán thöû söùc ñeàu phaûi thuùc thuû vaø xin baùi phuïc. Thôøi aáy, vuøng Caø

Mau haõy coøn raát aâm u, vôùi nhöõng khu röøng traøm, ñöôùc, veït, daày ñaëc nhöõng soâng raïch

vaø ñaàm laày. Ñaây ñuùng laø moät nôi aån troán lyù töôûng cho caùc chuùa Nguyeãn khi boân taåu

troán nghóa binh Taây Sôn. Vaøo nhöõng naêm ñaàu thaäp nieân 1970s, baûn thaân ngöôøi vieát

ñaõ töøng ñeán caùc vuøng töø Hoøn Khoai ngoaøi khôi, ñeán Ñaù Baïc, Thôùi Bình, Haûi Yeán,

Ñaàm Dôi, Caùi Nöôùc, Naêm Caên, Boà Ñeà, Soâng OÂng Ñoác, OÂng Trang, Raãy Cheät, vaø

vuøng Ñaát Muõi(1)

, nghóa laø khoaûng hai traêm naêm sau ngaøy Nguyeãn AÙnh ñeán ñaây laãn

troán, theá maø nhöõng vuøng ñaát aáy vaøo haäu baùn theá kyû thöù XX maø coøn aâm u vaø hoang

vu ñeán nhö theá, huoáng laø vaøo haäu baùn theá kyû thöù XVIII?

Theo lôøi caùc boâ laõo ñòa phöông keå laïi thì vaøo thôøi Gia Long taåu quoác, caùc vuøng

Taân Baèng, Caùn Gaùo, Rau Döøa, vaø Soâng Treïm... cuõng ñaõ coù cö daân, nhöng haõy coøn raát

thöa thôùt(2)

. Thaùng 7 naêm Ñinh Daäu, 1777, nghóa binh Taây Sôn keùo ñeán ñaùnh vuøng Ba

Vaùt, nay thuoäc Beán Tre. Khi Taây Sôn ñaùnh vaøo Höông Ñoäi (?), Toáng Phöôùc Hoøa coá

choáng ngaên. Chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn (sau naøy ñöôïc trieàu Nguyeãn truy

phong mieáu hieäu laø Dueä Toâng) cuøng vôùi ngöôøi chaùu ruoät keâu baèng chuù laø Nguyeãn

AÙnh bò nghóa binh Taây Sôn truy ñuoåi quaù caáp baùch neân phaûi chaïy xuoáng vuøng Long

Xuyeân (Caø Mau ngaøy nay). Moät buoåi chieàu beân doøng soâng Treïm, chuùa Ñònh Vöông

vaø Nguyeãn AÙnh ñaõ gaëp moät ngöôøi ñang ñoán cuûi ven soâng, hoï ñeán hoûi han. Ngöôøi ñoù

chính laø Döông Coâng Tröøng, moät tay voõ ngheä löøng danh trong choán röøng saâu nuùi thaúm

naøy. Döông Coâng Tröøng thöông caûnh vua toâi nhaø Nguyeãn boân taåu neân ñöùng ra chieâu

moä nghóa duõng theo giuùp. Chaúng may, tröôùc theá löïc quaù maïnh cuûa nghóa binh Taây

Sôn, thaùng 9 naêm Ñinh Daäu, 1777, chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn bò Taây Sôn baét taïi ñaáy,

roài ñöa veà Gia Ñònh haønh quyeát. Töø ñoù, oâng quyeát chí uûng hoä vaø ñi theo döôùi tröôùng

Nguyeãn AÙnh trong cuoäc choáng ñoái nhaø Taây Sôn.

Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, naêm Maäu Tuaát, 1778, luùc môùi 17 tuoåi, Nguyeãn AÙnh

ñöôïc töôùng só suy toân laøm Ñaïi Nguyeân Soaùi Nhieáp Quoác Chính. Luùc môùi tham gia

vaøo quaân ñoäi cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh, oâng ñöôïc boå nhaäm chöùc Cai Cô, sau ñöôïc chuùa

thaêng chöùc Khaâm Sai Ñieàu Khieån. OÂng ñaõ giuùp Nguyeãn AÙnh raát nhieàu trong vieäc

chænh trang caûi toå quaân ñoäi ñeå ñuû söùc ñöông ñaàu vôùi nghóa binh Taây Sôn. Khi löïc

löôïng quaân ñoäi ñaõ khaù maïnh, oâng ñem quaân töø Sa Ñeùc leân tieáp öùng vôùi quaân cuûa

Nguyeãn AÙnh ñang giaùp chieán vôùi nghóa binh Taây Sôn ôû vuøng Hoài Oa, roài ñaùnh chieám

vuøng Long Hoà (nay laø Vónh Long), vaø sau ñoù, khi ñaïi quaân Taây Sôn ñaõ keùo veà Qui

Nhôn, thì oâng daét quaân leân chieám thaønh Gia Ñònh. Döông Coâng Tröøng khoâng quaûn

ngaïi thaân mình, xoâng pha nôi laèn teân muõi ñaïn, moät loøng vì chuùa. Vì töø nhoû oâng ñaõ

331

soáng nôi röøng thaúm ñaát phöông Nam, neân oâng ñaõ quen töøng ñöôøng ñi nöôùc böôùc vaø

moïi ngoõ ngaùch trong vuøng, nhaát laø baêng qua nhöõng con ñöôøng taét trong röøng ñeå ñi töø

Caø Mau ñeán caùc vuøng Ba Thaéc, Traø OÂn, Maêng Thít; roài töø Maêng Thít ñi ngöôïc leân Sa

Ñeùc, qua Lai Vung, An Giang, Caàn Thô, Long Myõ, Chaéc Baêng, roài ra Vònh Xieâm La.

Vôùi söï am hieåu ñoù, Döông Coâng Tröøng ñaõ goùp moät phaàn khoâng nhoû trong vieäc giuùp

ñöa Nguyeãn AÙnh ñi laån troán nghóa binh Taây Sôn. Trong khi ñoù, trieàu ñaïi Taây Sôn laïi

khoâng xem troïng vuøng ñaát phöông Nam, neân hoï ñaõ khoâng nghieân cöùu kyõ löôõng ñòa

hình, maø chæ duøng söùc maïnh quaân söï, moãi laàn keùo quaân vaøo Nam ñeàu ñaäp tan quaân

cuûa Nguyeãn AÙnh, nhöng khi Nguyeãn AÙnh laån troán thì hoï khoâng tìm ra. Ña phaàn quaân

Taây Sôn chæ ñoùng quaân laïi Gia Ñònh moät thôøi gian roài laïi ruùt veà Quy Nhôn. Chính vì

theá maø Nguyeãn AÙnh luoân coù cô hoäi laån troán ñeå chôø thôøi.

Thaät tình maø noùi, luùc Nguyeãn AÙnh ñang boân taåu taïi vuøng Caø Mau maø gaëp ñöôïc

Döông Coâng Tröøng thì quaû laø ñaïi phöôùc cho nhaø Chuùa. Veà phaàn Döông Coâng Tröøng

khi gaëp Nguyeãn AÙnh laø bieát ngay ñaây khoâng phaûi laø moät con ngöôøi taàm thöôøng, neân

quyeát chí theo phoø. Töø ñoù veà sau naøy Döông Coâng Tröøng ñaõ raát nhieàu laàn cöùu nguy

Nguyeãn AÙnh vaø laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng, neân ñöôïc thaêng chöùc Cai Cô, roài laïi leân

Khaâm Sai Ñieàu Khieån. Khoaûng thaùng 3 naêm Kyû Hôïi, 1779, xöù Chaân Laïp coù noäi loaïn,

Nguyeãn AÙnh cöû oâng vaø Ñoã Thaønh Nhaân leân deïp loaïn.

Thaùng Gieâng naêm Canh Tyù, 1780, Nguyeãn AÙnh xöng vöông taïi Gia Ñònh. Ñeán

thaùng 4 cuøng naêm, taïi Traø Vinh laïi coù loaïn ngöôøi Cao Mieân, oâng laïi ñöôïc Nguyeãn

AÙnh caát cöû cuøng Ñoã Thaønh Nhaân ñi ñaùnh deïp vaø baét soáng ñöôïc vieân thuû lónh laø OÁc

Nha Suaát. Thaùng 3 naêm Taân Söûu, 1781, töôùng Ñoã Thaønh Nhôn bò Nguyeãn AÙnh nghe

lôøi deøm pha maø gieát cheát. Ñeán thaùng 3 naêm Nhaâm Daàn, 1782, Nguyeãn Nhaïc vaø

Nguyeãn Hueä ñöa nghóa binh Taây Sôn töø Quy Nhôn tieán vaøo cöûa Caàn Giôø. Luùc naøy

Döông Coâng Tröøng ñang giöõ troïng traùch ôû boä chæ huy thuûy quaân Gia Ñònh, lieàn cuøng

vôùi caùc töôùng laõnh khaùc ñem 400 chieán thuyeàn ra ngheânh chieán. Tuy nhieân, sau moät

traän thuûy chieán aùc lieät, löïc löôïng thuûy binh cuûa Nguyeãn AÙnh bò Taây Sôn ñaùnh tan taùc,

Döông Coâng Tröøng vaø moät soá töôùng só phaûi boû chaïy taùn loaïn; trong khi ñoù, Nguyeãn

AÙnh phaûi chaïy veà vuøng Ba Gioàng, nay thuoäc tænh Tieàn Giang ñeå aån troán. Sau ñoù,

Nguyeãn AÙnh phaûi chaïy ra laùnh naïn ngoaøi ñaûo Phuù Quoác.

Phaûi noùi, thôøi naøy, mieàn Nam khoâng giöõ moät vò trí quan troïng ñoái vôùi phong traøo

Taây Sôn, vì thöù nhaát phong traøo naøy vaãn coøn mang tính ñòa phöông: Quy Nhôn; thöù

nhì, taïi caùc vuøng mieàn Trung vaø mieàn Baéc luùc ñoù ñang coù quaù nhieàu raéc roái caàn ñöôïc

öu tieân giaûi quyeát hôn. Chính vì vaäy maø laàn naøo cuõng nhö laàn naøo, ngay khi vöøa haï

xong thaønh Gia Ñònh, thì binh töôùng Taây Sôn ñeàu phaûi ruùt veà Quy Nhôn. Laàn ñaùnh

chieám thaønh Gia Ñònh vaøo thaùng 3 naêm Nhaâm Daàn, 1782 laïi cuõng nhö vaäy, vöøa ñaùnh

chieám xong Gia Ñònh thì Nguyeãn Nhaïc vaø Nguyeãn Hueä laïi cuõng ruùt veà Quy Nhôn, ñeå

töôùng Ñoã Nhaøn Traäp vôùi moät ít quaân ôû laïi giöõ thaønh. Ngay laäp töùc, taïi dinh Long Hoà,

töôùng Hoà Vaên Laân chieám laïi thuû phuû dinh Long Hoà. Sau ñoù laïi hoäi quaân vôùi Döông

332

Coâng Tröøng vaø Nguyeãn Vaên UÙy tieán ñaùnh thaønh Gia Ñònh, vì quaân soá giöõ thaønh quaù

ít, neân Ñoã Nhaøn Traäp ñaønh phaûi ruùt chaïy veà Quy Nhôn.

Ñeán thaùng 2 naêm Quyù Maõo, 1783, Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ cuûa nghóa binh Taây

Sôn laïi caát binh töø Quy Nhôn tieán vaøo Gia Ñònh. Nguyeãn AÙnh hay tin caáp baùo, cho

thuûy binh chuaån bò raát chu ñaùo. Luùc naøy Döông Coâng Tröøng vaø Toân Thaát Maân, coù teân

thaät laø Nguyeãn Phuùc Maân, ñaõ theo leänh Nguyeãn AÙnh, chuaån bò moät traän hoûa coâng,

quyeát ñoát heát chieàn thuyeàn Taây Sôn laàn naøy. Vì vaäy khi thuûy binh Taây Sôn vöøa ñeán

cöûa Caàn Giôø thì ñaõ ñuïng ñoä vôùi döõ doäi vôùi quaân Nguyeãn AÙnh taïi ñoù. Beân phía Taây

Sôn, caùc töôùng chæ huy theo leänh cuûa Nguyeãn Hueä laø phaûi ñôïi cho ñeán khi thuûy trieàu

ñang leân vaø gioù thuaän chieàu môùi ñaùnh, vì theá khi xung traän caùc beø löûa thay vì thieâu

chaùy chieán thuyeàn Taây Sôn, laïi troâi ngöôïc vaø thieâu ruïi taát caû ñoaøn chieán thuyeàn beân

phía Nguyeãn AÙnh. Nhö vaäy, cuoái cuøng thuûy binh Taây Sôn ñaõ ñaùnh tan taùc thuûy quaân

Nguyeãn AÙnh taïi ñaây.

Theo saùch Hoaøng Vieät Höng Long Chí thì: “Traän thuûy chieán naøy, khoùi löûa boác leân

muø trôøi, töôùng só hoát hoaûng boû chaïy taùn loaïn, quaân Taây Sôn thöøa theá aùp saùt vaøo quaân

Gia Ñònh maø ñaùnh. Toân Thaát Maân boû chaïy, ñoâ ñoác Taây Sôn Leâ Vaên Keá sai chaët caàu

phao, Toân Thaát Maân rôi xuoáng vaø cheát ñuoái, coøn Döông Coâng Tröøng bò nghóa binh

Taây Sôn baét taïi maët traän, nhöng sau ñoù oâng ñaõ troán thoaùt, chaïy veà vuøng An Giang,

chieâu taäp taøn binh...(3)

” Ñaïi baïi, Nguyeãn AÙnh beøn daãn ñaùm taøn binh veà Beán Löùc, roài

ñi veà Ba Gioàng, nay thuoäc Tieàn Giang; sau ñoù phaûi chaïy ra Phuù Quoác, Côn Sôn, Coå

Coát; cuoái cuøng phaûi chaïy sang Xieâm La ñeå caàu vieän. Sau khi khi tieâu dieät thuûy binh

nhaø Nguyeãn taïi Caàn Giôø, Nguyeãn Hueä chia quaân Taây Sôn laøm 2 ñaïo: Ñaïo thöù nhaát

tieán ñaùnh ñoàn Vaøm Coû, coøn goïi laø ñoàn Thaûo Caâu, do tö khaáu Nguyeãn Vaên Kim chæ

huy. Ñaoï thöù nhì tieán ñaùnh ñoàn Caù Treâ, coøn goïi laø ñoàn Ngö Giaùc, do töôùng Leâ Vaên

Keá chæ huy.

Sau khi bò nghóa binh Taây Sôn baét soáng taïi maët traän vaøo thaùng 2 naêm Quyù Maõo,

1783, Döông Coâng Tröøng giaû boä traù haøng ñeå ñöôïc tha, nhöng ít laâu sau ñoù nhaân luùc

lính canh sô hôû, oâng cuøng Cai Cô Nguyeãn vaên Nhaân cöôùp laáy ba chieán thuyeàn cheøo

ra bieån. Ra ñeán ngoaøi khôi thì gaëp ñoäi thuyeàn do Leâ Thöôïng vaø Nguyeãn Taân chæ huy.

Sau khi baøn baïc, caùc oâng döï tính seõ dong buoàm qua Xieâm ñeå gaëp Nguyeãn AÙnh. Treân

ñöôøng ñi, oâng gaëp caùc oâng Ngoâ Coâng Quyù, Leâ Thöôïng, vaø Nguyeãn Taàn vaâng meänh

Nguyeãn AÙnh trôû veà Gia Ñònh ñeå doï thaùm tình hình Taây Sôn. Sau ñoù, oâng cuøng nhoùm

naøy baøn ñònh keá hoaïch ñaùnh chieám Gia Ñònh. OÂng ñeà nghò: “Quaân Taây Sôn ôû Gia

Ñònh ñang raát maïnh, chi baèng ta haõy ñem quaân veà ñaùnh chieám vuøng Long Xuyeân, töùc

vuøng Baïc Lieâu Caø Mau ngaøy nay, roài xaây döïng caên cöù ñòa vaø tuyeån moä theâm quaân só

chôø ngaøy chuùa Nguyeãn trôû veà roài haún tính chuyeän taùi chieám thaønh Gia Ñònh. Ñoàng

thôøi maáy oâng ñaõ cho ngöôøi sang Voïng Caùc baùo caùo vôùi Nguyeãn AÙnh moïi vieäc.” Caùc

töôùng ñeàu taùn thaønh yù kieán cuûa oâng.

ñoàng yù chaïy veà vuøng Caø Mau, chieâu taäp taøn binh, baát thaàn ñaùnh uùp ñoàn Long Xuyeân,

nay thuoäc Caø Mau.

333

Ngay sau ñoù, ñích thaân oâng keùo quaân veà ñaùnh uùp caùc ñoàn taïi vuøng Caø Mau, roài laïi

sai thuoäc töôùng Nguyeãn vaên Nhaân ñi Voïng Caùc baùo tin cho Nguyeãn AÙnh. Khi

Nguyeãn vaên Nhaân gaëp Nguyeãn AÙnh ôû Voïng Caùc. Nhaän ñöôïc tin naøy, Nguyeãn AÙnh

raát vui, nhöng bieát chaéc khoâng theå naøo giöõ ñöôïc Long Xuyeân, beøn ra leänh cho

Nguyeãn vaên Nhaân veà baûo Döông Coâng Tröøng phaûi laäp töùc keùo quaân ra caùc ñaûo trong

Vònh Thaùi Lan, vì ñaát Long Xuyeân laø tuyeät ñòa, moät khi bò Taây Sôn ñaùnh uùp, taát

khoâng coù ñöôøng thaùo lui.. Sau khi nhaän leänh Nguyeãn AÙnh, Nhaân voäi vaõ leân ñöôøng veà

caáp baùo cho Döông Coâng Tröøng, nhöng vöøa veà ñeán nôi thì nghóa binh Taây Sôn do

quan Thaùi Baûo Phaïm vaên Tham chæ huy ñaõ keùo tôùi ñaùnh uùp vuøng Caø Mau. Luùc naày

Döông Coâng Tröøng vaø hai töôùng Nguyeãn Taàn vaø Leâ Thöôïng coá gaéng choáng traû,

nhöng cuoái cuøng oâng bò nghóa quaân Taây Sôn vaây kín töù phía, oâng laïi bò baét, coøn Leâ

Thöôïng vaø Nguyeãn Taàn thì bò töû thöông ngay treân maët traän. OÂng laïi tìm caùch boû troán,

nhöng bò quaân Taây Sôn baét laïi ñöôïc. Laàn naày töôùng Taây Sôn laø Phaïm vaên Tham chæ

cöôøi gaèn vaø noùi vôùi oâng moät caâu “Ngöôi, tröôùc ñaây ñaõ chòu veà haøng vôùi ta, ta ñaõ ñaõi

ngöôi khoâng baïc beõo, sao ngöôøi laïi phaûn phuùc theá naøy?” Roài sau ñoù Tham cho xöû

cheùm oâng ngay taïi vuøng Long Xuyeân, nay laø Caø Mau. Tröôùc khi cheát, oâng ñaõ noùi vôùi

töôùng Phaïm vaên Tham: “Cöïc chaúng ñaõ ngaøy tröôùc ta phaûi aäm ôø cho qua côn nguy

khoán, chöù mang thaân thôø chuùa Nguyeãn, nay chuùa vaãn coøn kia, neân ta phaûi tìm caùch

maø troán veà vôùi chuùa mình môùi laø hôïp ñaïo nghóa. Nay laïi sa cô, ñaønh chæ coøn moät cheát

maø thoâi!”

Ghi Chuù:

(1) Vaøo khoaûng cuoái naêm 1973, ngöôøi vieát baøi naøy coù dòp gheù laò Caên cöù Haûi Quaân Naêm Caên, phía

tröôùc laø soâng Cöûa Lôùn chaûy veà höôùng Raïch Caùi Ngay, beân hoâng laø Raïch OÂng Ñinh, trong voøng ñai

an ninh cuûa caên cöù coøn coù nhöõng con raïch chaûy thaúng ra soâng Cöûa Lôùn nhö raïch Baø Ñöôøng, raïch

Baø Thaønh, vaân vaân, taát caû ñeàu raát aâm u. Coù theå noùi töø treân maùy bay nhìn xuoáng hoaøn toaøn chaúng

thaáy gì caû, chæ thaáy moät maøu xanh cuûa röøng. Ñoù laø naêm 1973, huoáng laø 200 naêm tröôùc, thì quaû thaät

Caø Mau chính laø choã aån naùu kín ñaùo nhaát cho Nguyeãn AÙnh luùc boân taåu. Luùc ñoù haàu nhö khoâng coù

ñöôøng ñi töø Baïc Lieâu xuoáng Giaù Rai, Caø Mau, muoán ñi Caø Mau töø Haø Tieân, Raïch Giaù, ngöôøi ta

phaûi ñi ñöôøng bieån, ñi vaøo baèng ngoû cöûa soâng OÂng Ñoác roài ñi laàn leân Thôùi Bình; hoaëc voâ cöûa Baûy

Haïp, roài ñi laàn leân Caø Mau. Trong khi ñoù töø Soùc Traêng hay Baïc Lieâu, ngoaøi bieån ñi vaøo caùc cöûa

soâng Gaønh Haøo.

(2) Theo oâng Traàn vaên Tieáng, oâng ngoaïi cuûa ngöôøi vieát baøi naøy, cuõng laø moät nhaân só ôû Vónh Long,

khoaûng nhöõng naêm 1899, oâng cuï coù theo thuyeàn buoân Haûi Naøm töø ñaûo Haûi Nam ñi Taân Gia Ba, coù

gheù laïi cöûa soâng OÂng Ñoác ñeå boå haøng cho caùc nhaø buoân ñem veà baùn cho Caø Mau. Trong voøng moät

tuaàn leã ôû Caø Mau, oâng cuï Tieáng ñaõ coù dòp noùi chuyeän vôùi caùc boâ laõo trong huyeän Long Xuyeân,

baây giôø laø vuøng Caø Mau. Theo caùc boâ laõo thì hoài Gia Long taåu quoác, caùc vuøng töø mieät Taân Baèng

Caùn Gaùo, Chaéc Baêng Caïnh Ñeàn, Thôùi Bình, qua huyeän Long Xuyeân, Caùi Nöôùc, Rau Döøa, Ñaàm

Dôi, Gaønh Haøo, Raãy Cheät, Raïch Goác, Naêm Caên, Baûy Haïp, OÂng Trang, Caùi Ñoâi, vaøm soâng OÂng

Ñoác, vaân vaân, cuõng ñaõ coù daân cö nhöng raát thöa thôùt, ña soá laø ngöôøi Mieân vaø ngöôøi Taøu. OÂng cuï

Tieáng ñaõ keå laïi laø ngay vaøo naêm 1899, vöøa ñi vaøo ñeán cöûa soâng, beân treân thì caây coái chaèng chòt

aâm u, coøn döôùi nöôùc thì raén loäi ñaày soâng. Ngoù leân khoâng thaáy bôø maø chæ laø röøng ngaäp nöôùc, thaáy

coù haøng caây ñöôùc, veït, maém, giaù, hay sôn, thì bieát ñoù laø nôi tieáp giaùp vôùi soâng. Treân caây thì khæ

334

lôùn khæ nhoû chí choùe. Ñeán khuùc naøo coù bôø laø phaûi ñeå yù coi chöøng bò coïp taán coâng. Ñeán nhöõng baõi

soâng caïn thì oâi thoâi khoâng bieát bao nhieâu caù saáu maø keå cho xieát.

(3) Ngoâ Giaùp Ñaäu, Hoaøng Vieät Höng Long Chí, NXB Vaên Hoïc, 1993, tr.181.

5) Nguyeãn Ñình Thuyeân (?-1783)

Nguyeãn Ñình Thuyeân sanh taïi huyeän Taân Long, thuoäc tænh Gia Ñònh. OÂng laø moät

trong nhöõng coâng thaàn heát loøng trung quaân aùi quoác vaøo thôøi Nguyeãn Sô. OÂng ñaùp lôøi

hieäu trieäu vaø ñaàu quaân theo Nguyeãn AÙnh ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu Nguyeãn AÙnh môùi

boân taåu vaøo Nam, vaø laøm ñeán chöùc Ngoaïi Taû Chöôûng Dinh. Naêm Canh Tyù 1780, caùc

boä töôùng cuûa Ñoã Thaønh Nhaân noåi loaïn vì quaù uaát öùc tröôùc söï thanh toaùn coâng thaàn

moät caùch daõ man cuûa Nguyeãn AÙnh. Nguyeãn AÙnh ñaõ gieát Ñoã Thaønh Nhaân maø khoâng

caàn tra xeùt vuï vieäc, chính vì vieäc naøy maø toaøn boä thuoäc haï vaø quan quaân cuûa Ñoâng

Sôn ñeàu boû ñi roài sau ñoù quay laïi ñaùnh quaân cuûa Nguyeãn AÙnh. Naêm Taân Söûu, 1781,

Nguyeãn Ñình Thuyeân ñöôïc cöû ñi ñaùnh deïp nhoùm naày. Ñaây laø moät trong nhöõng cuoäc

coát nhuïc töông taøn ñaãm maùu nhaát keå töø ngaøy Nguyeãn AÙnh boân taåu vaøo Nam.

Do nhöõng heä luïy naøy maø quaân thaønh Gia Ñònh cuûa Nguyeãn AÙnh haàu nhö khoâng

coøn söùc chieán ñaáu nöõa, neân naêm 1783, nghóa binh Taây Sôn ñaõ vaøo ñaùnh chieám nhö

choã khoâng ngöôøi. Quaân Taây Sôn coù chaùnh nghóa laø noåi leân tröø gian dieät baïo, nhöng

hoï laïi khoâng coù yù ñònh chieám giöõ vaø khoâng bao giôø coù yù ñònh chieám giöõ thaønh Gia

Ñònh, vì theá hoï chænh thænh thoaûng keùo quaân vaøo ñaùnh phaù thò uy roài ruùt ñi. Chính söï

vieäc naøy ñaõ laøm cho hoï maát ñi chaùnh nghóa, vì moãi laàn Taây Sôn keùo quaân vaøo Nam

ñaùnh thaønh Gia Ñònh laø moãi laàn daân chuùng mieàn Nam phaûi traûi qua côn can qua ñoà

thaùn, voâ cuøng cô khoå.

Khi quaân Taây Sôn keùo vaøo Gia Ñònh vaøo naêm Quí Maõo, 1783, thì Nguyeãn Ñình

Thuyeân vaø töôùng Toân Thaát Duõ ñang ñoùng quaân taïi ñoàn Ñoàng Tuyeân (gaàn ngoâi chuøa

cuõng coù teân laø Ñoàng Tuyeân). OÂng bieát mình theá coâ söùc yeáu tröôùc haøo khí Taây Sôn

ñang leân höøng höïc, nhöng oâng vaãn phaûi ra giaùp chieán, vaø ngay trong traän naøy oâng ñaõ

töû traän. Sau ñöôïc trieàu ñình nhaø Nguyeãn truy taëng chöùc Chöôûng Cô, töôùc Quaän Coâng.

Trieàu ñình laïi cho ñöa linh vò cuûa oâng vaøo thôø trong Mieáu Hieån Trung vaø Mieáu Trung

Höng Coâng Thaàn.

6) Voõ Nhaøn

Voõ Nhaøn laø moät trong nhöõng duõng töôùng thôøi Nguyeãn AÙnh vaø Taây Sôn ñang phaân

tranh. OÂng laø anh ruoät cuûa Haäu Quaân Voõ Taùnh. Ngöôøi ôû huyeän Bình Döông, thuoäc

traán Gia Ñònh. Tröôùc theo Töôùng Ñoã Thaønh Nhaân khôûi nghóa vaø laäp neân ñaïo quaân

Ñoâng Sôn, huøng cöù vuøng Ba Gioàng (Ñònh Töôøng). Ñeán khi Ñoã Thaønh Nhaân theo veà

vôùi Nguyeãn AÙnh, oâng cuõng ñi theo. Sau nhieàu traän ñaùnh vôùi quaân Taây Sôn, oâng raát

ñöôïc Nguyeãn AÙnh tin duøng, Nhöng sau khi Nguyeãn AÙnh nghe lôøi taáu cuûa Chöôûng Cô

335

Huyønh Thieân Loäc vaø Toáng Phuùc Thieâm ñaõ saùt haïi Ñoã Thaønh Nhaân vaøo cuoái thaùng 3

naêm 1781, oâng cuøng töôùng Ñoã Baûng keùo binh Ñoâng Sôn trôû veà Ba Gioàng, toû yù baát

phuïc tuøng Nguyeãn AÙnh. Sau ñoù oâng ñaõ tìm caùch baét gieát ñöôïc caû hai oâng Huyønh

Thieân Loäc vaø Toáng Phuùc Thieâm ñeå traû thuø cho chuû töôùng. Daàu cho Nguyeãn AÙnh ñaõ

nhieàu laàn cho ngöôøi ñeán chieâu duï oâng trôû laïi, nhöng oâng cöông quyeát choái töø. Cho

ñeán khi thaát theá, binh Ñoâng Sôn tan raõ, oâng bò Nguyeãn AÙnh baét vaø gieát cheát.

7) Ngoâ Coâng Quyù (?-1799)

Trong thôøi Nguyeãn AÙnh ñang boân taåu laån troán nghóa binh Taây Sôn trong vuøng

Long Xuyeân (Caø Mau ngaøy nay), coù raát nhieàu anh huøng haøo kieät trong vuøng ñöùng ra

chieâu moät quaân binh giuùp Chuùa. Moät trong soá nhöõng ngöôøi noåi tieáng trong vuøng thôøi

ñoù laø oâng Ngoâ Coâng Quyù. Cuõng nhö Döông Coâng Tröøng, oâng queâ quaùn huyeän Long

Xuyeân vaø sau khi veà vôùi Nguyeãn AÙnh, oâng ñaõ theà taän trung baùo quoác, daàu coù cheát

cuõng cam. Khi Nguyeãn AÙnh chaïy ra Phuù Quoác, roài chaïy sang Xieâm La, oâng cuõng

theo ñoaøn hoä giaù. Nguyeãn AÙnh giao cho oâng laøm nhieäm vuï ñi ñi veà veà caùc vuøng Caø

Mau, Vónh Long, traø troän vaøo quaân Taây Sôn ñeå laøm giaùn ñieäp. OÂng vaø caùc oâng Leâ

Thöôïng vaø Nguyeãn Taàn raát gioûi veà maët thu thaäp tin töùc, nhôø ñoù maø Nguyeãn AÙnh raát

deã saép xeáp vaø hoaïch ñònh chieán löôïc ñeå ñaùnh traû laïi Taây Sôn. Khi Döông Coâng Tröøng

gaëp oâng, Leâ Thöôïng vaø Nguyeãn Taàn ñang treân ñöôøng töø Voïng Caùc trôû veà ñeå doï

thaùm, chöa kòp toå chöùc gì thì ñaõ bò quaân Taây Sôn keùo ñeán ñaùnh chieám vuøng Caø Mau,

oâng chaïy thoaùt, trong khi ñoù thì Nguyeãn taàn vaø Leâ Thöôïng bò töû thöông, coøn Döông

Coâng Tröøng thì bò baét. Naêm 1799, oâng ñöôïc boå nhaäm giöõ chöùc Trung Thuûy Dinh

Chaùnh Haäu Chi Höõu Khaâm Sai, Thuoäc Noäi Cai Cô, cai quaûn Thanh Chaâu Ñaïo. Luùc

aáy vua Quang Trung cuûa Taây Sôn ñaõ maát ñöôïc gaàn 7 naêm, neân theá löïc cuûa AÁu Chuùa

Taây Sôn ngaøy caøng suy yeáu, thöù nhaát vì söï chia reõ noäi boä, thöù nhì laø caùc duõng töôùng

Taây Sôn laàn löôït rôøi boû haøng nguõ. Vì vaäy maø vua Caûnh Thònh ñaõ ra leänh ruùt bôùt quaân

Gia Ñònh veà Qui Nhôn ñeå ñeà phoøng phaûn nghòch. Nhaân cô hoäi naøy, Ngoâ Coâng Quyù

keùo quaân veà bình ñònh caùc vuøng phuï caän thaønh Gia Ñònh. Luùc naày oâng raát ñöôïc

Nguyeãn AÙnh tin duøng, neân Nguyeãn AÙnh ñaõ giao cho oâng nhieäm vuï hoä giaù hoaøng thaùi

haäu. Vaøo cuoái naêm 1799, trong luùc oâng vaãn ñang hoä giaù hoaøng thaùi haäu, ñoàng thôøi

oâng cuõng giuùp Nguyeãn AÙnh trong vieäc bình ñònh vaø phaùt trieån caùc vuøng ñoàn ñieàn ôû

phía nam thaønh Gia Ñònh, thì oâng laâm beänh maø qua ñôøi. Nguyeãn AÙnh truy taëng oâng

chöùc Chöôûng Cô. Ñeán naêm Giaùp Tyù 1804, oâng ñöôïc Gia Long lieät thôø vaøo Mieáu Hieån

Trung vaø Mieáu Trung Höng Coâng Thaàn.

336

8) Tröông Vaên Hoaøng (?-1799)

Tröông Vaên Hoaøng xuaát thaân töø moät gia ñình noâng daân trong huyeän Kieán Höng,

töùc vuøng Cai Laäy ngaøy nay. Töø nhoû, oâng ñaõ ñam meâ voõ ngheä, neân oâng ñaõ theo hoïc

voõ vôùi nhieàu baäc thaày noåi tieáng vuøng Ñònh Töôøng. OÂng cuõng haèng lui tôùi keát giao vôùi

nhieàu haøo kieät vuøng Cai Laäy, Beán Tranh, vaø Baûo Ñònh. Ñaëc bieät nhaát laø oâng raát meán

moä taøi ngheä vaø danh tieáng cuûa Nguyeãn Huyønh Ñöùc, neân oâng beøn ñeán xin toøng quaân.

Nguyeãn Huyønh Ñöùc thaáy oâng cuõng laø moät baäc kyø taøi, neân thaâu nhaän vaø heát loøng daïy

doã theâm voõ ngheä. Vôùi oâng thì Nguyeãn Huyønh Ñöùc vöøa laø moät ngöôøi baïn, maø cuõng

vöøa laø moät ngöôøi thaày. Khi Nguyeãn AÙnh boân taåu vaøo ñaát phöông Nam, Nguyeãn

Huyønh Ñöùc cuøng caùc voõ töôùng quaân Ñoâng Sôn nhö Ñoã Thaønh Nhaân, Voõ Taùnh vaø

Chaâu Vaên Tieáp ñeàu öùng nghóa phoø trôï Nguyeãn AÙnh, oâng cuõng theo Nguyeãn Huyønh

Ñöùc ra giuùp Nguyeãn AÙnh.

Töø khi theo giuùp Nguyeãn AÙnh, oâng toû ra voâ cuøng duõng caûm, xoâng pha haàu heát caùc

traän maïc, chaúng tieác gì thaân maïng. Söï duõng caûm gan daï cuûa oâng thaáu ñeán tai Nguyeãn

AÙnh, neân Nguyeãn AÙnh quyeát ñònh cho oâng veà haàu caän mình. Ñaùp laïi ôn nghóa naøy,

oâng ñaõ toû ra moät loøng moät daï trung kieân, saün saøng hy sinh thaân maïng chính mình ñeå

baûo veä chuùa Nguyeãn trong nhöõng luùc nguy nan. Chính nhôø loøng trung thaønh vaø söï gan

daï cuûa oâng maø Nguyeãn AÙnh ñaõ raát nhieàu laàn thoaùt naïn trong ñöôøng tô keû toùc. Treân

böôùc ñöôøng boân taåu, luùc naøo Nguyeãn AÙnh cuõng ñeå oâng ñi theo beân mình. Luùc laùnh

naïn qua Xieâm La, oâng cuõng cuøng ñi theo Chuùa Nguyeãn vaø nhaø chuùa cuõng xem oâng

nhö ngöôøi trong thaân toäc vaø quí meán taøi ngheä cuûa oâng nhö caùc baäc voõ quan löøng danh

khaùc nhö Döông Coâng Tröøng, Hoà Vaên Laân hay Chaâu Vaên Tieáp. Trong nhöõng ngaøy

soáng löu vong treân ñaát Xieâm, chaúng nhöõng oâng luoân theo saùt baûo veä Nguyeãn AÙnh,

maø oâng coøn toå chöùc cho ngöôøi trôû veà nöôùc doï thaùm tình hình vaø giuùp tuyeån moä vaø

huaán luyeän binh só moät caùch voâ cuøng ñaéc löïc. Ngoaøi ra, oâng coøn laø moät chuyeân vieân

raát gioûi veà vieäc ñoùng raát nhieàu chieán thuyeàn. Phaûi noùi, luùc ôû Voïng Caùc, luùc naøo beân

caïnh Nguyeãn AÙnh cuõng coù ba ngöôøi laø Ngoâ Coâng Quyù, Leâ Taân vaø oâng.

Ñeán naêm Ñinh Tî, 1787, oâng hoä giaù ñöa Nguyeãn AÙnh veà nöôùc taùi chieám thaønh

Gia Ñònh. Nguyeãn AÙnh phong oâng laøm Duõng Veä. OÂng ñaûm traùch nhieäm vuï baûo veä

chuùa baát cöù luùc naøo chuùa thaân chinh laâm traän. Nhieàu laàn oâng ñaõ xoâng pha thaúng vaøo

voøng vaây ñeå baûo veä Nguyeãn AÙnh. Naêm Kyû Muøi, 1789, Nguyeãn AÙnh cöû oâng cuøng moät

soá duõng töôùng khaùc khôûi quaân ñi ñaùnh Quy Nhôn. Luùc aáy theá löïc cuûa nghóa binh Taây

Sôn ôû Quy Nhôn quaù maïnh, neân oâng phaûi thua lieân tieáp maáy traän, hao quaân toån töôùng

quaù nhieàu. Ñeán naêm 1799, chuùa laïi cöû oâng ra ñaùnh caùc vuøng Phan Rang, Phan Rí, roài

tieán ñaùnh Quy Nhôn, nhöng tröôùc cöôøng löïc cuûa nghóa binh Taây Sôn, oâng ñaõ boû mình

ngay treân traän maïc. Phaûi noùi quan Duõng Veä Tröông Vaên Hoaøng laø moät trong nhöõng

baäc coâng thaàn baäc nhaát vaøo thôøi Nguyeãn Sô. OÂng ñaõ vaøo sanh ra töû, khoâng quaûn ngaïi

thaân maïng, moät loøng taän trung baùo quoác, laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng hieån haùch. Chính

vì vaäy maø khi hay tin oâng töû traän, Nguyeãn AÙnh ñaõ oâm maët khoùc tröôùc ba quaân. Veà

337

sau, Tröông vaên Hoaøng ñöôïc phong chöùc Chöôûng Cô, vaø linh vò ñöôïc ñem vaøo thôø

trong Mieáu Trung Höng Coâng Thaàn vaø Mieáu Hieån Trung.

9) Thuûy Sö Ñoâ Ñoác Ñaëng Nhaân Caåm (1744-?)

Thuûy Sö Ñoâ Ñoác Ñaëng Nhaân Caåm goác ngöôøi xaõ Uy Vieãn, toång Phan Xaù, huyeän

Nha Nghi, phuû Ñöùc Quang, nay laø xaõ Uy Vieãn, huyeän Nghi Xuaân, tænh Haø Tænh. Theo

quyeån Gia Phaû Hoï Ñaëng, do oâng Ñaëng Vaên Thaûo bieân soaïn, NXB Thanh Nieân, 2016,

tr. 173, oâng laø chaùu xa ñôøi cuûa Quoác Coâng Ñaëng Taát (1357-1409). OÂng sanh naêm

1744, nhöng khoâng roõ oâng maát vaøo naêm naøo. Khi tuoåi vöøa troøn 18, oâng ñöôïc sung vaøo

ñoäi thuûy binh döôùi thôøi chuùa Trònh. Sau khi thi ñoã Tam Tröôøng, oâng cuøng ngöôøi em laø

oâng Ñaëng Nhaân Caàm tìm ñöôøng vaøo Nam, roài sau ñoù theo phoø chuùa Nguyeãn AÙnh.

Trong suoát thôøi gian theo phoø Nguyeãn AÙnh, oâng ñaõ chöùng toû mình laø moät ngöôøi

lính thuûy ñaày kinh nghieäm vaø heát söùc can tröôøng, neân ñöôïc Nguyeãn AÙnh troïng duïng

vaø phong laøm Thuûy Sö Ñoâ Ñoác. Sau khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vaøo naêm 1802, oâng xin

nhaø vua cho veà trí só taïi moät vuøng queâ nôi oâng ñaõ töøng theo Nguyeãn AÙnh boân taåu thôøi

tröôùc, nay thuoäc xaõ Long Höng, huyeän Laáp Voø, tænh Ñoàng Thaùp. Taïi ñaây, oâng ñaõ

chieâu moä daân chuùng khai hoang laäp aáp, daãn thuûy nhaäp ñieàn, khai khan ñaát ñai, laäp cô

nghieäp treân vuøng ñaát môùi. Töø khi oâng veà ñaây, vuøng hoang ñòa Hoài Oa Nöôùc Xoaùy cuûa

vuøng Long Höng boãng choác trôû thaønh moät vuøng ñaát phoàn thònh, daân chuùng trong vuøng

nhôø ñoù maø ñöôïc an cö laïc nghieäp. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, töø khi nhaän vuøng Long

Höng laøm queâ höông thöù hai, chaúng nhöõng oâng ñaõ bieán nôi naøy thaønh moät vuøng truø

phuù thònh vöôïng, maø chính oâng ñaõ laäp neân moät doøng hoï lôùn ôû Ñaát Phöông Nam. Sau

khi oâng qua ñôøi (khoâng roõ naêm naøo), daân chuùng trong vuøng nhôù ôn oâng, ñaõ xaây moät

ngoâi ñeàn ñeå thôø phuïng oâng ngay treân phaàn ñaát maø luùc sinh thôøi oâng ñaõ ra coâng khai

khaån. Hieän taïi phaàn moä cuûa oâng vaãn coøn ôû xaõ Long Höng A, huyeän Laáp Voø, tænh

Ñoàng Thaùp.

Nam Phöông Linh Töø

Gaàn ñaây, con chaùu hoï Ñaëng maø tröïc tieáp laø doanh nhaân Ñaëng Phöôùc Thaønh, haäu

dueä tröïc heä cuûa quan Thuûy Sö Ñoâ Ñoác Ñaëng Nhaân Caåm, ñaõ boû tieàn baïc vaø coâng söùc

ra xaây döïng khu Nam Phöông Linh Töø(1)

, tröôùc nhaát laø ñeå thôø phuïng ngaøi Thuûy Sö Ñoâ

Ñoác, sau ñoù Nam Phöông Linh Töø cuõng thôø phuïng 125 vò tieàn hieàn vaø haäu hieàn coù

coâng khai phaù, gìn giöõ vaø laøm raïng danh Ñaát Phöông Nam. Ñaây chính laø moät quaàn

theå kieán truùc vaên hoùa-taâm linh vöøa ñeå thôø phuïng toå tieân maø cuõng vöøa laø nôi thôø

phuïng vaø chieâm baùi cuûa daân chuùng Vieät Nam ñeå töôûng nhôù ñeán tieàn nhaân. Nam

Phöông Linh Töø toïa laïc trong aáp Long Höng A, huyeän Laáp Voø, tænh Ñoàng Thaùp. Neáu

ñi töø Sa Ñeùc qua Cao Laõnh, caùch Baéc Cao Laõnh khoaûng vaøi traêm meùt thì reû traùi, ñi

khoaûng vaøi caây soá nöõa, laïi reû traøi laàn nöõa ñeå ñi vaøo Nam Phöông Linh Töø.

338

Khu Tieàn Ñình Ñieän Thôø Ñaëng Toäc

Vaø 125 Nhaân Vaät Lòch Söû Ñaát Phöông Nam

Quaàn theå Nam Phöông Linh Töø goàm 4 coâng trình chính: Khu nhaø maùt Ñaëng Toâc

trong Nam Phöông Linh Töø, Nhaø Baûo taøng Nam Boä vaø Baûo taøng Hoï Ñaëng, Ñieâän Thôø

Ñaëng Toäc vaø 125 Nhaân Vaät Lòch Söû Ñaát Phöông Nam(2)

. Trong khu coøn coù Tieàn Ñình,

Baõi ñaùp tröïc thaêng, vaø baõi ñaäu xe caùc loaïi. Phaûi thaät tình maø noùi, vaät lieäu kieán truùc

Nam Phöông Linh Töø heát söùc ñaëc saéc vì noù ñöôïc xaây döïng hoaøn toaøn baèng nhöõng loaïi

goã quí nhö traéc, goõ, beân, vaø caêm xe, vaân vaân. Loái kieán truùc laïi theo loái cung ñình coå

theo phong caùch nhaø röôøng truyeàn thoáng Hueá, mang daùng veû heát söùc toân nghieâm.

Ñeàn coù 7 gian, 2 chaùi, 3 loøng vaø haøng hieân bao quanh dieän tích khoaûng 510 meùt

vuoâng vôùi 60 caây coat lôùn. Treân caùc caùnh cöûa ñeàu coù nhöõng caâu phuø ñieâu, caâu ñoái

cuõng baèng caùc loaïi goã quí vaø ñöôïc chaïm khaéc raát coâng phu. Rieâng khu ñeàn thôø Ñaëng

toäc Nam Phöông Linh Töø coù dieän tích khoaûng 644 meùt vuoâng, goàm 7 gian, 2 chaùi, 5

loøng, coù maùi haï vaø haønh lang bao quanh. Ñaây laø nôi thôø phuïng caùc baäc tieàn hieàn vaø

haäu hieàn Ñaëng toäc nhö caùc oâng Coâng Boä thò lang Ñaëng Nghieâm, Quoác Coâng Ñaëng

Taát, Teå Töôùng Ñaëng Dung, Thaùm Hoa Ñaëng Ma La, vaân vaân. Ñaëc bieät trong ñeàn thôø

Ñaëng toäc Nam Phöông Linh Töø coù thôø cuï toå Ñaëng Toäc Long Höng laø quan Thuûy Sö

Ñoâ Ñoác Ñaëng Nhaân Caåm, vò töôùng haûi quaân cao nhaát ñöôïc Nguyeãn AÙnh cho thaêng

caáp trong thôøi chieán tranh vôùi nghóa binh Taây Sôn. Trong Nhaø Baûo Taøng hoï Ñaëng vaø

Baûo Taøng Nam Boä laø nôïi löu giöõ nhöõng di vaät lòch söû Ñaát Phöông Nam cuõng nhö

nhöõng taøi lieäu veà doøng hoï Ñaëng. Coâng trình ñöôïc xaây döïng theo loái kieán truùc nhaø

thuûy taï, chung quanh ñöôïc bao boïc bôûi nhöõng hoà sen, moät saéc thaùi ñaäm neùt cuûa vuøng

Ñoàng Thaùp Möôøi. Beân trong saân ñình ñöôïc baøy trí 63 chaäu mai vaøng vaø 54 loaøi hoa

kieång caây xanh. Theo lôøi cuûa anh Ñaëng Phöôùc Thaønh ñaây laø hình aûnh töôïng tröng cho

63 tænh thaønh vaø 54 daân toäc cuûa Vieät Nam. Ngaøy 17 thaùng 5 naêm 2016, sau khi thaêm

vieáng Nam Phöông Linh Töø, nhaø thô Nguyeãn Hoàng ñaõ caûm taùc moät baøi thô raát coù yù

nghóa nhö sau:

“Traêm hoï coøn gioáng toát

339

Thaät Coát gioáng Hoàng Baøng

Thaät trang huøng hieáu lôùn

Thaät hôùn hôû hieáu ñöôøng

Ñaëng göông Roàng Tieân Gioáng

Noåi troáng höôùng Ñaëng Gia

Thaät chuùc phöôùc lôùn ña

Raùng hoøa theâm tí nöõa

Trôøi Cöûa ñaõ môû ra

Long Hoa maàu ñaõ môû

Truyeàn sôù ñaõ töø laâu

Nay Maàu Thieân loä chuùt

Mong vuùt Ñaëng Nhö Lai

Chuùt Vaên Hoùa Thieân Khai

Chuùc Ngaøi cuøng gia phaû

Ha Haû chuùc Hoäi Vui.”

“Ñaëng thì thaáy phöôùc lôùn roài

Ñaèng naøy Thaønh nöõa, môùi ngoâi nhieäm maàu

Ñaëng Phöôùc Thaønh thaät maàu khaâu

Thaät chuùt theâm nöõa, nhieäm maàu Chôn Linh.”

Vieän Baûo Taøng taïi Nam Phöông Linh Töø

Ngaøy 8 thaùng 5 naêm 2017, ngöôøi vieát baøi naøy coù duyeân may ñeán vieáng Nam

Phöông Linh Töø vaø ñöôïc anh Ñaëng Phöôùc Thaønh tieáp ñoùn raát thaân tình vaø noàng haäu.

Ngay khi gaëp gôõ chuùng toâi taïi khu Nhaø Maùt Ñaëng toäc, anh Thaønh ñaõ taâm söï: “Töø taám

loøng thaønh kính vôùi tieàn nhaân vaø toå tieân, chuùng toâi vaø nhöõng ngöôøi trong doøng ñaõ phaùt

340

taâm xaây döïng khu ñeàn thôø Nam Phöông Linh Töø ñeå cuøng baø con treân khaép moïi mieàn

cuûa ñaát nöôùc coù ñöôïc nôi trang troïng nhaèm toân vinh vaø tri aân caùc theá heä cha oâng ñaõ

coù coâng khai môû, giöõ gìn vaø laøm raïng danh vuøng Ñaát Phöông Nam.” Anh Thaønh cuõng

ñaõ keå raát chi tieát veà vieäc doøng hoï Ñaëng ñaõ song haønh vôùi daân chuùng vuøng Ñaát

Phöông Nam vôùi nhöõng ñoùng goùp khai khaån, gìn giöõ vaø laøm raïng danh vuøng Ñaát

Phöông Nam. Ngoaøi ra, doøng hoï Ñaëng, töø xa xöa laém, nhöng saùch söû ghi laïi ñöôïc töø

thôøi Quoác Coâng Ñaëng Taát (1357-1409), ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong coâng cuoäc môû

ñaát, gìn giöõ vaø laøm raïng danh cho ñaát nöôùc Vieät Nam. Nhöõng baäc tieàn nhaân tröôùc luùc

coù gia phaû nhö caùc ngaøi Ñaëng Hoaøng, Ñaëng Oaùnh, Ñaëng Vinh, Ñaëng Xuaân… cuøng

nhöõng tieân toå khaùc trong doøng hoï ñaõ luoân song haønh vôùi daân chuùng vaø toå quoác Vieät

Nam. Ngay töø thôøi Nhò Vò Tröng Vöông ñaõ coù phu quaân cuûa Tröng Traéc Vöông laø

ngaøi Ñaëng Thi Saùch. Ñeán thôøi nhaø Ñinh thì coù caùc oâng Ñaëng Maãn vaø Ñaëng Chaâu. Baø

Ñaëng thò Sen laø meï cuûa vua Leâ Ñaïi Haønh. Thôøi nhaø Lyù thì coù quan Thaùi Phoù Ñaëng

Vaên Hieáu. Theo gia phaû hoï Ñaëng Chính Bieân, thuûy toå Ñaëng Phuùc Maõn (1128-?),

ngöôøi giöõ chöùc Toång Tri Chöùc, phuï traùch xaây döïng thaønh Yeân Höng trong vuøng

Quaûng Ninh vaøo giöõa theá kyû thöù XII. Keá ñeán laø baø haäu phi Giaûn Ñònh Ñeá Ñaëng thò

Thuùy Haïnh, vaân vaân. Vaø coøn nhieàu laém nhöõng baäc coâng thaàn hoï Ñaëng trong saùch söû

Vieät Nam maø anh Ñaëng Phöôùc Thaønh khoâng theå keå heát trong cuoäc gaëp gôõ naøy. Tröôùc

heát ngöôøi vieát baøi naøy xin chaân thaønh caûm ôn anh Ñaëng Phöôùc Thaønh ñaõ daønh cho

chuùng toâi nhöõng thì giôø voâ cuøng quí baùu cuûa anh. Keá thöù, ngöôøi vieát cuõng xin chaân

thaønh caûm ôn anh veà vieäc cung caáp nhöõng tö lieäu quí baùu veà doøng hoï Ñaëng treân caû

nöôùc noùi chung vaø doøng hoï Ñaëng coù coâng khai khaån Ñaát Phöông Nam noùi rieâng, nhaát

laø taøi lieäu quí baùu veà “Moät Soá Nhaân Vaät Lòch Söû Ñaát Phöông Nam.”

Anh Ñaëng Phöôùc Thaønh vaø Ngöôøi Long Hoà

taïi Nhaø Maùt Ñaëng Toäc (8/5/2017)

Sau khi thaêm vieáng Nam Phöông Linh töø vaø leã baùi 125 vò tieàn hieàn vaø haäu hieàn coù

coâng vôùi vuøng Ñaát Phöông Nam, ngöôøi vieát baøi naøy caûm thaáy voâ cuøng kính phuïc taám

loøng vôùi ñaát nöôùc vaø daân toäc cuûa doøng hoï Ñaëng noùi chung vaø cuûa anh Ñaëng Phöôùc

Thaønh noùi rieâng. Ñaây quaû laø moät cung ñình Hueá thu nhoû vôùi nhöõng kieán truùc xöa, vôùi

341

khoâng gian coå kính. Sau khi noùi chuyeän vôùi anh Thaønh vaø vieáng thaêm toaøn boä khu

Nam Phöông Linh Töø, ngöôøi vieát baøi naøy nghó chính anh Thaønh laø ngöôøi ñaõ phaùc hoïa

cho moâ hình cuûa toaøn khu vôùi nhieàu bieät ñieän, moãi ñieän laïi chia laøm nhieàu gian mang

veû coå kính rieâng bieät. Trong ñoù coù nhöõng phoøng tröng baøy nhöõng hình aûnh xöa vaø nay

cuûa Nam Kyø Luïc Tænh xöa. Ngöôøi vieát ñaëc bieät löu laïi ñieän thôø caùc baäc tieàn hieàn vaø

haäu hieàn cuûa doøng hoï Ñaëng, tröôùc ñieän thôø laø moät khuoân vieân myõ leä nhöng khoâng

keùm veû toân nghieâm. Thaät tình maø noùi, coù leõ khi ñeán ñaây gaëp gôõ ñöôïc haäu dueä tröïc heä

cuûa ngaøi Thuûy Sö Ñoâ Ñoác Ñaëng Nhaân Caåm vaø ñöôïc chính anh thuyeát minh ñaày ñuû veà

doøng toäc cuûa mình thì ngöôøi vieát baøi naøy môùi thaáy ñaây chính laø moät duyeân may kyø

ngoä trong thôøi gian laõng du khaép caùc tænh mieàn Nam ñeå hoaøn taát boä saùch Haøo Kieät

Ñaát Phöông Nam. Moät laàn nöõa, ngöôøi vieát baøi naøy xin chaân thaønh caûm taï anh Ñaëng

Phöôùc Thaønh, chuùc anh luoân thaønh coâng treân moïi coâng vieäc.

Ghi Chuù:

(1) Quaàn theå Nam Phöông Linh Töø vaø Ñaëng toäc Nam Phöông Linh Töø naèm treân moät khu ñaát roäng hôn

5 maãu taây taïi xaõ Long Höng A, huyeän Laáp Voø, tænh Ñoàng Thaùp, vôùi kinh phí xaây döïng khoaûng 400

tyû ñoàng, ñöôïc khôûi coâng xaây döïng vaøo ngaøy 30 thaùng 10 naêm 2009 vaø ñöôïc khaùnh thaønh vaøo cuoái

thaùng 4 naêm 2015.

(2) Ñeàn thôø Nam Phöông Linh Töø vaø Ñaëng toäc Nam Phöông Linh Töø laø nôi toân vinh, thôø töï 125 nhaân

vaät lòch söû Ñaát Phöông Nam. Trong ñoù coù 21 nhaân vaät thôøi môû coõi, 62 nhaân vaät baûo veä giöõ gìn bôø

coõi, vaø 42 nhaân vaät laøm raïng danh Ñaát Phöông Nam.

10) Nguyeãn Phöôùc Caûnh (1780-1801)

Nguyeãn Phöôùc Caûnh, töùc hoaøng töû tröôûng, con trai ñaàu loøng cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh

vaø baø Thöøa Thieân Cao Hoaøng Haäu(1)

. OÂng sanh 6 thaùng 4 naêm Canh Tyù 1780, taïi

vuøng Gia Ñònh. Cuoäc ñôøi cuûa Hoaøng Töû Caûnh ña truaân hôn taát caû caùc vò hoaøng töû thôøi

Nguyeãn trung höng. Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, quyeån 2, muøa heø naêm

Quyù Maõo 1783, sau khi bò nghóa binh Taây Sôn ñaùnh tan taùc taïi vuøng ñaát Gia Ñònh,

Nguyeãn AÙnh beøn tìm ñöôøng chaïy qua caàu cöùu vôùi Xieâm La. Sau ñoù, vaøo naêm 1784,

lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh bò ñaïi baïi döôùi tay Long Nhöôïng Töôùng Quaân

Nguyeãn Hueä, trong côn khoán quaån, Nguyeãn AÙnh muoán caàu vieän vôùi Phaùp, neân giao

hoaøng töû Caûnh cho Baù Ña Loäc ñem sang Phaùp laøm con tin(2)

, vaø löu laïi Phaùp trong

khoaûng thôøi gian khaù laâu(3)

. Tuy nhieân, söï vieäc khoâng thaønh, oâng laïi theo Baù Ña Loäc

leân ñöôøng veà nöôùc vaøo thaùng 7 naêm 1789. Cuøng theo coù moät soá ngöôøi Phaùp nhö:

Phillipe Vannier, coù teân Vieät laø Nguyeãn Vaên Chaán; Jean Baptiste Chaigneau, coù teân

Vieät laø Nguyeãn Vaên Thaéng...

Töø khi trôû veà Vieät Nam, Nguyeãn Phöôùc Caûnh thöôøng theo chaân Nguyeãn AÙnh ñi

khaép caùc chieán tröôøng mieàn Nam. Thaùng 3 naêm Quí Söûu, 1793, oâng ñöôïc laäp laøm

Ñoâng Cung(4)

, nhöng daân gian vaãn thöôøng goïi oâng laø Hoaøng Töû Caûnh. Ngay khi coøn

raát treû, Hoaøng Töû Caûnh ñaõ ñöôïc Nguyeãn AÙnh giao cho giöõ chöùc Nguyeân Soaùi.

342

Nguyeãn AÙnh laïi cho laäp phuû Nguyeân Soaùi trong trieàu ñình ôû Gia Ñònh, vaø ñöôïc ban

aán trieän coù boán chöõ “Ñoâng Cung Chi AÁn”, nghóa laø keå töø luùc ñoù Ñoâng Cung Caûnh coù

ñuû thaåm quyeàn boå nhieäm caùc quan vaên voõ trong trieàu. Nguyeãn AÙnh laïi phaùi ñeán phuû

Nguyeân Soaùi moät soá quan vaên voõ ñaïi thaàn vaø binh só ñeå giuùp vieäc trong phuû. Ngoaøi

ra, Nguyeãn AÙnh coøn phaùi moät soá danh só noåi tieáng thôøi ñoù nhö Trònh Hoaøi Ñöùc, Ngoâ

Tuøng Chaâu vaø Leâ Quang Ñònh ñeán phuû ñeå chuyeân lo vieäc giaûng daïy cho Ñoâng Cung

Caûnh. Trong thôøi gian ôû ngoâi Ñoâng Cung, Nguyeãn Phuùc Caûnh ñaõ ñöôïc vua cha giao

cho traán giöõ caùc ñòa phöông hieåm yeáu nhö Gia Ñònh vaø Dieân Khaùnh. Khi Nguyeãn

AÙnh ñem quaân thuûy boä ra ñaùnh thaønh Quy Nhôn thì Nguyeãn Phuùc Caûnh laïi laõnh Taû

Quaân Doanh vaø ñöôïc cöû giöõ ñaát Gia Ñònh. Ñeán thaùng 11 naêm 1793, Ñoâng cung Caûnh

vaâng meänh cha ra traán giöõ thaønh Dieân Khaùnh. Tuy nhieân, luùc ñoù vua Taây Sôn laø

Caûnh Thònh Nguyeãn Quang Toaûn laïi phaùi Traàn Quang Dieäu vaø Nguyeãn vaên Höng

ñem thuûy binh vaøo ñaùnh thaønh Dieân Khaùnh, Nguyeãn AÙnh sôï Ñoâng Cung Caûnh khoâng

kham noåi, neân ñeán naêm Giaùp Daàn 1794 ñöa Ñoâng Cung trôû veà Gia Ñònh ñeå chaêm lo

vieäc trò an, phoøng ngöï, döï tröõ vaø vaän taûi quaân löông ra caùc maët traän phía baéc.

Thaùng 4 naêm Ñinh Tî, 1797, Nguyeãn AÙnh ñem quaân ra taán coâng Ñaø Naúng vaø

Quaûng Nam, phaùi Ñoâng Cung ñem quaân só vaøo cöûa Ñaïi Chieâm, ñaùnh chieám Chieâm

Dinh. Ñeán thaùng 5 naêm ñoù, Ñoâng Cung thaéng traän ôû La Qua, ñöôïc Nguyeãn AÙnh

thöôûng cho 1.000 quan tieàn. Ñeán thaùng 10 naêm Maäu Ngoï, 1798, Ñoâng Cung Caûnh

ñöôïc phong chöùc Toång Quaûn Töôùng Só traán Dieân Khanh. Luùc naøy Ñoâng Cung Caûnh

ñöôïc Baù Ña Loäc vaø Phoù Töôùng Toáng Vieát Phuùc laøm phuï taù. Thaùng 4 naêm Kyû Muøi,

1799, Ñoâng Cung Caûnh ñöôïc cöû theo Nguyeãn AÙnh ñem quaân ñi ñaùnh Thò Naïi roài

ñaùnh chieám Quy Nhôn. Thaùng 10 naêm Canh Thaân, 1800, thaáy caùc dinh ôû Gia Ñònh

ñeàu ñöôïc göûi ñi ñaùnh nhau vôùi Taây Sôn, Ñoâng Cung Caûnh xin Nguyeãn AÙnh ñöôïc

pheùp laäp theâm chi binh, chieâu moä nhöõng quaân binh ñaøo nguõ hay löu daân töø vuøng

ngoaøi vaøo Gia Ñònh ñeå lo vieäc canh giöõ.

Khi trôû veà Gia Ñònh, ñeán ngaøy moàng 7 thaùng 2 naêm Taân Daäu, töùc ngaøy 20 thaùng 3

naêm Taân Daäu, 1801, oâng bò beänh ñaäu muøa vaø maát taïi Gia Ñònh luùc môùi coù 22 tuoåi.

Luùc Hoaøng Töû Caûnh qua ñôøi thì Nguyeãn AÙnh ñang coøn ôû maët traän neân khoâng theå trôû

veà döï ñaùm tang ñöôïc, neân sai Nguyeãn Vaên Nhaân vaø Nguyeãn Töû Chaâu veà Gia Ñònh

ñeå hieäp cuøng Boä Leã lo vieäc an taùng. Hoaøng töû Nguyeãn Phuùc Caûnh ñöôïc an taùng taïi

huyeän Bình Döông, phuû Taân Bình, traán Gia Ñònh, nay laø xaõ Taân Thôùi Nhì, huyeän Hoùc

Moân. Naêm 1805, Phöôùc Caûnh ñöôïc Gia Long phong laø Anh Dueä Hoaøng Thaùi Töû vaø

ñöa linh vò Ñoâng Cung thôø ôû Taû Vu nhaø Thaùi Mieáu. Ñeán naêm Kyû Tî, 1809, vua Gia

Long laïi cho laäp nhaø thôø Ñaïi Moä ôû Vyõ Daï vaø ñem haøi coát Ñoâng Cung Caûnh veà an

taùng ôû Döông Xuaân.

Sau khi qua ñôøi, Hoaøng töû Caûnh ñeå laïi ngöôøi vôï goùa teân Toáng thò Quyeân vaø hai

ngöôøi con trai laø Nguyeãn Phuùc Myõ Ñöôøng, coøn goïi laø Nguyeãn Phuùc Ñaùn vaø Nguyeãn

Phuùc Myõ Thuøy. Naêm Gia Long thöù 16, Nguyeãn Phuùc Myõ Ñöôøng ñöôïc phong laøm ÖÙng

Hoøa Coâng vaø Myõ Thuøy ñöôïc phong laøm Thaùi Bình Coâng. Tuy nhieân, ba meï con baø

343

Toáng thò Quyeân, Myõ Ñöôøng vaø Myõ Thuøy chöa höôûng phuùc aám ñöôïc bao laâu thì ñaõ bò

ñaïi hoïa, vì ñeán ñôøi Minh Maïng, Myõ Ñöôøng bò keát toäi möu soaùn ngoâi neân bò töôùc ñoaït

heát chöùc töôùc vaø giaùng xuoáng laøm daân ñinh, con chaùu chæ ñöôïc phuï cheùp vaøo sau toân

phaû maø thoâi.

Tröôùc khi qua ñôøi, Gia Long ñaõ ñeå laïi di chuùc nhöôøng ngoâi cho ngöôøi con thöù teân

Nguyeãn Phuùc Ñaûm(5)

leân laøm vua, chöù khoâng phaûi laø chaùu ñích toân Nguyeãn Phuùc Myõ

Ñöôøng. Töø khi Minh Maïng leân ngoâi vua, cuoäc ñôøi cuûa Myõ Ñöôøng, töùc Hoaøng Toân

Ñaùn vaø ba meï con oâng laïi trôû thaønh moät taán bi kòch khuûng khieáp nhaát trong hoaøng gia

Nguyeãn trieàu thôøi ñoù. Thaät vaäy, ba meï con Myõ Ñöôøng chæ ñöôïc yeân thaân thôøi Gia

Long coøn soáng. Ngay khi Minh Maïng vöøa leân ngoâi vua, nhaø vua ñaõ haøi toäi ba meï con

Myõ Ñöôøng ñuû thöù, keå caû chuyeän tìm caùch keát toäi cho chaùu mình laø loaïn luaân vôùi meï

ñeå haõm haïi(6)

.

Noùi toùm laïi, ôû ñaây chuùng ta khoâng baøn veà coâng hay toäi cuûa Ñoâng Cung Thaùi Töû

Nguyeãn Phöôùc Caûnh. Maø ví nhö coù noùi ñeán chuyeän coâng toäi thì ngöôøi ñaùng noùi laø Gia

Long Nguyeãn AÙnh, chöù Ñoâng Cung Caûnh khoâng coù gì nhieàu ñeå cho chuùng ta noùi. Noùi

veà ñôøi soáng haèng ngaøy cuûa Ñoâng Cung Caûnh, thì oâng laø moät con ngöôøi nhaân töø, bieát

thöông ngöôøi vaø bieát troïng ñaïo ñöùc. Trong luùc oâng ñöôïc Nguyeãn AÙnh giao cho quaûn

laõnh thaønh Gia Ñònh, coù luùc binh lính boû troán, vôï con lính bò baét, ñích thaân oâng ñaõ ra

leänh cho giam rieâng nam nöõ ñeå baûo toaøn danh döï cho phaùi nöõ. Naêm Ñinh Tyù, 1797,

Ñoâng Cung Caûnh theo cha ñi ñaùnh Quy Nhôn vaø Quaûng Nam trôû veà, oâng cho thöïc

hieän cuoán Hieàn Trung Chö Thaàn Lieät Truyeän ñeå khuyeán khích daân tình. Naêm Canh

Thaân 1800, vuøng Haø Tieân gaëp côn maát muøa neân coù naïn ñoùi, quaûn thuû Kieân Giang

khoâng cho ñong luùa, Ñoâng Cung Caûnh luùc baáy giôø laø Traán Thuû thaønh Gia Ñònh, lieàn

ra leänh cho ñem xuoáng Haø Tieân möôøi xe luùa cöùu ñoùi (khoâng bieát 10 xe luùa nhieàu côû

bao nhieâu). Phaûi thöïc tình maø noùi, vì quaù nhaân töø, laém khi Ñoâng Cung Caûnh thieáu söï

cöông quyeát. Chaúng haïn nhö luùc oâng traán giöõ thaønh Dieân Khaùnh, Toáng Vieát Phöôùc töï

tieän laøm oai, laán aùt Baù Ña Loäc, oâng vaãn ñeå yeân, neân sau ñoù bò vua cha quôû traùch raèng

nín nhòn laø nhu nhöôïc. Thöôøng thì Ñoâng Cung Caûnh hay nghe lôøi cuûa caùc vò Phuï Ñaïo

chöù ít khi naøo töï mình quyeát ñònh chuyeän gì. Vaø coù leõ chuyeän Nguyeãn Phuùc Myõ

Ñöôøng laø chaùu ñích toân maø khoâng ñöôïc phong chöùc Ñoâng Cung laø do bôûi chuyeän

Ñoâng Cung Caûnh coù tình caûm vaø thaân thieän vôùi ngöôøi Taây döông, thöôøng hay ra tay

che chôû baûo veä ngöôøi AÂu vaø ñaïo Thieân Chuùa. Cuõng deã hieåu thoâi, vì ngay töø luùc 4

tuoåi, oâng ñaõ ñöôïc Nguyeãn AÙnh giao cho Baù Ña Loäc ñöa sang Phaùp laøm con tin, roài

chung soáng vôùi nhieàu vò Giaùm Muïc, vaø ñöông nhieân laø ñöôïc daïy doã theo ñaïo Thieân

Chuùa. Khi veà ôû Nguyeãn AÙnh, daàu khoâng ñöôïc cho pheùp röûa toäi theo ñaïo Thieân Chuùa,

nhöng oâng raát moä ñaïo vaø thöôøng tôùi lui vôùi caùc vò giaùm muïc.

Phaûi thöïc tình maø noùi, cuoäc ñôøi ngaén nguûi cuûa Hoaøng Töû Caûnh ñaõ laø moät söï baïc

phöôùc cho chính oâng vaø gia ñình oâng(7)

, nhöng chuyeän giöõa Minh Maïng vaø con chaùu

cuûa Ñoâng Cung Caûnh laïi laø moät tröôøng thieân bi kòch khaùc, neáu muoán keå laïi chaéc phaûi

caàn nhieàu taäp saùch laém môùi coù theå taïm goïi laø noùi leân phaàn naøo khuùc tröôøng thieân bi

344

kòch ñoù. Soá laø naêm Minh Maïng thöù 5, 1824, coù ngöôøi maät baùo vôùi Minh Maïng laø Myõ

Ñöôøng thoâng daâm vôùi meï laø baø Toáng thò Quyeân neân nhaø vua ra leänh dìm nöôùc baø

Toáng thò Quyeân ñeán cheát. Trong khi ñoù Myõ Ñöôøng phaûi giao traû laïi heát aán tín, ñoàng

thôøi bò giaùng xuoáng laøm thöù daân, con trai vaø con gaùi cuûa Myõ Ñöôøng chæ ñöôïc ghi cheùp

phuï vaøo phía sau cuûa soå toân thaát maø thoâi. Ñeán naêm Minh Maïng thöù baûy, 1826, Myõ

Thuøy laïi bò quaân lính ôû ñaïo Döïc Chaån kieän, luùc saép ra phaùp ñình luaän toäi thì Myõ Thuøy

bò beänh maø maát, luùc chöa coù con caùi, neân vua Minh Maïng cho con cuûa Myõ Ñöôøng teân

laø Leä Chung laøm ÖÙng Hoøa Haàu ñeå lo vieäc thôø phuïng Anh Dueä Hoaøng, töùc Ñoâng

Cung Caûnh. Ñeán naêm Minh Maïng thöù taùm, 1827, thì ñoåi laøm Thaùi Bình Haàu. Tuy

nhieân, ñeán naêm Minh Maïng thöù möôøi baûy, 1836, vì sôï con caùi cuûa Leä Chung seõ nhôø

cha maø höôûng phuùc, neân Minh Maïng ñaõ giaùng caû nhaø con chaùu Leä Chung xuoáng laøm

thöù daân, trong ñoù bao goàm caû gia ñình con trai cuûa Leä Chung laø Leä Ngaân vaø con gaùi

laø Thò Vaên vaø Thò Dao. Maõi ñeán naêm Töï Ñöùc thöù 2, 1848, sau khi Myõ Ñöôøng bò beänh

qua ñôøi, trieàu ñình Hueá môùi khoâng coøn kieám chuyeän vôùi doøng doõi Ñoâng Cung Caûnh

nöõa, vì luùc ñoù hoï ñaõ trôû thöôøng daân. Thaät toäi nghieäp cho gia ñình cuûa moät vò ñöôøng

ñöôøng laø Ñoâng Cung Thaùi Töû, con cuûa doøng chính cuûa moät vöông trieàu. Môùi 3, 4 tuoåi

ñaàu Hoaøng töû Caûnh ñaõ phaûi bò ñöa ñi laøm con tin, ra ñi hôn nöûa voøng traùi ñaát ñeán beân

trôøi Taây, laøm con tin cho cha mình caàu vieän vôùi Phuù Lang Sa, haàu coù vuõ khí maø ñaùnh

nhau vôùi Taây Sôn. Ñeán khi veà nöôùc, Ñoâng Cung Caûnh laïi neám muøi binh ñao khoùi löûa,

môùi 13 tuoåi ñaàu ñaõ phaûi traán giöõ Gia Ñònh khi cha xuaát chinh. Roài luùc chöa ñaày 14

tuoåi laïi ñöôïc giao traùch nhieäm ñi ñaùnh thaønh Dieân Khaùnh. Veà Gia Ñònh chöa ñöôïc

bao laâu thì qua ñôøi vì beänh hoaïn ôû tuoåi 22. Hoaøn Caûnh bi thaûm cuûa Ñoâng Cung Caûnh

ñaõ nhö vaäy, maø hoaøn caûnh con chaùu cuûa oâng ta cuõng thaûm thöông khoâng keùm nhö

vöøa keå ôû ñoaïn treân. Chuyeän hoaøng cung nhaø Nguyeãn, nhaát laø chuyeän cuûa caùc vì vua

ñaàu traøo nhö Gia Long vaø Minh Maïng, haäu theá coù muoán keå ra thì chaéc chaén khoâng

theå töôûng töôïng ñöôïc nhöõng chuyeän maø phaøm phu tuïc töû coøn khoù loøng töôûng töôïng,

huoáng laø nhöõng hoïc giaû coù ñaïo ñöùc? Minh Maïng laø moät oâng vua cuõng ôû ngoâi laâu ñôøi

nhö vua cha, ñaùng lyù oâng phaûi laøm ñöôïc nhieàu vieäc cho ñaát nöôùc laém chöù, nhöng xoùt

xa laøm sao, döôùi thôøi cuûa oâng vaø caùch cai trò cuûa oâng ñaõ laøm cho daân chuùng phaûi noåi

leân laøm loaïn khaép nôi, nhaát laø loaïn Leâ Vaên Khoâi ôû Nam Kyø Luïc Tænh. Rieâng trong

hoaøng cung, noùi Minh Maïng laø con cuûa baø Thuaän Thieân Hoaøng Haäu, nhöng ngay töø

thuôû nhoû, oâng ñaõ ñöôïc baø Thöøa Thieân Hoaøng Haäu nuoâi daïy vaø coi nhö con ruoät,

nghóa laø baø coi Minh Maïng nhö em ruoät cuûa Ñoâng Cung Caûnh. Theá maø Minh Maïng

chaúng nhöõng khoâng caùm caûnh cho chò daâu Toáng thò Quyeân, maø coøn nôõ vu oan giaù hoïa

cho toäi thoâng daâm vôùi con mình, laø moät toäi ñaïi aùc(8)

. Ñaõ theá coøn tìm caùch saép ñaët cho

binh lính ôû ñaïo Döïc Chaån ñi kieän Nguyeãn Phuùc Myõ Thuøy, ñeán noãi oâng naøy phaûi sinh

beänh traàm uaát maø qua ñôøi. Cuõng chöa haû daï, Minh Maïng coøn ra leänh giaùng taát caû con

chaùu cuûa anh mình laøm thöù daân ñeå traùnh haäu hoaïn veà sau naøy. Moät oâng vua maø ngay

caû ngöôøi trong doøng toäc cuûa mình maø coøn thaúng tay nhö vaäy, thì thöû hoûi oâng vua ñoù

345

coù ñuû loøng nhaân ñöùc vôùi ngöôøi khaùc hoï hay khoâng. Chuyeän naøy chaéc caàn phaûi ñôïi coù

söï suy xeùt töôøng taän veà sau naøy cuûa lòch söû!

Ghi Chuù:

(1) Nguyeãn Phuùc AÙnh hay Nguyeãn AÙnh, laø con cuûa hoaøng töû Nguyeãn Phuùc Coân vaø baø Nguyeãn thò

Hoaøng. Naêm 1802 leân ngoâi vua laáy hieäu laø Gia Long. Baø Thöøa Thieân Cao Hoaøng Haäu laø con gaùi

cuûa Thaùi Baûo Quoác Coâng Toáng Phuùc Khuoâng. Baø coù vôùi Nguyeãn AÙnh 3 ngöôøi con: Nguyeãn Phuùc

Caûnh, Nguyeãn Phuùc Hy vaø Nguyeãn Phuùc Noaõn, nhöng taát caû ñeàu maát sôùm.

(2) Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp, quyeån 2, muøa haï naêm Quyù Maõo, 1783, sau khi bò

Taây Sôn ñaùnh tan taùc, Nguyeãn AÙnh beøn tìm ñöôøng chaïy sang caàu cöùu Xieâm La. Ñoàng thôøi, laïi

giao Hoaøng töû Caûnh, khi ñoù môùi leân 3 tuoåi, cho Baù Ña Loäc (coøn goïi laø Cha Caû) ñeå laøm con tin,

nhôø oâng naøy sang Phaùp caàu vieän. Cuøng ñi trong ñoaøn cuûa Hoaøng töû Caûnh vaø Baù Ña Loäc coøn coù

caùc quan Phaïm Vaên Nhaân vaø Nguyeãn Vaên Lieâm. Ngaøy 6 thaùng 2 naêm Ñinh Muøi, Baù Ña Loäc cuøng

Hoaøng Töû Caûnh ñöôïc vaøo yeát kieán cua Louis XVI ñem theo moät böùc thö cuûa Nguyeãn AÙnh, trong

ñoù coù ñoaïn vieát nhö sau: “Daàu ñaïi quoác vaø tieåu quoác tình theá khaùc nhau, daàu ñoâng taây caùch maáy

ngaøn truøng, toâi daùm chaéc raèng Hoaøng Ñeá seõ tin lôøi toâi nhö toâi ñaõ tin Giaùm muïc Bi nhö vaäy. Nay

toâi giao cho oâng aáy Nguyeãn Phuùc Caûnh, con tröôûng cuûa toâi, moät caùc Kim Böûu gia truyeàn vaø moät

bieân baûn cuûa Hoäi Ñoàng, ñuû laøm baèng chöùng. Toâi chæ mong Hoaøng Ñeá cho con toâi sôùm trôû veà vôùi

binh thuyeàn.” Ñoàng thôøi, luùc ñoù Baù Ña Loäc cuõng ñaõ soaïn saün moät baûn töôøng trình traàn tình veà khaû

naêng thöông maõi, ñaát ñai maøu môõ vaø nhaát laø söùc loâi cuoán cuûa mieàn Trung. Baù Ña Loäc cuõng trình

baøy chieán löôïc quaân söï, söï coù maët cuûa nhöõng cöôøng quoác AÂu Chaâu vaø söï lôïi ích trong vieäc laäp caân

baèng vôùi löïc löôïng Anh Caùt Lôïi ôû AÁn Ñoä, cuõng nhö khí theá ñang leân cuûa Thanh Trieàu, vaân vaân.

Baù Ña Loäc cuõng ñöa ra nhöõng con soá xaùc ñònh veà chieán thuaät phaûi theo nhö: chæ vôùi 1.500 quaân laø

ñuû ñaùnh chieám Quy Nhôn. Veà sau naøy, nhaø caùch maïng Phan Boäi Chaâu ñaõ noùi veà Baù Ña Loäc nhö

sau: “Tuy Baù Ña Loäc sang nöôùc ta vôùi tö caùch truyeàn giaùo cho Giaùo Hoäi La Maõ, nhöng muïc ñích

chính laø phuï traùch ñoäi tieân phong xaâm löôïc nöôùc ngöôøi laøm ñaát thöïc daân cho Phaùp.” Chính nhôø

nhöõng chi tieát maø Baù Ña Loäc ñaõ neâu ra raát tæ mæ neân Hoaøng Töû Caûnh vaø Baù Ña Loäc ñöôïc tieáp ñoùn

theo vöông leã raát long troïng. Chuyeán ñi keùo daøi töø naêm 1783 ñeán naêm 1789, nhöng khoâng mang

laïi keát quaû gì ñaùng keå, ngoaøi noãi nhuïc nhaõ cuûa Hieäp Öôùc Versaille 1787. Theo hieäp öôùc naøy, thöù

nhaát ñöùc vua Louis XVI sai phaùi ñeán bôø bieån Trung Kyø 4 taøu chieán Freùgate, moät ñaïo 1.200 binh

boä, 200 binh phaùo thuû, vôùi 250 ngöôøi Cafreù, vaø chòu heát phí toån. Caùc binh lính ñeàu coù trang bò khí

giôùi. Rieâng binh khí phaùo thuû ñöôïc ruùt ra töø hai cô Isle-de France vaø Bourbon. Coøn suùng oáng phaùo

thuû laø 2 vò loøng taùm, 4 vò baén ñaïn traùi phaù, 2 vò suùng coái. Ngoaøi ra coøn coù cho ñi theo 2 chieác taøu

chuyeân chôû Flute. Thöù ba, trong khi troâng ñôïi söï quyeát ñònh cuûa vua Louis XVI, vua nöôùc Trung

Kyø phaûi nhöôøng cho nöôùc Phaùp troïn quyeàn laøm chuû Hoäi An, Ñaø Naúng (Tourane). Ñieàu thöù tö,

ngöôøi Phaùp ñöôïc quyeàn xaây döïng doanh traïi taïi hai nôi vöøa keå treân ñeå tieän vieäc cho taøu beø ñeán

buoân baùn vaø söûa chöõa. Ñieàu thöù naêm, vua nöôùc Trung Kyø phaûi nhöôøng ñöùt cho Phaùp quaàn ñaûo

Coân Noân. Ñieàu thöù saùu, chæ coù moät mình daân nöôùc Phuù Lang Sa laø ñöôïc quyeàn ñi laïi buoân baùn

trong caùc xöù thuoäc veà Trung Kyø. Ñieàu thöù baûy, vua nöôùc Trung Kyø phaûi baûo veä ngöôøi Phuù Lang

Sa ñeán ñaây buoân baùn. Moãi khi coù tranh chaáp laø phaûi nhanh choùng lay pheùp coâng chính maø phaân

xöû. Ñieàu thöù taùm, baát keå xöù naøo ñaùnh hay toan ñaùnh caùc nôi do ngöôøi Phuù Lang Sa cai quaûn laø

Hoäi An, Ñaø Naúng vaø Coân Noân, vua xöù Trung Kyø buoäc mình phaûi giuùp binh boä, binh thuûy, löông

thöïc, vôùi taøu thuyeàn trong voøng 3 thaùng keå töø ngaøy baét ñaàu trôï giuùp. Taát caû moïi chi phí veà aên maëc

thì vua xöù Trung Kyø phaûi chòu. Ñieàu thöù chin, khi gaëp phaûi chuyeän baát bình trong vieäc trò nöôùc,

vua Louis XVI vaãn eùp mình giuùp ñôõ vua xöù Trung Kyø; tuy nhieân, söï giuùp ñôõ naøy khoâng vöôït quaù

nhöõng qui ñònh trong ñieàu khoaûn thöù hai. Ñieàu thöù möôøi, hai vua giao keát seõ pheâ y tôø öôùc naøy, laïi

söï pheâ y naøy seõ göûi ñoåi cho nhau trong voøng moät naêm, hoaëc neáu coù theå thì phaûi göûi tröôùc kyø ñònh

346

aáy. Baûn hieäp öôùc Versaille 1787 ñöôïc kyù keát bôûi ñaïi dieän cuûa vua Louis XVI laø Baù Töôùc De

Montmorin vaø ñaïi dieän cuûa Nguyeãn AÙnh laø Baù Ña Loäc.

(3) Trong thôøi gian Hoaøng Töû Caûnh löu laïi nöôùc Phaùp, vì oâng coù khuoân maët raát khoâi ngoâ tuaán tuù, neân

raát ñöôïc Hoaøng gia Phaùp suûng aùi, nhaát laø caùc baø hoaøng vì caùc baø ít thaáy moät ngöôøi ngoaïi quoác, maø

laïi laø moät ñöùa treû deã thöông nhö Hoaøng Töû Caûnh. Luùc naøy Hoaøng töû Caûnh coù nhieàu dòp ñöôïc chôi

ñuøa vôùi caùc hoaøng töû vaø coâng chuùa trong trieàu nhö Coâng chuùa Marie Theùreøse, sinh naêm 1778,

Thaùi töû thöù nhaát teân Louis Joseph Xaviet Francoise, sin naêm 1781, vaân vaân.

(4) Ñoâng Cung töùc hoaøng thaùi töû, ngöôøi seõ chính thöùc ñöôïc noái ngoâi vua cha trong töông lai. Neân luùc

ñoù ngöôøi ta thöôøng goïi oâng laø Ñoâng Cung Caûnh hay Hoaøng töû Caûnh. Ñoâng Cung Caûnh laø moät

ngöôøi thoâng minh vaø hieáu hoïc. Ngay töø luùc coøn raát nhoû, oâng ñaõ ñöôïc nhieài vò khoa cöû uyeân thaâm

dìu daét trong vieäc giaùo duïc. Ngoaøi Baù Ña Loäc ra, coøn coù Phoù Töôùng Taû Quaân Phaïm Vaên Nhaân,

daïy Ñoâng Cung Caûnh töø naêm 1795; Ngoâ Tuøng Chaâu vaø Ñoác hoïc Nguyeãn Thaùi Nguyeân laøm phuï

ñaoï naêm 1798; Tieán só Ngoâ Gia Caùt laøm Ñoác hoïc daïy doã naêm 1800. Ñoàng thôøi, moãi ngaøy hai buoåi,

Ñoâng Cung Caûnh ñeàu ñöôïc caùc vò Thò Giaûng vaø Haøn Laâm Vieän Thò Hoïc Trònh Hoaøi Ñöùc, Leâ

Quang Ñònh, Quoác Töû Giaùm thò hoïc chaêm lo vieäc giaûng baøn kinh söû. Beân caïnh ñoù, caùc vò Thò Hoïc

coøn coù traùch nhieäm ghi cheùp moïi cöû chæ, lôøi noùi cuûa Ñoâng Cung ñeå taâu leân vua cha.

(5) Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp, quyeån 2, tröôùc ñaây thaáy vua ôû ngoâi maø tuoåi ñaõ

cao, caùc quan lieàn xin laäp ngöôøi keá vò. Coù ngöôøi ñeà nghò vôùi vua Gia Long laø neân laäp Hoaøng Toân

Ñaùn, töùc Nguyeãn Phuùc Myõ Ñöôøng, nhöng nhaø vua khoâng thuaän. Veà sau, Gia Long laïi laäp Nguyeãn

Phuùc Ñaûm laø con cuûa baø Thuaän Thieân Cao Hoaøng Haäu, laøm hoaøng thaùi töû, töùc laø em cuøng cha

khaùc meï vôùi Ñoâng Cung Caûnh. Veà sau naøy Hoaøng töû Ñaûm leân ngoâi laáy hieäu laø Minh Maïng.

(6) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, Sô Taäp, quyeån 2 coù ghi: “Tröôùc ñaây, thaáy

vua Gia Long ôû ngoâi maø tuoåi ñaõ cao, caùc quan lieàn xin laäp ngoâi tröø vò, töùc laø ngoâi daønh cho ngöôøi

seõ leân ngoâi laøm vua sau naøy. Trong soá ñoù, coù ngöôøi ñeà nghò thaúng laø neân laäp Hoaøng Toân Ñaùn,

nhöng vua khoâng nghe.” Nhöõng ngöôøi ñeà nghò naøy goàm coù Nguyeãn Vaên Thaønh vaø Leâ Vaên Duyeät,

veà sau naøy ñeàu bò Minh Maïng haõm haïi. Raát coù theå lyù do vua Gia Long choïn Nguyeãn Phuùc Ñaûm

maø khoâng choïn Nguyeãn Phuùc Myõ Ñöôøng laø vì sôï tö töôûng thaân Phaùp seõ laán löôùt trong trieàu ñình.

Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, Sô Taäp, quyeån 2 coù ghi tieáp: “Naêm Minh

Maïng thöù naêm, 1824, coù ngöôøi bí maät toá caùo raèng Myõ Ñöôøng thoâng daâm vôùi meï ruoät laø baø Toáng

Thò Quyeân, vì theá baø Toáng Thò Quyeân bò Minh Maïng dìm nöôùc cho ñeán cheát, coøn Myõ Ñöôøng thì

phaûi giao traû heát aán tín vaø daây thao, ñoàng thôøi bò giaùng xuoáng laøm thöù daân, con trai con gaùi chæ

ñöôïc bieân cheùp ôû phía sau soå toân thaát. Naêm Minh Maïng thöù baûy, 1826, Nguyeãn Phuùc Myõ Thuøy laïi

bò lính ôû ñaïo Döïc Chaån kieän, saép bò ñöa cho ñình thaàn nghò toäi thì Myõ Thuøy bò beänh maø maát, luùc

aáy chöa coù con caùi. Minh Maïng cho laáy con tröôûng cuûa Myõ Ñöôøng laø Leä Chung, taäp phong laøm

ÖÙng Hoøa Haàu ñeå lo vieäc phuïng thôø Anh Dueä Hoaøng Thaùi Töû, töùc Hoaøng Töû Caûnh. Ñeán naêm 1837,

ñoåi Leä Chung laøm Thaùi Bình Haàu.” Ñeán naêm Minh Maïng thöù 17, 1836, vì sôï con caùi cuûa Leä

Chung nhôø cha maø höôûng phuùc aám, neân Minh Maïng laïi giao cho trieàu thaàn nghò toäi, buoäc con trai

con gaùi cuûa Leä Chung laø Leä Ngaân vaø Thò Vaên, Thò Dao ñeàu phaûi giaùng laøm thöù daân. Maõi ñeán naêm

Töï Ñöùc thöù hai, 1848, sau khi Myõ Ñöôøng bò beäng qua ñôøi, doøng doõi cuûa Hoaøng töû Caûnh môùi ñöôïc

taïm yeân trong caûnh thöôøng daân.

(7) Thaät vaäy, cuoäc ñôøi ngaén nguûi chæ 22 naêm cuûa Nguyeãn Phöôùc Caûnh laø moät chuoãi daøi baïc phöôùc.

Vaøo naêm 1783, khi môùi leân 3 tuoåi ñaõ bò cha giao cho moät ngöôøi xa laï, raát xa laï, ñi ñeán moät nôi

cuõng voâ cuøng xa laï ñeå laøm con tin cho cha mình ñöôïc söï trôï giuùp töø moät nöôùc töø beân trôøi AÂu cuõng

raát xa laï vôùi Vieät Nam. Ñeán naêm 1789, trôû veà Vieät Nam sau 6 naêm trôøi lang baïc khaép chaân trôøi

goùc bieån, khoâng bieát ñeán theá naøo laø tuoåi thô, laïi phaûi theo cha raøy ñaây mai ñoù trong khoâng khí

nguïn nguït chieán tranh. Ñeán naêm 1793, ñöôïc laäp laøm Ñoâng Cung Thaùi Töû, nhöng chöa ñöôïc bao

laâu thì vöôùng beänh ñaäu muøa maø maát. Quaû laø moät cuoäc ñôøi baïc phöôùc vôùi ñuû thöù ñaéng cay leânh

ñeânh chìm noåi, voâ cuøng ñaùng thöông. Ai daùm noùi ñöôïc sinh vaøo choán hoaøng gia laø söôùng?

347

(8) Thôøi phong kieán, coù 2 toäi ñaïi aùc: ñoù laø baát trung vôùi vua vaø thaát ñöùc, maø thoâng daâm hay loaïn luaân

bò kheùp vaøo thaát ñöùc.

11) Toáng Vieát Phuùc (?-1801)

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, gia ñình noäi toå cuûa Toáng Vieát Phuùc ôû huyeän

Toáng Sôn, vuøng Thanh Hoùa, nhöng sau laïi dôøi cö vaøo Gia Ñònh. Nhö vaäy Toáng Vieát

Phuùc sanh tröôûng taïi mieàn Nam, nhöng coù saùch vieát laø sau khi oâng sanh ra taïi Thanh

Hoùa roài gia ñình môùi dôøi cö vaøo Gia Ñònh. Daàu gì chaêng nöõa thì oâng cuõng lôùn leân treân

vuøng ñaát Gia Ñònh. Töø nhoû oâng laø moät thanh nieân thoâng minh, lanh lôïi vaø daùng veû

ñænh ñaït hôn ngöôøi. Khi Nguyeãn AÙnh boân taåu vaøo ñaát phöông Nam ñeå laån troán nghóa

binh Taây Sôn, thì oâng ra ñaàu quaân vôùi chuùa, ñöôïc sung vaøo Thuoäc Noäi Cai Ñoäi, töøng

theo Nguyeãn AÙnh laùnh naïn sang Xieâm La trong nhöõng laàn Gia Ñònh thaát thuû. Veà sau

laàn ñöôïc thaêng leân chöùc Phoù Veä UÙy vaø Veä UÙy. Sau khi Nguyeãn AÙnh trôû veà ñaùnh

chieám thaønh Gia Ñònh, oâng ñöôïc thaêng laøm Chöôûng Cô.

Naêm 1795, khi Nguyeãn AÙnh ñem quaân ra tieáp trôï thaønh Dieân Khaùnh, oâng ñöôïc

chuùa Nguyeãn cöû ñi döôùi quyeàn cuûa töôùng Tröông Phuùc Luaät. Trong traän naøy, oâng

cheùm ñöôïc töôùng Taây Sôn laø Nguyeãn Vaên Só, ñaùnh ñaém vaø tòch thu ñöôïc 8 chieán

thuyeàn. Sau khi laäp ñöôïc nhieàu coâng traän, oâng ñöôïc thaêng chöùc Taû Quaân Dinh Phoù

Töôùng theo phoø Ñoâng Cung Caûnh giöõ thaønh Dieân Khaùnh. Sau ñoù vì coù xích mích vôùi

giaùm muïc Baù Ña Loäc (d'Aran) neân bò trieäu veà Gia Ñònh vaø bò töôùc heát chöùc quyeàn.

Veà sau Nguyeãn AÙnh thaáy oâng cuõng coù nhieàu coâng traän neân cho phuïc chöùc laøm

Thaàn Saùch Quaân Höõu Ñoàn Chaùnh Thoáng, roài ñöôïc Nguyeãn AÙnh cho theo ñaùnh thaønh

Qui Nhôn. Ngay trong traän Bình Di, oâng ñaõ ñaùnh thaéng nghóa binh Taây Sôn do töôùng

Voõ Vaên Duõng chæ huy. Ñeán naêm 1800, oâng laïi ñöôïc thaêng chöùc Thaàn Saùch Trung

Dinh Ñoâ Thoáng Cheá. Khi Nguyeãn AÙnh ra ñaùnh Qui Nhôn, oâng ñöôïc cöû ñi theo caùnh

quaân cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh, ñaùnh phaù ñöôïc nghóa binh Taây Sôn taïi caùc vuøng Thò

Daõ vaø An Traøng. Sau ñoù, Nguyeãn AÙnh ñaùnh ra Phuù Xuaân, oâng cuøng vôùi Tham Tri

Traàn Vaên Traïc ñöôïc cöû ôû laïi giöõ thaønh Quaûng Nam. Trong khi giöõ thaønh, oâng laïi

ñaùnh vaø baét ñöôïc ñoâ ñoác Taây Sôn laø Nguyeãn Vaên Khoân vaø Tham Ñoác Hoà Vaên Tö taïi

vuøng Traø Khuùc, Quaûng Ngaõi.

Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp, quyeån 13, naêm Taân Daäu, 1801,

trong chieán dòch Taân Quan, quaân cuûa Nguyeãn AÙnh vaø Taây Sôn ñang ñaùnh nhau ôû

vuøng Thò Naïi, Toáng Vieát Phuùc xin ñi ñaùnh nhöng Nguyeãn AÙnh khoâng thuaän, maø sai

Phuùc ñem quaân ra ñoùng ôû Kieàn Döông, khi tieán quaân vöøa tôùi vuøng Thaïch Coác, bò

quaân Taây Sôn ñaùnh uùp, gom taøn quaân chaïy veà phía quaân Nguyeãn AÙnh. Sau ñoù, vaøo

muøa haï cuøng naêm (1801), luùc Phuù Xuaân ñaõ rôi vaøo tay Nguyeãn AÙnh, Nguyeãn AÙnh sai

Toáng Vieát Phuùc vaø Leâ Vaên Duyeät ñem quaân vaøo cöùu vieän cho Quy Nhôn(1)

. Khi Toáng

Vieát Phuùc ñang ñoùng quaân ôû Kieàn Döông, bò töôùng cuûa nghóa binh Taây Sôn laø Töø Vaên

Chieâu mang quaân ñeán ñaùnh uùp. Quan Veä UÙy trong quaân cuûa Toáng Vieát Phuùc laø Traàn

348

Vaên Xung töû traän. Vieát Phuùc noåi giaän, ñích thaân mang quaân ngheânh chieán vôùi Taây

Sôn taïi Böùc Coác, khoâng deø bò nghóa binh Taây Sôn mai phuïc ñaùnh cho quaân cuûa Vieát

Phuùc moät traän tan taùc. Caùc quan laø Veä UÙy Hoaøng Phuùc Baûo vaø Hoaøng Vaên Töù ñeàu töû

traän. Toáng Vieát Phuùc voäi gom taøn quaân chaïy veà xin chòu toäi vôùi Nguyeãn AÙnh, nhöng

ñöôïc Nguyeãn AÙnh tha cho... Muøa heø naêm Taân Daäu, 1801, sau khi Nguyeãn AÙnh tieán

quaân ra ñaùnh Phuù Xuaân, Toáng Vieát Phuùc vaø quan Tham Tri laø Traàn Vaên Traïc ñöôïc

giao ôû laïi traán giöõ Quaûng Nam. Sau khi chieám xong Phuù Xuaân, Nguyeãn AÙnh sai Toáng

Vieát Phuùc vaø Leâ Vaên Duyeät mang quaân vaøo cöùu vieän cho Voõ Taùnh vaø Ngoâ Tuøng

Chaâu ôû Quy Nhôn. Khi ñeán Quaûng Ngaõi laïi ñaùnh thaéng quaân Taây Sôn taïi vuøng soâng

Traø Khuùc, neân toû ra khinh ñòch. Hôn nöõa, Toáng Vieát Phuùc raát gheùt ngöôøi Quy Nhôn vì

cho raèng hoï theo giaëc (Taây Sôn). OÂng thöôøng baûo vôùi quaân só döôùi tröôùng raèng: “Neáu

ta ñaùnh ñöôïc Quy Nhôn, ta seõ laøm coû saïch, quyeát khoâng ñeå soùt moät moáng naøo.” Quaân

cuûa Vieát Phuùc vöøa quan beán ñoø Taân Quan ñaõ ñaùnh thaúng vaøo Böùc Coác. Töôùng só döôùi

tröôùng khuyeân Vieát Phuùc raèng: “Quaân ta ít, neáu cöù khinh thöôøng ñoái phöông maø tieán,

lôõ nhö gaëp ñòch thì sao?” Vieát Phuùc noùi: “Heã gaëp giaëc thì ta cöù men theo ñöôøng nuùi

maø ñi, chuùng laøm gì ñöôïc?” Chính vì khinh ñòch, maø Toáng Vieát Phuùc cöù thaúng ñöôøng

tieán tôùi, nhöng vöøa tôùi Böùc Coác thì bò phuïc binh cuûa nghóa binh Taây Sôn do Töø Vaên

Chieâu chæ huy gieát cheát(2)

. Sau khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vaøo naêm 1802, nhaø vua truy

taëng oâng laøm Thaùi Baûo, Quaän Coâng, thuïy laø Trung Lieät, döï thôø taïi caùc mieáu Baûo

Trung, Hieån Trung vaø Trung Höng Coâng Thaàn. Ñeán ñôøi vua Minh Maïng, oâng laïi ñöôïc

truy phong laø Bình Giang Quaän Coâng.

Ghi Chuù:

(1) Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp, quyeån 13.

(2) Khi quaân vöøa ñeán vuøng Tam Quan, vöøa qua beán ñoø Taân Quan, Toáng Vieát Phuùc ñònh ñaùnh thaúng

ñeán vuøng Böùc Coác, ví quaù khinh ñòch maø oâng bò phuïc binh cuûa töôùng Taây Sôn laø Töø Vaên Chieâu

gieát cheát taïi traän. Töø Vaên Chieâu, khoâng ghi roõ Töø Vaên Chieâu queâ quaùn ôû ñaâu, chæ bieát oâng voán laø

töôùng Taây Sôn veà haøng vôùi Nguyeãn AÙnh vaø ñöôïc cho laøm boä haï cuûa Toáng Vieát Phuùc. Tuy nhieân,

ngaøy naøo cuõng bò Phuùc maéng laø ñoà phaûn chuû ñeå caàu haøng. Uaát öùc quaù neân Töø Vaên Chieâu laïi quay

trôû veà vôùi Taây Sôn vaø laïi ñöôïc Taây Sôn tin duøng. Vaø ngöôøi gieát cheát Toáng Vieát Phuùc treân traän

Kieàn Döông vaøo muøa haï naêm 1801 laïi chính laø töôùng Töø Vaên Chieâu.

12) Phaïm Vaên An (?-1801)

Phaïm Vaên An sanh tröôûng trong huyeän Kieán Hoøa, tænh Ñònh Töôøng, ngaøy nay laø

tænh Beán Tre. Hieän chuùng ta khoâng coù taøi lieäu xaùc thöïc veà thaân theá cuûa oâng chæ bieát

khi Nguyeãn AÙnh boân taåu vaøo ñaát phöông Nam ñeå laån troán nghóa binh Taây Sôn, thì

oâng ra ñaàu quaân vôùi chuùa, ñöôïc sung vaøo quaân só cuûa Haäu Quaân Voõ Taùnh. Naêm Kyû

Muøi, 1799, oâng theo Voõ Taùnh ra ñaùnh chieám thaønh Quy Nhôn. Vaøo naêm 1801, sau khi

Traán Thuû Voõ Taùnh vaø Hieäp Traán Ngoâ Toøng Chaâu töû tieát theo thaønh Bình Ñònh, oâng

nhaát quyeát khoâng ñaàu haøng vaø vaãn tieáp tuïc ñieàu khieån vieäc choáng cöï vôùi nghóa binh

349

Taây Sôn taïi ñaây. Nhöng cuoái cuøng oâng bò nghóa quaân gieát cheát taïi traän. Veà sau oâng

ñöôïc truy taëng chöùc Chöôûng Cô, phong laøm Chieâu Trung Trung Tieát Coâng Thaàn vaø

döï thôø taïi Mieáu Quoác Coâng.

13) Quaän Coâng Ngoâ Tuøng Chaâu (1752-1801)

Ngoâ Tuøng Chaâu, goác ngöôøi thoân Thaùi Thuaän, xaõ Caùt Taøi, huyeän Phuø Caùt, tænh

Bình Ñònh. Naêm 1764, luùc môùi 12 tuoåi, Ngoâ Tuøng Chaâu theo cha laø oâng Ngoâ Tuøng

Trang vaø gia ñình dôøi vaøo laäp cö trong vuøng ñaát Gia Ñònh. Veà sau, khoaûng thôøi gian

töø naêm 1783 ñeán naêm 1788, caû nhaø oâng laïi dôøi xuoáng soáng ôû vuøng Goø Coâng, nay

thuoäc xoùm Thuû(1)

, xaõ Bình Taân, huyeän Goø Coâng Taây. Trong thôøi gian naøy cuõng laø

khoaûng thôøi gian Voõ Taùnh ñang quy tuï nghóa duõng giuùp daân chuùng phoøng thuû nhöõng

vuøng môùi ñöôïc khai môû taïi xoùm Goø Tre, xaõ Taân Ñoâng, huyeän Goø Coâng, nay thuoäc

huyeän Goø Coâng Ñoâng, tænh Tieàn Giang. Sau khi nghóa binh Taây Sôn ñaùnh chieám

thaønh Gia Ñònh, moät trong nhöõng nhaân só noåi tieáng thôøi baáy giôø laø cuï Voõ Tröôøng

Toaûn (?-1792)(2)

chaïy veà ñaây tìm nôi ôû aån, môû tröôøng daïy hoïc troø.

Taïi ñaây Ngoâ Tuøng Chaâu theo hoïc vôùi Xöõ Só Suøng Ñöùc Voõ Tröôøng Toaûn, vì theá maø

töø vaên taøi ñeán khí tieát cuûa oâng, aûnh höôûng raát lôùn töø vò thaày naøy. OÂng laø moät trong

nhöõng baäc khai quoác coâng thaàn thôøi Nguyeãn Sô, oâng ñaõ töøng theo phoø taù Nguyeãn

AÙnh ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu vò chuùa naøy môùi boân taåu vaøo vuøng ñaát phöông Nam laån

troán söï truy ñuoåi raùo rieát cuûa nghóa binh Taây Sôn. Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh

Bieân, khi Nguyeãn AÙnh coá gaéng thieáp laäp trieàu ñình taïi Gia Ñònh, oâng cuõng nhö moät

soá ñoâng só phu Nam Haø, daàu muoán hay khoâng muoán, ñaàu phaûi coù thaùi ñoä döùt khoaùt,

moät laø nhö Thaày mình laø cuï Voõ Tröôøng Toaûn khoâng ra laøm quan cho caû Taây Sôn laãn

Nguyeãn AÙnh, oâng cuõng khoâng ra ñaàu quaân vôùi Nguyeãn AÙnh hoaëc Taây Sôn. Tuy

nhieân, thôøi ñoù quan nieäm trung quaân aùi quoác theo kieåu phong kieán coøn quaù naëng neà,

neân ít ai daùm boû chuùa Nguyeãn ñeå theo veà vôùi nghóa binh Taây Sôn. Thaät vaäy, thôøi ñoù

daàu cho chaùnh nghóa cuûa ñaïo nghóa binh naøy coù ngôøi saùng theá naøo, thì ña phaàn haøo

kieät ñaát phöông Nam vaãn theo veà vôùi Nguyeãn AÙnh. Daãu bieát ñi röôùc quaân Xieâm La

veà daøy xeùo ñaát phöông Nam laø baäy, nhöng vì trung thaønh vôùi Nguyeãn AÙnh, hoï vaãn

laøm, thaät laø buoàn cho lòch söû moät thôøi ñaõ qua cuûa daân toäc Vieät Nam.

Nay trôû laïi tröôøng hôïp Ngoâ Tuøng Chaâu, cuõng nhö bao nhieâu haøo kieät khaùc cuûa

vuøng ñaát phöông Nam, oâng ra ñaàu quaân vôùi Nguyeãn AÙnh. Vì bieát raát roõ taøi naêng vaø

ñöùc ñoä cuûa Ngoâ Tuøng Chaâu, neân ngay laäp töùc, Nguyeãn AÙnh boå nhieäm oâng vaøo Vieän

Haøn Laâm ôû Gia Ñònh, laøm Haøn Laâm Cheá Caùo. Töø ñoù, oâng ñaõ taän taâm taän löïc giuùp

cho Nguyeãn AÙnh veà maët giaùo duïc trong trieàu ñình Gia Ñònh. Ñeán naêm Canh Thaân,

1780, Nguyeãn AÙnh boå nhieäm oâng cuøng vôùi Trònh Hoaøi Ñöùc, Leâ Quang Ñònh, Hoaøng

Minh Khaùnh cuøng 9 vò nhaân só khaùc cuûa vuøng Ñaát Phöông Nam vaøo chöùc Ñieàn Tuaán,

phuï traùch vieäc ñoân ñoác daân chuùng lo taêng gia canh taùc ñeå saûn xuaát noâng phaåm vaø

350

löông thöïc tieáp teá cho quaân ñoäi trieàu ñình nhaø Nguyeãn ôû Gia Ñònh(3)

. Veà sau, khi bieát

roõ taøi ngheä cuûa oâng, Nguyeãn AÙnh thaêng chöùc cho oâng laøm Tham Tri Boä Leã, kieâm phuï

ñaïo Ñoâng Cung Caûnh. Ñieàu naøy coù nghóa laø Nguyeãn AÙnh ñaõ tuyeät ñoái tin töôûng môùi

giao cho oâng vieäc daïy doã Ñoâng Cung, laø ngöôøi seõ keá vò oâng ta veà sau naøy.

Ñaàu naêm Kyû Muøi, 1799, Ngoâ Tuøng Chaâu ñöôïc Nguyeãn AÙnh cho theo khi ñem

quaân ra ñaùnh caùc vuøng phía baéc thaønh Gia Ñònh. Ñeán thaùng 5, quaân cuûa Nguyeãn AÙnh

ñeán vaây thaønh Quy Nhôn. Luùc naøy, vua Caûnh Thònh sai Traàn Quang Dieäu vaø Vuõ Vaên

Duõng ñem nghóa binh Taây Sôn vaøo tieáp cöùu, nhöng vöøa ñeán Quaûng Ngaõi thì bò quaân

cuûa Nguyeãn AÙnh caàm chaân taïi ñoù. Quan traàn thuû thaønh Quy Nhôn luùc ñoù laø Leâ Vaên

Thanh, chôø maõi khoâng thaáy vieän binh ñeán, maø löông thöïc ñaõ heát caïn, beøn môû cöûa ra

haøng. Nguyeãn AÙnh ñem quaân vaøo chieám thaønh Quy Nhôn, ñoåi teân laø Bình Ñònh vaø

giao cho oâng vaø töôùng Voõ Taùnh traán giöõ. Voõ Taùnh laøm Traán Thuû, oâng laøm Hieäp Traán.

Sau khi giaûi quyeát xong quaân Nguyeãn ôû Quaûng Ngaõi, khoaûng thaùng 1 naêm Chanh

Thaân, 1800, hai trong nhöõng duõng töôùng Taây Sôn laø töôùng Traàn Quang Dieäu vaø Voõ

Vaên Duõng ñem quaân vaøo bao vaây thaønh Quy Nhôn. Voõ Taùnh moät maët sai Leâ Chaát

leûn ra khoûi thaønh ñeå caáp baùo veà Gia Ñònh, maët khaùc ñoác xuaát binh só coá thuû chôø vieän

binh töø Gia Ñònh ra. Trong khi ñoù, Ngoâ Tuøng Chaâu luoân saùt caùnh vôùi Voõ Taùnh trong

vieäc khuyeân nhuû quaân só giöõ vöõng tinh thaàn. Sau maáy thaùng bò bao vaây, löông thöïc ñaõ

daàn caïn, loøng quaân trong thaønh raát xao ñoäng. Khi hay tin, Nguyeãn AÙnh lieàn ñem ñaïi

binh ra, nhöng vì boä binh vaø thuûy binh khoâng phoái hôïp ñöôïc neân vieäc giaûi cöùu voâ

cuøng khoù khaên. Luùc naøy, Ngoâ Tuøng Chaâu ñaõ baøn vôùi Voõ Taùnh veà vieäc coá gaéng caàm

cöï taïi Quy Nhôn ñeå cho Nguyeãn AÙnh coù thì giôø vaø khuyeân Nguyeãn AÙnh neân ñaùnh

thaúng ra kinh thaønh Phuù Xuaân.

Voõ Taùnh bieát theá khoâng giöõ noåi thaønh, neân cho ngöôøi ñöa maät thö cho Nguyeãn

AÙnh, baûo chuùa Nguyeãn ñöøng giaûi cöùu Quy Nhôn, maø cöù ñöa quaân ra ñaùnh thaúng vaøo

Phuù Xuaân, vì haàu nhö toaøn boä quaân thieän chieán cuûa Taây Sôn ñeàu taäp trung veà Quy

Nhôn. Lieäu khoâng giaûi vaây ñöôïc Quy Nhôn, Nguyeãn AÙnh cho ngöôøi leûn vaøo thaønh

baûo Voõ Taùnh vaø Ngoâ Tuøng Chaâu boû thaønh maø ra. Nhöng Voõ Taùnh ñaõ phuùc ñaùp laïi

raèng: “... quaân tinh binh cuûa Taây Sôn ôû caû Quy Nhôn, vaäy xin ñöøng lo vieäc giaûi vaây

voäi, haõy neân kíp ra ñaùnh laáy Phuù Xuaân thì hôn.” Sau khi nhaän ñöôïc maät thö cuõa Voõ

Taùnh vaø Ngoâ Tuøng Chaâu, theo keá hoaïch naøy, Nguyeãn AÙnh ñaõ ñöa quaân ra ñaùnh

chieám thaønh Phuù Xuaân vaøo ngaøy muøng 3 thaùng 5 naêm Taân Daäu, nhaèm ngaøy 15 thaùng

6 naêm 1801. Khi nhaän ñöôïc hung tin naøy, Traàn Quang Dieäu vaø Voõ Vaên Duõng cöû quaân

ra cöùu nhöng vöøa tôùi Quaûng Ngaõi ñaõ bò toaùn quaân cuûa Leâ Vaên Duyeät chaën ñaùnh neân

phaûi lui veà Quy Nhôn ñaùnh chieám thaønh naøy. Trong khi ñoù taïi Quy Nhôn, tröôùc khi

tuaãn tieát, Voõ Taùnh ñaõ sai ngöôøi ñem cho töôùng Taây Sôn laø Traàn Quang Dieäu moät böùc

thö(4)

, roài keâu Ngoâ Tuøng Chaâu ñeán gaëp ñeå daën doø tröôùc khi chaát cuûi töï thieâu, nhöng

tröôùc khi Voõ Taùnh töï thieâu, thì Ngoâ Tuøng Chaâu ñaõ uoáng ñoäc döôïc tuaãn tieát(5)

vaøo

ngaøy 27 thaùng 5 naêm Taân Daäu 1801.

351

Sau khi Gia Long leân ngoâi vaøo naêm 1802, nhaø vua ñaõ truy taëng cho oâng laø Taùn Trò

Coâng Thaàn Ñaëc Tieán Kim Töû Vinh Loäc Ñaïi Phu, Truï Quoác Thaùi Töû Thaùi Sö, töôùc

Chaâu Quaän Coâng, thuïy laø Trung YÙ. Nhaø vua laïi sai Ñaëng Ñöùc Sieâu (1751-1810), khai

quoác coâng thaàn vaø Thöôïng Thö Boä Leã, vaøo Gia Ñònh truy ñieäu caû hai oâng Ngoâ Tuøng

Chaâu vaø Voõ taùnh. Trong baøi vaên teá Phoø Maõ Chöôûng Haäu Quaân Voõ Taùnh vaø Leã Boä

Thöôïng Thö Ngoâ Tuøng Chaâu do Ñaëng Ñöùc Sieâu soaïn, ñöôïc ñoïc trong leã truy ñieäu raát

troïng theå, coù ñoaïn nhö sau:

“Mieàn bieân khoån, hai naêm chia söùc giaëc, vöõng loøng toâi bao quaûn theá laø nguy;

Coõi Phuù Xuaân, moät traän theùt uy trôøi, naëng vieäc nöôùc phaûi laáy mình laøm nheï.

Söûa muõ aùo laïy veà Baéc khuyeát, ñuoác quang minh hun maùt taám trung can;

Chæ non soâng giaõ vôùi coâ thaønh, cheùn taân khoå nhaáp ngon muøi chính khí”

Ñoàng thôøi, vua Gia Long cuõng ra leänh xaây laêng moä ñeå töôûng nhôù coâng lao vaø cho

laáy laàu Baùt Giaùc, nôi Voõ Taùnh töï thieâu laøm nôi höông hoûa cho hoï Voõ vaø hoï Ngoâ. Ñeán

ñôøi vua Minh Maïng, nhaø vua laïi truy taëng oâng laøm Minh Hoøa Quaän Coâng. Linh vò

cuûa oâng vaø Voõ Taùnh ñeàu ñöôïc ñöa vaøo thôø trong mieáu Song Trung, mieáu Trung Höng

Coâng Thaàn ôû Hueá, vaø mieáu Hieáu Trung ôû Gia Ñònh. Ñeán ñôøi vua Minh Maïng, 1831,

nhaø vua laïi gia phong cho Ngoâ Tuøng Chaâu laø Taù Vaän Coâng Thaàn, Hieäp Taù Ñaïi Hoïc

Só, Thieáu Sö, Ninh Hoøa Quaän Coâng, ñoåi thuïy laø Trung Maãn. Hieän ngoâi moä cuûa Ngoâ

Tuøng Chaâu ñaõ ñöôïc ñöa veà choân ôû Phuø Caùt, naèm keà beân moä cuûa Voõ Taùnh(6)

. Tröôùc

naêm 1975, teân cuûa quan Thöôïng Thö Leä Boä Ngoâ Tuøng Chaâu ñöôïc ñaët cho hai con

ñöôøng lôùn, moät ôû Saøi Goøn vaø moät ôû Gia Ñònh, khoâng bieát baây giôø teân cuûa caùc baäc

tieàn nhaân coù coøn ñöôïc giöõ laïi treân hai con ñöôøng naøy hay khoâng? Nhöng thoâi, taát caû

ñeàu laø hö voâ thì coù saù gì ñaâu teân cuûa nhöõng con ñöôøng!

Ghi Chuù:

(1) Sôû dó xoùm Ngoâ Tuøng Chaâu ôû coù teân laø xoùm Thuû, vì cha oâng laø oâng Ngoâ Tuøng Trang ñeán ñoù daïy

hoïc. Daân ñòa phöông toân kính cha oâng ñeán vuøng ñaát naøy daïy hoïc, neân daân nôi ñaây ñaët teân laø xoùm

OÂng Thuû, laâu daàn ngöôøi ta ñoïc goïn laïi laø xoùm Thuû.

(2) Theo Vaên Bia ôû moä Voõ Tröôøng Toaûn, Ca Vaên Thænh dòch, in trong saùch Voõ Tröôøng Toaûn cuûa Nam

Xuaân Thoï, NXB Taân Vieät, Saøi Goøn, 1957, trang 10.

(3) Trong saùch Ñòa Chí Vaên Hoùa TPHCM, NXB TPHCM, 1987, tr. 193, nhaø bieân khaûo vaø nghieân cöùu

Nguyeãn Ñình Ñaàu ñaõ vieát: “Noåi tieáng nhaát ñöông thôøi laø nhoùm Gia Ñònh Tam Gia, goàm ba nhaân

vaät loãi laïc nhaát thôøi baáy giôø laø Trònh Hoaøi Ñöùc, Ngoâ Nhaân Tònh vaø Leâ Quang Ñònh. Sö thaät, Ngoâ

Tuøng Chaâu cuõng laø tay vaên hoïc kieät xuaát, tieác raèng cheát sôùm, neân ñôøi sau ít noùi tôùi. Laø hoïc troø

xuaát saéc haøng ñaàu cuûa Voõ Tröôøng Toaûn, Ngoâ Tuøng Chaâu raát ñöôïc Nguyeãn AÙnh phuïc taøi vaø tin

duøng. Bôûi vaäy, sau khi ñöôïc thaêng chöùc Tham Tri Boä Leã, oâng coøn ñöôïc cöû laøm phuï ñaïo daïy Ñoâng

Cung Nguyeãn Phuùc Caûnh, maø laâu nay do thaày Baù Ña Loäc keøm daïy. Ngoâ Tuøng Chaâu nhaän laáy

traùch nhieäm vaø laøm troøn moät vieäc heát söùc khoù khaên vaø teá nhò. Ngoâ Tuøng Chaâu hoïc haønh thuaàn

chaùnh, heát loøng can raên, Ñoâng cung leã troïng laém.”

(4) Tröôùc khi tuaãn tieát, Voõ Taùnh sai ngöôøi ra trao cho töôùng Traàn Quang Dieäu moät böùc thö coù caâu sau:

“Phaän ta laø chuû töôùng, ñaønh moät cheát vôùi côø. Coøn nhö quaân só khoâng toäi tình gì, xin chôù neân gieát

haïi.”

352

(5) Veà caùi cheát cuûa Voõ Taùnh, Hoaøng Vieät Höng Long Chí keå: “Trong thaønh heát saïch löông aên, Voõ

Taùnh cho quaân só laøm thòt voi ngöïa maø aên. Coù ngöôøi khuyeân neân môû ñöôøng maùu vöôït voøng vaây

maø ra, nhöng Voõ Taùnh thaáy quaân só ñeàu ñaõ ñoùi, khoâng muoán ñaùnh lieàu. Laïi bí maät ñöa thö heïn vôùi

Nguyeãn Vaên Thaønh ban ñeâm ñem quaân tôùi ñoàn Phuù Quyù ñeå ñoùn ngöôøi trong thaønh troán ra. Nhöng

ñieåm laïi trong nhoùm töôùng hieäu laïi thieáu moät vieân veä uùy, Voõ Taùnh beøn baøn vôùi Ngoâ Tuøng Chaâu

khoâng thöïc hieän vì sôï keá hoaïch ñaõ bò tieát loä. Roài Voõ Taùnh sai quaân só laáy cuûi khoâ ñem chaát ñoáng

tröôùc laàu Baùt Giaùc, ñaët thuoác daãn löûa leân treân, roài vaøo baûo caùc töôùng raèng... Ta khoâng muoán cho

quaân giaëc nhìn maët ta, ta cheát vôùi löûa!” Saùch Hoaøng Vieät Höng Long Chí keå tieáp veà caùi cheát cuûa

Ngoâ Tuøng Chaâu: “Ngoâ Toøng Chu trôû veà maëc trieàu phuïc chænh teà, vaùi voïng veà phía kinh ñoâ Phuù

Xuaân, ñoïc moät baøi thô. Ñoïc xong baøi thô, Ngoâ ngöûa coå uoáng caïn cheùn thuoác ñoäc. Voõ Taùnh nghe

tin baùo, ñau buoàn noùi: Theá laø Ngoâ quaân ñaõ ñi tröôùc ta roài... Noùi ñoaïn ñi ngay ñeán coâng dinh cuûa

Ngoâ Toøng Chu lo vieäc khaâm lieäm mai taùng... Vieäc ñoù xaûy ra ngaøy 25 thaùng 5 naêm Taân Daäu, nhaèm

ngaøy 5 thaùng 7 naêm 1801.”

(6) Vì Voõ Taùnh töï thieâu maø cheát neân thi theå Voõ Taùnh ñaõ bò chaùy heát, vaø hai ngoâi moä, moä ôû trong

thaønh Bình Ñònh, vaø moät ôû Phuù Nhuaän ñeàu choân hình nhôn baèng saùp, hay coøn goïi laø moä gioù, nghóa

laø moä khoâng coù thi theå beân döôùi. Taïi thaønh Bình Ñònh, laêng moä Voõ Taùnh vaø Ngoâ Tuøng Chaâu naèm

treân neàn cuõ cuûa noäi cung thaønh Hoaøng Ñeá cuûa Nguyeãn Nhaïc, cuõng laø thaønh Ñoà Baøn cuûa caùc vua

Champa khi tröôùc.

14) Toáng Phöôùc Chaâu (?-1802)

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Taäp II,

quyeån thöù 14, Toáng Phöôùc Chaâu goác ngöôøi huyeän Toáng Sôn(1)

, tænh Thanh Hoùa. Sau

theo gia ñình di cö vaøo vuøng ñaát phöông Nam, ñònh cö trong thaønh Gia Ñònh. Khi môùi

toøng quaân theo chuùa Nguyeãn, oâng ñöôïc giöõ chöùc Cai Ñoäi vaø ñöôïc cöû theo Nguyeãn

AÙnh chaïy luùc vò chuùa naøy sang Xieâm La. Naêm Maäu Thaân, 1788, sau khi Nguyeãn AÙnh

chieám ñöôïc Gia Ñònh, Nguyeãn AÙnh cöû Toáng Phöôùc Chaâu vaø quan Baûo Hoä Chaân Laïp

laø Nguyeãn Vaên Nhaøn sang baùo tin thaéng traän cho Xieâm Vöông. Khi trôû veà nöôùc oâng

ñöôïc chuùa Nguyeãn phong chöùc Cai Cô. Naêm Ñinh Tî, 1797, oâng ñöôïc thaêng chöùc

Löu Thuû Vónh Traán(2)

, nhöng sau ñoù phaïm toäi neân bò caùch chöùc. Naêm Kyû Muøi, 1799,

oâng ñöôïc phuïc chöùc vaø ñöôïc boå laøm Thuoäc Noäi Cai Cô. Sau ñoù chuùa Nguyeãn cöû oâng

cuøng Traán Phöùc Trò ñi söù sang Xieâm La. Naêm Canh Thaân, 1800, oâng ñöôïc cöû ñem

quaân ñi ñaùnh thaønh Qui Nhôn. Sau ñoù, trôû veà Gia Ñònh phuï traùch vieäc chieâu moä quaân

binh, roài ñöôïc chuùa Nguyeãn cho troâng coi Trung Thuûy Dinh. Naêm Taân Daäu, 1801, sau

khi Nguyeãn AÙnh taùi chieám Phuù Xuaân, oâng ñöôïc chuùa Nguyeãn giao cho mang quaân

ñeán vuøng Taû Traïch, hieäp cuøng quaân cuûa Phan Vaên Trieäu, chaën ñöôøng ruùt binh cuûa

Taây Sôn. Naêm Nhaâm Tuaát, 1802, oâng ñöôïc thaêng laøm Thoáng Cheá Khaâm Sai Trung

Thuûy Doang vaø qua ñôøi sau ñoù ít laâu.

Ghi Chuù:

(1) Huyeän Toáng Sôn ngaøy nay laø Quyù Huyeän.

(2) Vónh Traán töùc dinh Long Hoà ngaøy tröôùc, ngaøy nay laø vuøng Vónh Long.

353

15) Caû Nhaø Toáng Vaên Khoâi Ñeàu Laøm Töôùng Toáng Vaên Khoâi, töùc laø Nguyeãn Cöûu Khoâi, goác ngöôøi quyù huyeän

(1), ñeán ñôøi cha

oâng thì di cö vaøo sinh soáng trong huyeän Bình Döông, tænh Gia Ñònh. Thuôû nhoû, oâng laø

moät thanh nieân khoâi ngoâ ñænh ñaït, vaên voõ toaøn taøi. Khi lôùn leân laøm quan döôùi trieàu

caùc chuùa Nguyeãn ñeán chöùc Thoáng Suaát Ñieàu Khieån Nguõ Dinh(2)

, sau phaïm loãi neân

phaûi giaùng xuoáng chöùc Cai Ñoäi. Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät

Truyeän Tieàn Bieân, quyeån 4, oâng laø moät trong nhöõng vò voõ quan thôøi Nguyeãn sô coù

coâng raát lôùn trong vieäc bình ñònh trò an cho vuøng ñaát phöông Nam, nhaát laø vuøng ñaát

Gia Ñònh. Naêm AÁt Muøi, 1775, khi vaâng meänh chuùa Nguyeãn ñem quaân ra Phuù Yeân vaø

Khaùnh Hoøa ñeå ngheânh chieán vôùi nghóa binh Taây Sôn, oâng bò töû traän taïi vuøng Tam

Ñoäc. OÂng ñöôïc chuùa Nguyeãn cho thôø ôû hai mieáu Hieån Trung vaø Trung Tieát Coâng

Thaàn. Toáng Vaên Khoâi coù hai ngöôøi con trai laø Toáng Vaên Phuùc vaø Toáng Vaên Thònh.

Caû hai ngöôøi naøy ñeàu laøm quan döôùi thôøi nhaø Nguyeãn vaø ñeàu laø nhöõng ngöôøi khai

quoác coâng thaàn cho trieàu ñaïi Gia Long.

Khi Nguyeãn AÙnh vöøa khôûi binh ñaùnh thaønh Gia Ñònh, Toáng Vaên Phuùc ñaàu quaân

vôùi chuùa Nguyeãn vaø ñöôïc phong chöùc Cai Cô. OÂng coù tính tình gioáng cha mình laø raát

can ñaûm vaø taùo baïo trong moïi vieäc, laïi raát thieän chieán. Naêm Taân Söûu 1781, oâng vaâng

meänh Nguyeãn AÙnh mang quaân ñi ñaùnh vôùi quaân Ñoâng Sôn vaø bò quaân Ñoâng Sôn gieát

cheát taïi traän, cuõng ñöôïc truy taëng haøm Chöôûng Cô. Veà sau naøy cuõng ñöôïc thôø ôû hai

mieáu Hieån Trung vaø Trung Tieát Coâng Thaàn nhö cha mình.

Trong khoaûng thôøi gian töø naêm 1790 ñeán 1802, Toáng Vaên Thònh laøm quan tôùi chöùc

Uy Vuõ Veä UÙy, ñöôïc cöôùi coâng nöõ Ngoïc Thuïc, laø con gaùi cuûa Dueä Toâng. Veà sau oâng

caát quaân ñi deïp giaëc vaø bò cheát traän. Con cuûa Toáng Vaên Thònh laø Toáng Vaên Minh

cuõng laøm quan ñeán chöùc Nghóa Vuõ Phoù Veä UÙy. Ñeán ñôøi vua Minh Maïng, nhaø vua boå

oâng traán nhaäm vuøng Traán Ninh(3)

, nay thuoäc nöôùc Laøo. Trong moät laàn caát quaân ñi deïp

loaïn, bò moät Thoå Tuø teân laø Huoáng ñem quaân tôùi ñaùnh uùp doanh traïi, oâng bò gieát cheát

taïi traän. Veà sau, oâng ñöôïc truy phong haøm Veä UÙy.

Ghi Chuù:

(1) Quyù huyeän laø teân cuûa huyeän Toáng Sôn, nay laø huyeän Haø Trung thuoäc tænh Thanh Hoùa.

(2) Chöùc Thoáng Suaát Ñieàu Khieån Nguõ Dinh laø chöùc voõ quan cao caáp nhaát trong quaân ñoäi nhaø Nguyeãn

ôû Gia Ñònh.

(3) Traán Ninh laø vuøng naèm giöõa Vaïn Töôïng, thuû ñoâ cuûa Ai Lao, vaø Lao Baûo cuûa Vieät Nam ngaøy nay.

16) Leâ Vaên Thuïy

Chöôûng Cô Leâ Vaên Thuïy voán sanh tröôûng taïi huyeän Kieán Ñaêng, tænh Ñònh Töôøng.

OÂng xuaát thaân töø moät gia ñình noâng daân, nhöng laïi coù hoïc ñöôïc moät ít vaên chöông,

354

nhöng chính moân coân quyeàn cuûa nghieäp voõ ñaõ laøm raïng danh teân tuoåi cuûa oâng vaøo

thôøi Nguyeãn Sô. OÂng laø moät trong ba vò Chöôûng Cô xuaát saéc xuaát thaân töø tænh Ñònh

Töôøng, maø teân tuoåi cuûa hoï trong Quoác Trieàu Chính Bieân cuûa nhaø Nguyeãn cuõng khoâng

keùm gì caùc teân tuoåi löøng danh khaùc nhö Nguyeãn Höõu Caûnh hay Nguyeãn Vaên Thoaïi.

Naêm 1777, oâng öùng nghóa ra ñaàu quaân vôùi Nguyeãn AÙnh taïi vuøng Long Xuyeân vaø

ñöôïc chuùa cöû giöõ chöùc Töôïng Quaân Cai Ñoäi. Sau moät thôøi gian xoâng pha nôi traän

maïc, oâng raát ñöôïc loøng tin cuûa chuùa Nguyeãn. Ñeán khi Gia Long ngoâi, nhaø vua phong

cho oâng chöùc Veä UÙy. Moät ñôøi theo phoø trôï Nguyeãn AÙnh trong suoát böôùc ñöôøng boân

taåu laån troán nghóa binh Taây Sôn, cuõng nhö veà sau naøy laáy laïi ñöôïc giang sôn töø AÁu

Chuùa Taây Sôn, Chöôûng Cô Leâ Vaên Thuïy ñaõ toû ra laø moät duõng töôùng ñaûm löôïc ñaùnh

ñöôïc lieät vaøo haøng öu tuù baät nhaát.

Cuõng nhö haàu heát caùc voõ töôùng ñaát phöông Nam, quan Chöôûng Cô Leâ Vaên Thuïy

cuõng theo phoø Nguyeãn AÙnh. Ban ñaàu xuaát thaân laøm töôïng binh Cai Ñoäi, trong suoát

thôøi gian trong quaân nguõ, oâng ñaõ xoâng xaùo khaép caùc maët traän ñaùnh nhau vôùi nghóa

binh Taây Sôn haàu nhö ôû khaép moïi nôi. Tuy nhieân, hoài ñoù sôû dó teân tuoåi cuûa oâng khoâng

noåi baät nhö nhöõng vò khaùc nhö Ñoã Thaønh Nhaân, Voõ Taùnh, Nguyeãn Huyønh Ñöùc, vaø

Chaâu Vaên Tieáp, vaân vaân... coù leõ vì oâng laø moät quaân nhaân khieâm toán, khoâng keâu caêng

töï ñaéc maø cuõng chaúng ganh gheùt gì ai, chæ bieát coù chinh chieán, chöù chaúng bieát gì ñeán

danh tieáng, neân chaúng bao giôø oâng töï toâ ñieåm coâng lao cuûa chính mình, hay chaúng khi

naøo oâng ñích thaân gaëp chuùa Nguyeãn ñeå taâng coâng. Luùc naøo oâng cuõng an phaän thuû

thöôøng, chæ moät loøng taän trung baùo quoác. Chính vì vaäy neân daàu khoâng ñöôïc Nguyeãn

AÙnh chieáu coá, oâng vaãn an nhieân laøm troøn nhieäm vuï cuûa mình. Vaø cuõng chính vì vaäy

maø sau giai ñoaïn choáng Taây Sôn, Gia Long leân ngoâi, luùc luaän coâng phong thöôûng,

nhaø vua chæ phong cho oâng chöùc Töôïng Veä Veä UÙy.

Maõi ñeán naêm Giaùp Ngoï, 1834, ñôøi vua Minh Maïng thöù 15, trieàu ñình môùi coù dòp

thaáy roõ taøi ngheä cuûa oâng khi nhaø vua giao troïng traùch cho oâng ñi ñaùnh deïp quaân

Xieâm La ñang xaâm laán bôø coõi Ñaïi Vieät. Ngaøy tröôùc, khi ñaùnh nhau vôùi quaân Taây

Sôn, baát quaù cuõng chæ vì tranh chaáp quyeàn lôïi giöõa caùc doøng hoï, neân baát ñaéc dó laém

oâng phaûi ra chieán traän maø ñaùnh vôùi ngöôøi ñoàng chuûng, neân oâng chaúng bao giôø muoán

gieát haïi hay taøn saùt ai caû. Baây giôø giaëc Xieâm La ñeán xaâm laán bôø coõi, oâng ñaõ toû ra cho

moïi ngöôøi thaáy ñöôïc caùi uy duõng cuûa moät vò voõ töôùng khi laâm traän choáng ngoaïi xaâm

ñeå giöõ gìn non soâng noøi gioáng.

Luùc ñoù, 5 ñaïo quaân thuûy boä Xieâm La döôùi quyeàn chæ huy cuûa töôùng Phi Nhaõ Chaát

Tri, ñaõ lieân keát vôùi quaân Ai Lao, mang quaân qua tieáp öùng cho quaân cuûa Leâ Vaên Khoâi

trong thaønh Gia Ñònh. Luùc naøy quan Veä UÙy Leâ vaên Thuïy ñöôïc trieàu ñình cöû binh ñi

aùng ngöõ vuøng Cam Loä, thuoäc bieân giôùi tænh Quaûng Tri vôùi Ai Lao. Taïi ñaây, oâng ñaõ

thaéng ñöôïc lieân quaân Xieâm La-Ai Lao raát nhieàu traän vaø chaën ñöùng hoaøn toaøn böôùc

tieán cuûa lieân quaân naøy. Vaø cuõng chính vì vaäy maø oâng ñaõ laøm troøn nhieäm vuï cao caû aáy

moät caùch xuaát thaàn, vaø oâng ñaõ ñaùnh nhöõng traän ñaùnh voâ cuøng oanh lieät, nhöõng traän

ñaùnh maø saùch söû phaûi löu danh ngaøn ñôøi. Luùc ñoái ñaàu vôùi giaëc ngoaïi xaâm, oâng ñaõ

355

chieán ñaáu voâ cuøng duõng maõnh. Chính söï duõng maõnh cuûa moät chuû töôùng nhö oâng, neân

khi ban truyeàn leänh xuoáng ba quaân, haøng haøng lôùp lôùp tieán leân dieät giaëc moät caùch heát

söùc anh duõng. Vaø cuoái cuøng, boïn ngoaïi xaâm Xieâm La phaûi thaûm baïi tan taùc. Töø ñoù veà

sau, Xieâm La khoâng coøn daùm beùn maûng ñeán xaâm haïi bôø coõi Ñaïi Vieät nöõa. Khi ca

khuùc khaûi hoaøn trôû veà, luùc naøy ñích thaân vua Minh Maïng ra ñoùn oâng vaø phong ngay

cho oâng chöùc Chöôûng Cô vaø phong caû chöùc Thoâng Cöông Nam.

17) Traàn Phöôùc Chaát

Trong thôøi chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø ngöôøi chaùu laø Nguyeãn AÙnh

ñang boân taåu laån troán nghóa binh Taây Sôn trong vuøng Long Xuyeân (Caø Mau ngaøy

nay), coù raát nhieàu anh huøng haøo kieät trong vuøng ñöùng ra chieâu moät quaân binh giuùp

Chuùa. Moät trong soá nhöõng ngöôøi noåi tieáng trong vuøng thôøi ñoù laø oâng Traàn Phöôùc

Chaát. Cuõng nhö caùc oâng Ngoâ Vaên Löïu, Döông Coâng Tröøng vaø Ngoâ Coâng Quyù, oâng

queâ quaùn huyeän Long Xuyeân vaø sau khi veà vôùi Nguyeãn AÙnh, oâng cuõng ra öùng nghóa

trôï löïc vaø theà taän trung baùo quoác, daàu coù cheát cuõng cam. Kyø thaät tröôùc ñoù, oâng ñaõ

cuøng Döông Coâng Tröøng keát nghóa ñeä huynh vaø theà ñoàng sanh ra töû, ñoàng cam coäng

khoå coù nhau. Sau nhieàu traän ñaùnh vôùi nghóa binh Taây Sôn taïi vuøng U Minh Haï, oâng

ñaõ chöùng toû mình laø moät duõng töôùng nhieàu möu löôïc, vaø chính oâng ñaõ nhieàu laàn cöùu

thoaùt Nguyeãn AÙnh, neân raát ñöôïc chuùa Nguyeãn tin duøng. Trong taát caû nhöõng cuoäc hoïp

baøn cô maät cuûa Nguyeãn AÙnh, haàu nhö laàn naøo cuõng ñeàu coù maët oâng.

Nhaän thaáy söùc mình hieän taïi khoâng theå naøo choáng nghóa binh Taây Sôn, neân

Nguyeãn AÙnh quyeát ñònh sang caàu vieän Xieâm La. OÂng ñöôïc cöû theo phoø giaù Nguyeãn

AÙnh ñeán Voïng Caùc. Taïi Xieâm, oâng cuõng cuøng soáng vôùi Nguyeãn AÙnh beân ngoaïi thaønh

Voïng Caùc. Taïi ñaây oâng cuøng vôùi Ngoâ Vaên Löïu ñöôïc Nguyeãn AÙnh giao cho coâng taùc

toå chöùc laïi ñoäi nguõ vaø ñi leân vuøng Ñoâng Baéc Xieâm La, nôi coù moät soá ngöôøi Vieät ñeå

tuyeån moä theâm binh só boå sung cho quaân ñoäi.

Khi Nguyeãn AÙnh keùo quaân töø Xieâm La veà nöôùc, oâng ñöôïc phong chöùc Khaâm Sai

Cai Cô. Nhöng chæ môùi ñaùnh nhau vôùi Taây Sôn coù vaøi traän, oâng bò töû thöông trong

vuøng röøng raäm Caø Mau.

18) Ngoâ Vaên Löïu

Trong thôøi Nguyeãn AÙnh ñang boân taåu laån troán nghóa binh Taây Sôn trong vuøng

Long Xuyeân (Caø Mau ngaøy nay), coù raát nhieàu anh huøng haøo kieät trong vuøng ñöùng ra

chieâu moät quaân binh giuùp Chuùa. Moät trong soá nhöõng ngöôøi noåi tieáng trong vuøng thôøi

ñoù laø oâng Ngoâ Vaên Löïu. Cuõng nhö Döông Coâng Tröøng vaø Ngoâ Coâng Quyù, oâng queâ

quaùn huyeän Long Xuyeân vaø sau khi veà vôùi Nguyeãn AÙnh, oâng ñaõ theà taän trung baùo

quoác, daàu coù cheát cuõng cam. Sau nhieàu traän ñaùnh vôùi nghóa binh Taây Sôn taïi vuøng U

356

Minh Haï, oâng ñaõ chöùng toû mình laø moät duõng töôùng nhieàu möu löôïc, neân raát ñöôïc

Nguyeãn AÙnh tin duøng.

Ñeán khi Nguyeãn AÙnh quyeát ñònh ruùt sang caàu vieän Xieâm La, chính oâng ñaõ daét moät

toaùn quaân ñi ñaùnh chaän haäu ñeå cho Chuùa coù ñöôøng ruùt ñi moät caùch an toaøn. Sau ñoù,

oâng cuõng theo Nguyeãn AÙnh ñeán Voïng Caùc. Beân ngoaïi thaønh Voïng Caùc, oâng cuøng vôùi

Traàn phöôùc Chaát ñöôïc Nguyeãn AÙnh giao cho coâng taùc toå chöùc laïi ñoäi nguõ vaø ñi leân

vuøng Chieâng Mai, nôi coù moät soá ngöôøi Vieät ñeå tuyeån moä theâm binh só boå sung cho

quaân ñoäi.

Naêm Canh Tyù, 1780, Nguyeãn AÙnh phong cho oâng chöùc Cai Cô vaø thoáng laõnh ñaïo

quaân töø Xieâm La veà nöôùc. Phaûi noùi oâng laø moät vò töôùng taøi vaø coù thôøi vì oâng ñaùnh

ñaâu thaéng ñoù, daàu quaân soá coù ít oûi hôn, oâng cuõng tìm ñuû moïi möu chöôùc ñeå thaéng traän

cho baèng ñöôïc. Tieáng taêm cuûa oâng vang doäi töø ñoù. Nhöng khi Nguyeãn AÙnh ñang

chuaån bò ñaùnh ra Phuù Xuaân thì oâng laâm beänh maø maát.

19) Mai Taán Hueä

Mai Taán Hueä sanh tröôûng taïi laøng Bình Luoâng Taây, nay thuoäc laøng Taân Cöông,

tænh Goø Coâng. OÂng sanh ra trong moät gia ñình giaøu coù nhaát trong vuøng, töø ñôøi cha oâng

ñaõ noåi tieáng laø coù loøng haøo hieäp, roäng raõi vaø hay giuùp ñôõ ngöôøi ngheøo khoù. OÂng laïi laø

moät con ngöôøi hieáu khaùch vaø thích chieâu hieàn ñaõi só. Baát cöù só phu töø ñaâu tôùi oâng ñeàu

tieáp ñaõi raát noàng haäu. Ngay töø thuôû nhoû, gia ñình ñaõ cho oâng theo hoïc voõ vôùi nhöõng

thaày voõ noåi tieáng nhaát vuøng ñaát Goø Coâng, neân khi lôùn leân oâng trôû thaønh moät trong

nhöõng trang lieät nghóa can cöôøng vaø duõng caûm nhaát thôøi Nguyeãn Sô. OÂng voán laø moät

trong nhöõng thuoäc töôùng xuaát saéc nhaát cuûa Voõ Taùnh taïi Gia Ñònh.

Sau khi nghóa binh Taây Sôn chieám thaønh Gia Ñònh, oâng cuøng Voõ Taùnh ruùt quaân töø

caên cöù möôøi taùm thoân vöôøn traàu veà caên cöù Gioàng Tre, thuoäc vuøng Goø Coâng, ñeå cuûng

coá löïc löôïng. Khi Voõ Taùnh thaønh laäp Ñaïo Binh Kieán Hoøa, oâng ñaõ tieáp tay ñaéc löïc

trong vieäc yeåm trôï taøi chaùnh vaø chieâu moä binh só ñeå toå chöùc ñoäi quaân naøy nhaèm giuùp

Voõ Taùnh choáng laïi nghóa binh Taây Sôn vaø ñaùnh caû quaân Chaân Laïp. OÂng vöøa phuï

traùch vieäc vaän chuyeån löông thöïc maø coøn luoân xoâng pha traän maïc vaø laäp ñöôïc nhieàu

chieán coâng ngay hoài coøn ôû vôùi quaân Ñoâng Sôn. Ngoaøi ra, oâng coøn döï thaûo, keâu goïi vaø

ñoác suaát daân chuùng trong vuøng Goø Coâng ñaép ñaäp ngaên maën vaø xaû pheøn ñeå khai thaùc

ruoäng luùa nöôùc trong vuøng nöôùc pha cheø(1)

, ñeå laáy hueâ lôïi laøm löông thöïc cung caáp

cho ñaïo quaân Kieán Hoøa. Chính oâng ñaõ chæ huy ñaép con raïch lôùn maø ngaøy nay ngöôøi

ta goïi laø “Ñaäp OÂng Chöôûng(2)

”, raát daøi vaø kieân coá naèm doïc theo raïch, vì haøng naêm tôùi

muøa nöôùc lôùn, nöôùc töø doøng soâng Cöûa Tieåu theo ngaõ Raïch Daø ñoå xuoáng raát maïnh,

traøn ngaäp caû vuøng, laøm haïi muøa maøng. Nhôø ñoù, maø cho ñeán maõi veà sau naøy daân

chuùng laøm ruoäng luùa nöôùc vuøng naøy vaãn coøn ñöôïc lôïi ích.

357

Sau ñoù, oâng ñaõ cuøng theo chuû töôùng veà ñaàu quaân döôùi tröôùng cuûa Nguyeãn AÙnh

cuøng moät thôøi vôùi caùc töôùng khaùc nhö Voõ Vaên Löôïng, Nguyeãn Vaên Hieáu vaø Traàn

Vaên Tín. Thaùng 4 naêm Maäu Thaân, 1788, oâng ñöôïc Nguyeãn AÙnh phong chöùc Cai Cô.

Thaùng 5 naêm Taân Daäu, 1801, khi Voõ Taùnh töû tieát trong thaønh Bình Ñònh, chính oâng

ñaõ ñöùng ra tieáp tuïc cai quaûn quaân binh ñeå choáng cöï laïi nghóa binh Taây Sôn. Sau ñoù,

khi taùi chieám ñöôïc thaønh Bình Ñònh, Nguyeãn AÙnh cöû oâng giöõ chöùc Löu Thuû taïi ñaây.

OÂng laø moät trong nhöõng haøo kieät ñaát phöông Nam raát ñöôïc Nguyeãn AÙnh tin duøng

vaø ñöôïc giao phoù cho nhieàu troïng traùch. Nôi naøo coù loaïn laïc giaëc giaõ laø Nguyeãn AÙnh

ñeàu cöû oâng tôùi ñeå bình ñònh. Luùc caùc vuøng Caây Na vaø cöûa bieån Kim Boàng ôû Quaûng

Nam bò quaân Taøu OÂ quaáy nhieãu, Nguyeãn AÙnh ñaõ phaùi oâng tôùi ñaùnh deïp. Roài ñeán khi

giaëc Moïi Vaùch Ñaù ôû Quaûng Ngaõi quaáy nhieãu löông daân, oâng cuõng caát quaân ñaùnh deïp.

Naêm Nhaâm Tuaát 1802, khi Gia Long leân ngoâi, nhaø vua vaãn giao cho oâng traán giöõ

thaønh Bình Ñònh. Roài ñöôïc trieäu veà Hueá ñeå troâng coi vieäc xaây thaønh Phuù Xuaân. Sau

nhieàu traän chieán ñaáu vôùi nghóa binh Taây Sôn vaø bình ñònh xöù sôû, ñeán naêm 1805, oâng

ñöôïc thaêng chöùc Chöôûng Cô(3)

. Trong suoát thôøi gian theo Nguyeãn AÙnh, oâng ñaõ heát

loøng taän trung baùo quoác. Ñi ñaâu, ñeán ñaâu oâng cuõng heát loøng chaêm lo caûi tieán xaõ hoäi

neân luoân ñöôïc daân chuùng ñòa phöông meán moä coâng ñöùc.

Ñeán luùc veà giaø oâng caùo laõo veà höu(4)

taïi queâ nhaø, aáp Bình Hoøa, xaõ Bình Luoâng

Taây, nhöng veà ñeán queâ nhaø, oâng khoâng chòu nghæ ngôi, maø laïi môû tröôøng daïy voõ cho

con em trong aáp. Beân caïnh ñoù, oâng laïi khuyeán khích vaø ñoân ñoác daân chuùng phaù röøng

laøm ruoäng, nhaèm muïc ñích phaùt trieån daân sinh taïi queâ nhaø. Hieän taïi vaãn coøn chöùng

tích cuûa coâng trình maø quan Chöôûng Cô Mai Taán Hueä ñaõ ñeå laïi, ñoù laø con ñaäp ñaép

ngang Raïch Daø, maø daân chuùng trong vuøng goïi laø Raïch OÂng Chöôûng. Khoâng bieát oâng

maát vaøo naêm naøo, nhöng theo caùc boâ laõo trong vuøng, ngaøy oâng qua ñôøi, trieàu ñình coù

phaùi quan quaân ñem ñeán ban cho hoäc maõ ñaù Ong vaø moät taám bia moä. Hieän ngoâi moä

cuûa oâng vaãn coøn taïi aáp Bình Hoøa, xaõ Bình Long. Ngoâi moä naèm caùch meù loä chöøng 800

thöôùc. Haøng naêm ñeán ngaøy 23 thaùng chaïp daân chuùng trong vuøng töï ñoäng ñeán taûo moä

OÂng. Chöôûng Cô Mai Taán Hueä ñaõ qua ñôøi töø nhöõng naêm cuoái thaäp nieân 1810s, nghóa

laø caùch nay hôn 200 naêm, nhöng ñoái vôùi daân chuùng Bình Luoâng Taây, hình nhö hình

aûnh Chöôûng Cô Mai Taán Hueä vaãn coøn soáng maõi trong loøng hoï. Ñeán naêm 1943, ñòa

phöông xaõ Bình Long coù laäp moät hoäi goïi laø “Long An Hoäi” lo vieäc thôø phuïng ñeå toû

loøng tri aân quan Chöôûng Cô trong vieäc khai khaån hoang ñòa vaø ñaép ñaäp trò thuûy. Töø

ñoù ngöôøi ta cuõng toå chöùc “Hoäi Laêng OÂng” vaø laäp mieãu thôø OÂng Chöôûng. Hieän ngoâi

mieáu thôø vaãn coøn taïi aáp Thaïnh Trò, xaõ Bình Taân. Daân chuùng trong vuøng heát söùc kính

ngöôõng vaø toân kính coâng ñöùc vaø söï hieån linh cuûa quan Chöôûng Cô Mai Taán Hueä.

Ghi Chuù:

(1) Nöôùc pha cheø laø nöôùc lô lôù, khoâng maën laém maø cuõng khoâng ngoït.

(2) Ñaäp OÂng Chöôûng hieän nay toïa laïc trong 2 xaõ Bình Taân vaø xaõ Bình Long, quaän Hoøa Laïc.

358

(3) Theo Huyønh Minh trong Kieán Hoøa Xöa, xuaát baûn 1969, nhöõng naêm trong nöôùc coù giaëc cöôùp bieån,

oâng thöôøng ñöôïc vua giao cho söù meänh ñi ñaùnh deïp vaø ñeàu thaønh coâng caû. Nôi naøo oâng ñieàu ñoäng

binh só ñi qua, nôi ñoù daân chuùng ñöôïc nhôø ôn che chôû, lo vieäc an ninh chu ñaùo. Quaân luaät cuûa oâng

raát nghieâm minh, caùc thuoäc haï cuûa oâng khoâng ai daùm laøm ñieàu gì saùi vôùi quaân luaät hay quaáy

nhieãu daân chuùng. Bôûi theá, oâng traán giöõ choã naøo, tieáng toát truyeàn lan, nhaân daân caûm ñöùc xöng

phuïc.

(4) Luùc oâng daâng bieåu caùo laõo veà höu, ñöôïc vua ban ngöï töûu, toû loøng luyeán tieác: “Moät mai nöôùc nhaø

coù vieäc khanh haõy vì xaõ taéc maø ra söùc nhö thuôû ban ñaàu ñöøng ñeå phuï loøng traãm öu aùi.” Luùc tieãn

bieät, caùc quan trong trieàu ñaõ tieãn oâng ñi moät ñoaïn daøi traêm daëm.

20) Hoaøng Ngoïc Uaån (?-1805)

Hoaøng Ngoïc Uaån töï laø Hoái Sôn, moät trong nhöõng danh nhaân trong nhoùm Bình

Döông Thi Xaõ ôû ñaát Gia Ñònh xöa, vaø cuõng laø moät trong nhöõng vaên thaàn noåi tieáng cuûa

nhaø Nguyeãn döôùi thôøi vua Gia Long. Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam

Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp, quyeån thöù 12, khoâng noùi roõ naêm sinh cuûa Hoaøng

Ngoïc Uaån, chæ bieát oâng laø ngöôøi huyeän Bình Döông, tænh Gia Ñònh, nay laø huyeän Hoùc

Moân, TPHCM. Hoaøng Ngoïc Uaån laø ngöôøi soáng cuøng thôøi vôùi Gia Ñònh Tam Gia(1)

.

Luùc nhoû, oâng laø moät thanh nieân khoâi ngoâ ñænh ñaït, laïi theâm hoaït baùt ham hoïc, öa

thích vaên chöông. Khi ñaàu quaân vôùi Nguyeãn AÙnh, oâng ñöôïc boå laøm Taû Quaân Thö

Kyù(2)

, roài thaêng daàn leân chöùc Tham Möu. Sau moät thôøi gian laøm vieäc taïi Gia Ñònh,

trieàu ñình cuûa Nguyeãn AÙnh taïi Gia Ñònh thaáy roõ taøi naêng ngoaïi giao cuûa oâng, neân oâng

thöôøng ñöôïc Nguyeãn AÙnh cöû ñi söù nhieàu nöôùc. Naêm 1786, Hoaøng Ngoïc Uaån ñöôïc

Nguyeãn AÙnh cöû ñi söù Chaân Laïp. Tröôùc khi leân ñöôøng, Trònh Hoaøi Ñöùc, moät trong Gia

Ñònh Tam Gia, ñaõ coù göûi baøi thô “Kyù Hoaøi Hoaøng Ngoïc Uaån Hoái Sôn Chaân Laïp

Thaønh” ñeå taëng oâng nhö sau:

“Vieân mai bieâu baïch cuùc söu hoaøng,

Phoàn thaùp traàn sinh thaûo moäng mang.

Ñaéc loä coân baèng nan tyû haûi,

Ly quaàn hoàng nhaïn daï minh söông.

Thaïch thaønh kyù phoûng chung mai tích,

Kim thaùp nhaøn bình boá heä phöông.

Lao ngaõ Voõ haàu taèng yû voïng,

Theâ meâ laõnh thoï thuûy thöông mang.”

Taïm dòch nhö sau: Göûi Hoaøng Ngoïc Uaån, töï Hoái Sôn, ñi Chaân Laïp

“Vöôøn mai khoe baïc, cuùc khoe vaøng,

Buïi ñoùng vaïc Traàn giaác moäng hoang.

Rôøi bieån coân baèng nan gaëp hoäi,

Keâu söông hoàng nhaïn toái keâu ñaøn.

Thaïch thaønh hoûi tích choân chuoâng coå,

Kim thaùp beøn phöông buoäc vaûi maønh.

359

Trí nhoïc haèng troâng laàu Voâ Löôïng,

Tít muø non nuùi, nöôùc meânh mang.”

Ñeán naêm Giaùp Daàn, 1794, oâng ñöôïc thaêng chöùc Taû Tham Tri Hình Boä, nhöng sau ñoù

phaïm loãi neân bò chuùa Nguyeãn caùch chöùc, nhöng saùch söû khoâng noùi roõ loãi gì.

Ñeán naêm Ñinh Tî, 1797, ñöôïc phuïc chöùc vaø ñöôïc boå laøm Cai Baï Dinh Vónh Traán.

Luùc taïi chöùc Cai Baï Vónh Traán, oâng toû ra laø moät vò quan thanh lieâm caàn chaùnh, luùc

naøo cuõng giuùp ñôõ daân chuùng trong vieäc khaån hoang laäp aáp cho ñôøi soáng ñöôïc an cö

laïc nghieäp. Töø ñoù danh tieáng cuûa oâng vang ñi khaép vuøng ñaát phöông Nam. Sau ñoù

oâng ñöôïc vaøo laøm Tham Tri Boä Laïi. OÂng tieán cöû raát nhieàu haøo kieät ôû vuøng ñaát naøy ra

laøm quan giuùp chuùa, neân raát ñöôïc chuùa Nguyeãn tin duøng.

Naêm Taân Daäu, 1801, oâng truùng tuyeån khoa thi(3)

, ñöôïc boå laøm Haøn Laâm Vieän Thò

Ñoäc. Hoaøng Ngoïc Uaån töøng ñöôïc Nguyeãn AÙnh cöû thaùp tuøng söù ñoaøn ñi söù nhaø Thanh

vaø Xieâm La. Sau khi veà nöôùc, oâng ñöôïc thaêng laøm Cai Boä Bình Hoøa, roài chuyeån sang

laøm Taû Tham Tri Hình Boä. Chaúng bao laâu sau ñoù, oâng laïi ñöôïc sung chöùc AÁt Phoù

Söù(4)

sang nhaø Thanh laàn nöõa. Sau khi veà nöôùc, oâng ñöôïc Nguyeãn AÙnh boå laøm Tham

Lyù Hình Taøo ôû Baéc Thaønh, Hieäp Traán Ngheä An, roài ñoåi sang Khaâm Sai Baéc Thaønh

Hình Taøo.

Ñeán naêm 1802, sau khi Gia Long leân ngoâi, nhaø vua thaêng cho oâng chöùc Binh Boä

kieâm Hoä Boä, troâng coi vieäc vaän taûi. Trong moïi chöùc vuï, oâng ñeàu laøm vieäc heát loøng vaø

luoân luoân thanh lieâm chaùnh tröïc, neân raát ñöôïc trieàu ñình neã phuïc. Ñaàu naêm 1805,

Hoaøng Ngoïc Uaån qua ñôøi(5)

, ñöôïc truy thaêng laø Tham Chính. Naêm 1810, linh vò oâng

ñöôïc vua Gia Long cho ñem vaøo thôø trong mieáu Trung Höng Coâng Thaàn. Tham Chính

Hoaøng Ngoïc Uaån coù hai ngöôøi con trai, ngöôøi con tröôûng teân laø Hoaøng Ngoïc Quang,

ñoã cöû nhaân naêm 1828, laøm quan ñeán chöùc AÙn Saùt Haø Tieân, nhöng sau bò caùch chöùc vì

phaïm toäi; coøn ngöôøi con thöù laø Hoaøng Ngoïc Oaùnh, ñoã cöû nhaân naêm 1821, laøm quan

ñeán chöùc Tham Hieäp ôû Phuù Yeân vaø Tuyeân Quang, nhöng sau ñoù bò caùch chöùc vì

phaïm toäi. Veà sau naøy Oaùnh ñöôïc phuïc chöùc laøm Tri Phuû Tuy An.

Ghi Chuù:

(1) Gia Ñònh Tam Gia goàm: Trònh Hoaøi Ñöùc, Ngoâ Nhaân Tònh vaø Leâ Quang Ñònh.

(2) Taû Quaân Thö Kyù laø chöùc thö kyù trong dinh cuûa Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät.

(3) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn chæ noùi laø khoa thi Taân Daäu, chöù khoâng noùi roõ laø khoa thi gì, Tuù Taøi

hay Cöû Nhaân...

(4) AÁt Phoù Söù töông ñöông vôùi ñeä nhò phoù söù.

(5) Coù saùch ghi laø oâng maát naêm Ñinh Söûu, 1817?

360

21) Boõ Haäu Nguyeãn Vaên Maäu (?-1809)

Nguyeãn Vaên Maäu coøn coù teân laø Haäu, hay coøn ñöôïc vua Gia Long goïi laø Boõ Haäu,

laø moät phuù haøo trong vuøng Long Höng Nöôùc Xoaùy, ngöôøi ñaõ töøng che chôû vaø giuùp ñôõ

cho Nguyeãn AÙnh trong luùc vò chuùa naøy ñang boân taåu troán traùnh nghóa binh Taây Sôn

treân vuøng Ñaát Phöông Nam. Hieän taïi chuùng ta khoâng coù tö lieäu xaùc thöïc veà naêm sinh

cuûa oâng Nguyeãn Vaên Maäu, chæ bieát oâng goác ngöôøi laøng Taân Long, thuoäc tænh Sa Ñeùc,

nay thuoäc xaõ Long Höng A, huyeän Laáp Voø, tænh Ñoàng Thaùp. OÂng sinh ra trong moät

gia ñình phuù haøo taïi ñòa phöông, laøm chöùc tri thaâu, coi vieäc thu thueá, ñöôïc daân chuùng

trong laøng tín nhieäm cho kieâm luoân chöùc Truøm Caû trong laøng.

Sau khi lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh ñaïi baïi trong traän Raïch Gaàm-Xoaùi Muùt

vaøo ñeâm 19 raïng 20 thaùng 1 naêm 1785, Nguyeãn AÙnh daãn ñaùm taøn quaân chaïy sang

Xieâm La aån traùnh vaø xin caàu vieän laàn nöõa, nhöng thaáy luùc ñoù vua Xieâm chaúng nhöõng

khoâng giuùp maø coøn coù yù nghi kî ghen gheùt, neân ñang ñeâm Nguyeãn AÙnh beøn ñeå laïi

thö taï töø roài keùo ñaùm taøn binh veà nöôùc vaøo naêm 1787(1)

. Sau khi veà ñeán Sa Ñeùc,

Nguyeãn AÙnh ñaõ choïn laøng Taân Long laøm nôi ñoàn truù, vaø cho ñoåi teân laïi laø laøng Long

Höng. Nôi ñaây coù con raïch aên thoâng hai soâng Tieàn Giang vaø Haäu Giang, neân coù raát

nhieàu choã nöôùc xoaùy cuoán troøn, vì vaäy maø daân ñòa phöông coøn goïi laø Nöôùc Xoaùy, maø

trong söû saùch goïi laø Hoài Thuûy hay ngaõ ba Hoài Luaân Thuûy(2)

. Trong thôøi gian löu laïi

vuøng Hoài Oa Nöôùc Xoaùy treân döôùi khoaûng nöûa naêm, töø thaùng 7 naêm 1787 ñeán thaùng

1 naêm 1788, Nguyeãn AÙnh ñöôïc gia ñình oâng Nguyeãn Vaên Maäu heát loøng phoø trôï(3)

.

OÂng Maäu ñaõ töï nguyeän môû heát laãm luùa vaø xuaát tieàn cuûa ra ñeå chu caáp cho caû ñoaøn

tuøy tuøng cuûa Nguyeãn AÙnh trong suoát hôn 6 thaùng. Beân caïnh ñoù, oâng coøn vaän ñoäng

con chaùu trong laøng ñaàu quaân theo Nguyeãn AÙnh. Ñoàng thôøi, oâng Maäu cuõng cho ngöôøi

giuùp Nguyeãn AÙnh ñeán chieâu moä Voõ Taùnh vaø nhöõng nghóa duõng taøi ba treân ñaát Gia

Ñònh thôøi ñoù(4)

. Töông truyeàn, luùc ñoù oâng Maäu coøn muoán gaû con gaùi cuûa mình laø coâ

Nguyeãn Thò Ngoïc Mai laøm thieáp cho Nguyeãn AÙnh. Nhöng con gaùi oâng khoâng baèng

loøng chuyeän naøy neân phaûi giaû ñieân giaû khuøng, thöôøng laáy buøn, laáy loï boâi leân maët, roài

sau ñoù döôøng nhö bò söùc eùp quaù lôùn töø phía cha mình vaø Nguyeãn AÙnh, neân coâ gaùi ñaõ

thaät söï trôû neân cuoàng loaïn, beänh ngaøy caøng naëng roài qua ñôøi(5)

. Caûm nhaän nhöõng

nghóa cöû cuûa oâng Maäu, Nguyeãn AÙnh goïi oâng laø “OÂng Boõ”, coù nghóa laø cha nuoâi, töø ñoù

daân chuùng trong vuøng ñeàu goïi oâng laø “OÂng Boõ Haäu”.

Naêm 1802, Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vua laáy hieäu laø Gia Long, nhôù ñeán coâng lao thuôû

tröôùc, nhaø vua coù saéc chæ môøi OÂng Boõ Haäu ra kinh ñoâ Hueá, nhöng oâng laáy côù tuoåi giaø

söùc yeáu xin ñöôïc mieãn ra chaàu. Khoâng nôõ eùp, nhaø vua ra leänh göûi vaøo cho oâng moät

boä phaåm phuïc, moät boä cheùn traø hieäu naêm Giaùp Tyù, 1804, moät soá tieàn vaø saéc phong

cho oâng töôùc Ñöùc Haàu. Naêm 1809, oâng Nguyeãn Vaên Maäu qua ñôøi, vua Gia Long cho

truyeàn Boä Coâng cöû ngöôøi vaøo xaây moä cho oâng vaø cho caû ngöôøi con gaùi vaén soá cuûa

oâng Maäu, tuïc goïi laø moä baø Hoaøng Coâ.

361

Naêm 1942, laàn ñaàu tieân vua Baûo Ñaïi vaøo thaêm Nam Kyø. trong thôøi gian cö nguï taïi

Saøi Goøn, nhaø vua ñaõ ngoû yù muoán ñeán vieáng Laêng OÂng Boõ Haäu. Chính quyeàn ñòa

phöông vieän côù laø ñeán Laêng phaûi ñi baèng ñoø maùy raát baát tieän cho vua, neân töø choái.

Kyø thaät, coù leõ hoï khoâng muoán Baûo Ñaïi ñi saâu vaøo vuøng Ñaát Phöông Nam ñeå laáy caûm

tình vôùi daân chuùng taïi ñaây. Hieän khu moä vaãn coøn ôû aáp Long Höng A, nhöng ñaõ bò hö

hoûng nhieàu(6)

. Ngoâi moä OÂng Boõ Haäu ñaõ hö hoûng phaàn naám, coøn moä cuûa Hoaøng Coâ

Nguyeãn Thò Ngoïc Mai cuõng ñaõ bò suït luùn nhieàu choã. Hoa vaên vaø hoïa tieát treân caùc

ngoâi moä theo thôøi gian ñaõ bò baøo moøn hay söùt meû gaàn heát. Theo Vöông Hoàng Seån

trong saùch Thuù Chôi Coå Ngoaïn, ñöùng tröôùc caûnh laêng moä hoaøng pheá, coù moät nhaø thô

khuyeát danh ñaõ löu laïi taïi ñaây moät baøi thô thöông caûm nhö sau(7)

:

“Vaøo laêng oâng Boõ, caùm tình oâng,

Thaáy caûnh ai khoâng ñoäng taám loøng?

Ñaát nghóa tuyeát daàm, mao (meo?) moác ñöôïm.

Neàn nhaân söông aáp, caùnh hoa vun.

Vaàng maây laêm giuùp caây taøn loïng,

Ngoïn gioù ñöa giuøm tieát ñöùc phong.

Thöùc nguyeät ñaùnh ñeøn soi toû raïng,

Cho loøng trôøi bieát chuùt moà trung.”

Mieáu Gia Long ôû Nöôùc Xoaùy

Taïi nôi Nguyeãn AÙnh ôû naêm xöa, hieän nay gaàn chôï Nöôùc Xoaùy, thuoäc aáp Höng Myõ

Taây, xaõ Long Höng A, khoâng roõ töø hoài naøo, daân chuùng ñòa phöông ñaõ döïng leân moät

ngoâi mieáu thôø coù teân laø Cao Hoaøng Thaùi Mieáu, tuïc goïi laø mieáu Gia Long. Trong ñoù

coù caëp laân baèng ñaù coù khaéc teân ngöôøi hieán cuùng vaøo naêm 1922, vaø maáy taám ñaù coøn

soùt laïi. Veà sau naøy ngoâi mieáu bò suïp ñoå, neân ñeán thaùng 2 naêm 1958, daân ñòa phöông

laïi huøn nhau truøng tu xaây döïng laïi. Ngoâi mieáu môùi coù kích thöôùc nhoû, xaây töôøng, lôïp

baèng fibro-xi maêng, coù coång vaø töôøng raøo. Haèng naêm vaøo caùc ngaøy 18 vaø 19 thaùng

Chaïp aâm lòch, daân chuùng ñòa phöông ñöùng ra toå chöùc leã cuùng vua Gia Long raát trang

troïng, ñöôïc xem laø ngaøy Leã Kyø Yeân cho khu vöïc Nöôùc Xoaùy. Naêm 1946, trong khaùng

362

chieán choáng Phaùp, phong traøo Thanh Nieân Tieàn Phong ñaõ ñaøo goác “Caây Ña Beán

Ngöï” cho noù baät reã ngaõ xuoáng raïch laøm vaät caûn taøu Phaùp. Veà sau naøy daân chuùng

trong vuøng coù troàng laïi moät caây ña khaùc ôû phía tröôùc ngoâi mieáu ñeå löu daáu nôi

Nguyeãn AÙnh thöôøng ngoài caâu caù hoài coøn boân taåu.

Ghi Chuù:

(1) Traàn Troïng Kim, Vieät Nam Söû Löôïc, Taäp II, Trung Taâm Hoïc Lieäu Boä Giaùo Duïc xuaát baûn taïi Saøi

Goøn, 1971, tr. 145-146.

(2) Huyønh Minh, Gia Ñònh Xöa, NXB Vaên Hoùa-Thoâng Tin, 2006, tr.11, coù ghi: “Naêm 1787, Nguyeãn

AÙnh ñoùng quaân taïi Nöôùc Xoaùy (Hoài Oa) Sa Ñeùc, qua laïi vuøng Haäu Giang lo möu baùo thuø. Ñeán

thaùng 8 naêm sau (Maäu Thaân) 1788, khaéc phuïc ñöôïc Gia Ñònh, Nguyeãn AÙnh laïi quay trôû veà Gia

Ñònh.”

(3) Vöông Hoàng Seån, Thuù Chôi Coå Ngoaïn, NXB TPHCM, 1990, tr. 232-239. Nhaéc laïi chuyeän OÂng Boõ

Haäu, hoïc giaû Vöông Hoàng Seãn vieát: ...Phaûi bieát luùc ñoù, Nguyeãn Löõ ñang laø traán töôùng vuøng Long

Xuyeân (Caø Mau ngaøy nay), neáu bieát tin oâng Maäu hai loøng, aét laøm coû saïch vuøng Nöôùc Xoaùy chôù

chaúng khoâng. Vieäc trôû côø theo chuùa Nguyeãn toû ra oâng Maäu coù gan daï vaø baûn lónh khaéc hôn ai.

Phaàn chuùa Nguyeãn vöøa gaëp maët oâng Maäu laø bieát ngay “ngöôøi naøy duøng ñöôïc”. Khi aáu, chuùa

Nguyeãn söûa teân Maäu laò laø Haäu vaø giao phoù vieäc tieáp teá löông thöïc. Ñeå toû cho bieát mình laø vua

chuùa, Nguyeãn AÙnh ban cho oâng Haäu moät kyû vaät, khoâng ai coù, laø moät caùi thoá to lôùn, daïy Haäu töø raøy

duøng vaät aáy ñeå daâng côm “Ngöï Thieän”... Töø nhaø OÂng Boõ Haäu ñeán choã ñoùng binh, ñöôøng xa ñoä ba

boán caây soá, moãi ngaøy oâng Haäu sai toâi tôù naáu côm töø khuya baèng chaûo ñuïn lôùn, roài chuyeån qua ghe

chôû nhanh qua Hoài Oa. May cho caùi thoá aáy laø khi duøng oâng Haäu khoâng duøng naép, cho neân ngaøy

nay noù vaãn coøn nguyeân veïn. Coù leõ luùc aáy, OÂng Boõ ñaõ duøng laù chuoái hay laø sen ñaäy thay cho naép...

Vieäc binh baát khaû laäu, neân moät hoâm chuùa Nguyeãn di binh ñi nôi khaùc, khoâng kòp thaâu hoài caùi thoá

quyù, nhöng coù leõ chuùa muoán ñeå laïi nhaø OÂng Boõ nhö laø moät vaät löu nieäm. Veà sau naøy gia ñình OÂng

Boõ Haäu sa suùt, vaø hai vaät baùu laø caùi thoá daâng côm ngöï vaø boä cheùn traø naêm Giaùp Tyù 1804 sang tay

chuû khaùc (Ngöôøi mua ñöôïc hai coå vaät naøy chính laø Vöông Hoàng Seån)..

(4) Cuõng chính taïi vuøng Hoài Oa Nöôùc Xoaùy, oâng Nguyeãn Vaên Maäu ñaõ giuùp Nguyeãn AÙnh tìm ñeán

chieâu moä caùc töôùng taøi, trong ñoù coù Voõ Taùnh, moät trong Gia Ñònh Tam Huøng thôøi ñoù (Ñoã Thaønh

Nhôn, Chaâu Vaên Tieáp vaø Voõ Taùnh). Nhôø ñoù maø ñeán naêm 1788, Voõ Taùnh ñaõ ñem heát binh töôùng

cuûa minh töø Gioàng Tre, thuoäc Goø Coâng, veà Nöôùc Xoaùy hoäi quaân, ñöôïc Nguyeãn AÙnh tin duøng,

phong laøm Chöôûng Cô vaø gaû em gaùi laø Nguyeãn Thò Ngoïc Du, töùc Phuùc Loäc Coâng Chuùa cho Voõ

Taùnh.

(5) Huyønh Minh, Vónh Long Xöa, NXB Treû, 2002, tr.231-233, coù ghi: Ñaây laø moät giai thoaïi lyù thuù

giöõa moät coâ gaùi taïi Long Höng vaø Nguyeãn AÙnh treân böôùc ñöôøng löu vong, ñeán nay caùc boâ laõo taïi

Vónh Long-Sa Ñeùc thöôøng nhaéc ñeán: Luùc ñoù, trôøi ñaõ veà khuya, con gaùi oâng Truøm Caû Nguyeãn Vaên

Maäu, töï laø Haäu, vaãn ngoài taïi baøn aùp tay vaøo maù, maét ñaêm chieâu nhìn hoa ñeøn, baøng hoaøng tö löï.

Töø hoài chieàu, thaân phuï coâ ta ñaõ goïi coâ maø baûo: Cha xem Nguyeãn AÙnh naøy seõ leân ngoâi, trò vì thieân

haï. Töø laâu cha ñaõ thi aân cho ngöôøi, neân ngöôøi toû loøng kính troïng cha laø oâng Boõ (cha nuoâi), khieán

cha caøng caûm thöông ngöôøi, ñang khoán böôùc phong traàn. Hieän nay, quoác maãu vaãn coøn nôi Phuù

Quoác, beân mình ngöôøi vaéng veû, khoâng ai haàu haï. yù cha muoán gaû con cho ngöôøi sôùm hoâm an uûi, aét

con nhôø phaän ñöôïc cao sang, vinh hieån, con nghó theá naøo? Coâ gaùi thôû daøi, laéc ñaàu khoâng nhaän:

Chaúng neân ñaâu cha. OÂng Maäu hoûi: Sao vaäy? Ngaøi thöôøng toû daï raát tin yeâu cha. Vaû laïi, ngöôøi cuõng

thöôøng toû coù tình caûm vôùi con. Moät khi cha ñaùnh tieáng ñöa con chaàu haàu ngaøi, nhaân duyeân aét

thaønh töïu toát ñeïp, coù trôû ngaïi gì ñaâu? Ngöôøi con gaùi traû lôøi: Ñaønh raèng ngöôøi khoâng cheâ phaän con

thaáp heøn, nhöng tính ñeán chuyeän saùnh ñoâi vôùi ngaøi, coi sao cho phaûi? Baáy laâu con vaãn coù loøng

363

thöông ngaøi nhö anh em maø thoâi. Thaáy thaân phuï coù veû khoâng vui, coâ beøn noùi theâm: Vaû chaêng, ai

cuõng bieát cha con ta ñaõ heát loøng naâng ñôõ ngaøi trong côn khoán ñoán. AÁy laø moät nghóa cöû cao ñeïp,

neân giöõ cho troïn veïn cao caû. Neáu nay gaây theâm cuoäc nhaân duyeân chi cho khoûi thieân haï xaàm xì

baùn taùn laø cha con ta coá tình mua chuoäc caûm tình cuûa ngaøi, hoøng nhôø nhoûi veà sau. Nhö theá toån

thöông ñeán nghóa cöû cuûa cha ñaõ töøng thi thoá. Xin cha chôù giaän con, xeùt laò thaät chaúng neân ñaâu.

OÂng Maäu khoâng noùi gì theâm, nhöng coù veû phieàn muoän. Coøn coâ gaùi thì lui vaøo phoøng, naèm traên trôû,

khoâng nguû ñöôïc, neân choaøng daäy kheâu ngoïn ñeøn, ngoài traàm maëc saàu tö, taác loøng buoàn baõ voâ cuøng.

Töø aáy, coâ gaùi coá yù traùnh maët Nguyeãn AÙnh. Cha coâ raày baûo: Con khoâng thuaän thì thoâi, caàn gì phaûi

traùnh maët. Khoâng kheùo Nguyeãn AÙnh hieåu laàm, cha con ta coøn ra gì nöõa. Coâ gaùi noùi: Xin cha cöù

yeân loøng, con nguyeän giöõ sao cho Nguyeãn AÙnh seõ caûm phuïc cha con ta maõi maõi. Moät hoâm,

Nguyeãn AÙnh thình lình gaëp coâ, beøn nghieâng mình thi leã vaø noùi: Sao laâu nay hieàn muoäi ra chieàu uû

doät, chaúng buoàn haàu chuyeän cuøng ta nhö tröôùc? Coù ñieàu chi phieàn giaän ta chaêng? Khoâng ñôïi coâ

ñaùp, Nguyeãn AÙnh ñaõ noùi: Ta mang ôn thaân phuï hieàn muoäi raát nhieàu, suoát ñôøi chaúng daùm queân.

Hieàn muoäi coù bieát loøng ta chaêng? Ta vaãn haèng mong ñöôïc nghe caâu noùi tieáng cöôøi cuûa hieàn muoäi,

ta caûm thaáy saàu muoän chi laï! Sau khi nghe xong nhöõng lôøi naøy, coâ gaùi beøn giaû ñieân, thöôøng laáy

buøn, laáy loï boâi leân maët. Laïi laøm nhöõng ñieàu quaùi dò, toùc tai daõ döôïi, troâng daùng veû voâ cuøng thieåu

naõo. Nguyeãn AÙnh ngaån ngô, thaàm thöông tieác cho ñoùa hoa ñoàng noäi chaúng may lôït saéc phai

höông. Cha coâ cuõng khoâng hieåu thaâm yù cuûa coâ neân cuõng ñau loøng xoùt daï cho con gaùi mình baïc

phöôùc. Töø töø coâ gaùi trôû neân ñieân loaïn thaät söï, vaø beänh tình ngaøy caøng naëng cho ñeán khi coâ qua

ñôøi. nguyeãn AÙnh caøng laáy laøm thöông tieác. Veà sau, khi ñaõ leân ngoâi hoaøng ñeá chaúng nhöõng oâng

phong thöôûng cho OÂng Boõ Haäu raát troïng, maø cuõng truyeàn cho quan ñòa phöông xaây caát ngoâi moä

cuûa ngöôøi con gaùi raát ñaøng hoaøng. Tuy nhieân, coù saùch cho laø khoâng phaûi con gaùi oâng Boõ Haäu giaû

ñieân, maø khi ñoaøn thuyeàn ñi röôùc coâ ra choán haønh cung cuûa Nguyeãn AÙnh; thuyeàn ñi ñeán giöõa

ñöôøng thì ñeâm toái. Coâ gaùi ñaõ nhaûy xuoáng doøng soâng traàm mình maát tích!

(6) Ñi theo bôø raïch Nöôùc Xoaùy veà höôùng baéc ñoä hôn moät caây soá laø ñeán khu moä cuû OÂng Boõ. Khu moä

naèm ngoaøi meù ruoäng, treân khu ñaát gia ñình oâng Ba Vinh. Moä ñöôïc xaây baèng ñaù ong, treân moät goø

ñaát cao, goàm hai phaàn, vôùi voøng thaønh coù boán truï cao gaén buùp sen, böùc bình phong vaø phaàn moä

chính. Cheách veà beân phaûi khoaûng 10 meùt laø moä con gaùi oâng Boõ, daân gian goïi laø moä baø Hoaøng Coâ,

cuõng ñöôïc baèng ñaù ong, nhöng nhoû hôn moä OÂng Boõ.

(7) Vöông Hoàng Seån, Thuù Chôi Coå Ngoaïn, NXB TPHCM, 1990, tr. 238.

22) Nguyeãn Khaéc Thieäu (?-1813)

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp,

quyeån thöù 19, toå tieân Nguyeãn Khaéc Thieäu voán ngöôøi Quyù Huyeän, traán Thanh Hoùa,

sau di cö vaøo thaønh Gia Ñònh, cö nguï trong huyeän Taân Long, gia toäc cuûa oâng nhieàu

ñôøi theo Nho hoïc vaø laøm ngheà boác thuoác. OÂng moà coâi cha töø thôøi nieân thieáu, töø ñoù

oâng thôø meï chí hieáu. Naêm leân 13 tuoåi oâng theo hoïc vôùi thaày Voõ Tröôøng Toaûn, ñöôïc

thaày thöông yeâu nhö con ruoät. Naêm Maäu Thaân, 1788, sau khi Nguyeãn AÙnh taùi chieám

thaønh Gia Ñònh vaø laäp trieàu ñình taïi ñaây. Nhôø thaày Voõ Tröôøng Toaûn tieán cöû vôùi trieàu

ñình Gia Ñònh neân Thieäu ñöôïc cöû giöõ chöùc Thò Thö Vieän, sau ñöôïc boå laøm Noäi Thò

Thö Vieän.

Thaáy Nguyeãn Khaéc Thieäu laø ngöôøi coù chí maø laïi thanh lieâm chaùnh tröïc, neân

Nguyeãn AÙnh cöû oâng bí maät ñeán vuøng Kieán An ñeå xem xeùt noãi khoå cuûa daân chuùng vaø

364

naïn tham quan oâ laïi taïi ñoù. Nguyeãn Khaéc Thieäu coù moät ngöôøi chò theo choàng ñoåi ra

Quy Nhôn, khi meï oâng ñi thaêm laïi bò keït ñöôøng vì cuoäc chieán giöõa quaân Taây Sôn vaø

Nguyeãn AÙnh. OÂng beøn xin chuùa Nguyeãn ra Quy Nhôn tìm meï. Nguyeãn AÙnh nhaân ñoù

leänh cho oâng tìm caùch ôû laïi vuøng Khaùnh Hoøa ñeå xem xeùt tình hình. Khi oâng ra ñeán

nôi thì chò oâng ñaõ maát, meï oâng ñaõ veà vuøng Khaùnh Hoøa. OÂng ôû laïi Quy Nhôn khoaûng

möôøi böõa ñeå doï xeùt tình hình, roài quay veà Khaùnh Hoøa röôùc meï. Khi veà ñeán Gia Ñònh,

oâng baùo caùo chi tieát tình hình Quy Nhôn leân Nguyeãn AÙnh. Chuùa Nguyeãn heát söùc ngôïi

khen vaø boå oâng sang cô quan Haøn Laâm Vieän, roài sau laïi thaêng cho oâng laøm Tham

Luaän ñaïo Ñoâng Khaåu.

Naêm Kyû Muøi, 1799, oâng ñöôïc chæ huy haäu caàn, theo quaân ñi ñaùnh Quy Nhôn. OÂng

ñaõ ñoác thuùc vieäc vaän chuyeån quaân trang vaø quaân duïng ñeán vuøng Taân Quan ñeå saún

saøng caáp phaùt cho binh só. Sau khi veà Gia Ñònh, oâng laïi ñöôïc thaêng Tham Tri Boä

Coâng. Naêm Canh Thaân, 1800, Nguyeãn AÙnh giao phoù cho oâng ôû laïi thaønh Gia Ñònh ñeå

lo ñoác thuùc vieäc vaän chuyeån quaân löông quaân duïng cho binh só ñi ñaùnh Quy Nhôn,

Phuù Xuaân, vaø Baéc Haø. Naêm Taân Daäu, 1801, Nguyeãn Khaéc Thieäu cuøng vôùi quan Löu

Thuû Vónh Thanh laø Nguyeãn Vaên Thieäu laõnh leänh chuùa Nguyeãn sang Xieâm ñeå baùo tin

thaéng traän. Sau khi veà nöôùc, oâng ñöôïc giao cho chæ huy 2 chieán thuyeàn boïc ñoàng laø

Baèng Phi Thuyeàn vaø Phöôïng Phi Thuyeàn, chuyeân lo vaän chuyeån gaïo töø Quaûng Nam

vaøo Qui Nhôn.

Ñeán naêm Gia Long thöù 5, 1806, oâng ñöôïc boå sang laøm Tham Tri Coâng Boä. Naêm

1807, oâng ñöôïc sung laøm Ñeà Ñieäu Tröôøng Thi Baéc Thaønh, roài Ñeà Ñieäu Tröôøng Thi

Haûi Döông. Naêm 1808, oâng hôïp cuøng quan Tham Tri Nguyeãn Ñöùc Huyeân troâng coi

quaân só vaø thôï thuyeàn chuyeân lo vieäc xaây döïng caùc Vaên Thaùnh Mieáu vaø Quoác Töû

Giaùm. Naêm 1809, oâng ñöôïc vua Gia Long cöû ñeán troâng coi Nha Ñeâ Chaùnh, kieâm

Thuûy Sö Baéc Thaønh. Naêm 1811, khi Hieáu Khang Hoaøng Haäu(1)

qua ñôøi, oâng veà Hueá

baùi vieáng vaø baùo caùo töôøng taän tình hình Baéc Haø cho vua Gia Long. Sau ñoù vì meï

maát neân oâng xin pheùp veà chòu tang. Ñeán naêm 1813, oâng ñöôïc cöû giöõ chöùc Hoä Taøo Gia

Ñònh. OÂng maát vaøo cuoái naêm 1816, thoï 52 tuoåi.

Ghi Chuù:

(1) Hieáu Khang Hoaøng Haäu laø thaân maãu cuûa vua Gia Long, nguyeân laø con gaùi cuûa Dieãn Quoác Coâng

Nguyeãn Phuùc Trung.

23) Löu Phöôùc Töôøng (?-1819)

Hieän nay chuùng ta khoâng coù nhieàu tö lieäu veà Löu Phöôùc Töôøng, chæ bieát theo Quoác

Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp, quyeån thöù 27,

Löu Phöôùc Töôøng ngöôøi huyeän Bình Döông, tænh Gia Ñònh, ngaøy nay thuoäc TPHCM.

Theo Nguyeãn Vaên Haàu trong quyeån “Thoaïi Ngoïc Haàu vaø Nhöõng Cuoäc Khai Phaù

365

Mieàn Haäu Giang”, trong thôøi Nguyeãn sô, oâng ñaàu quaân vôùi chuùa Nguyeãn, ñaùnh nhau

vôùi nghóa binh Taây Sôn trong nhieàu naêm(1)

.

Theo Phan Khoang trong Vieät Söû Xöù Ñaøng Trong, luùc Nguyeãn AÙnh ñang laùnh naïn

beân Xieâm La, khi vua Vaïn Töôïng laø Chieâu AÁn sang trieàu coáng Xieâm La coù gheù laïi

thaêm Nguyeãn AÙnh, neân tröôùc khi cöû ñaïi binh ñaùnh Quy Nhôn, Vaøo thaùng 2, naêm Kyû

Muøi, 1799, Nguyeãn AÙnh sai Khaâm Sai Thoáng Binh Cai Cô Nguyeãn Vaên Thoaïi cuøng

vôùi Khaâm Sai Cai Ñoäi Löu Phöôùc Töôøng sung chöùc Chaùnh vaø Phoù söù, ñem quoác thö

sang Vaïn Töôïng, xin vua Vaïn Töôïng cho binh lính ñi xuyeân ñöôøng thöôïng ñaïo xuoáng

tænh Ngheä An ñeå ñaùnh Taây Sôn, hoã trôï cho thanh theá cuûa mình. Chuyeán coâng du cuûa

söù boä Nguyeãn Vaên Thoaïi-Löu Phöôùc Töôøng vaøo naêm Kyû Muøi, 1799 thaønh coâng vì

ñöôïc vua Chieâu AÁn nhaän lôøi, höùa raèng heã quaân Nguyeãn AÙnh ñaùnh Thuaän Hoùa thì

Vaïn Töôïng seõ ñaùnh Ngheä An.

Ñaàu naêm Canh Thaân, 1800, Cai Cô Nguyeãn Vaên Thoaïi cuøng vôùi Cai Ñoäi Löu

Phöôùc Töôøng töø Vaïn Töôïng trôû veà nöôùc. Sau khi maät taâu moïi vieäc, thaùng 8 naêm ñoù,

Nguyeãn AÙnh cöû Ñieån quaân Löu Phöôùc Töôøng caát quaân ñi tieáp trôï cho Khaâm Sai

Thöôïng Ñaïo Bình Taây töôùng quaân Nguyeãn Vaên Thoaïi ñaùnh Ngheä An. Nguyeãn AÙnh

cuõng chæ duï cho hai oâng phaûi hôïp binh vôùi Vaïn Töôïng ñeå ñaùnh Ngheä An. Vua Vaïn

Töôïng laø Chieâu AÁn sai töôùng Phaù Nhaõ Khu Boâ ñem 4.000 quaân keát hôïp vôùi Töôøng

xuoáng ñaùnh huyeän Höông Sôn vaø huyeän La Sôn. Ñoâ Ñoác Taây Sôn Nguyeãn Vaên Hieän

ôû thaønh Luïc Nieân vì coâ theá neân phaûi ñaàu haøng. Trong khi ñoù, töôùng Taây Sôn khaùc laø

Ñoâ Ñoác Nguyeãn Danh Laïc vaø Phoø Maõ Nguyeãn Vaên Trò ñeàu boû chaïy. Nguyeãn Vaên

Thoaïi sai ngöôøi mang bieåu veà baùo tin thaéng traän, neân Thoaïi ñöôïc Nguyeãn AÙnh göûi

thö khen ngôïi.

Ñeán muøa xuaân naêm Taân Daäu, 1801, töôùng Nguyeãn Vaên Thoaïi boãng döng rôøi boû

quaân nguõ trôû veà Gia Ñònh maø khoâng coù leänh trieäu hoài. Nguyeãn AÙnh cho raèng oâng

khoâng ñôïi leänh maø töï yù boû veà neân nghieâm traùch vaø giaùng oâng Thoaïi xuoáng laøm Cai

Ñoäi vaø cho ra quaûn suaát ñoäi Thanh Chaâu. Trong khi ñoù, Tham Quaân Leâ Vaên Chaâu

laâm beänh qua ñôøi trong vuøng röøng nuùi. Chæ coøn moät mình Ñieån Quaân Löu Phöôùc

Töôøng caàm ñaàu ñaïo quaân hoãn hôïp Vieät-Vaïn Töôïng tieáp tuïc ñaùnh Taây Sôn. Thaùng 8

naêm Taân Daäu, 1801, quaân ñoäi Nguyeãn AÙnh thu phuïc Phuù Xuaân. Veà phía vuøng thöôïng

ñaïo, sau nhöõng chieán thaéng lieân tuïc, Löu Phöôùc Töôøng tieán quaân veà ñaùnh chieám

Ngheä An, nhöng gaëp luùc thôøi tieát quaù xaáu, bieát khoâng theå ôû laâu nôi naøy ñöôïc, neân

Löu Phöôùc Töôøng duøng keá nghi binh, roài ruùt lui veà Nam baèng ñöôøng bieån(2)

.

Naêm 1802, Nguyeãn AÙnh chính thöùc laáy laïi ngoâi baùu töø tay aáu chuùa Taây Sôn, leân

ngoâi laáy hieäu laø Gia Long. Naêm Quí Hôïi, 1803, Löu Phöôùc Töôøng ñöôïc cöû giöõ chöùc

Cai Ñoäi. Sau ñoù, oâng laïi ñöôïc boå laøm Khaâm Sai Chöôûng Cô, roài Löu Thuû Quaûng

Bình. Ñeán thaùng Gieâng naêm Maäu Thìn, 1808, Löu Phöôùc Töôøng xin lui veà döôõng

beänh moät thôøi gian. Sau ñoù ra laøm Traán Thuû Kinh Baéc, roài laïi chuyeån trôû veà tieáp tuïc

laøm Löu Thuû Quaûng Bình. Cuøng naêm naøy, vua Gia Long cho ñoåi Hoaèng Traán Dinh,

töùc dinh Long Hoà cuõ, thaønh Vónh Thanh Traán. Ít laâu sau ñoù, Löu Phöôùc Töôøng ñöôïc

366

ñöa trôû veà mieàn Nam laøm Traán Thuû cuûa traán Vónh Thanh, nhöng khoâng roõ vaøo naêm

naøo, vaø caùc saùch Ñaïi Nam Lieät Truyeän cuõng nhö Ñaïi Nam Thöïc Luïc cuõng khoâng ghi

naêm naøo; tuy nhieân, ñeán naêm Quyù Daäu, 1813, Löu Phöôùc Töôøng ñöôïc vua Gia Long

giao cho nhieäm vuï xaây thaønh Vónh Long.

Ñeán thaùng Gieâng naêm Bính Tyù, 1816, nhaø vua laïi giao cho oâng nhieäm vuï tröïc tieáp

ñoác suaát xaây thaønh Chaâu Ñoác, vì nhaø vua cho raèng Chaâu Ñoác laø troïng traán cuûa coõi

Nam, phaûi ñaép ñoàn phoøng giöõ. Vaâng chæ, Löu Phöôùc Töôøng nghó raèng vieäc xaây thaønh

ñaép luõy baûo veä an ninh cho daân chuùng laø öu tieân haøng ñaàu, neân oâng ñaõ ngay laäp töùc

ñieàu ñoäng khoaûng 3.000 quaân daân raùo rieát ñaép thaønh vaø ñeán cuoái naêm ñoù thì hoaøn

thaønh. Theo Quoác Trieàu Chính Bieân Toaùt Yeáu, khoaûng thaùng 9 naêm Bính Tyù, 1816,

Nguyeãn Vaên Thoaïi töø chöùc Baûo Hoä Cao Mieân. Naêm 1816, oâng ñöôïc vua trieäu veà

Kinh roài sau ñoù laïi thay Nguyeãn Vaên Thoaïi laøm Baûo Hoä Chaân Laïp. Vua Gia Long

cho raèng vieäc baûo veä bieân thuøy laø heä troïng neân nhaø vua cuõng phong cho Töôøng laøm

Thoáng Cheá vaø caáp aán baûo hoä baèng ñoàng vaø cho troïn quyeàn(3)

. Ngoaøi ra, tröôùc khi leân

ñöôøng ñi Chaân Laïp, nhaø vua coøn cho pheùp oâng chieâu moä moät ñoäi noäi thuoäc ñi theo ñeå

sai khieán.

Tuy nhieân, sau khi Löu Phöôùc Töôøng leân ñeán Chaân Laïp thì thaùng 5 naêm Ñinh Söûu,

1817, Nguyeãn Vaên Thoaïi veà laøm traán thuû Vónh Thanh traán môùi vôõ leõ ra laø luùc oâng

coøn laøm Traán Thuû taïi ñaây, oâng ñaõ caäy quyeàn theá, thoâng ñoàng vôùi vieân Cai Baï Leâ Ñaéc

Taàn vaø vieân Kyù Luïc Nguyeãn Baù Baûo, baét daân phaûi ñoùng goùp tieàn cuûa, soá tieàn thu

ñöôïc laøm cuûa rieâng cho moãi ngöôøi leân ñeán vaøi vaïn quan baïc(4)

. Ñaõ theá, khi leân laøm

Baûo Hoä Chaân Laïp, oâng coøn dung tuùng cho thuoäc haï saùch nhieãu daân Cao Mieân. Moïi

chuyeän ñeàu ñöôïc baùo caùo roõ raøng veà cho vua Gia Long. Nhaø vua giao noäi vuï cho

quan thaønh Gia Ñònh ñem ra xeùt xöû(5)

. Sau ñoù, vua Gia Long ra leänh caùch chöùc Baûo

Hoä Cao Mieân vaø baét oâng giaûi veà Gia Ñònh.

Cuoái cuøng Löu Phöôùc Töôøng bò keát aùn xöû traûm taïi Gia Ñònh vaøo thaùng 2 naêm Kyû

Maõo, 1819. Sau khi xöû töû Löu Phöôùc Töôøng, Leâ Ñaéc Taàn vaø Traàn Baù Baûo, vua Gia

Long coøn ban duï cho quan vaø daân traán Vónh Thanh raèng: “Traán ngöôi tieáp giaùp bieân

phöông, laøm phieân lî cho Nhaø nöôùc; ñöông khi khôûi binh ñaùnh giaëc, traán ngöôøi laø moät

chieán tröôøng. Ta troïng vieäc yeân daân, cho neân khoâng daùm khinh suaát duøng ngöôøi dôû;

laâu nay maáy ngöôøi ty muïc, ta ñeàu löïa kyõ caøng laém. Ai ngôø boïn Phöôùc Töôøng rieâng boû

pheùp coâng, khoâng keå luaät nöôùc, toäi chuùng noù naëng hôn ñieàu trong luaät ñaõ ñònh. Khoâng

ngôø gian tham ñeán nhö theá! Ta nghó traán ngöôi gaëp maáy ngöôøi quan laïi ñoäc döõ, laáy

laøm thöông laém! Baây giôø tieàn cuûa daân coù theå traû ñöôïc, maø ñieàu khoå cuûa daân khoù cöùu

cho laïi; söùc quaân coù theå thö ñöôïc, maø loøng giaän cuûa daân chuùng khoân giaûi cho nguoâi.

Vieäc ñaõ ñeán nhö theá, chæ coù toû pheùp nöôùc ñeå nghieâm quan tröôøng, gieát ñöùa gian tham

ñeå cho yeân loøng daân maø thoâi. Nay boïn Phöôùc Töôøng ñaõ chòu toäi cheát cheùm, ta cuõng

ñaõ sai quan Toång Traán tòch kyù gia taøi traû laïi cho daân. Ta cuøng daân chuùng ngöôi giöõ

pheùp coâng. Nhaø nöôùc, chöa heà tha ñöùa gian ñeå haïi daân bao giôø. Vaäy neân baùo caùo cho

daân chuùng ngöôøi ñeàu hieåu yù ta(6)

.”

367

Tröôøng hôïp cuûa Löu Phöôùc Töôøng chæ laø moät tröôøng hôïp ñieån hình trong raát nhieàu

tröôøng hôïp quan laïi trieàu ñình nhaø Nguyeãn saùch nhieãu daân laønh voâ toäi. Ngoaøi ra, ôû

vuøng Ñaát Phöông Nam thôøi ñoù, coøn hai vuï aùn khaùc cuõng quan troïng nhö vuï Phöôùc

Töôøng, ñoù laø vuï Phoù toång traán Gia Ñònh thaønh Huyønh Coâng Lyù vaø cuûa Traán thuû thaønh

Phieân An Ñaøo Quang Lyù vaùo naêm 1820. Beân caïnh nhöõng anh huøng haøo kieät ñaõ laøm

raïng danh ñaát phöông Nam, thì Löu Phöôùc Töôøng, moät con daân ñaát phöông Nam,

nhöng ñaõ ñeå laïi moät veát nhô trong loøng daân Vónh Thanh Traán. Ngaøy tröôùc oâng cuõng

töøng ñaùnh ñoâng deïp Baéc, vaø cuoái cuøng cuõng giuùp cho Nguyeãn AÙnh giaønh giöït laïi

giang sôn töø tay AÁu Chuùa Taây Sôn. Khi ñaát nöôùc ñaõ lieàn moät daûi töø Baéc chí Nam thì

oâng coøn taän löïc xaây ñaép thaønh Vónh Long vaø Chaâu Ñoác ñeå baûo veä vuøng Ñaát Phöông

Nam. Tuy nhieân, raát tieác laø ñeán khi ñöôïc nhaø vua boå nhieäm laøm quan cai trò daân, laøm

baäc phuï maãu cuûa daân thì laïi quay ra haø hieáp vaø boùc loät daân laønh. Thaät ñaùng tieác vaø

ñaùng traùch laøm sao!

Ghi Chuù:

(1) Nguyeãn Vaên Haàu, Thoaïi Ngoïc Haàu vaø Nhöõng Cuoäc Khai Phaùp Mieàn Haäu Giang, NXB Xuaân Thu,

California, U.S.A., 1989, tr. 94-95.

(2) Ngoâ Gia Vaên Phaùi, Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, NXB Vaên Hoïc, 2006, tr. 398-399, coù ghi: “Sang

ñaàu thu naêm 1801, quan nhaø Nguyeãn laø Töôøng QUang Haàu vaâng chæ ra ñaùnh, ñeå quaáy roái traán

Ngheä An. Vieân Traán thuû traán aáy laø Nguyeãn Thaän sai töôùng ñoùn ñaùnh, quaân cuûa Thaän luoân bò thua.

Sau vaøi ngaøy, Töôøng Quang Haàu vì muøa luõ luït khoâng theå ôû laâu, beøn ñem thuyeàn cuõ caém ôû cöûa

soâng vuøng Höông Sôn, ñaàu vaø ñuoâi thuyeàn beän coû laøm hình quaân lính, cho maëc aùo giaùp caàm kích,

trong thuyeàn laïi cho thaép vaøi ñóa ñeøn ñeå cho quaân Taây Sôn nghi ngôø, roài nhaân luùc ñeâm toái ñem

quaân ban3 boä cöôõi thuyeàn nheï xuoâi doøng xuoáng phía ñoâng, ra cöûa Nam Giôùi, vöôït bieån maø veà

Nam. Ñeán khi quaân Taây Sôn bieát thì quaân cuûa Töôøng Quang Haàu ñaõ ñi ñöôïc hai ngaøy roài.” Tuy

nhieân, theo thieån yù, coù leõ quaân binh cuûa Löu Phöôùc Töôøng ñaùnh traän taïi vuøng nuùi non naøy ñaõ laâu,

löông thöïc caïn daàn, binh lính nhieàu ngöôøi maéc beänh, chæ sôï quaân Taây Sôn ôû ñòa phöông vôùi ñaày ñuû

löông thöïc vaø vuõ khí, laïi quen vôùi sôn lam chöôùng khí. Vì sôï seõ bò toån thaát naëng neân Töôøng cho

leänh nghi binh vaø lui quaân moät caùch an toaøn.

(3) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Quoác Trieàu Chính Bieân Toaùt Yeáu, Toång Taøi Cao Xuaân Duïc, NXB

Thuaän Hoùa, 1998, tr. 126.

(4) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chính Bieân, Sô Taäp, Löu Phöôùc Töôøng,

quyeån 27, tôø 14b vaø 15a.

(5) Nguyeãn Vaên Haàu, Thoaïi Ngoïc Haàu vaø Nhöõng Cuoäc Khai Phaùp Mieàn Haäu Giang, NXB Xuaân Thu,

California, U.S.A., 1989, tr. 156.

(6) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Quoác Trieàu Chính Bieân Toaùt Yeáu, Toång Taøi Cao Xuaân Duïc, NXB

Thuaän Hoùa, 1998, tr. 138.

24) Nguyeãn Vaên Thaønh (1758-1817)

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp,

quyeån 21, Nguyeãn Vaên Thaønh laø moät trong nhöõng khai quoác coâng thaàn coù coâng baäc

nhöùt vaøo thôøi Nguyeãn sô. OÂng laø ngöôøi ñaõ theo Nguyeãn AÙnh ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu

368

coøn boân taåu treân vuøng ñaát phöông Nam cho ñeán khi vò chuùa naøy ñöôïc leân ngoâi vua.

Nguyeãn vaên Thaønh sinh ngaøy 13 thaùng 11 naêm Maäu Daàn, 1758, voán ngöôøi xaõ Baùc

Voïng, toång Phuù OÁc, huyeän Quaûng Ñieàn, phuû Trieäu Phong, tænh Thöøa Thieân. Veà sau

naøy, noäi toå 4 ñôøi tröôùc cuûa oâng laø oâng Nguyeãn vaên Toaùn ñaõ ñöa caû gia ñình dôøi cö

vaøo Traán Phieân An trong ñaát Nam Kyø. Ñeán ñôøi noäi toå Nguyeãn Vaên Tính laïi dôøi ñeán

ñònh cö ôû Bình Hoøa, roài ñeán ñôøi cha oâng laø Nguyeãn Vaên Hieàn laïi quay trôû veà Gia

Ñònh.

Nguyeãn Vaên Thaønh coù daùng veû khoâi ngoâ ñænh ñaït, dieän maïo laïi ñeïp ñeõ, tính tình

nghieâm nghò, voõ ngheä cao cöôøng. Laïi theâm, thuôû thieáu thôøi, oâng ñöôïc gia ñình cho aên

hoïc raát chu ñaùo, vì theá maø luùc môùi 15 tuoåi oâng ñaõ tinh thoâng Haùn hoïc. Chính nhôø vaäy

maø oâng ñaõ trôû thaønh moät trong nhöõng töôùng laõnh coù kieán thöùc uyeân thaâm hôn caû cuûa

Nguyeãn AÙnh. Naêm 1773, trong khi nghóa quaân Taây Sôn ñang truy luøng Nguyeãn AÙnh

treân vuøng ñaát phöông Nam, luùc ñoù Nguyeãn Vaên Thaønh vöøa môùi 15 tuoåi, nhöng cha

oâng vaø oâng ñaõ bieát ñoùn laáy thôøi cô, laáy danh nghóa laø baûo veä thoân xoùm, töï ñöùng ra

chieâu moä nghóa só gaàn caû ngaøn ngöôøi(1)

, sau ñoù oâng hôïp taùc vôùi Ñoã Thaønh Nhaân. Cuoái

cuøng oâng cuøng cha mình laø oâng Nguyeãn Vaên Hieàn theo phoø Nguyeãn AÙnh, choáng laïi

nghóa binh Taây Sôn. Sau khi cha oâng qua ñôøi, oâng vaãn tieáp tuïc theo phoø Nguyeãn AÙnh

vaø ñaõ toû ra laø moät trong nhöõng caän töôùng tin caäy nhaát cuûa Nguyeãn AÙnh. Trong thôøi

gian oâng phuïc vuï döôùi tröôùng Nguyeãn AÙnh taïi thaønh Gia Ñònh, oâng ñaõ toû ra laø moät

trong nhöõng töôùng só taøi ba trong nhoùm nhöõng haøo kieät ñaát phöông Nam vaøo haäu baùn

theá kyû thöù XIX, vì chaúng nhöõng oâng coù taøi voõ ngheä xuaát chuùng, maø vaên taøi cuûa oâng

thôøi ñoù döôùi tröôùng cuûa Nguyeãn AÙnh khoâng moät ai coù theå saùnh baèng. Chính vì theá maø

khi môùi ngoaøi tuoåi ñoâi möôi, Nguyeãn Vaên Thaønh ñaõ trôû thaønh caùnh tay ñaéc löïc vaø tín

caån nhaát cuûa Nguyeãn AÙnh.

Sau nhieàu laàn bò Taây Sôn ñaùnh baïi vaø truy ñuoåi treân vuøng ñaát phöông Nam, naêm

1784, Nguyeãn AÙnh coù yù muoán caàu vieän vôùi Xieâm La. Vì nhaän thöùc roõ ñöôïc vieäc caàu

vieän Xieâm La ñem quaân veà daøy xeùo ñaát nöôùc laø baát lôïi cho chính nghóa vaø daân toäc,

neân khi Nguyeãn AÙnh sang Xieâm caàu vieän, oâng ñaõ nhieàu laàn khuyeân can, nhöng cuõng

khoâng ngaên ñöôïc yù ñònh cuûa Nguyeãn AÙnh. Vì moäng baù ñoà vöông, muoán giaønh giöït laïi

giang san, neân Nguyeãn AÙnh ñaõ baát chaáp thuû ñoaïn, baát chaáp lôøi khuyeân can cuûa caùc

baäc trung thaàn. Chính vì vaäy maø Nguyeãn AÙnh ñaõ ñeå laïi moät veát nhô muoân thuôû trong

lòch söû Vieät Nam vôùi caûnh hôn 300 chieán thuyeàn vaø 50 ngaøn quaân thuûy boä Xieâm La

qua hoaønh haønh taøn phaù caû vuøng ñaát phöông Nam, gaây khoâng bieát bao nhieâu laø caûnh

cöôùp boùc, haõm hieáp, cheát choùc, vaø ñau thöông cho daân chuùng thôøi ñoù.

Naêm Bính Ngoï, 1786, Nguyeãn Vaên Thaønh cuøng Leâ Vaên Quaân giuùp quaân Xieâm La

ñaùnh tan quaân Mieán Ñieän ôû vuøng Saùi Naëc, treân ñaát Xieâm La, vua Xieâm raát thaùn

phuïc. Khi chieán thaéng trôû veà, Nguyeãn Vaên Thaønh ñöôïc vua Xieâm La ngheânh ñoùn vaø

taï ôn vôùi ñuû thöù. Khi ñoù Nguyeãn AÙnh hoïp chö töôùng laïi ñeå baøn vieäc caàu vieän söï giuùp

ñôõ cuûa Xieâm La. Nguyeãn Vaên Thaønh taâu raèng: “Vua Thieáu Khang chæ moät löõ coøn

döïng ñöôïc cô ñoà nhaø Haï. Ta nuoâi söùc maïnh maø thöøa choã sô hôû thì vieäc coù theå laøm

369

ñöôïc, lính Xieâm taøn ngöôïc, khoâng neân nhôø hoï giuùp ñôõ, neáu nhôø binh löïc hoï maø thaønh

coâng coù söï lo sau, khoâng baèng cöù yeân tónh ñeå chôø cô hoäi laø hôn(2)

.” Nguyeãn AÙnh cho

laø phaûi, neân ngay luùc ñoù vieäc caàu vieän Xieâm La beøn thoâi. Naêm AÁt Tî, 1785, sau traän

ñaïi baïi ôû Myõ Tho, vaøo naêm Ñinh Muøi, 1787, saùch Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chính Bieân

coù ghi: Sau traän ñaùnh Myõ Tho, quaân ta thaát lôïi. Hoaëc coù ngöôøi baûo Thaønh veà aån queâ

nhaø ñeå ñôïi thôøi cô. Thaønh noùi raèng: “Nghóa caû vua toâi soáng cheát vaãn theo ñi, söï thaønh

baïi nhôø trôøi, ta ñoaùn tröôùc sao ñöôïc, vaø nhaân bò quôû maø ñi, nhaân thua maø troán laø phaûn

phuùc, tieàn nhaân ta khoâng laøm theá(3)

.”

Daãu bieát Nguyeãn AÙnh khoâng coù chaùnh nghóa, nhöng vì quan nieäm trung quaân aùi

quoác thôøi phong kieán ñaõ khieán cho Nguyeãn Vaên Thaønh cuõng nhö ña soá haøo kieät ñaát

phöông Nam vaãn ñi theo Nguyeãn AÙnh ñaùnh phaù nghóa binh Taây Sôn. Ngay nhö

Nguyeãn Vaên Thaønh, oâng ñaõ ba laàn keùo quaân töø Gia Ñònh ra ñaùnh thaønh Quy Nhôn.

Daãu bieát söùc mình khoâng ñöông cöï laïi noåi duõng töôùng Traàn Quang Dieäu cuûa Taây Sôn,

nhöng vì loøng trung vôùi Chuùa, daãu cheát cuõng khoâng maøng. Trong caùch toå chöùc quaân

ñoäi cuûa Nguyeãn AÙnh thôøi ñoù bao goàm Taû Quaân, Höõu Quaân, Tieàn Quaân, Haäu Quaân,

thì Nguyeãn vaên Thaønh ñöôïc phong laøm Khaâm Sai Tieàn Quaân Chöôûng Cô. Söï theå

khoâng may cho ñaát nöôùc Vieät Nam khi hoaøng ñeá Quang Trung Nguyeãn Hueä baêng haø

vaøo naêm 1792. AÁu Chuùa Taây Sôn laø Quang Toaûn, khoâng caùch chi coù theå ñöông ñaàu

vôùi moät ngöôøi nhieàu möu moâ vaø thuû ñoaïn nhö Nguyeãn AÙnh. Theâm vaøo ñoù, Nguyeãn

AÙnh laïi baát chaáp thuû ñoaïn nhaèm ñaït ñöôïc cöùu caùnh, ngay caû thuû ñoaïn röôùc ngoaïi

bang veà daøy xeùo ñaát nöôùc, Nguyeãn AÙnh cuõng khoâng töø. Nguyeãn AÙnh laø moät trong

nhöõng oâng hoaøng Vieät Nam coù kyû luïc veà vieäc caàu vieän ngoaïi bang. Khi caàu vieän vôùi

Phaùp, oâng ñaõ khoâng ngaàn ngaïi giao ñöùa con trai lôùn cuûa mình laø Hoaøng töû Caûnh cho

Baù Ña Loäc ñem sang Phaùp laøm con tin, nhöng vieäc khoâng thaønh, oâng laïi quay sang

caàu vieän vôùi Xieâm La ñem ñaïi quaân qua daøy xeùo queâ höông. Tuy nhieân, ñaïo quaân

xaâm laêng naøy cuõng bò Nguyeãn Hueä ñaùnh cho tan taùc taïi vuøng Raïch Gaàm Xoaøi Muùc.

Sau khi quaân Thanh, do söï caàu cöùu cuûa Leâ Chieâu Thoáng, keùo qua chieám ñoùng caùc

tænh phía Baéc Vieät Nam tröôùc khi tieán chieám Thaêng Long, Nguyeãn AÙnh laïi cho ngöôøi

sang caàu vieän vôùi Thanh trieàu vôùi yù ñònh laø khi Nguyeãn Hueä ñang baän lo ñoái phoù vôùi

quaân Thanh ôû maët Baéc, thì vôùi söï trôï giuùp cuûa nhaø Thanh, Nguyeãn AÙnh seõ ñaùnh thoác

ra Quy Nhôn vaø Phuù Xuaân. Nhöng khoâng may cho Nguyeãn AÙnh, söù ñoaøn ñi caàu vieän

bò baõo toá doïc ñöôøng neân Nguyeãn AÙnh khoâng thöïc hieän ñöôïc giaác mô cuûa mình vaøo

naêm 1789.

Naêm Kyû Muøi 1799, Nguyeãn AÙnh cöû Nguyeãn Vaên Thaønh laøm Tieát Cheá, chæ huy

traän ñaùnh vaøo thaønh Quy Nhôn. Cuøng chæ huy trong traän ñaùnh naøy coøn coù Leâ Vaên

Duyeät, Toáng Vieát Phuùc vaø Leâ Chaát. Tuy nhieân, traän ñaùnh chieám Quy Nhôn bò trì

huôûn vì coù söï xích mích giöõa Nguyeãn Vaên Thaønh vaø Leâ Vaên Duyeät(4)

. Chính vieäc

xích mích naøy ñaõ ñöa ñeán moät thaûm traïng cho gia ñình Nguyeãn Vaên Thaønh. Naêm Taân

Daäu, 1801, Nguyeãn Vaên Thaønh ñaõ ñöôïc thaêng ñeán chöùc Khaâm Sai Tieàn Quaân

Chöôûng Cô, Bình Taây Ñaïi Töôùng Quaân, töôùc Quaän Coâng. OÂng laø ngöôøi hieåu bieát ñaïi

370

theå, ôû trong chö töôùng, vua neå troïng Thaønh hôn caû, vì theá maø baát kyø vieäc lôùn hay nhoû

ñeàu hoûi yù Thaønh ñeå quyeát ñoaùn. Moãi khi oâng tôùi chaàu vua, vua cho pheùp oâng ngoài

thong dong ñeå hoûi han, oâng cuõng ñem heát söùc hieåu bieát cuûa mình ra maø giuùp vua giuùp

nöôùc. Moïi vieäc töø tình hình ngoaøi bieân, söï ñau khoå cuûa daân, keá hoaïch nöôùc nhaø, quaân

söï, vaân vaân, heã bieát ñieàu gì laø noùi heát ñieàu aáy, raát laø höõu duïng ñoái vôùi vua Gia Long.

Veà taøi ñieàu binh khieån töôùng, Nguyeãn Vaên Thaønh laø vò töôùng raát caån thaän, tröôùc khi

khôûi binh oâng ñeàu phaân tích kyõ löôõng nhöõng ñieåm maïnh yeáu cuûa ta vaø ñòch roài môùi

quyeát ñònh neân tieán hay neân lui, neân luùc naøo söï toån thaát trong ñoäi quaân cuûa oâng cuõng

raát ít.

Sau khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi laáy hieäu laø Gia Long vaøo naêm Nhaâm Tuaát 1802,

nhaø vua beøn boå nhieäm Nguyeãn Vaên Thaønh ra laøm Toång Traán Baéc Thaønh(5)

. ÔÛ chöùc

vuï naøy, Nguyeãn Vaên Thaønh thay maët trieàu ñình cai quaû heát mieàn Baéc. Nhaø vua ban

cho oâng saéc aán trong ngoaøi möôøi moät traán cuûa mieàn Baéc ñeàu thuoäc döôùi quyeàn Toång

Traán caû, caùc vieäc truaát nhaéc quan laïi, xöû quyeát vieäc aùn, ñeàu ñöôïc tuøy nghi laøm vieäc,

cuõng gioáng nhö vò Toång Traán Gia Ñònh cai quaûn heát caû mieàn Nam. Nhôø taøi kinh bang

teá theá cuûa oâng maø chæ trong voøng maáy naêm, ñaát Baéc Thaønh ñöôïc an cö laïc nghieäp.

Vaøo thaùng Chaïp naêm Nhaâm Tuaát, 1802, taïi Thuaän Hoùa, Nguyeãn Vaên Thaønh ñöùng

chuû teá ôû buoåi leã truy ñieäu caùc töôùng só traän vong trong cuoäc chieán giöõa Nguyeãn AÙnh

vaø Taây Sôn. Vua Gia Long ñaõ giao cho oâng soaïn baøi “Vaên Teá Töôùng Só Traän Vong”,

luùc teá oâng ñoïc baøi vaên naøy, laáy caùi caûm tình cuûa moät vò voõ töôùng maø giaûi baøy coâng

traïng anh huøng cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ quaù coá, thoå loä taám loøng thöông tieác cuûa ngöôøi coøn

laïi, lôøi vaên thoáng thieát, gioïng vaên huøng hoàn, ñaây laø moät tuyeät taùc vaên chöông cuûa neàn

vaên hoïc Vieät Nam hoài ñaàu theá kyû thöù XIX. Töông truyeàn, khi Nguyeãn Vaên Thaønh

ñoïc baøi vaên teá, thì chung quanh leã ñaøi maây muø khoùi noåi, vang voïng tieáng göôm ñao

chaùt chuùa vaø tieáng ngöïa hí vang reàn. Treân khoâng trung, töøng luoàng gioù rít ngang leã

ñaøi, nghe mô hoà nhö tieáng than vaõn nhôù thöông laãn tieáng chaân ngöôøi raàm raäp ñi qua.

Khi baøi vaên teá vöøa keát thuùc thì trôøi quang maây taïnh laïi nhö cuõ, caûnh vaät trôû neân yeân

tónh nhö cuõ. Caùc baäc kyø laõo noùi ñaây laø oan hoàn cuûa bao nhieâu binh lính vaø löông daân

ñaõ boû mình trong chieán traän, linh hieån veà nghe baøi vaên teá giaûi oan cho hoï.

Muøa heø naêm Giaùp Tyù, 1804, Toång Traán Nguyeãn Vaên Thaønh ñöùng ra troâng coi vieäc

xaây döïng laïi thaønh Thaêng Long. Coâng trình naøy hoaøn thaønh vaøo muøa thu naêm AÁt Söûu,

1805(6)

. Song song vôùi vieäc xaây döïng thaønh trì, Nguyeãn Vaên Thaønh cuõng laõnh meänh

trieàu ñình ñöùng ra troâng coi vieäc tu boå laïi Vaên Mieáu Quoác Töû Giaùm, döïng theâm Khueâ

Vaên Caùc(7)

. Ñaây laø moät kieán truùc coù giaù trò ñoäc ñaùo veà khía caïnh vaên hoùa vaø myõ

thuaät. Kieán truùc ñöôïc ñaët ôû cöûa Nghi Moân vaø chính taïi ñaây haèng naêm vaøo caùc muøa

Xuaân vaø muøa Thu, choïn ra hai ngaøy Ñinh, leänh cho quan laïi ñeán cuùng teá, laïi laáy boán

thaùng giöõa caùc muøa Xuaân, Haï, Thu, Ñoâng ñeå toå chöùc khaûo thí hoïc troø.

Daàu laø moät voõ töôùng, Nguyeãn Vaên Thaønh laïi raát gioûi veà vaên hoïc, neân oâng raát coi

troïng vieäc hoïc haønh thi cöû. Cuõng trong naêm Giaùp Tyù, 1804, oâng daâng sôù leân vua Gia

Long, taâu raèng: “Hieän nay thaùnh thöôïng löu yù ñaøo taïo nhaân taøi, chia ñaët ñoác hoïc, reøn

371

ñuùc hoïc troø, ñeå coáng hieán cho ñaát nöôùc. Ñoù thöïc laø cô hoäi lôùn ñeå söûa ñoåi phong tuïc

vaø taïo ra nhaân taøi cho ñaát nöôùc. Nhöng söï daïy doã môùi baét ñaàu thì vaên khoa cöû neân coù

kieåu maãu ñeå laøm khuoân pheùp cho hoïc troø. Vaäy xin chuaån ñònh quy taéc hoïc haønh,

khieán cho ngöôøi daïy laáy ñoù maø daïy hoïc troø vaø hoïc troø laáy ñoù laøm chuyeân nghieäp ñeå

cho giaûng daïy khaûo khoùa laáy ñoù maø theo.” Vua Gia Long lieàn chuaån lôøi taáu.

Cuõng trong naêm Giaùp Tyù, 1804, Nguyeãn Vaên Thaønh ñaõ noã löïc thoáng nhaát caùch caân

ño ôû caùc traán Baéc Thaønh. Ñoàng thôøi, oâng coøn cho ñuùc thöôùc ñaïc ñieàn ñöôïc duøng töø

Quaûng Bình trôû voâ Nam vaø thöôùc Kinh ñöôïc duøng töø Ngheä An trôû ra Baéc. Sau ñoù, vaøo

naêm 1806, Nguyeãn vaên Thaønh ñöôïc trieäu hoài veà Hueá ñeå thoáng laõnh Trung Quaân. Nhôø

taøi hoïc vaán uyeân baùc neân trong thôøi gian ôû Kinh ñoâ Hueá, Nguyeãn Vaên Thaønh ñöôïc cöû

laøm Toång Taøi troâng nom vieäc tröôùc taùc quoác söû vaø luaät leä(8)

. Luùc naøy laø luùc Nguyeãn

Vaên Thaønh ñöôïc vua Gia Long giao cho nhieäm vuï soaïn thaûo boä luaät cho trieàu

Nguyeãn.

Naêm Bính Daàn, 1806, sau khi Nguyeãn Vaên Thaønh xem xeùt kyõ löôõng nguoàn goác

ñöôøng bieân giôùi phía Baéc döïa vaøo ñòa dö töø thuôû tröôùc, ñaõ daâng sôù leân vua Gia Long

xin ñöa thö vaø cöû ngöôøi baøn baïc vôùi phía nhaø Thanh ñeå vaïch roõ ñòa giôùi hai nöôùc, duø

Gia Long chöa quyeát ñònh, ñeán muøa ñoâng naêm aáy, khi vaøo kinh chaàu, Nguyeãn Vaên

Thaønh ñaõ daâng baûn ñoà noäi ngoaïi 11 traán vaø caùc phuû, chaâu, huyeän, taát caû goàm 164

baûn. Naêm Kyû Tî, 1809, gaëp luùc Baéc Thaønh daân ñoùi, Nguyeãn Vaên Thaønh daâng sôù taâu:

“Nöôùc laáy daân laøm goác, daân laáy aên laøm ñaàu. Sau khi caùc traán bò thieân tai, nhaân daân

ngaøy caøng ñoùi laém, xin baøn caùch phaùt chaån vaø cho vay ñeå ñôõ tuùng ngaët cho daân.” Vua

Gia Long nghe theo vaø cho thi haønh y theo lôøi oâng ñeà nghò.

Naêm Canh Ngoï, 1810, vua Gia Long trieäu hoài oâng veà Kinh, laõnh aán Trung Quaân,

roài ñöôïc cöû giöõ chöùc Toång Taøi cuøng vôùi Vuõ Trinh vaø Traàn Höïu soaïn boä Hoaøng Vieät

Luaät Leä, coøn ñöôïc goïi laø boä luaät Gia Long. Vieäc bieân soaïn boä Hoaøng Vieät Luaät Leä

baét ñaàu töø thaùng 2 naêm 1811 vaø ñeán thaùng 8 naêm 1812 thì hoaøn taát. Boä luaät goàm coù

hai phaàn, chia laøm 22 quyeån, coù taát caû 398 ñieàu, ñöôïc vua Gia Long pheâ chuaån vaø

ban haønh vaøo naêm 1812, ñeán naêm 1815 ñöôïc khaéc in. Hoaøng Vieät Luaät Leä laø boä luaät

hoaøn chænh nhaát thôøi baáy giôø. Tröôùc khi ban haønh boä luaät naøy, Nguyeãn Vaên Thaønh coù

daâng sôù taâu leân vua Gia Long, trong sôù oâng trình baøy veà vieäc: “Ñaët laïi quy taéc khoan

hoàng vaø thöôûng phaït. Khi xem ñeán luaät trieàu Thanh, ñöùc thaùnh thöôïng nhaän thaáy ñoù

laø boä luaät goàm ñuû caùc saéc luaät cuûa caùc trieàu tröôùc, neân ban saéc chæ daïy caùc quan ñem

ra baøn baïc, xem xeùt cuøng haï thaàn, ngoû haàu choïn laáy nhöõng gì khaû dó soaïn thaønh boä

luaät rieâng ñeå duøng trong nöôùc... Saùch ñaõ daïy: Tröøng phaït ñeå veà sau khoâng coøn phaûi

tröøng phaït nöõa; ñaët ra toäi hình ñeå veà sau khoâng coøn phaûi duøng ñeán toäi hình nöõa. Ñieàu

ñoù haù chaúng phaûi laø ñieàu maø ñöùc thaùnh thöôïng haèng mong muoán hay sao?(9)

” Luùc

naøy, Nguyeãn Vaên Thaønh vaãn coøn ñang tieáp tuïc bieân soaïn boä Quoác Trieàu Thöïc Luïc.

Khi coâng vieäc ñang daàn ñi vaøo oån ñònh thì söï kieän 1817 xaûy ra daãn ñeán caùi cheát cuûa

Nguyeãn Vaên Thaønh. Maõi ñeán hôn 4 naêm sau, coâng vieäc bieân soaïn coâng trình bieân

soaïn naøy môùi ñöôïc tieáp tuïc döôùi thôøi vua Minh Maïng. Phaûi noùi Nguyeãn Vaên Thaønh

372

ñaõ goùp coâng khoâng nhoû trong vieäc bieân soaïn Hoaøng Vieät Luaät Leä vaø Quoác Trieàu

Thöïc Luïc, hai coâng trình vaên hoùa quan troïng nhaát cuûa trieàu Nguyeãn.

Vaøo naêm Taân Muøi 1811, caùc quan Ñaëng Traàn Thöôøng vaø Nguyeãn Gia Caùt phaïm

toäi, vua Gia Long giao cho trieàu thaàn nghò toäi. Nguyeãn Vaên Thaønh cho raèng Ñaëng

Traàn Thöôøng vaø Nguyeãn Gia Caùt quaû laø coù toäi, nhöng xeùt veà coâng thì cuõng coù nhieàu,

neân ñaùng ñöôïc laáy coâng buø toäi. Tuy nhieân, Gia Long laïi cho raèng Thaønh beânh vöïc

cho keû coù toäi, neân ra leänh xöû phaït Thaønh 3 con traâu.

Thaùng Gieâng Nhaâm Thaân, 1812, Tieàn quaân Nguyeãn Vaên Thaønh ñöôïc sung chöùc

Toång Taøi trong vieäc bieân soaïn Quoác Trieàu Thöïc Luïc. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi laø vaøo

naêm Bính Daàn, 1806, Nguyeãn Vaên Thaønh ñaõ ñöôïc cöû laøm Toång Taøi troâng nom vieäc

tröôùc taùc quoác söû vaø luaät leä. Luùc naøy, Nguyeãn Vaên Thaønh beøn daâng sôù leân vua Gia

Long xin keùn choïn theâm Nho thaàn ñeå sung vaøo Söû Cuïc, vaø ñöôïc vua Gia Long chaáp

thuaän ñeå thöïc hieän vieäc San Ñònh Quoác Söû.

Ñeán giöõa naêm Nhaâm Thaân 1812, Gia Long tuaàn du xem xeùt ñaát ñai ñeå ñaët Sôn

Laêng, caùc vua trieàu Nguyeãn thöôøng choïn ñaát xaây laêng taåm khi coøn sinh thôøi. Sôn

Laêng laø teân laêng cuûa vua Gia Long. Luùc naøy coù Hoaøng töû Ñaûm vaø nhieàu caän thaàn ñi

theo. Khi ñaøo huyeät, khi thaáy ñaát seùt nguõ saéc, Gia Long cuøng caùc quan khaùc raát vui

möøng, rieâng Nguyeãn Vaên Thaønh khoâng noùi gì. Gia Long hoûi thì Thaønh ñaùp: “Ñaát taùng

thaân maãu cuûa haï thaàn cuõng coù 5 maøu nhö vaäy, maø laïi coøn ñeïp hôn nöõa kìa!” Nghe lôøi

naøy, Gia Long im laëng khoâng vui, trong khi trieàu thaàn toû veû khoù chòu. Nguyeãn Vaên

Thaønh beøn noùi tieáp: “Gaàn ñaây, ôû xöù Chieâm EÂ coù huyeät ñaát raát toát.” Phaïm Vaên Nhaân

beøn noùi: “OÂng ñaõ bieát coù huyeät toát nhö vaäy, taïi sao laïi khoâng taâu leân Thaùnh thöôïng?”

Nguyeãn Vaên Thaønh beøn noùi: “Ñaát aáy tuy toát, nhöng khoâng neân taùng, vì heã taùng vaøo

theá naøo cuõng bò seùt ñaùnh.” Gia Long nghe ñöôïc laáy laøm khoù chòu, trong khi Hoaøng töû

Ñaûm, sau naøy laø vua Minh Maïng, noùi vôùi Thaønh raèng: “Taây Sôn laø luõ tieám nguïy môùi

bò seùt ñaùnh vaøo maû, chöù Thaùnh minh ñöôïc trôøi giuùp, laøm gì coù chuyeän aáy. Tröôùc maët

vua sao ngöôi daùm noùi nhö vaäy?” Thaønh bieát mình ñaõ noùi lôõ lôøi neân laëng leõ lui ra.

Treân ñöôøng veà trieàu, Thaønh laïi noùi vôùi vua Gia Long: “Phía Taây Baéc coù caàu voàng 7

maøu ñaáu nhau. Ñoù chính laø ñieàm baùo cuûa trôøi.” Gia Long toû ra giaän döõ vì nhöõng lôøi

noùi khích baùc quaù ñaùng cuûa Thaønh. Vaø ñaây cuõng chính laø ñaàu moái cuûa tai hoïa giaùng

xuoáng gia ñình cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh veà sau naøy.

Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân, naêm Quyù Daäu, 1813, trong moät truyeàn duï

cuûa trieàu ñình coøn ghi: “Quaân ta giao tranh, ñaùnh ba traän thaéng ba traän, tuy chöa baét

heát ñöôïc quaân ñòch nhöng cuõng laø toaøn thaéng. Ñoù thöïc laø do ñaïi töôùng gioûi caàm quaân

vaø caùc quaân vui theo meänh leänh. Naêm naøy, vì thaáy roõ ñöôïc vò trí chieán löôïc quan

troïng cuûa Ñaø Naúng töø tröôùc, neân trieàu ñình nhaø Nguyeãn ñaõ cho ño ñaïc cöûa bieån cuûa

thaønh phoá naøy, keát hôïp vôùi vieäc veõ baûn ñoà vaø boá trí thuûy quaân. Nguyeãn Vaên Thaønh

ñöôïc vua Gia Long cöû ñi laäp phaùp ñaøi Ñieän Haûi vaø ñaøi An Haûi hai beân taû höõu soâng

Haøn, ôû vuøng giaùp vôùi bieån, ñeå kieåm soaùt thuyeàn beø ra vaøo vaø traán giöõ Ñaø Naúng(10)

.”

373

Veà sau, trieàu ñình cho raèng caùc phaùo ñaøi naøy coù thaønh trì, traán giöõ vöõng vaøng bôø bieån

Myõ Kheâ, khaùc haún nhöõng phaùo ñaøi khaùc neân ñaëc caùch cho goïi laø thaønh An Haûi.

Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, trong thôøi gian Nguyeãn AÙnh coøn ñang boân taåu laån traùnh

nghóa binh Taây Sôn thì Nguyeãn Vaên Thaønh laø moät trong nhöõng khai quoác coâng thaàn

maø Nguyeãn AÙnh tin caäy nhaát. Ñeán khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vua thì Nguyeãn Vaên

Thaønh laø moät trong soá raát ít khai quoác coâng thaàn coù may maén ñi leân ñeán toät ñænh hoaïn

loä. Tuy nhieân, moät khi Gia Long ñaõ leân ngoâi vua, chính choã Thaønh ñöôïc tin caäy vaø

xem nhö ngöôøi thaân trong hoaøng toäc naøy ñaõ khieán cho Gia Long ngaøy caøng khoù chòu

veà oâng, vaø cuõng chính ñieàu naøy ñaõ khieán cho Nguyeãn Vaên Thaønh phaûi chòu nhieàu cay

ñaéng tuûi nhuïc vaø oan khuaát veà sau naøy. Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam

Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp, quyeån thöù 21, vaøo naêm AÁt Hôïi, 1815, luùc naøy Gia

Long ñaõ cao tuoåi, nhöng vaãn chöa quyeát ñònh ngöôøi noái ngoâi. Nhaân sau moät buoåi

chaàu, Gia Long hoûi Nguyeãn Vaên Thaønh: “Chaùu ta laø Ñaùn(11)

thì coøn beù, vaäy, trong caùc

con ta, ai ñaùng ñöôïc laäp laøm Thaùi Töû?” Nguyeãn vaên Thaønh taâu ngay: “Ñích toân thöøa

troïng, theo ñuùng leã naøy môùi phaûi. Nay neáu beä haï muoán choïn ngöôøi khaùc thì ôû ñôøi,

bieát con chaúng ai baèng cha, vieäc naøy thaàn khoâng daùm can döï.” Theá roài moät hoâm

Nguyeãn Vaên Thaønh hoäi hoïp trieàu thaàn taïi nhaø rieâng vaø noùi: “Hoaøng toân Ñaùn neân noái

ngoâi vua, toâi ñaõ taâu vua xin laäp, caùc quan thaáy theá naøo?” Trònh Hoaøi Ñöùc sôï hoïa laây

beøn noùi: “Ñaây laø vieäc quoác gia ñaïi söï, phaûi ñeå nhaø vua quyeát ñoaùn, khoâng phaûi laø

vieäc cuûa quaàn thaàn. Neáu coù yù rieâng maø toan ñònh ñoaït, toäi lôùn laém!” Nghe vaäy

Nguyeãn Vaên Thaønh môùi thoâi. Töø ñoù veà sau naøy, moãi laàn Nguyeãn Vaên Thaønh vaøo

trieàu kieán Gia Long xin laäp Thaùi töû, Gia Long ñeàu im laëng khieán cho Thaønh caøng ngôø

vaø caøng sôï haõi hôn. Nguyeãn Vaên Thaønh ngôø laø phaûi roài, maø sôï cuõng laø phaûi roài, vì coù

leõ caùi aùn töû cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh ñaõ ñöôïc ñònh saün trong ñaàu cuûa Gia Long ngay

töø caùi hoâm maø oâng Thaønh noùi: “Ñích toân thöøa troïng, theo ñuùng leã naøy môùi phaûi...”

Phaûi thöïc tình maø noùi, Nguyeãn Vaên Thaønh laø moät vò quan thanh lieâm chaùnh tröïc,

ñaõ heát loøng vì daân vì nöôùc, vaø heát loøng phoø taù Nguyeãn AÙnh traûi qua bao nhieâu gian

truaân lao khoå, moät ñaïi khai quoác coâng thaàn cuûa nhaø Nguyeãn. Xem laïi con ñöôøng

hoaïn loä cuûa nhöõng coâng thaàn trieàu Nguyeãn, coù maáy ai ñöôïc leân tôùi toät ñænh nhö

Nguyeãn Vaên Thaønh? OÂng laø ngöôøi ñaõ ñi theo töøng böôùc chaân taåu quoác cuûa Nguyeãn

AÙnh vôùi bieát bao nhieâu thaêng traàm vinh cuõng coù maø nhuïc cuõng nhieàu(12)

. Töøng aáy

coâng traïng haïng maõ, töøng aáy hy sinh cho daân cho nöôùc vaø cho vöông trieàu nhaø

Nguyeãn, theá maø cuoái cuøng vì moät baøi thô cuûa con trai oâng laø Nguyeãn Thuyeân(13)

, coù

lôøi leõ ngoâng cuoàng, bò trieàu ñình cho laø coù yù taïo phaûn, neân baét giam caû gia ñình, keå caû

Nguyeãn Vaên Thaønh. Theo Quoác Söû Di Bieân, vaøo naêm AÁt Hôïi, 1815, ngöôøi con trai

tröôûng cuûa oâng laø Nguyeãn Vaên Thuyeân, cuõng chính laø Phoø Maõ cuûa vua Gia Long.

Thuyeân nghe noùi ôû Thanh Hoùa coù Nguyeãn Vaên Khueâ vaø Nguyeãn Ñöùc Nhuaän laø

nhöõng ngöôøi nöùc tieáng hay chöõ, Thuyeân beøn sai ngöôøi haàu laø Nguyeãn Tröông Hieäu

ñem ñeán taëng cho hai vò naøy moät baøi thô, ñöôïc dòch aâm nhö sau:

“Vaên ñaïo AÙi Chaâu ña tuaán kieät,

374

Hö hoaøi traéc tòch duïc caàu ty.

Voâ taâm cöûu baûo Kinh Sôn phaùc,

Thieän töôùng, phöông tri Kyù-Baéc Kyø.

U-Coác höõu höông thieân lyù vieãn,

Cao vöông minh-phöôïng cöûu thieân tri.

Thö hoài nhöôïc ñaéc Sôn trung teá,

Taù ngaõ kinh luaân chuyeån hoùa ky.”

Taïm dòch nghóa laø:

“AÙi Chaâu nghe noùi laém ngöôøi hay,

Ao öôùc caàu hieàn ñaõ baáy nay.

Ngoïc phaùc Kinh-Sôn taøi saün ñoù,

Ngöïa Kyø-Kyù Baéc bieát laâu thay.

Muøi höông hang toái xa nghìn daëm,

Tieáng phöôïng goø cao suoát chín maây.

Sôn teå phen naøy duø gaëp gôõ,

Giuùp nhau xoay ñoåi hoäi cô naøy.”

Trong baøi thô göûi cho hai ngöôøi naøy, coù 2 caâu:

“Thöû hoài nhöôïc ñaéc sôn trung teá,

Taù ngaõ kinh luaân chuyeån hoùa cô.”

Coù nghóa laø: Thôøi nay, neáu maø coù ñöôïc vò chuùa trong nuùi kia ôû beân caïnh ñeå ta lo

saép ñaët thì coù theå xoay chuyeån ñöôïc cô trôøi. Thaáy hai caâu naøy coù yù boäi nghòch, neân

Nguyeãn Tröông Hieäu lieàn ñem ñeán baùo cho quan Thieâm söï cuûa Boä Hình laø Nguyeãn

Höõu Nghi. Nguyeãn Höõu Nghi vaø Leâ Vaên Duyeät voán tröôùc ñaây coù hieàm khích vôùi

Nguyeãn Vaên Thaønh, neân Nghi beøn ñem lôøi thô naøy noùi cho Leâ Vaên Duyeät. Leâ Vaên

Duyeät laäp töùc trình leân vua Gia Long. Gia Long cho laø söï theå chöa roõ, neân sai mang

traû laïi cho Thuyeân. Tuy nhieân, Nguyeãn Tröông Hieäu coá tình giöõ laïi ñeå laøm tieàn chôù

khoâng traû laïi cho Nguyeãn Vaên Thuyeân. Bieát ñöôïc söï vieäc Nguyeãn Vaên Thuyeân cuõng

ñoàng yù traû tieàn cho Hieäu, nhöng Hieäu cuõng khoâng baèng loøng vôùi soá tieàn cuûa Thuyeân

maø muoán toáng tieàn quan treân Nguyeãn Vaên Thaønh. Moät hoâm, Nguyeãn Tröông Hieäu

ñôïi khi Nguyeãn vaên Thaønh tan buoåi chaàu veà, ñoùn ñöôøng naém aùo Thaønh ñoøi theâm tieàn.

Nguyeãn Vaên Thaønh beøn sai lính baét caû Nguyeãn Tröông Hieäu vaø con trai mình laø

Nguyeãn Vaên Thuyeân giam vaøo nguïc thaát, roài khi vaøo chaàu taâu leân vua Gia Long. Gia

Long giao söï vuï cho ñình thaàn tra xeùt, nhöng laïi nghó laø chöùng côù chöa ñuû, neân tha

cho Nguyeãn Vaên Thuyeân, coøn Nguyeãn Vaên Thaønh thì vaãn giöõ chöùc vuï cuõ. Ñeán naêm

1816, quan Kyù Luïc Quaûng Trò laø Nguyeãn Duy Hoøa daâng sôù haïch toäi Nguyeãn Vaên

Thaønh laøm vieäc traùi pheùp. Vua Gia Long laïi giao vuï vieäc cho trieàu thaàn baøn nghò.

Nhöng roài cuõng khoâng baét toäi, maø vaãn cho Nguyeãn Vaên Thaønh ra döï teá leã ñaøn Nam

Giao, daàu cho ñình thaàn ngaên caûn. Moät hoâm, sau khi baõi trieàu, Nguyeãn Vaên Thaønh

chaïy thaúng ñeán naém aùo Gia Long khoùc loùc, keâu raèng: “Toâi töø thuôû beù ñeán nay ñi theo

beä haï, voán chaúng coù toäi gì, nay bò ngöôøi ta bòa ñaët ñeå haõm haïi, leõ ñaâu beä haï nhìn

375

chuùng gieát toâi maø khoâng cöùu giuùp moät chuùt?” Nguyeãn Ñöùc Xuyeân thaáy vaäy heùt to

raèng: “Ngöôi coù toäi hay khoâng coù toäi, vieäc ñoù ñaõ coù coâng nghò cuûa trieàu ñình, sao

daùm voâ leã, xuoáng ngay!” Töø ñoù veà sau, vua Gia Long caám khoâng cho Nguyeãn Vaên

Thaønh vaøo chaàu nöõa vaø sai Leâ Vaên Duyeät tra xeùt vuï aùn Nguyeãn Vaên Thuyeân. Môùi

tra hoûi coù moät laàn, Nguyeãn Vaên Thuyeân ñaõ nhaän toäi, Nguyeãn Vaên Thaønh cuõng vì sôï

haõi maø nhaän. Vua Gia Long beøn ñem tôø bieåu cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh cho caùc quan

xem. Quan Leã Boä Thöôïng Thö laø Phaïm Ñaêng Höng taâu raèng: “Nguyeãn Vaên Thaønh

chæ kheùo noùi uùp môû, laáy khoân vaët ñeå doái trieàu ñình, xin nhaän toäi nhö theá naøy chöa

phaûi laø thöïc taâm ñaâu.” Ñình thaàn xin giam Thaønh vaøo nguïc, vaø sau ñoù Gia Long sai

thaâu laïi aán cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh vaø cho veà nhaø. Nghò aùn xong, quaàn thaàn taâu leân

Gia Long, toäi cuûa cha con Nguyeãn Vaên Thaønh ñaùng xöõ töû, chæ coù quan Tham Tri Boä

Laïi laø Traàn Vaên Tuaân noùi: “Nguyeãn vaên Thaønh khoâng bieát daïy con laø toäi nheï, coøn

Nguyeãn Duy Hoøa daùm haïch caû ñaïi thaàn laø toäi naëng” Sau ñoù nhaân vuï laøm phaûn cuûa

Leâ Duy Hoaùn ôû Baéc Thaønh, Hoaùn khai do Thuyeân xuùi duïc noù laøm phaûn. Boä Hình

daâng lôøi khaáu cung leân trieàu ñình xin baét cha con Nguyeãn Vaên Thaønh. Naêm Ñinh Söûu

1817, Gia Long haï leänh baét giam hai cha con Nguyeãn Vaên Thaønh ñeå tra xeùt. Khi

Thaønh ñöôïc hoûi, coù möu phaûn vaø coù bieát vieäc laøm phaûn ñoù khoâng, Nguyeãn Vaên

Thaønh ñeàu traû lôøi “khoâng”. Sau khi tra hoûi, Nguyeãn Vaên Thaønh trôû veà Quaân Xaù vaø

noùi vôùi quan Thò Trung Thoáng Cheá Hoaøng Coâng Lyù raèng: “AÙn xeùt ñaõ xong, vua baét

beà toâi phaûi cheát maø beà toâi khoâng cheát la ø beà toâi baát trung.” Nguyeãn vaên Thaønh vaøo

quaân xaù, laáy thuoác ñoäc ra uoáng, roài leân giöôøng naèm vaø qua ñôøi ngay ñeâm ñoù. Sau khi

Nguyeãn Vaên Thaønh cheát, Hoaøng Coâng Lyù coù trình leân vua Gia Long lôøi traàn tình cuûa

Thaønh coù noäi dung nhö sau: “Sôùm reøn toái ñuùc, taïo cho cha con toâi toäi cöïc aùc, khoâng

theå toá caùo vaøo ñaâu ñöôïc, cho neân chæ bieát cheát maø thoâi.” Sau khi ñoïc xong böùc thö

cuûa Thaønh, vua Gia Long im laëng moät luùc, roài sai vieân Cai Ñoäi ôû Trung quaân ñem 30

lính lo vieäc tang leã cho Thaønh. Sau caùi cheát cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh, Gia Long tha

cheát cho caùc con cuûa oâng.

Phaûi noùi, Nguyeãn Vaên Thaønh coù khaû naêng chòu ñöïng taát caû nhöõng thöù vinh nhuïc

ñeå giuùp chuùa Nguyeãn laáy laïi giang sôn töø AÁu chuùa Taây Sôn, theo Nguyeãn Vaên

Thaønh, ñoù laø trung quaân aùi quoác, laø thöông daân thöông nöôùc. Nhöng ñeán khi gaëp haøm

oan khuaát taát thì khoâng caùch chi chòu noåi nöõa, ñaønh phaûi töï keát lieãu ñôøi mình ñeå minh

oan vôùi vua vôùi chuùa. Sau khi bò vua Gia Long thu hoài aán vaø göôm leänh, tieàn quaân

Nguyeãn Vaên Thaønh veà nhaø buoàn böïc, ñem röôïu ra uoáng. Moät mình naâng cheùn, nghó

ñeán söï ñôøi caøng theâm ngaùn ngaãm: naøo luùc boân taåu thì mình cuõng cuøng bao ngöôøi khaùc

ñem taâm löïc ra maø gaày döïng neân moät daûi quan haø, naøo luùc bò maéc vaï oan khieân thì

ngoaûnh laïi chæ coøn moät mình. Röôïu ngaø ngaø say, loøng caûm buoàn buoàn, Nguyeãn Vaên

Thaønh beøn laáy giaáy möïc vieát luoân hai caâu tuyeät buùt:

“Chung daûi quan haø bao keû ñöùng?

Chaïnh nieàm söông tuyeát moät mình ñi...”

376

Keát quaû laø naêm 1817, Nguyeãn vaên Thaønh phaûi töï vaãn vaø cheát trong nhaø nguïc. Caùi

cheát cuûa oâng ñaõ laøm chaán ñoäng haàu heát caùc töôùng só trung thaønh vôùi Nguyeãn AÙnh

thôøi ñoù. Neáu noùi Gia Long laø moät vò hoân quaân thì cuõng coù phaàn quaù ñaùng, nhöng neáu

noùi oâng laø moät minh quaân thì cuõng khoâng ñuùng. OÂng laø moät vò vua chæ bieát coù ngoâi vò

cuûa doøng hoï Nguyeãn, neân luùc naøo cuõng nghi ngôø trieàu thaàn, ngay caû nhöõng ngöôøi ñaõ

töøng naèm gai neám maät vôùi mình nhö Nguyeãn vaên Thaønh. Trong vieäc truy xeùt Nguyeãn

Vaên Thaønh, quaû thaät phaûi noùi Gia Long laø moät vì vua ña nghi vaø thieáu suy xeùt. Cho

maõi ñeán ñôøi vua Töï Ñöùc, nhôø coù quan Ñoâng Caùc Ñaïi Hoïc Só Voõ Xuaân Caån daâng sôù

giaûi oan cho oâng vaø moät soá trung thaàn khaùc, neân Töï Ñöùc môùi cho baõi aùn vaø oan tình

cuûa oâng môùi ñöôïc côûi boû(14)

.

Phaûi noùi, Nguyeãn AÙnh raát may maén trong thôøi gian boân taåu laån troán söï truy ñuoåi

cuûa nghóa binh Taây Sôn, vì ñi ñaâu ñeán ñaâu trong vuøng ñaát phöông Nam oâng ñeàu ñöôïc

raát nhieàu haøo kieät vuøng ñaát naøy ra phoø trôï. Hoï chaúng nhöõng laø nhöõng vò töôùng gioûi,

maø coøn laø nhöõng vò quan vaên loãi laïc. Nhö Nguyeãn Vaên Thaønh trong baát cöù chöùc vuï

naøo, heát Chöôûng Tieàn Quaân roài ñeán Trung Quaân, vaøo töôùng vaên, ra töôùng voõ, ôû chöùc

vuï naøo oâng cuõng chu toaøn myõ maõn. Phaæ noùi Nguyeãn Vaên Thaønh laø moät vò töôùng vaên

voõ toaøn taøi, laïi gioûi vieäc quaân, bieát söû duïng ngöôøi hieàn taøi, luùc naøo cuõng laáy chí nhaân

maø ñoái ñaõi hieàn taøi. Beân caïnh ñoù, oâng coøn raát gioûi veà ngoaïi giao. Noùi toùm laïi, caùi gì

oâng cuõng laøm ñöôïc, vaø laøm raát toát, töø vieäc taøi chính, ñeán vieäc giao thieäp, ngoaïi giao,

bieân soaïn hình luaät. Ñeán khi ñöôïc trieàu veà Kinh, oâng ñöôïc cöû giöõ chöùc Toång Taøi,

troâng coi vieäc bieân soaïn saùch Quoác Söû vaø caùc boä hình luaät. Chính oâng laø nhaân vaät

chính trong vieäc hình thaønh boä luaät Gia Long, töùc boä “Hoaøng Vieät Luaät Leä” vôùi hai

phaàn goàm 22 quyeån, 398 ñieàu luaät, ñöôïc Gia Long ban haønh vaøo naêm 1812, vaø ñaàu

naêm 1815 ñöôïc aán loaùt ñeå phoå bieán trong daân chuùng. Nguyeãn vaên Thaønh coøn laø taùc

giaû cuûa caùc baøi vaên “Ñieåm Meâ Khuùc” nhaèm phuû duï nhoùm ngöôøi coøn töôûng nhôù ñeán

nhaø Leâ, vaø soaïn baøi “Vaên Teá Töôùng Só Traän Vong”, moät trong nhöõng aùng vaên kieät

taùc trong neàn quoác vaên caän ñaïi, ñöôïc soaïn luùc oâng ñang laøm Toång Traán Baéc Thaønh,

vaøo dòp leã truy ñieäu caùc traän vong töôùng só ñaõ töøng giuùp vua Gia Long khoâi phuïc laïi

giang sôn.

Hieän nay laêng moä cuûa quan Khaâm Sai Tieàn Quaân Chöôûng Cô Nguyeãn Vaên Thaønh

vaãn coøn trong xaõ Thuûy Phöông, huyeän Höông Thuûy, tænh Thöøa Thieân. Laêng moä coù

dieän tích khoaûng 50 meùt vuoâng, bao goàm boán coät truï bieåu, bia tieàn vaø bia haäu. Treân

böùc bia phía tröôùc coøn ghi roõ chöùc töôùc cuûa Tieàn Quaân khi ñaõ trôû veà Hueá vaøo naêm

1810 cho ñeán khi qua ñôøi nhö sau: “Vieät Coá Khaâm Sai Chöôûng Trung Quaân Bình Taây

Ñaïi Töôùng Quaân Thaønh Quaän Coâng Chi Moä.” Treân taám bia phía sau coù ghi toùm taét

tieåu söû vaø coâng traïng cuøng teân tuoåi gia quyeán cuûa Tieàn Quaân. Ñaëc bieät treân bia moä

coøn khaéc caûnh boán muøa Xuaân Haï Thu Ñoâng vaø caùc hoa vaên töôïng tröng cho uy

quyeàn vaø ñöùc ñoä cuûa Tieàn Quaân khi coøn sinh tieàn.

Hieän taïi, taïi xaõ Taân An, thò xaõ Thuû Daàu Moät, tænh Bình Döông, treân moät khu ñaát

cao trong röøng caây sao, ngoâi ñeàn thôø Tieàn Quaân Nguyeãn Vaên Thaønh ñöôïc xaây döïng

377

leân töø naêm 1820. Ngöôøi daân taïi ñaây coøn goïi ngoâi ñeàn naøy Ñình Taân An. Toaøn boä

khung söôøn cuûa ñeàn thôø ñeàu ñöôïc laøm baèng goã nhöõng caây sao giaø ñöôïc ñoán töø caùnh

röøng naøy. Traûi qua hai traêm naêm nay, maø ngoâi ñeàn vaãn coøn ñoù vôùi daùng veû uy

nghieâm vaø traàm maëc, nhö chính taâm traïng cuûa Tieàn Quaân luùc saép lìa traàn trong noãi

oan khieân khoâng boäc baïch ñöôïc cuøng ai, Haèng naêm vaøo ngaøy raèm thaùng 11 aâm lòch laø

ngaøy gioã cuûa Tieàn Quaân, ngöôøi daân taïi ñòa phöông vaø daân chuùng caùc vuøng ñeàu quy tuï

veà ñaây ñeå haønh leã vaø töôûng nhôù ñeán moät con daân daân kieät xuaát cuûa Ñaát Phöông Nam,

sanh ra vaøo thôøi binh löûa loaïn laïc, ñaõ laøm heát söùc mình ñeå chu toaøn traùch vuï cuûa moät

ngöôøi trai thôøi loaïn, nhöng ñònh meänh khaéc nghieät cuûa chính oâng hay cuûa ñaát nöôùc,

ñaõ daãn ñeán caùi cheát heát söùc oan uoång cho moät baäc kyø taøi. Tröôùc naêm 1975, taïi vuøng

Saøi Goøn-Gia Ñònh coù tôùi 2 con ñöôøng mang teân Nguyeãn Vaên Thaønh, moät ôû hai quaän 5

vaø 6 Saøi Goøn; vaø moät ôû Gia Ñònh. Sau naêm 1975, chính quyeàn môùi ñaõ ñoåi thaønh teân

khaùc, ngöôøi vieát baøi naøy khoâng bieát 2 con ñöôøng naøy hieän giôø mang teân gì.

Ghi Chuù:

(1) Coù saùch ghi laø cha oâng laø oâng Nguyeãn Vaên Hieàn ñaõ cuøng oâng ñöùng ra chieâu moä khoaûng 800

ngöôøi. Cuõng coù taøi lieäu ghi laø naêm Quyù Tî, 1773, oâng cuøng cha laø Nguyeãn Vaên Hieàn ra taän ñaát

Phuù Yeân ngaøy nay ñeå theo phoø chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn, choáng laïi vôùi nghóa binh

Taây Sôn vaø cha oâng ñöôïc leân tôùi chöùc Cai Ñoäi. Ñeán thaùng 7 naêm AÁt Muøi, 1775, Phuù Yeân bò ñaùnh

uùp, Cai Ñoäi Nguyeãn Vaên Hieàn töû traän. Naêm Maäu Tuaát, 1778, oâng theo Nguyeãn Vaên Hoaøng (?)

ñoùng ñoàn ôû Phan Rí. Khi Nguyeãn Vaên Hoaøng maát, Nguyeãn AÙnh cho trieäu oâng trôû veà Gia Ñònh.

(2) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân, Ñeä nhaát kyû, quyeån II, trang 225.

(3) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chính Bieân, Sô Taäp, quyeån 21, trang 339.

(4) Vaøo naêm ñoù, khi Nguyeãn Vaên Thaønh vaø Leâ Vaên Duyeät saép laâm traän thì Thaønh laáy röôïu môøi

Duyeät, nhöng Duyeät khoâng uoáng. Thaønh beøn noùi: “Hoâm nay trôøi reùt, uoáng röôïu cho theâm khí löïc.”

Duyeät beøn ñaùp laïi: “Ngöôøi naøo nhuùt nhaùt môùi phaûi möôïn röôïu ñeå taêng khí löïc. Tröôùc maét ta, naøo

coù ai ñaùng maët gioûi traän maïc ñeå cuøng ñoái ñòch, va äy thì caàn gì phaûi duøng ñeán röôïu?” Nghe nhöõng

lôøi naøy, Nguyeãn Vaên Thaønh laáy laøm theïn, töø ñoù baét ñaàu ñeå buïng giaän Duyeät.

(5) Naêm 1802, vua Gia Long trieäu oâng ra Baéc nhaäm chöùc Toång Traán Baéc Thaønh trong khi oâng ñang

traán giöõ thaønh Bình Ñònh.

(6) Muøa haï naêm Giaùp Tyù, 1804, Tieàn Quaân Nguyeãn Vaên Thaønh ñöùng ra troâng coi vieäc xaây döïng laò

thaønh Thaêng Long. Coâng trình naøy hoaøn taát vaøo muøa thu naêm AÁt Söûu, 1805. Moät soá neùt chính cuûa

thaønh Thaêng Long nhö sau: Trong thaønh môùi, laáy cöûa Ñoan Moân Ñieän Kính Thieân laøm chuaån, phía

tröôùc döïng coät côø, goïi laø kyø ñaøi cao, laáy ñoù laøm hieäu leänh trong quaân. Ngoaì thanh môû ra baûy cöûa,

beân treân coù laàu vaø coù truï ñoàng, daãn soâng Toâ Lòch laøm haøo thaønh, treân haøo thaønh laáy gaïch nung

laøm caàu. Neàn thaønh roäng baûy tröôïng, maët thaønh hai tröôïng, trong coù naêm baäc phía treân laø töôøng

nhoû thaáp, coù loã chaâu mai. Goã, ñaù baøo trôn nhö maøi, caùc doanh, veä ngang doïc nhö baøn côø, ñaët ngoâi

chôï lôùn ôû cöûa chính ñoâng, töùc chôï Ñoàng Xuaân ngaøy nay, phaân chia quaùn xaù, ñöôøng ñi laøm thaønh

nhöõng khu vuoâng thaúng. Ngoaøi cuøng ñaép ñaát troàng tre, tuøy choã maø ñaët laàu suùng. Baøi minh treân bia

ñaù trong thaønh Thaêng Long coù vieät:

“Kieåu ñaát buïng roàng, hình theå nhaát ñaây,

Taûn Vieân laø coät, soâng Nhò laø ñai.

Traûi ñôøi daáy nghieäp, choïn nôi roäng raõi,

Vaên vaät bieán thieân, non soâng chaúng ñoåi.”

378

(7) Naêm AÁt Söûu, 1805, Tieàn Quaân Nguyeãn Vaên Thaønh cho xaây döïng Khueâ Vaên Caùc taïi Vaên Mieáu

Quoác Töû Giaùm Haø Noäi, beân caïnh gieáng vuoâng, tröôùc saân Vaên Mieáu. Khueâ Vaên Caùc coù loái kieán

truùc coå laàu, goàm boán truï gaïch vuoâng coù hoa vaên, taàng gaùc beân treân laø nhöõng keát caáu baèng goã, boán

goùc coù haøng lan can, maùi ngoùi ñöôïc naâng bôûi nhöõng giaù goã ñôn giaûn, vöõng chaéc maø thanh thoaùt,

boán maët gaùc ñeàu coù cöûa soå hình troøn vôùi kích thöôùc haøi hoøa, caân xöùng, toûa ra nhöõng tia saùng sao

khueâ chieáu leân beà maët ñòa caàu maø gieáng vuoâng Thieân Quang laø bieåu töôïng, hai beân traùi phaûi cuûa

Khueâ Vaên Caùc laø hai coång nhoû Suùc Vaên vaø Bí Vaên, coù nghóa laø vaên haøm suùc vaø vaên saùng ñeïp.

Traàn Baù Laõm (1757-1815), taùc giaû La Thaønh Coå Tích Vònh, coù baøi thô ca ngôïi nhö sau:

“Maáy lôùp cung töôøng söøng söõng coå kim,

Boán muøa hoa coû sum xueâ töôi toát.

Thaùnh trieàu gaây döïng quy moâ lôùn,

Laâu daøi maõi vôùi nuùi Nuøng Cao, soâng Nhò saâu.”

Töông truyeàn hoâm laøm raïp ñeå teá leã, khi trang trí xong môùi thaáy hai beân coät chöa coù caâu ñoái, nhaân

luùc coù ñoâng ñuû caùc vò quan khaùc, tieàn quaân Nguyeãn Vaên Thaønh lieàn yeu6 caàu caùc cöû toïa nghó ra

moät caâu ñeå daùn ngay cho kòp. Caùc vò baøn taùn moät luùc, nghó ra ñöôïc vaøi caâu, cöû moät ngöôøi ñöùng ra

ñoïc cho Tieàn quaân Thaønh chaám, xem caâu naøo hôn thì seõ vieát leân. Sau khi nghe xong, Tieàn quaân

Thaønh coøn ñang chaàn chöø chöa bieát löïa caâu naøo vöøa yù, boãng nhieân töø ngoaøi cöûa coù moät thanh nieân

nhìn vaøo phía Tieàn quaân cöôøi nhaït, maët khinh khænh. OÂng thaáy laï, beøn cho goïi thanh nieân vaøo

traùch raèng: “Ñaây laø choã ñaò thaàn nghò vieäc, anh töø ñaâu tôùi, maø daùm coù cöû chæ voâ leã nhö vaäy?”

Ngöôøi thanh nieân kính caån ñaùp: “Thöa ngaøi, vì caâu ñoái nghe khoâng ñöôïc, neân keû heøn naøy baát giaùc

coù thaùi ñoä laøm phaät yù quan Toång Traán, daùm xin ngaøi thöù toäi.” Tieàn quaân Thaønh noùi tieáp: “ÔÛ ñaây

toaøn laø baäc danh nho trong nöôùc, maø anh nghe khoâng ñöôïc, thì hoãn thaät! Nay ta cho pheùp anh laøm

thöû xem sao, neáu cuõng laïi khoâng nghe ñöôïc thì ñöøng coù traùch.” Ngöôøi thanh nieân kính caån thöa:

“Chuùng toâi laø thieáu nien6 thö sinh, ñaâu daùm so taøi vôùi baäc toân tröôûng, chaéc raèng coù nghó ra caâu

naøo cuõng khoâng theå baèng caùc vò ñaò khoa ñöôïc, vaäy neáu quan toång traán cho pheùp, toâi xin laáy caên

coå ra maø gheùp thaønh caâu ñeå trình chuoäc toäi.” Tieàn quaân Thaønh noùi: “Kim hay coå khoâng sao, mieãn

nghe ñöôïc nhö lôøi vöøa noùi.” Ngöôøi thanh nieân noùi: “Vaäy chuùng toâi xin giaáy buùt.” Sau khi nhaän

giaáy vaø buùt xong, thanh nieân laäp töùc vieát ngay vaø trình leân quan Toång Traán hai caâu nhö sau:

“Nhaät moä höông quan haø xöù thò

Coå lai chinh chieán kyû nhaân hoài.”

Coù nghóa laø: “Boùng chieàu ñaõ ngaõ ñaàu laøng cuõ

Xöa nay chinh chieán maáy ai veà.”

Tieàn quaân Thaønh lieàn ñoïc leân cho caùc vò ñaïi thaàn khaùc nghe. Caùc vò nghe xong, ai naáy ñeàu heát

loøng khen ngôïi cho raèng: töôùng só traän vong ñeàu ôû Nam, Trung ra Baéc thì höông quan xöù thò laø hôïp

tình. Chinh chieán kyû nhaân hoài laø moät lôøi thaät thaám thía! Hay, hay thaät! Veà sau, ngöôøi thanh nieân

naøy ñöôïc quan Toång Traán Thaønh môøi ñeán phuû ngoû yù boå duïng vaøo moät chöùc quan, nhöng anh ta

khöôùc töø. Nguyeãn Vaên Thaønh aùi moä taøi ngheä, neân thöôøng ñeán thaêm taän nhaø, coi nhö baïn taâm giao. (8) Hoaøng Vieät Luaät Leä xeáp theo saùu loaïi: Laïi, Hoä, Leã, Binh, Hình, Coâng luaät. Cuõng gioáng nhö boä

luaät Hoàng Ñöùc, ñaây laø moät boä luaät phoái hôïp, ñieàu chænh caùc moái quan heä xaõ hoäi thuoäc nhieàu lónh

vöïc khaùc nhau: töø luaät hình söï, luaät daân söï, luaät toá tuïng, luaät hoân nhaân gia ñình ñeán caû luaät haønh

chính, luaät taøi chính, luaät quaân ñoäi vaø luaät tö phaùp quoác teá. Hoaøng Vieät Luaät Leä laø luaät thöïc ñònh

cuûa moät trieàu ñaò toàn taïi hôn moät theá kyû vaø noù goùp phaàn oån ñònh traät töï xaõ hoäi, cuûng coá caùc phong

tuïc, taäp quaùn coå truyeàn toát ñeïp cuûa daân toäc cuøng vôùi vôùi nhieàu ñònh cheá raát hôïp lyù. Sau khi nghieân

cöùu Hoaøng Vieät Luaät Leä vaø tham khaûo nhieàu boä luaät khaùc, chuùng ta thaáy nhöõng luaät leä trong boä

luaät naøy mang ñaày ñuû caû tính giaùo duïc vaø nhaân ñaïo. Ñieàu ñaëc bieät laø Toång Taøi Nguyeãn Vaên

Thaønh döïa vaøo boä luaät nhaø Thanh ñeå soaïn ra boä luaät naøy, nhöng nhöõng luaät nhö tru di tam toäc,

laêng trì, hay yeâm, vaân vaân, trong Thanh luaät ñeàu bò loaïi boû. Ngoaïi tröø caùc toäi möu phaûn, ñaïi phaûn

nghòch, ñaïo taëc, vaân vaân, phaûi ñöôïc xeùt xöû lieàn, coøn thì caùc phieân xöû thöôøng toå chöùc vaøo ñaàu muøa

379

thu, chöù khoâng vaøo ñaàu muøa heø, vì theo luaät, muøa heø tieát trôøi noùng böùc, seõ aûnh höôûng xaáu tôùi vieäc

buoäc toäi töø caùc phaùn quan. Neáu phieân toøa xöû trong muøa thu naøy chöa ñi ñeán ñöôïc phaùn quyeát cuoái

cuøng thì phaûi ñôïi ñeán muøa thu naêm tôùi môùi tieáp tuïc cho ñeán khi coù aùn quyeát chung thaåm. Nhö vaäy

cho thaáy con ngöôøi cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh nhaân haäu ñeán chöøng naøo khi ñeà nghò vieäc xöû aùn heát

söùc nhaân ñaïo nhö vaäy. Tröôøng hôïp gaëp toäi nhaân bò aùn töû hình thì phaûi giam laïi ñeå chôø choáng aùn

hay chôø thænh yù cuûa vua, nghóa laø phaûi ñôïi ñeán muøa thu naêm sau, khi coù phieân toøa môùi xöû chung

thaåm. Vieäc chæ môû phieân toøa vaøo muøa thu vaø lyù do maø quan Toång Taøi Nguyeãn Vaên Thaønh ñöa ra

nhö treân ñaõ noùi, quaû laø heát söùc nhaân ñaïo, coù theå noùi laø chöa coù quoác gia naøo treân theá giôùi coù ñöôïc.

(9) Nguyeãn Q. Thaéng, Löôïc Khaûo Hoaøng Vieät Luaät Leä, NXB Vaên Hoùa-THoâng Tin, Haø Noäi, 2002,

trang 290.

(10) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân, Ñeä nhaát kyû, quyeån II, trang 225.

(11) Hoaøng toân Ñaùn, töùc Nguyeãn Phuùc Myõ Ñöôøng, con trai tröôûng cuûa Hoaøng töû Caûnh.

(12) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp, quyeån thöù 21,

naêm AÁt Tî, 1785, Nguyeãn Vaên Thaønh ñang phoø Nguyeãn AÙnh troán sang Xieâm La. Ngay töø thöôû

nhoû, Nguyeãn Vaên Thaønh raát ñam meâ côø baïc, neân luùc ôû Xieâm thöôøng hay maéc nôï côø baïc. Moät

hoâm, Nguyeãn AÙnh ñöa cho Thaønh 1.000 laïng baïc, sai ñi Chieâm Kha, moät vuøng ñaát thuoäc Xieâm La,

ñeå mua thoùc. Treân ñöôøng ñi Chieâm Kha, Thaønh gaëp nhöõng vò quan khaùc cuõng theo Nguyeãn AÙnh

qua Xieâm, cuõng maéc nôï nhö mình, neân chuû nôï ngöôøi Xieâm ñeán ñoøi nôï hoï moät caùch quyeát lieät.

Nguyeãn Vaên Thaønh thaáy thöông cho khoå caûnh, neân oâng ñaõ laáy heát baïc cuûa Nguyeãn AÙnh ñöa ra

maø traû nôï duøm hoï roài trôû veà tay khoâng. Nguyeãn AÙnh bieát chuyeän, tuy khoâng baèng loøng, nhöng

cuõng khoâng nôõ baét toäi Thaønh. Ñeán naêm 1787, töôùng Taây Sôn laø Haø Hyû Vaên ñang ñoùng quaân ôû

Coân Sôn, coù yù muoán veà haøng vôùi Nguyeãn AÙnh. Nguyeãn AÙnh beøn sai Nguyeãn Vaên Thaønh cuøng vôùi

Nguyeãn Thaùi Nguyeân ñi ñoùn, nhöng luùc trôû veà gaëp muøa gioù chöôùng, thuyeàn khoâng theå ñeán choã

Nguyeãn AÙnh ñöôïc, ñaønh phaûi gheù taïm laïi Haø Tieân. Neo thuyeàn ôû Haø Tieân moät luùc thì ñaõ heát

löông thöïc, Nguyeãn Vaên Thaønh lieàn giaû daïng laøm quaân cöôùp bieån, ñi cöôùp löông thöïc cuûa caùc

thuyeàn beø qua laïi. Ñeán khi veà ñöôïc Voïng Caùc, Thaønh beøn ñem chuyeän giaû cöôùp ñi cöôùp löông

thöïc cho Nguyeãn AÙnh nghe, lieàn bò Nguyeãn AÙnh giam vaøo nguïc, nhöng ngay sau ñoù laïi ñöôïc thaû

ra ñeå ñi ñaùnh giaëc.

(13) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp, quyeån thöù 21, con

cuûa Nguyeãn vaên Thaønh laø Nguyeãn Vaên Thuyeân, ñoã cöû nhaân khoa Quyù Daäu 1813, thöôøng möôïn

thô vaên ñeå giao thieäp vôùi baèng höõu vaø khaùch. Theo Quoác Söû Di Bieân, NXB Vaên Hoùa-Thoâng Tin

Haø Noäi, 2009, nôi trang 142, ñaàu naêm AÁt Hôïi 1815, nghe noùi ôû Thanh Hoùa coù Nguyeãn Vaên Khueâ

vaø Nguyeãn Ñöùc Nhuaän laø nhöõng ngöôøi nöùc tieáng hay chöõ, Thuyeân beøn sai ngöôøi haàu laø Nguyeãn

Tröông Hieäu ñeán môøi.

(14) Ñeán naêm Maäu Thìn, 1868, naêm Töï Ñöùc thöù 21, theå theo lôøi ñeä taáu xin gia aân cuûa Ñoâng Caùc Ñaïi

Hoïc Só Voõ Xuaân Caån, vua Töï Ñöùc ñaõ truy xeùt coâng traïng, laïi haï chieáu giaæ oan vaø phong chöùc

töôùc cho con chaùu Tieàn quaân Nguyeãn Vaên Thaønh. Dòch giaû Leâ Xuaân Hoaøng ñaõ dòch nghóa Saéc Gia

AÂn cuûa vua Töï Ñöùc nhö sau: Nhaân luùc trôøi ñang höng vöôïng, Hoaøng Ñeá phaùn raèng: “Traãm nghó

coâng thaàn laø khí toát cuûa nöôùc nhaø, laø ngöôøi coù quyeàn lôùn, nhöõng vieäc laøm kyø laï ñeàu baøy

ra toát ñeïp, coù coâng vaø coù toäi cuõng coù khi xaûy ra. Caùc quan nhaø Chu ñeàu ñaët ra taùm ñieàu,

coøn beân saùch Taû truyeän thì coù möôøi ñieàu laø ñeå khen cheâ nhöõng ngöôøi coù coâng hay coù toäi.

Tröôùc ñaây Voïng Caùc Coâng Thaàn laø oâng Quaän Coâng Thaønh, Nguyeãn Vaên Thaønh laø moät

coâng thaàn cuõ, laø con cuûa oâng Nguyeãn Vaên Hieàn, laø moät nhaø trung nghóa ñôøi ñôøi ñeàu coù

coâng, ñaõ töøng ñaùnh giaëc nhieáu phen, ñaùnh traêm traän leân ñeán Ñaò töôùng, chöùc ñeán Thöôïng

coâng. Söû saùch coøn ñeå roõ raøng. Veà trieàu ñaò Gia Long, nhaân vì ngöôøi con coù toäi, maø ñeå luïy

cho cha, coù daâng bieåu leân thì nhaø vua cuõng caûm ñoäng. Ñeán trieàu Minh Maïng, Thieäu Trò

cuõng ñem ra xeùt vaø ñaõ thi aân tha toäi. Traãm ngöôõng truy vì ta ñaây thaáy choã ñôøi tröôùc cuõng

380

thöông tieác ñeán coâng traïng. Saéc cho ñình thaàn phaûi hai ba laàn xeùt laïi cho roõ raøng, roài laïi

cho chöùc töôùc ñuùng nhö nguyeân haøm maø thôï töï. Nhö theá laø ñaõ thi aân nhieàu cho oâng

Nguyeãn vaên Thaønh ñöôïc phuïc chöùc Voïng Caùc Coâng Thaàn, töôùc Quaän Coâng, ñöôïc thôø

vaøo mieáu Trung Höng Coâng Thaàn vaø cho caùo maïng ñeå an uûi linh hoàn. Than oâi! Coâng lao

naëng nhö ñaù, khoâng leõ vì moät chuùt ñöùa con maø phaûi bò maát heát, cho neân phaûi truy luïc laïi

ñeå toû roõ laø ôn cuûa nhaø Vua vaäy. Nhö vaäy laø ñaõ ñoái xöû moät caùch raát haäu ñoái vôùi töôùng taøi,

nhaø vua khoâng queân ôn ngöôøi coù coâng, maëc daàu ñaõ qua ñôøi laâu nhöng vaãn nhö coøn soáng

vaäy. Ngaøy 17 thaùng 4 naêm Töï Ñöùc thöù 21.”

25) Nguyeãn Vaên Toàn (1763-1820)

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Nguyeãn Vaên Toàn laø moät trong nhöõng danh

töôùng ngöôøi Vieät goác Mieân hieám hoi döôùi thôøi Nguyeãn sô, nguyeân goác laø ngöôøi Cao

Mieân. Thuôû Nguyeãn AÙnh ñang boân taåu veà phöông Nam, coù moät soá ngöôøi Cao Mieân

theo giuùp, trong soá ñoù noåi baät nhaát phaûi keå ñeán Quan Ñieàu Baùt Nguyeãn Vaên Toàn.

OÂng coù teân Khmer laø Thaïch Duoàng hay Thaïch Duoâng, sanh naêm Quyù Muøi, 1763, goác

ngöôøi Nguyeät Laõng, laøng Bình Phuù, huyeän Caøng Long, tænh Vónh Long, ngaøy nay

thuoäc quaän Caøng Long, tænh Traø Vinh. Teân thöôøng duøng cuûa oâng laø Yuoàn(1)

. Theo

Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, luùc treû oâng laø moät thanh nieân coù töôùng maïo khoâi ngoâ,

ñænh ñaït, tinh thoâng voõ ngheä, vaø tính tình cöông tröïc.

Khi Nguyeãn AÙnh chaïy veà aån troán taïi vuøng Nöôùc Xoaùy, xaõ Taân Hieäp, quaän Laáp

Voø, nay thuoäc Sa Ñeùc. Nghóa binh Taây Sôn laïi tieáp tuïc truy ñuoåi, neân Nguyeãn AÙnh

cuøng vaøi caän thaàn phaûi chaïy veà vuøng Vónh Long, roài xuoáng laån troán ôû nhöõng vuøng aâm

u hôn nhö Hieáu Phuïng, Höïu Thaønh, vaø Caàu Keø. Khi ñeán beán soâng Caàu Keø thì nghóa

binh Taây Sôn cuõng truy kích gaàn tôùi nôi. May nhôø moät ngöôøi Mieân giuùp cho qua soâng

thoaùt naïn. Nguyeãn AÙnh hoûi ra teân oâng ta noùi teân laø “Duoàng”, roài ñöa Nguyeãn AÙnh veà

nhaø, nhöng nhaø khoâng coøn gaïo maø chæ coù caây sa keâ tröôùc ngoõ, oâng beøn haùi heát nhöõng

traùi sa keâ ñem naáu cho Nguyeãn AÙnh vaø ñoaøn tuøy tuøng ñôû daï luùc ñoùi, roài lo choã nghæ

ngôi cho hoï. Sau khi bieát ñöôïc Nguyeãn AÙnh laø doøng doõi nhaø Chuùa, Duoàng beøn xin

ñaàu quaân vôùi Nguyeãn AÙnh. Coù leõ laàn ñöôïc oâng Duoàng cöùu thoaùt trong gang taác ñaõ ñeå

laïi moät aán töôïng raát saâu ñaäm trong loøng Nguyeãn AÙnh. Chính vì vaäy maø sau khi leân

ngoâi, Gia Long ñaõ ra leänh cho quan Traán Thuû Vónh Thanh(2)

böùng caây sa keâ ñem veà

troàng ôû Hueá.

Sau khi keát naïp oâng, ban ñaàu Nguyeãn AÙnh sung oâng vaøo haøng dòch ñình noâ, ngöôøi

ñeå sai vaët trong cung. Nhôø heát loøng phuïc vuï phuû chuùa, neân ít laâu sau ñoù, Nguyeãn AÙnh

ñaõ phong cho oâng chöùc Cai Ñoäi, giao cho oâng nhieäm vuï trôû veà Traø Vinh keát naïp

nhöõng ngöôøi goác Mieân ra giuùp Chuùa ñaùnh Taây Sôn(3)

. Thaùng 5 naêm Giaùp Thìn, 1784,

oâng theo phoø Nguyeãn AÙnh sang Voïng Caùc, thuoäc xöù Xieâm La, nay laø Thaùi Lan. Naêm

1787, luùc Nguyeãn AÙnh bò nghóa binh Taây Sôn ñaùnh ñuoåi, oâng theo chuùa Nguyeãn chaïy

sang Voïng Caùc. Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, Chính Bieân,

381

Taäp 2, quyeån 28 ghi: “naêm 1788, oâng trôû veà Vieät Nam, theo töôùng Leâ Vaên Quaân keùo

quaân ñi ñaùnh ñoàn Ba Lai. Sau khi Nguyeãn AÙnh veà nöôùc, oâng ñöôïc chuùa sai ñi ñeán caùc

vuøng Mang Thít, Caøn Long, Vuõng Lieâm, Traø OÂn vaø chieâu moä moät ñaïo quaân ngöôøi

Cao Mieân theo giuùp Nguyeãn AÙnh, vaø ñöôïc giao quyeàn laøm Noäi Thuoäc Cai Ñoäi Thoáng

Quaûn, chuùa laïi phong cho oâng chöùc Ñieàu Baùt cai quaûn ñoäi quaân ngöôøi Khmer naøy, vaø

ñoùng ñoàn taïi caùc vuøng Caàu Keø vaø Traø OÂn. Taïi ñaây, oâng huy ñoäng vaø chæ huy quaân

binh döôùi tröôùng ñöùng ra khaån hoang ñeå troàng troït, thaønh laäp nhieàu laøng xoùm. Nhieàu

laàn oâng ñem binh theo Leâ Vaên Quaân vaø Voõ Taùnh ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn

do Thaùi Baûo Phaïm Vaên Tham chæ huy.”

OÂng ñaõ tham döï nhieàu traän ñaùnh vôùi nghóa binh Taây Sôn vaø laäp ñöôïc nhieàu chieán

coâng hieån haùch. Naêm 1801, Nguyeãn AÙnh laïi cöû oâng mang quaân ra ñaùnh caùc thaønh trì

ngoaøi Trung nhö Phan Rang vaø Bình Ñònh. Sau ñoù oâng cuøng Voõ Taùnh ôû laïi giöõ thaønh

Bình Ñònh. Luùc naøy oâng bò quaân Taây Sôn baét, nhöng sau ñoù troán thoaùt vaø tìm caùch

quay veà Nam tieáp tuïc theo phoø Nguyeãn AÙnh. Veà sau oâng laäp ñöôïc nhieàu coâng traän

neân ñöôïc Nguyeãn AÙnh cho caûi hoï Nguyeãn vaø ñaët teân laø Vaên Toàn vaø phong chöùc

Thöôïng Hoä Quaân.

Sau khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vua vaøo naêm 1802, oâng ñöôïc thaêng chöùc Cai Cô,

Chöôûng Quaûn Thuûy Quaân Doanh, ñöôïc vua cöû ñöa quaân veà queâ, ñoùng taïi ñoàn Uy

Vieãn ôû Traø OÂn, thuoäc ñaïo Traán Giang, nay laø Caàn Thô, kieâm quaûn suaát 2 phuû Traø

Vinh vaø Mang Thít, thuoäc dinh Vónh Traán (haäu thaân cuûa dinh Long Hoà). Taïi ñaây, oâng

laïi tieáp tuïc ñieàu ñoäng daân quaân khai khaån hoang ñòa, taïo laäp thaønh thoân xoùm, vaø duy

trì an ninh traät töï trong khu vöïc traùch nhieäm cuûa mình. Veà sau, oâng ñöôïc cöû theo ñaïi

quaân cuûa Thoaïi Ngoïc Haàu sang ñaùnh Xieâm La taïi thaønh La Bích (Lovek). Sau khi

thaéng traän, oâng ñöôïc leänh ñoùng quaân taïi thaønh La Bích ñeå baûo hoä Cao Mieân, giuùp

vua nöôùc naøy trò nöôùc an daân. Naêm Canh Ngoï, 1810, oâng cuøng Thoaïi Ngoïc Haàu daãn

ñaò binh sang chieán ñaáu vôùi quaân Xieâm La ôû thaønh La Bích (Lovek), Cao Mieân. Sau

khi thaéng traän, oâng ñöôïc cöû ôû laïi Nam Vang ñeå giuùp vua Cao Mieân trò nöôùc, an daân.

Naêm Gia Long thöù 10, 1811, oâng ñöôïc trieäu veà nöôùc, vaø ñöôïc thaêng chöùc haøm Thoáng

Cheá, töôùc Dung Ngoïc Haàu.

Naêm Quyù Daäu, 1813, oâng laïi ñöôïc vua Gia Long cöû veà cai quaûn caùc vuøng Traø OÂn,

Caàu Keø, Traø Vinh vaø caùc vuøng thuoäc mieàn duyeân haûi Traø Vinh ngaøy nay. OÂng laïi

tieáp tuïc huy ñoäng daân quaân khaån hoang laäp aáp thaønh nhöõng thoân xoùm khang trang

nhö ngaøy nay. Taïi traán Vónh Thanh, oâng ñaõ trôï löïc cho quan Traán Thuû Nguyeãn Vaên

Thoaïi ñaøo kinh Vónh Teá noái lieàn Chaâu Ñoác-Haø Tieân. OÂng laïi ñöôïc Nguyeãn AÙnh cho

theo töôùng Nguyeãn vaên Thaønh ñi ñaùnh traän ôû nhieàu nôi. Naêm Gia Long thöù 10, 1811,

oâng ñöôïc nhaø vua giao cho cai quaûn ñoàn Uy Vieãn. Ñeán naêm 1818,oâng ñöôïc trieàu ñình

boå vaøo chöùc Ñieàu Baùt Nhung Vuï, vua Gia Long giao cho vieäc tuyeån moä daân phu vaø

chính oâng ñaõ chæ huy nhoùm daân phu vaø binh lính khoaûng treân 500 ngöôøi töø Uy Vieãn

leân Chaâu Ñoác ñeå trôï löïc ñaøo kinh Vónh Teá vôùi Tuyeân Trung Haàu vaø Thoaïi Ngoïc

Haàu(4)

.

382

Veà sau naøy, coù luùc daân Mieân ôû vuøng Traø Vinh noåi leân laøm loaïn, oâng ñöôïc boå

nhieäm vaøo chöùc quan cai trò taïi vuøng ñoù. Vaø oâng ñaõ kheùo leùo khuyeân nhuû ñöôïc nhöõng

ñoàng höông cuûa mình trôû veà laøm aên löông thieän. Quan Ñieàu Baùt Nhung Vuï Nguyeãn

Vaên Toàn bò beänh vaø qua ñôøi taïi Traø OÂn ôû tuoåi 58 vaøo ngaøy muøng 4 thaùng Gieâng naêm

Canh Thìn, nhaèm ngaøy 27 thaùng 2 naêm 1820. Daân chuùng trong vuøng heát loøng thöông

tieác moät vò quan goác ngöôøi Khmer luoân heát loøng lo cho daân cho nöôùc vaø luoân laøm

troøn traùch nhieäm ñöôïc giao phoù. Ñeå töôûng nieäm moät baäc trung thaàn nghóa duõng, trieàu

ñình Hueá ñaõ phaùi ñaïi thaàn mang phaåm vaät vaøo laøm leã ñieáu teá vôùi nhöõng nghi thöùc

long troïng trong ba ngaøy. Ñeán naêm Maäu Tyù, 1828, ñeå töôûng thöôûng coâng lao cuûa oâng,

vua Minh Maïng ñaõ truy taëng saéc phong oâng laø Trung ñaúng thaàn, haøm AÂn Trung Duõng

Thieân Tröïc, töôùc Dung Ngoïc Haàu, vôï oâng cuõng ñöôïc ban myõ töï laø Hieàn Thuïc Chi

Thaàn Thoáng Cheá Ñaïi Quan.

Töôïng Thoáng Cheá Ñieàu Baùt

Nguyeãn Vaên Toàn ôû Traø OÂn

Sau khi oâng maát, daân chuùng ñòa phöông vaø trieàu ñình nhaø Nguyeãn ñaõ xaây ñeàn thôø

ñeå töôûng nhôù ñeán coâng lao cuûa tieàn nhaân. Hieän taïi, doïc ñöôøng khoaûng töø Traø OÂn ñi

Caàu Keø, coøn coù laêng moä cuûa quan Thoáng Cheá Ñieàu Baùt. Khu laêng moä cuûa oâng baø

Thoáng Cheá Ñieàu Baùt Nguyeãn Vaên Toàn toïa laïc treân moät khu ñaát roäng khoaûng 8.000

meùt vuoâng, thuoäc ñòa phaän gioàng Thanh Baïch, aáp Myõ Hoøa, xaõ Thieän Myõ, huyeän Traø

OÂn, tænh Vónh Long, caùc thaønh phoá Vónh Long khoaûng 40 caây soá veà höôùng ñoâng nam.

Khu laêng moä vaø ñeàn ñöôïc xaây döïng vaøo naêm Minh Maïng nguyeân nieân, Canh Thìn,

1820, goàm 2 phaàn chính: ñeàn vaø moä, caû hai ñeàu ñöôïc xaây döïng baèng ñaù voâi vaø oâ

döôùc. Beân trong ñeàn coù chính ñieän, nôi ñöôïc ñaët böùc töôïng cuûa oâng ñeå thôø, keá ñoù laø

voõ ca vaø nhaø khaùch. Phaàn moä cuûa oâng baø naèm phía sau mieáu thôø, theo kieåu song

taùng, coù töôøng bao quanh. Toång theå coâng trình ñöôïc toâ ñieåm baèng nhöõng hoa vaên vaø

kieán truùc theo loái cung ñình nhaø Nguyeãn raát ñeïp maét. Daân chuùng ñòa phöông coù hai

caâu ca dao töôûng nhôù veà oâng nhö sau:

“Lòch thay ñòa cuoäc Traø OÂn,

383

Moä oâng Ñieàu Baùt löu toàn ñeán nay.”

Khu moä cuûa Nguyeãn Vaên Toàn vaø phu nhaân

Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, Chính Bieân, Taäp 2, coù ghi veà

mieâu dueä cuûa oâng nhö sau: “Nguyeãn Vaên Toàn coù moät ngöôøi con teân Nguyeãn Vaên Vî,

laøm Veä UÙy ôû ñoàn Tònh Bieân, Chaâu Ñoác. Sau ñoù, coù ngöôøi toá caùo Vî theo Leâ Vaên

Khoâi choáng laïi trieàu ñình, nhöng vì luùc naøy Nguyeãn Vaên Vî ñaõ cheát vaø vua Minh

Maïng nghó tình coù coâng lao to lôùn ñoái vôùi trieàu ñình neân khoâng truy cöùu toäi con oâng.”

Vì vieäc naøy maø veà sau naøy con chaùu quan Thoáng Cheá Ñieàu Baùt khoâng ñöôïc trieàu

ñình cho nhieàu ñaëc aân nöõa. Ngay vieäc höông hoûa vaø teá töï taïi ngoâi ñeàn cuûa oâng trong

vuøng Traø OÂn, trieàu ñình nhaø Nguyeãn cuõng phoù maëc cho daân chuùng ñòa phöông chöù

khoâng heà nhuùng tay vaøo hay giuùp ñôû baát cöù thöù gì.

Laêng quan Thoáng Cheá Ñieàu Baùt ôû Traø OÂn

Ñeán khi ngöôøi Phaùp chieám mieàn Nam vaøo naêm 1867, vuøng Vuõng Lieâm vaø Traø OÂn

laø nôi maø nghóa binh khaùng Phaùp thöôøng lui tôùi hoaït ñoäng, neân trong chieán tranh buoåi

ban ñaàu vôùi Phaùp, ñeàn thôø oâng Thoáng Cheá ñaõ bò hö haïi raát naëng vaø bò boû hoang pheá

trong moät khoaûng thôøi gian raát daøi. Ñeán khoaûng ñaàu theá kyû thöù XX, ngöôøi daân vuøng

Traø OÂn nghó ñeán coâng ñöùc cuûa oâng trong vieäc khaån hoang laäp aáp ñem laïi an cö laïc

nghieäp cho daân chuùng, neân ñaõ töï ñoäng quyeân goùp tieàn baïc vaø taøi vaät ñeå truøng tu laïi

khu ñeàn vaø khu laêng moä; ñoàng thôøi hoï cuõng thaønh laäp hoäi Myõ Thanh ñeå chaêm lo vieäc

cuùng teá. Tính töø ñoù ñeán nay, khu ñeàn vaø moä ñaõ traûi qua 5 laàn truøng tu: 1937, 1953,

1960, 1994, vaø 2005. Haèng naêm cöù ñeán ngaøy moàng 3 vaø moàng 4 thaùng Gieâng aâm lòch,

haøng ngaøn daân chuùng töø Traø OÂn, Caàu Keø, Soùc Traêng, vaø moät soá ñòa phöông laân caän

384

ñeàu teà töïu veà ñaây toå chöùc leã cuùng gioã cho oâng raát long troïng vaø trang nghieâm. Beân

caïnh leã cuùng teá, ban trò söï coøn toå chöùc muùa laân, muùa roàng vaø haùt boäi, trình dieãn nhaïc

coå nguõ aâm, cuõng nhö toå chöùc caùc troø chôi daân gian khaùc.

Phaûi thöïc tình maø noùi, daàu tieân khôûi khi veà theo vôùi Nguyeãn AÙnh, chaúng bieát quan

Ñieàu Baùt coù nghó gì ñeán chuyeän trung quaân aùi quoác hay khoâng, nhöng taám loøng trung

trinh moät daï theo phoø Nguyeãn AÙnh cuûa oâng quaû laø moät taám göông raïng ngôøi, raát ñaùng

cho ngöôøi ñôøi sau traân quí! Tieàn Quaân Thoáng Cheá Ñieàu Baùt Nhung Vuï Nguyeãn Vaên

Toàn chaúng nhöõng ñöôïc lieät vaøo moät trong nhöõng danh töôùng kieät xuaát cuûa trieàu ñình

nhaø Nguyeãn, ñaõ töøng theo vaø laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng ngay töø thôøi Nguyeãn AÙnh

coøn boân taåu laån troán nghóa binh Taây Sôn, maø oâng coøn laø moät vò quan thanh lieâm ñaày

ñöùc ñoä trong vieäc an daân. Ngoaøi ra, oâng coøn laø moät ngöôøi ñi tieân phong trong vieäc

khaån hoang laäp aáp. Trong nhöõng vuøng traùch nhieäm cuûa oâng ngaøy nay thuoäc 2 tænh

Vónh Long vaø Traø Vinh, oâng ñaõ chæ huy chieâu moä daân chuùng veà khai khaån hoang ñòa,

khuyeán khích hoï trong vieäc canh taùc, khieán cho cuoäc soáng cuûa daân chuùng trong ñòa

haït do oâng cai quaûn luoân an cö laïc nghieäp. OÂng coøn laø moät ngöôøi trôï taù ñaéc löïc cho

Thoaïi Ngoïc Haàu trong vieäc chæ huy daân quaân ngöôøi Khmer ñeán phuï ñaøo kinh Vónh

Teá. Beân caïnh ñoù, oâng coøn laø moät nhaø laõnh ñaïo taøi tình trong vieäc cai trò, khieán cho

caùc daân toäc Vieät, Hoa, vaø Khmer luoân soáng chung haøi hoøa trong khu vöïc traùch nhieäm

cuûa mình. Chính vì theá maø tính töø ngaøy oâng maát ñeán nay ñaõ gaàn 200 naêm, thôøi gian 2

theá kyû coù daøi vaø coù theå laøm phai môø ñi nhieàu thöù, nhöng taám loøng cuûa quan Thoáng

Cheá Ñieàu Baùt Nguyeãn Vaên Toàn ñoái vôùi daân chuùng Ñaát Phöông Nam vaãn luoân ñöôïc

con daân haäu boái cuûa xöù naøy traân quí, kính ngöôõng vaø nhôù ôn!

Ghi Chuù:

(1) Yuoàn laø aâm tieáng Cao Mieân coù nghóa laø Vieät. Nguyeãn AÙnh thaáy oâng coù nhieàu coâng traän vaø trung

thaønh môùi cho oâng hoï Nguyeãn laø hoï cuûa vua, mang teân Vieät Nam laø Toàn. Quoác Söû Quaùn Trieàu

Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän cheùp teân oâng laø Dung ñeå ghi laïi aâm Yuoàn. Ngöôøi Khmer tröôùc thôøi

caùc vua chuùa trieàu Nguyeãn khoâng coù hoï. Döôùi trieàu Minh Maïng, môùi ban cho hoï nhöõng hoï nhö

Thaïch, Danh, Sôn, vaân vaân.

(2) Hoài ñoù traán Vónh Thanh bao goàm caùc vuøng Traø Vinh, moät phaàn cuûa Beán Tre, Vónh Long, Sa Ñeùc,

moät phaàn cuûa Caàn Thô, vaø moät phaàn cuûa An Giang ngaøy nay.

(3) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chính Bieân, Taäp 2, quyeån 28, trang 502-503,

coù ghi: “Muøa xuaân naêm Giaùp Thìn, 1786, theo vua sang Voïng Caùc laøm Cai Ñoäi... Toàn khi tröôùc

teân laø Duyeân, khoâng coù hoï, vì theo chuùa coù coâng beøn cho hoï vaø teân. Naêm Gia Long thöù I, 1802,

thaêng Cai Cô. Vua sai Nguyeãn Vaên Toàn kieâm quaûn caû 2 phuû Traø Vinh vaø Maân Thieát, thuoäc Vónh

Traán... Naêm Gia Long thöù 9, 1810, nhaø vua cho ñoåi ñoàn Xieâm Binh laøm ñoàn Uy Vieãn, cho Toàn

laøm thoáng ñoàn, troâng coi nhö cuõ. Naêm Gia Long thöù 10, 1811, laïi trieäu Toàn veà kinh thaêng chöùc

Thoáng Cheá, vaãn coi ñoàn Uy Vieãn. Khi trôû veà cho 10 laïng vaøng, 30 laïng baïc, 200 quan tieàn, 1 boä

aùo maõo ñaïi trieàu, roài sai ñem 1.000 lính ñoàn ñi ñoùng ôû Nam Vang. Naêm Gia Long thöù 18, 1819,

Nguyeãn Vaên Toàn ñoác lính khôi soâng Vónh Teá. Naêm Minh Maïng nguyeân nieân, 1820 thì cheát, sai

ngöôøi tôùi duï teá, cho caây gaám Trung Hoa, 20 taám vaûi, 100 quan tieàn, caáp cho 7 teân phu coi moä.

Naêm Minh Maïng thöù 8, 1828, con laø Vy xin truy caáp cho saéc taëng, beøn ñöôïc truy taëng laøm Thoáng

Cheá.”

385

(4) Coâng vieäc ñaøo kinh Vónh Teá gaëp raát nhieàu khoù khaên vaø trôû ngaïi vì raát nhieàu ñoaïn kinh maø be ân

döôùi toaøn laø ñaù, vôùi laïi thôøi tieát vaø khí haäu khaét nghieät, maø coâng trình chæ ñöôïc thöïc hieän hoaøn

toaøn baèng nhaân löïc chöù khoâng coù maùy moùc hoã trôï, neân coù nhieàu luùc coâng trình ñaøo kinh phaûi bò

giaùn ñoaïn. Ngay töø ñôït ñaàu, ñaõ coù ñeán 5.000 daân phu vaø binh lính coäng vôùi khoaûng 500 binh só ñeán

töø ñoàn Uy Vieãn cuûa quan Thoáng Cheá Nguyeãn Vaên Toàn. Tuy nhieân, sau ñoù, vì xaûy ra quaù nhieàu trôû

ngaïi, coâng theâm vieäc coù quaù nhieàu ngöôøi troán ñi vì quaù cöïc khoå, neân vua Gia Long ñaõ sai quan

Thoáng Cheá Nguyeãn Vaên Toàn taêng vieän theâm 5.000 daân xaâu khaùc nöõa, ña soá laø nhöõng binh lính

ngöôøi Cao Mieân trong haøng nguõ cuûa quan Ñieàu Baùt.

26) Maïc Vaên Toâ

Maïc Vaên Toâ sinh tröôûng trong huyeän Kieán Hoøa, tænh Ñònh Töôøng, nay thuoäc tænh

Beán Tre. Hieän nay chuùng ta khoâng coù nhieàu tö lieäu xaùc thöïc veà vò voõ töôùng naøy, chæ

bieát oâng voán laø moät trong nhöõng thuoäc töôùng xuaát saéc nhaát cuûa Voõ Taùnh, ñaõ cuøng

theo chuû töôùng veà ñaàu quaân döôùi tröôùng cuûa Nguyeãn AÙnh cuøng moät thôøi vôùi caùc

töôùng khaùc nhö Voõ Vaên Löôïng, Nguyeãn Vaên Hieáu vaø Traàn Vaên Tín. Trong quaân cuûa

Voõ Taùnh, oâng ñaõ laàn löôït giöõ nhöõng chöùc vuï sau ñaây: Tieán Quaân Chi Tieàn Chi, Haäu

Quaân Phoù Töôùng Quaân, Hoå Uy Veä UÙy, Haønh Traán Löu Thuû, Ñieàn Höõu Quaân Phoù

Töôùng. Thaùng 4 naêm Maäu Thaân, 1788, oâng ñöôïc Nguyeãn AÙnh phong chöùc Cai Cô.

Sau nhieàu traän chieán ñaáu vôùi nghóa binh Taây Sôn, oâng ñöôïc thaêng chöùc Chöôûng Cô.

Maïc Vaên Toâ laø moät trong nhöõng haøo kieät ñaát phöông Nam luoân heát loøng taän trung vôùi

Nguyeãn AÙnh cho ñeán ngaøy Gia Long leân ngoâi vua. Naêm Gia Long thöù 11, 1812, oâng

ñöôïc leänh ñem quaân traán giöõ vuøng An Hoùa ñeå ngaên ngöøa söï taán coâng cuûa quaân Xieâm

La. Ñeán naêm Taân Tî, 1821, naêm MInh Maïng thöù 2, oâng xin veà höu vaø maát taïi queâ

nhaø.

27) Hoà Vaên Laân Hoà Vaên Laân sanh quaùn taïi huyeän Kieán Höng, tænh Ñònh Töôøng. OÂng laø moät trong

nhöõng anh huøng haøo kieät noåi tieáng cuûa vuøng ñaát phöông Nam. Ban ñaàu oâng saùt caùnh

vôùi töôùng Döông Coâng Tröøng vaø chuû töôùng binh Ñoâng Sôn laø Ñoã Thaønh Nhaân vaø trôû

thaønh thuoäc töôùng ñaéc löïc cuûa hai vò töôùng naøy. Veà sau, oâng cuøng Döông Coâng tröøng

vaø Ñoã Thaønh Nhaân theo giuùp Nguyeãn Phuùc AÙnh ngay töø luùc vò Chuùa naøy môùi boân taåu

vaøo Nam laån traùnh nghóa binh Taây Sôn. Ban ñaàu Nguyeãn AÙnh phong cho oâng chöùc

Cai Cô. OÂng ñaõ xoâng pha treân nhieàu traän maïc, heát loøng taän trung baùo quoác. Cuõng nhö

nhieàu vò voõ töôùng cuøng thôøi ñöùng veà phía uûng hoä Nguyeãn AÙnh, Hoà Vaên Laân ñaõ daøy

coâng haïn maõ, taän taâm taän löïc vôùi nhaø Nguyeãn cho ñeán hôi thôû cuoái cuøng. OÂng coù

nhöõng ñöùc tính ñaëc bieät hôn nhöõng voõ töôùng khaùc ôû choã tuy laø quan voõ nhöng tính

tình cuûa oâng laïi khieâm cung, nhu hoøa vaø töø toán. Vì vaäy maø moãi laàn cöû quaân ñi ñaùnh ôû

386

ñaâu, Nguyeãn AÙnh ñeàu cöû oâng ñi keøm vôùi nhöõng vò töôùng coù tính tình noùng naûy nhö

Ñoã Thaønh Nhaân vaø Leâ Vaên Quaân ñeå dung hoøa vaø coù lôïi veà maët nhaân taâm.

Phaûi noùi, trong soá caùc töôùng döôùi tröôùng Nguyeãn AÙnh trong thaønh Gia Ñònh, thì Hoà

Vaên Laân laø vò töôùng xoâng pha traän maïc nhieàu hôn ai heát. Naêm Ñinh Daäu, 1777, oâng

hoäi quaân vôùi töôùng Döông Coâng Tröøng ñeå cuøng ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn.

Veà sau oâng ñöôïc thaêng chöùc Chöôûng Cô. Naêm 1778, oâng ñöôïc cöû laøm Phoù Töôùng

döôùi quyeàn töôùng Ñoã Thaønh Nhaân caát binh ñi deïp loaïn ôû Cao Mieân. Sau khi hoaøn

thaønh nhieäm vuï, oâng tuaân meänh Nguyeãn AÙnh ôû laïi laøm quan Baûo Hoä xöù Cao Mieân

beân caïnh vua Naëc OÂng AÂn.

Ña soá nhöõng vò ñöôïc Nguyeãn AÙnh boå nhieäm ñi laøm Baûo Hoä xöù Chaân Laïp ñeàu laø

ngöôøi mieàn Nam, trong soá naøy coù hai vò phaûi keå laø noåi baät nhaát laø quan Baûo Hoä

Thoaïi, vaø quan Baûo Hoä Laân. Thaät vaäy, chính quan Baûo Hoä Laân laø ngöôøi maø daân Cao

Mieân töôûng nhôù nhieàu nhaát, vì trong suoát thôøi gian oâng baûo veä xöù sôû naøy, daân chuùng

khaép nôi ñöôïc an cö laïc nghieäp. Ngaøy nay moãi khi ngöôøi Cao Mieân nhaéc tôùi Baûo Hoä

Laân laø hoï ñeàu lieân töôûng ñeán söï an bình vaø thaïnh trò cuûa vöông quoác hoï vaøo cuoái theá

kyû thöù XVIII.

Thaùng 10 naêm Taân Söûu, 1783, hai töôùng Xieâm La laø Chaát tri vaø Xoâ Si keùo quaân

qua ñaùnh Chaân Laïp, oâng hôïp cuøng quan Chöôûng Cô Nguyeãn Höõu Thuïy caát quaân

choáng giöõ. Luùc ñoù beân xöù Xieâm La ñang coù tranh chaáp trong trieàu ñình, vôï con cuûa

hai vò töôùng Chaát Tri vaø Xoâ Si ñeàu bò baét giöõ, roài tieáp ñoù laø söï tranh giaønh ngoâi baùu.

Vì theá hai töôùng Xieâm La môùi baét lieân laïc vôùi Baûo Hoä Laân xin giao keát hoøa hieáu, roài

keùo quaân veà Xieâm ñeå deïp noäi loaïn. Veà sau naøy khi Chaát Tri leân ngoâi vua, chuùa

Nguyeãn Phuùc AÙnh ñaõ nhôø cuoäc giao keát ñoù maø veà sau naøy ñöôïc vua Xieâm cho laùnh

naïn vaø trôï giuùp raát nhieàu laàn.

Sau khi quan Baûo Hoä Hoà Vaên Laân leân ñöôøng trôû veà nöôùc thì thaønh Gia Ñònh ñaõ loït

vaøo tay cuûa nghóa binh Taây Sôn, coøn Nguyeãn AÙnh thì ñaõ sang caàu cöùu vôùi Xieâm La.

Baûo Hoä Laân tìm caùch khaùng cöï vôùi taây Sôn, nhöng thaát baïi taïi dinh Long Hoà, oâng

ñaønh ruùt taøn quaân chaïy qua Xieâm La. Nguyeãn AÙnh giao cho oâng nhieäm vuï trôû veà

chuaån bò quaân löông trong noäi ñòa, chôø ngaøy Nguyeãn AÙnh veà taùi chieám thaønh Gia

Ñònh. Ngay sau ñoù, oâng trôû veà nöôùc thu thaäp taøn binh coøn soáng raûi raùc khaép nôi, roài

ñem veà traán giöõ vuøng Long Hoà, Nguyeãn AÙnh phong cho oâng chöùc Chöôûng Cô, ñieàu

khieån ba quaân töôùng só. Nhöng thôøi cô chöa ñeán, neân sau maáy laàn ñaùnh nhau vôùi

nghóa binh Taây Sôn ñeàu bò thua traän, oâng ñaønh lui quaân veà Long Hoà, cho phaân taùn

moûng ñeå baûo toaøn löïc löôïng trong khi chôø leänh Nguyeãn AÙnh.

Naêm Ñinh Tî, 1787, khi ña soá quaân Taây Sôn traán thuû thaønh Gia Ñònh phaûi ruùt veà

Phuù Xuaân, chôø leänh ra Baéc ñoái phoù vôùi quaân Thanh ñang laêm le ñaùnh chieám Vieät

Nam theo lôøi caàu vieän cuûa Leâ Chieâu Thoáng. Nhaân cô hoäi naøy Nguyeãn AÙnh chuaån bò

mang quaân veà ñaùnh thaønh Gia Ñònh. Nguyeãn AÙnh sai Hoà Vaên Laân ñi tröôùc veà Kieân

Giang, taäp hoïp töôùng só nhoùm taïi Myõ Tho. Ruùt kinh nghieäm laàn thaûm baïi taïi dinh

Long Hoà ngaøy tröôùc, laàn naøy Hoà Vaên Laân chuaån bò raát kyõ. Hôn nöõa quaân soá Taây Sôn

387

trong thaønh Gia Ñònh khoâng coøn laïi bao nhieâu. Coù theå noùi chuyeän hoäi binh ôû Myõ Tho

ñeå ñaùnh veà Gia Ñònh laø do yù cuûa oâng ñeà nghò leân Nguyeãn AÙnh. Do söï chuaån bò chu

ñaùo vaø do quaân soá Taây Sôn ñoàn truù ñaõ ruùt hôn hai phaàn ba veà Phuù Xuaân ñeå chuaån bò

choáng ngoaïi xaâm töø phöông Baéc, neân laàn naày Hoà Vaên Laân ñaõ ñaùnh chieám thaønh Myõ

Tho khoâng maáy khoù khaên. Sau ñoù oâng thaéng traän ôû Myõ Tho vaø thöøa thaéng oâng keùo

quaân veà ñaùnh laáy thaønh Gia Ñònh cuõng khoâng maáy khoù khaên. Nhöng ngay sau ñoù thì

oâng nhuoám beänh roài qua ñôøi. Sau khi leân ngoâi, vua Gia Long truy taëng cho oâng chöùc

Thieáu Baûo, töôùc Quaän Coâng vaø truyeàn ñem linh vò cuûa oâng thôø trong Mieáu Trung

Höng Coâng Thaàn.

28) Nguyeãn Phuïng Giao (?-1801)

Nguyeãn Phuïng Giao sanh tröôûng trong huyeän Kieán Hoøa, tænh Ñònh Töôøng, ngaøy

nay laø tænh Beán Tre. Khi Nguyeãn AÙnh boân taåu vaøo ñaát phöông Nam ñeå laån troán nghóa

binh Taây Sôn, thì oâng ra ñaàu quaân vôùi chuùa, roài thaêng daàn leân ñeán chöùc Nghi Voõ Veä

UÙy. Sau ñoù ñöôïc sung vaøo quaân só cuûa Haäu Quaân Voõ Taùnh. Naêm 1799, oâng ñöôïc

Nguyeãn AÙnh cho thaùp tuøng Voõ Taùnh ra ñaùnh thaønh Quy Nhôn. Vaøo naêm 1801, sau

khi Traán Thuû Voõ Taùnh vaø Hieäp Traán Ngoâ Toøng Chaâu töû tieát theo thaønh Bình Ñònh,

oâng nhaát quyeát khoâng ñaàu haøng vaø vaãn tieáp tuïc ñieàu khieån vieäc choáng cöï vôùi nghóa

binh Taây Sôn taïi ñaây. Nhöng cuoái cuøng oâng bò nghóa quaân gieát cheát taïi traän. Veà sau

oâng ñöôïc truy taëng chöùc Chöôûng Cô, vaø döï thôø taïi Mieáu Quoác Coâng.

29) Hoaøng Vaên Töù (?-1802)

Hoaøng Vaên Töù sanh tröôûng trong huyeän Kieán Hoøa, tænh Ñònh Töôøng, ngaøy nay laø

tænh Beán Tre. Khi Nguyeãn AÙnh boân taåu vaøo ñaát phöông Nam ñeå laån troán nghóa binh

Taây Sôn, thì oâng ra ñaàu quaân vôùi chuùa, roài thaêng daàn leân ñeán chöùc Voõ Veä Chaùnh Veä,

theo haàu caän vhuùa. OÂng ñaõ töøng phoø chuùa Nguyeãn boân taåu sang Voïng Caùc. Luùc

Nguyeãn AÙnh caát binh ra ñaùnh mieàn Trung, oâng ñöôïc cöû theo chuùa. Sau ñoù ñöôïc sung

vaøo quaân só cuûa Haäu Quaân Voõ Taùnh. Naêm 1799, oâng ñöôïc Nguyeãn AÙnh cho thaùp tuøng

Voõ Taùnh ra ñaùnh thaønh Quy Nhôn. Vaøo naêm 1801, sau khi Traán Thuû Voõ Taùnh khuyeân

chuùa Nguyeãn neân boû thaønh Qui Nhôn maø caát quaân ñi ñaùnh Phuù Xuaân, oâng ñöôïc Voõ

Taùnh cho theo Nguyeãn AÙnh. OÂng bò töû traän trong luùc ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây

Sôn taïi vuøng Thaïch Coác, ñöôïc thaêng chöùc Chöôûng Cô. Baøi vò cuûa oâng ñöôïc thôø taïi

mieáu Hieån Trung taïi Saøi Goøn vaø cuõng ñöôïc döï thôø taïi Mieáu Trung Höng Coâng Thaàn.

388

30) Nguyeãn Hoaøi Quyønh

Nguyeãn Hoaøi Quyønh sanh tröôûng trong huyeän Kieán Hoøa, tænh Ñònh Töôøng, ngaøy

nay laø tænh Beán Tre. Khi Nguyeãn AÙnh boân taåu vaøo ñaát phöông Nam ñeå laån troán nghóa

binh Taây Sôn vaø xöng vöông taïi Gia Ñònh, oâng ra döï thí vaø ñoã ñaït, ñöôïc boå laøm Leâ

Sanh ôû ñòa phöông, nhöng nhôø vaên hay voõ gioûi neân oâng ñöôïc Nguyeãn AÙnh môøi veà

Gia Ñònh ñeå baøn baïc quaân cô. Sau ñoù, oâng theo töôùng Voõ taùnh ñem quaân ra thaønh

Bình Ñònh. Naêm 1799, oâng ñöôïc Nguyeãn AÙnh cho thaùp tuøng Voõ Taùnh ra ñaùnh thaønh

Quy Nhôn. Vaøo naêm 1801, sau khi Traán Thuû Voõ Taùnh khuyeân chuùa Nguyeãn neân boû

thaønh Qui Nhôn maø caát quaân ñi ñaùnh Phuù Xuaân, oâng ñöôïc Voõ Taùnh cho theo Nguyeãn

AÙnh. Sau khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi, oâng ñöôïc cöû laøm Hieäp Traán Bình Ñònh, roài ñoåi ra

Ngheä An, laïi thaêng leân Hình Boä Taû Tham Tri, laõnh chöùc Hình Taøo Baéc Thaønh. Sau

khi qua ñôøi baøi vò cuûa oâng ñöôïc thôø taïi mieáu Hieån Trung taïi Saøi Goøn vaø cuõng ñöôïc döï

thôø taïi Mieáu Trung Höng Coâng Thaàn.

31) Voõ Duy Taäp

Voõ Duy Taäp, coøn goïi laø Laõnh Binh Taäp, sanh tröôûng taïi laøng Long Tuyeàn (Bình

Thuûy), nay thuoäc huyeän Phong Phuù, Caàn Thô. Thaân phuï oâng teân Voõ Nguyeân, voán laø

moät trong nhöõng phuù noâng giaøu coù trong vuøng. OÂng sanh ra trong thôøi caùc chuùa

Nguyeãn ñang phaân tranh vôùi nghóa quaân Taây Sôn, ñaát nöôùc loaïn laïc khaép nôi. Chính

vì vaäy maø oâng coù yù höôùng luyeän taäp voõ ngheä vaø ngay töø nhoû oâng. Ban ñaàu cha oâng

khoâng ñoàng yù cho oâng luyeän taäp voõ ngheä, nhöng oâng coá naøi næ neân cuoái cuøng ñaõ ñöôïc

söï chaáp thuaän cuûa cha(1)

. Vì vaäy maø ôû tuoåi ñoâi taùm oâng ñaõ tinh thoâng voõ ngheä vaø binh

phaùp. Khi Nguyeãn AÙnh boân taåu vaøo Nam laån troán söï truy ñuoåi cuûa nghóa binh Taây

Sôn, oâng ñaõ ñaùp öùng lôøi hieäu trieäu vaø xin ñaàu quaân vôùi chuùa Nguyeãn. OÂng ñaõ toû ra

heát loøng heát daï taän trung baùo quoác vôùi chuùa Nguyeãn. Traûi qua moät thôøi gian daøi gian

truaân khoå aûi, oâng laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng, nhaát laø goùp phaàn ñaéc löïc trong nhieàu

laàn khaéc phuïc thaønh Gia Ñònh.

Nhöõng chieán coâng hieån haùch nhöùt cuûa oâng phaûi keå ñeán traän Sa Raøi ôû Ñònh Töôøng

vaø traän chieán thaéng loaïn töôùng Cao Mieân laø OÁc Nha Long taïi Caàn Thô vaøo naêm 1787.

Ñeán khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi laáy hieäu laø Gia Long, nhaø vua phong cho oâng chöùc

Laõnh Binh. Töø ñoù, heã moãi khi ôû ñaâu coù giaëc giaõ, nhaø vua lieàn phaùi oâng ñi ñaùnh deïp,

nhaát laø nhöõng laàn deïp loaïn ôû Cao Mieân vaø vuøng bieân giôùi Vieät-Mieân. Nhôø coù nhieàu

kinh nghieäm chieán tröôøng luùc Nguyeãn AÙnh coøn boân taåu nôi vuøng ñaát phöông Nam,

neân veà sau naøy vua Gia Long cuõng nhö Minh Maïng hay ñeà cöû oâng ñi deïp loaïn vuøng

bieân giôùi Vieät Mieân, vaø oâng ñaõ hoaøn taát moïi söù maïng ñöôïc vua giao cho. Ñeán luùc veà

giaø maø vua vaãn giao troïng traùch deïp loaïn Cao Mieân cho oâng ôû vuøng Soùc Traêng. Tuy

nhieân, trong traän töû chieán taïi vuøng Böng Trop, oâng ñaõ töû traän, vua cho ñöa linh cöûu

oâng veà an taùng taïi Caàn Thô. Hieän taïi vuøng Soùc Traêng daân chuùng cuõng laäp ñeàn thôø

389

oâng taïi laøng Khaùnh Höng. Rieâng taïi vaãn coøn ngoâi ñeàn thôø Laõnh Binh Voõ Duy taäp taïi

vuøng Long Tuyeàn. Nôi bia moä coù ghi roõ haøng chöõ: Chaùnh Laõnh Binh Voõ Duy Taäp.

Hai beân coù hai caâu ñoái:

“Trung lieät phong thanh lieâu baát höõu

Anh huøng chaùnh khí laõnh nhö thinh.”

Nghe noùi vaøo naêm 1946, ban teá töï ñình Khaùnh Höng coù leân xin vôùi caùc boâ laõo Long

Tuyeàn ôû Caàn Thô ñeå ñöôïc di dôøi haøi coát oâng veà mai taùng ôû ñình Khaùnh Höng; tuy

nhieân, höông chöùc vaø boâ laõo Long Tuyeàn khoâng chòu, vì hoï cho raèng ñaây laø queâ

höông cuûa quan Laõnh Binh, hôn nöõa, moä cuûa ngaøi ñaõ naèm taïi ñaây hôn traêm naêm nay

roài, daân trong laøng luoân ñöôïc bình an, ñoù laø phöôùc laønh cho daân chuùng trong vuøng.

Quan Laõnh Binh Voõ Duy Taäp luùc sinh thôøi luoân heát loøng vì daân vì nöôùc nöôùc, luùc thaùc

ñi luoân ñöôïc nhaân daân kính ngöôõng nhö thaàn hoaøng cuûa mình.

Ghi Chuù:

(1) Gaëp buoåi trong nöôùc ñang thôøi loaïn laïc, oâng coù yù muoán hoïc voõ, nhöng cha oâng coù yù khoâng baèng

loøng noùi: “Sao con chaúng coá coâng ñeøn saùch hoïc haønh, coù vaên chöông chöõ nghóa, baûng vaøng bia ñaù,

phaûi ñeïp maët hôn khoâng?” Nhöng oâng thöa vôùi cha: “Thöa cha, vaên hay voõ, heã bieát laäp chí cöùu

daân giuùp ñôøi thì ñeàu vinh hieån caû. Xin cha an loøng.” Sau khi nghe ñöôïc nhöõng lôøi naøy, cha oâng raát

vui vaø ñoàng yù cho oâng theo ngheà voõ.

32) Leâ Vaên Phong (1769-1824)

Leâ Vaên Phong laø moät trong nhöõng danh töôùng thôøi Nguyeãn AÙnh. OÂng sinh naêm Kyû

Söûu, 1769 taïi laøng Long Höng, huyeän Kieán Höng, tænh Ñònh Töôøng, ngaøy nay laø xaõ

Long Höng, huyeän Chaâu Thaønh, tænh Tieàn Giang. OÂng laø con thöù tö cuûa oâng Leâ Vaên

Toaïi vaø baø Nguyeãn Thò Laäp. Theo gia phaû cuûa doøng hoï Leâ ôû laøng Boà Ñeà, huyeän Moä

Ñöùc, tænh Quaûng Ngaõi, khoaûng naêm 1760, oâng Leâ Vaên Toaïi rôøi laøng Boà Ñeà ôû Quaûng

Ngaõi, theo ñöôøng bieån vaøo cö nguï taïi vaøm Traø Loït, thuoäc xaõ Hoøa Khaùnh, toång An

Hoøa, Traán Ñònh. Taïi ñaây, vôï choàng oâng sinh ra ngöôøi con ñaàu loøng laø Leâ vaên Duyeät.

Naêm 1764, vaøm Traø Loït xaûy ra dòch beänh thieân thôøi, neân sau ñoù gia ñình oâng Toaïi

phaûi dôøi sang aáp Thaïnh Hoøa, laøng Long Höng, thuoäc vuøng Myõ Tho ñeå sinh soáng. Taïi

ñaây, oâng baø laàn löôït sinh theâm caùc ngöôøi con laø: Leâ Vaên Oai, Leâ Vaên Phong, Leâ Vaên

Ñeán vaø hai ngöôøi con gaùi laø Leâ Thò Naêm vaø Leâ thò Hoå.

Töø thuôû nhoû, hình aûnh vaø tieáng taêm cuûa ngöôøi anh trai Leâ Vaên Duyeät ñaõ laøm cho

danh tieáng cuûa oâng ít nhieàu bò lu môø. Vaøo naêm 1781, moät laàn Nguyeãn AÙnh bò nghóa

binh Taây Sôn truy ñuoåi ñeán vaøm Traø Loït(1)

, ñöôïc oâng Leâ Vaên Toaïi che daáu vaø chaêm

soùc trong nhaø. Caûm nhôù aân ñöùc cöu mang cuûa oâng Toaïi, neân Nguyeãn AÙnh tuyeån duïng

Leâ Vaên Duyeät vaøo cung laøm thaùi giaùm, laõnh nhieäm vuï baûo veä caùc baø phi trong gia

quyeán nhaø Nguyeãn. Trong khi ñoù, Leâ Vaên Phong môùi leân 12 tuoåi, neân Nguyeãn AÙnh

390

baûo Phong(2)

luùc naøo ñöôïc 16 hay 17 tuoåi haõy leân Gia Ñònh ñaàu quaân trong quaân nguõ

cuûa Nguyeãn AÙnh.

Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn khoâng thaáy ghi cheùp nhieàu veà Ñoâ Thoáng Cheá Leâ

Vaên Phong, chæ bieát vaøo naêm Nhaâm Tuaát, 1802, khi vua Gia Long vaøo chieám thaønh

Thaêng Long thì oâng ñang giöõ chöùc Ñoâ Thoáng Cheá, töôùc Phong Ñaêng Haàu. Sau ñoù,

oâng ñöôïc nhaø vua cöû ñem quaân leân Laïng Sôn buoäc hai vieân töôùng Taây Sôn laø Traán

Thuû Hoaøng Vaên Kim vaø Hieäp Traán Thuû Tröông Vaên Luyeän phaûi môû cöûa thaønh ra

haøng. Ñeán thaùng 10 naêm Canh Ngoï, 1810, Ñoâ Thoáng Cheá Dinh Taû Quaân Thaàn Saùch

Leâ Vaên Phong nhaän leänh vua Gia Long hieäp cuøng vôùi Kyù Luïc Traán Ñònh Töôøng laø

Minh Ñöùc Haàu Buøi Vaên Minh ñem quaân ñi phoøng giöõ vuøng bieân aûi Vieät-Mieân(3)

.

Naêm Maäu Daàn, 1818, vua Gia Long cöû Leâ Vaên Phong ra Baéc giöõ chöùc Phoù Toång

Traán Baéc Thaønh, döôùi quyeàn cuûa Toång Traán Leâ Chaát. Chính vì vaäy maø daân gian thôøi

ñoù coù caâu ca ngôïi hai anh em Leâ Vaên Duyeät nhö sau:

“Huynh Nam, ñeä Baéc oai danh chaán,

Töû hieáu, thaàn trung tieát nghóa cao.”

Coù nghóa laø:

“Anh traán trong Nam, em traán ngoaøi Baéc, löøng laãy uy danh,

Con troøn ñaïo hieáu, toâi veïn loøng trung, neâu cao tieát nghóa.”

Naêm Minh Maïng thöù 5, Giaùp Thaân, 1824, ngaøy 15 thaùng 9, Leâ Vaên Phong veà thaêm

queâ, laâm troïng beänh roài qua ñôøi ôû tuoåi 55 taïi Gia Ñònh. Ñöôïc vua Minh Maïng truy

taëng Thieáu Baûo, thuïy laø Traùng Nghò. Veà sau naøy daân chuùng vuøng Gia Ñònh ñem linh

vò cuûa oâng thôø trong ñình Taân Kieång. Theo gia phaû cuûa doøng hoï Leâ ôû laøng Boà Ñeà,

huyeän Moä Ñöùc, tænh Quaûng Ngaõi thì Leâ Vaên Phong coù 2 ngöôøi vôï chính vaø nhieàu vôï

leõ. Soá con cuûa oâng ghi trong gia phaû laø 27 nam vaø 4 nöõ. Naêm Quyù Hôïi, 1803, vua Gia

Long cho ngöôøi con ñaàu loøng cuûa oâng laø Leâ Vaên Yeán ñöôïc laøm con thöøa töï cuûa Taû

Quaân Leâ Vaên Duyeät(4)

. Theo Huyønh Minh trong Gia Ñònh Xöa, veà sau naøy Leâ Vaên

Yeán ñöôïc vua Gia Long gaû caû con gaùi thöù möôøi laø coâng chuùa Ngoïc Ngoân, coù saùch ghi

laø Ngoïc Nghieâm, vaø trôû thaønh Phoø Maõ Ñoâ UÙy.

Ñeán thaùng 7 naêm AÁt Muøi, 1835, sau khi vua Minh Maïng deïp yeân cuoäc noåi loaïn

cuûa Leâ Vaên Khoâi, phaàn lôùn con chaùu hoï toäc Leâ Vaên ñeàu bò ñaøy ñi laøm lao dòch ôû

nhöõng vuøng röøng thieâng nöôùc ñoäc, chæ rieâng Phoø Maõ Leâ Vaên Yeán vaø Leâ Vaên Teà (caû

hai ñeàu laø con ruoät cuûa Leâ Vaên Phong) laø bò aùn xöû traûm. Trong khi ñang xaûy ra naïn

tru dieät hoï toäc nhaø Leâ vaên thì con cuûa Taû Dinh Leâ Vaên Phong laø Leâ Vaên Döôïc ñaõ

troán thoaùt leân vuøng röøng hoang phía Baéc thaønh Gia Ñònh, mai danh aån tích vaø ñoåi

sang hoï Nguyeãn. Taïi ñay, oâng cuøng caùc con khai khaån hoang ñòa, laäp laøng laäp aáp, vaø

trôû thaønh vò tieàn hieàn cuûa vuøng ñaát Thaùi Myõ, nay thuoäc huyeän Cuû Chi. Maõi ñeán naêm

Töï Ñöùc nguyeân nieân, 1848, sau khi nghe lôøi trình taáu cuûa quan Ñaïi Hoïc Só Voõ Xuaân

Caån, nhaø vua môùi ban cho Leâ Vaên Dieãn, con trai cuûa Leâ Vaên Yeán, chöùc Cai Ñoäi(5)

.

Naêm 1824, sau khi Taû Dinh Leâ Vaên Phong qua ñôøi, ñích thaân Taû quaân Leâ Vaên

Duyeät ñaõ cuøng caùc chaùu, con Leâ Vaên Phong, ñöùng ra lo vieäc an taùng vaø xaây moä cho

391

oâng Phong. Tröôùc naêm 1975, laêng moä cuûa Taû Dinh Leâ Vaên Phong vaãn coøn taïi vuøng

Taân Sôn Nhöùt, tröôùc thuoäc toång Döông Hoøa Thöôïng, phuû Taân Bình, tænh Gia Ñònh.

Trong saùch Saøi Goøn Naêm Xöa, Vöông Hoàng Seån coù vieát: “Laêng Leâ Vaên Phong(6)

,

sinh tieàn taëng OÂng Taû Dinh, laø em cuûa Leâ Taû Quaân. Maát tröôùc Taû Quaân, neân moä

phaàn kieân coá, huøng vó, do bôûi Taû Quaân ñöùng troâng nom xaây caát. Chuùng toâi môùi tìm

ñöôïc tröôùc ôû trong hoa vieân nhaø oâng quaûn lyù Ñoâng Phaùp Ngaân Haøng, sau vì ñoåi chuû

neân maát tích. Baây giôø loït vaøo ñaát quaân söï, muoán vaøo xem phaûi xin pheùp. Tröôùc ôû

phía höõu ñöôøng Mac-Mahon noái daøi. Nay ôû veà phía höõu ñöôøng Ngoâ Ñình Khoâi, khuaát

ôû trong xa, phaûi coá tìm môùi ra(7)

.”

Vaøo khoaûng naêm 2011, anh Traàn Vaên Tuaán, Ban Quyù Teá Laêng OÂng Baø Chieåu vaø

Ban Quyù Teá Laêng Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät ñaõ tìm ra ngoâi moä caûi taùng cuûa Leâ vaên

Phong, ôû phía sau khu moä coå Hoaøi Quoác Coâng Voõ Taùnh, naèm trong khu ñaát quaân söï,

taïi soá 17 ñöôøng Hoà vaên Hueâ, phöôøng 9, Phuù Nhuaän, TPHCM. Ngoâi moä ñöôïc xaây

baèng gaïch vaø xi maêng, vaø luùc naøy ñang bò nöùt neû naèm trong khuoân ñaát ñaày raùc. Treân

bia moä coù doøng chöõ Quoác ngöõ: “Vieät Nam Ñaïi Thaàn Leâ Vaên Phong chi moä. Caûi taùng

ngaøy 27 thaùng 10 Taân Söûu, töùc muøng 4 thaùng 12 naêm 1961.” ÔÛ bính phong coù gaén

taám bia ñaù hoa cöông xaùm ghi laø: “Töø traàn thaùng 9 naêm Giaùp Thaân, 1824, Minh Maïng

thöù 5. Linh vò, tieåu söû thôø taïi Höng Quoác Töï.” Tröôùc hieän traïng ñoù, ngaøy 19 thaùng 3,

vaøo tieát Thanh Minh naêm Nhaäm Thìn, nhaèm ngaøy 9 thaùng 4 naêm 2012, caùc con chaùu

hoï toäc Leâ Vaên töø Thaùi Myõ, Cuû Chi, Taây Ninh, Quaûng Ngaõi vaø Hueá... ñaõ quy tuï veà

ñaây vaø röôùc di coát Taû Dinh Leâ Vaên Phong ñem veà caûi taùng ôû aáp Thaùp, thuoäc xaõ Thaùi

Myõ, huyeän Cuû Chi, TPHCM. Ñaây cuõng laø Toå quaùn cuûa hoï toäc Leâ Vaên ôû Cuû Chi, töùc

nhaùnh cuûa ngaøi Leâ Vaên Döôïc.

Phaûi noùi Taû Dinh Leâ Vaên Phong ñaõ moät ñôøi laøm töôùng, moät ñôøi taän trung baùo

quoác, ñem heát söùc löïc cuûa mình ra ñeå baùo quoác an daân. ÔÛ ñaây chuùng ta khoâng noùi

ñeán oâng thuoäc trieàu ñaïi naøo, trieàu ñaïi ñoù coù coâng hay coù toäi vôùi ñaát nöôùc. ÔÛ ñaây

chuùng ta chæ noùi veà nhöõng con ngöôøi haøo kieät ñaõ ñem taát caû nhöõng gì mình coù ñöôïc

nhaèm coáng hieán cho daân cho nöôùc. Taû Dinh Leâ Vaên Phong laø moät trong nhöõng con

ngöôøi ñoù. Töø khi khôûi nghieäp laøm lính, cho tôùi khi qua ñôøi vôùi chöùc Ñoâ Thoáng Cheá

Dinh Taû Quaân Thaàn Saùch, Leâ Vaên Phong ñaõ xoâng pha nhieàu traän maïc töø Baéc vaøo

Nam. Coù khi nhaän leänh vua Gia Long hieäp cuøng vôùi Kyù Luïc Traán Ñònh Töôøng laø

Minh Ñöùc Haàu Buøi Vaên Minh ñem quaân ñi phoøng giöõ vuøng bieân aûi Vieät-Mieân. Coù khi

nhaän leänh vua ra Baéc giöõ chöùc Phoù Toång Traán Baéc Thaønh, döôùi quyeàn cuûa Toång Traán

Leâ Chaát... Moät vò töôùng, moät nhaø töôùng cuûa hoï toäc Leâ Vaên, moät ñôøi vì daân vì nöôùc,

roài sau khi qua ñôøi gia toäc laïi vöôùng laáy thaûm kòch bò vua tru dieät, quaû laø ñau thöông!

Nhöng thoâi, lòch söû ñaõ qua, hoâm nay ngoài ñaây vieát laïi veà nhöõng Haøo Kieät Ñaát Phöông

Nam, moät ngöôøi haäu boái nhoû nhoi nhö taùc giaû Ngöôøi Long Hoà cuûa taäp saùch Haøo Kieät

Ñaát Phöông Nam cuõng xin kính caån nghieâng mình ñoát leân moät neùn taâm höông ñeå

töôûng nhôù ñeán coâng ôn cuûa ngöôøi quaù coá. Xin anh linh cuûa ngaøi, khi soáng laøm töôùng,

392

khi cheát laøm thaàn, tieáp tuïc phuø hoä cho daân cho nöôùc! Daân toäc Vieät Nam, nhaát laø daân

chuùng vuøng ñaát Nam Kyø seõ maõi maõi kính ngöôõng vaø bieát ôn ngaøi!

Ghi Chuù:

(1) Töông truyeàn, trong moät ñeâm möa to gioù lôùn, treân ñöôøng troán chaïy söï truy ñuoåi cuûa nghóa binh

Taây Sôn, thuyeàn cuûa Nguyeãn AÙnh bò chìm gaàn vaøm Traø Loït. Luùc ñoù gia ñình oâng Leâ Vaên Toaïi

phaùt hieän, cheøo xuoàng ra vaøm cöùu soáng vaø ñem veà nhaø che daáu. Ñeå töôûng thöôûng coâng lao cöùu

giaù, Nguyeãn AÙnh nhaän Leâ Vaên Duyeät vaøo cung ñình Gia Ñònh laøm thaùi giaùm, luùc ñoù Duyeät môùi 17

tuoåi.

(2) Trong gia ñình cuûa Leâ Vaên Duyeät, chæ coù hai anh em Leâ Vaên Duyeät vaø Leâ Vaên Phong laø theo phoø

Nguyeãn AÙnh.

(3) Theo Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, phaàn Cöông Vöïc Chí vaø Quoác Trieàu Söû Toaùt Yeáu: Luùc aáy Chaân

Laïp cuøng Xieâm La hieàm khích vôùi nhau, Gia Ñònh laïi naèm gaàn Nam Vang, neân vua Gia Long phaûi

sai quan quaân caát binh ñeå ñeà phoøng tröôùc.

(4) Vì Leâ Vaên Duyeät laø moät hoaïn quan khoâng theå sinh con ñöôïc neân naêm 1803, vua Gia Long cho

pheùp laáy Leâ Vaên Yeán, con ñaàu loøng cuûa Leâ Vaên Phong, laøm con thöøa töï cuûa Leâ Vaên Duyeät coù ñuû

thaåm quyeàn thöøa keá gia saûn cuõng nhö taäp aám vua ban.

(4) Theo Huyønh Minh trong Gia Ñònh Xöa, NXB Vaên Hoùa Thoâng Tin taùi baûn naêm 2006, tr. 65, coù ghi:

Sinh thôøi, Leâ Vaên Phong töøng laõnh chöùc Chöôûng Taû Dinh, neân daân chuùng vuøng Gia Ñònh coøn goïi

oâng laø OÂng Taû Dinh.

(5) Theo Vöông Hoàng Seån trong baøi “Ñoà Saønh Cuõ Ñaát Nam Kyø vaø Giaëc Leâ Vaên Khoâi” ñöôïc in trong

quyeån Khaûo Coå veà Ñoà Söù Men Lam Hueá, NXB Myõ Thuaät, 1994, tr. 217.

(6) Vöông Hoàng Seån, Saøi Goøn Naêm Xöa, NXB Xuaân Thu, taùi baûn laàn thöù hai, 1968, tr. 180.

(7) Vöông Hoàng Seån trong baøi vieát “Ñoà Saønh Cuõ Ñaát Nam Kyø vaø Giaëc Leâ Vaên Khoâi” ñöôïc in trong

Khaûo Coå veà Ñoà Söù Men Lam Hueá, coù vieát theâm veà chi tieát ngoâi moä cuûa Taû Dinh Leâ Vaên Phong

nhö sau: “Moä Leâ Vaên Phong, do Taû Quaân ñöùng xem xaây caát, tröôùc ñaây ôû treân sôû ñaát troàng cao su

cuûa oâng P. Gannay treân Taân Sôn Nhaát. Moä maáy naêm tröôùc coøn ñoà soä, töôûng ñöôïc ñeå daønh laøm coå

moä ôû Saøi Goøn ñaõ raát hieám kyø quan coå tích. Khoâng ngôø vì nhu caàu coâng ích, boä Toång Haønh Dinh

phaûi phaù, dôøi ñi choã khaùc, nhöõng gì ñaøo ñöôïc trong maû, nhö ñai ngoïc, maõo naïm vaøng, kieáng loïng

ñoài moái theo kieåu voõ quan Lang Sa ñôøi 19, ñeàu gôûi vaøo Baûo taøng Vieän trong vöôøn Baùch Thaûo cho

coâng chuùng xem.” Nhaø nghieân cöùu Huyønh Minh trong saùch Gia Ñònh Xöa, xuaát baûn tröôùc naêm

1975, NXB Vaên Hoùa-Thoâng Tin taùi baûn vaøo naêm 2006, tr. 64-65 coù ghi: “Laêng Taû Dinh Leâ Vaên

Phong, em ruoät Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät, toïa laïc taïi phía höõu ñaïi loä Caùch Maïng, trong phaïm vi xaõ

Taân Sôn Hoøa. Töông truyeàn laêng naøy do Leâ Taû Quaân troâng noâm xaây caát. Vì Leâ Taû Dinh Leâ Vaên

Phong maát tröôùc. Bôûi do laêng xaây cho em, neân laêng naøy coù veå kieân coá vaø huøng vó.” Naêm 1961, vì

nhu caàu quaân söï, ngöôøi ta cho boác moä Taû Dinh Leâ Vaên Phong. Ngöôøi chöùng kieán vuï vieäc naøy keå

laïi ñaïi yù nhö sau: “Laêng moä hö haïi nhieàu vì naèm caïnh vaên phoøng cuûa töôùng Ñaëng Vaên Quang.

Caàn phaù khu laêng vaø boác moä ñeå môû roäng saân chaøo côø vaø laøm nôi ñaùp maùy bay tröïc thaêng. Luùc boác

moä, cô giôùi truïc leân moät coã quan taøi lôùn vôùi naép troøn cao nhö maâm xoâi, hai ñaàu döôùi nhoû, ñoaïn

giöõa coù caùi Minh Tinh, goïi laø Tam Gia Trieàu Nhuõ coøn môùi nguyeân daàu ñaõ ñöôïc choân caát gaàn 150

naêm tröôùc. Ngoaøi di haøi vôùi trang phuïc trieàu ñình, coøn nhöõng di vaät choân theo nhö aùo, maõo, bao

ñai thaét löng vaø caû ñoâi hia quan voõ cuûa ngaøi. Nhöõng di vaät ñoù ñaõ ñem nhaäp vaøo Baûo Taøng Vie än

Lòch Söû Vieät Nam. Coøn di haøi cuûa oâng ñöôïc ñöa veà caûi taùng ôû phí beân traùi, caùch khu laêng moä cuõ

chöøng vaøi caây soá.”

393

33) Traàn Coâng Laïi (?-1824)

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp,

quyeån thöù 17, Traàn Coâng Laïi laø moät trong nhöõng voõ töôùng taøi ba döôùi thôøi Nguyeãn

AÙnh. Traàn Coâng Laïi goác ngöôøi huyeän Thuûy Nguyeân, traán Thanh Hoùa, doøng doõi Khai

Quoác Coâng Thaàn nhaø Leâ laø Traàn Löïu. Veà sau naøy, coù theå laø khoaûng giöõa theá kyû thöù

XVIII, noäi toå cuûa oâng di cö vaøo Nam, ñeán cö nguï taïi huyeän Vónh Bình, traán Vónh

Long, thuoäc dinh Long Hoà. Ban ñaàu gia ñình oâng laøm ngheà buoân baùn traùi caây. Vì

coâng vieäc ñi mua traùi caây taïi caùc vuøng Caùi Môn, Chôï Laùch, Gioàng Boâng, Gioàng Gia,

vaø Caùi Nhum Rau Maù, neân oâng caûi ñaïo theo Gia Toâ giaùo vôùi teân thaùnh laø Nicolas

Traàn Coâng Laïi. Traàn Coâng Laïi voán laø ngöôøi coù hoïc coù taøi, neân chuyeän tieán thaân cuûa

oâng chaúng maáy khoù khaên. Khi ñöôïc oâng veà ñaàu quaân Nguyeãn AÙnh heát söùc möøng rôõ.

Ñaàu naêm Bính Thaân, 1776, Traàn Coâng Laïi ra ñaàu quaân, nhôø bieát caû vaên laãn voõ,

Traàn Coâng Laïi ñöôïc boå vaøo ñoäi Phaán Döïc, theo trong ñaïo quaân cuûa töôùng Chaâu vaên

Tieáp. Töø ñoù oâng toû ra moät vò töôùng trung thaønh, duõng caûm vaø gan daï. Luùc naøy nghóa

binh Taây Sôn ñang truy ñuoåi Nguyeãn AÙnh raát gaét gao, ñaõ nhieàu laàn laâm traän, vaøo

sanh ra töû, quyeát moät loøng phoø trì Nguyeãn AÙnh. Ñeán naêm 1777, Traàn Coâng Laïi ñöôïc

cöû giöõ ñoàn Giaùc Ngö beân bôø soâng Saøi Goøn. Naêm Maäu Tuaát, 1778, oâng ñöôïc chuyeån

sang ñoäi Haàu Nhaát, roài ñöôïc thaêng laøm Tieän Nghi Cai Ñoäi, theo Chaâu Vaên Tieáp giöõ

ñoàn Giaùc Ngö. Taïi ñaây, quaân binh cuûa Chaâu Vaên Tieáp vaø oâng bò ñaïi baïi, neân Traàn

Coâng Laïi phaûi boû chaïy thoaùt thaân. Ñeán naêm Ñinh Muøi, 1787, Nguyeãn AÙnh töø Xieâm

La trôû veà, oâng ra yeát kieán, ñöôïc Nguyeãn AÙnh cho theo quan Löu Thuû Nguyeãn Ñaïo

ñoùng ôû Ba Lai, nhöng taïi ñaây oâng laïi bò quaân Taây Sôn ñaùnh tan taùc laàn nöõa.

Sau ñoù, oâng moä quaân binh ñaõ töøng theo mình luùc tröôùc vaø theo töôùng Toân Thaát

Huy veà ñoùng ôû Myõ Löông, ñöôïc töôùng Huy trao cho chöùc Thoáng Binh Cai Cô vaø cöû

oâng ñoùng quaân taïi Trieäu Phuï. Ñeán naêm Maäu Thaân, 1788, oâng theo Nguyeãn Vaên

Tröông ñem thuûy binh ñoùng ôû vuøng Tam Ñoäc, roài leân boä ñaùnh vuøng Boàng Phong,

thaéng ñöôïc vaøi traän, neân oâng ñöôïc phong chöùc Chaùnh Quaûn Haäu Chi cuûa doanh Höõu

Thuûy, döôùi quyeàn ñieàu khieån cuûa Mai Ñöùc Nghò. Naêm Maäu Ngoï, 1798, oâng ñöôïc

chuyeån sang laøm Phoù Doanh cuûa doanh Taû Thuûy. Naêm Taân Daäu, 1801, oâng ñöôïc cöû

theo töôùng Leâ Vaên Duyeät ra ñaùnh cöûa Thò Naïi. Trong traän naøy, oâng coù coâng ñoát

thuyeàn cuûa Taây Sôn neân ñöôïc thaêng chöùc Chaùnh Doanh cuûa doanh Taû Thuûy vaø ñöôïc

theo Nguyeãn AÙnh ra ñaùnh Phuù Xuaân, vaø ñöôïc chuùa phong chöùc Ñoâ Thoáng Cheá ñoäi

Thaàn Saùch ôû doanh Tieàn Quaân, döï vaøo haøng voõ quan cao caáp nhaát trong trieàu ñình

Gia Ñònh cuûa Nguyeãn AÙnh. Sau ñoù Traàn Coâng Laïi cuøng vôùi töôùng quaûn Trung Doanh

laø Toáng Vieát Phuùc ñem quaân vaøo cöùu vieän Bình Ñònh, nhöng vöøa ñeán Taân Phöôùc,

Toáng Vieát Phuùc bò phuïc binh cuûa Taây Sôn gieát cheát. Sau khi tham gia nhieàu traän ñaùnh

nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn vaø laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng, Traàn Coâng Laïi ñöôïc

Nguyeãn AÙnh phong laøm Trung Doanh Ñoâ Thoáng Cheá, thay theá cho töôùng Phuùc, toøng

söï döôùi quyeàn cuûa Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät. Chuùa Nguyeãn laïi cöû oâng mang quaân theo

394

töôùng Leâ Vaên Duyeät ra ñoùng ôû Thanh Haûo, ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn treân 8

thaùng, cuoái cuøng nghóa binh Taây Sôn ruùt binh.

Naêm 1802, Traàn Coâng Laïi ñöôïc trieäu veà Kinh Ñoâ Hueá ñeå theo vua Gia Long ra

ñaùnh Baéc Haø. OÂng daãn quaân vôùi hôn 100 chieán thuyeàn, phoái hôïp cuøng quaân cuûa

töôùng Nguyeãn Vaên Tröông ra ñaùnh chieám Baéc Haø. Sau ñoù, oâng ñöôïc cöû laøm traán thuû

Sôn Nam Haï. Naêm 1806, Traàn Coâng Laïi ñöôïc trieäu veà kinh, roài ra laõnh Traán Thuû

Ngheä An. Taïi ñaây, Traàn Coâng Laïi ñaõ chænh ñoán vieäc cai trò, baûo an daân chuùng toaøn

vuøng, taûo tröø naïn troäm cöôùp, vaø thaúng tay tröøng trò boïn cöôøng haøo aùc baù, neân raát ñöôïc

daân chuùng Ngheä An yeâu meán. Khi ñoù, vuøng Baéc Thaønh coù giaëc cöôùp, oâng cuøng Leâ

Chaát mang quaân ra Thanh Bình ñeå ñaùnh deïp. Naêm 1810, vua Gia Long boå nhieäm Leâ

Chaát vaøo chöùc Hieäp Toång Traán Baéc Thaønh, Traàn Coâng Laïi ñöôïc cöû theo phuï taù cho

Leâ Chaát chaêm lo coâng vieäc trò an.

Naêm 1812, oâng laïi ñöôïc cöû ñi kinh löôïc traán Ngheä An, sau khi yeân oån, oâng laïi

ñöôïc leänh mang quaân veà traán giöõ kinh thaønh. Ñeán naêm 1813, oâng laïi ñöôïc boå laøm

Traán Thuû Thanh Hoùa, nhöng sau ñoù khoâng bieát vì phaïm phaûi loãi gì maø phaûi töø chöùc.

Naêm 1819, khi töôùng Leâ Vaên Duyeät laõnh chöùc Kinh Löôïc vuøng Thanh Ngheä, khaùm

phaù vieäc Traàn Coâng Laïi khoâng nghieâm trò vieäc quaân binh laáy taøi vaät cuûa daân chuùng.

OÂng bò baét veà giam taïi Hueá cho ñeán naêm 1820, töùc naêm Minh Maïng nguyeân nieân,

nhaø vua cöùu xeùt coâng lao cuûa oâng, laáy laøm thöông caûm, neân haï chieáu tha toäi cho oâng.

Khi Leâ Vaên Duyeät vaøo nhaäm chöùc Toång Traán Gia Ñònh, oâng xin cho Traàn Coâng

Laïi ñöôïc ñi theo. Naêm 1821, oâng ñöôïc vua Minh Maïng cöùu xeùt coâng lao vaø cho phuïc

chöùc Veä UÙy Veä Thaàn Saùch vaø ñöôïc boå laøm Thöï Traán Thuû Vónh Thanh(1)

. Töø ñaây oâng

laøm vieäc caån thaän hôn, nhöng luùc naøo cuõng thanh lieâm maãn caùn, vaø luoân taän tuïy vôùi

chöùc vuï. Sau ñoù, oâng lo xong vieäc ñoác thuùc daân chuùng ñaøo kinh Vónh Teá. Khi ñöôïc

vua Minh Maïng cöû ñi phuï giuùp vôùi Thoaïi Ngoïc Haàu ñaøo kinh Vónh Teá, Traàn Coâng

Laïi ñaõ taän tuïy vaø caät löïc laøm vieäc, chaúng nhöõng oâng ñoác thuùc quaân binh, maø oâng coøn

tìm phöông saùch laøm theá naøo cho quaân binh ñaøo kinh ñöôïc aên uoáng ñaày ñuû khi hoï

phaûi laøm coâng taùc ôû nôi bieân aûi, xa gia ñình laøng nöôùc. Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu

Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, Chính Bieân, Traàn Coâng Laïi ñaõ tham gia chæ huy döôùi

söï toång chæ huy cuûa Nguyeãn Vaên Thoaïi, ñaøo kinh Vónh Teá ôû giai ñoaïn 2 töø thaùng 2

naêm 1823 ñeán thaùng 4 naêm 1823; vaø giai ñoaïn 3 töø thaùng 2 naêm 1824 ñeán thaùng 5

naêm 1824. Trieàu ñình ñöôïc baùo caùo veà thaønh tích cuûa oâng heát söùc veû vang, neân vua

Minh Maïng laïi phuïc chöùc cho oâng laøm Thoáng Cheá Veä Thaàn Saùch vaø laõnh chöùc Traán

Thuû Vónh Thanh. Tuy nhieân, vì quaù lao taâm lao löïc, neân khi kinh Vónh Teá vöøa hoaøn

taát khoâng laâu sau ñoù thì oâng qua ñôøi luùc ñang taïi chöùc, naêm Giaùp Thaân 1824. Tuy oâng

laø ngöôøi theo ñaïo Gia Toâ, nhöng luùc naøo oâng cuõng giuùp vua trò daân vaø chu toaøn

nhieäm vuï giöõa ñaïo vaø ñôøi theo ñuùng cöông thöôøng Khoång giaùo. Cuõng may cho oâng laø

hai trieàu vua Gia Long vaø Minh Maïng, tuy coù laïnh nhaït vôùi ngöôøi theo Gia Toâ giaùo,

nhöng chöa baøi xích moät caùch gay gaét, neân oâng chæ bò ñeå yù theo doõi vaø coù luùc bò khoù

khaên trong vieäc tieán thaân treân ñöôøng hoaïn loä, chöù khoâng bò baùch haïi.

395

Sau khi qua ñôøi, thi haøi oâng ñöôïc ñöa veà an taùng trong khuoân vieân cuûa hoï ñaïo Caùi

Nhum Rau Maù. Nôi ñaây, giaùo daân nhôù ôn moät haøo kieät ñaát phöông Nam luoân heát loøng

vì nöôùc vì daân, vaø luùc sinh thôøi cuõng heát loøng vì ñaïo, neân hoï ñaõ cuøng nhau ñoùng goùp

tieàn ñeå xaây laêng moä cuûa oâng raát khang trang. Vua Minh Maïng ban chieáu chæ duï raèng:

“Trong buoåi ñaàu trung höng, Laïi theo vieäc quaân coù nhieàu coâng traïng. Sau naøy laïi döï

phaàn khoù nhoïc trong vieäc ñaøo kinh Vónh Teá” neân vua truy taëng cho oâng chöùc Ñoâ

Thoáng Cheá Veä Thaàn Saùch. Hieän nay ngoâi moä vaãn coøn taïi hoï ñaïo Caùi Nhum Rau Maù,

taïi laøng Long Thôùi, quaän Chôï Laùch, Vónh Long, ngaøy nay thuoäc tænh Beán Tre. Treân

ñöôøng ñi töø Caùi Môn ñeán Moû Caøy. Töø ngoaøi loä ñi vaøo con ñöôøng ñoå ñaù daãn qua khu

nhaø doøng, chuùng ta ñi ngang qua moät khu nghóa trang hoï ñaïo vôùi nhieàu ngoâi moä xöa,

coù ngoâi treân traêm naêm. Ñaàu naêm 1974, ngöôøi vieát baøi naøy coù dòp gheù laïi thaêm vuøng

Caùi Nhum Rau Maù vaø ñöôïc Sô Theresa Ñaøo ñöa ñeán khu nghóa trang hoï ñaïo, ngoâi

moä cuûa quan Ñoâ Thoáng Nicolas Traàn Coâng Laïi luùc ñoù ñaõ ñuùng 150 naêm. Khoâng bieát

baây giôø ra sao, nhöng naêm 1974, ngoâi moä baèng ñaù xanh raát beà theá, ñöôïc xaây treân moät

neàn cao vaø coù veû ñöôïc chaêm soùc raát kyõ löôõng.

Ghi Chuù:

(1) Naêm 1821, khi quan Ñoâ Thoáng ñöôïc boå veà laøm Traán Thuû Vónh Long Traán, luùc baáy giôø goàm caû An

Giang, Vónh Long, Traø Vinh, Beán Tre vaø ña soá ñaát ñai cuûa vuøng Sa Ñeùc. Traàn Coâng Laïi ñaõ cho

chænh trang laïi nhöõng khu vöïc quanh thaønh dinh Long Hoà cuõ (sau naøy laø thaønh Vónh Long, chaïy töø

Caàu Laàu ñeán caàu Coâng Xi Heo, qua Caàu Kinh, roài boïc veà phía Caàu Taøu Vónh Long) thaønh nhöõng

khu daân cö raát khang trang. OÂng cho taäp trung laïi daân laøm ngheà naøo thì ôû theo xoùm ñoù, nhö ngö

daân treân soâng Tieàn thì ôû vuøng Xoùm Buùn vaø Xoùm Chaøi (töø caàu Caùi Caù tôùi caàu Bình Löõ), daân thôï

reøn thì ôû xoùm Loø Reøn (doïc theo bôø soâng phía ñoâng nam raïch Caàu Laàu chaûy vaøo raïch Caù Treâ).

Daân laøm ngheà ñoùng ñaùy thì cö truù ôû phía ñoâng soâng Long Hoà, doïc theo bôø soâng Coå Chieân. Tröôùc

naêm 1975, daân töø xoùm naøy muoán ñi chôï Vónh Long phaûi ñi voøng leân caàu Thieàng Ñöùc, hoaëc phaûi ñi

ñoø ngang vaøm soâng Long Hoà. Daân laøm ngheà ñeõo moä bia vaø coái xay boät, hoaëc taùng keâ nhaø thì soáng

trong Xoùm Ñeõo Ñaù, doïc theo bôø ñoâng soâng Long Hoà töø caàu Thieàng Ñöùc ñeán Vaøm soâng chaûy ra

Coå Chieân. Ngaøy nay chuùng ta coù ñöôïc moät thaønh phoá Vónh Long phoàn thònh, haäu boái neân luoân nhôù

ñeán coâng ôn cuûa quan Ñoâ Thoáng Traán Thuû Traàn Coâng Laïi.

34) Traàn Ñaïi Luaät

Trong lòch söû môû coõi veà vuøng ñaát phöông Nam, töø thôøi Coâng nöõ Ngoïc Vaïn leân

ñöôøng vaøo Nam laøm hoaøng haäu cho xöù Chaân Laïp vaøo naêm 1620 ñaõ coù raát nhieàu

ngöôøi Vieät theo chaân baø ñi vaøo vuøng ñaát môùi naøy. Vaø keå töø ñoù cho maõi ñeán giöõa theá

kyû thöù XIX khi Nguyeãn Tri Phöông ñöôïc vua Minh Maïng giao cho vieäc thieát laäp caùc

ñoàn ñieàn ôû Nam Kyø Luïc Tænh, phaûi noùi laø töøng ñoaøn roài töøng ñoaøn ngöôøi Vieät Nam töø

Baéc vaø Trung laàn löôït ñoå xoâ vaøo vuøng ñaát phöông Nam tìm sinh loä môùi cho mình vaø

doøng toäc mình trong töông lai. Gia ñình quan Haøn Laâm Traàn Ñaïi Luaät cuõng ôû trong

nhöõng ñoaøn ngöôøi naøy ñeán ñaát phöông Nam vaøo khoaûng haäu baùn theá kyû thöù XVIII.

Cuõng nhö gia ñình oâng Traàn Coâng Laïi, gia ñình Traàn Ñaïi Luaät töø ngoaøi Trung di cö

396

thaúng vaøo vuøng ñaát Long Hoà vaø ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc laøm raïng danh con

daân cuûa vuøng ñaát naøy.

Khoâng coù taøi lieäu ghi laïi Traàn Ñaïi Luaät sanh vaøo naêm naøo, chæ bieát oâng goác ngöôøi

huyeän Leä Thuûy, tænh Quaûng Nam. Gia theá cuûa oâng cuõng thuoäc haøng danh gia theá

phieät taïi baûn quaùn. Toå tieân cuûa oâng töøng laøm quan döôùi thôøi Haäu Leâ. Ñeán ñôøi cha

oâng, gaëp phaûi luùc loaïn laïc phaûi boû quan ôû aån, roài di cö vaøo vuøng ñaát Long Hoà, nay laø

tænh Vónh Long. Luùc baáy giôø, mieàn Trung vaø Baéc vaãn coøn bieán loaïn trieàn mieân giöõa

cuoäc tranh huøng Trònh Nguyeãn, roài ñeán hoï Nguyeãn ôû Taây Sôn khôûi binh, khieán cho caû

Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø Taân Chaùnh Vöông Nguyeãn Phuùc Döông phaûi boû

ñaát Phuù Xuaân maø chaïy vaøo Nam. Luùc naøy Traàn Ñaïi Luaät môùi ra öùng nghóa, theo phoø

chuùa Nguyeãn.

Nhôø taøi ngheä tuyeät luaân, vaên voõ song toaøn. Ban ñaàu chuùa Nguyeãn caàn oâng trong

vieäc haønh chaùnh ñeå giuùp chuùa hieäu trieäu quaàn chuùng, neân chuùa Nguyeãn boå nhaäm oâng

vaøo haøng quan vaên. Nhôø coâng lao cuûa oâng maø raát ñoâng só phu khaép nôi ñaõ theo veà

öùng nghóa vôùi chuùa Nguyeãn raát ñoâng. Chính vì vaäy maø chuùa Nguyeãn raát troïng voïng

vaø tin duøng oâng. Chuùa Nguyeãn boå nhaäm oâng chính thöùc vaøo chöùc Haøn Laâm Vieän Cheá

Caùo. Moät thôøi gian sau ñoù, chuùa Nguyeãn môùi bieát oâng laïi laø moät voõ töôùng ña möu tuùc

trí, neân töø ñoù moïi vieäc chuùa Nguyeãn ñeàu goïi oâng ñeán laøm coá vaán. Vaø oâng luoân toû ra

laø ngöôøi raát am töôøng binh phaùp. Sau ñoù, vì nhu caàu voõ quan cho nhöõng maët traän quan

troïng, chính oâng ñaõ taâu vôùi chuùa Nguyeãn cho oâng ñöôïc ñoåi sang haøng quan voõ, vaø

ñöôïc chuùa chaáp thuaän ngay. Töø ñoù, chuùa cöû oâng caàm quaân ñaùnh traän, vaø oâng ñaõ

chöùng minh vôùi chuùa Nguyeãn laø taøi trí veà voõ ngheä cuûa oâng cuõng chaúng keùm gì vaên

taøi. Ñaëc bieät khi laâm traän vaø giaùp chieán vôùi ñòch quaân, oâng luoân toû ra duõng caûm hôn

ngöôøi. Chuùa phong cho oâng chöùc Veä UÙy caùc Veä Ban Tröïc Phaán Uy. Quaân só döôùi

quyeàn oâng vaø ñöôïc oâng huaán luyeän, ai naáy ñeàu coù tinh thaàn duõng maõnh nhö oâng,

haêng haùi xoâng pha ra traän maïc, xem caùi cheát nheï tôï loâng hoàng.

Daàu laø baùch chieán baùch thaéng nhöng oâng laïi laø moät töôùng coù tính khieâm toán, neân

sau khi vöøa leân ngoâi, vua Gia Long lieàn phong cho oâng chöùc Quaûn Laõnh Nguõ Chieán

Cô. Oai danh cuûa oâng caøng theâm löøng laãy. Caùc ñoäi nguõ ñeàu raêm raép tuaân phuïc meänh

leänh cuûa oâng. Ñeán khi mieàn Baéc coù loaïn, oâng laïi ñöôïc vua Gia Long trao cho chöùc

Traán thuû Sôn Nam Thöôïng. Vöøa ñeán nôi laø oâng baét tay ngay vaøo vieäc taûo tröø phieán

loaïn ñeå an daân, roài sau ñoù laïi tieáp tuïc moät maët chieâu an daân chuùng, moät maët ra binh

tieåu tröø giaëc giaû vaø troäm cöôùp. Ñoái vôùi haïng quan laïi cöôøng haøo aùc baù vaø tham quan

oâ laïi, oâng thaúng tay deïp tröø nhaèm baûo veä daân chuùng. Ñeán luùc tuoåi giaø söùc yeáu, oâng

xin caùo laõo veà höu vaø laïi ñöa heát caû gia ñình trôû veà baûn quaùn ôû vuøng Leä Thuûy, Quaûng

Nam vaø maát taïi ñoù, nhöng khoâng thaáy Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn ghi naêm maát cuûa

oâng, chæ thaáy sau khi oâng maát, trieàu ñình truy taëng oâng chöùc Chöôûng Cô.

397

35) Nguyeãn Ñöùc Xuyeân (1758-1824)

Nguyeãn Ñöùc Xuyeân, goác ngöôøi ôû huyeän Phuù Vang, tænh Thöøa Thieân. Ñeán ñôøi oâng

thaân sinh cuûa oâng laïi dôøi vaøo sinh cö treân ñaát Gia Ñònh. Töø nhoû, Nguyeãn Ñöùc Xuyeân

ñaõ toû ra laø moät thanh nieân khoâi ngoâ ñænh ñaït, tinh thoâng voõ ngheä, vaø duõng caûm phi

thöôøng. Khi Nguyeãn AÙnh boân taåu vaøo vuøng ñaát phöông Nam ñeå troán traùnh söï truy

ñuoåi cuûa nghóa binh Taây Sôn, oâng öùng nghóa theo phoø vaø ñöôïc phong laøm chöùc Ñoäi

Tröôûng. Trong thôøi gian theo phoø Nguyeãn AÙnh, oâng ñaõ toû ra heát möïc trung thaønh vaø

nhieàu phen duõng caûm cöùu chuùa. Khi Nguyeãn AÙnh töø Voïng Caùc trôû veà, Nguyeãn Ñöùc

Xuyeân ñöôïc chuùa phaùi ñi doï thaùm tình hình nghóa binh Taây Sôn, leùn veà vuøng vuøng

Bình Thuaän vaø ñaët traùch leùn luùt thu thueá daàu môõ taïi vuøng naøy.

Naêm Nhaâm Tyù 1792, khi Nguyeãn AÙnh thaân chinh ñi ñaùnh thaønh Qui Nhôn,

Nguyeãn Ñöùc Xuyeân theo caùnh quaân cuûa töôùng Nguyeãn Vaên Tröông vaø laäp ñöôïc

nhieàu coâng traïng, ñöôïc thaêng Huøng Voõ Veä UÙy, thuoäc caùnh quaân Thaàn Saùch. Naêm AÁt

Maõo 1795, Nguyeãn Ñöùc Xuyeân laïi cuøng vôùi caùnh quaân cuûa Leâ Vaên Duyeät khôûi binh

ñaùnh chieám thaønh Quy Nhôn, ñaùnh phaù ñöôïc caùnh quaân taïi ñoàn Loø Gaïch cuûa Ñoâ Ñoá

Taây Sôn laø Leâ Vaên Phong. Ñeán naêm Bính Thìn, Nguyeãn AÙnh cöû oâng ñi deïp ñaùm giaëc

bieån Ñoà Baø ôû gaàn Phuù Quoác. Naêm Maäu Ngoï 1798, oâng ñöôïc thaêng chöùc Haäu Ñoàn

Phoù Thoáng. Naêm 1799, oâng quaûn laõnh 5 cô töôïng binh theo ñaïi quaân ra ñaùnh thaønh

Qui Nhôn. Trong khi ñaùnh ñoàn Thaùp Caùt, oâng bò thöông, nhöng coá phaù vôõ phoøng

tuyeán Taây Sôn vaø chieám ñöôïc ñoàn. Sau ñoù ngay khi ñöôïc thaêng chöùc Thoáng Cheá, oâng

mang quaân ra ñeøo Cuø Moâng theo caùnh quaân cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh vaø Leâ Vaên

Duyeät cöùu thaønh Bình Ñònh. Nguyeãn Vaên Thaønh ñaùnh ñoàn Chuû Sôn nhöng khoâng phaù

noåi, quan Phoù Veä UÙy laø Nguyeãn Coâng Troïng töû traän. Nguyeãn Ñöùc Xuyeân xin ruùt

quaân veà gaëp caùnh quaân cuûa Nguyeãn AÙnh, roài hôïp theâm caùnh quaân cuûa Leâ Vaên

Duyeät, ñaùnh traän hoûa coâng ñoát thuûy traïi cuûa nghóa binh Taây Sôn trong ñaàm Thò Naïi.

Naêm 1802, oâng thaát traän vaø ñeå cho vieân Phoù Töôùng töû traän, oâng keùo quaân veà chòu

toäi vôùi Nguyeãn AÙnh, nhöng ñöôïc chuùa tha toäi. Sau khi Gia Long leân ngoâi vaøo naêm

1802, oâng hoä giaù nhaø vua tuaàn du Baéc Thaønh, roài phuïng meänh giöõ chöùc Ñoác Traán

Quaän Coâng ôû laïi traán nhaäm Thanh Hoùa. Nguyeãn Ñöùc Xuyeân laø moät trong nhöõng vò

töôùng taøi thôøi Nguyeãn Sô raát ñöôïc chuùa Nguyeãn tin duøng vaø thöôøng baøn vieäc cô maät.

OÂng thöôøng can giaùn nhaø vua ngay caû tính ñam meâ ñaøn haùt luùc Nguyeãn AÙnh coøn boân

taåu ôû vuøng ñaát phöông Nam. Naêm 1819, oâng daâng sôù ñeà nghò nhaø vua cho quaân ñoäi

haøng naêm coù 3 ngaøy dieãn taäp töôïng traän, ñeå ñöôïc oân taäp binh phaùp. OÂng thoï beänh vaø

maát naêm 1824, töùc naêm Minh Maïng thöù 5, thoï 67 tuoåi. Sau khi qua ñôøi, oâng ñöôïc truy

taëng Thaùi Phoù, thuïy laø Hoaøn Duõng, phong Khoaùi Chaâu Quaân Coâng vaø ñöôïc tuøng töï

taïi Thaùi Mieáu.

398

36) Phan Taán Huyønh (?-1824)

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp,

quyeån thöù 16, Phan Taán Huyønh sinh tröôûng trong ñaát Gia Ñònh. Trong khi nghóa quaân

Taây Sôn ñang truy luøng Nguyeãn AÙnh treân vuøng ñaát phöông Nam thì Phan Taán Huyønh

ñoùn laáy thôøi cô, ra ñaàu quaân vôùi chuùa Nguyeãn, hôïp cuøng vôùi caùc oâng Leâ Vaên Duyeät,

Voõ Taùnh, Ngoâ Toøng Chaâu, Tröông Taán Böûu, vaân vaân, giuùp Nguyeãn AÙnh ñaùnh nhaø

Taây Sôn. Sau khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi laáy hieäu laø Gia Long, oâng vaãn laø moät trong

nhöõng voõ töôùng tieáp tuïc ñöôïc nhaø vua cöû ñi khaép caùc mieàn ñaát nöôùc ñeå deïp loaïn.

Naêm 1807, oâng ñöôïc phong laø Thaàn Saùch Töôùng Quaân, Khaâm Sai Ñoâ Thoáng Cheá

kieâm Höõu Quaân Phoù Töôùng döôùi tröôùng cuûa Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät, luùc ñoù ñang

laøm Toång Traán thaønh Gia Ñònh. Töø naêm 1809 ñeàn naêm 1816, oâng phuïng meänh nhaø

vua ñi deïp loaïn “Moïi Vaùch Ñaù(1)

” ôû Quaûng Ngaõi vaø laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng trong

vieäc deïp loaïn cuõng nhö an daân neân raát ñöôïc nhaø vua troïng voïng.

Naêm 1820, sau khi vua Gia Long baêng haø, vua Minh Maïng laïi cöû oâng vaøo Gia

Ñònh laøm Phoù Toång Binh. Naêm 1822, oâng ñöôïc thaêng chöùc Toång Binh thaønh Gia

Ñònh, trôï giuùp Toång Traán Leâ Vaên Duyeät veà maët quaân söï. Ngoaøi taøi ngheä voõ löôïc sieâu

quaàn, oâng coøn noåi tieáng vaên hay chöõ toát. Treân vaên bia nôi phía sau phaàn moä cuûa oâng

ôû Gia Ñònh(2)

coù ghi laïi chính oâng laø ngöôøi ñaõ soaïn thaûo nhöõng taáu chöông, vaên bieåu

cho Leâ Vaên Duyeät moãi khi vò Toång Traán naøy muoán göûi baùo caùo veà vua Gia Long vaø

Minh Maïng. Ngoaøi ra, cuõng theo bia vaên treân phaàn moä, oâng laø ngöôøi coù coâng raát lôùn

trong vieäc khaån hoang laäp aáp, bình ñònh, khuyeán noâng treân nhöõng vuøng ñaát môùi môû,

coâng lao cuûa oâng khoâng nhoû trong vieäc goùp phaàn laøm thònh vöôïng vuøng ñaát phöông

Nam. Cuõng trong naêm 1822, thaáy söùc khoûe cuûa mình ñaõ quaù suy yeáu, neân oâng caùo laõo

veà höu, vaø hai naêm sau ñoù oâng maát taïi Gia Ñònh(3)

. Sau khi maát, oâng ñöôïc trieàu

Nguyeãn phong töôùc Huyønh Ngoïc Haàu. Ngaøy nay, ngoâi moä cuûa Huyønh Ngoïc Haàu

Phan Taán Huyønh vaãn coøn nguyeân veïn trong quaän Phuù Nhuaän, Saøi Goøn.

Ghi Chuù:

(1) Moïi Vaùch Ñaù laø daân toäc thieåu soá mieàn nuùi ôû Quaûng Ngaõi, trong caùc vuøng Ba Tô, Gia Vöïc, Traø

Loøng, vaân vaân.

(2) Hieän nay, phaàn moä cuûa quan Huyønh Ngoïc Haàu Phan Taán Huyønh naèm saâu trong con heûm 120

ñöôøng Huyønh Vaên Baùnh, quaän Phuù Nhuaän, Saøi Goøn. Chung quanh moä coù töôøng raøo bao boïc, daøi

khoaûng 12 meùt, roäng khoaûng 7 meùt. Hieän nay cö daân trong heûm ñaõ taän duïng khuoân vieân khu moä

ñeå döïng xe vaø moät soá vaät duïng khaùc. Voøm cöûa ñi vaøo khu moä chæ cao ñoä khoaûng 1,5 meùt, neân

muoán ñi vaøo khuoân vieân phaûi khom xuoáng thaät thaáp, coù leõ ñaây cuõng laø do söï coá yù cuûa nhöõng ngöôøi

xaây döïng moä, ñeå ai cuõng phaûi cuùi ñaàu chaøo ngaøi tröôùc khi ñi vaøo. Beân treân voøm cöûa ñi vaøo moä coù

ghi 4 chöõ “Ñöùc Hoùa Leâ Daân”, töùc laø duøng ñöùc ñeå caûm hoùa daân chuùng.

(3) Cuõng coù taøi lieäu noùi raèng oâng ñaõ töï keát lieãu ñôøi mình vì khoâng muoán laøm phieàn con chaùu trong luùc

giaø yeáu beänh hoaïn.

399

37) Phaïm Ñaêng Höng (1765-1825)

(Xem Phaïm Ñaêng Höng Vaø Doøng Hoï Phaïm ÔÛ Goø Coâng Chöông 37 (2-A))

38) Taû Quaân Phoù Töôùng Voõ Vaên Löôïng (?-1829)

Voõ vaên Löôïng, goác ngöôøi Quaûng Bình, Trung Vieät. Sau toå tieân oâng dôøi cö vaøo

vuøng ñaát phöông Nam. OÂng sanh ra vaø lôùn leân treân vuøng ñaát Gia Ñònh. Cha oâng teân

Chung, voán thuoäc gia ñình giaøu coù, neân quyeát cho oâng theo voõ hoïc laäp thaân vaø laøm

raïng rôõ doøng hoï. Sau ñoù oâng theo laøm thuoäc haï cuûa Voõ Taùnh, cuøng hoaït ñoäng ôû vuøng

Möôøi Taùm Thoân Vöôøn Traàu thuoäc Gia Ñònh, vaø vuøng Taân Hoøa thuoäc Goø Coâng. Naêm

Ñinh Tî, 1787, khi Nguyeãn AÙnh töø Voïng Caùc trôû veà, ñang ñoùng quaân trong vuøng

Ngao Chaâu. Chuùa beøn sai Nguyeãn Ñöùc Xuyeân ñi chieâu duï haøo kieät trong vuøng Goø

Coâng. Ban ñaàu oâng vaø Voõ Taùnh chöa toû thaùi ñoä phoø trôï Nguyeãn AÙnh moät caùch döùt

khoaùt. Vì bieát taøi ngheä cao cöôøng cuûa oâng neân Nguyeãn AÙnh nhieàu laàn cho ngöôøi ñeán

chieâu duï. Thaùng 4, naêm Maäu Thaân 1788, Nguyeãn AÙnh tieán binh ñeán vuøng Hoài Oa,

beøn sai Tröông Giaùo ñi trieäu thænh oâng laàn nöõa. Laàn naøy Voõ Vaên Löôïng vaø Voõ Taùnh

quyeát ñònh theo phoø Nguyeãn AÙnh.

Ngay sau ñoù, Nguyeãn AÙnh phong cho oâng laøm Cai Cô, oâng xin Nguyeãn AÙnh cho

pheùp oâng töï mình daãn rieâng moät ñaïo quaân ñöông ñaàu vôùi ñòch, neáu thaát traän thì oâng

xin chòu toäi vaø ñöôïc Nguyeãn AÙnh chuaån thuaän. Trong traän Voõ Taùnh thaát baïi khi ñaùnh

nhau vôùi Taây Sôn ôû vuøng Ba Lai, maát ñi moät soá chieán thuyeàn. OÂng ñaõ giaû daïng laøm

thöông laùi ñi treân soâng, roài nhaân cô hoäi quaân Taây Sôn ñang khao quaân say khöôùt vaø

nguû meâ heát thì oâng tung quaân ra cöôùp laïi nhöõng chieán thuyeàn naøy. Sau vieäc naøy,

Nguyeãn AÙnh thaêng cho oâng chöùc Trung Quaân Taû Chi Hieäu UÙy. Naêm Quí Daäu, 1793,

oâng theo Nguyeãn AÙnh ñaùnh vuøng Nha Trang, roài cuøng Nguyeãn Ñình Ñaéc tieán chieám

vuøng Hoøa Boâng vaø Thaønh Dieân Khaùnh. Sau ñoù, oâng ñöôïc thaêng chöùc Chöôûng Cô, roài

thaêng Taû Quaân Phoù Töôùng. Phoù Töôùng Voõ Vaên Löôïng laø moät trong nhöõng voõ töôùng

khai quoác coâng thaàn döôùi trieàu Nguyeãn AÙnh. Khi qua ñôøi, oâng ñöôïc truy taëng Chöôûng

Dinh Thöôïng Töôùng.

39) Nguyeãn Vaên Thoaïi (1761-1829)

(Xem Thoaïi Ngoïc Haàu Vaø Vuøng Ñaát Phöông Nam nôi Chöông 14)

40) Nguyeãn Vaên Tuyeân (1763-1831)

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp,

quyeån thöù 17, Nguyeãn Vaên Tuyeân, chính danh laø Phan Vaên Tuyeân, goác ngöôøi laøng

400

Kieâm Toaøn, huyeän Phuù Xuaân, tænh Thöøa Thieân. OÂng laø con trai cuûa oâng Phan Vaên

Haäu vaø baø Voõ Thò Ñöùc. Veà sau naøy, laäp ñöôïc nhieàu coâng lôùn vôùi trieàu Nguyeãn, neân

ñöôïc vua Gia Long ban cho quoác tính thaønh ra Nguyeãn Vaên Tuyeân. Nguyeãn Vaên

Tuyeân laøm voõ töôùng traûi qua hai trieàu Gia Long vaø Minh Maïng. Luùc quaân Trònh ôû xöù

Ñaøng Ngoaøi ñem quaân vaøo ñaùnh thaønh Phuù Xuaân, roài sau ñoù laø nhöõng cuoäc giao

tranh giöõa Taây Sôn vôùi chuùa Trònh vaø chuùa Nguyeãn, neân cuõng nhö raát nhieàu ngöôøi

khaùc, gia ñình oâng ñaõ chaïy vaøo Gia Ñònh laùnh naïn, roài sau ñoù ñi laàn xuoáng mieàn Taây,

döøng laïi ôû vuøng Sa Ñeùc, vaø cuoái cuøng ñònh cö taïi vuøng Toøng Sôn, thoân Myõ An, phuû

Taân Thaønh, huyeän Vónh Yeân, traán An Giang(1)

. Tuy khoâng coù taøi lieäu xaùc thöïc naøo

chöùng toû oâng ñaõ sanh ra taïi ñaây, nhöng neáu oâng khoâng sanh tröôûng taïi An Giang, thì

luùc vaøo An Giang oâng cuõng coøn raát nhoû, neân ngöôøi vieát taäp saùch Haøo Kieät Ñaát

Phöông Nam naøy maïo muoäi xeáp oâng vaøo chöông Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam coù baûn

quaùn taïi mieàn Nam.

Gia ñình oâng voán doøng doõi voõ töôùng, neân oâng luoân coù hoaøi baõo trôû thaønh moät voõ

töôùng cuûa trieàu ñình. Naêm 1788, töùc naêm oâng ñöôïc 25 tuoåi, oâng ra ñaàu quaân vôùi chuùa

Nguyeãn. Nhôø voõ ngheä cao cöôøng, neân chæ sau moät thôøi gian ngaén, oâng ñöôïc cöû giöõ

chöùc Phoù Veä UÙy cuûa Hoå Uy thuoäc quaân Thaàn Saùch, sau laøm toäi neân bò caùch chöùc. Ít

laâu sau ñoù laïi ñöôïc phuïc chöùc nhö cuõ, vaø ñöôïc cho ñi theo quaân ñaùnh giaëc. Vì oâng

chaúng nhöõng laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng oanh lieät, maø luùc naøo oâng cuõng toû ra trung

quaân aùi quoác vôùi nhaø Nguyeãn, neân ñöôïc vua Gia Long ban quoác tính, trôû thaønh

Nguyeãn Vaên Tuyeân. Sau gaàn 14 naêm xoâng pha treân khaép caùch chieán tröôøng, töø Nam

ra Trung vaø ra Baéc, khoâng maøng hy sinh taùnh maïng trong laøn teân muõi ñaïn vaø laäp

ñöôïc nhieàu chieán coâng. Naêm Taân Daäu, 1801, oâng ñöôïc thaêng chöùc Veä UÙy cuûa veä

Kinh Uy thuoäc doanh Tieàn Quaân. Naêm Nhaâm Tuaát, 1802, oâng ñöôïc vua Gia Long

phong chöùc Khaâm Sai Chöôûng Cô. Ñeán naêm Nhaâm Thaân, 1812, töùc naêm Gia Long

thöù möôøi moät, oâng ñöôïc thaêng Veä UÙy cuûa Chaán Baûo Nhaát Quaân thuoäc quaân Chaán

Vuõ, laõnh chöùc Khaâm Sai Cai Cô. Naêm 1816, oâng ñöôïc thaêng Thoáng Cheá, laõnh chöùc

Höõu Baûo Nhaát Quaân thuoäc doanh Höõu Quaân, kieâm quaûn caû hai veä Höõu Baûo Nhaát

Quaân vaø Höõu Baûo Nhò Quaân, töøng theo Leâ Vaên Duyeät ñi ñaùnh loaïn quaân Moïi Vaùch

Ñaù ôû Quaûng Ngaõi vaø cheùm ñöôïc treân 100 loaïn quaân. Naêm Bính Tyù, 1816, cua Gia

Long laïi phong cho oâng chöùc Thoáng Cheá.

Moãi khi nhaéc ñeán kinh Vónh Teá, ai trong chuùng ta cuõng ñeàu lieân töôûng ngay ñeán

Thoaïi Ngoïc Haàu, vì oâng naøy ñaõ gaén boù caû ñôøi mình trong vieäc baûo veä vaø phaùt trieån

vuøng ñaát phöông Nam, nhaát laø trong vieäc ñoác suaát ñaøo vaø veùt kinh Vónh Teá. Tuy

nhieân, ít ai trong chuùng ta nghó ñeán moät vò quan trieàu Nguyeãn, cuõng ñoàng thôøi vôùi

Thoaïi Ngoïc Haàu, vaø cuõng ñöôïc nhaø Nguyeãn phong cho töôùc Haàu, ngöôøi ñaõ luoân cuøng

vôùi Thoaïi Ngoïc Haàu troâng coi vieäc ñaøo veùt kinh naøy, vaø cuõng nhaän leänh caùc vua nhaø

Nguyeãn traán giöõ vuøng bieân giôùi phía Taây cuûa vuøng ñaát phöông Nam. Ñoù chính laø

quan Thoáng Cheá Baûo Hoä Cao Mieân Quoác AÁn, AÙn Thuû Ñoàn Chaâu Ñoác, kieâm Haø Tieân

401

Traán Bieân Vuï Tuyeân Trung Haàu Nguyeãn Vaên Tuyeân. Ngöôøi daân trong vuøng thôøi ñoù

coøn goïi oâng moät caùch ngaén goïn laø Chöôûng Cô Tuyeân hay Baûo Hoä Tuyeân.

Muøa ñoâng naêm Kyû Maõo, 1819, sau khi caùc quan trong trieàu ñaõ nghieân cöùu kyõ caøng

veà ñòa hình ñòa vaät ñeå ñaøo moät con kinh doïc theo vuøng bieân giôùi Vieät Nam-Cao

Mieân, vua Gia Long ban saéc duï daïy quan Traán Thuû Vónh Thanh vaø Nguyeãn Vaên

Thoaïi chæ huy ñaøo kinh Vónh Teá, aên thoâng töø Chaâu Ñoác ñeán Giang Thaønh, thuoäc traán

Haø Tieân. Muïc ñích laø ñeå ngoaøi vieäc thaùo xaû pheøn cho vuøng Chaâu Ñoác Taân Cöông,

coøn nhaèm taïo ra moät thuûy maïch troïng yeáu coù tính chieán löôïc trong vieäc phoøng thuû

caùc mieàn phía Taây cuûa vuøng ñaát phöông Nam. Thaùng 11, naêm Taân Tî, 1821, oâng

ñöôïc thaêng laøm Traán Thuû Bieân Hoøa, nhöng xin töø chöùc veà An Giang thoï tang cha.

Ñeán khi maõn tang, thaùng 10 naêm Nhaâm Ngoï, 1822, oâng ñöôïc cöû giöõ chöùc Traán Thuû

Ñònh Töôøng.

Cuoái naêm 1823, Nguyeãn Vaên Tuyeân ñöôïc sung chöùc Phoù Ñoång Lyù troâng coi vieäc

ñaøo keânh Vónh Teá, döôùi quyeàn Ñoång Lyù Leâ Vaên Duyeät, hôïp cuøng quan Thoáng Cheá

Nguyeãn Vaên Thoaïi, quan Ñieàu Baùt Nguyeãn Vaên Toàn, Quyeàn Gia Ñònh Toång traán AÁn

vuï Tröông Taán Böûu, vaø Thöï Traán thuû Vónh Thanh Traàn Coâng Laïi tieáp tuïc troâng coi

vieäc ñaøo keânh Vónh Teá. Sau ñoù thì oâng ñöôïc trieäu veà kinh. Naêm 1824, oâng ñöôïc cöû

laøm Traán Thuû Vónh Thanh roài ñöôïc boå laøm Thoáng Cheá troâng coi vieäc binh bò cuûa

thaønh Gia Ñònh. Ñoàng thôøi, oâng vaãn giöõ chöùc Phoù Ñoång Lyù troâng coi vieäc ñaøo keânh

Vóng Teá. Trong suoát thôøi gian keùo daøi khoaûng naêm naêm, töø thaùng Chaïp naêm 1819,

ñeán thaùng 5 naêm 1824, oâng ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc ñoác suaát daân phu ñaøo

kinh Vónh Teá baèng tay. Luùc ñoù coù toång coäng 80.000 löôït daân phu, con kinh daøi

khoaûng 98.300 meùt, vaø thi coâng trong nhöõng ñieàu kieän sôn lam chöôùng khí, khieán

khoâng ít ngöôøi ñaõ phaûi boû maïng. Ngoaøi ma thieâng nöôùc ñoäc vaø nhöõng tai naïn ruûi ro

trong khi lao ñoäng, daân phu luùc naøo cuõng phaûi ñöông ñaàu vôùi coïp beo. Sau khi coâng

trình ñaøo kinh hoaøn taát vaøo naêm 1824, vua Minh Maïng ñaõ heát söùc khen thöôûng nhöõng

vò ñaõ goùp coâng trong coâng taùc gian lao nguy hieåm naøy, trong ñoù coù Tuyeân Trung Haàu

Nguyeãn Vaên Tuyeân.

Cuõng trong naêm 1824, ngaøy moàng 9 thaùng 3 aâm lòch, vua Minh Maïng ñaõ saéc phong

cho thaân maãu cuûa oâng laø baø Voõ thò Ñöùc myõ hieäu Thuïc Nhaân. Thaùng 5 naêm Giaùp

Thaân, 1824, oâng ñöôïc leänh trieäu hoài veà kinh. Hai thaùng sau ñoù, vua Minh Maïng laïi boå

oâng vaøo chöùc Traán thuû Vónh Thanh. Thaùng 2 naêm AÁt Daäu 1825, laáy Traán thuû Vónh

Thanh laø Nguyeãn Vaên Tuyeân laøm Thoáng Cheá quaûn lyù bieàn binh thaønh Gia Ñònh. Ñeán

thaùng 8 naêm Ñinh Hôïi, 1827, nhaân leã Luïc Tuaàn cuûa Hoaøng Thaùi Haäu, vua Minh

Maïng trieäu hoài Toång traán Leâ Vaên Duyeät veà kinh ñoâ chuùc thoï, Nguyeãn Vaên Tuyeân

ñöôïc trao quyeàn giöõ aán trieän thaønh Gia Ñònh. Luùc ñoù, thaønh Gia Ñònh baét ñöôïc 20 teân

cöôùp, Nguyeãn Vaên Tuyeân vaø Taøo Hình Trònh Xuaân Traïm ñem xöû cheùm hoï tröôùc roài

sau môùi taâu. Vua Minh Maïng quôû: “Quyeàn lôùn sinh saùt laø töï trieàu ñình. Tröôùc kia Leâ

Vaên Duyeät laø troïng thaàn neân ñaëc caùch cho tieän nghi laøm vieäc, boïn ngöôi laïi muoán

402

vieän leõ ñaáy laøm leä aø?” Vì lyù do naày maø caû hai oâng Tuyeân vaø Traïm moãi ngöôøi ñeàu bò

giaùng 2 caáp.

Ñeán naêm 1828, vua Minh Maïng laïi truy taëng thaân phuï cuûa oâng laø Anh Duõng

Töôùng Quaân Phan Vaên Haäu(2)

chöùc Khinh Xa Ñoâ UÙy, Thaàn Saùch Veä UÙy Nguyeân

Haàu(3)

. Khi quan Toång Traán Leâ Vaên Duyeät veà kinh, oâng ñöôïc cöû giöõ chöùc Quyeàn

Nhieáp Toång Traán Vuï. Naêm 1828, oâng trôû veà troâng coi vieäc binh bò khi Taû Quaân Leâ

Vaên Duyeät trôû veà Gia Ñònh. Ñeán naêm 1829, oâng Nguyeãn Vaên Thoaïi khi ñoù ñang giöõ

chöùc Baûo Hoä Cao Mieân laâm troïng beänh vaø qua ñôøi vaøo ngaøy moàng 6 thaùng 6 naêm Kyû

Söûu, 1829. Nguyeãn Vaên Tuyeân ñöôïc vua Minh Maïng cöû giöõ chöùc Baûo Hoä Chaân Laïp

Quoác AÁn, ñoùng quaân traán giöõ Chaâu Ñoác, kieâm troâng coi vieäc bieân thuøy ôû Haø Tieân(4)

.

Sau khi nhaäm chöùc Baûo Hoä ñöôïc hôn 1 naêm, oâng cuõng laâm troïng beänh vaø qua ñôøi taïi

Chaâu Ñoác vaøo ngaøy 28 thaùng 5, naêm Taân Maõo, 1831, thoï 68 tuoåi. Linh cöûu cuûa oâng

ñöôïc ñöa veà khu moä cuûa doøng hoï ôû queâ nhaø trong thoân Myõ An, thuoäc tænh An

Giang(5)

. Hieän ngoâi ñeàn thôø vaø khu moä cuûa Tuyeân Trung Haàu Nguyeãn Vaên Tuyeân toïa

laïc taïi aáp Thaùi Ninh Bình, xaõ Myõ An Höng A, huyeän Laáp Voø, tænh Ñoàng Thaùp.

AÛnh thôø Tuyeân Trung Haàu

Nguyeãn Vaên Tuyeân

Theo gia phaû, Tuyeân Trung Haàu Thoáng Cheá Nguyeãn Vaên Tuyeân coù boán ngöôøi

con, con tröôûng laø Nguyeãn Vaên Cöûu laøm Phoù Laõnh Binh ôû vuøng Haûi Taây; ngöôøi con

thöù laø Nguyeãn Vaên Trinh, laøm Ngoaïi UÙy Cai Cô ôû Trung Duõng; coøn hai ngöôøi kia

khoâng thaáy ghi laïi veà hoaïn loä. Khi qua ñôøi, linh cöûu cuûa oâng ñöôïc ñöa veà khu moä cuûa

doøng hoï ôû queâ nhaø trong thoân Myõ An, tænh An Giang. Nhöng sau gaàn 150 naêm, doøng

soâng Tieàn ñaõ xoaùy lôû gaàn tôùi khu moä, neân vaøo ngaøy 15 thaùng 5 naêm 1971, chaùnh

quyeàn VNCH ñaõ di dôøi taát caû 6 phaàn moä veà caûi taùng beân caïnh ñeàn thôø cuûa oâng taïi aáp

Thaùnh Ninh Bình gaàn ñoù. Vaø giao cho oâng Nguyeãn Tröôøng Chaáp, chaùu baûy ñôøi cuûa

oâng Nguyeãn Vaên Tuyeân, tröïc tieáp chaêm soùc khu moä. Daàu quan Tuyeân Trung Haàu

Thoáng Cheá Nguyeãn Vaên Tuyeân ñaõ maát gaàn 190 naêm, vôùi bieát bao nhieâu thaêng traàm

daâu beå, nhöng gia toäc oâng vaãn giöõ nguyeân gia phaû, nhöõng saéc phong: 2 ñaïo saéc

phong, 3 tôø chieáu chæ, 4 baèng caáp vaø 6 tôø coâng vaên coù aán tín cuûa vua, cuûa trieàu thaàn

403

hay cuûa quan traán thuû. Haøng naêm hoäi ñoàng gia toäc cuûa quan Tuyeân Trung Haàu Thoáng

Cheá Nguyeãn Vaên Tuyeân leã gioã cuûa ngaøi vaøo hai ngaøy 27 vaø 28 thaùng 5 aâm lòch.

Moät ñôøi laøm voõ töôùng cuûa Nguyeãn Vaên Tuyeân thaêng ñeán chöùc Thoáng Cheá, traûi

qua caùc chöùc vuï Traán thuû Bieân Hoøa, Traán thuû Ñònh Töôøng, Traán thuû Vónh Thanh,

quyeàn Toång traán Gia Ñònh thaønh, töùc laø cai quaûn toaøn boä vuøng Ñaát Phöông Nam, vaø

cuoái cuøng laøm Baûo Hoä Cao Mieân. Tuy nhieân, phaûi noùi söï nghieäp lôùn nhaát cuûa oâng

maõi coøn ích quoác lôïi daân cho ñeán ngaøy hoâm nay laø vieäc cuøng Thoaò Ngoïc Haàu ñaøo

con keânh Vónh Teá vaøo naêm Kyû Maõo 1819 cho ñeán naêm Giaùp Thaân 1824. Ngaøy nay

daân chuùng vuøng ñaát phöông Nam coù ñöôïc cuoäc soáng an cö laïc nghieäp, nhôø nöôùc cuûa

hai doøng kinh naøy ñaõ mang laïi cho daân chuùng mieàn Taây coù ñöôïc ruoäng luùa ñaày ñoàng,

toâm caù ñaày soâng, vaø coâng lao cuûa quan Tuyeân Trung Haàu Thoáng Cheá Nguyeãn Vaên

Tuyeân khoâng phaûi laø nhoû. Thaät vaäy, cuõng nhö coâng lao cuûa ngaøi Thoaïi Ngoïc Haàu,

coâng trình lôùn lao maø oâng Nguyeãn Vaên Tuyeân ñaõ hôïp söùc vôùi oâng Nguyeãn vaên Thoaïi

chæ huy thöïc hieän naêm xöa maõi maõi coù giaù trò chaúng nhöõng veà kinh teá maø coøn veà quaân

söï vaø chính trò nöõa. Theâm vaøo ñoù, doøng kinh huyeát maïch naøy coøn giuùp toaøn vuøng

röøng raäm hoang vu xöa xaû boû haøng trieäu trieäu meùt khoái nöôùc uûng pheøn töø bao theá kyû

nay. Noùi toùm laïi, ñaát nöôùc Vieät Nam chuùng ta coù ñöôïc moät vuøng ñaát bao la baït ngaøn

töø Chaâu Ñoác xuoáng Long Xuyeân vaø Sa Ñeùc thaät xinh ñeïp vaø thaät truø phuù hoâm nay,

phaàn lôùn nhôø vaøo coâng lao khai khaån vaø xaây döïng cuûa quan Tuyeân Trung Haàu Thoáng

Cheá Nguyeãn Vaên Tuyeân naêm xöa.

Ghi Chuù:

(1) Ngaøy nay laø xaõ Myõ An Höng, huyeän Thaïnh Höng, tænh Ñoàng Thaùp. Vaøo thôøi ñoù, Ñaïi Nam Nhaát

Thoáng Chí ñaõ moâ taû vuøng ñaát naøy nhö sau: “Vuøng ñaát ñaàm laày naøy nhö tai beøo noåi treân maët nöôùc,

caù loäi, coø bay, coù caûnh trí thieân nhieân raát ñeïp ôû mieàn soâng nöôùc, phong caûnh heát söùc thanh tuù.”

(2) Cha oâng laø oâng Phan Vaên Haäu ñaõ maát vaøo naêm 1822.

(3) Saéc chæ ñöôïc vua Minh Maïng kyù vaøo ngaøy 25 thaùng 6 naêm 1828, naêm Minh Maïng thöù 9.

(4) Thaùng 6, naêm Kyû Söûu, 1829, Thoáng cheá lónh aán baûo hoä nöôùc Chaân Laïp, AÙn thuû thaønh Chaâu Ñoác

kieâm lónh Bieân vuï Haø Tieân laø Nguyeãn Vaên Thoaïi qua ñôøi. Ñang khi trieàu ñình baøn ñaët quan baûo

hoä, chöa tìm ñöôïc ngöôøi, thì Toång traán Gia Ñònh laø Leâ Vaên Duyeät sai quyeàn Lang Trung laø

Nguyeãn Ñaêng Giaûi vaøo chaàu, taâu noùi Phoù töôùng Höõu quaân Nguyeãn Vaên Xuaân coù theå sai ñöôïc.

Vua duï Leâ Vaên Duyeät raèng: “Tuyeån chöùc baûo hoä, Xuaân thaät laøm ñöôïc, song tuoåi ngoaøi 70, môùi

ñöôïc sai kieâm lónh Thöông baïc, neáu laïi sai ñi xa ra bieân cöông thì khoâng phaûi laø an döôõng vò laõo

thaàn. Tuyeân coøn treû, söùc khoûe, cuõng quen vieäc ngoaøi bieân, laïi coù khanh ôû gaàn, tuøy vieäc baûo ban

söûa chöõa, theá cuõng laøm ñöôïc, traãm ñaõ sai nhö theá roài ñaáy.”

(5) Ban ñaàu khu moä cuûa oâng ôû thoân Myõ An, beân höõu ngaïn soâng Tieàn. Cho ñeán naêm 1944, do ñaát bò

nöôùc soi lôû, töø bôø soâng ñeán khu laêng moä chæ coøn 22 meùt, coù nguy cô khu moä seõ bò suïp lôû, nhöng

chính quyeàn ñòa phöông xin keo maõi maø khoâng ñöôïc, neân maõi ñeán naêm 1974 vieäc boác moä vaø caûi

taùng môùi hoaøn taát vaø dôøi moä veà ñòa ñieåm hieän nay.

404

41) Nguyeãn Vaên Hieáu (1746-1835)

Nguyeãn vaên Hieáu laø moät trong nhöõng danh thaàn thôøi Nguyeãn sô. OÂng sinh naêm

1746 taïi vuøng Kieán Höng, tænh Ñònh Töôøng. Sau ñoù cha oâng ñoåi veà laøm vieäc ôû Goø

Coâng, nay laø huyeän Goø Coâng Taây, tænh Tieàn Giang. Daàu laø con cuûa Caåm Y Chöôûng

Veä Nguyeãn Vaên Ñaùn, nhöng nhaø oâng raát ngheøo, neân thuôû nhoû oâng phaûi ñi caét coû

möôùn cho haøng xoùm ñeå ñoä nhaät. Lôùn leân, oâng toøng quaân theo nghóa binh Ñoâng Sôn,

döôùi quyeán chæ huy cuûa töôùng Voõ Taùnh taïi vuøng Goø Coâng. Sau nhieàu laàn xoâng pha

nôi traän maïc, oâng ñöôïc Voõ Taùnh tin duøng vaø trôû thaønh moät thuoäc töôùng thaân tín nhaát

cuûa Gia Ñònh Ñeä Nhaát Huøng Voõ Taùnh.

Theo Ñaïi Nam Chaùnh Bieân Lieät Truyeän, taäp 16, chính caùi loaïn ly cuûa ñaát nöôùc ñaõ

ñöa Hieáu ñeán goø Khoång Töôùc ñeå toøng quaân vôùi quaân Ñoâng Sôn cuûa töôùng Voõ Taùnh

vaøo naêm AÁt Tî, 1785 vaø ñöôïc thaêng daàn leân chöùc Toång Nhung Cai Cô. Sau khi nghe

tin Voõ Nhaøn, moät thuoäc töôùng cuûa Ñoã Thaønh Nhaân, bò gieát cheát vì toäi möu phaûn, Voõ

Taùnh vaø Nguyeãn Vaên Hieáu ñaõ muoán boû ñi. Sau ñoù, nghe tin Voõ Vaên Löôïng ôû vuøng

Taân Hoøa laø moät thuû lónh nghóa hieäp, neân Voõ Taùnh vaø caùc thuoäc töôùng, trong soá ñoù coù

Nguyeãn Vaên Hieáu ñaõ tìm ñeán phoø giuùp Voõ Vaên Löôïng. Chæ moät ít laâu sau ñoù, Voõ

Vaên Löôïng thaáy thöïc taøi cuûa Voõ Taùnh, beøn hoäi chö töôùng laïi vaø toân Voõ Taùnh leân laøm

thuû lónh. Töø ñoù, Voõ Taùnh baét ñaàu phaùt leänh daáy nghóa ôû Phuø Vieân, töùc vuøng Vöôøn

Traàu ngaøy nay.

Muøa thu naêm Ñinh Muøi, 1787, Nguyeãn AÙnh töø Voïng Caùc, Xieâm La trôû veà nöôùc,

ban ñaàu ñoùng quaân ôû Haø Tieân. Ñeán naêm Maäu Thaân, 1788, khi Nguyeãn AÙnh ñem

quaân veà ñoùng quaân trong vuøng Hoài Oa Nöôùc Xoaùy, Nguyeãn AÙnh beøn sai Nguyeãn Ñöùc

Xuyeân ñeán gaëp Voõ Taùnh vaø Nguyeãn Vaên Hieáu ñeå chieâu duï. OÂng cuøng ñi theo Voõ

Taùnh veà phoø trôï cho Nguyeãn AÙnh, ñöôïc phong chöùc Khaâm Sai Cai Cô Hoä Giaù, cuøng

moät taám yeâu baøi khi laâm traän vôùi Taây Sôn (yeâu baøi laø loaïi theû baøi ñeo treân löng).

Ñeán naêm 1791, oâng ñöôïc boå vaøo chöùc vuï Cai Ñoäi Höõu Chi Nhaäp Noäi Ñaïo, roài thaêng

Cai Cô. Naêm Bính Thìn 1796 ñöôïc thaêng Höõu Chi Phoù Tröôûng Chi, roài laïi thaêng

Chaùnh Tröôûng Chi.

Thaùng 5 naêm Taân Daäu, 1801, oâng theo Voõ Taùnh ra giöõ thaønh Bình Ñònh. Luùc ñaùnh

nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn. OÂng laõnh troïng traùch traán giöõ cöûa Ñoâng thaønh Bình

Ñònh. Luùc xaûy ra traän thuûy chieán ôû Thò Naïi, Nguyeãn Vaên Hieáu cuøng Voõ Taùnh beøn môû

cöûa thaønh Ñoâng ra giaùp chieán vôùi quaân Taây Sôn, nhöng löïc löôïng cuûa oâng yeáu theá

neân phaûi ruùt daàn vaøo thaønh Quy Nhôn. Khi quaân Taây Sôn thöøa thaéng xoâng leân taán

coâng vaøo thaønh, oâng bò thöông vaø bò nghóa binh cuûa Töôùng Traàn Quang Dieäu baét

soáng. Töôùng Traàn Quang Dieäu ra leänh cho binh só chaêm soùc veát thöông cho oâng raát töû

teá vaø coù yù muoán duï haøng oâng, nhöng oâng khoâng chòu. Vì theá oâng phaûi ñi theo ñoaøn tuø

binh cho maõi ñeán ñaàu naêm 1802, sau khi nghóa binh Taây Sôn thua traän ôû luõy Traán

Ninh, oâng môùi tìm caùch troán thoaùt vaø chaïy veà vôùi Nguyeãn AÙnh.

405

Ñeán naêm Nhaâm Tuaát, 1802, oâng ñöôïc thaêng chöùc Phoù Töôùng Höõu Quaân ñoàn truù

taïi Bình Ñònh. Naêm Quí Hôïi 1803, oâng theo Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät ñi deïp loaïn Moïi

Vaùch Ñaù ôû Quaûng Ngaõi. Sau khi deïp yeân giaëc, Nguyeãn Vaên Hieáu ñöôïc vua Gia Long

trieäu hoài veà kinh ñoâ Hueá, phuï traùch vieäc trò an, nhöng khoâng roõ chöùc vuï gì. Naêm Gia

Long thöù 4, 1805, oâng ñöôïc cöû giöõ chöùc Quyeàn Traán Thuû Bình Ñònh. Ñeán naêm Maäu

Thìn 1808, oâng ñöôïc chöùc Löu Thuû tænh Bình Ñònh. Sau ñoù ñöôïc trieäu hoài veà kinh.

Naêm Canh Ngoï 1810, oâng vaâng meänh ra ñoùng quaân ôû Baéc Thaønh kieâm chöùc Ñeà

Thinh. Sau ñoù coù tang meï, neân xin thoâi ñeå veà chòu tang. Sau khi chòu tang meï xong,

oâng laïi ñöôïc giao cho giöõ chöùc Traán Thuû Sôn Nam Haï (töùc tænh Nam Ñònh ngaøy nay).

Nguyeãn Vaên Hieáu laø moät vò quan thanh lieâm chaùnh tröïc, tuy xuaát thaân laø quan voõ,

nhöng töø haønh ñoäng ñeán phong thaùi cuûa oâng laø cuûa moät baäc chaùnh nhaân quaân töû hay

moät baäc thaâm Nho. OÂng thöôøng noùi vôùi caùc vò taân khoa ñeán gaëp oâng: “Möôøi naêm ñeøn

saùch môùi coù ngaøy nay, toâi xin möøng cho caùc thaày. Ngaøy sau ñöôïc boå duïng laøm quan,

cuõng neân giöõ gìn nhö luùc taân khoå hoài ñi hoïc vaäy, chôù coù xa xæ thaùi quaù maø mang haïi

vaøo thaân, phuï yù toát tuyeån löïa nhaân taøi cuûa trieàu ñình.” Khi laøm quan, oâng ñaõ toû ra laø

moät vò quan ñöùc ñoä nhaân töø, chuû tröông giaùo hoùa hôn laø phaït vaï neân ngöôøi trong ñòa

haït traùch nhieäm cuûa oâng ít ai daùm laøm baäy. Chính vì vaäy maø vaøo naêm Minh Maïng thöù

2, 1821, nhaø vua tuaàn du Baéc Thaønh, nghe tieáng toát cuûa oâng, nhaø vua ñaõ cho trieäu taäp

oâng ñeán Thaêng Long vaø thaêng cho oâng ngay moät caáp vaø boå oâng giöõ chöùc Traán Thuû

Thanh Hoùa. Sau ñoù, nhaø vua laïi ban cho oáng doøm, göôm vaø suùng maï vaøng. Sau ñoù,

nhaø vua cöû oâng laøm AÙn Saùt traán Thanh Hoùa. Veà sau vì phaïm loãi neân oâng bò giaùng ba

caáp, nhöng vaãn giöõ chöùc vuï cuõ taïi Thanh Hoùa(1)

. Naêm 1826, Nguyeãn Vaên Hieáu hôïp

cuøng quan traán Ngheä An daãn quaân ñi deïp tan cuoäc noåi loaïn ôû Ninh Taïo. Nhôø ñoù maø

oâng ñöôïc trieäu veà kinh vaø thaêng chöùc Thaàn Saùch taû Doanh, Phoù Ñoâ Thoáng Cheá, laõnh

chöùc Traán Thuû Ngheä An.

Ñeán naêm Bính Tuaát 1826, oâng ñöôïc thaêng chöùc Thaàn Saùch Taû Dinh Phoù Ñoâ Thoáng

Cheá, laõnh Traán Thuû Ngheä An. Naêm 1827, Nguyeãn Vaên Hieáu ñöôïc sung chöùc Kinh

Löôïc Ñaïi Thaàn cuøng vôùi Phoù Söù Hoaøng Kim Xaùn vaø Tham Bieän Thaân Vaên Duy ra

Nam Ñònh xem xeùt tình hình quan laïi vaø daân chuùng. Khi veà, vua xeùt thöôûng, oâng ñöôïc

thaêng Thaàn Saùch Taû Doanh Ñoâ Thoáng Cheá, nhöng giöõ chöùc cuõ ôû Ngheä An. Naêm

1828, quan binh trieàu ñình ñi kinh löôïc vuøng bieân giôùi Ngheä An, oâng hoã trôï ñaày ñuû

quaân löông cuõng nhö caùc thöù nhu yeáu khaùc trong cuoäc kinh löôïc naøy. Naêm 1829,

trong mình coù beänh vì tuoåi cao, neân oâng xin pheùp vua cho nghæ vieäc. Nhaø vua chaáp

thuaän, nhöng vaãn cho höôûng löông boång. Ñeán khi bình phuïc, oâng laïi trôû veà giöõ chöùc

Ñoâ Thoáng Cheá vaø Traán thuû Ngheä An.

Naêm Taân Maõo, 1831, oâng ñöôïc cöû giöõ chöùc Toång Ñoác Haø Ninh (Haø Noäi vaø Ninh

Bình). Naêm Nhaâm Thìn 1832, ñöôïc thaêng chöùc Thöï Taû Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Chöôûng

Phuû Söï. Ñeán naêm Quyù Tî, 1833, oâng ñöôïc thaêng Taû Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Chöôûng

Phuû Söï, vua Minh Maïng phong cho oâng töôùc Löông Naêng Baù, ñoàng thôøi cuõng ñöôïc

nhaø vua caáp cho 1.000 quan tieàn. Ñeán naêm AÁt Tî, 1835, oâng laâm troïng beänh vaø qua

406

ñôøi, höôûng thoï 70 tuoåi. Ñeán ñôøi vua Töï Ñöùc thöù 11, 1858, nhaø vua cho ñem linh vò

oâng vaøo thôø trong Mieáu Trung Höng Coâng Thaàn, roài sau ñoù ñöôïc ñöa vaøo thôø trong

Mieáu Hieàn Löông Töø. Nhaø vua cuõng pheâ vaøo giaáy long ñaèng hai chöõ “Nguyeân

Löông”, roài sai ngöôøi ñem treo taïi töø ñöôøng nhaø oâng. Töø ñoù veà sau, con chaùu oâng ñeàu

laáy hoï Nguyeãn Löông, chöù khoâng laø Nguyeãn Vaên nöõa.

Theo nhaø nghieân cöùu Huyønh Minh trong Goø Coâng Xöa, Nguyeãn Vaên Hieáu coù 6

con trai, trong soá ñoù coù moät soá vò ra laøm quan nhö caùc oâng: Nguyeãn Löông Toàn laøm

chöùc Veä UÙy Taû Veä Bình Ñònh, töôùc Löông Naêng Töû. OÂng Nguyeãn Löông Tuùc cöôùi

coâng chuùa Chöông Gia, ñöôïc phong laøm Phoø Maõ Ñoâ UÙy. OÂng Nguyeãn Löông Tình

laøm Thaønh Thuû UÙy, oâng Nguyeãn Löông Nhaân laøm Phoù Quaûn Cô. Hieän doøng hoï cuûa

töôùng Nguyeãn vaên Hieáu coøn nhieàu ôû Hueá, vì buoåi aáy thöôøng thì caùc vò coâng thaàn ra

nhaän nhieäm vuï ôû Hueá roài ñònh cö luoân taïi ñoù. Nghe noùi thôøi oâng Hieáu, taïi vuøng Kim

Long, oâng vaø caùc baïn ñoàng höông ngöôøi trong Nam ñaõ laäp ra moät hoäi laáy teân laø Nam

Chaâu, sau ñoåi teân laø Nam Trung, ñeå hôïp theo nghóa: ngöôøi Nam Kyø ra laøm quan ôû

Trung Kyø. Veà sau teân laøng coù ngoâi ñình Nam Trung cuõng ñöôïc ñoåi teân thaønh Nam

Trung. Hieän nay, taïi laøng Nam Trung vuøng Kim Long vaãn coøn coù moät ngoâi ñình maø

theo caùc boâ laõo ñòa phöông keå laïi, ngoâi laøng thoaùt thai töø Nam Chaâu Hoäi, töùc laø hoäi

cuûa nhöõng baäc haøo kieät ñaát phöông Nam ñöôïc boå ra mieàn Trung laøm quan nhö Toång

Ñoác Nguyeãn vaên Hieáu, quan Kinh Löôïc Phan Thanh Giaûn, Phaïm Nguõ Vaân, vaân vaân.

Haøng naêm, con chaùu cuûa caùc baäc tieàn boái trong Nam Chaâu Hoäi cuõng nhö daân chuùng

vuøng Thöøa Thieân Hueá ñoå xoâ veà ñaây döï leã kyø an raát ñoâng.

Phaûi noùi, Nguyeãn Vaên Hieáu laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaõ laøm raïng danh haøo kieät

ñaát phöông Nam. Buoåi sinh thôøi, trong chinh chieán loaïn laïc, oâng ñaõ laäp ñöôïc nhieàu

chieán coâng hieån haùch. Ñeán buoåi bình thôøi, oâng ñaõ toû ra laø moät vò quan thanh lieâm

chaùnh tröïc, raát gioûi vieäc cai trò an daân. Khi laøm quan, oâng ñöôïc daân chuùng thöông

kính, laïi nghieâm trò thuoäc haï khoâng dung döôõng cho hoï laøm ñieàu xaèng baäy. Chính vì

vaäy maø choã naøo oâng ñeán, daàu coù nhieàu naïn troäm cöôùp theá maáy, cuõng phaûi hoaøn löông

lo laøm aên. Luùc ôû Thanh Hoùa, moät hoâm coù moät thoå ty ñem leã vaät ra maét, oâng Hieáu laáy

lôøi oân toàn töø khöôùc. Thoå ty phaûi ñem leã vaät ra veà, moät thuoäc haï cuûa oâng leûn ñi theo,

doïa naït oâng naøy ñeå laáy leã vaät. OÂng Hieáu bieát ñöôïc, beøn ñem teân thuoâc haï naøy ra

cheùm. Caùc quan can giaùn, nhöng oâng khoâng nghe. Cheùm xong teân thuoäc haï, oâng beøn

daâng sôù veà trieàu chòu toäi, oâng bò vua giaùng ba caáp, nhöng vaãn giöõ chöùc vuï cuõ. Tö caùch

cuûa oâng khi laøm quan ñaàu tænh nhö theá aáy, neân duø laøm quan lôùn ñaõ laâu, caûnh nhaø oâng

vaãn ngheøo, vì löông boång chæ ñuû tieâu duøng. Ngöôøi vôï coù ñem ñieàu naøy noùi vôùi oâng,

nhöng oâng ñaõ noùi laïi: “Baø khoâng nhôù luùc caét coû thueâ hay sao? Luùc aáy moãi khi ñi ñaâu

thì vôï choàng phaûi ñoåi aùo maø maëc, chæ lo cho ñuû caùi aên moãi ngaøy; nay saùnh vôùi xöa ñaõ

hôn gaáp maáy laàn, theá naøy maø coøn muoán laáy cuûa baát nghóa ñeå laøm giaøu sao?” Töø ñoù,

vôï oâng khoâng coøn ñem chuyeän tieàn baïc ra ñeå noùi vôùi oâng nöõa. Döôùi thôøi vua Minh

Maïng, coù laàn oâng cuøng caùc baïn ñoàng lieâu ñang xöû aùn. Thaáy teân troäm ñaõ thuù toäi roài,

maø vaãn coøn bò tra taán. OÂng Hieáu ñaõ chaäm raõi noùi: “Chuùng noù vì cuøng cöïc neân phaûi

407

laøm vieäc gian phi, ñeâm khuya xoi töôøng khoeùt vaùch, khoù nhoïc môùi laáy ñöôïc tieàn

ngöôøi ta. Nay noù ñaõ nhaän toäi, thì cöù chieáu theo luaät maø trò, haø taát phaûi veõ vôøi theâm

laøm gì? Thöû hoûi: ÔÛ caùc nha moân, coù nhöõng keû treân nhaø cao, ngoài neäm, döïa goái; giöõa

ban ngaøy, vaãy ngoøi buùt maø laøm tieàn ngöôøi ta khoâng chuùt khoù nhoïc, caùc ngöôøi aáy saùnh

vôùi boïn aên troäm kia, toäi ai naëng hôn?” Phaûi thaät tình maø noùi, töôùng Nguyeãn Vaên Hieáu

raát xöùng ñaùng ñöôïc taùc giaû Ngöôøi Long Hoà daønh cho moät choã ñöùng heát söùc trang

troïng trong boä saùch Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam naøy, vì treân ñôøi naøy thöû hoûi coù maáy ai

laøm quan maø ñöôïc nhö oâng Hieáu? Ngaøy nay neáu töôùng Hieáu cuûa khoaûng gaàn 200

naêm veà tröôùc coù soáng laïi ñeå nhìn thaáy ñaùm quan haäu boái cuûa oâng, hoï tìm ñuû moïi caùch

ñeå aên, aên saïch, thaäm chí tôùi caùi lai quaàn loùt cuûa daân hoï cuõng tìm caùch aên noát. Caâu noùi

ñeå ñôøi cuûa oâng Hieáu, chaéc chaén laø ñaùm quan haäu boái chaúng bao giôø muoán nghe:

“Caùc quan ôû caùc nha moân, coù nhöõng keû treân nhaø cao, ngoài neäm, döïa goái; giöõa ban

ngaøy, vaãy ngoøi buùt maø laøm tieàn ngöôøi ta khoâng chuùt khoù nhoïc, caùc ngöôøi aáy saùnh vôùi

boïn aên troäm kia, toäi ai naëng hôn?” Töôùng Hieáu oâi! Ngaøy nay ñaùm quan laïi haäu boái

cuûa oâng chaúng nhöõng laø nhöõng teân tham quan oâ laïi haïng caù maäp, lôùn aên theo lôùn, nhoû

aên theo nhoû, töø tröôøng hoïc, nhaø thöông ñeán cöûa quan, taát caû ñeàu aên moät caùch taän tình!

Teä haïi hôn nöõa laø chuùng coøn nuoâi döôõng ñaùm ñaàu troäm ñuoâi cöôùp chuyeân dong ruoåi

ñoù ñaây haønh toäi daân laønh. Heã bò baét voâ cöûa quan laø keå nhö xong ñôøi chöù coøn coù ai

nhö ngaøi ñeå hoûi boïn chuùng caùi caâu: “Caùc quan ôû caùc nha moân saùnh vôùi boïn daân ñen

vì ngheøo quaù maø ñi aên troäm kia, toäi ai naëng hôn?” Chaéc khoâng theå tìm ñöôïc moät oâng

quan thôøi nay naøo coù ñöôïc caùi ñöùc ñoä nhö ngaøi ñaâu! Beân caïnh ñoù, chuùng ñaõ bieán

röøng vaøng bieån baïc cuûa Vieät Nam ngaøy tröôùc thaønh röøng cheát bieån cheát. Ngaøy tröôùc

chaéc ngaøi chöa bao giôø noùi ñeán chuyeän oâ nhieãm moâi tröôøng, phaûi khoâng ngaøi? Baây

giôø neáu ngaøi coù soáng laïi chaéc cuõng phaûi chaøo thua ñaùm haäu boái maát daïy naøy. Ngaøi

oâi! Khoâng khí maø chuùng con ñang hít thôû ngaøy hoâm nay ñaây chæ toaøn laø buïi than cuûa

luõ giaëc Baéc phöông phun ra töø caùc nhaø maùy nhieät ñieän cuûa chuùng. Trong khi ñoù, phoá

thò khoù tìm ñöôïc moät boùng caây xanh, vì ñaõ bò caùc quan haäu boái cuûa ngaøi ñaõ ñoán saïch.

Laøm sao sao chuùng con coù theå aên noùi ñöôïc vôùi ñaøn con chaùu sau naøy cuûa mình ñaây

hôõ ngaøi! Baây giôø chuùng con chæ bieát caàu xin anh linh cuûa baäc haøo kieät Ñaát Phöông

Nam nhö töôùng Nguyeãn vaên Hieáu haõy phoø trì cho daân toäc Vieät Nam vöôït qua thôøi kyø

suy ñoài ñeán taän ñaùy naøy. Töôùng Hieáu oâi! Ngaøy nay chuùng con khoâng coù caùch gì tìm

ñöôïc moät ngöôøi nhö ngaøi, neân chæ coøn mong anh linh cuûa ngaøi cuøng Chö Thaùnh Lieät

Thaàn cuûa vuøng ñaát naøy haõy laøm gì ñoù ñeå giuùp cho daân cho nöôùc. Mong laém thay!

Ghi Chuù:

(1) Trong suoát thôøi gian laøm quan, oâng ñaõ toû ra laø moät vò quan thanh lieâm, bieát thöông yeâu lo laéng cho

daân chuùng. Ñeán naêm Taân Tî, 1821, töùc naêm Minh Maïng thöù 2, oâng ñöôïc nhaø vua boå laøm AÙn Traán

Thanh Hoùa. Luùc ñoù, oâng ñaõ xöû cheùm moät vò quan nhaän hoái loä. Sau khi xöû cheùm xong oâng göûi sôù

veà trieàu nhaän toäi. Tuy nhieân, daàu laø oâng phaïm luaät nhöng nhaø vua thaáy oâng haønh xöû nhö vaäy laø vì

muoán dieät tröø tham quan oâ laïi, neân chæ giaùng oângxuoáng ba caáp maø vaãn cho giöõ chöùc vuï nhö cuõ.

408

42)Nguyeãn Vaên Quyeàn (?-1835)

Nguyeãn Vaên Quyeàn laø moät trong nhöõng voõ töôùng thôøi nhaø Nguyeãn. Hieän chuùng ta

khoâng coù taøi lieäu xaùc thöïc veà naêm sinh cuûa oâng, chæ bieát oâng sinh tröôûng taïi huyeän

Bình An, tænh Bieân Hoøa, ngaøy nay laø quaän Thuû Ñöùc, TPHCM. Khoâng thaáy söû nhaø

Nguyeãn ghi gì veà thuôû thieáu thôøi cuûa oâng, chæ bieát vaøo naêm Giaùp Daàn, 1794, oâng

ñöôïc boå vaøo ngaïch quaân Thaàn Saùch cuûa Nguyeãn AÙnh taïi thaønh Gia Ñònh, laàn löôït

thaêng ñeán Phoù Veä UÙy, Khaâm Sai Cai Cô. Naêm Minh Maïng nguyeân nieân, 1820, thaêng

oâng laøm Veä UÙy Veä Tieàn Nhò Quaân Thò Trung, roài Veä UÙy Noäi Veä ôû thuoäc noäi, kieâm

quaûn quaûn caùc ñoäi tuùc tröïc veä Caåm Y ôû kinh thaønh Hueá.

Naêm 1825, oâng ñöôïc thaêng chöùc Chöôûng Cô, nhöng vaãn löu laïi nhieäm sôû cuõ. Ñeán

naêm 1827, vua Minh Maïng phaùi oâng ñi Nam Ñònh ñaùnh deïp giaëc ñang noåi daäy khaép

nôi trong tænh naøy. Sau nhieàu chieán coâng deïp giaëc, oâng ñöôïc nhaø vua nhieàu laàn töôûng

thöôûng quaân coâng. Naêm 1828, vua Minh Maïng thaêng cho oâng chöùc Thöï Thoáng Cheá

vaø cöû ñi Gia Ñònh lo vieäc thao dieãn quaân söï. Naêm 1831, vua Minh Maïng laïi boå oâng ñi

laøm Traán Thuû kieâm ñeâ chính tænh Haûi Döông. Ít laâu sau ñoù, coù moät traän luõ luït kinh

hoaøng khieán ñeâ vôõ nhieàu nôi maø nhaát thôøi khoâng coù caùch chi ñaép vaù ñöôïc, oâng phaûi

ñôïi ñeán nöôùc ruùt môùi coù theå tu boå nhöõng khuùc ñeâ ñaõ vôõ. Vì vuï ñeâ vôõ naøy maø oâng bò

maát heát chöùc töôùc vaø phaåm haøm.

Khoaûng thaùng 8 naêm 1833, Noâng Vaên Vaân ñang laø Tri Chaâu Baûo Laïc ôû Tuyeân

Quang tuyeân boá choáng laïi chính saùch cai trò haø khaéc cuûa trieàu ñình Hueá, ñöùng leân tuï

nghóa roài daãn quaân ñi vaây haõm thaønh Tuyeân Quang. Vua Minh Maïng beøn phuïc chöùc

PhoùVeä UÙy cho Nguyeãn Vaên Quyeàn vaø sung oâng laøm Laõnh Binh tænh Tuyeân Quang ñeå

hieäp cuøng vôùi töôùng Leâ Vaên Ñöùc ñem quaân ñi ñaùnh giaûi vaây cho tænh thaønh naøy.

Quaân trieàu ñình döôùi söï chæ huy cuûa hai oâng Nguyeãn Vaên Quyeàn vaø Leâ Vaên Ñöùc ñaõ

ñaùnh ñuoåi ñöôïc Noâng Vaên Vaân ra khoûi thaønh Tuyeân Quang. Ñeán ñaàu naêm Minh

Maïng thöù 15, 1835, Nguyeãn Vaên Quyeàn laïi nhaän leänh vua Minh Maïng ñem quaân

ñaùnh deïp Noâng Vaên Vaân ñang ñoùng taïi baûn doanh Vaân Trung. Treân ñöôøng quaân cuûa

oâng bò giaëc phuïc kích gaây toån haïi naëng neà, neân oâng laïi bò caùch chöùc.

Sau ñoù, vì giaëc Noâng Vaên Vaân hoaønh haønh khaép caùc tænh mieàn thöôïng du Baéc

Vieät khieán caùc quan ñòa phöông sôï haõi boû chaïy. Vua Minh Maïng cho oâng phuïc chöùc

Phoù Veä UÙy, roài Veä UÙy, laïi sung chöùc Laõnh Binh tænh Tuyeân Quang nhö tröôùc ñeå hôïp

cuøng Thoáng Suùy Leâ Vaên Ñöùc vaø Tham Taùn Phaïm Vaên Ñieån lo vieäc ñaùnh deïp.

Khoaûng thaùng 4 naêm 1835, Noâng Tònh Hoøa, moät trong nhöõng chæ huy cuûa quaân noåi

daäy ra haøng, roài chæ choã truù aån cuûa thuû laõnh Noâng Vaên Vaân. Quaân trieàu do caùc töôùng

Nguyeãn Vaên Quyeàn, Leâ Vaên Ñöùc vaø Phaïm Vaên Ñieån ñaõ cho phoùng hoûa ñoát cheát

Noâng Vaên Vaân(1)

. Sau khi thuû lónh qua ñôøi, nhoùm noåi daäy taïi Tuyeân Quang cuõng daàn

daàn tan raõ.

409

Sau chieán coâng naøy, Nguyeãn Vaên Quyeàn ñöôïc vua Minh Maïng troïng thöôûng kim

tieàn, nhaãn vaøng vaø quaân coâng kyû luïc, nhöng treân ñöôøng keùo quaân trôû veà thì oâng bò

beänh roài maát(2)

. Sau khi hay tin, vua Minh Maïng thöông tieác, cho truy taëng oâng Haøm

Thoáng Cheá vaø caáp cho gia ñình tieàn töû tuaát. Trong coâng cuoäc deïp loaïn ôû Tuyeân

Quang, luùc naøo Nguyeãn Vaên Quyeàn cuõng laø ngöôøi ñi tieân phong, döôùi quyeàn cuûa

Thoáng Soaùi Leâ Vaên Ñöùc vaø Tham Taùn Phaïm Vaên Ñieån. Chính Nguyeãn Vaên Quyeàn

laø ngöôøi ñaõ daãn quaân ñi tìm caùch vaây baét Noâng Vaên Vaân, ñeán khi nhaän thaáy roõ ñòa

theá khoâng theå baét soáng ñöôïc thì oâng laø ngöôøi ñaõ cho phoùng hoûa ñoát saïch khu röøng

Thaåm Phaùt ôû Tuyeân Quang vaø thieâu soáng Noâng Vaên Vaân trong ñoù.

Ghi Chuù:

(1) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, Chính Bieân, quyeån thöù 15, NXB Vaên

Hoïc, 2004, coù ghi: “...Teân ra ñaàu thuù laø Noâng Tònh Hoøa doø ñöôïc nôi aån naùu cuûa Noâng Vaên Vaân

beøn ñi baùo cho quaân thöù, Leâ Vaên Ñöùc vaø Phaïm Vaên Ñieån töùc thì phaùi Veä UÙy Nguyeãn Vaên Quyeàn

ñem hôn moät ngaøn binh tôùi vaây baét... Sôï Noâng Vaên Vaân troán thoaùt, Nguyeãn Vaên Quyeàn ñaõ ra leänh

cho phoùng hoûa ñoát heát boán maët... Noâng Vaên Vaân khoâng chòu noåi söùc noùng trong hang ñaù neân chui

ra vaø bò löûa ñoát chaùy, rôi xuoáng cheát beân söôøn nuùi, beân caïnh Vaân coøn coù moät ñænh lôùn vaøng, vaø

moät löôõi dao baèng baïc maï vaøng. Boïn Leâ Vaên Ñöùc cho ñoùng hoøm ñaàu cuûa Noâng Vaên Vaân vaø ñöa

tin thaéng traän hoûa toác veà trieàu.” Trong khi ñoù thì Quoác Trieàu Toaùt Yeáu Chính Bieân, trang 444 cuõng

ghi vaén taéc nhö sau: “Vaên Vaân chaïy vaøo röøng, Phaïm Vaên Ñieån beøn vaây 4 maët, roài phoùng hoûa ñoát

röøng, Vaên Vaân bò cheát chaùy. ”

(2) Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Quoác Trieàu Toaùt Yeáu Chính Bieân, NXB Vaên Hoïc, 2002, trang 308

coù ghi: “Nguyeãn Vaên Quyeàn cheát vì xoâng pha nôi lam chöôùng, nhoïc meät ñaõ laâu ngaøy.”

43) Tröông Minh Giaûng (?-1841)

Tröông Minh Giaûng sinh quaùn taïi laøng Haïnh Thoâng, huyeän Bình Döông, tænh Gia

Ñònh. OÂng laø con cuûa Leã Boä Thöôïng Thö Tröông Minh Thaønh. Vì laø con nhaø quan

neân ngay töø nhoû oâng ñaõ ñöôïc cha cho theo hoïc caû vaên laãn voõ, neân tuoåi vöøa ñoâi taùm laø

oâng ñaõ vaên voõ toaøn taøi. Ñeán naêm 1819, töùc naêm Gia Long thöù 18, oâng ñoã Höông coáng

khoa thi Höông, töùc Cöû Nhaân khoa thi Kyû Maõo. Sau ñoù ñöôïc boå laøm quan vaø chæ

trong voøng 10 naêm laø oâng ñaõ ñöôïc thaêng tôùi chöùc Hoä Boä Thöôïng Thö, töôùc Bình

Thaønh Baù.

Naêm Minh Maïng thöù 2, 1821, oâng ñöôïc boå laøm Tö vuï ôû ty Laïi, thaêng daàn leân Lang

Trung, roài Thieâm Söï Boä Binh. Thaùng 6 naêm 1828, oâng ñöôïc chuyeån qua laøm Taû Thò

Lang Boä Binh. Ñeán thaùng 10 laïi ñöôïc caûi boå laøm Taû Thò Lang Boä Hình. Thaùng 12

naêm Minh Maïng thöù 7, 1828, oâng ñöôïc thaêng laøm Thöï Thò Lang Boä Binh. Qua thaùng

gieâng naêm 1829, oâng ñöôïc cöû laøm Ñoång Lyù Thanh Tra Boä Noäi Vuï. Thaùng 2 naêm

1829, laøm Taû Tham Tri Boä Hình. Thaùng 5 naêm 1829, oâng ñoåi qua laøm Höõu Thò Lang

Boä Binh. Thaùng 7 naêm 1829, ñöôïc giao quyeàn laõnh Phuû Noäi Vuï, ñöôïc Taû Thò Lang

Boä Coâng laø Leâ Vaïn Coâng laøm phuï taù. Ñeán thaùng 8 cuøng naêm ñöôïc quyeàn giöõ aán trieän

410

Boä Binh cuøng vôùi Taû Tham Tri Nguyeãn Coâng Tieäp vaø Thò Lang Leâ Vaên Ñöùc. Vôùi tö

caùch Ñoång Lyù Thanh Tra Boä Noäi Vuï, oâng phaùt hieän nhieàu vuï thaâm laïm cuûa coâng raát

lôùn. Hôn 20 vieân Giaùm Laâm chuû thuû bò truaát caùch.

Döôùi thôøi vua Minh Maïng, oâng ñaõ nhieàu laàn ñöôïc nhaø vua cöû ñem quaân tieåu tröø

quaân Xieâm La ôû vuøng ñaát Chaân Laïp, vaø ñaõ laäp ñöôïc raát nhieàu coâng traïng, nhaát laø

traän chieán thaéng quaân Xieâm La ôû vuøng Coå Caéng. Thaùng 4 naêm 1830, sau khi 2 oâng

Hoaøng Coâng Xaùn vaø Löu Tieán Töôøng nghæ vieäc Boä Hình ñeå chuyeån qua coâng vieäc

hieäu chính luaät leä, oâng ñöôïc quyeàn giöõ aán trieän cuûa Boä Hình cuøng vôùi Höõu Tham Tri

Nguyeãn Coâng Tröù. Tuy nhieân, 2 oâng vaãn phaûi tham khaûo vôùi 2 vò kia tröôùc khi laøm

nhöõng vieäc quan yeáu. Thaùng 12 naêm 1830, ôû Bình Ñònh coù vieäc quan troïng, oâng ñöôïc

cöû laøm Khaâm Sai, ñem theo thuoäc vieân ôû Boä vaø traán phuû veä Caåm Y ñeán nôi ñeå tra

xeùt. Sau hôn 4 thaùng laøm vieäc, oâng hoaøn thaønh traùch vuï vaø ñöôïc trieäu veà cung. Thaùng

8 naêm 1831, oâng ñöôïc chuyeån qua laøm Taû Tham Tri Boä Hoä. Ñeán thaùng 10 naêm 1831,

oâng ñöôïc thaêng Thöôïng Thö Boä Hoä thay theá Löu Tieán Töôøng vöøa môùi qua ñôøi. Ngay

sau ñoù laïi ñöôïc kieâm quaûn Khaâm Thieân Giaùm.

Thaùng 3 naêm Minh Maïng thöù 13, 1832, oâng ñöôïc cöû laøm Phoù Chuû Khaûo khoa thi

Hoäi. Ñeán thaùng 10 laïi ñöôïc giao quyeàn giöõ aán trieän Vieän Ñoâ Saùt. Tröôùc ñoù, vua Minh

Maïng ñaõ cöû moät ban bieân taäp bieân soaïn boä Ñaïi Nam Thöïc Luïc veà Lieät Thaùnh, nhöng

qua vaøi naêm vaãn chöa xong, neân nhaø vua beøn cöû oâng cuøng Thöôïng Thö Boä Leã sung

chöùc Toång Taøi ñeå xuùc tieán nhanh vieäc bieân soaïn. Ñeán thaùng 4 naêm sau thì xong vieäc.

Naêm Quí Tî 1833, vua Minh Maïng sai oâng ñi vaøo ñaát phöông Nam ñeå ñaùnh Leâ Vaên

Khoâi ñang chieám thaønh Gia Ñònh. Tuy nhieân, tröôùc khi quaân só cuûa oâng vaøo tôùi Gia

Ñònh thì Leâ Vaên Khoâi ñaõ cho ngöôøi qua caàu vieän vôùi Xieâm La. Quaân Xieâm La chia

laøm 5 ñaïo xaâm nhaäp Ñaïi Vieät(1)

. Phaûi noùi, laàn naøy quaân Xieâm La chaúng nhöõng muoán

chieám vuøng ñaát phöông Nam, maø hoï coøn döï tính chieám luoân caû mieàn Trung, töø Quaûng

Trò trôû vaøo.

Luùc naøy, Tröông Minh Giaûng ñang giöõ chöùc Tham Taùn Nhung Vuï Ñaïi Thaàn trong

quaân cuûa Thaûo Nghòch Höõu Töôùng Quaân Phaïm Vaên Thuïy ñoùng ôû Gia Ñònh, lieàn ñöôïc

leänh cuøng vôùi töôùng Nguyeãn Xuaân tieán quaân ñaùnh giaëc taïi vuøng An Giang. Thaùng 11

naêm 1833, sau khi ñöôïc tin caáp baùo laø 5 ñaïo quaân Xieâm La ñang tieán ñaùnh Vieät Nam,

quaân ta chia giöõ caùc nôi hieåm yeáu. Thaùng 3 naêm 1834, oâng ñaùnh nhau vôùi quaân Xieâm

La trong vuøng soâng Coå Vieân, caûn phaù böôùc tieán cuûa ñòch quaân. Roài sau ñoù phoái hôïp

vôùi töôùng Nguyeãn Vaên Naêng töø Haø Tieân theo ñöôøng thuûy cuøng tieán quaân veà höôùng

Nam Vang. Taïi soâng Coå Caéng, Tröông Minh Giaûng vaø Nguyeãn Xuaân chaúng nhöõng

ñaïi phaù ñöôïc quaân Xieâm La, maø oâng coøn cho quaân só tieán thaúng veà Nam Vang, ñöa

vua Chaân Laïp laø Naëc OÂng Chaân veà nöôùc, roài tieán quaân veà höôùng bieân giôùi Chaân Laïp-

Xieâm La ñaùnh cho giaëc theâm vaøi traän nöõa, khieán cho quaân Xieâm La phaûi baït vía kinh

hoàn. Ñeán thaùng 7 naêm 1834, oâng cuøng vôùi Taùn Lyù Nguyeãn Xuaân ñaùnh phaù ñöôïc quaân

Xieâm taïi Thuaän Caûng. Vua Minh Maïng raát möøng vaø phong cho oâng töôùc Bình Thaønh

411

Nam. Sau khi ñaïi thaéng quaân Xieâm La, Tröông Minh Giaûng ñöôïc leänh laäp ñoàn ôû gaàn

Nam Vang ñeå baûo hoä Chaân Laïp.

Ñoàng thôøi, trong chieán dòch bình ñònh xöù Chaân Laïp, vua Minh Maïng sai oâng cuøng

vôùi Taùn Lyù Nguyeãn Xuaân vaø Tröông Phöôùc Ñónh caát quaân ñi ñaùnh deïp quaân Xieâm

khaép nôi, ñaùnh ñaâu thaéng ñoù. Minh Maïng raát haøi loøng, xeáp oâng vaøo haøng thöù 2 veà

quaân söï cuûa Vieät Nam thôøi ñoù, laïi chuaån y cho taán phong töôùc Bình Thaønh Töû, thaêng

Hieäp Bieän Ñaïi Hoïc Só, vaãn laõnh chöù Toång Ñoác An Haø. Theo saùch Ñaïi Vieät Ñòa Dö

Toaøn Bieân cuûa Nguyeãn Vaên Sieâu coù ghi: “Ñeán naêm 1834, sau khi Naëc OÂng Chaân

maát, Tröông Minh Giaûng xin vua Minh Maïng cho laäp ngöôøi con gaùi cuûa OÂng Chaân laø

Ang-Mey, teân Vieät laø Ngoïc Vaân Coâng Chuùa, leân laøm Quaän Chuùa, roài ñoåi nöôùc Chaân

Laïp ra laøm Traán Taây Thaønh(2)

, chia toaøn coõi thaønh Traán Taây ra laøm 34 phuû, huyeän vaø

caét ñaët quan laïi cai trò. Vua Minh Maïng phong cho Tröông Minh Giaûng chöùc Töôùng

Quaân kieâm chöùc Baûo Hoä Cao Mieân vaø phong cho Leâ Ñaïi Cang laøm Traán Taây Tham

Taùn Ñaïi Thaàn, cuøng lo vieäc traán thuû.” Ñeán naêm 1835, vua Minh Maïng cho ñoåi thaønh

An Man laøm Traán Taây Thaønh, cöû quan Vieät Nam sang cai trò. Luùc naøy Tröông Minh

Giaûng ñöôïc phong töôùc Bình Thaønh Baù, thaêng Thöï Ñoâng Caùc Ñaïi Hoïc Só, gia haøm

Thaùi Töû Thieáu Baûo, vaãn laõnh aán Toång Ñoác An Haø, baûo hoä Chaân Laïp. OÂng ñöôïc leänh

vua Minh Maïng cho laäp ñaøn teá leã vaø cöû haønh leã hoûa taùng Naëc OÂng Chaân theo phong

tuïc ñòa phöông. Trong luùc naøy, quaân Xieâm La laïi ñöa Naëc Giun vaø Naëc Yeâm aùp saùt

vuøng bieân giôùi, khieán quaân ta phaûi ra söùc canh phoøng caån maät hôn.

Taïi Traán Taây Thaønh, oâng vöøa phaûi moät maët lo ñaùnh deïp, maët khaùc phaûi lo chænh

ñoán coâng vieäc haønh chaùnh theo quy cheá baûo hoä. Thaùng 3 naêm 1836, vua Minh Maïng

laïi cöû oâng vaøo phaùi ñoaøn ño ñaïc laäp ñòa boä cho Nam Kyø Luïc Tænh, thay cho Nguyeãn

Kim Baûng ñang bò beänh. Coâng vieäc do oâng chæ huy ñöôïc hoaøn taát vaøo thaùng 9 naêm

ñoù. Thaùng 7 naêm 1837, oâng ñöôïc trieäu veà kinh. Nhaø vua ban thöôûng cho oâng moät

chieác nhaãn baèng hoaøng kim. Sau ñoù ñöa oâng ra ñieän Caàn Chaùnh laøm leã “Baûo Taát” coù

nghóa laø leã oâm goái, töï tay vua Minh Maïng roùt röôïu ban thöôûng cho oâng vaø ban cho

oâng moät con coïp baèng vaøng. Sau ñoù, nhaø vua cuøng vaên voõ ñaïi thaàn nhö Phaïm Höõu

Taâm, Tröông Ñaêng Queá, Nguyeãn Coâng Hoan, Haø Duy Phieân, Nguyeãn Trung Maäu,

Haø Toâng Quyeàn... cuøng oâng baøn baïc vieác xeáp ñaëc Traán Taây Thaønh. Trong thôøi gian

naøy, oâng laïi phuï traùch tuyeân aán trong leã taán toân Hoaøng Thaùi Haäu. Thaùng 12 naêm

1837, oâng trôû veà nhieäm sôû Toång Ñoác An Haø. Naêm 1839, trieàu ñình cho döïng bia voõ,

teân oâng ñöôïc ñöùng haøng ñaàu trong bia naøy.

Ñeán naêm Minh Maïng thöù 21, 1840, Tröông Minh Giaûng laïi ñöôïc phaùi cuøng vôùi

Chaùnh vaø Phoù Khaâm Sai Ñaïi Thaàn Leâ Vaên Ñöùc vaø Doaõn Uaån sang kinh lyù moïi vieäc

ôû Traán Taây ñeå khaùm xeùt vieäc buoân baùn, ño ruoäng ñaát, vaø ñònh caùc thöù thueá ñinh, ñieàn

vaø thuyeàn beø, vaân vaân. Sau ñoù xaûy ra cuoäc noåi loaïn cuûa ngöôøi em cuûa Naëc OÂng Chaân

laø Naëc OÂng Ñoân, nhöng quan quaân Vieät Nam ñaùnh maõi maø khoâng deïp ñöôïc. Töôûng

cuõng neân nhaéc laïi, trong thôøi gian vua Minh Maïng trieäu hoài oâng veà Hueá, thì ôû vuøng

bieân giôùi vôùi Xieâm La, nhoùm quan Phieân ñöôïc giao traán giöõ bieân cöông laø Ñoâ Y ñaõ

412

thoâng ñoàng vôùi Naëc OÂng Ñoân vaø quaân Xieâm La, gaây roái, gieát haïi hôn 100 thöôøng daân

ñang laøm aên buoân baùn ôû Taêng Caàn Laêng. Daân Chaân Laïp vaø ngay caû caùc quan Phieân

khaùc raát oaùn haän, noåi leân khaép nôi. Tình theá ngaøy caøng nghieâm troïng, quaân ta phaûi

ñaùnh deïp maõi maø khoâng xong. Vì vaäy oâng bò giaùng laøm Thò Lang Boä Binh vaø thu hoài

taát caû caùc haøm töôùc tröôùc ñoù, nhöng vaãn troâng coi vieäc quan quaân taïi Traán Taây

Thaønh. OÂng ñaõ coá gaéng heát söùc mình tieåu tröø nhoùm OÂng Ñoân vaø Ñoâ Y nhöng khoâng

coù keát quaû. Cuoái cuøng, oâng daâng sôù veà trieàu chòu toäi vaø ñeà nghò taïm thôøi ruùt quaân veà

An Giang ñeå chôø cô hoäi khaùc maø haønh ñoäng. Sau ñoù vua Minh Maïng baêng haø, vua

Thieäu Trò leân noái ngoâi vaøo naêm 1841, phong cho Tröông Minh Giaûng laøm Hieäp Taù

Ñaïi Hoïc Só, laõnh chöùc Traán Taây Töôùng Quaân. Nhöng ngay sau ñoù, nhaø vua nghe theo

lôøi cuûa Taï Quang Cöï vaø moät soá quan trong trieàu xin baõi boû hoaøn toaøn Traán Taây

Thaønh, chöù khoâng phaûi laø taïm lui quaân nhö lôøi ñeà nghò cuûa Tröông Minh Giaûng, neân

vua Thieäu Trò ra leänh cho Tröông Minh Giaûng ruùt quaân veà traán giöõ vuøng An Giang.

Vua Thieäu Trò coøn giao cho ñình thaàn luaän toäi taát caû chö töôùng coù traùch nhieäm taïi

Traán Taây Thaønh, dó nhieân Tröông Minh Giaûng laø ngöôøi ñaàu tieân bò luaän toäi. Thaùng 9

naêm 1841, khi veà ñeán An Giang, Tröông Minh Giaûng buoàn vaø theïn vì khoâng giöõ ñöôïc

Traán Taây Thaønh, neân oâng laâm beänh maø qua ñôøi. Vua Thieäu Trò nghó ñeán coâng lao

khoù nhoïc cuûa oâng trong suoát cuoäc ñôøi trong quan tröôøng cuõng nhö maáy naêm ñaùnh deïp

Traán Taây Thaønh, neân khoâng luaän toäi, chæ töôùc haøm Töôùng Quaân, vaãn cho giöõ haøm

Hieäp Bieän Ñaïi Hoïc Só ñeå chu caáp tieàn tuaát. Ñeán naêm Töï Ñöùc thöù 11, 1858, nhaø vua

cho lieät thôø oâng vaøo ñeàn Hieàn Löông.

Tröông Minh Giaûng vöøa laø voõ töôùng, maø laïi vöøa laø moät söû gia. OÂng cuõng ñaõ töøng

giöõ chöùc Toång Taøi Quoác Söû Quaùn. Taïi Traán Taây Thaønh, oâng cuøng chö töôùng, moät maët

phaûi lo ñaùnh deïp, maët khaùc phaûi lo toå chöùc neàn haønh chaùnh cai trò baûo hoä. Vaø nhôø

nhieàu coâng traïng deïp giaëc neân trieàu ñình Hueá ñaõ döïng bia ghi coâng voõ töôùng, teân cuûa

oâng cuõng ñöôïc khaéc haøng ñaàu trong Voõ Mieáu ôû kinh ñoâ Hueá. Hieän khu moä cuûa oâng

vaãn coøn trong heûm 82/5 Lyù Thöôøng Kieät, phöôøng 7, quaän Goø Vaáp, Gia Ñònh. Gaàn ñoù,

taïi heûm 82/14A Lyù Thöôøng Kieät, phöôøng 7, quaän Goø Vaáp, Gia Ñònh, nay laø TPHCM,

laø ngoâi moä cuûa cha oâng Tröông Minh Giaûng laø quan Leã Boä Thöôïng Thö Thaønh Tín

Haàu Tröông Minh Thaønh.

Ghi Chuù:

(1) Naêm ñaïo quaân naøy bao goàm: Ñaïo thöù nhaát laø thuûy binh vôùi hôn 100 chieán thuyeàn taán coâng Haø

Tieân; ñaïo thöù nhì laø boä binh theo ngaõ Nam Vang ñaùnh xuoáng vuøng Chaâu Ñoác vaø An Giang; ñaïo

thöù ba laø boä binh tieán töø bieân giôùi Laøo Vieät ôû vuøng Lao Baûo qua ñaùnh Cam Loä, thuoäc tænh Quaûng

Trò ngaøy nay; ñaïo thöù tö boä binh ñaùnh vuøng Cam Maùt vaø Cam Moân; vaø ñaïo thöù naêm tieán ñaùnh Taây

Ninh.

(2) Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät Truyeän, thaùng 12 naêm 1834, vua Chaân Laïp laø

Naëc OÂng Chaân qua ñôøi taïi Nam Vang, maø khoâng coù con trai noái ngoâi. Vua Minh Maïng ra leänh cho

Tuaàn phuû Leâ Ñaïi Cöông chuyeån leänh cho caùc quan Phieân quaøn linh cöõu beân trong, khoâng cho beân

ngoaøi bieát tin. Ñeán naêm sau thì ban aán trieän cho quan Phieân laø Chöôûng Cô Traø Long vaø Veä UÙy La

413

Kieân quyeàn laøm vieäc nöôùc döôùi quyeàn ñieàu khieån cuûa caùc quan Quaân Thöù. Caùc vieäc lôùn nhö toå

chöùc binh phoøng ñeàu phaûi taâu veà Kinh ño Hueá ñeå quyeát ñònh, coøn nhöõng vieäc nhoû thì baøn vôùi caùc

quan Phieân maø laøm.

44) Toân Thaát Tró (1810-1861)

Toân Thaát Tró sinh naêm 1810, laø moät trong nhöõng voõ quan cuûa trieàu Nguyeãn trong

thôøi kyø lieân quaân Phaùp-Y Pha Nho baét ñaàu xaâm chieám Vieät Nam. Hieän nay chuùng ta

khoâng coù taøi lieäu xaùc thöïc veà baûn quaùn cuûa oâng, nhöng oâng laø con chaùu hoaøng toäc

nhaø Nguyeãn neân raát coù theå oâng sinh trong vuøng Thöøa Thieân-Hueá (?). Toân Thaát Tró laø

con cuûa Töø Teá Ty Phoù Söù Toân Thaát Du. Ngay töø luùc nhoû, Toân Thaát Tró ñaõ toû ra laø

moät con ngöôøi khaúng khaùi vaø duõng löôïc. Khi lôùn leân oâng laøm quan ñeán chöùc Hoàng Loâ

Töï Khanh.

Naêm Töï Ñöùc thöù 12, 1860, quan quaân trieàu ñình ñang ñaùnh nhau quyeát lieät vôùi

lieân quaân Phaùp-Y Pha Nho, Toân Thaát Tró ñöôïc cöû vaøo Ñaø Naúng vaø sung vaøo laøm Taùn

Töông ñeå cuøng lo vieäc quaân vôùi toång chæ huy maët traän laø töôùng Nguyeãn tri Phöông.

Sau ñoù, quaân Phaùp thaáy khoâng theå thaønh coâng ôû maët traän Ñaø Naúng, neân thaùng 3 naêm

1860, chuùng ñaõ ruùt quaân vaøo Nam Kyø ñaùnh chieám thaønh Gia Ñònh. Trieàu ñình Hueá

beøn cöû ngay caùc töôùng Nguyeãn Tri Phöông, Phaïm Theá Hieån vaø Toân Thaát Tró vaøo

quaân thöù Gia Ñònh ñeå tìm phöông choáng ñôõ quaân xaâm löôïc.

Khi Toân Thaát Tró vaøo ñeán mieàn Nam thì thaønh Gia Ñònh ñaõ bò haï vaø bò giaëc Phaùp

san baèng. OÂng cuøng Nguyeãn Tri Phöông vaø Phaïm Theá Hieån ñeán xaây döïng Ñaïi Ñoàn

Kyø Hoøa ôû Bieân Hoøa ñeå ñaùnh Phaùp. Tuy nhieân, sau ñoù, sau khi ñaõ coù hoøa öôùc vôùi

Thanh trieàu, ngöôøi Phaùp laïi coù theâm vieän binh töø Trung Hoa keùo sang. Raïng saùng

ngaøy 24 thaùng 2 naêm 1861, quaân Phaùp ñaõ noå suùng taán coâng Ñaïi Ñoàn Kyø Hoøa. Maëc

daàu Toân Thaát Tró hieäp cuøng caùc töôùng só ñaõ ra söùc choáng cöï quyeát lieät, nhöng tröôùc

hoûa löïc quaù maïnh vaø khoâng caân xöùng cuûa ñoái phöông, ñeán khoaûng 8 giôø toái ngaøy 25

thaùng 2 thì Ñaïi Ñoàn Kyø Hoøa thaát thuû. Toång keát laïi veà phía quaân Nam coù khoaûng

1.000 ngöôøi cheát vaø bò thöông. Trong soá nhöõng ngöôøi töû thöông coù Taùn Töông Quaân

Vuï Toân Thaát Tró, Tham Taùn Phaïm Theá Hieån vaø Lang Trung Nguyeãn Duy. Toân Thaát

Tró vò quoác vong thaân luùc 51 tuoåi. Naêm Töï Ñöùc thöù 32, 1879, Toân Thaát Tró ñöôïc truy

taëng laøm Thò Lang Boä Leã, baøi vò cuûa oâng ñöôïc ñöa vaøo thôø ôû ñeàn Trung Nghóa. Hoâm

nay ngoài ñaây vieát baøi naøy, ngöôøi haäu boái nhö taùc giaû Ngöôøi Long Hoà cuõng xin

nghieâng mình kính caån daâng leân anh linh cuûa tieàn nhaân Toân Thaát Tró, ngöôøi anh huøng

vò quoác vong thaân taïi Ñaïi Ñoàn Chí Hoøa moät neùn taâm höông ñeå töôûng nhôù ñeán coâng

ôn vò quoác vong thaân cuûa ngöôøi xöa. Daân toäc Vieät Nam, nhaát laø daân chuùng vuøng Ñaát

Phöông Nam seõ maõi maõi kính ngöôõng vaø nhôù ôn ngaøi!

414

45) Maïc Nhö Ñoâng (?-1873)

Maïc Nhö Ñoâng coøn coù teân hoï khaùc laø Traàn Nghò Ñoâng laø moät trong nhöõng vò quan

döôùi thôøi nhaø Nguyeãn ñaõ tham gia phong traøo khaùng chieán choáng söï xaâm laêng cuûa

thöïc daân Phaùp hoài giöõa theá kyû thöù XIX. Hieän nay chuùng ta khoâng coù tö lieäu xaùc thöïc

veà nguoàn goác thaân theá, cha meï, cuõng nhö ngaøy sinh cuûa Maïc Nhö Ñoâng, chæ nghe caùc

boâ laõo ôû Haø Tieân cho bieát oâng laø chaùu noäi cuûa Toâng Ñöùc Haàu Maïc Thieân Tích. Tuy

nhieân, ñieàu naøy vaãn coøn laø moät nghi vaán(1)

. Theo Maïc Thò Gia Phaû, thì trong teân

Ñoâng theo chöõ Haùn coù chöõ Moäc, nhö vaäy raát coù theå Maïc Nhö Ñoâng cuøng moät theá heä

vôùi Maïc Coâng Du vaø Maïc Coâng Taøi.

Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, khoaûng nhöõng naêm 1833-1835 laø nhöõng naêm ñen toái

nhaát cuûa traán Haø Tieân, vì khi Leâ Vaên Khoâi caát binh noåi leân ñaùnh chieám thaønh Gia

Ñònh trong 2 naêm (1833-1835), haàu nhö taát caû con chaùu hoï Maïc ôû Haø Tieân nhö caùc

oâng Maïc Coâng Du, Coâng Taøi, Haàu Di Haàu Dieäu... ñeàu öùng nghóa theo veà vôùi Leâ Vaên

Khoâi. Vì nhaän chöùc quan cuûa Leâ Vaên Khoâi cho neân khi cuoäc khôûi nghóa thaát baïi, con

chaùu doøng hoï Maïc ñeàu bò trieàu ñình kheùp toäi. Laïi nöõa, Leâ Vaên Khoâi coù cho ngöôøi

sang Xieâm La caàu cöùu, vaø khi quaân Xieâm laáy côù traøn sang nöôùc ta khaép caùc maët töø

vuøng bieân giôùi Laøo-Vieät ôû Ngheä An xuoáng taän ñeán vuøng bieân giôùi Vieät-Mieân ôû An

Giang vaø Haø Tieân. Luùc naøy quaân Xieâm La thaúng tay cöôùp boùc, ñaùnh phaù, gieát haïi daân

laønh khoâng keå ñaøn baø, ñaøn oâng, hay treû nít. Ñaøn oâng thì chuùng gieát, coøn ñaøn baø vaø treû

em, lôùp chuùng gieát, lôùp chuùng mang ñi veà Xieâm. Thaät ñaây laø moät trong nhöõng caûnh

töôïng haõi huøng nhaát trong lòch söû chieán tranh Xieâm-Vieät. Gaëp tai hoïa quaù lôùn nhö

vaäy, meï cuûa Maïc Nhö Ñoâng phaûi daãn con boû queâ noäi Haø Tieân ñeå traùnh veà queâ ngoaïi

ôû laøng Moä Traïch, nay thuoäc huyeän Bình Giang, tænh Haûi Döông. ÔÛ ñaây, Maïc Nhö

Ñoâng ñöôïc meï ghi teân vaøo soå boä hoä tòch theo hoï meï laø Traàn Nghò Ñoâng.

Naêm Thieäu Trò thöù 3, 1843, Traàn Nghò Ñoâng ñoã Cöû Nhaân(2)

vaø ñöôïc boå laøm Ñoác

Hoïc tænh Ñònh Töôøng. Ngaøy 2 thaùng 2 naêm 1859, ngay khi quaân Phaùp noå suùng ñaùnh

chieám thaønh Gia Ñònh, Maïc Nhö Ñoâng theo quan Taùn Lyù ñaïo Ñònh Bieân laø Nguyeãn

Du, luùc aáy ñang ñoùng quaân ôû Taân An, veà Gia Ñònh vaø phuïc vuï trong boä chæ huy cuûa

Toång Thoáng Quaân Vuï Nguyeãn Tri Phöông(3)

. Trong luùc xaây döïng Ñaïi Ñoàn Kyø Hoøa,

Maïc Nhö Ñoâng ñaõ theo leänh Nguyeãn Tri Phöông laøm baøi hòch ñeå ñoäng vieân quaân daân

ñöùng leân choáng Phaùp. Veà sau naøy, baøi hòch ñöôïc Tröông Vónh Kyù söu taàm vaø ñaêng

treân taäp Söû Loaïi Thoâng Khaûo hay Thoâng Loaïi Khoùa Trình, soá 2 thaùng 6 naêm 1889,

xin trích ra moät ñoaïn nhö sau:

“...Quyû traéng ñaâu vuøng vaãy döôùi trôøi,

Daân ñen xaûy buøn hoâi treân ñaát.

AÙng saùng nghieäp maáy toøa kim coác,

Ñoáng tro taøn vì moät muõi xung tieâu.

Luõ phaán chi maáy maët xuaân phong,

Muøi tanh kheùt haù chung hôïi dò loaïi?

415

Ruoåi treân boä thì ñaët luõy ñaàu Mai Sôn Töï,

Laïi ñoùng raûi nôi Hieån Trung, Khaûi Töôøng, Kieång Phöôùc.

Chuøa mieãu traêm naêm linh tích,

Daáu khoùi höông laïnh ngaét nhö khoâng.

Khuaáy döôùi soâng thì gieo neo khuùc Höõu Bình ñoàn,

Laïi ngöôïc xuoâi nôi Vuõng Guø, Beán Löùc, Raïch OÂng.

Gaàn xa caùc neûo thöông hoà,

Ghe buoân baùn daät xieâu coøn maáy.

Thoùi hung baïo khaép thaàn daân coøn giaän,

Daï tham oâ tuy saêng coû cuõng hôøn.

Leõ trôøi ñaâu giuùp ñöùa hung cöôøng,

Pheùp nöôùc chaúng dung loaøi taøng taëc.

Ta nay:

Vaâng lôøi minh duï,

Laõnh chöùc nguyeân nhung...

Ñem oai linh maø deïp luõ cuoàng di, daùm chaày vieäc voõ

Ra ñöùc caû voã ngöôøi quy thuaän, tröôùc raïch lôøi vaên...”

Sau khi ñoàn Kyø Hoøa thaát thuû, khoâng bieát Maïc Nhö Ñoâng ñi ñaâu vaø laøm gì, chæ bieát

oâng maát vaøo naêm 1873, vaø vì coù quaù trình choáng Phaùp, neân sau khi oâng maát ngöôøi ta

khoâng ñeå hoï teân thaät cuûa oâng vì sôï giaëc Phaùp seõ khuûng boá traû thuø caùnh hoï Maïc ôû Haø

Tieân... Tuy nhieân, ngöôøi ta vaãn ñöa thi haøi oâng veà choân döôùi chaân moä Maïc Thieân

Tích, vì ngöôøi xöa nghó raèng Phuïng Nghò Ñaïi Phu Maïc Nhö Ñoâng xöùng ñaùng ñöôïc caùi

vinh döï ngaøn thu yeân nghæ döôùi chaân oâng noäi mình nôi ñaát Haø Tieân. Maëc daàu hieän taïi

chuùng ta chöa coù ñaày ñuû tö lieäu veà thaân theá vaø cuoäc ñôøi, nhaát laø cuoäc ñôøi khaùng

chieán choáng Phaùp cuûa oâng, nhöng qua Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc

Luïc, chuùng ta cuõng bieát ñöôïc phaàn naøo veà vò anh huøng naøy cuûa vuøng Ñaát Phöông

Nam. Hoâm nay ngoài ñaây vieát baøi naøy, ngöôøi haäu boái nhö taùc giaû Ngöôøi Long Hoà cuõng

xin nghieâng mình kính caån daâng leân anh linh cuûa baäc anh huøng haøo kieät Maïc Nhö

Ñoâng moät neùn taâm höông ñeå töôûng nhôù ñeán coâng ôn vò quoác vong thaân cuûa ngöôøi

xöa. Daân toäc Vieät Nam, nhaát laø daân chuùng vuøng Ñaát Phöông Nam seõ maõi maõi kính

nguôõng vaø nhôù ôn ngaøi!

Ghi Chuù:

(1) Theo Maïc Thò Gia Phaû cuûa Vuõ Theá Dinh, do Nguyeãn Vaên Nguyeân dòch vaø chuù thích, NXB Theá

Giôùi, Haø Noäi, 2006, doøng hoï Maïc ôû Haø Tieân coù nguyeân taéc ñaët chöõ loùt truyeàn laïi ñôøi sau cho con

theo theå thöùc Thaát Dieäp Phieân Haøn, ñoù laø: Thieân, Töû, Coâng, Haàu, Baù, Töû, Nam. Ñoàng thôøi, trong

teân coù keøm theo caùc boä: Kim, Thuûy, Moäc, Hoûa, Thoå. Theá nhöng doøng hoï Maïc ôû Haø Tieân chæ

truyeàn ñöôïc ñeán ñôøi Maïc Töû Khaâm, töùc theá heä thöù baûy, tính töø Maïc Cöûu, vì Maïc Töû Khaâm khoâng

coù con trai neân doøng hoï keå nhö chaám döùt töø ñoù.

(2) Trong Quoác Trieàu Khoa Höông Luïc chæ ghi coù teân Trònh Nghò Ñoâng trong khoa thi Cöû Nhaân khoa

1843, coù leõ caùc söû quan cheùp sai hoï Traàn ra hoï Trònh (?).

416

(3) Nguyeãn Tri Phöông cuõng laø anh ruoät cuûa quan Taùn Lyù Nguyeãn Duy.

46) Nhöõng OÂng Chöôûng Cô Goác Bình Döông

Thôøi Nguyeãn Trung Höng

Theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, phaàn Luïc Tænh Nam Kyø, tænh Gia Ñònh, ngoaøi raát

nhieàu haøo kieät noåi baät cuûa vuøng ñaát phöông Nam, taïi huyeän Bình Döông, tænh Gia

Ñònh, coù raát nhieàu vò voõ töôùng cuõng raát noåi tieáng thôøi nhaø Nguyeãn trung höng.

Ngöôøi thöù nhaát laø oâng Nguyeãn Vaên Loan ngöôøi huyeän Bình Döông, xuaát thaân laøm

Cai Cô. Naêm Ñinh Tî 1787, oâng ñöôïc cöû mang quaân ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây

Sôn trong vuøng Ba Lai, oâng bò töû traän. Ñöôïc truy taëng chöùc Chöôûng Cô, lieät thôø vaøo

mieáu Hieån Trung vaø mieáu Trung Tieát Coâng Thaàn.

Ngöôøi thöù nhì laø oâng Voõ Doaûn Trieâm goác ngöôøi huyeän Bình Döông, xuaát thaân laøm

Cai Ñoäi. OÂng coù nhieàu chieán coâng oanh lieät ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn trong

vuøng ñaát phöông Nam, nhöng laïi bò töû traän tröôùc khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vua. Ñöôïc

truy taëng chöùc Chöôûng Cô, lieät thôø vaøo mieáu Hieån Trung vaø mieáu Trung Tieát Coâng

Thaàn.

Ngöôøi thöù ba laø oâng Nguyeãn vaên Hueä goác ngöôøi huyeän Bình Döông, xuaát thaân laøm

Cai Ñoäi. OÂng coù nhieàu chieán coâng oanh lieät ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn trong

vuøng ñaát phöông Nam, nhöng laïi bò töû traän tröôùc khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vua. Ñöôïc

truy taëng chöùc Chöôûng Cô, lieät thôø vaøo mieáu Hieån Trung vaø mieáu Trung Tieát Coâng

Thaàn.

Ngöôøi thöù tö laø oâng Tröông Phöôùc Giaùo goác ngöôøi huyeän Bình Döông, xuaát thaân

laøm Cai Ñoäi. OÂng coù nhieàu chieán coâng oanh lieät ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn

trong vuøng ñaát phöông Nam, nhöng laïi bò töû traän tröôùc khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vua.

Ñöôïc truy taëng chöùc Chöôûng Cô, lieät thôø vaøo mieáu Hieån Trung vaø mieáu Trung Tieát

Coâng Thaàn.

Ngöôøi thöù naêm laø oâng Traàn Vaên Lôïi goác ngöôøi huyeän Bình Döông, xuaát thaân laøm

Cai Ñoäi. OÂng coù nhieàu chieán coâng oanh lieät ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn trong

vuøng ñaát phöông Nam, nhöng laïi bò töû traän tröôùc khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vua. Ñöôïc

truy taëng chöùc Chöôûng Cô, lieät thôø vaøo mieáu Hieån Trung vaø mieáu Trung Tieát Coâng

Thaàn.

Ngöôøi thöù saùu laø oâng Traàn Vaên Taùnh goác ngöôøi huyeän Bình Döông, xuaát thaân laøm

Cai Ñoäi. OÂng coù nhieàu chieán coâng oanh lieät ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn trong

vuøng ñaát phöông Nam, nhöng laïi bò töû traän tröôùc khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vua. Ñöôïc

truy taëng chöùc Chöôûng Cô, lieät thôø vaøo mieáu Hieån Trung vaø mieáu Trung Tieát Coâng

Thaàn.

Ngöôøi thöù baûy laø oâng Tröông Phöôùc Ñænh goác ngöôøi huyeän Bình Döông, xuaát thaân

laøm Cai Ñoäi. OÂng coù nhieàu chieán coâng oanh lieät ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn

417

trong vuøng ñaát phöông Nam, nhöng laïi bò töû traän tröôùc khi Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vua.

Ñöôïc truy taëng chöùc Chöôûng Cô, lieät thôø vaøo mieáu Hieån Trung vaø mieáu Trung Tieát

Coâng Thaàn.

Ngöôøi thöù taùm laø oâng Toân Thoï Vinh, goác ngöôøi Bình Döông, ñöôïc phong chöùc Phoù

Thoáng Cheá, cai quaûn ñaïo quaân Thaàn Saùch. Sau ñoù laõnh Tieàn Dinh thoáng laõnh quaân

binh ñi chinh phuïc thaønh Quy Nhôn. Nhöng oâng bò töû traän trong moät traän ñaùnh gaàn

thaønh Qui Nhôn, ñöôïc truy taëng chöùc Chöôûng Cô, lieät thôø ôû mieáu Bieåu Trung vaø mieáu

Trung Höng Coâng Thaàn.

Ngöôøi thöù chín laø oâng Tröông Phöôùc Luaät, goác ngöôøi Thanh Hoùa, mieàn cöïc Nam

cuûa Baéc Haø. Veà sau gia ñình di cö vaøo truù nguï trong huyeän Bình Döông. OÂng töøng

theo Nguyeãn AÙnh boân ba sang Xieâm La, ñöôïc phong chöùc Phoù Thoáng Cheá, sau ñoù

thoáng laõnh quaân binh ñi chinh phuïc thaønh Qui Nhôn. Nhöng oâng bò töû traän trong moät

traän ñaùnh gaàn thaønh Quy Nhôn, ñöôïc truy taëng chöùc Chöôûng Cô, lieät thôø ôû mieáu Hieån

Trung vaø mieáu Trung Höng Coâng Thaàn.

47) Nhöõng Vò Quan Vaên Xuaát Thaân Töø Ñaát Gia

Ñònh Trong Thôøi Nguyeãn Trung Höng

Theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, phaàn Luïc Tænh Nam Kyø, tænh Gia Ñònh, ngoaøi raát

nhieàu haøo kieät noåi baät cuûa vuøng ñaát phöông Nam, taïi huyeän Bình Döông, tænh Gia

Ñònh, coù raát nhieàu vò quan vaên cuõng raát noåi tieáng thôøi nhaø Nguyeãn trung höng. Ngöôøi

thöù nhaát laø oâng Phaïm ngoïc Uaån, moät trong nhöõng ngöôøi noåi tieáng veà vaên hoïc. OÂng

cuõng laïi raát gioûi veà vieäc haønh chaùnh, laøm quan ñöôïc qua nhöõng chöùc vuï Haøn Laâm

Vieän, Hình Boä Taû Tham Tri, roài Cai Boä ôû Vónh Thanh Traán (Vónh Long), trong baát cöù

chöùc vuï naøo oâng cuõng ñeàu chu toaøn raát xuaát saéc. Veà sau oâng ñöôïc boå duïng phuïc vuï ôû

Boä Binh vaø Boä Hoä. Khi maát oâng ñöôïc truy taëng chöùc Tham Chính, lieät thôø mieáu

Trung Höng Coâng Thaàn.

Ngöôøi thöù nhì laø oâng Leâ Baù Phaåm, goác ngöôøi Bình Döông. Hoài ñaàu Nguyeãn trung

höng, oâng laøm Quoác Giaùm Thò hoïc, roài ñoåi sang laøm vieäc ôû Haøn Laâm. Ít laâu sau ñoù,

oâng ñöôïc boå laøm Kyù Luïc ôû Traán Ñònh, Cai Boä Quaûng Nam, Tham Tri Boä Hình ôû trieàu

ñình Hueá. Sau ñoù, oâng ñöôïc trieàu ñình cöû ñi söù nhaø Thanh. Sau khi trôû veà, oâng laõnh

chöùc Hieäp Traán Thanh Hoùa. Roài ñöôïc trieäu veà Kinh, trao cho chöùc Tham Bieän Söï Vuï

Hình Boä vaø Hoä Boä. Roài sung chöùc Hình Taøo ôû Gia Ñònh. Vaøi naêm sau, oâng laïi ñöôïc

trieäu veà Kinh, roài laïi ñöôïc cöû laøm quyeàn Hieäp Traán Ngheä An. Ñeán naêm 1820, Minh

Maïng nguyeân nieân, oâng ñöôïc thaêng Thöôïng Thö Hình Boä vaø Hoä Boä, roài maát. OÂng

ñöôïc trieàu ñình truy taëng laø Hieäp Bieän Ñaïi Hoïc Só, ban Thuïy hieäu laø Caån Haäu.

Ngöôøi thöù ba laø oâng Tröông Minh Thaønh, goác ngöôøi Bình Döông, cuõng raát noåi

tieáng veà vaên hoïc. OÂng töøng ñoã ñaït trong caùc khoa thi Gia Ñònh, ñöôïc boå laøm Nho Hoïc

Huaán Ñaïo. Sau ñoù thaêng daàn leân chöùc Thi Thö Vieän Phuïng Chæ, kieâm Thöôïng Höõu

418

Khanh, Cai Boä Quaûng Ñöùc, Höõu Tham tri Boä Hoä. Veà sau oâng ñöôïc thaêng chöùc Tham

tri Boä Leã. Con oâng laø oâng Tröông Minh Giaûng cuõng laø moät trong nhöõng vieân töôùng taøi

ba thôøi nhaø Nguyeãn trung höng, töøng laõnh aán Töôùng Quaân, roài thaêng Ñoâng Caùc Ñaïi

Hoïc Só, töôùc Bình Thaønh Baù.

48) Nhöõng OÂng Chöôûng Cô Goác Bieân Hoøa

Thôøi Nguyeãn Trung Höng

Theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, phaàn Luïc Tænh Nam Kyø, tænh Bieän Hoøa coù raát

nhieàu haøo kieät noåi baät cuûa vuøng ñaát phöông Nam, trong soá ñoù coù moät soá vò voõ töôùng

laøm quan ñeán chöùc Chöôûng Cô raát noåi tieáng thôøi nhaø Nguyeãn trung höng nhö caùc oâng

Nguyeãn Vaên Nghóa, Nguyeãn Vaên Taùnh, Nguyeãn Vaên Ñaéc, Leâ Vaên Tuù, Nguyeãn Vaên

Quyeàn, Nguyeãn Coâng Nhaøn, Nguyeãn Vaên Nhaâm, vaân vaân. Tuy nhieân chæ coù naêm vò

sau ñaây laø ñöôïc ghi sô löôïc laïi maø thoâi. Ngöôøi thöù nhaát laø oâng Nguyeãn Vaên Nghóa,

goác ngöôøi huyeän Phöôùc Long, tænh Bieân Hoøa. OÂng sanh tröôûng trong moät gia ñình nho

hoïc, neân töø nhoû ñaõ ñöôïc song thaân cho theo hoïc chöõ Nho, vaên hay chöõ toát, laïi theâm

söùc hoïc uyeân thaâm. Naêm Ñinh Daäu, 1777, khi Nguyeãn AÙnh töø Xieâm La trôû veà ñoùng

quaân taïi Vuøng Hoài Oa Nöôùc Xoaùy. OÂng ra öùng nghóa, theo phoø Nguyeãn AÙnh. Ñeán khi

trung höng, ñöôïc vua Gia Long phong chöùc Chöôûng Cô, roài sau ñoù thaêng laàn leân ñeán

chöùc Traán Thuû Dinh Traán Bieân.

Ngöôøi thöù nhì laø oâng Nguyeãn Vaên Taùnh, goác ngöôøi huyeän Phöôùc Chính, tænh

Bieân Hoøa. Khi Nguyeãn AÙnh boân taåu sang Voïng Caùc vaøo naêm Ñinh Daäu, 1777, oâng

ñang giöõ chöùc Cai Ñoäi, roài Cai Cô vaø sau ñoù chuyeån qua Kieán Vuõ Chi Tröôûng Chi.

Luùc chieán traän ñang hoài khoác lieät vôùi nghóa binh Taây Sôn, oâng ñöôïc thaêng Tieân

Phong Dinh Lieät Töôùng, roài Traán Thuû Bình Thuaän, vaø Chöôûng Tieàn Phong Dinh. Naêm

1802, oâng ñöôïc phong laøm Chöôûng Cô, laõnh Dieân Khaùnh Thaønh Traán AÙn, vaø qua ñôøi

ñang luùc taïi chöùc taïi Dieân Khaùnh.

Ngöôøi thöù ba laø oâng Nguyeãn Vaên Ñaéc, goác ngöôøi huyeän Phöôùc Chính, Bieân Hoøa.

Khi Nguyeãn AÙnh boân taåu sang Voïng Caùc vaøo naêm Ñinh Daäu, 1777, oâng ñang giöõ

chöùc Chaán Vuõ Dinh Cai Thoáng Binh Cai Cô. Sau ñoù oâng ñöôïc chuyeån qua Trung

Quaân Dinh Tieàn Chi Hieäu UÙy. Sau nhieàu chieán coâng oanh lieät, oâng ñöôïc laõnh chöùc

Khaâm Sai Thuoäc Noäi Traán Chöôûng Cô. Ñeán luùc laâm traän taïi Dieân Khaùnh vaøo khoaûng

naêm 1800, oâng bò töû traän, vaø ñöôïc Nguyeãn AÙnh truy thaêng Chöôûng Cô.

Ngöôøi thöù tö laø oâng Leâ Vaên Tuù, goác ngöôøi huyeän Bình An, Bieân Hoøa. OÂng gia

nhaäp quaân ñoäi trieàu Nguyeãn hoài ñaàu nhaø Nguyeãn trung höng, laøm Höõu Quaân Cai Cô,

roài chuyeån qua Höõu Chi Phoù Tröôûng Chi. Khi ñöôïc cöû ñem quaân ra ñaùnh Qui Nhôn,

oâng bò töû traän taïi Baøn Laïc, ñöôïc truy thaêng Chöôûng Cô.

Ngöôøi thöù naêm laø oâng Nguyeãn Vaên Quyeàn, goác ngöôøi Bình An, Bieân Hoøa. Naêm

1802, oâng laøm chöùc Cai Ñoäi, sau ñöôïc thaêng laàn leân chöùc Ban Tröïc Veä Phoù Veä UÙy.

419

Ñeán ñaàu ñôøi Minh Maïng, oâng ñöôïc cöû troâng coi Caåm Y Veä, roài thaêng chöùc Chöôûng

Cô ñieàu quaûn Traán Ñònh Thaäp Cô. Sau coù coâng deïp loaïn ôû Nam Ñònh. Vua Minh

Maïng cho trieäu veà Kinh vaø thaêng chöùc Thoáng Cheá, laõnh Taû Quaân, thoáng quaûn Kieân

Nhueä Thaäp Cô, roài chuyeån qua chöùc Thuû Ngöï traán Haûi Döông. Taïi ñaây, do moät loãi

laàm nhoû, oâng bò baõi chöùc, nhöng ngay sau ñoù laïi ñöôïc nhaø vua cho phuïc chöùc Phoù Veä

UÙy, cai quaûn quaân binh ôû Haø Noäi ñi deïp loaïn vaø bình ñònh ñöôïc hai tænh Thanh Hoùa

vaø Tuyeân Quang. Laàn naøy oâng laïi bò laàm loãi vaø bò giaùng xuoáng laøm lính. Moät thôøi

gian laâu veà sau môùi ñöôïc cho laøm Cai Ñoäi Tieàn Xung, laïi laäp coâng deïp loaïn vaø ñöôïc

thaêng Veä UÙy, laõnh chöùc Laõnh Binh tænh Tuyeân Quang. Khi oâng qua ñôøi ñöôïc vua

Minh Maïng phong haøm Thoáng Cheá.

49) Nhöõng Voõ Töôùng Goác Sa Ñeùc Thôøi Nguyeãn Trung

Höng

Theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, phaàn Luïc Tænh Nam Kyø, tænh An Giang, phaàn khu

vöïc 2, huyeän Vónh An vaø An Xuyeân, beân caïnh hai vò töôùng xuaát saéc cuûa Sa Ñeùc ngaøy

xöa laø Quaän Coâng Toáng Phöôùc Hoøa vaø Nguyeãn Vaên Nhaân, haõy coøn raát nhieàu nhöõng

voõ töôùng khaùc. Ñaùng keå nhaát laø nhöõng voõ töôùng sau ñaây: Ngöôøi thöù nhaát laø quan

Toång Nhung Cai Cô Nguyeãn Vaên Beá, goác ngöôøi huyeän Vónh An. OÂng ñaõ töøng theo

chaân Nguyeãn AÙnh soáng löu vong nôi ñaát Xieâm La trong nhieàu naêm. Khi Nguyeãn AÙnh

keùo quaân veà ñaùnh Gia Ñònh, oâng thöôøng laõnh söù meänh lieân laïc giöõa Nguyeãn AÙnh vaø

vua quan xöù Xieâm La. Ngoaøi ra, oâng raát ñöôïc söï tin caäy cuûa Nguyeãn AÙnh, neân nhieàu

laàn Nguyeãn AÙnh ñaõ cöû oâng ñi Xieâm caàu vieän. Ñeán khi oâng qua ñôøi, Nguyeãn AÙnh truy

taëng oâng chöùc Chöôûng Cô, linh vò cuûa oâng ñöôïc lieät thôø vaøo hai mieáu Hieån Trung vaø

Trung Höng. Ngöôøi thöù hai laø quan Trung Ñoàn Uy Vuõ Veä UÙy Hoaøng Phöôùc Böûu, goác

ngöôøi huyeän An Xuyeân. OÂng cuõng töøng theo hoä giaù Nguyeãn AÙnh boân taåu sang Xieâm

La nhieàu laàn, vaø raát ñöôïc chuùa Nguyeãn tin duøng. OÂng cuõng laäp ñöôïc nhieàu coâng lôùn

ngoaøi traän maïc trong luùc Nguyeãn AÙnh ñaùnh nhau vôùi nghóa binh Taây Sôn. Naêm 1801,

oâng ñöôïc leänh mang quaân ra ñaùnh thaønh Qui Nhôn vaø bò töû traän taïi vuøng Thaïch Coác.

Sau khi maát, oâng ñöôïc Nguyeãn AÙnh truy taëng chöùc Chöôûng Cô. Naêm 1804, vua Gia

Long cho lieät oâng vaøo thôø trong caùc mieáu Chieâu Trung, Hieån Trung vaø Bao Trung.

Ñeán naêm 1810, linh vò cuûa oâng ñöôïc ñöa vaøo thôø trong mieáu Trung Höng Coâng Thaàn.

Ngöôøi thöù ba laø quan Khaâm Sai Cai Cô Nguyeãn Vaên Troïng, goác ngöôøi huyeän An

Xuyeân. Ngay töø thuôû nhoû, oâng ñaõ noåi tieáng tinh thoâng voõ ngheä vaø laø moät trong nhöõng

haøo kieät cuûa huyeän An Xuyeân. Ñeán khi Nguyeãn AÙnh boân taåu vaøo Nam, oâng xin toøng

quaân theo chuùa, laäp ñöôïc nhieàu coâng traän vaø laàn löôït ñöôïc thaêng chöùc Khaâm Sai Cai

Cô vaø Tieân Phong Ñinh Löôïng Chính Veä. OÂng ñöôïc Nguyeãn AÙnh cho theo quan Toång

Nhung Nguyeãn Thuyeân vaø tieân phong Nguyeãn Vaên Thaønh ñieàu khieån quaân só giaùp

chieán vôùi nghóa binh Taây Sôn treân haàu heát caùc maët traän. Ñeán naêm 1800, khi ñöôïc

420

leänh mang quaân ra ñaùnh Qui Nhôn, oâng bò töû traän taïi vuøng Töï Sôn. Ñeán naêm 1803,

vua Gia Long truy taëng oâng chöùc Chöôûng Cô vaø lieät thôø vaøo mieáu Bao trung. Naêm

1810, linh vò cuûa oâng ñöôïc ñöa vaøo thôø trong mieáu Trung Höng Coâng Thaàn. Nguo7öi

thöù tö laø Cai Cô Nguyeãn Vaên Ñònh, goác ngöôøi huyeän An Xuyeân. OÂng ñaõ töøng nhieàu

laàn ñöôïc thaùp tuøng Nguyeãn AÙnh löu vong sang Voïng Caùc. Ñeán naêm 1787, oâng hoä giaù

Nguyeãn AÙnh veà ñaùnh chieám thaønh Gia Ñònh. Keå töø ñoù, oâng tieáp tuïc xoâng pha treân

nhieàu maët traän vaø laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng. Khi mang quaân ra ñaùnh Quaûng Nam

vaøo naêm 1801, oâng bò töû traän taïi ñoù. Sau khi maát, oâng ñöôïc vua Gia Long truy taëng

chöùc Chöôûng Cô vaø linh vò ñöôïc lieät thôø nôi mieáu Hieån Trung vaø Trung Höng. Ngöôøi

thöù naêm laø quan Chaán Voõ Veä UÙy Nguyeãn Vaên Tuyeân, goác ngöôøi huyeän Vónh An. Khi

Nguyeãn AÙnh chaïy vaøo Nam laån troán nghóa binh Taây Sôn, oâng ñaõ ra ñaàu quaân vôùi

chuùa vaø laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng trong vieäc ñaùnh phaù Taây Sôn. Sau khi Nguyeãn

AÙnh chieám ñöôïc thaønh Gia Ñònh roài ñaùnh ra Qui Nhôn, Phuù Xuaân, oâng ñaõ töøng cuøng

vôùi Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät mang quaân ñi ñaùnh deïp nhieàu nôi, nhaát laø trong traän

ñaùnh giaëc “Moïi Vaùch Ñaù” ôû Quaûng Ngaõi. Ñeán khi keùo quaân veà ñaùnh Qui Nhôn thì

oâng bò töû traän, ñöôïc Gia Long truy taëng chöùc Chöôûng Cô. Ngöôøi thöù saùu laø quan Veä

UÙy Löôïng Voõ Nguyeãn Vaên Yeán, goác ngöôøi huyeän An Xuyeân. OÂng laø moät trong

nhöõng voõ töôùng noåi tieáng duõng caûm nhaát cuûa Nguyeãn AÙnh thôøi ñoù. Moãi luùc ra traän,

oâng ñeàu laø ngöôøi xoâng pha ra tuyeán ñaàu neân raát ñöôïc quaân só caûm kích. Ñeán naêm

1800, oâng ñöôïc leänh mang quaân ra ñaùnh thaønh Qui Nhôn, nhöng bò töû traän taïi vuøng

Thò Daõ. Veà sau naøy vua Gia Long cho dôøi linh vò cuûa oâng vaøo thôø trong mieáu Hieån

Trung vaø Trung Höng.

421

CHÖÔNG MÖÔØI BOÁN

Coâng Lao Cuûa Thoaïi Ngoïc Haàu

Ñoái Vôùi Vuøng Ñaát Phöông Nam

(I) Thaân Theá Vaø Söï Nghieäp Cuûa Thoaïi Ngoïc Haàu:

Nguyeãn Vaên Thoaïi (1761-1829), coøn coù teân laø Nguyeãn Vaên Thuïy, tuïc goïi laø Baûo

Hoä Thoaïi, moät vieân ñaïi töôùng vaøo thôøi nhaø Nguyeãn, vaên voõ song toaøn. OÂng laø moät

trong nhöõng vò töôùng thôøi Nguyeãn sô coù bieät taøi veà ñuû caùc maët voõ bò, chính trò, kinh

teá, vaø ngoaïi giao, ngöôøi ñaõ giuùp Nguyeãn AÙnh raát nhieàu trong vieäc khoâi phuïc laïi giang

sôn, bang giao vôùi caùc laân bang, phaùt trieån kinh teá, vaø an daân thònh quoác. Nguyeãn vaên

Thoaïi sanh ngaøy 26 thaùng 11, naêm Taân Tî 1761, taïi xoùm An Trung, laøng An Haûi,

huyeän Dieân Phöôùc, phuû Ñieän Baøn, tænh Quaûng Nam, ngaøy nay thuoäc phöôøng An Haûi

Taây, quaän Sôn Traø, thaønh phoá Ñaø Naúng. OÂng sanh ra trong moät gia ñình laø coâng thaàn

cuûa nhaø Nguyeãn, cha oâng laø oâng Nguyeãn vaên Löôïng vaø meï laø baø Nguyeãn thò Tuyeát.

Töø naêm Nhaâm Thìn, 1772 ñeán naêm Giaùp Ngoï, 1775, nghóa binh Taây Sôn chieám giöõ

thaønh Quy Nhôn, roài tieán ra chieám daàn caùc vuøng Quaûng Ngaõi, Quaûng Nam... Cuoái

naêm Giaùo Ngoï ñaàu naêm AÁt Muøi, 1776, töôùng nhaø Trònh laø Hoaøng Nguõ Phuùc töø Baéc

Haø keùo vaøo ñaùnh chieám Phuù Xuaân, chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn phaûi chaïy

vaøo Gia Ñònh; trong khi Taân Chaùnh Vöông Nguyeãn Phuùc Döông vaãn ôû laïi traán giöõ Ñaø

Naúng, nhöng quaân Taây Sôn laïi keùo ra ñaùnh chieám Ñaø Naúng, Nguyeãn Phuùc Döông laïi

phaûi leân thuyeàn xuoâi veà Gia Ñònh. Trong thôøi gian naøy, oâng Nguyeãn Vaên Löôïng vaø

baø Nguyeãn thò Tuyeát cuõng ñem heát gia ñình cuûa mình chaî vaøo vuøng Gia Ñònh.

Sau ñoù, cha meï oâng laïi cheøo choáng ñöa caû gia ñình xuoáng ñònh cö ôû vuøng Vónh

Long. Nhö vaäy, ngay töø thuôû nhoû ñaõ theo cha meï löu laïc vaøo Nam laùnh naïn ôû cuø lao

Daøi, hieän nay laø xaõ Quôùi Thieän, quaän Vuõng Lieâm, tænh Vónh Long. Naêm 1778, luùc

môùi 17 tuoåi oâng ñaõ tình nguyeän theo phoø Nguyeãn AÙnh töø nhöõng ngaøy ñaàu Nguyeãn

AÙnh haõy coùn boân ba chaïy troán quaân Taây Sôn. OÂng laø moät trong nhöõng vò töôùng luùc

naøo cuõng saùt caùnh beân Nguyeãn AÙnh vaø töøng naèm gai neám maät vôùi vò chuùa naøy trong

nhöõng hoài hoaïn naïn gian lao. Veà sau oâng ñöôïc giao phoù cho nhieäm vuï laøm tieàn quaân

ñi chaën ñöôøng nghóa binh Taây Sôn treân ñöôøng truy ñuoåi quaân cuûa chuùa Nguyeãn. OÂng

ñaõ laäp ñöôïc nhieàu coâng traän, vaø ñöôïc chuùa Nguyeãn phong chöùc Thöôïng Ñaïo Ñaïi

Töôùng Quaân Ñoâ Thoáng Thoaïi Ngoïc Haàu.

Sau ñoù oâng laäp gia ñình vôùi baø Chaâu thò Teá, con oâng Chaâu Vónh Huy, laø baäc tieàn

hieàn ñaõ khai khaån cuø lao Quôùi Thieän. Baø Chaâu thò Teá cuõng laø moät trong nhöõng ngöôøi

ñaøn baø gioûi vaø noåi tieáng vaøo thôøi ñaát Nam Kyø ñang trong thôøi khai khaån. Trong soá

422

caùc danh töôùng thôøi Nguyeãn sô thì Nguyeãn vaên Thoaïi laø moät voõ töôùng coù taøi, maø

ngoaïi giao vaø chính trò cuõng xuaát chuùng. OÂng coù coâng ñaùnh deïp Chieâm Thaønh, bình

ñònh xöù Chaân Laïp, khai khaån ñaát hoang, thaønh laäp xoùm laøng, ñaøo soâng, xeû nuùi, daãn

thuûy nhaäp ñieàn, khai môû thuûy loä, ñem löu daân veà ñònh cö ôû nhöõng vuøng môùi khaån.

Ñaát nöôùc chuùng ta ñöôïc roäng môû veà phöông Nam vaø vuøng Nam Kyø coù boä maët töôi

saùng nhö ngaøy hoâm nay, moät phaàn coâng lôùn laø cuûa Nguyeãn vaên Thoaïi.

Töø naêm 1772 ñeán naêm 1775, quaân Taây Sôn chieám toaøn vuøng Bình Ñònh, roài laán

daàn ra Quaûng Ngaõi, Quaûng Nam. Ñeán ñaàu naêm AÁt Muøi, 1775, quaân chuùa Trònh ngoaøi

Baéc keùo vaøo vaây khoån thaønh Phuù Xuaân. Chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn löôõng beà thoï ñòch,

Baéc Trònh, Nam Taây Sôn, neân ñeâm tröø tòch naêm Giaùp Ngoï, raïng saùng Teát Nguyeân

Ñaùn naêm AÁt Muøi (1775), ñaõ ñem heát gia ñình xuoáng thuyeàn dong buoàm ñi Gia Ñònh.

Trong thôøi gian naøy cha meï oâng Nguyeãn höõu Thoaïi cuõng ñöa toaøn gia ñình vaøo Gia

Ñònh theo chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn. Gia ñình oâng vaøo cöûa Coå Chieân , ñeán ñònh cö

taïi laøng Thôùi Bình, huyeän Vuõng Lieâm, tænh Vónh Long. Thaùng 7 naêm 1777, Nguyeãn

vaên Thoaïi theo phoø chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn khi môùi 16 hay 17 tuoåi. Naêm 20 tuoåi

oâng ñaõ leân tôùi chöùc Cai Cô. Keá ñoù, caû Chuùa Ñònh Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø Taân

Chaùnh Vöông Nguyeãn Phuùc Döông ñeàu bò nghóa binh Taây Sôn baét vaø gieát ñi. Luùc ñoù

Nguyeãn AÙnh môùi 16 tuoåi, ñaõ chaïy thoaùt ra ñaûo Thoå Chaâu, chieâu moä taøn quaân ñeå trôû

veà taùi chieám laïi Gia Ñònh. Naêm 1778, Nguyeãn Vaên Thoaïi cuõng tham gia trong traän

Nguyeãn AÙnh taùi chieám Gia Ñònh. Sau khi chieám Gia Ñònh, Nguyeãn AÙnh ñöôïc caùc

töôùng só thaân tín suy toân laøm Nguyeân Soaùi Nhieáp Quoác Chính, vaø naêm 1780 Nguyeãn

AÙnh ñöôïc caùc töôùng só toân vöông.

Naêm 1782, ñaïi quaân Taây Sôn laïi keùo vaøo taán coâng. Trong chôùp nhoaùng, nghóa binh

Taây Sôn ñaõ hoaøn toaøn laøm chuû thaønh Gia Ñònh, Nguyeãn AÙnh chaïy veà Ba Gioàng, roài

sau ñoù phaûi troáng baèng ghe nhoû veà mieàn Haäu Giang, nhöng bò nhöõng ngöôøi Chaân Laïp

tieáp tay vôùi Taây Sôn truy ñuoåi. Nguyeãn AÙnh may maén ñöôïc moät vò töôùng cöùu nguy,

roài ñöôïc ñöa ñi Haø Tieân, sau ñoù phaûi ñi ngay ra Phuù Quoác. Treân böôùc ñöôøng löu

vong, Nguyeãn AÙnh vaãn coøn may maén, ñöôïc moät soá caän thaàn vôùi moät ít quaân haàu, treân

döôùi khoaûng 50 ngöôøi, phoø taù, trong ñoù coù Thoaïi Ngoïc Haàu.

Vaøo naêm Giaùp Thìn, 1784, khi quaân Taây Sôn bình ñònh mieàn Nam, Nguyeãn AÙnh

khoâng coøn ñaát troán trong Nam, neân phaûi troán ra caùc ñaûo Thoå Chaâu, Coå Coát trong

vuøng vònh Thaùi Lan, may gaëp ñöôïc moät vò Cai Cô teân Trung ñem binh thuyeàn ñoùn

chuùa toâi. Thaùng 3, naêm 1784, Nguyeãn vaên Thoaïi cuøng Leâ vaên Duyeät phoø Nguyeãn

AÙnh troán qua Voïng Caùc ñeå caàu vieän vôùi vua Xieâm(1)

. Thaùng 6 naêm 1784, Nguyeãn

AÙnh cuøng ñaùm quaàn thaàn vaø vieän binh Xieâm La raàm roä keùo qua ñaùnh thaønh Gia Ñònh.

Quaân Xieâm La vôùi hôn 300 chieán thuyeàn vaø hai vaïn quaân binh do hai töôùng Chieâu

Söông vaø Chieâu Taêng ñieàu khieån. Thaùng 7, naêm 1786, ñoaøn quaân vieãn chinh Xieâm

La ñöôïc Nguyeãn AÙnh ñöa tôùi vuøng Kieân Giang, roài thöøa thaéng, giaëc Xieâm La tieán

ñaùnh caùc vuøng Ba Thaéc (nay laø vuøng Soùc Traêng), Traø OÂn, Maêng Thít vaø Sa Ñeùc. Luùc

naøy Nguyeãn vaên Thoaïi ñöôïc cöû giöõ chöùc Tieàn Quaân Doanh, Trung Chi Phoù Tröôûng

423

Hieäu, Khaâm Sai Thoáng Binh Cai Cô ñeå ñaùnh nhau vôùi quaân Taây Sôn. Phaûi noùi trong

lòch söû chieán tranh giöõa Vieät Nam vôùi Xieâm La, thì ñaây laø cuoäc tieán quaân lôùn nhaát

cuûa Xieâm La vaøo saâu trong noäi ñòa cuûa Vieät Nam, döôùi söï höôùng daãn chæ ñöôøng cuûa

Nguyeãn AÙnh. Trong nhöõng trang söû khoâng laáy gì laøm toát ñeïp giöõa hai nöôùc thì ñaây laø

laàn ñaàu tieân quaân ñoäi Xieâm La thaúng tay ñaùnh gieát, haõm hieáp khoâng bieát cô man naøo

nhöõng ngöôøi daân voâ toäi. Theá nhöng nhöõng ngöôøi daãn ñöôøng, cuõng laø nhöõng ngöôøi

Vieät Nam, trong ñoù coù quan Khaâm Sai Cai Cô Nguyeãn vaên Thoaïi, ñeàu laøm ngô theo

leänh chuùa Nguyeãn, chæ vì khoâng muoán laøm phaät loøng ngöôøi Xieâm La trong khi hoï

ñang giuùp cho Nguyeãn AÙnh giaønh giöït laïi giang sôn. Ngöôøi vieát baøi naøy khoâng traùch

loøng trung thaønh cuûa quan Khaâm Sai Cai Cô Nguyeãn vaên Thoaïi ñoái vôùi Nguyeãn AÙnh,

nhöng caûm thaáy xoùt xa cho thaân phaän cuûa ngöôøi daân Vieät Nam phaûi gaùnh chòu muoân

ngaøn ñau khoå chæ vì moäng baù ñoà vöông cuûa moät taàng lôùp hay cuûa moät beø phaùi naøo ñoù,

töï cho mình coù caùi quyeàn ñöôïc laøm vua laøm chuùa treân ñaát nöôùc naøy.

May maø ñaát nöôùc naøy haõy coøn nhöõng ngöôøi anh huøng nhö Quang Trung Nguyeãn

Hueä, daàu trieàu ñaïi cuûa Ngaøi ngaén nguûi, vaø daàu nhaát thôøi daân chuùng ñaát phöông Nam

khoâng maáy phoø trôï cho söï chính danh cai trò ñaát nöôùc cuûa Ngaøi, nhöng sau traän Raïch

Gaàm Xoaøi Muùt, coù raát nhieàu ngöôøi phaûi suy gaãm laïi veà thaønh kieán cuûa hoï ñoái vôùi

nghóa binh Taây Sôn. Thaùng chaïp naêm 1784, Nguyeãn Hueä keùo nghóa quaân Taây Sôn

vaøo Nam, daàu quaân soá chæ baèng phaân nöõa soá quaân cuûa lieân quaân Xieâm La-Nguyeãn

AÙnh, nhöng vò anh huøng AÙo Vaûi ñaát Taây Sôn quyeát chuaån bò moät traän ñaùnh soáng maùi

vôùi quaân xaâm löôïc, moät traän ñaùnh ñeå ñôøi trong lòch söû cuûa caû hai nöôùc Vieät vaø Xieâm

La. Nguyeãn Hueä cho quaân mai phuïc ngay khuùc soâng Raïch Gaàm Xoaøi Muùc, roài duï cho

quaân Xieâm thuùc quaân ra ñaùnh, giaû ñoø thua cho quaân Xieâm ñaùnh thoác tôùi, cuoái cuøng

khi nöôùc baét ñaàu ruùt, nghóa quaân Taây Sôn tuùa ra töø hai beân bôø soâng vaø ñaùnh cho lieân

quaân Xieâm La-Nguyeãn AÙnh moät traän tan taønh, khoâng coøn manh giaùp. Chieâu Taêng vaø

Chieâu Söông ñaïi baïi, gom goùp taøn quaân soáng soùt, roài nhaém theo höôùng Chaân Laïp maø

chaïy. Trong khi ñoù, taøn quaân Nguyeãn AÙnh cuõng boân taåu veà vuøng Traán Giang (Caàn

Thô) laån troán. Töø ñoù, löông thöïc caïn kieät, ñoùi khaùt, vaø quaân Taây Sôn cuõng ñang raùo

rieát truy ñuoåi, neân Nguyeãn AÙnh phaûi boû laïi taát caû cung taàn vaø ñoaøn tuøy tuøng maø chaïy

ra troán treân ñaûo Thoå Chaâu, Nguyeãn vaên Thoaïi phaûi ñöa Nguyeãn AÙnh chaïy ra ñaûo Coå

Coát naèm ñoù chôø quaân Xieâm La tôùi röôùc. Ñeán thaùng 3, naêm 1785, quaân Xieâm La ñeán

ñaûo Coå Coát ñoùn Nguyeãn AÙnh ñi Voïng Caùc. Qua tôùi Voïng Caùc, Nguyeãn AÙnh taïm truù

taïi vuøng Long Kyø (ngoaïi oâ Voïng Caùc) ñeå chôø ñôïi thôøi cô.

Naêm 1787, Toáng Phöôùc Ñaïm ñeán Voïng Caùc baùo tin cho Nguyeãn AÙnh, raèng anh

em Taây Sôn ñang baát hoøa neân quaân Taây Sôn phaûi ruùt gaàn nhö toaøn boä veà cöùu vieän

cho Nguyeãn Nhaïc ôû Quy Nhôn. Toáng Phöôùc Ñaïm ñeà nghò Nguyeãn AÙnh neân nhaân cô

hoäi naøy mang quaân ñoäi Vieät-Xieâm veà ñaùnh laáy thaønh Gia Ñònh. Nguyeãn AÙnh vaøo

trieàu caàu vieän laàn nöõa vôùi vua Xieâm La, nhöng vì môùi thua moät traän vôùi toån thaát quaù

lôùn lao, neân vua Xieâm khoâng thuaän giuùp maø ngöôïc laïi vua Xieâm La coøn coù yù muoán

caàm chaân Nguyeãn AÙnh laïi Voïng Caùc. Thaáy tình hình khoâng theå nhaän söï giuùp ñôû theâm

424

nöõa töø Xieâm La, neân moät ñeâm giöõa thaùng 7, naêm 1787, Nguyeãn AÙnh laëng leõ keùo

quaân rôøi khoûi Voïng Caùc, khoâng chính thöùc töø giaû vua Xieâm, maø chæ ñeå laïi moät böùc

thö taï ôn. Tính ñeán luùc naøy, Nguyeãn vaên Thoaïi ñaõ hai laàn hoä giaù Nguyeãn AÙnh sang

Xieâm(2)

.

Naêm 1789, nhaân cô hoäi Hoaøng ñeá Quang Trung phaûi keùo toaøn löïc ra ñaùnh giaëc

Thanh ôû phöông Baéc, Nguyeãn vaên Thoaïi phoø trôï Nguyeãn AÙnh ñaùnh thaønh Gia Ñònh

vaø ñöôïc caát nhaéc leân chöùc Khaâm Sai Thoáng binh Cai Cô. Töø naêm Nhaâm Tí 1792 ñeán

naêm Maäu ngoï 1798, Nguyeãn AÙnh phaùi Cai cô Nguyeãn tieán Löôïng laøm chaùnh söù, vaø

oâng ñöôïc phaùi laøm phoù söù trôû laïi Xieâm nhieàu laàn ñeå lo vieäc giao haûo.Treân ñöôøng veà

nöôùc, oâng bò boïn cöôùp bieån vuøng Chaø Vaø (Javanais) chaän ñaùnh trong vònh Xieâm La.

Daàu ít ngöôøi, nhöng nhôø voõ ngheä cao cöôøng, neân söù ñoaøn treân thuyeàn cuûa oâng ñaõ gieát

cheát hôn 30 teân cöôùp vaø baét soáng 2 teân(3)

. Khi veà ñeán nôi, oâng ñöôïc Nguyeãn AÙnh vinh

thaêng Trung Thuûy Dinh Phoù Tieàn Chi, quaûn Thanh Chaâu Ñaïo. Naêm Maäu Ngoï, 1798,

Nguyeãn Vaên Thoaïi ñöôïc cöû laøm Phoù Dinh Haäu Thuûy, daãn quaân töø mieàn thöôïng ñaïo

xöù Vaïn Töôïng ñaùnh qua Ngheä An vaø thaéng ñöôïc Phoø Maõ Nguyeãn vaên Trò. Sau ñoù

naêm 1799, oâng ñöôïc phong laøm Thöôïng Ñaïo Ñaïi Töôùng Quaân, lo vieäc chieâu duï caùc

daân toäc Maùn, Moïi ôû mieàn Thöôïng du vaø nöôùc Vaïn Töôïng. OÂng ñaõ kheùo duøng taøi giao

thieäp, gaây ñöôïc moät haäu thuaãn maïnh meû, doïn ñöôøng cho cuoäc Baéc tieán cuûa Nguyeãn

AÙnh veà sau naøy.

Naêm 1800 oâng ñöôïc Nguyeãn AÙnh boå nhieäm laøm Khaâm Sai Thöôïng Ñaïo Bình Taây

Ñaïi Töôùng Quaân. OÂng ñaõ laäp coâng lôùn trong vieäc chieâu moä nhöõng ngöôøi thieåu soá

vuøng bieân giôùi Vieät Nam vaø Ai Lao. Vôùi taøi ngoaïi giao kheùo leùo, oâng ñaõ taïo ñöôïc

moät haäu thuaãn maïnh meõ, doïn ñöôøng thuaän tieän cho cuoäc Baéc tieán cuûa Nguyeãn AÙnh

veà sau naøy. Ñaàu naêm 1801, oâng ñaõ baát thình lình trôû veà Gia Ñònh maø khoâng chôø leänh

cuûa Nguyeãn AÙnh, neân bò khieån traùch vaø giaùng xuoáng laøm Cai Ñoäi quaûn suaát Ñaïo

Thanh Chaâu(4)

. Tuy nhieân, oâng khoâng laáy ñoù laøm buoàn, maø vaãn moät loøng moät daï

trung thaønh vôùi Nguyeãn AÙnh. Thaùng 5 naêm 1802, Nguyeãn AÙnh thaân chinh ra ñaùnh

Baéc Haø, Leâ vaên Duyeät ñieàu khieån luïc quaân, Nguyeãn vaên Tröông giöõ thuûy quaân, trong

khi Nguyeãn AÙnh ñi haäu quaân ñeå öùng cöùu. Luùc naøy, Nguyeãn AÙnh cho Nguyeãn vaên

Thoaïi phuïc chöùc Khaâm Sai Thoáng Binh Cai Cô. OÂng ñaõ daãn binh theo ñöôøng nuùi vaø

baát thaàn ñaùnh uùp nghóa binh Taây Sôn ôû Ngheä An, ñaùnh baïi Ñoâ Ñoác Taây Sôn laø

Nguyeãn Danh Nhaïc vaø Phoø maõ Nguyeãn Vaên Trò.

Cuõng naêm 1802, oâng ñöôïc thaêng chöùc Chöôûng Cô, coi vieäc binh nhung ôû Baéc

Thaønh, sau ñoù boå nhaäm Traán thuû Laïng Sôn, roài vaøo Nam laøm Traán thuû Ñònh Töôøng

vaøo naêm 1808. Naêm 1810, oâng ñöôïc giao cho nhieäm vuï ñaøo kinh Ñoâng Xuyeân, cuõng

coù teân laø Thoaïi Haø, töø Long Xuyeân qua Raïch Giaù, vì coù coâng lôùn trong vieäc ñaøo kinh

naøy. Naêm 1812, oâng nhaän leänh sang Nam Vang ñoùn Naëc OÂng Chaân veà Gia Ñònh.

Naêm 1813, oâng laïi hoä toáng Naëc OÂng Chaân trôû veà Nam Vang vaø ñöôïc phong chöùc

Thoáng cheá, coi vieäc baûo hoä nöôùc Cao Mieân, vì theá maø nhaân daân hai nöôùc Vieät Nam

vaø Cao Mieân thöôøng goïi oâng laø Quan Baûo Hoä Thoaïi(5)

. Luùc ñoù, Traàn Ñaøm laøm Tham

425

Tri Boä Binh. Tuy nhieân, ñeán naêm 1816 thì oâng xin töø chöùc, coù leõ vì oâng quaù cöùng raén

trong moïi vaán ñeà khieán vua Cao Mieân lo sôï. Trieàu ñình cöû quan Traán Thuû Vónh Long

laø Löu Phöôùc Töôøng sang thay.

Naêm Ñinh Söûu 1817, oâng veà laøm Traán thuû Vónh Thanh Traán. Luùc naøy phaïm vi traán

Vónh Thanh raát roäng, bao goàm Vónh Long, Sa Ñeùc, Long Xuyeân, Chaâu Ñoác vaø moät

phaàn cuûa Kieân Giang. Trong khi ñoù, ñöùc Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät ñang laøm Toång

Traán Gia Ñònh Thaønh. Trong thôøi kyø taïi chöùc Vónh Thanh Traán, vì ñaõ coù kinh nghieäm

trong vieäc ñaøo kinh neân oâng ñöôïc nhaø vua giao phoù cho vieäc ñoác suaát daân binh ñaøo

kinh Vónh Teá(6)

giuùp cho söï löu thoâng buoân baùn trong vuøng theâm phaàn tieän lôïi vaø deã

daøng hôn.

Nguyeãn vaên Thoaïi ñaõ hai laàn ñöôïc vua nhaø Nguyeãn cho leân Nam Vang laøm Baûo

Hoä. Sau ñoù, oâng laõnh nhieäm vuï ñaøo kinh, khi ñaøo xong kinh Ñoâng Xuyeân(7)

, oâng ñöôïc

taùi boå nhaäm laøm Thoáng cheá baûo hoä Chaân Laïp. OÂng thöôøng töï mình quyeát ñònh moïi

vieäc maø khoâng hoûi yù vua Chaân Laïp, vì theá vua Chaân Laïp göûi thö qua cho Toång Traán

Gia Ñònh, xin cho Nguyeãn vaên Xuaân tieáp tuïc laøm Baûo Hoä Chaân Laïp, neân thaùng chaïp

naêm ñoù oâng laïi bò Gia Long trieäu hoài veà Gia Ñònh vaø cho Traàn Vaên Tuaân(8)

leân thay.

Vua Gia Long trieäu hoài oâng veà Gia Ñònh ñeå baét tay vaøo vieäc ñieàu tra vaø nghò aùn lieân

can ñeán vuï tham nhuõng cuûa quan Traán Thuû Vónh Long Löu Phöôùc Töôøng. Luùc naøy

Löu Phöôùc Töôøng ñaõ bò caùch chöùc Baûo Hoä xöù Cao Mieân vaø ñang bò ñöa veà Gia Ñònh

xeùt xöû. Ñeán naêm 1819 thì Löu Phöôùc Töôøng bò xöû traûm.

Naêm 1819, oâng laïi ñöôïc cöû laøm Traán Thuû Vónh Thanh, nay laø vuøng Vónh Long.

Naêm 1820, vua sai oâng ñem quaân ñaùnh deïp giaëc “Sö Keá(9)

” beân Cao Mieân. Theá giaëc

raát maïnh, caùc quan ngöôøi Mieân khoâng choáng noåi. “Sö Keá” keâu goïi ngöôøi Mieân noåi

loaïn, tuï taäp löïc löôïng, keùo ñeán cöôùp boùc vaø gieát troùc caùc laøng Vieät, ñaùnh thaønh Nam

Vang. Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chaùnh Bieân, coù nhaø sö nöôùc Cao Mieân teân laø Keá laøm

loaïn, Keá laáy buøa laøm meâ hoaëc ngöôøi thieåu soá beân Chaân Laïp ñeå hoï theo Keá. Ngöôøi

theo Keá ngaøy caøng ñoâng. Keá beøn taäp hoïp thaønh ñaûng, töï xöng laø Chieâu Vöông, laán

cöôùp caùc ñaïo Quang Hoùa, Quang Phong, Thuaän Thaønh, thuoäc traán Phieân An(10)

. Daân

Vieät hoaûng sôï boû chaïy taûn maùc. Phoù Toång Traán Gia Ñònh luùc ñoù laø Hoaøng Coâng Lyù

nghe baùo tin, beøn sai Traán thuû Phieân An laø Ñaøo Quang Lyù ñem quaân ñaùnh deïp, laïi

baùo cho vua Chaân Laïp, vua Chaân Laïp phaùi quan Chaân Laïp ôû Ba Caàu Nam(11)

laø

Tham Vi Ñoâ Chaân hoïp söùc vôùi Ñaøo Quang Lyù, nhöng vaãn khoâng deïp noåi, Tham Vi

Ñoâ Chaân bò quaân cuûaSö Keá baét giöõ. Giaëc Sö Keá chieám giöõ toaøn boä Ba Caàu Nam, töï

tung haønh hung vaø cöôùp boùc daân chuùng trong vuøng. Luùc aáy, Leâ vaên Duyeät ñaõ ñöôïc cöû

laøm Toång Traán Gia Ñònh, beøn sai Hoaøng Coâng Lyù tieán ñaùnh, laïi gôûi hòch chi vua

Chaân Laïp ñem quaân tieáp öùng töø maët Baéc. Sö Keá bò Hoaøng Coâng Lyù ñaùnh phaûi boû

chaïy. Deïp xong giaëc Sö Keá Hoaøng Coâng Lyù ruùt quaân veà. Veà sau Sö Keá cöôùp ñöôïc

phuû Thôøi Thu cuûa Chaân Laïp. Quan traán thuû laø Vò Boân Lòch bò gieát cheát, caùc töôùng

trong phuû nhö Tham Ñích Taây, Keá Luyeän, Na Coân ñeàu boû theo giaëc. Sau ñoù giaëc Sö

Keá tieán saùt thaønh Nam Vang, vua Chaân Laïp ôû Nam Vang göûi thö cho Toång Traán Leâ

426

vaên Duyeät caàu cöùu. Leâ vaên Duyeät sai Ñoâ Thoáng Cheá Nguyeãn vaên Trí vaø Traán thuû

Vónh Thanh laø Nguyeãn vaên Thoaïi ñem 1.000 quaân ñeán cöùu vieän, coøn Chöôûng cô Phan

Coâng Nghóa, Veä UÙy Leâ Kim Nhöôïng, cai cô Traàn vaên Haïnh vaø Nguyeãn vaên Thuyeát

ñem theâm quaân tieáp öùng. Quaân cuûa Nguyeãn vaên Trí vaø Nguyeãn vaên Thoaïi cheùm

ñöôïc Sö Keá ôû Kyø Hoân(12)

, theá giaëc tan raõ töø ñoù. Tuy nhieân, theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc

Chaùnh Bieân thì Sö Keá ñem hôn 30 chieán thuyeàn bao vaây thaønh Nam Vang, vua Chaân

Laïp muoán boû chaïy. Kòp luùc aáy, Nguyeãn vaên Trí vaø Nguyeãn vaên Thoaïi keùo quaân ñeán

kòp, duøng thuyeàn nheï qua soâng, khi ñeán thaønh thì giaëc ñaõ qua ñoø, ñeán Coå Nha Chaên,

caùch thaønh hôn 10 daëm. Nguyeãn vaên Trí ñem quaân ñaùnh tröôùc, Nguyeãn vaên Thoaïi

ñaùnh maët sau. Töôùng Chaân Laïp laø Chieâu Chuøy Ñoàng ñem quaân tieáp öùng. Gaëp giaëc ôû

YÛ Hoân, cheùm ñöôïc giaëc raát nhieàu. Baét ñöôïc 2 teân quan ngöôøi Chaân Laïp theo giaëc. Sö

Keá vaø boïn Tham Ñích Taây ñeàu chaïy troán. Quan quaân nam ñuoåi theo baét cheùm hôn

400 ngöôøi. Sö Keá thua traän naøy, ruùt veà Laïng Khoan, tìm choã hieåm trôû truù aån ñeå coá

thuû. Töôùng Chaân Laïp laø Boâng Sa Soâ Phi ñaùnh khoâng ñöôïc. Quaân ta ñeán Xuy Xoùc,

gaëp khe nöôùc lôùn, khoâng tieán qua ñöôïc, Nguyeãn vaên Trí giaû caùch ruùt quaân veà Long

Soâ. Thaáy quaân Nam ruùt lui, Sö Keá beøn keùo quaân ra ngoaøi nuùi. Ban ñeâm quaân ta boán

maët keùo ñeán bao vaây Ba Taàm Lai(13)

laø nôi Sö Keá ñoùng quaân. Quaân ta taán coâng vaø

cheùm ñöôïc Sö Keá, haøng traêm giaëc ñaàu haøng, nhöng teân Tham Ñích Taây vaãn troán

thoaùt.

Ñeán naêm Taân Tî 1821, vua Chaân Laïp teân laø Chaên, coøn nhoû tuoåi, neân nhoùm Chaân

Laïp löu vong beân Xieâm, trong ñoù coù ngöôøi em ruoät cuûa Chaên ñöôïc vua Xieâm nuoâi

döôõng, ñem quaân veà ñaùnh phaù vuøng bieân giôùi. Vua Chaân Laïp beøn caàu cöùu vua Minh

Maïng cho quan quaân sang giuùp. Vua laïi cöû oâng trôû leân baûo hoä Cao Mieân laàn nöõa(14)

.

Nguyeãn vaên Thoaïi ñaõ duøng chaùnh saùch heát söùc nhaân töø ñaïi ñoä, do ñoù naêm 1824, vua

Chaân Laïp göûi thö cho oâng toû loøng bieát ôn oâng ñaõ deïp yeân giaëc Xieâm vaø giaëc Sö Keá,

neân xin caét ñaát 3 phuû daâng leân nöôùc ta ñeå toû loøng caûm phuïc. Ba phuû aáy laø Lôïi Ca Baùt,

Chaân Saâm vaø Maät Luaät. Nguyeãn vaên Thoaïi ñem vieäc baùo caùo veà Gia Ñònh cho Leâ

vaên Duyeät. Leâ vaên Duyeät trình leân vua, coù ngöôøi baøn neân laáy, trong khi coù ngöôøi laïi

baøn khoâng neân laáy. Cuoái cuøng vua ra leänh cho nguyeãn vaên Thoaïi thu nhaän 2 phuû

Chaân Saâm vaø Maät Luaät, chöù khoâng nhaän phuû Lôïi Ca Baùt. Phaûi thaät tình maø noùi, vaøo

ñaàu theá kyû thöù XVIII, ngöôøi coù coâng ñaàu trong vieäc baûo veä an ninh traät töï cho vuøng

ñaát Phöông Nam phaûi noùi laø Nguyeãn vaên Thoaïi. Chieán coâng hieån haùch trong vieäc

bình ñònh loaïn laïc cuûa chaúng nhöõng ñöôïc daân chuùng Vieät Nam nhôù ôn, maø ngay caû

danaâchuùng vaø vua Cao Mieân cuõng heát loøng ghi taïc.

(II) Coâng Lao Cuûa Quan Thoáng Cheá Thoaïi Ngoïc Haàu: Hai Con Kinh Ñoâng

Xuyeân, Vónh Teá, Loä Nuùi Sam, vaø 5 Laøng Khôûi Ñaàu Baèng Chöõ Vónh:

Ngaøy nay con daân vuøng ñaát phöông Nam khoâng ai laø khoâng bieát ñeán coâng lao cuûa

oâng baø Thoaïi Ngoïc Haàu vaø Chaâu Thò Vónh Teá vôùi hai con kinh Thoaïi Haø vaø Vónh Teá

427

Haø. Ngoaøi taøi kinh bang teá theá, Nguyeãn vaên Thoaïi coøn coù coâng raát lôùn trong vieäc

khaån hoang, laäp aáp, ñaøo kinh, ñaép ñöôøng, môû mang vaø baûo veä vuøng ñaát phöông Nam.

Noåi baät nhaát laø taøi thuûy lôïi vaø ñaøo kinh thoâng thöông. Vieäc ñaøo kinh Ñoâng Xuyeân vaø

Vónh Teá ôû vuøng bieân giôùi Mieân Vieät ñaõ ñöôïc vua Minh Maïng xem nhö laø moät quoác

saùch, nhö ñaõ ñöôïc ghi laïi trong Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí: “Vua Minh Maïng raát laáy

laøm maõn nguyeän vì noái ñöôïc chí cha vaø ñaõ laøm ñöôïc moät vieäc lôùn, vì töø ñoù ñöôøng löu

thoâng, töø keá hoaïch trong nöôùc, phoøng giöõ ngoaøi bieân, cho tôùi nhaân daân buoân baùn, ñeàu

ñöôïc tieän lôïi voâ cuøng”. Vuøng naøy khoâng coù bieân giôùi thieân nhieân nhö phía Baéc giaùp

vôùi Trung Hoa hay phía Taây giaùp vôùi Laøo ñöôïc ngaên bôûi nuùi non. Taïi ñaây hai beân chæ

caém coät moùc giöõa ruoäng. Kinh Vónh Teá ñöôïc hoaøn taát, chaúng nhöõng daân chuùng thôøi

baáy giôø xem ñoù nhö laø moät thaønh quaû to taùt, vì noù chaúng nhöõng giao thoâng ñöôøng

thuûy thoâng thöông, moät phöông aùn xaû nöôùc pheøn ra vònh Thaùi Lan, maø noù coøn trôû

thaønh moät haøo luõy cöïc kyø quan troïng trong vieäc baûo veä bieân giôùi phía Taây cuûa vuøng

ñaát phöông Nam.

Thaùng 9 naêm Maäu Daàn 1818, töùc naêm Gia Long thöù 17, oâng phuïng meänh nhaø vua

khôûi coâng ñaøo kinh Ñoâng Xuyeân, noái lieàn Long Xuyeân qua Raïch Giaù, ñaøo roäng vaø

saâu theâm khuùc soâng Tam Kheâ(15)

ñeå laøm moät ñöôøng kinh thoâng suoát töø Ñoâng Xuyeân,

teân cuõ cuûa vuøng Long Xuyeân, ñi töø Nuùi Saäp qua vuøng Kieân Giang, roài chaûy ra bieån.

Vua Gia Long raát quí meán quan Baûo Hoä Thoaïi, neân nhaø vua ñaët teân cho con kinh laø

Thoaïi Haø, vaø Nuùi Saäp naèm beân bôø kinh cuõng ñöôïc ñaët theo teân cuûa oâng laø Thoaïi Sôn.

Thaäm chí ngoâi chuøa treân Nuùi Saäp cuõng ñöôïc ñaët laø Thoaïi Sôn Töï. Phaûi thaønh thaät maø

noùi, Nguyeãn Vaên Thoaïi laø moät trong caùc danh thaàn hieám hoi cuûa nhaø Nguyeãn, vöøa coù

coâng traïng ñaùnh deïp khaép nôi ñem laïi söï an cö laïc nghieäp cho daân chuùng, maø cuõng

vöøa coù coâng lao raát lôùn trong vieäc khai khaån hoang ñòa, laäp neân laøng xoùm, ñaøo kinh,

xeû nuùi, chaúng nhöõng mang laïi söï thònh vöôïng cho vuøng ñaát phöông Nam maø coøn taïo

thaønh nhöõng haøo luõy baûo veä söï an toaøn cho cö daân vuøng ñaát naøy. Ngaøy nay chuùng ta

coù ñöôïc ruoäng luùa ñaày ñoàng, toâm caù ñaày soâng, coâng lao cuûa Thoaïi Ngoïc Haàu khoâng

phaûi laø nhoû.

Naêm 1819, khôûi coâng ñaøo kinh Vónh Teá, kinh daøi gaàn 100 caây soá (khoaûng 12.410

taàm), roäng treân 20 tröôïng, saâu 18 tröôïng(16)

, chaïy daøi töø Chaâu Ñoác ñi chaïy ra vònh

Thaùi Lan ôû vuøng Haø Tieân. Tuy nhieân, ngaøy nay beà roäng cuûa con kinh ñaõ lôõ ra treân 50

meùt, trong khi beà saâu caïn daàn neân chæ coøn saâu khoaûng 6 meùt maø thoâi. Luùc ñoù, vieäc

ñaøo veùt hai con kinh Ñoâng Xuyeân vaø Vónh Teá ñöôïc xem nhö laø öu tieân haøng ñaàu

chaúng nhöõng veà maët kinh teá maø coøn veà maët an ninh vaø chieán löôïc nöõa(17)

. Thôøi ñoù

Chaâu Ñoác ñaïo coøn laø moät trong nhöõng ñaïo môùi thaønh laäp tröïc thuoäc Traán Vónh Thanh

do Nguyeãn vaên Thoaïi laøm Quan Traán Thuû. Ñaây laø moät coâng trình vó ñaïi trong tieán

trình khai khaån ñaát hoang ôû mieàn Nam. Kinh Vónh Teá chaúng nhöõng laø con kinh thieát

yeáu haøng ñaàu cho vieäc khai khaån vuøng ñaát haõy coøn hoang vu maø noù coøn laø con kinh

chieán löôïc, ngaên chaän baát cöù döï tính chieám cöù laïi baát cöù phaàn ñaát naøo ôû phöông Nam

cuûa Mieân vöông thôøi baáy giôø. Coâng vieäc ñaøo kinh Vónh Teá(18)

keùo daøi 5 naêm töø naêm

428

1819 ñeán naêm 1824. Trong coâng cuoäc ñaøo hai con kinh naøy, Ñieàu Baùc Töôùng Quaân

Nguyeãn vaên Toàn, moät ngöôøi Vieät goác Mieân cuõng ñöôïc mhaø vua giao cho chæ huy

nhoùm daân phu ngöôøi Khmer. Trong khi Thoaïi ngoïc Haàu vaø phu nhaân Chaâu thò Vónh

Teá tröïc tieáp huy ñoäng vaø chæ huy gaàn 80.000 daân binh trong khoaûng thôøi gian gaàn

möôøi naêm, vôùi bieát bao khoù khaên gian khoå, nhaát laø khi ñaøo vaøo vuøng Thaát Sôn, luùc

gaëp phaûi ñaù cöùng, vì vaøo thôøi ñoù khoâng coù maùy moùc vaø chaát noå ñeå phaù ñaù. Khi gaëp

nhöõng taûng ñaù lôùn, oâng phaûi huy ñoäng haøng ngaøn ngöôøi ñaäp cho naùt ra thaønh töøng

maûng nhoû, roài tieän theå ñem nhöõng vieân ñaù nhoû aáy leân ñaép ñöôøng doïc theo bôø kinh.

Thôøi ñoù chöa coù maùy moùc neân toaøn boä coâng taùc ñaøo kinh ñeàu phaûi laøm baèng tay.

Chöa coù maùy moùc ngaém vaø chænh cho vieäc ñaøo kinh ñöôïc thaúng, ban ñeâm ngöôøi ta

phaûi ñoát ñuoác treân nhöõng caây saøo thaät cao roài cöù nhaém theo ñöôøng maø caém caây.

Thoaït ñaàu chæ coù 5.000 daân binh cuûa Thoaïi ngoïc Haàu, sau ñoù quan Ñieàu Baùc Nguyeãn

vaên Toàn huy ñoäng theâm 5.000 ngöôøi Mieân leân trôï löïc.

Naêm 1822, thaáy oâng heát söùc caät löïc ñoác suaát quaân binh ñaøo kinh Vónh Teá, vua

Minh Maïng cuõng phong cho cha oâng laø Anh Duõng Töôùng Quaân Khinh Xa Ñoâ UÙy

Thaàn Saùch Veä UÙy Nguyeãn Haàu vaø meï oâng laø Nguyeãn thò Tuyeát cuõng ñöôïc phong laø

Thuïc Nhaân. Cuøng naêm aáy, Taû Quaân Toång Traán Gia Ñònh Leâ vaên Duyeät göûi theâm gaàn

40.000 ngöôøi Vieät, coäng theâm treân 16.000 daân phu ngöôøi Mieân ôû caùc tænh vuøng bieân

giôùi tôùi trôï löïc. Thôøi ñoù daân phu ñaøo kinh moãi ngöôøi ñöôïc laõnh 6 quan tieàn vaø moät

vuoâng gaïo moãi thaùng. Thaät tình maø noùi, duø coâng trình ñaøo hai kinh Ñoâng Xuyeân vaø

Vónh Teá khoâng vó ñaïi nhö Vaïn Lyù Tröôøng Thaønh, nhöng trong suoát gaàn 10 naêm gian

khoå aáy ñaõ coù bieát bao ngöôøi boû xaùc laïi beân bôø kinh vì ñuû thöù naïn, naïn röøng thieâng

nöôùc ñoäc, sôn lam chöôùng khí, muøa möa thì laïnh leõo voâ cuøng maø muøa naéng thì vöøa

naéng chaùy ngöôøi, vöøa thieáu nöôùc. Beân caïnh ñoù laïi theâm naïn raén rít, naïn nheän ñoäc,

huøm beo. Vaø ngay taïi Vaøm Nao, caù maäp ñaõ aên khoâng bieát bao nhieâu ngöôøi boû troán

loäi qua Vaøm vì khoâng chòu noåi söï khoå cöïc ôû ñaây. Hoï laø nhöõng anh huøng khoâng teân

tuoåi, ñaõ ñem maùu xöông cuûa chính mình hoøa quyeän vaøo nhöõng doøng kinh töôùi maùt

ruoäng ñoàng vaø vónh vieãn ñeå laïi söï lôïi ích naøy cho con chaùu muoân ñôøi cuûa hoï. Nguyeãn

vaên Thoaïi chæ huy tröïc tieáp vieäc ñaøo kinh, cuõng nhö thaûo ra phöông aùn phaûi ñaøo xôùi

nhö theá naøo, nhöng ngöôøi chæ huy giaùn tieáp laø quan Ñieàu Baùt Töôùng Quaân Nguyeãn

vaên Toàn, vaø hai ngöôøi chæ huy toái cao cuûa coâng taùc naøy laø Toång Traán Gia Ñònh

Thaønh, quan Thöôïng Coâng Leâ vaên Duyeät vaø Phoù Toång Traán Tröông Taán Böûu. Ngaøy

nay, töø treân phi cô nhìn xuoáng, doøng kinh Vónh Teá nhö moät laèn vaïch ngaên caùch Cao

Mieân vaø Vieät Nam, hieân ngang naèm ñoù nhö hoàn thieâng cuûa caùc anh linh cuûa caùc baäc

tieàn nhaân ñi khai môû ñaát nöôùc, nhö thaùch thöùc baát cöù söï xaâm phaïm naøo töø beân kia

daõy nuùi Ñaäu Khaáu. Coâng trình lôùn lao do chính Nguyeãn vaên Thoaïi chæ huy thöïc hieän

naêm xöa maõi maõi coù giaù trò chaúng nhöõng veà kinh teá maø coøn veà quaân söï vaø chính trò

nöõa. Rieâng veà maët kinh teá vaø thuûy lôïi, hai doøng kinh Ñoâng Xuyeân vaø Vónh Teá vöøa

mang nöôùc töôùi thaém moät khoaûng ruoäng ñoàng bao la töø Chaâu Ñoác, Long Xuyeân qua

Haø Tieân vaø Raïch Giaù vaøo muøa naéng haïn, maø chuùng coøn giuùp toaøn vuøng röøng raäm

429

hoang vu xöa xaû boû haøng trieäu trieäu meùt khoái nöôùc uûng pheøn töø bao theá kyû nay. Beân

caïnh ñoù, hai doøng kinh naøy coøn mang laïi khoâng bieát bao nhieâu caù toâm töø vuøng Chaâu

Ñoác Long Xuyeân ñoå veà vuøng Nuùi Saäp vaø Thaát Sôn, laøm thöïc phaåm moãi ngaøy cho

nhaân daân toaøn vuøng. Ñaát nöôùc Vieät Nam chuùng ta coù ñöôïc vuøng Chaâu Ñoác Long

Xuyeân xinh ñeïp vaø truø phuù hoâm nay, phaàn lôùn nhôø vaøo coâng lao khai khaån vaø xaây

döïng cuûa oâng naêm xöa. Ngay sau khi con kinh vöøa ñöôïc ñaøo, nöôùc ngoït vöøa ñöôïc

mang ñeán nhöõng caùnh ñoàng ngaäp pheøn, vaø söùc chaûy cuûa con kinh baét ñaàu ñaåy pheøn ra

bieån thì löu daân khaép nôi baét ñaàu quy tuï veà ñaây khaån hoang laäp aáp. Chaúng nhöõng vaäy

maø maõi cho ñeán hoâm nay, Vónh Teá vaãn coøn laø con kinh chieán löôïc haøng ñaàu taïi vuøng

naøy veà caû kinh teá laãn quaân söï. Thôøi ñoù vì thaáy phu nhaân cuûa oâng laø baø Chaâu thò Teá coù

coâng raát lôùn trong vieäc ñoác thuùc vaø quaûn lyù neân daân ñòa phöông ñaõ laáy teân cuûa baø maø

ñaët cho con kinh, chöù kyø thaät theo Quoác Trieàu Chaùnh Bieân thì vua Gia Long cho ñaët

teân chính thöùc cuûa con kinh laø Thoaïi Haø vaø goïi teân ngoïn nuùi naèm veà phía Nam con

kinh laø Thoaïi Sôn (nuùi Saäp). Tuy nhieân, vì tieáng taêm cuûa baø Chaâu thò Teá trong vieäc

giuùp choàng ñaøo kinh vang doäi khaép nôi neân veà sau naày vua Minh Maïng cuõng cho ñaët

teân kinh laø Vónh Teá Haø, nhöng hai naêm tröôùc khi nhaø vua cho döïng bia “Vónh Teá” thì

baø ñaõ maát. Nhaø vua cuõng cho ñoåi teân ngoïn nuùi Chaâm Bieät Sôn hay Nuùi Sam, moät

trong baûy ngoïn nuùi chính trong vuøng Thaát Sôn, laø Vónh Teá Sôn; vaø moät xaõ gaàn vuøng

kinh ra laø Vónh Teá xaõ. Thaät veû vang cho moät ñaáng nöõ löu vuøng ñaát An Giang. Theo

Quoác söû trieàu Nguyeãn thì ngaøy laøm leã döïng bia töôûng nieäm nhöõng ngöôøi ñaõ hy sinh

trong coâng cuoäc ñaøo veùt hai con keânh Ñoâng Xuyeân vaø Vónh Teá cuõng laø ngaøy chính

thöùc caûi taùng taäp theå nhöõng daân quaân töû naïn trong coâng taùc ñaøo kinh(19)

.

Trong thôøi gian ñang ñaøo kinh Vónh Teá, Thoaïi Ngoïc Haàu cuõng ñaõ chieâu moä löu

daân töø caùc nôi veà soáng doïc theo hai beân bôø kinh vaø laäp ra 5 laøng maø hieän nay vaãn

coøn: Vónh Ngöôn, Vónh Teá, Vónh Ñieàu, Vónh Gia vaø Vónh Thoâng. Ngoaøi ra, töø naêm

1826 ñeán naêm, oâng cuõng ñöùng ra chæ huy khoaûng 4.500 daân quaân ñaép con loä ñi töø Nuùi

Sam veà Chaâu Ñoác, daøi khoaûng 5 caây soá. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, sau khi ñaøo xong

con kinh noái lieàn Chaâu Ñoác ñi Haø Tieân, vua Minh Maïng ñaõ giaùng chæ khen ngôïi vaø

ñaët teân con kinh laø Vónh Teá Haø. Khoâng phaûi töï nhieân maø vua Minh Maïng laïi laáy teân

cuûa phu nhaân cuûa Thoaïi Ngoïc Haàu ñem ñaët teân cho con kinh. Vua Minh Maïng ñaõ

nghe tieáng baø Vónh Teá raát nhieàu laàn trong vieäc giuùp ñôû choàng mình trong vieäc kinh

bang teá theá. Baát cöù nôi naøo oâng nhaäm chöùc ñeå lo vieäc cai trò thì baø cuõng ôû caïnh oâng

ñeå chaêm soùc ñôøi soáng cho daân chuùng. Trong luùc quoác bieán, baø cuõng laø ngöôøi luoân saùt

caùnh vôùi oâng trong vieäc vaän chuyeån quaân löông ra maët traän. Khi Thoaïi Ngoïc Haàu

laøm baûo Hoä Cao Mieân töø naêm 1813 ñeán naêm 1816, nghóa laø khoaûng gaàn 9 hay 10

naêm tröôùc khi con kinh ñöôïc hoaøn thaønh, nhöõng luùc quaân Xieâm taán coâng hay Cao

Mieân noåi loaïn, baø Chaâu Thò Vónh Teá ñaõ nhieàu laàn söû duïng ñöôøng nöôùc ñöùt ñoaïn töø

Chaâu Ñoác ñeán Giang Thaønh ñeå vaän chuyeån quaân löông tieáp teá cho binh lính Vieät

Nam ôû vuøng Haø Tieân, khuùc naøo coù ñöôøng nöôùc thì baø cho söû duïng thuyeàn, khuùc naøo

khoâng coù ñöôøng nöôùc thì vaän chuyeån baèng ñöôøng boä. Chính trong nhöõng laàn taûi löông

430

naøy, lính quaân nhu cuûa quan Baûo Hoä Thoaïi ñaõ laøm thaønh moät con ñöôøng töø Chaâu Ñoác

ñi Haø Tieân, vöøa thuûy vöøa boä. Trong thôøi gian naøy, baø Chaâu Thò Vónh Teá ñaõ cho daân

phu chuyeån löông khôi noái caùc kinh raïch nhoû lieàn nhau ñeå vieäc vaän löông ñöôïc deã

daøng hôn. Ñeán khi vua Gia Long ra leänh cho Thoaïi Ngoïc Haàu khôûi coâng ñaøo con kinh

naøy vaøo naêm 1819, thì gaàn nhö ñaõ coù saün moät con ñöôøng thuûy ñöùt khuùc do ñoaøn vaän

löông cuûa baø Chaâu Thò Vónh Teá khai môû khi tröôùc. Beân caïnh ñoù, khi khôûi coâng thì baø

Vónh Teá ñaõ luoân saùt caùnh vôùi choàng trong vieäc ñoác suaát vaø lo cho daân phu töø mieáng

aên ñeán thöùc uoáng, cuõng nhö choã nguû nghæ cho hoï. Chính vì nhöõng lyù do naøy maø vua

Minh Maïng ñaõ duøng teân Vónh Teá cuûa baø ñeå ñaët teân cho con kinh naøy.

(III) Sinh Vi Töôùng Töû Vi Thaàn:

Theo gia phaû nhaø hoï Nguyeãn treân Cuø Lao Quôùi Thieän, tænh Vónh Long, Thoaïi

Ngoïc Haàu bò beänh maø maát vaøo ngaøy 6 thaùng 6 naêm Kyû Söûu 1829, taïi traán Chaâu Ñoác,

trong luùc ñang taïi chöùc, thoï 68 tuoåi. Theo gia phaû nhaø thôø hoï Nguyeãn ôû cuø lao Quôùi

Thieän, tænh Vónh Long cho bieát Thoaïi Ngoïc Haàu bò beänh maø maát, nhöng khoâng noùi laø

beänh gì. Tin baùo veà trieàu ñình Hueá, naêm ñoù nhaèm naêm Minh Maïng thöù 10. OÂng ñöôïc

Vua Minh Maïng truy taëng haøm Ñoâ Ñoác, Thoaïi Ngoïc Haàu, truy taëng Voõ Traùng Töôùng

Quaân Truï Quoác Ñoâ Thoáng. Thöôûng 1.000 quan tieàn, gaám 5 caây, luïa 10 taám vaø vaûi 30

taám. Linh cöõu cuûa oâng ñöôïc quaøn laïi haèng thaùng ñeå cho caùc quan vaø nhaân daân baùi

vieáng. Theo lôøi caùc boâ laõo ñòa phöông thì tang leã cuûa oâng ñöôïc cöû haønh raát troïng theå.

Khi linh cöõu ñöôïc ñöa ñi töø dinh Baûo Hoä ñeán chaân Nuùi Sam ñeå choân caát, ban toå chöùc

ñaõ cho döøng laïi ôû nhieàu chaëng ñeå thieát leã cuùng teá tieãn bieät. Con trai oâng laø Nguyeãn

Vaên Laâm ñöôïc taäp aám haøm Kî UÙy ñaõ laäp bia moä cho oâng taïi Nuùi Sam(20)

. Hieän nay

coù hai ngoâi mieáu thôø Thoaïi Ngoïc Haàu. Taïi moãi ñeàn thôø Thoaïi Ngoïc Haàu ñeàu coù bia

vaên vôùi baøi kyù ghi roõ coâng taùc Nam tieán cuûa Nguyeãn Vaên Thoaïi. Moät taïi nuùi Saäp(21)

thuoäc tænh Long Xuyeân. Moät taïi trieàn Nuùi Sam(22)

haõy coøn laêng moä vaø ngoâi ñeàn thôø

oâng, khoùi höông nghi nguùt moãi ngaøy. Khu laêng moä toïa laïc treân moät theàm ñaát cao vôùi

haøng chuïc baäc thang ñi leân xaây baèng ñaù ong. Ñeàn thôø coù loái kieán truùc ñôn giaûn nhöng

troâng raát uy nghi. Trong ñeàn coù taïc moät taám bia ghi loøng meán moä cuûa daân chuùng

ñöông thôøi vôùi coâng ñöùc lôùn lao cuûa moät baäc Coâng thaàn suoát ñôøi heát loøng vì daân vì

nöôùc. Ngaøy nay, nhaân daân vuøng Long Xuyeân, Chaâu Ñoác, cuõng nhö nhaân daân vuøng

Kinh Vónh Teá ñeàu xem oâng nhö moät vò Thaàn. Moãi naêm ñeàu coù Ban Teá Töï lo vieäc

cuùng teá, ngaân quyõ do daân chuùng ñeán thaêm baùi ñoùng goùp.

(IV) Oan AÙn Cho Coá Thoáng Cheá Thoaïi Ngoïc Haàu:

Cuøng chung soá phaän vôùi nhöõng vò khai quoác coâng thaàn khaùc nhö Nguyeãn Vaên

Thaønh, Leâ Chaát vaø Leâ Vaên Duyeät, sau khi qua ñôøi Thoaïi Ngoïc Haàu cuõng bò trieàu

ñình nhaø Nguyeãn ñoái xöû voâ cuøng baïc beõo, neáu khoâng muoán noùi laø taøn teä. Ngay sau

khi oâng maát chaúng bao laâu, vò quan coi veà hình taøo laø Vuõ Du trình raèng hoài tröôùc

431

Nguyeãn vaên Thoaïi ñaõ laøm nhieàu ñieàu sai traùi vaø saùch nhieãu daân chuùng(23)

. Vua sai boä

Hình ñieàu tra, khi baûn aùn daâng leân vua, vua beøn haï chieáu giaùng 5 caáp, thu laïi caùc

chöùc töôùc cuûa con caùi cuûa oâng, vaø tòch thu taøi saûn. Veà sau trieàu ñình laïi phaùt hieän ra

nhöõng ñieàu Vuõ Du toá giaùc laø khoâng ñuùng söï thöïc, Du bò caùch chöùc vaø ñaøy ra Cam Loä,

thuoäc tænh Quaûng Trò ngaøy nay. Nhöng khi vuï aùn ñöôïc giaûi oan thì con chaùu oâng ñaõ

phieâu baïc vì taøi saûn bò phaùt maõi, khoâng coøn ñaát soáng, maø cuõng chaúng nghe thaáy trieàu

ñình noùi gì veà vieäc tìm kieám con chaùu cuûa oâng ñeå phuïc hoài vaø ñeàn buø cho hoï nhöõng

gì hoï xöùng ñaùng ñöôïc coù töø coâng lao cuûa moät ñaáng tieàn boái trong gia ñình hoï. Thaät

ñaùng buoàn! Rieâng veà phaàn con chaùu Thoaïi Ngoïc Haàu, sau khi bò töôùc ñoaït aám chöùc

vaø tòch bieân taøi saûn, khoâng roõ Nguyeãn Vaên Laâm ñi ñaâu vaø laøm gì; coøn ngöôøi con doøng

thöù cuûa oâng laø Nguyeãn Vaên Minh thì chæ trôû veà soáng moät ñôøi soáng bình thöôøng. Tuy

nhieân, moät nghóa teá (reå) cuûa quan Baûo Hoä Thoaïi laø Voõ Vónh Loäc ñaõ bieán moái caêm

hôøn thaønh haønh ñoäng cuï theå. OÂng ñaõ ñöùng leân choáng laïi trieàu ñình Hueá. Vì Thoaïi

Ngoïc Haàu khoâng coù con gaùi, neân ñaõ nuoâi moät ñöùa con gaùi nuoâi teân laø Nguyeãn thò

Nghóa, roài gaû cho Voõ Vónh Loäc. Chính vì moái caêm hôøn naøy maø Loäc ñaõ ngaõ theo veà

vôùi Leâ Vaên Khoâi trong vuï ñaùnh chieám thaønh Phieân An.

Trong vuï oan aùn Thoaïi Ngoïc Haàu, chaúng nhöõng ngöôøi ñöông thôøi coù thaùi ñoä baát

maõn tröôùc söï baát coâng cuûa nhaø vua ñoái vôùi coâng thaàn, maø cho maõi ñeán sau naøy, ñaøn

haäu boái moãi khi nhaéc tôùi vuï oan aùn naøy cuûa Nguyeãn vaên Thoaïi laø hoï luoân lieân töôûng

ngay ñeán nhöõng oan aùn cuûa nhöõng khai quoác coâng thaàn khaùc nhö oan aùn Nguyeãn vaên

Thaønh, oan aùn Leâ Chaát, vaø oan aùn Leâ Vaên Duyeät, vaân vaân. Roài hoï töï nhaän xeùt coù

phaûi ñaây chính laø baûn chaát cuûa caùi trieàu ñình maø ngöôøi khai saùng ra noù, ngoaøi chuyeän

röôùc Xieâm La veà daøy xeùo maû toå, roài laïi ñònh röôùc Maõn Thanh, nhöng baát thaønh, khi

ñaõ leân ngoâi vua, oâng ñaõ thaúng tay gieát cheát haàu nhö toaøn boä con chaùu nhaø Taây Sôn vaø

nhöõng quan laïi trong trieàu Taây Sôn moät caùch voâ cuøng taøn baïo vaø heát söùc daõ man.

Ngöôøi vieát taäp saùch Haøo Kieät Ñaát Phöông Nam naøy caûm thaáy coù moät ñieàu voâ cuøng

khoù hieåu veà thaùi ñoä cuûa vua Minh Maïng sau khi ñaõ bieát heát ngoïn ngaønh veà oan aùn

Thoaïi Ngoïc Haàu, vaø chính nhaø vua ñaõ ra leänh ñaøy teân Voõ Du ra vuøng nuùi Cam Loä,

thuoäc tænh Quaûng Trò, nhöng nhaø vua laïi im hôi laëng tieáng tröôùc vuï ñoaït taäp aám vaø

tòch bieân toaøn boä taøi saûn tröôùc kia. Neáu noùi trieàu ñình khoâng ñuû khaû naêng taøi chaùnh

ñeå boài hoaøn laø moät ñieàu heát söùc voâ lyù. Phaøm laøm ngöôøi ôû ñôøi, nhaân ñaïo toái thieåu cuûa

moät con ngöôøi laø khi bieát mình sai traùi lieàn söûa, ñoù môùi ñích thöïc laø laøm troøn ñaïo lyù

cuûa moät con ngöôøi bình thöôøng. Ñaøng naøy, Minh Maïng laø moät oâng vua, ñang laøm ñaïo

vua, nhöng vôùi ñaïo lyù cuûa moät con ngöôøi bình thöôøng oâng ta coøn chöa laøm troøn, thaät

khoù hieåu!

Trong suoát 52 naêm hoaït ñoäng, moät khoaûng thôøi gian daøi hôn nöûa theá kyû, traûi qua

hai trieàu Gia Long (1802-1820) vaø Minh Maïng (1820-1841), Thoaïi Ngoïc Haàu ñaõ doác

heát naêng löïc vaø taâm trí cuûa mình ñeå phuïc vuï ñaát nöôùc vaø daân toäc. Ngoaøi chuyeän oâng

laø moät danh töôùng ñaõ töøng vaøo sanh ra töû, giuùp cho Nguyeãn AÙnh laáy laïi ñöôïc chieác

ngai vaøng cho doøng hoï Nguyeãn, Thoaïi Ngoïc Haàu coøn laø moät nhaø laõnh ñaïo taøi ba xuaát

432

chuùng, coù taâm vaø coù caùi nhìn xa roäng veà chieán löôïc töông lai cuûa vuøng bieân ñòa Chaâu

Ñoác giaùp vôùi Cao Mieân naøy. OÂng coøn laø moät nhaø doanh ñieàn, moät nhaø haønh chaùnh,

vaên hoùa vaø ngoaïi giao taøi gioûi.

Beân caïnh coâng lao to lôùn veà ngoaïi giao(24)

. Veà quaân söï vaø haønh chaùnh, naêm 1791,

oâng ñaõ chæ huy laäp ñoàn Khai Taéc; naêm 1792, ñaùnh giaëc Ñoà Baø (Java). Naêm 1802,

quaûn xuaát bieàn binh Löu thuû Baéc Haø. Naêm 1803 laøm traán thuû Laïng Sôn; 1808 laøm

traán thuû Ñònh Töôøng; 1817 Traán thuû Vónh Thanh; naêm 1823 laøm aùn thuû ñoàn Chaâu Ñoác

kieâm quaûn quaân vuï traán Haø Tieân. Veà maët khaån hoang, ñaøo kinh vaø thaønh laäp dinh

ñieàn goàm chæ huy ñaøo kinh Thoaïi haø naêm 1818, kinh Vónh Teá töø naêm 1819 ñeán naêm

1824; trong thôøi gian ñoù, oâng cuõng chæ huy chieâu moä löu daân veà laäp 5 laøng hai beân bôø

kinh Vónh Teá. Töø naêm 1825 ñeán naêm 1827, oâng cuõng chæ huy môû 3 con ñöôøng: con

ñöôøng thöù nhaát ñi töø Gia Ñònh ñeán Nam Vang; con ñöôøng thöù hai ñi Soùc Vinh; vaø thöù

ba töø Chaâu Ñoác ñi Nuùi Sam. Ngoaøi ra, oâng coøn goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc cai trò

vaø an daân treân khaép caùc mieàn cuûa ñaát nöôùc, ñaëc bieät laø vuøng Ñaát Phöông Nam. Chính

nhôø nhöõng coâng lao to lôùn naøy maø ngaøy nay ñaøn haäu boái chuùng ta môùi coù ñöôïc moät

vuøng Ñaát Phöông Nam thaät truø phuù, thaät giaøu ñeïp.

Maëc daàu bò trieàu ñình ñoái xöû teä baïc, nhöng nhaân daân vuøng Long Xuyeân, Chaâu

Ñoác, nhaân daân vuøng Kinh Vónh Teá, cuõng nhö daân chuùng caû nöôùc ñeàu luoân haèn in

trong trí veát chaân khai sôn phaù thaïch cuûa moät baäc tieàn nhaân, luoân kính ngöôõng vaø

xem oâng nhö moät vò Thaàn. Lòch söû ñaát nöôùc Vieät Nam seõ ngaøn ñôøi ghi nhôù coâng ôn

cuûa oâng, moät trong nhöõng ngöôøi con öu tuù nhaát cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam, ñaõ ñem heát

ñôøi mình ra ñeå phuïc vuï, baûo veä vaø phaùt trieån cho vuøng ñaát phöông Nam ñöôïc giaøu

ñeïp nhö ngaøy hoâm nay. Moãi naêm ñeán ngaøy gioã cuûa oâng, nhaân daân mieàn Taây ñoå xoâ veà

Nuùi Saäp vaø Nuùi Sam ñeå cuøng nhau thaêm vieáng nhöõng kyø coâng cuõng nhö laêng moä cuûa

oâng ñeå toû loøng nhôù ôn moät baäc coâng thaàn suoát ñôøi heát loøng vì daân vì nöôùc.

Ghi Chuù:

(1) Naêm Giaùp Thìn, 1784, löïc löôïng hoä toáng Nguyeãn AÙnh ñi töø ñaûo Thoå Chaâu qua Xieâm La goàm

khoaûng 200 ngöôøi, ñi treân 5 chieán thuyeàn, trong ñoù coù hai ngöôøi maø veà sau naøy ñeàu trôû thaønh khai

quoác coâng thaàn, ñoù laø Leâ Vaên Duyeät vaø Nguyeãn Vaên Thoaïi. Khi töø Xieâm La trôû veà, Nguyeãn Vaên

Thoaïi ñöôïc giöõ chöùc Cai Cô, laøm phoù tröôûng hieäu ôû Trung Chi Doanh Tieàn Quaân vaø Khaâm Sai

Thoáng Binh ôû hieäu Tieàn Du Doanh Chaán Vuõ, coi giöõ ñoàn Long Höng.

(2) Laàn thöù nhaát ôû laïi ñoù 4 thaùng, laàn thöù hai ôû laïi ñoù 26 thaùng.

(3) Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chaùnh Bieân, ñeä nhò kyû, taäp 2, baûn dòch, trang 160-162, sau khi Nguyeãn

AÙnh khen thöôûng Thoaïi Ngoïc Haàu, chuùa laïi sai Thoaïi ñem boïn cöôùp bieån qua giao cho vua Xieâm

La.

(4) Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, quyeån 27, baûn dòch, trang 458-459, vaø Ñaïi Nam Thöïc

Luïc Chaùnh Bieân, ñeä nhò kyû, taäp 3, baûn dòch, trang 298-324, naêm Canh Thaân, 1800, Nguyeãn vaên

Thoaïi töø Vaïn Töôïng trôû veà, bí maät trình leân Nguyeãn AÙnh tình hình quaân söï vaø ñöôïc boå laøm Khaâm

Sai Thöôïng Ñaïo Bình Taây Töôùng Quaân, Nguyeãn AÙnh laïi sai oâng phoái hôïp vôùi quaân cuûa Vaïn

Töôïng, keùo xuoáng ñaùnh Ngheä An. Ñoâ Ñoác Taây Sôn laø Nguyeãn Danh Laïc vaø Phoø Maõ Nguyeãn Vaên

Trò thaát traän phaûi boû chaïy. Sau khi oâng sai ngöôøi daâng bieåu baùo tin thaéng traän, ñöôïc Nguyeãn AÙnh

433

khen ngôïi. Tuy nhieân, oâng khoâng ñôïi leänh maø töï yù keùo quaân töø Vaïn Töôïng veà Gia Ñònh, neân bò

khieån traùch vaø giaùng xuoáng laøm Cai Ñoäi, roài Nguyeãn AÙnh sai oâng ñeán cai quaûn Ñaïo Thanh Chaâu.

(5) Naêm 1813, caùc saéc daân thieåu soá, goïi laø ngöôøi Coân Man, ôû vuøng bieân thuøy Cao Mieân-Vieät Nam noåi

loaïn, vua Gia Long sai Nguyeãn Vaên Thoaïi ñem quaân ñi ñaùnh deïp vaø troâng coi ñaïo quaân ôû thaønh

La Bích, kieâm Baûo Hoä Cao Mieân. Nguyeãn Vaên Thoaïi ñaõ töøng soáng treân ñaát Xieâm La, töøng bieát

caùch giao haûo toát vôùi ngöôøi xöù Vaïn Töôïng, vaø cuõng töøng laøm Baûo Hoä xöù Cao Mieân neân oâng raát

am hieåu tình hình vaø noäi boä trong nhöõng xöù naøy. Tuy nhieân, khi ñem quaân ñi baûo hoä Chaân Laïp, coù

nhöõng vieäc oâng töï quyeát ñònh tröôùc khi trình veà vua Gia Long, cuõng nhö khoâng hoûi yù kieán cuûa vua

Chaân Laïp. Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, quyeån 27, baûn dòch, trang 459, khi vua Gia

Long bieát ñöôïc söï vieäc, lieàn göûi cho oâng moät ñaïo duï caên daën: “Phaøm vieäc nöôùc, neân ñeå vua

Phieân, töùc vua Chaân Laïp, phaân xöû, duy coù chöông sôù coâng vaên môùi xem xeùt tham luaän chaâm

chöôùc, roài sau haõy phaùt ñeä cho hoï söï theå.”

(6) Kinh Vónh Teá chaïy töø Chaâu Ñoác ñi Giang Thaønh.

(7) Kinh Ñoâng Xuyeân coøn goïi laø kinh Thoaïi Haø, ñöôïc Thoaïi Ngoïc Haàu chæ huy khôûi coâng ñaøo vaøo

naêm 1818, coù chieàu daøi khoaûng 30 caây soá. Tröôùc khi khôûi coâng ñaøo kinh Ñoâng Xuyeân, Thoáng Cheá

Thoaïi Ngoïc Haàu ñaõ cho xaây döïng moät ngoâi chuøa treân ñænh nuùi Saäp, theo Quoác Söû Quaùn Trieàu

Nguyeãn, Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí moâ taû nhö sau: “Taïi ñòa phaän thoân Thoaïi Sôn, huyeän Taây

Xuyeân. Nguyeân laø cuûa cöïu Traán thuû Nguyeãn Vaên Thoaïi xaây caát. Ñöùng treân ñænh cao, roäng môû

chuøa ñeàn, laáy soâng laøm ao saâu, duøng nuùi laøm goái töïa, beân phaûi coù bia ñaù, beân traùi coù hang huøm, aùn

Phaät toân nghieâm, cöûa Thieàn vaéng laëng, cöu truyeàn kinh Phaät, oanh hoïc tieáng sö, caûnh trí tónh mòch

khoâng khaùc gì caûnh Tònh ñoä ôû Taây phöông.”

(8) Nguyeân tröôùc ñaây oâng leân baûo hoä Chaân Laïp thay cho Nguyeãn vaên Xuaân, nhöng daân Chaân Laïp

khoâng thích neân ñeä thö veà Gia Ñònh xin löu giöõ Nguyeãn vaên Xuaân laïi. Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc

Chaùnh Bieân, ñeä nhaát kyû, taäp 3, baûn dòch, trang 363-364, nhaân ñoù, vua Gia Long duï raèng: “Trieàu

ñình laøm vieäc, caàn hôïp loøng ngöôøi, Ngöôøi ta ñaõ khoâng muoán, khoâng neân cöôõng eùp. Neáu cöôõng eùp

thì gaây neân hieàm khích ôû choán bieân cöông, khoâng phaûi laø keá hay. Nhöng Nguyeãn Vaên Thoaïi ñaõ coù

meänh leänh roài, nay neáu khoâng coù côù gì maø trieäu veà thì ra vieäc ñoåi ñaët töôùng ôû bieân cöông hình nhö

phaûi chieàu theo tình yù ngöôøi Coân Man, söï laán daàn cuõng khoâng theå ñeå cho leân ñöôïc. Nay neân laáy

côù khaùc trieäu Thoaïi veà maø cho Tuaân leân thay, ñeå cho vieäc quyeàn nghi thay ñoåi hình nhö laø bôûi

thaønh phaàn quan chöùc ôû Gia Ñònh, maø co hay duoãi, cho hay meänh leänh, vaãn ôû trieàu ñình, nhö theá

thì loøng khinh lôøn cuûa daân Coân Man coù theå ngaàm beû gaõy ñöôïc.” Vì vaäy maø vua Gia Long cho

Tuaân leân thay cho nguyeãn Vaên Thoaïi laø Baûo Hoä Cao Mieân.

(9) Giaëc Sö Keá coøn ñöôïc goïi laø giaëc Thaày Chuøa.

(10) Traán Phieân An töùc Bieân Hoøa ngaøy nay.

(11) Ba Caàu Nam laø teân thuû phuû cuûa Chaân Laïp thôøi ñoù.

(12) Kyø Hoân thuoäc quaän Chôï Gaïo, tænh Ñònh Töôøng.

(13) Ba Taàm Lai thuoäc phuû Thôøi Thu, nöôùc Chaân Laïp.

(14) Luùc ñoù oâng ñang ñoùng taïi Chaâu Ñoác, traán giöõ vuøng bieân giôùi Haø Tieân.

(15) Theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí vaø Ñaïi Nam Lieät Truyeän ñeàu ghi raèng naêm Gia Long thöù 17,

1818, vua sai Traán Thuû Vónh Thanh Nguyeãn Vaên Thoaïi söûa sang ñöôøng thuûy, baét ngöôøi Kinh,

ngöôøi Thoå toång coäng 1.500 ngöôøi, nhaân ñöôøng cuõ maø ñaøo veùt cho saâu roäng hôn moät thaùng thì

xong, töø ñoù môùi coù ñöôøng thoâng vôùi Kieân Giang raát laø tieän lôïi. Nhöng theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc vaø

Quoác Trieàu Chaùnh Bieân Toaùt Yeáu thì coâng vieäc veùt soâng Tam Kheâ ñöôïc tieán haønh vaøo thaùng 11

naêm Ñinh Söûu, töùc naêm Gia Long thöù 16, 1817. Khoâng bieát taïi sao cuøng moät söï kieän maø nhöõng boä

söû chính cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn laïi ghi ngaøy thaùng khaùc nhau? Theo Gia Ñònh Thaønh Thoâng

Chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc soaïn xong vaøo naêm 1820, nghóa laø sau khi vieäc veùt kinh ñaõ hoaøn taát.

Trònh Hoaøi Ñöùc coù ghi raèng Thoaïi Haø tuïc danh laø Ba Raïch, quaûng baùt taàm, thaâm thaäp töù xích,...

Gia Long thaäp luïc nieân, thaäp nhaát nguyeät, khaâm meänh Vónh Thanh Traán, Traán Thuû Thoaïi Ngoïc

434

Haàu dòch Hoa, Di ñinh phu nhaát thieân nguõ baùch, quan caáp tieàn, meã, tieãn phaït sô thoâng... dòch ra laø

Thoaïi Haø tuïc goïi laø Ba Raïch, roäng 8 taàm, saâu 14 thöôùc ta,... thaùng 11 naêm Gia Long thöù 16, 1817,

vua sai Traán Thuû traán Vónh Thanh laø Thoaïi Ngoïc Haàu ñieàu daân Vieät vaø daân Thoå 1.500 ngöôøi, caáp

cho gaïo, tieàn ñeå chaët caây coái ñaøo veùt cho thoâng. Nhö vaäy Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, Ñaïi Nam

Thöïc Luïc vaø Quoác Trieàu Chaùnh Bieân coù phaàn ghi cheùp gioáng nhau.

(16) Moãi tröôïng töông ñöông vôùi khoaûng 3.20 meùt.

(17) Döôùi thôøi Gia Long, vieäc ñaøo veùt hai con kinh Ñoâng Xuyeân vaø Vónh Teá ôû vuøng bieân thuøy Cao

Mieân-Vieät Nam ñöôïc nhaø vua xeáp leân haøng öu tieân moät, vì chaúng nhöõng hai doøng kinh naøy ñem

laïi lôïi ích thieát thöïc veà maët kinh teá, maø coøn laø moät vaán ñeà chieán löôïc phoøng thuû raát quan troïng.

Vuøng bieân thuøy Cao Mieân-Vieät Nam laø moät vuøng ñoàng ruoäng bao la, khoâng coù bieân giôùi thieân

nhieân nhö bieân giôùi phía Taây vôùi ngöôøi Laøo vaø bieân giôùi phía Baéc vôùi Trung Hoa. Chính vì theá maø

doøng Kinh Vónh Teá vôùi chieàu daøi gaàn 100 caây soá, chaïy töø Chaâu Ñoác ra taän Giang Thaønh, roài chaûy

ra vuøng Vònh Thaùi Lan maëc nhieân trôû thaønh moät tuyeán phoøng thuû nhaân taïo raát quan troïng taïi vuøng

bieân giôùi naøy. Ngaøy nay, daàu cho doøng kinh Vónh Teá ñaõ naèm troïn beân trong laõnh thoå Vieät Nam,

nhöng lôïi ích veà caùc maët cuûa noù vaãn coøn nguyeân. Doøng kinh naøy vöøa coù lôïi cho noâng vuï, vöøa tieän

lôïi trong vieäc löu thoâng ñöôøng thuûy töø Chaâu Ñoác ñi Haø Tieân, maø cuõng vöøa coù lôïi veà maët quoác

phoøng.

(18) Saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí ñaõ ghi laïi veà con soâng ñaøo Ñoâng Xuyeân nhö sau: “ÔÛ bôø phía Taây

soâng Haäu Giang, caùch huyeän Taây Xuyeân 63 daëm veà phía Ñoâng Nam, tröôùc goïi laø soâng Ba Laïch töø

Haäu Giang chaûy veà phía Taây Nam 4 daëm röôûi ñeán ngaõ ba hôïp vôùi soâng Caàn Ñaêng, laïi chaûy veà

phía Taây Nam 59 daëm ñeán cöûa soâng Laïc Duïc, töø ñaây chaûy veà phía Nam 57 daëm röôûi ñeán soâng

Song Kheâ, gaàn ñaát Chaân Laïp, caây coû um tuøm, ñöôøng soâng laày laáp, thuyeàn ghe khoâng ñi ñöôïc.

Naêm Maäu Daàn 1818, Gia Long thöù 17, nhaø vua sai Traán Thuû Vónh Thanh laø Nguyeãn Vaên Thoaïi

söûa sang ñöôøng thuûy, baét ngöôøi Kinh ngöôøi Thoå loái 1.500 ngöôøi, nhaân ñöôøng cuõ maø ñaøo veùt cho

saâu roäng, hôn moät thaùng thì xong, töø ñoù môùi coù ñöôøng thuûy thoâng vôùi Kieân Giang raát laø tieän lôïi.

Cho goïi teân soâng laø Thoaïi Haø ñeå bieåu döông coâng lao cuûa Nguyeãn Vaên Thoaïi.” Theo Gia Ñònh

Thaønh Thoâng Chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc, coâng taùc ñaøo kinh Vónh Teá laø moät trong nhöõng coâng taùc

khoù khaên nhaát thôøi baáy giôø, vì thôøi ñoù toaøn boä coâng trình chæ söû duïng nhaân löïc chöù khoâng coù maùy

moùc, theâm vaøo ñoù, raát nhieàu ñoaïn kinh phaûi ñaøo ngang nhöõng vuøng maø beân döôùi ñaát toaøn laø ñaù.

Khi quan Thoáng Cheá Ñieàu Baùt taêng vieän khoaûng 5.000 daân phu ngöôøi Cao Mieân thì Luùc naøy

Thoaïi Ngoïc Haàu giao cho quan Ñieàu Baùt phuï traùch chæ huy ngöôøi Cao Mieân ñaøo moät ñoaïn ñaát

meàm vaø deå ñaøo, khoaûng 18.704 taàm. Trong khi ñoù, ñích thaân Thoaïi Ngoïc Haàu chæ huy vaø ñoác suaát

daân phu Vieät Nam ñaøo ñoaïn raát khoù, daøi khoaûng 7.575 taàm, nhöng beân döôùi toaøn laø ñaù. Raát may laø

coù moät ñoaïn daøi khoaûng 18 daëm loït vaøo vuõng Ca AÂm neân khoâng caàn phaûi ñaøo. Beà roäng cuûa kinh

laø 15 taàm, saâu 6 thöôùc. Luùc ñoù daân xaâu ñi ñaøo kinh, haøng thaùng moãi ngöôøi ñöôïc caáp 6 quan tieàn vaø

moät vuoâng gaïo. Ñeå cho con kinh ñaøo ñöôïc ngay thaúng, Thoaïi Ngoïc Haàu ra leänh veà ñeâm ñoát ñuoác

treân nhöõng caây saøo thaät cao, roài nhaém theo ñöôøng thaúng maø caém tieâu. Ñôït ñaàu cuûa coâng taùc ñaøo

kinh keùo daøi 3 thaùng, suoát töø raèm thaùng chaïp naêm Meïo, 1819 ñeán raèm thaùng ba naêm Thìn, 1820.

Sau ñoù, coâng vieäc bò ñình treä, khoâng roõ bao laâu. Roài sau ñoù baét ñaàu thi coâng ñôït keá. Coù leõ sau ñôït

ñaàu, daân phu ñeàu meät moûi, chôø toaùn daân phu môùi ñeán thay phieân, nhöng toaùn naøy ñeán treã neân

coâng vieäc bò ñình treä. Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, trong vieäc ñaøo kinh Vónh Teá, ngoaøi söï trôï löïc cuûa

daân phu ñoàn Uy Vieãn cuûa quan Ñieàu Baùt Nguyeãn Vaên Toàn, vua Minh Maïng coøn sai Taû Quaân Leâ

Vaên Duyeät ñieàu ñoäng theâm 39.000 daân phu Ñònh Töôøng, vaø hôn 16.000 daân phu Cao Mieân, giao

cho Thoáng Cheá Nguyeãn vaên Tuyeân vaø Thoáng Cheá Traàn Coâng Laïi, chia laøm 3 toaùn thay phieân

nhau ñeå hoaït ñoäng. Ñeán ñôït cuoái vaøo khoaûng ñaàu naêm Giaùp Thaân 1824, beà daøi phaûi ñaøo cuûa con

kinh chæ coøn khoaûng 1.700 tröôïng töø cuoái raïch Giang Thaønh trôû voâ choã vöøa ñaøo xong. Luùc naøy daân

phu Vieät Mieân thay phieân nhau cuõng ñaõ quaù meät moûi vaø raát nhieàu ngöôøi ñau oám, neân Taû Quaân Leâ

Vaên Duyeät xin leänh vua Minh Maïng cho taêng vieän theâm nhaân löïc vaø ñöôïc vua Minh Maïng cho

435

pheùp quan Phoù Toång Traán Traàn Vaên Naêng ñöa 25.000 daân phu môùi tuyeån moä treân vuøng Gia Ñònh,

vöøa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Mieân, tôùi nôi hoã trôï. Nhôø vaäy maø toaøn boä coâng trình ñöôïc hoaøn taát vaøo

thaùng naêm naêm 1824. Nhö vaäy tính ra toång soá löôït daân phu cho coâng taùc ñaøo kinh Vónh Teá leân tôùi

gaàn caû traêm ngaøn ngöôøi, laøm vieäc dai daúng, coù luùc bò ñình treä, trong 5 naêm môùi xong. Töông

truyeàn, trong thôøi gian thi coâng, vì muoán cho mau roài, nhieàu khi caùc vò chæ huy ñoác suaát baét daân

binh phaûi laøm vieäc caû ngaøy laãn ñeâm. Ñaát ôû gaàn chaân nuùi, coù nhöõng choã toaøn ñaù, neân daân phu phaûi

duøng buùa ñeå ñaäp cho ñaù beå ra töø maûng nhoû, neân möùc ñoä hoaøn thaønh raát chaäm. Laïi theâm naïn thuù

röøng baùch haïi. Thôøi ñoù, vuøng töø Chaâu Ñoác ñi Haø Tieân, röøng nuùi lieàn nhau, coïp, beo, raén, rít quaù

nhieàu, khoâng coù ñeâm naøo laø khoâng coù ngöôøi bò coïp voà ñi, hay bò raén rít caén. Beân caïnh ñoù, ma

thieâng nöôùc ñoäc ñaõ khieán soá ngöôøi cheát vì beänh ngaøy caøng taêng. Chính vì vaäy maø coù raát nhieàu

nguôøi chòu khoâng noåi, neân phaûi troán, maëc daàu xaõ hoäi ngaøy ñoù ai troán xaâu laäu thueá chaéc chaén laø

khoâng coù ñaát soáng, nhöng hoï khoâng coøn chòu noåi nöõa.

(19) Theo Nguyeãn Vaên Haàu trong Thoaïi Ngoïc Haàu & Nhöõng Cuoäc Khai Phaù Mieàn Haäu Giang, NXB

Xuaân Thu, USA, 1989, trang 371, sau khi vieäc ñaøo kinh Ñoâng Xuyeân hoaøn taát, Nguyeãn Vaên Thoaïi

cho döïng bia ñaù ôû Nuùi Saäp coù khaéc baøi vaên bia coù noäi dung nhö sau:

Keå töø trôøi ñaát môû mang, thì nuùi naøy laâu ñôøi ñaõ coù, nhöng nuùi ñöôïc ñaët teân, thöïc baét ñaàu töø nay.

Huoáng chi teân nuùi ñöôïc vua ñaëc bieät ban cho, caây coû ñeàu töôi, khoùi maây ñoåi saéc; ñem so vôùi non

nuùi taàm thöôøng thì noù coù choã khaùc nhau xa!

Suy ra daáu cuõ, nuùi naøy xöa thuoäc ñòa phaän nöôùc Phieân (Cao Mieân), tuïc quen goïi laø nuùi Saäp. Töø

caùc trieàu vua tröôùc khai môû coõi Nam, môùi cho vaøo baûn ñoà. Song le, caây hoang vaãn coøn raäm raïp,

luoáng laøm hang oå cho höôu nai, nôi thaéng tích naøy bò vuøi choân khoâng bieát ñaõ bao nhieâu naêm vaäy!

Muøa thu naêm Ñinh Söûu, 188817, laõo thaàn kính, ñöôïc vua trao cho aán phuø giöõ traán Vónh Thanh.

Muøa xuaân naêm Maäu Daàn, 1818, vaâng chæ ñoác suaát ñaøo kinh Ñoâng Xuyeân.

Ngaøy nhaän maïng leänh, sôùm toái kính sôï, ñoán phaù buïi caây, caøn queùt buøn laày, daøi taát caû laø moät

vaïn hai ngaøn boán traêm möôøi taàm, suoát thaùng thì xong coâng, nghieãm nhieân laø moät con soâng to vaäy,

maõi maõi laøm phöông tieän cho ghe thuyeàn. Maø nuùi naøy ôû caïnh con keânh aáy cao öôùc chöøng hôn hai

möôi tröôïng, chu vi ñöôïc hai ngaøn boán traêm baûy möôi taùm taàm, saéc xanh toát töôi ñaäm ñaø, voøi voïi

döïng leân cao, linh ñoäng nhö roàng thaàn giôõn nöôùc, phuïng ñeïp beân soâng, haù chaúng phaûi laø khí anh tuù

cuûa taïo hoùa chung ñuùc hay sao? Töø tröôùc tôùi nay, trôøi ñaát kheùp kín, daáu ngöôøi ít ñeán nôi. Boãng

hoâm nay vì côù xong con kinh maø nuùi naøy kinh aáy cuøng ñöôïc ghi vaøo hoïa ñoà daâng trình leân vua

xem, haún cuõng laø moät kyø ngoä cuûa nuùi naøy vaäy!

Laïi vaâng theo lôøi duï cuûa vua, laáy danh töôùc Thoaïi Ngoïc cuûa laõo thaàn, vì ñaõ coi soùc vieäc naøy,

maø ñaët teân laø Nuùi Thoaïi ñeå neâu leân cho teân kinh Ñoâng Xuyeân, laõo thaàn do teân nuùi naøy maø ñöôïc

ñoäi mang moät vinh döï ngoaøi phaàn mong moûi.

Troäm nghó laõo thaàn voán ngöôøi Quaûng Nam, thuôû nhoû laùnh mình vaøo Nam, ñöôïc vaøo nhung vuï,

theo haàu sang Voïng Caùc, may ñöôïc aân tri ngoä, boân taåu treân mieàn thöôïng ñaïo, qua laïi Xieâm Laøo,

Cao Mieân, ñöôïc traán giöõ Laïng Sôn, Ñònh Töôøng khi hai nôi naày khuyeát chöùc. Laïi kính caån nhaän

vua ban aán baûo hoä nöôùc Phieân, roài coù leänh giöõ traán Vónh Thanh, co tay maø tính trong khoaûng treân

vaøi möôi naêm, gaëp gôõ hai trieàu. OÂn nhôù vieäc qua thì ñaõ hai laàn ñeo aán Baûo Hoä, traûi nhieàu naêm giöõ

thaønh Chaâu Ñoác, ñaøo kinh Vónh Teá, deïp naïn khuaáy roái cuûa Cao Mieân. Duø chöùc vuï cuûa beà toâi thoâ

heøn, traûi coù chuùt coâng, nhöng neáu vaãn khö khö theo coâng danh maø thaân theá khoâng nhö oâng Khaáu

(Khaáu Chuaån ñôøi Toáng, ñau Tieán só trieàu Thaùi toâng vaø laøm quan Ñoàng hình chöông söï trieàu Chaân

Toâng. Khi giaëc Khieát Ñan xaâm laêng, oâng ñöôïc uûy thaùc ñieàu khieån quaân ñoäi, luaät leä raát nghieâm

neân giaëc raát sôï) giöõ ñöôïc khoùa then, nhö oâng Vuõ (töùc Haï Vuõ, noái nghieäp cha trò naïn luït vaø sau

ñöôïc nhöôøng ngoâi laøm vua), laøm yeân soâng nuùi, thì e nhöõng ngaøy soáng dö sau khi veà höu, cuõng

ñoàng nhö coû caây taøn taï vaäy.

Naøo ngôø vieäc ñaøo kinh laïi ñöôïc vua soi xeùt, ñem teân cuûa laõo thaàn maø ñaët cho teân nuùi. Nhö theá

nuùi naøy töùc laõo thaàn maø laõo thaàn töùc laø nuùi naøy; laâu xa voøi voïi, cuøng trôøi ñaát chaúng tieâu moøn.

436

Raøy veà sau, phaøm khaùch thuaän doøng maø qua ngang chaân nuùi, chaéc khoâng ai khoâng chæ troû

chuyeän troø lyù thuù, ngöôõng moä nhôù nhung ñeán coâng ñöùc caàn maãn cuûa vua kinh lyù bôø coõi, vaø sau

nöõa, baøn tôùi duyeân côù vì ñaâu maø nuùi ñöôïc ban teân. Vinh thay cho teân aáy! Vinh thay cho nuùi aáy!

Bôûi leõ chaúng nhöõng vinh rieâng cho nuùi, maø laõo thaàn raát ñoãi vinh ngoä laï thöôøng.

Kính döïng moät mieãu thaàn nôi chaân nuùi, chaïm ñaù laøm bia, ghi to hai chöõ “Thoaïi Sôn”, cuøng keå

roõ nguyeân lai teân nuùi, ngoõ haàu löu laïi ñôøi ñôøi khoâng maát.

Khaâm Sai Thoáng Cheá AÙn Thuû Ñoàn Chaâu Ñoác, laõnh aán Baûo Hoä Cao Mieân, goàm quaûn bieân vuï traán

Haø Tieân, gia nhaát caáp kyû luïc nhaát thöù, Thoaïi Ngoïc Haàu döïng bia.

(20) Quan Baûo Hoä Thoaïi ñöôïc an taùng trong khu Laêng moä taïi chaân Nuùi Sam. Moä oâng naèm giöõa, hai

beân laø moä baø chaùnh thaát Chaâu Thò Teá vaø moä baø thöù thaát Tröông Thò Mieät. Vaên bia taïi ngoâi moä cuûa

oâng nhö sau: “Hoaøng Vieät, Hieån Khaûo, Thoáng Cheá AÙn Thuû Chaâu Ñoác ñoàn, laõnh Baûo Hoä Cao

Mieân quoác aán, kieâm quaûn Haø Tieân traán bieân vuï, ñöôïc ban Nhò caáp, thöôûng Kyû luïc laàn thöù tö, vaø

ñöôïc truy taëng Traùng Voõ Töôùng Quaân, Truï Quoác Ñoâ Thoáng, teân thuïy laø Voõ Khaùc. OÂng hoï

Nguyeãn, teân huùy laø Thoaïi. Bia naøy laäp naêm Minh Maïng thöù 10, 1829 do con trai laø Nguyeãn Vaên

Laâm.” Beân caïnh ñoù, beân caïnh phaàn moä cuûa Thoaïi Ngoïc Haàu, tröôùc khi qua ñôøi, quan Thoáng Cheá

cuõng cho xaây döïng moät khu Nghóa Truõng ôû döôùi chaân Nuùi Sam ñeå töôûng nhôù caùc daân binh ñaõ cheát

trong luùc ñaøo kinh Vónh Teá. Trong ngaøy caûi taùng taäp theå söu daân vaø binh lính töû naïn, chính Thoaïi

Ngoïc Haàu ñaõ ñöùng ra laøm chuû teá, ñoïc baøi vaên teá coù nhan ñeà “Thöøa ñeá lònh, teá coâ hoàn Vónh Teá Taân

Kinh”, coøn goïi laø “Teá Nghóa Truõng Vaên.” Noäi dung baøi “Teá Nghóa Truõng Vaên” cho bieát phaàn lôùn

nhöõng ngoâi moä naøy laø naïn nhaân trong vieäc ñaøo kinh Vónh Teá, ñöôïc laáy coát ta äp theå doïc theo hai

beân bôø kinh mang veà ñaây caûi taùng. Soá naøy hoaøn toaøn laø moä khoâng bia. Moät soá khaùc laø quan chöùc

thaân tín vaø quyeán thuoäc cuûa Thoaïi Ngoïc Haàu.

(21) Nuùi Saäp coøn ñöôïc goïi laø Thoaïi Sôn. Taïi ñaây, ñeàn thôø Thoaïi Ngoïc Haàu cuõng ñöôïc tu boå laøm ñình

thaàn xaõ Thoaïi Sôn. Thoaïi Ngoïc Haàu cuõng ñöôïc phuïng töï vôùi moät tôø saéc chæ cuûa Hoaøng ñeá Baûo

Ñaïi. Saéc naøy phong cho oâng laøm “Quang YÙ Döïc Baûo Trung Höng Trung Ñaúng Thaàn”. Cuoái saéc ñeà

ngaøy 15 thaùng 8 aâm lòch, Baûo Ñaïi naêm thöù 18, 1943.

(22) Taïi ñeàn thôø Thoaïi Ngoïc Haàu beân trieàn Nuùi Sam, ñöôïc xem laø ñình thaàn xaõ Vónh Teá, hieän vaãn coøn

toân trí moät röông ñeå treân gaùc cao, trong ñoù coù moät ñaïo duï saéc phong do vua Khaûi Ñònh ñeà ngaøy 25

thaùng 7 aâm lòch, naêm thöù 9, Giaùp Tyù, 1924. Saéc naøy phong cho Thoaïi Ngoïc Haàu chöùc “Ñoan Tuùc

Döïc Baûo Trung Höng Toân Thaàn.” Theo Nguyeãn Vaên Haàu trong Thoaïi Ngoïc Haàu & Nhöõng Cuoäc

Khai Phaù Mieàn Haäu Giang, NXB Xuaân Thu, USA, 1989, trang 398, sau khi vieäc ñaøo kinh Vónh Teá

hoaøn taát, Nguyeãn Vaên Thoaïi cho döïng bia ñaù ôû Nuùi Sam coù khaéc baøi vaên bia coù noäi dung nhö sau:

Ñaát linh khí toát, ngöng keát maø laøm nuùi; ngöôøi nhaân ñoù ñaët teân, goác ñaõ töø laâu. Hoaëc vì phong

caûnh ñeïp, hoaëc vì daáu tích hay, hoaëc vì hình töôïng gioáng nhau, hoaëc vì laøng aáp, cuõng do nhöõng

ngöôøi tröôùc leân ñaây du ngoaïn hay do caùc baäc cao só troï nghæ aån daät maø ñaët teân, caû thaûy ñeàu theo

tuïc truyeàn lôøi xuoâi maø xöng hoâ vaäy. Khi ñöôïc leân baûn ngoïc, vua xem qua, ban cho teân toát ñeå ñaëc

bieät neu6 leân, thaät laø moät chuyeän ít coù. Huoáng gì ôû nuùi coõi Phieân, nôi ranh giôùi xa xoâi hoang raäm,

thì laïi caøng theâm ñaëc bieät laém. Ñòa giôùi Chaâu Ñoác xöa kia laø khu vöïc cuûa Phieân Man (Cao Mieân).

Nhôø trieàu ñình khai thaùc coõi Nam, môùi cho ñaát aáy nhaäp vaøo baûn ñoà. Nghieâm ñaët ñoàn doanh ñeå

khoáng cheá nöôùc Phieân. Phía sau ñoàn coù nuùi, maø lôøi tuïc thöôøng quen goïi laø nuùi Sam. Nôi ñaây ao

chaèm, röøng ruù meânh moâng raäm raïp, cuõng laø choã Thoå daân, Khaùch truù, ngöôøi Laøo nöông nguï. Tuy

coù caûnh ñeïp chuyeän hay, nhöng cuõng vaãn laø moät nôi röøng saâu, ñaù loaïn, noång goø maø thoâi. Chöøng

nhö ñaát trôøi coù heïn, nen6 môùi khieán xui saép baøy nhöõng ñieàu toát ñeïp môùi laï nhö vaäy chaêng? Laõo

thaàn Thoaïi Ngoïc Haàu voán laõnh aán Baûo Hoä Cao Mieân, kieâm vieäc gìn giöõ ñoàn Chaâu Ñoác, kính vaâng

Thaùnh thöôïng, xem xeùt söûa sang bôø coõi, nghieâm ñaët ñoàn thuû, theo yù lôøi duï. Nay daáu vaên hieán

chung ñoàng laøm moät, cöûa thaønh ñoùng kín an vui, neân muoán cho nôi coû hoang baùt ngaùt ñeàu trôû neân

laøng maïc daân chuùng ñoâng vaày, coù boä soå ghi bieân, daâu gai ñaày noäi, khoùi löûa lieân tieáp nhau, cuøng

vôùi huyeän keà beân, ñoâng ñuùc giaøu coù nhö nhau caû.

437

Thaàn thuï meänh vua sieâng naêng kính caån, nhoùm daân laäp aáp, tuøy xem ñòa theá: moät ñöôøng ngang

song song thoâng ra tröôøng giang, moät ñöôøng thaúng leân Soác Vinh, moät ñöôøng ngay ñeán Loø Goø (Töø

hoài Phaùp chieám mieàn Nam, hoï ñaõ phaân ñònh laïi ñòa giôùi, neân Soác Vinh vaø Loø Goø ngaøy nay thuoäc

ñaát Cao Mieân), voã veà daân söï, môû mang thoân laïc, khai khaån ruoäng vöôøn, tuy trong muoân phaàn chöa

thoûa maõn ñöôïc moät, nhöng ñem nay maø saùnh xöa, thì ñaõ khaùc laï laém.

Töø ngaøy doïn coû deïp gai trôû ñi, raønh raønh chaân nuùi traéng phau, troïi troïi ngoïn tre xanh ngaét, caûnh

nuùi trôû neân töôi ñeïp, söøng söõng voït leân. Ngaém doøng nöôùc bieác beân bôø cao, ruoäng vöôøn bao quanh

chaân nuùi, hôi lam tuoân cuoán laãn khoùi naáu côm, chuøa chieàn treân choùthöông toûa maây loàng, thaät

khoâng keùm gì phong caûnh trung chaâu vaäy.

Thaàn veõ hoïa ñoà daâng leân, ngöôõng mong vua soi xeùt. Naêm tröôùc ñaây thaàn phuïng maïng xem soùc

vieäc ñaøo kinh Ñoâng Xuyeân, vua ñaõ laáy danh töôùc thaàn neâu leân beân bôø kinh Nuùi Saäp, ñaët laø nuùi

Thoaïi. Ñeán nay hoaøng aân laïi xeùt ñeán loøng thaàn, cho laø bieát teà gia hôïp hoøa khí, laò haï coá tôùi vôï

thaàn laø Chaâu Thò Teá, raèng coù ñöùc daøy trong ñöôøng leã giaùo, beân trong bieát giuùp ñôõ choàng, moät loøng

chaân thaønh beàn chaët, coù chuùt coâng lao, neân xuoáng leänh ban cho teân nuùi Sam laø nuùi Vónh Teá.

Ngöôøi nhôø nuùi neâu danh maø traâm toùc veû vang, aân vua goäi röûa; nuùi nhôø ngöôøi ñöôïc hieäu maø coû

hoa töôi toát, aân chuùa thaám nhuaàn.

Tröôùc aân ñöùc cao thaâm ñoù, nhôõn naõo thaàn môû roäng, taâm quan thaàn thaàm ghi. Thaät laø: Vaän nuùi

ñöôïc hoäi toát tao phuøng, laõo thaàn coù duyeân may teá ngoä. Neáu khoâng phaûi vaäy, nuùi vì ñaâu maø ñöôïc

thieâng nhö theá?

Ñeán khi phaän ñaøn baø hoaøn bò, giaûi saïch nhoïc nhaèn veà qua coõi khaùc, thì hình haøi seõ ñöôïc ñem

tôùi gôûi choã sôn linh. Ñaát ñaët teân theo hoï Chaâu (Chaâu Ñoác), nuùi ñaët teân theo ngöôøi Vónh Teá (Vónh

Teá Sôn). Soáng ñöôïc hieån döông, thaùc coøn löu daáu. Vaäy môùi bieát laø ba sinh duyeân tröôùc, thaät ñaõ

nhôø trôøi döïng maø neân, haù coù phaûi laø vinh döï taàm thöôøng ñaâu.

Ñeán nay, aùnh saùng sôùm söông tan, boùng chieàu taø raùng roïi, caây raäm raïp khoe xanh, coû laø ñaø phoâ

thaém. Buïi saïch treân ñöôøng, leân cao nhaém nghía, doøng soâng traûi luïa, khaùch ñi qua buoâng cheøo nhaøn

ngoaïn, tay troû non xanh cuøng noùi vôùi nhau: “Ñaây laø nuùi Vónh Teá, vua ban teân ñoù!”

Vaäy coù phaûi nuùi nhôø ngöôøi maø ñöôïc löu truyeàn chaêng? Hay ngöôøi nhôø nuùi maø toàn taïi maõi

chaêng? Nghó raèng thaät ñaõ nhôø hoaøng aân cao roäng, saâu thaúm khoâng cuøng vaäy. Thaàn kính bieân.

Leänh ban xuoáng naêm thöù chín, 1828, nhaèm Maäu Tyù, sao Thaùi Tueá thuoäc tröù ung vaø khoån ñoân

(theo Töø Nguyeân, Thaùi tueá Maäu vieát tröù ung vaø Tyù vieát khoån ñoân), tieát thu phaân.

Khaâm Sai Thoáng Cheá AÙn Thuû Ñoàn Chaâu Ñoác, laõnh aán Baûo Hoä Cao Mieân, goàm quaûn bieân vuï

traán Haø Tieân, gia nhò caáp kyû luïc töù thöù, Thoaïi Ngoïc Haàu döïng bia.

(23) Theo Ñaïi Nam Lieät Truyeàn Tieàn Bieân, tôø 12, sau khi quan Baûo Hoä Thoaïi qua ñôøi coù moät vieân

chöùc Taøo Hình teân Voõ Du ñaõ ñöùng ra toá caùo oâng, cho raèng oâng ñaõ coù nhieàu ñieàu saùch nhieãu daân

chuùng. Vua Minh Maïng giao vieäc naøy cho Hình Boä tra xeùt. Sau khi cuoäc ñieàu tra keát thuùc vaø hoà sô

daâng leân vua Minh Maïng, Thoaïi Ngoïc Haàu bò truy giaùng töôùc haøm xuoáng haøng nguõ phaåm. Con

oâng laø Nguyeãn Vaên Laâm cuõng bò caùch ñoaït aám chöùc, taát caû gia saûn ñeàu bò tòch bieân. Minh Maïng

laïi sai ñem moät phaàn gia saûn chia ñeàu cho daân Cao Mieân, phaàn coøn laïi thì phaùt maõi. Hieän ôû Chaâu

Ñoác khoâng coøn töï ñieàn ñeå cuùng teá cho oâng, neân phaûi nhôø ñeán söï daâng cuùng cuûa daân ñòa phöông.

Theo chi toäc Nguyeãn Khaéc ôû Cuø Lao Daøi, huyeän Vónh Bình, phuû Ñònh Vieãn, nay laø Cuø Lao Quôùi

Thieän, tænh Vónh Long, gia ñình oâng Nguyeãn Khaéc Duï vaãn coøn giöõ ñöôïc nhöõng giaáy tôø veà vuï phaùt

maõi ñieàn saûn cuûa quan Baûo Hoä Thoaïi taïi ñaây. Nhöng ñaây chæ laø moät oan aùn, khi phaùt giaùc ra thì

vua Minh Maïng chæ ra leänh ñaøy teân Voõ Du ra vuøng nuùi Cam Loä. Theo Traàn Hoaøng Vuõ trong

quyeån Thoaïi Ngoïc Haàu Qua Nhöõng Taøi Lieäu Môùi, NXB Toång Hôïp TPHCM, 2017, trang 332-337,

thaùng 5 naêm Nhaâm Thìn, 1832, sau khi Voõ Du ñi doø thaùm tình hình nöôùc Cao Mieân trôû veà coù taâu

laïi vôùi Leâ Vaên Duyeät caùc toäi traïng luùc sinh tieàn cuûa quan Baûo Hoä Thoaïi. Thöïc Luïc vieát: “Du veà

noùi doø ñöôïc vieäc Nguyeãn Vaên Thoaïi khi lónh chöùc Baûo Hoä, ngaøy thöôøng baét daân Phieân ñi laáy goã

ñem noäp maø khoâng caáp tieàn vaø gaïo, laò baét daân Phieân laøm vieäc tö, söûa ñaép ñöôøng caùi ñeå ñöa ñaùm

438

choân caát vôï...” Leâ Vaên Duyeät beøn ñem vieäc naøy taâu leân trieàu ñình. Vua Minh Maïng beøn voäi trò toäi

ngay maø khoâng chôø xeùt xöû, vì chính söû thaàn nhaø Nguyeãn noùi: “Vua ra leänh tòch thu gia saûn vaø giao

xuoáng Boä Hình nghieâm ngaët nghò toäi, roài laïi sai ñình thaàn baøn xeùt laïi.” Ñeán khi ñình thaàn nghò aùn

xong, vua Minh Maïng môùi noùi: “Nguyeãn Vaên Thoaïi ñaõ ñöôïc uûy cho troïng traùch baûo veä bieân

cöông, theá maø khoâng bieát tuyeân döông ñöùc hoùa, voã yeân daân chuùng ngoaøi bieân, laïi daùm sinh söï

nhieãu daân, gaây nhieàu moái teä! Huoáng chi Thoaïi laïi cuøng keû bò toäi traûm laø Traàn Nhaät Vónh doái traù

giaáu gieám moïi vieäc döïa nhau laøm ñieàu gian, toäi aùc raát naëng, neáu con ngöôøi aáy coøn soáng thì ta cuõng

cöù giöõ loøng chí coâng laøm ñuùng hình phaùp, cheùm ñaàu ñeå beâu cho moïi ngöôøi bieát. Nay Thoaïi ñaõ

cheát roài, laïi nghó ngaøy tröôùc haõy coù chuùt coâng lao ôû Voïng Caùc, loøng traãm khoâng nôõ, vaäy gia ôn chæ

truy giaùng xuoáng Haøm Chaùnh Nguõ Phaåm vaø ñoaït heát töôùc taäp aám cuûa con haén, duy caùo saéc phong

cho cha meï thì ñöôïc mieãn. Coøn tang vaät maø Thoaïi ñaõ saùch nhieãu daân Phieân thì phaûi truy ra roài laáy

gia saûn keû phaïm toäi aáy maø truy caáp cho daân Phieân.” Sau ñoù, vua Minh Maïng sai Lang Trung Coâng

Boä laø Leâ Höïu ñem saéc thö sang Cao Mieân cho vua Naëc Chaân. Böùc thö noùi raèng: “Ñoái vôùi vieäc

vieân Baûo Hoä Nguyeãn Vaên Thoaïi quaáy nhieãu daân, trieàu ñình ñaõ trò toäi, vöông neân kính caån giöõ leã

phieân phuïc, chôù baän loøng vì moät vieân chöùc hö hoûng.” Naëc Chaân ñoïc thö xong, bieát laø coù keû haõm

haïi Thoaïi Ngoïc Haàu. Nhöng vôùi tö caùch moät phieân vöông, oâng khoâng daùm noùi thaúng ra raèng Thoaïi

Ngoïc Haàu bò haøm oan. Quoác vöông Cao Mieân ñaõ kheùo leùo göûi sang Phuù Xuaân moät tôø bieåu noùi roõ

raèng “Naêm tröôùc coù vieäc ñi laáy goã taùu ñem noäp thì daân Phieân ñaõ laõnh tieàn vaø gaïo cuûa nhaø nöôùc

caáp roài. Vaäy tha thieát xin ñình chæ vieäc caáp cho nöõa.” Vua Minh Maïng ñoïc xong laù thö cuûa quoác

vöông Cao Mieân Naëc Chaân chaéc haún laø phaûi caûm thaáy hoå theïn laém vaäy. Chæ baèng moät laù thö ngaén

maø Quoác vöông Cao Mieân ñaõ giaûi toûa noãi oan tình cho quan Baûo Hoä Thoaïi. Ñaây laø moät nghóa cöû

cao ñeïp cuûa baäc vöông giaû vaø cuõng laø söï baùo aân cuûa nhaø vua cho vò aân nhaân ñaõ nhieàu phen vaøo

sanh ra töû ñeå baûo veä ñaát nöôùc mình. Sau khi ñoïc böùc thö cuûa Quoác vöông Cao Mieân, vua Minh

Maïng caûm thaáy beõ maët, nhöng khoâng theå khoâng tìm caùch chöõa theïn. Nhaø vua beøn ra leänh cho Boä

Leã: “Nöôùc Chaân Laïp ñöùng haøng phieân thaàn, vieäc ta xeáp ñaët söï nghi coù quan heä ñeán quoác theå

khoâng nhoû. Voõ Du vaâng meänh ñi doø la, khoâng xeùt ñöa nguyeân uûy ñích xaùc, ñoät nhieân veà baùo raát laø

sai laàm, vaäy haõy caùch chöùc ngay, roài giao cho Hình Boä baøn xöû. Nguyeãn Vaên Thoaïi daãu khoâng can

vaøo vieäc naøy, nhöng sai daân Phieân laøm vieäc rieâng, söûa moä ñaép ñöôøng, cuõng laø ñaùng toäi, vaäy cöù

chuaån y nguyeân aùn. Vaû Voõ Du khi ñi doø xeùt, khoâng ñuùng söï thöïc thì phaûi giao ngay baøn xeùt ñeå

tröøng phaït. Coøn caùc ñieàu maø Nguyeãn Vaên Thoaïi ñaõ phaïm, ñieàu gì khoâng coù thì phaûi vì haén maø

laøm saùng toû ra, coøn ñieàu gì coù thöïc thì cuõng khoâng coi nheï maø tha ñöôïc, ñoù laø ta ñaõ caân nhaéc naëng

nheï, giöõ loøng raát coâng, voán khoâng coù yù laøm hôn laøm keùm ôû trong ñoù. Vaäy ñöa tôø duï naøy cho thaønh

Gia Ñònh, roài sao cheùp ra, caáp cho con Nguyeãn Vaên Thoaïi ñöôïc bieát.” Thöïc Luïc ghi tieáp: “Sau ñoù,

boä Hình nghò xöû Voõ Du vaøo toäi ñoà, nhöng vua ñaëc caùch cho caùch chöùc, phaùt ñi Cam Loä gaéng söùc

laøm vieäc ñeå chuoäc toäi.” Qua söï vieäc naøy chuùng ta thaáy vua Minh Maïng chæ coù yù chöõa theïn, chöù

khoâng heà coù yù giaûi oan cho Thoaïi Ngoïc Haàu. Keå töø ñoù ñeán veà sau naøy, vuï aùn Thoaïi Ngoïc Haàu

khoâng bao giôø ñöôïc ñieàu tra laïi. Trong khi ñoù thì teân toäi phaïm Voõ Du, ngöôøi ñaõ vu caùo Thoaïi

Ngoïc Haàu thì laïi ñöôïc vua Minh Maïng ñaëc caùch tha cho toäi ñoà maø chæ caùch chöùc vaø cho ñoaùi coâng

chuoäc toäi. Söï ñoái xöû baát coâng maø trieàu ñình maø trieàu ñình ñaõ daønh cho moät baäc khai quoác coâng

thaàn nhö Thoaïi Ngoïc Haàu ñaõ khieán con chaùu cuûa ngaøi thaát voïng vaø baát maõn. Chính vì vaäy maø khi

Leâ Vaên Khoâi noåi leân chieám thaønh Phieân An, moät soá ngöôøi coù quan heä thaân thuoäc vôùi quan Baûo Hoä

Thoaïi ñaõ tham gia cuoäc binh bieán choáng laïi trieàu ñình.

(24) Tong suoát 52 naêm, traûi qua hai trieàu vua, Thoáng Cheá Nguyeãn Vaên Thoaïi ñaõ baûy laàn ñi söù sang

Xieâm La, hai laàn ñi söù sang Laøo, 11 naêm giöõ chöùc Thoáng Cheá Baûo Hoä Cao Mieân.

439

Phaàn Baûy

Haøo Kieät

Thaønh Gia Ñònh

440

441

CHÖÔNG MÖÔØI LAÊM

Nguõ Hoå Thaønh Gia Ñònh

1) Nguyeãn Vaên Tröông (1740-1810)

Nguyeãn vaên Tröông laø moät trong Nguõ hoå töôùng Gia Ñònh, vaø laø moät danh töôùng

thôøi Nguyeãn AÙnh. OÂng sinh naêm 1740 taïi huyeän Leã Döông, nay laø huyeän Thaêng

Bình, Quaûng Nam, sau ñoù theo gia ñình vaøo sinh soáng ôû ñaát Gia Ñònh, khoâng roõ naêm

naøo. Naêm Bính Thaân, 1776, khi töôùng Taây Sôn laø Nguyeãn Löõ ñem quaân vaøo ñaùnh

chieám thaønh Gia Ñònh thì Nguyeãn Vaên Tröông xin theo phoø taù Nguyeãn Löõ, vaø ñöôïc

cho giöõ chöùc Chöôûng Cô cai quaûn binh thuyeàn thuûy quaân. Ñeán naêm Ñinh Muøi, 1787,

khi Nguyeãn AÙnh töø Xieâm La veà nöôùc, ñem binh thuyeàn ñeán ñoùng taïi vuøng Long

Xuyeân, nay laø Caø Mau. Luùc baáy giôø anh em nhaø Taây Sôn ñang baát hoøa vôùi nhau, neân

Nguyeãn Vaên Tröông ñaõ rôøi boû nghóa binh Taây Sôn, ñem 300 quaân cuøng 15 chieán

thuyeàn töø Gia Ñònh xuoáng vuøng Caø Mau xin theo giuùp Nguyeãn AÙnh, vaø ñöôïc vò chuùa

naøy phong ngay cho chöùc Chöôûng Cô.

Theo Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, ñöôïc ghi laïi trong Ñaïi Nam Lieät Truyeän

Chaùnh Bieân, Sô Taäp, quyeån 15, tröôùc kia, Nguyeãn vaên Tröông ôû trong haøng nguõ cuûa

nghóa binh Taây Sôn. Sau vì baát ñoàng chính kieán neân troán theo chuùa Nguyeãn. Ñeán thôøi

Nguyeãn AÙnh, oâng ñöôïc phong chöùc Khaâm Sai Chöôûng Ñaïo Tieàn Phong, Trung Quaân

Thuûy Dinh. Töø ñoù oâng ñaõ theo phoø trôï caùc chuùa Nguyeãn luùc caùc ngaøi boân taåu troán

chaïy nghóa quaân Taây Sôn treân vuøng ñaát phöông Nam, vaø laäp theâm nhieàu chieán coâng,

neân teân tuoåi oâng ñaõ töøng vang löøng, nhaát laø trong khoaûng thôøi gian oâng laøm Toång

Traán thaønh Gia Ñònh. OÂng laø vò voõ töôùng trieàu Nguyeãn xuaát saéc veà binh phaùp thuûy

chieán. Noùi veà taøi thao löôïc veà thuûy chieán, thì taøi ngheä cuûa oâng cuõng ngang ngöõa vôùi

töôùng Voõ Di Nguy. Moãi khi saép laäm traän thuûy chieán, chuùa Nguyeãn ñeàu hoäi yù vôùi oâng

vaø Voõ Di Nguy.

Thaùng 8 naêm Maäu Thaân, nhaèm khoaûng thaùng 9 naêm 1788, sau khi ña soá khi nghóa

binh Taây Sôn phaûi keùo veà Quy Nhôn chuaån bò ñoái phoù vôùi giaëc Maõn Thanh ôû phöông

Baéc, thì Nguyeãn AÙnh keùo quaân veà chieám ñöôïc thaønh Gia Ñònh. Nguyeãn AÙnh sai

Nguyeãn Vaên Tröông hôïp cuøng Leâ Vaên Quaân, Toân Thaát Hoäi vaø Voõ Taùnh ñem quaân ñi

ñaùnh vuøng Hoå Chaâu, luùc naøy quaân cuûa töôùng Taây Sôn laø Phaïm Vaên Tham coøn quaù ít,

khoâng choáng cöï noåi neân phaûi ñaàu haøng taïi vuøng Ba Thaéc, nay laø Soùc Traêng. Ñeán

naêm Kyû Daäu, 1789, coi nhö Nguyeãn AÙnh ñaõ chieám ñöôïc toaøn coõi mieàn Nam.

Thaùng 3 naêm Nhaâm Tyù, 1792, nhôn luùc Ñaïi Ñeá Quang Trung vöøa môùi baêng haø,

trieàu ñình cuûa AÁu Chuùa Taây Sôn ñang luùc roái ren, Nguyeãn AÙnh sai Nguyeãn vaên

Tröông cuøng vôùi Nguyeãn vaên Thaønh, Dayot vaø Vannier ñem chieán thuyeàn töø cöûa Caàn

442

Giôø ra ñoát phaù thuûy traïi cuûa nghóa binh Taây Sôn trong ñaàm Thò Naïi (Quy Nhôn). Tuy

nhieân, traän thuûy chieán naøy khoâng ñem laïi keát quaû nhö Nguyeãn AÙnh mong muoán. Ñeán

naêm sau, thaùng 3 naêm 1793, Nguyeãn AÙnhñeå Ñoâng Cung Caûnh ôû laïi giöõ ñaát Gia Ñònh,

roài Nguyeãn AÙnh cuøng Nguyeãn vaên Tröông thoáng laõnh toaøn boä Thuûy vaø Luïc quaân ñoå

boä leân Phan Rang, ñeán thaùng 5 naêm 1793 thì tieán chieám hai phuû Dieân Khaùnh vaø Bình

Khang; roài thöøa luùc thaéng theá tieán chieám luoân Phuù Yeân. Trong khi ñoù Nguyeãn AÙnh

laïi sai Toân Thaát Hoäi cuøng Nguyeãn Huyønh Ñöùc vaø Nguyeãn Vaên Thaønh ñem boä binh

ñaùnh chieám vuøng Phan Rí, nay thuoäc tænh Bình Thuaän. Sau ñoù, Nguyeãn Vaên Tröông

ñöôïc Nguyeãn AÙnh ra leänh cho hoïp quaân laïi vôùi boä binh cuûa töôùng Toân Thaát Hoäi ñem

quaân vaøo cöûa Thò Naïi ñeå tieán quaân leân vaây thaønh Quy Nhôn. Luùc baáy giôø vua Quang

Trung ñaõ maát töø naêm tröôùc, aáu chuùa Caûnh Thònh beøn sai Thaùi UÙy Phaïm Coâng Höng,

Hoä Giaù laø Nguyeãn Vaên Huaán, Tö Leä laø Leâ Trung, Ñaïi Tö Maõ Ngoâ Vaên Sôû ñem

17.000 boä binh, 80 thôùt voi ñi ñöôøng boä. Ñoàng thôøi Caûnh Thònh cuõng sai Ñaïo Thoáng

Lónh Ñaëng Vaên Chaán ñem hôn 30 chieán thuyeàn ñi ñöôøng bieån vaøo tieáp cöùu Quy

Nhôn. Luùc naøy hoûa löïc cuûa quaân Taây Sôn quaù maïnh, neân daàu quaân soá cuûa Nguyeãn

AÙnh ñoâng gaáp maáy laàn maø trong suoát ba boán thaùng trôøi hao quaân toån töôùng vaãn

khoâng haï ñöôïc thaønh Quy Nhôn, neân Nguyeãn vaên Tröông ñaønh phaûi ruùt quaân veà Dieân

Khaùnh, roài sau ñoù ruùt luoân veà Gia Ñònh.

Ñeán ngaøy raèm thaùng gieâng, naêm Taân Daäu, 1801, Nguyeãn AÙnh laïi cöû oâng phoái hôïp

cuøng Toáng Phöôùc Löông ñem tieàn ñaïo cuûa thuûy quaân taán coâng vaøo ñoàn traïi cuûa thuûy

quaân Taây Sôn taïi cöûa Thò Naïi. Sau ñoù laïi coù söï tieáp öùng cuûa ñoäi chieán thuyeàn cuûa Leâ

vaên Duyeät vaø Voõ Di Nguy, neân quaân Nguyeãn vaên Tröông ñaõ ñoát phaù vaø tòch thaâu raát

nhieàu chieán lôïi phaåm trong traän naøy. Trong traän naøy, Voõ Di Nguy truùng ñaïn vaø cheát

taïi maët traän. Ñaây laø traän thuûy chieán maø Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Lieät

Truyeän ghi laø “Voõ coâng ñeä nhaát” trong thôøi trung höng cuûa nhaø Nguyeãn.

Sau khi ñaùnh xong traän Ñaàm Thò Naïi, töø ngaøy 13 thaùng 4 ñeán ngaøy 12 thaùng 5 naêm

1801, Nguyeãn Vaên Tröông tieán quaân ñeán cöûa Coå Luõy ôû Quaûng Ngaõi vaø phaù tan ñoaøn

quaân löông cuûa Taây Sôn ôû Traø Khuùc. Thöøa thaéng, Nguyeãn Vaên Tröông cho quaân tieán

thaúng ra cöûa Ñaïi AÁp ôû Quaûng Nam, ñaùnh phaù luõy Beán Vaùn vaø ñoaït ñöôïc 27 thôùt voi.

Roài nhaän leänh Nguyeãn AÙnh tieán quaân ra chieám luoân cöûa Ñaïi Chieâm. Trong traän giao

chieán ôû Hoäi An, Phuù Trieâm, Nguyeãn Vaên Tröông ñaõ ñaåy lui quaân binh cuûa Ñaïi Ñoâ

Ñoác Taây Sôn laø Nguyeãn vaên Xuaân vaø Thieáu UÙy Vaên Tieán Theå, tòch thu ñöôïc 28 coå

suùng... Sau ñoù, Nguyeãn AÙnh taêng cöôøng cho Nguyeãn Vaên Tröông theâm 1.000 binh só

vaø 30 chieán thuyeàn ñeå baûo veä nhöõng vuøng vöøa môùi chieám ñöôïc.

Ñeán ngaøy 7 thaùng 6 naêm 1801, Nguyeãn Vaên Tröông hôïp binh vôùi Nguyeãn AÙnh taïi

cöûa soâng Haøn, Ñaø Naúng. Ñeán khoaûng 4 giôø saùng ngaøy 9 thaùng 6, caû thuûy quaân vaø boä

binh cuûa Nguyeãn AÙnh tieán ra ñaùnh thaønh Phuù Xuaân. Ngaøy 11 thaùng 6 ñoaøn chieán

thuyeàn do Nguyeãn Vaên Tröông chæ huy ñaõ ñeán bôø soâng Höông, phía Taây kinh thaønh

Phuù Xuaân. Ñeán ngaøy 3 thaùng 5 naêm Taân Daäu, nhaèm ngaøy 15 thaùng 6, naêm 1801,

quaân cuûa Nguyeãn Vaên Tröông vaø boä binh cuûa Nguyeãn AÙnh chieám ñöôïc Phuù Xuaân.

443

Nguyeãn AÙnh beøn ra leänh cho Nguyeãn vaên Tröông vaø Leâ Chaát ñuoåi theo aáu chuùa Taây

Sôn laø Caûnh Thònh, nhöng khoâng kòp. Nguyeãn AÙnh laïi sai Nguyeãn vaên Tröông mang

thuûy quaân ra chaën soâng Gianh, töùc Linh Giang, ñeå chaën ñöôøng nghóa binh Taây Sôn

chaïy ra Baéc.

Thaùng gieâng naêm Nhaâm Tuaát, 1802, vua Caûnh Thònh sai Nguyeãn Quang Thuøy tieán

leân vaây ñaùnh luõy Traán Ninh. Theá traän ñang dieãn tieán thì thuûy binh cuûa Taây Sôn ñaõ bò

Nguyeãn Vaên Tröông phaù tan ôû cöûa Nhaät Leä, Quaûng Bình. Nghe tin naøy, binh töôùng

Taây Sôn ôû Traán Ninh hoaûng loaïn, chæ ñaùnh caàm cöï moät luùc roài boû chaïy. Nguyeãn AÙnh

cöû Nguyeãn Vaên Tröông ôû laïi giöõ Ñoàng Hôùi, coøn mình thaân chinh ra ñaùnh Baéc Haø.

Sau khi ñaõ oån ñònh vuøng Quaûng Bình, Nguyeãn AÙnh laïi sai Tröông ñem thuûy binh,

cuøng Leâ Vaên Duyeät vaø Leâ Chaát thoáng lónh boä binh, cuøng tieán chieám Baéc Haø. Theá laø

nhaø Taây Sôn döôùi thôøi aáu chuùa Caûnh Thònh ñaõ bò Nguyeãn AÙnh tieâu dieät.

Ñeán naêm AÁt Söûu, 1805, vua Gia Long cöû oâng vaøo laøm Toång Traán Gia Ñònh Thaønh

thay cho Nguyeãn Vaên Nhaân. OÂng baét ñaàu coâng cuoäc bình ñònh tình hình vaø phaùt trieån

kinh teá vuøng ñaát phöông Nam. Vaøo khoaûng naêm 1808, vua Gia Long laïi trieäu hoài oâng

veà Kinh ñoâ Hueá ñeå giöõ chöùc vuï khaùc.

ÔÛ Hueá ñöôïc ba naêm, ñeán naêm Canh Ngoï, 1810, thì oâng qua ñôøi, thoï 70 tuoåi. OÂng

ñöôïc vua Gia Long truy taëng töôùc Thaùi Baûo Quaän Coâng, vaø ñöôïc lieät thôø ôû Mieáu

Trung Höng Coâng Thaàn. Ñeán ñôøi vua Minh Maïng, oâng laïi ñöôïc truy phong laø Ñoan

Huøng Quaän Coâng. Con oâng laø Nguyeãn Vaên Vaân cuõng laø moät trong nhöõng vieân töôùng

taøi ba, laøm quan voõ tôùi chöùc Tieàn Quaân Ñoâ Thoáng Cheá. Tröôùc naêm 1975, trong tænh

Gia Ñònh döôùi thôøi VNCH, nay laø TPHCM, taïi xaõ Bình Hoøa, nay thuoäc quaän Bình

Thaïnh, coù moät con ñöôøng mang teân Nguyeãn Vaên Tröông, khoâng bieát ngaøy nay ñöôïc

ñoåi thaønh ñöôøng gì. Phaûi thaät tình maø noùi, ban ñaàu Nguyeãn Vaên Tröông cuõng nhìn

thaáy ñöôïc chaùnh nghóa cuûa nghóa binh Taây Sôn, chính vì vaäy maø oâng môùi ñaàu quaân

vôùi Taây Sôn, nhöng khi nhìn thaáy söï baát hoøa giöõa anh em Taây Sôn, oâng laïi boû Taây

Sôn maø theo giuùp Nguyeãn AÙnh. Thôøi cuûa oâng, neáu khoâng theo Taây Sôn chaéc haún laø

phaûi theo veà vôùi Nguyeãn AÙnh, vaø chính oâng laø moät trong nhöõng ngöôøi coù coâng raát lôùn

trong vieäc giuùp Nguyeãn AÙnh laáy laïi chieác ngai vaøng cho moät doøng hoï ñaõ gaây ra

khoâng bieát bao nhieâu heä luïy cho daân toäc vaø ñaát nöôùc Vieät Nam, maø maõi cho tôùi ngaøy

hoâm nay heä quaû cuûa doøng hoï aáy ñeå laïi vaãn coøn nguyeân ñaây cho daân toäc Vieät Nam.

Thoâi daàu gì thì coù leõ caùi nghieäp cuûa caû daân toäc Vieät Nam phaûi nhaän laõnh nhöõng trang

söû ñau thöông, ñeø naëng leân ñaàu leân coå ngöôøi daân. Nhöng coù caùi gì coù theå toàn taïi maõi

treân caùi vuõ truï voâ thöôøng naøy ñöôïc ñaâu? Mong cho côn gioù voâ thöôøng qua ñi ñeå daân

toäc Vieät Nam laïi coù ñöôïc nhöõng ngöôøi huøng nhö Quang Trung, gom ñaát nöôùc veà moät

moái, veà caû laõnh thoå laãn nhaân taâm. Ñeå töø ñoù coù theå ñöa ñaát nöôùc ñeán choã thònh vöôïng;

ñoàng thôøi ñöa caû daân toäc ñeán choã thaät söï coù töï do, daân chuû, nhaân quyeàn. Mong laém

thay!!!

444

2) Nguyeãn Vaên Nhaân (1753-1822)

Theo Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, ñöôïc ghi laïi trong Ñaïi Nam Lieät Truyeän

Chaùnh Bieân, Sô Taäp, quyeån 7, Nguyeãn vaên Nhaân sinh naêm Quyù Daäu 1753, ngöôøi

laøng Vónh Yeân, tænh An Giang, nay thuoäc laøng Taân Khaùnh Ñoâng, thaønh phoá Sa Ñeùc.

Trong suoát thôøi gian oâng phuïc vuï cho quoác maãu (meï cuûa Nguyeãn AÙnh), oâng ñöôïc

ngöôøi ñôøi goïi laø Quan Lôùn Sen(1)

. OÂng laø con cuûa Traán Quoác Töôùng Quaân Minh Ñöùc

Haàu Nguyeãn Quang(2)

vaø baø Chieâm Thò AÙo. Vì sinh ra trong thôøi kyø loaïn laïc, neân

Nguyeãn Vaên Nhaân khoâng ñöôïc hoïc haønh nhieàu vaø veà sau naøy oâng coá gaéng hoïc taäp

khi ñaõ laøm quan cho Nguyeãn AÙnh. Khi ñaïi quaân Taây Sôn vaøo ñaùnh chieám Xích Lam,

trong vuøng Bieân Hoøa ngaøy nay, quan Löu Thuû Long Hoà laø Toáng Phöôùc Hieäp vaø quan

Cai Baï Nguyeãn Khoa Thuyeân laøm tôø hòch ñeå chieâu moä quaân. Khi aáy, Nguyeãn vaên

Nhaân môùi 22 tuoåi, ñeán xin gia nhaäp vaø ñöôïc boå laøm Ñoäi Tröôûng, döôùi quyeàn cuûa

Nguyeãn Khoa Thuyeân, ñeán ñoùng quaân ôû Vaân Phong. Vaân Phong coøn coù teân goïi trong

daân gian laø hoøn Khoùi, thuoäc tænh Khaùnh Hoøa ngaøy nay. Sau ñoù oâng theo Toáng Phöôùc

Hoøa ñi traán giöõ nhieàu nôi vaø ñöôïc thaêng ñeán chöùc Cai Ñoäi. Luùc ñoù, Chuùa Nguyeãn

Phuùc Thuaàn(3)

, ôû ngoâi chuùa töø naêm 1765 ñeán naêm 1777, bò ñaïi quaân Taây Sôn truy

ñuoåi chaïy veà phöông Nam. Theá löïc cuûa nghóa binh Taây Sôn ngaøy caøng lôùn maïnh.

Tröôùc tình theá nguy caáp naøy, naêm Giaùp Ngoï, 1774, quan Löu Thuû dinh Long Hoà laø

Toáng Phöôùc Hieäp ñaõ ñöùng ra thay theá chuùa Nguyeãn truyeàn hòch ñi khaép nôi chieâu moä

nghóa duõng choáng Taây Sôn. Luùc ñoù Nguyeãn Vaên Nhaân môùi 21 tuoåi, xin theo Toáng

Phöôùc Hieäp vaø Nguyeãn khoa Thuyeân theo ngöï giaù vaøo Gia Ñònh, vì theá Nguyeãn vaên

Nhaân laøm vieäc döôùi tröôùng cuûa Ñoác Chieán Kieân, ñöôïc quan Löu Thuû Toáng Phöôùc

Hieäp sai veà ñoùng giöõ Bình Khang.

Trong giai ñoaïn naøy, quaân ñoäi chuùa Trònh xöù Ñaøng Ngoaøi laøm cuoäc Nam tieán,

ñaùnh vaøo vaø chieám Phuù Xuaân. Chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn beøn phong cho hoaøng toân

Nguyeãn Phuùc Döông laøm Ñoâng cung ôû laïi Quaûng Nam; coøn Nguyeãn Phuùc Thuaàn ñem

Nguyeãn AÙnh ñi baèng ñöôøng bieån vaøo Gia Ñònh. Nghóa binh Taây Sôn tieán ñaùnh maïnh

vaøo quaân cuûa Toáng Phöôùc Hieäp, khieán Phöôùc Hieäp phaûi boû chaïy vaøo Gia Ñònh. Trong

traän Tam Sôn, Ñoác Chieán Kieân bò baét, coøn Nguyeãn vaên Nhaân chaïy thoaùt vaø theo

Toáng Phöôùc Hoøa giöõ ñaát OÂ Cam. Muøa xuaân naêm Bính Thaân, 1776, ñaïi quaân Taây Sôn

tieán chieám thaønh Gia Ñònh. Trong traän naøy, nghóa binh Taây Sôn duøng thuûy binh ñaùnh

vaøo Gia Ñònh, Toáng Phöôùc Hieäp choáng cöï ñöôïc hôn moät thaùng thì laâm beänh roài qua

ñôøi. Theá laø truï coät phöông Nam cuûa chuùa Nguyeãn ñaõ bò ngaõ. Sau khi Toáng Phöôùc

Hieäp maát, chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn ñang laâm nguy taïi thaønh Gia Ñònh, neân Nguyeãn

vaên Nhaân theo Toáng Phöôùc Hoøa ñem quaân vaøo Gia Ñònh ñeå cöùu vieän. Sau khi quaân

Taây Sôn ruùt ñi ñeå ñoái phoù vôùi tình hình baát an ôû phöông Baéc, thì Nguyeãn Phuùc Thuaàn

löu laïi Gia Ñònh vaø phong cho Toáng Phöôùc Hoøa laøm Quaän Coâng, vaø Nguyeãn vaên

Nhaân laøm Cai Ñoäi.

445

Naêm Ñinh Daäu, 1777, ñaïi quaân Taây Sôn laïi keùo vaøo ñaùnh chuùa Nguyeãn, Toáng

Phöôùc Hoøa vaø Toáng Phuùc Thieâm ñieàu ñoäng binh só ra söùc baûo veä Ñoâng cung Nguyeãn

Phuùc Döông. Tuy nhieân, tröôùc söùc maïnh nhö vuõ baõo cuûa nghóa binh Taây Sôn, Toáng

Phöôùc Hoøa phaûi cho ngöôøi phoø chuùa chaïy veà vuøng Ba Vaùt, nay thuoäc Beán Tre. Quaân

Taây Sôn ñuoåi theo vaø baét ñöôïc Ñoâng cung Nguyeãn Phuùc Döông ñem veà Gia Ñònh,

coøn Nguyeãn Phuùc Thuaàn cuõng bò baét sau ñoù. Nghe tin Nguyeãn Phuùc Döông vaø

Nguyeãn Phuùc Thuaàn ñeàu bò baét, Toáng Phöôùc Hoøa gom quaân coøn laïi, quyeát ñaùnh moät

traän vôùi Taây Sôn, nhöng ñaùnh khoâng laïi, neân phaûi töï saùt cheát, coøn Nguyeãn vaên Nhaân

troán thoaùt. Ñeán ñaây, doøng hoï chuùa Nguyeãn chæ coøn laïi moät ngöôøi duy nhaát laø Nguyeãn

AÙnh, maø luùc naøy tuoåi haõy coøn quaù nhoû ñeå coù theå gaùnh vaùc ñaïi söï.

Cuoái naêm 1777, khi bieát Nguyeãn AÙnh töø ñaûo Thoå Chaâu veà khôûi binh ôû Long

Xuyeân, Nguyeãn vaên Nhaân laïi theo quan Ñieàu Khieån Döông Coâng Tröøng ñeán Sa Ñeùc

tình nguyeän laøm nghóa quaân. Naêm Maäu Tuaát, 1778, oâng ñöôïc thaêng laøm Cai Cô vaøo

ñöôïc giao cho traán giöõ ñaïo Cöôøng Thaønh. Trong luùc ôû Nam Vang coù quan OÁc Nha

Suaát noåi leân laøm phaûn, Nguyeãn vaên Nhaân theo Döông Coâng Tröøng vaø Ñoã thaønh Nhôn

ñi ñaùnh deïp vaø baét ñöôïc OÁc Nha Suaát. Muøa xuaân naêm Nhaâm Daàn, 1782, quaân Taây

Sôn phaûi ruùt bôùt quaân ñoäi ñi thì Nguyeãn AÙnh keùo quaân veà taùi chieám laïi thaønh Gia

Ñònh. Trong caùc naêm 1778, 1782 vaø 1783, nghóa binh Taây Sôn ñaõ ba laàn vaøo ñaùnh Gia

Ñònh, ba laàn quaân cuûa Nguyeãn AÙnh bò ñaùnh tan taùc phaûi chaïy ra ñaûo Phuù Quoác, roài

tìm caùch sang Xieâm La, caùc töôùng coøn laïi vuøng Gia Ñònh cuõng boû troán. Luùc naøy

Nguyeãn vaên Nhaân theo Döông Coâng Tröøng veà ñoùng taïi Thuû Thieâm, roài bò quaân Taây

Sôn baét taïi ñoù. Quaân Taây Sôn chaúng nhöõng khoâng gieát haïi maø coøn boå nhieäm Döông

coâng Tröøng vaø Nguyeãn vaên Nhaân vaøo chöùc tieåu töôùng ôû Höõu Quaân. Ñeán naêm AÁt

Daäu, 1785, Tröøng vaø Nhaân laïi keùo quaân döôùi quyeàn troán veà theo Nguyeãn AÙnh. Giöõa

ñöôøng gaëp Nguyeãn vaên Taân vaø Leâ Thöôïng, nhoùm naøy cöû Nhaân ñi Voïng Caùc(4)

tìm

Nguyeãn AÙnh. Khi Nhaân quay trôû veà Vieät Nam thì hay tin Döông Coâng Tröøng ñaõ bò

ñaïi quaân Taây Sôn gieát cheát, neân Nguyeãn vaên Nhaân cuøng Nguyeãn Traàn Thaùi khôûi binh

chieám giöõ huyeän Long Xuyeân, nay laø Caø Mau, roài ñi ñeán vuøng Mang Khaûm(5)

theo

Hoaøng Tieán Caûnh ñoùng thuyeàn beø cho chuùa Nguyeãn AÙnh.

Naêm Ñinh Muøi, 1787, Nguyeãn AÙnh töø Xieâm La trôû veà, luùc ñoù Nguyeãn vaên Nhaân

ñang phuïc vuï döôùi quyeàn Toân thaát Huy. Sau khi Nguyeãn AÙnh thaát baïi trong traän ñaùnh

Ba Lai, hao quaân toån töôùng raát nhieàu. Nhìn laïi khoâng coøn ai, neân Nguyeãn AÙnh beøn

phong cho Nhaân laøm Khaâm Sai thuoäc Noäi Cai Cô ôû veà Thaàn Saùch, döôùi quyeàn Toân

Thaát Hoäi vaø sai Nhaân leûn veà chieâu moä quaân só cuõ trong vuøng Sa Ñeùc. Khi ñaïi quaân

Taây Sôn phaûi ruùt veà Baéc ñeå ñöông ñaàu vôùi giaëc Thanh do Leâ Chieâu Thoáng röôùc vaøo

ñang laêm le chieám thaønh Thaêng Long, thì Nguyeãn AÙnh laïi keùo quaân veà taùi chieám

thaønh Gia Ñònh. Nguyeãn vaên Nhaân ñöôïc phong laøm Veä UÙy cuûa veä Höõu Tieäp, dinh

Thuûy Trung Quaân, cai quaûn chi Höõu Thuaän, sau ñoù laïi ñöôïc thaêng chöùc Löu Thuû Traán

Bieân vaø kieâm laõnh Hieäu UÙy chi Höõu Dinh Trung Quaân. Naêm Nhaâm Tyù, 1792, Nhaân

ñöôïc cöû troâng coi vieäc xaây ñaép ñoàn Ñoàng Moân, roái sau ñoù chuyeån laøm Trung Quaân

446

Phoù Trung Thuûy Dinh. Naêm Quyù Söûu, 1793, Nhaân theo Nguyeãn AÙnh ñaùnh vaøi traän

thaêm doø ra Trung Phaàn, khi ñeán Phuù Yeân thì Nhaân ñöôïc cöû giöõ chöùc Löu Thuû.

Nguyeãn vaên Nhaân theo quan Ñieàu Khieån ñem quaân theo ñöôøng bieån ra ñaùnh vôùi

quaân Taây Sôn taïi vuøng Loãi Döông. Sau ñoù trôû veà Phuù Yeân coi vieäc xaây ñaép baûo La

Thai vaø laøm kho chöùa thoùc ñeå chuaån bò quaân löông vaø quaân nhu. Khi Nguyeãn AÙnh

keùo quaân veà Gia Ñònh thì Toân Thaát Hoäi vaø Nguyeãn vaên Nhaân ñöôïc löu laïi Phuù Yeân.

Naêm Giaùp Daàn, 1794, quan Thaùi UÙy cuûa Taây Sôn laø Nguyeãn vaên Höng ñeán ñaùnh Phuù

Yeân, Nhaân cuøng moät soá töôùng só cuûa Nguyeãn AÙnh nhö Vuõ vaên Löôïng, Maïc vaên Toâ

vaø Nguyeãn ñöùc Thaønh thaùo chaïy veà Nam. Doïc ñöôøng, Nguyeãn vaên Nhaân nhaän ñöôïc

chieáu chæ ñi nhaäm chöùc Hoä Taøo ôû Dieân Khaùnh, laøm vieäc döôùi quyeàn cuûa Ñoâng Cung

Nguyeãn Höõu Caûnh. Khi ñaïi quaân Taây Sôn vaây thaønh Dieân Khaùnh, Nguyeãn vaên Nhaân

lui quaân veà Long Cöông. Sau khi coù vieän binh töø Gia Ñònh ra thì quaân Taây Sôn phaûi

lui binh ra khoûi Dieân Khaùnh. Nguyeãn AÙnh sai Nguyeãn vaên Nhaân chæ huy Tieàn Ñaïo,

cuøng vôùi Nguyeãn vaên Tröông ñaùnh nhau vôùi Taây Sôn ôû An Duï vaø Coå Luõy. Ñeán cuoái

naêm 1794, Nguyeãn AÙnh sai Nhaân ñi söù qua Xieâm La caàu vieän, nhöng bò Xieâm La töø

choái vì khi aáy Xieâm La ñang coù chieán tranh vôùi Mieán Ñieän.

Ñeán naêm AÁt Maõo 1795, quan Tö Leä Leâ Trung daãn nghóa quaân Taây Sôn keùo vaøo

ñaùnh maët Nam cuûa thaønh Dieân Khaùnh, Nguyeãn vaên Nhaân keùo quaân ra tieáp vieän.

Nghóa binh Taây Sôn phaûi ruùt lui vì quaân soá ít hôn. Sau ñoù Nguyeãn Vaên Nhaân xin ñöôïc

nghæ döôõng beänh, nhöng Nguyeãn AÙnh laïi boå nhaäm oâng laøm chöùc Löu Thuû Traán Bieân.

Traán Bieân, nay laø vuøng ñaát Bieân Hoøa, laø moät trong nhöõng traán lôùn cuûa xöù Ñaøng

Trong thôøi ñoù, neân neân chaúng nhöõng caàn moät vò quan Löu Thuû thao löôïc voõ ngheä, maø

coøn phaûi gioûi veà haønh chaùnh nöõa. Luùc nhoû, vì gaëp buoåi loaïn laïc neân Nguyeãn vaên

Nhaân khoâng ñöôïc hoïc haønh, baáy giôø ôû tuoåi 40, beân caïnh xuaát chinh traän maïc, luùc naøo

raõnh vieäc binh, oâng coøn phaûi gia coâng duøi maøi kinh söû ñeå coù theå chu toaøn ñöôïc chöùc

vuï Löu Thuû maø Chuùa Nguyeãn ñaõ giao phoù.

Ñeán naêm Ñinh Tî, 1797, Nhaân ñöôïc trieäu veà Gia Ñònh laõnh chöùc Taøo Vaän kieâm

chöùc Taøo Hoä, theo Toân thaát Hoäi giöõ ñaát Gia Ñònh. Muøa haï naêm Kyû Muøi, 1799,

Nguyeãn AÙnh ñem quaân ñaùnh thaønh Quy Nhôn, Nhaân ñöôïc cöû laøm Chöôûng Cô(6)

, hieäp

cuøng hoaøng töû Hy(7)

ôû laïi traán giöõ thaønh Gia Ñònh. Tröôùc khi ra quaân, Nguyeãn AÙnh ñaõ

baûo Nhaân: “Khanh ôû laïi phaûi ñem heát ñieàu ñaõ bieát ra ñeå phoø taù con trai cuûa ta.”

Trong thôøi gian naøy, Nguyeãn vaên Nhaân thöôøng ñi tuaàn khaép caùc quaän huyeän, khuyeân

daân chaêm lo caøy caáy, lo tích tröõ kho taøng cho ñöôïc nhieàu, nghieâm caám teä naïn côø baïc

röôïu cheø, trong daân gian nhôø ñoù maø ñöôïc yeân oån. Thaùng taùm naêm ñoù, Traán Bieân bò

luït, daân chuùng bò ñoùi, Nhaân xin Hoaøng Töû Hy môû kho phaùt chaån cho daân. Naêm Canh

Thaân, 1800, quaân Taây Sôn vaây thaønh Quy Nhôn, Nguyeãn AÙnh ñem binh thuyeàn ñi

cöùu vieän, Hoaøng Töû Caûnh ôû laïi traán giöõ thaønh Gia Ñònh, Nhaân ñöôïc trao quyeàn Phoù

Töôùng Taû Quaân, kieâm quaûn lyù coâng ñöôøng cuûa boán dinh vaø lo vieäc quaân löông.

Nguyeãn vaên Nhaân chaêm lo vieäc tuyeån moä quaân só chuaån bò cho vieäc Baéc Tieán cuûa

Nguyeãn AÙnh. Ñeán naêm Taân Daäu, 1801, taïi thaønh Gia Ñònh ñaõ coù saün moät vaïn quaân

447

tinh nhueä saün saøng öùng chieán cho cuoäc Baéc Tieán. Ñeán thaùng hai naêm 1801, Hoaøng töû

Caûnh qua ñôøi, Nguyeãn vaên Nhaân cuøng quan Hình Boä Nguyeãn Töû Chaâu vaø thuoäc haï

tieáp tuïc vieäc quan ôû Gia Ñònh. Luùc ñoù, Nhaân ñaët ra chöùc Ñieàn Tuaán, sai ñi khaéc caùc

quaän huyeän ñeå khuyeán noâng. Veà phaàn daân phu, Nguyeãn vaên Nhaân cho luaân phieân,

moät nöûa ôû laïi, moät nöûa veà queâ canh taùc. Nhaân laïi cho ñoùng theâm thuyeàn beø chuaån bò

cho vieäc Baéc Tieán.

Ñeán muøa haï naêm Gia Long nguyeân nieân, 1802, Nguyeãn vaên Nhaân ñöôïc thaêng laøm

Chöôûng Chaán Vuõ Quaân, töôùc Nhaân Quaän Coâng, giöõ chöùc Löu Traán Gia Ñònh cho ñeán

naêm 1805. Cuoái naêm 1805, sau khi Baéc Haø ñaõ yeân oån, Nguyeãn vaên Nhaân daâng sôù taâu

14 ñieàu: 1) ñònh leä xeùt coâng, 2) caàu ngöôøi hieàn taøi, 3) ñaët nhaø höông hoïc, 4) cöû ngöôøi

hieáu lieâm, 5) söûa laïi phong tuïc, 6) ñònh khoa thi, 7) caån thaän hình phaït, 8) ñònh maøu

aùo, 9) choïn loïc quan laïi, 10) thi haønh vieäc xem xeùt vaø thaûi hoài, 11) neâu khen ngöôøi

trinh tieát, 12) ñònh roõ phaùp ñoä, 13) laäp caùc ñoàn thuû, 14) tha taïp thueá. Nguyeãn vaên

Nhaân laïi taâu leân vua veà söï troïng yeáu cuûa Thaønh Gia Ñònh, xin laäp theâm quaân Chaán

Vuõ ôû boán dinh, ñoùng theâm chieán thuyeàn nhö sau: “Trò nöôùc thì coát ôû nhaân taøi, thi haønh

chaùnh saùch thì khoâng gì hôn giaùo hoùa. Tröôùc ñaây vì môùi môû mang neân ngöôøi Gia

Ñònh boû vieäc buùt nghieân ñaõ laâu. Nay non soâng ñöôïc xaây döïng laïi, ñaát nöôùc ñöôïc thôùi

bình, chính laø luùc ngöôøi coù hoïc ñöôïc laøm neân söï nghieäp, vaäy xin ñònh roõ cheá ñoä daïy

hoïc, cho moãi xaõ choïn laáy moät ngöôøi coù ñöùc haïnh vaø coù vaên hoïc, tha cho caùc thöù lao

dòch ñeå lo daïy con em trong laøng xaõ mình. Töø taùm tuoåi thì cho hoïc tieåu hoïc, sau ñeán

Hieáu Kinh, Thö roài Leã, Dòch vaø Xuaân Thu, sau hoïc roäng ñeán Baùch Gia Chö Töû vaø

Baéc Söû. Neáu ai coøn daùm röôïu cheø côø baïc hoaëc ñi theo haùt xöôùng thì keâu quan tröøng

trò ñeå raên ñe keû löôøi bieáng vaø khieán cho hoïc troø ñöôïc thaønh ñaït.” Ñeán muøa xuaân naêm

1804, Nguyeãn vaên Nhaân daâng bieåu xin tha naêm phaàn möôøi thueá cho haïng daân ñoàn

ñieàn giaø yeáu vaø tha haún thueá khe ngoøi. Nguyeân tröôùc kia daân khai thaùc nguoàn lôïi ôû

khe ngoøi khoâng phaûi naïp thueá, ñeán naêm Gia Long thöù 2, boïn tham quan oâ laïi baét daân

phaûi naïp taát caû moïi thöù thueá. Nguyeãn vaên Nhaân ñöôïc vua Gia Long ban cho Thanh

Baûo Ñao vaø truy phong cho gia tieân ñeán ba ñôøi. Cuøng naêm 1804, vua ra leänh xaây kinh

thaønh Hueá, Nhaân daâng sôù noùi: “Nay trong nöôùc vöøa môùi yeân, neáu laøm quaù nhieàu vieäc

coâng, sôï seõ sinh ra oaùn thaùn, vaäy xin phaùt nhieàu tieàn baïc ñeå thöôûng caáp cho daân ñeå

khieán hoï ñöôïc yeân vui maø queân ñi khoù nhoïc.” Nhaø vua xuoáng chieáu ngôïi khen. Sau

ñoù Nguyeãn Vaên Nhaân laïi xin ñaët theâm moät ñaïo quaân Traán Voõ (coù saùch ghi laø Traáp

Voõ) vaøo Töù Dinh cho theâm söùc maïnh, vieäc voõ bò vaø ñieàu traàn vieäc hoïc ôû Gia Ñònh,

oâng xin nhaø vua ñònh ñieàu leä söï hoïc, moãi xaõ löïa moät ngöôøi ñeå daïy hoïc troø. OÂng ñaõ

daâng theâm moät tôø soá traàn tình nhö sau: “Trò nöôùc coát chinh phuïc ñöôïc loøng daân, haønh

chaùnh khoâng gì baèng giaùo duïc. Tröôùc kia vaän trôøi bieán loaïn, ñaát Gia Ñònh phaûi boû

vieäc hoïc haønh. Nay non soâng môùi xaây döïng laïi bôø coõi thanh bình thì chính laø luùc phaûi

neân daïy cho daân toäc. Vaäy xin ñaët ra pheùp daïy, moãi ngöôøi coù ñöùc haïnh vaên hoïc, tha

haún cho lao dòch ñeå cho daïy doã con em trong laøng. Caám haún khoâng cho röôïu cheø, côø

baïc, haùt xöôùng, heã ai sai phaïm caùc ñieàu aáy, caùc quan sôû taïi phaûi tröøng trò. Nhö vaäy thì

448

seõ coù theâm nhieàu nhaân taøi ra giuùp nöôùc vaø cuõng khoâng phuï loøng giaùo hoùa cuûa Thaùnh

thöôïng.” Töø ñoù, moïi vieäc trong Nam, nhaø vua ñeàu giao phoù cho oâng troâng coi. Naêm

1805, Nguyeãn vaên Nhaân ñöôïc trieäu veà kinh thaønh ñeå cuøng baøn vôùi caùc quan vaên ñònh

laïi löông boång cho quan laïi.

Naêm Maäu Thìn, 1808, Gia Ñònh Traán trôû thaønh Gia Ñònh Thaønh, Nguyeãn vaên

Nhaân ñöôïc cöû giöõ chöùc Toång Traán Gia Ñònh thay theá cho Nguyeãn vaên Tröông, vaø

kieâm cai quaûn caû hai traán Bình Thuaän vaø Haø Tieân. Luùc naøy Trònh Hoaøi Ñöùc laøm Hieäp

Toång Traán, phuï taù cho Nguyeãn vaên Nhaân. Nhö vaäy, Nguyeãn vaên Nhaân chính laø vò

Toång Traán ñaàu tieân ôû vuøng ñaát phöông Nam naøy. Muøa xuaân naêm 1810, quaân Xieâm

La xaâm laán Cao Mieân, vua sai Nhaân ñem quaân ñaùnh deïp, nhöng vöøa ñeán bieân giôùi thì

hay tin quaân Xieâm ñaõ ruùt lui. Naêm 1812, quaân Xieâm ñaùnh chieám thaønh La Bích,

Nhaân sai Nguyeãn vaên Thoaïi ñem quaân hoä toáng Naëc Chaân veà Gia Ñònh. Thaáy vieäc baát

lôïi cho mình, töôùng Xieâm La laø Ma Laëc ñem taëng phaåm goàm nhieàu suùng göôm taëng

cho Nhaân ñeå oâng ñöøng taâu veà Phuù Xuaân, nhöng Nguyeãn Vaên Nhaân cöông quyeát töø

choái. Sau ñoù, naêm 1812, vua Gia Long cöû Leâ Vaên Duyeät vaøo thay Nguyeãn vaên Nhaân.

Muøa heø naêm 1813, vua Gia Long tuaàn du Quaûng Nam, Nguyeãn Vaên Nhaân vaø Phaïm

Vaên Nhaân ñöôïc cöû ôû laïi giöõ Kinh Thaønh Hueá. Naêm 1815, sau khi ñöùng ra toå chöùc leã

ninh laêng(8)

cho Cao Hoaøng Haäu(9)

, Nguyeãn Vaên Nhaân ñöôïc sung laøm Phoù Söù. Naêm

1816, Nguyeãn vaên Nhaân ñöôïc boå laøm Chöôûng Höõu Quaân kieâm Quyeàn Trung Quaân

AÁn Vuï. Naêm 1817, vua Gia Long baét daân Cao Mieân ñi ñaøo kinh raïch ôû vuøng Chaâu

Ñoác, Nhaân can vua: “Vieäc khai soâng laø coâng trình troïng ñaïi, nay daân phieân môùi phuï

thuoäc, neáu cöù luoân gaây khoù nhoïc vì vieäc thoå moäc, thaàn e raèng theá naøo loøng daân cuõng

seõ bò kinh ñoäng maø vieäc laïi khoù thaønh, xin taïm baõi boû ñi.” Vua Gia Long nghe theo

lôøi taâu aáy. Cuoái naêm 1819, ñaàu naêm 1820, Nguyeãn vaên Nhaân laïi ñöôïc cöû giöõ chöùc

Toång Traán thaønh Gia Ñònh. Tröôùc khi leân ñöôøng vaøo Gia Ñònh, Nguyeãn Vaên Nhaân coù

vaøo yeát kieán vua Minh Maïng(10)

ôû Tieän Ñieän, nôi chæ daønh rieâng cho nhöõng quan ñaïi

thaàn raát thaân caän vôùi nhaø vua vaø hoaøng gia.

AÁn trieän Khaâm Sai Chöôûng Höõu Quaân Nguyeãn Vaên Nhaân

Daáu aán cuûa Nguyeãn Vaên Nhaân ñöôïc ñoùng vaøo Chaâu baûn trieàu Nguyeãn ngaøy 6 thaùng 5 naêm 1821

449

Ñeán muøa haï naêm 1821, Nguyeãn vaên Nhaân ñöôïc trieäu hoài veà Kinh ñoâ Hueá ñeå sung

vaøo laøm Quoác Söû Quaùn Toång Taøi. Vua Minh Maïng thöôøng hoûi Nhaân: “Ngöôøi Gia

Ñònh voán sôï Leâ vaên Duyeät, theá maø troäm cöôùp khoâng sao heát haún, coù phaûi vì lyù do ñoùi

reùt böùc baùch neân ra noâng noãi chaêng.” Nguyeãn vaên Nhaân taâu raèng: “Ñaáy aáy coù nhieàu

thung luõng vaø ao chaèm, troäm cöôùp deã tuï taäp, huoáng chi daân vuøng aáy bình thöôøng

khoâng bieát caùch tích tröõ, ngoaøi nguõ coác ra khoâng bieát troàng troït gì, baát chôït gaëp luùc

thaát muøa haïn haùn laø loøng gian naåy sinh. Thaàn töøng laøm Toång Traán, ñaõ thöïc hieän

nhieàu bieän phaùp maø cuõng khoâng sao coù theå deïp ñöôïc.” Sau ñoù, nhaø vua ngöï giaù Baéc

tuaàn, Hoaøng Töû Tröôûng(11)

ôû laïi Kinh Ñoâ troâng coi caùc vieäc quaân quoác troïng söï,

Nguyeãn vaên Nhaân ñöôïc sung laøm Löu Kinh Ñaïi Thaàn cuøng vôùi Toân thaát Bích vaø Leâ

baù Phaåm.

Ñeán ñaàu Xuaân naêm 1822 thì oâng qua ñôøi, höôûng thoï 70 tuoåi. Ñöôïc tin oâng maát,

vua Minh Maïng truy taëng laø Döïc Vaän Ñoàng Ñöùc Coâng Thaàn, Ñaëc Tieán Truï Quoác

Thöôïng Töôùng Quaân, Thöôïng Truï Quoác, Thaùi Baûo Quaän Coâng. OÂng laø moät trong

nhöõng vò quan taän tuïy vaø heát loøng trung vôùi vua traûi qua 2 trieàu Gia Long vaø Minh

Maïnh. Vua Minh Maïng raát quí kính oâng neân khi oâng qua ñôøi, nhaø vua ñaõ truyeàn chæ

baõi chaàu trong ba ngaøy, vaø ñích thaân nhaø vua ñaõ ñi ñeán dinh cuûa oâng ñeå ban röôïu teá

tröôùc khi linh cöûu ñöôïc ñöa veà Gia Ñònh. Vua laïi ban cho ñoâi lieãn:

“Voïng Caùc hieäu tuøng long, tröïc baù ñan taâm huyeàn nhaät nguyeät;

Xuaân thaønh bi khöû haïc, do löu chính khí taùc sôn haø.”

(Theo vua nôi Voïng Caùc, loøng son treo raïng cuøng nhaät nguyeät;

Boû mình choán Phuù Xuaân, khí chính coøn löu vôùi nuùi soâng).

Vua Minh Maïng cuõng caáp cho traêm maãu ruoäng ôû xaõ Thanh Thuûy, Phuù Vinh, Hueá,

cho con chaùu laøm töï ñieàn. Ñeán naêm Giaùp Thaân, 1824, vua Minh Maïng cho thôø linh vò

cuûa oâng trong Thaùi Mieáu vaø Mieáu Trung Höng Coâng Thaàn. Ñeán naêm Taân Maõo, 1831,

nhaø vua laïo truy taëng laøm Taù Vaän Coâng Thaàn, Ñaëc Tieán Traùng Voõ Töôùng Quaân, Höõu

Quaân Ñoâ Thoáng Phuû Chöôûng Phuû Söï, töôùc Kinh Moân Quaän Coâng, thuïy laø Muïc Hieán.

Moä cuûa Nguyeãn Vaên Nhaân vaø Vôï ôû xaõ Taân Khaùnh Ñoâng

450

Hieän laêng moä cuûa Quaän coâng Nguyeãn Vaên Nhaân, daân ñòa phöông goïi laø Laêng

Quan Lôùn Sen, moä cuûa oâng vaø vôï naèm song song nhau, vaãn coøn taïi xaõ Taân Ñoâng, thò

xaõ Sa Ñeùc. Theo caùc boâ laõo ñòa phöông, thì laêng moä naøy tröôùc kia toïa laïc gaàn beân taû

ngaïn soâng Cöûu Long, neân thöôøng bò soùng ñaùnh nöôùc soi laøm lôû ñaát ñeán gaàn laêng, neân

Hoäi Ñoàng Höông Chính ñòa phöông ñaõ di dôøi laêng vaøo saâu beân trong taïi aáp Ñoâng

Hueà, xaõ Taân Khaùnh Ñoâng, nay thuoäc thaønh phoá Sa Ñeùc, tænh Ñoàng Thaùp. Laêng ñöôïc

xaây döïng laïi vaø hoaøn taát vaøo ngaøy 17 thaùng 3 naêm 1920. Nhaân dòp naøy, Ñoác phuû söù

Nguyeãn Ñaêng Khoa coù laøm moät baøi thô caûm taùc nhö sau:

“Caàn Vöông giöõ veïn tieát trung thaàn,

Löûa ñoû ñaønh ñem gôûi chuùt thaân.

Gia Ñònh cao thaêng ngoâi Toång traán;

Nam Kyø thoáng laõnh chöùc trung quaân.

Kyø nam ñaùng ñöùng trong trôøi ñaát,

Lieät só haàu leân neûo thaùnh thaàn.

Nuoát ñaïn vuøa teân khoâng keå maïng,

Non soâng aâu cuõng nhöùt coâng aân.”

Hieän taïi, Quaän Coâng Nguyeãn Vaên Nhaân ñöôïc thôø taïi ñình Taân Ñoâng, aáp Ñoâng

Quôùi, xaõ Taân Khaùnh Ñoâng, thaønh phoá Sa Ñeùc. Haèng naêm, leã gioã cuûa oâng ñöôïc toå

chöùc vaøo ngaøy Teát Thanh Minh, khoaûng ñaàu thaùng 3 aâm lòch. Kinh Moân Quaän Coâng

Nguyeãn Vaên Nhaân coù 3 ngöôøi con trai laø caùc oâng: Nguyeãn Vaên Ñöùc, Nguyeãn Vaên

Thieän vaø Nguyeãn Vaên Giai; cuøng 6 ngöôøi con gaùi: Thò Nghi, Thò Hueä, Thò Nhaâm hay

Thò Nhieäm, Thò Thöùc, Thò Ñaùng, vaø Thò Ñôn. Leänh phi Nguyeãn Thò Nhieäm ñöôïc gaû

cho vua Thieäu Trò, laø con gaùi thöù 3 cuûa Quan Lôùn Sen. Veà sau naøy, noäi toå cuûa oâng laø

Nguyeãn Vaên Traân cuõng ñöôïc nhaø vua truy taëng töôùc laø Cöông Nghò Haàu; thaân phuï

cuûa oâng laø Nguyeãn Vaên Quang ñöôïc truy taëng töôùc Minh Ñöùc Haàu. Ngaøy nay, haäu

dueä cuûa nhöõng ngöôøi ñi môû coõi veà vuøng ñaát phöông Nam, nhaát laø nhöõng ngöôøi trong

vuøng Vónh Long vaø Sa Ñeùc, coù ñöôïc cuoäc soáng an cö laïc nghieäp, khoâng theå naøo

khoâng töôûng nhôù ñeán coâng ôn cuûa quan lôùn Nguyeãn Vaên Nhaân, moät con ngöôøi suoát

ñôøi lo cho daân cho nöôùc, thaät xöùng ñaùng laø baäc anh huøng haøo kieät cuûa vuøng ñaát naøy

laém vaäy!

Ghi Chuù:

(1) Töông truyeàn, Nguyeãn Vaên Nhaân khi môùi tieán thaân nhôø tính tình trung haäu, khaúng khaùi, raát ñöôïc

Nguyeãn AÙnh tin duøng, giao cho troïng traùch baûo veä quoác maãu. Nguyeãn Vaên Nhaân heát söùc heát taâm

phuïc vuï, cun kính nhö meï ruoät. Quoác maãu tuoåi giaø hay beänh hoaïn, Nguyeãn Vaên Nhaân luoân chaàu

haàu beân caïnh lo laéng töø mieáng aên thöùc uoáng. Bieát quoác maãu öa thích cheø sen, Nhaân luoân tìm

nhöõng haït sen toát nhaát daâng leân. Moãi khi quoác maãu muoán aên cheø sen, thì chæ caàn noùi “sen”, töùc

khaéc Nhaân lieàn ñem cheø sen ñeán ngay. Ngöôøi ngöôøi ñeàu bieát loøng thaønh cuûa Nhaân ñoái vôùi quoác

maãu, daàn daàn laâu ngaøy “Sen” bieán thaønh bieät danh cuûa Nhaân.

451

(2) Cha cuûa oâng laø Minh Ñöùc Haàu Nguyeãn Vaên Quang, voán ngöôøi mieàn ngoaøi, vaøo Nam döôùi trieàu

Leâ Trung Höng, roài sau ñoù ñònh cö taïi laøng Bình Kính, Chaâu Phoá; thaân maãu laáy laøm thöù thieáp, baø

laø con gaùi lôùn cuûa höông haøo laøng Taân Khaùnh.

(3) Chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn veà sau ñöôïc trieàu ñình nhaø Nguyeãn truy toân laøm Dueä Toâng Hieáu Ñònh

Hoaøng Ñeá.

(4) Voïng Caùc laø teân chöõ Haùn Vieät cuûa thuû ñoâ Bangkok cuûa Thaùi Lan ngaøy nay.

(5) Vuøng Mang Khaûm ñöôïc Maïc Cöûu khai khaån vaøo ñaàu theá kyû thöù XVIII, ngaøy nay laø vuøng Haø Tieân.

(6) Chöôûng Cô laø moät chöùc voõ quan cao caáp döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn.

(7) Hoaøng Nhò Töû Nguyeãn Phuùc Hy, con thöù cuûa Nguyeãn AÙnh, em keá cuûa Hoaøng töû Caûnh.

(8) Leã Ninh Laêng cho Cao Hoaøng Haäu töùc laø leã an taùng cho baø.

(9) Cao Hoaøng Haäu, töùc baø Thuaän Thieân Cao Hoaøng Haäu, nguyeân laø con gaùi cuûa Quoác Coâng Traàn

Höng Ñaït. Baø laø meï cuûa vua Minh Maïng.

(10) Khi Nguyeãn Vaên Nhaân vaøo yeát kieán vua Minh Maïng thì Coâng Chuùa Ngoïc Tuù cuõng ñeán xin vua

ñaët ñaøn laøm chay. Nhaø vua ñem vieäc naøy hoûi Nhaân: “Tröôùc kia, tieân ñeá ñeå tang Hieáu Khang

Hoaøng Haäu töøng laøm ñaøn chay nhö vaäy, traãm cho raèng laøm con thôø cha meï, thaø loãi veà quaù haäu,

chöù khoâng loãi veà quaù baïc, ngöôi nghó theá naøo?” Nhaân taâu raèng: “Tieân ñeá laøm ñaøn chay aáy laø ñeå

nhôù ñeán yù chí, nghó ñeán söï vui chöù khoâng phaûi vì söï hoïa phuùc baùo öùng. beä haï leân noái ngoâi, neân laáy

leã nghóa maø ñònh ñoaït ñeå cho trieàu ñình khoâng coù söï laàm loãi, keû döôùi khoâng coù lôøi baøn rieâng, ñaâu

cöù vieäc gì cuõng phaûi theo leà loái cuõ môùi goïi laø hieáu. Coâng Chuùa coù xin neân caáp nhu phí, roài cöù ñeå

Coâng Chuùa töï laøm laáy laø ñöôïc.” Vua Minh Maïng beøn thuaän cho laøm ñaøn chay 21 ngaøy ôû chuøa

Thieân Muï vaø ñeå cho Coâng Chuùa Ngoïc Tuù ñöùng laøm chuû leã.

(11) Hoaøng Töû Tröôûng, töùc Nguyeãn Phuùc Mieân Toâng, veà sau naøy leân ngoâi vua laáy hieäu laø Hieán Toå

Chöông Hoaøng Ñeá Thieäu Trò, trò vì töø naêm 1841 ñeán naêm 1847.

3) Leâ Vaên Duyeät (1763-1832)

(Xem Coâng Lao Ñöùc Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät nôi Chöông Möôøi Taùm)

4) Tröông Taán Böûu (1752-1827)

Tröông Taán Böûu laø moät trong nhöõng danh thaàn nhaø Nguyeãn traûi qua hai trieàu vua

Gia Long vaø Minh Maïng. Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, ñöôïc ghi laïi trong Ñaïi

Nam Lieät Truyeän Chaùnh Bieân, Sô Taäp, Quyeån 16, Tröông Taán Böûu tuïc danh laø

Luoâng, con thöù 3 cuûa oâng Tröông taán Khöông(1)

vaø baø Traàn thò Nghóa, ngöôøi queâ quaùn

taïi laøng Höng Leã, huyeän Baûo An, toång Baûo Phöôùc, tænh Vónh Long, ngaøy nay thuoäc

xaõ Thaïnh Phuù Ñoâng, huyeän Gioàng Troâm, tænh Beán Tre. Kyø thaät, thuôû nhoû oâng cuøng

gia ñình sinh soáng taïi ngoïn Caùi Da, moät vuøng röøng raäm thanh u chöù luùc ñoù chöa phaân

ñònh laøng maïc. Khoaûng gaàn 90 naêm sau, khoaûng ñôøi vua Töï Ñöùc naêm thöù baûy, ngöôøi

daân môùi qui tuï veà soáng taïi ñaây ñoâng ñuùc hôn, neân laäp ra laøng Höông Leã, vaø ngaøy nay

laø laøng Hieäp Höng, thuoäc quaän Gioàng Troâm, tænh Beán Tre. Ngay töø thuôû nhoû, Tröông

Taán Böûu ñaõ toû ra laø ngöôøi tuaán tuù, ñænh ñaït vaø cöông tröïc, traàm tónh vaø coù duõng

löôïc(2)

.

452

Naêm Ñinh Muøi, 1788, khi nghe tin Nguyeãn AÙnh töø Xieâm La veà tuï hoïp só töù baøn keá

hoaïch choáng laïi nghóa quaân Taây Sôn. Khi Nguyeãn AÙnh ñeán Hoài Oa(3)

, laïi bò nghóa

binh Taây Sôn truy ñuoåi raùo rieát, söùc cuøng, löïc kieät, neân Nguyeãn AÙnh cuøng ñaùm taøn

quaân phaûi ñi laàn vaøo moät con raïch nhoû ñeå laån troán. Ñoù laø raïch Caùi Da, thoâng vôùi soâng

Ba Lai treân Cuø Lao Baûo, thuoäc tænh Beán Tre ngaøy nay. Luùc naøy Nguyeãn AÙnh cuøng

vaøi ba caän thaàn giaû daïng thöôøng daân, gheù vaøo taù tuùc nhaø cuûa oâng Tröông Taán Khöông

vaø xin duøng moät böûa côm ñaïm baïc. Luùc naøy Tröông Taán Böûu môùi böôùc ra gaëp

Nguyeãn AÙnh. Vöøa gaëp gôõ Tröông Taán Böûu laàn ñaàu tieân, Nguyeãn AÙnh ñaõ ngaàm thaùn

phuïc vaø Tröông Taán Böûu cuõng bieát raèng ngöôøi aên böûa côm ôû nhaø mình hoâm nay

chaúng phaûi laø keû taàm thöôøng. Sau khi ñöôïc bieát Nguyeãn AÙnh laø chuùa duy nhaát coøn laïi

cuûa cuûa doøng hoï Nguyeãn, Tröông Taán Böûu ñöôïc gia ñình ñoàng yù cho theo phoø

Nguyeãn AÙnh. Nhöng Khi Nguyeãn AÙnh vöøa môùi rôøi khoûi Raïch Caùi Da laø gaëp ngay

traän chieán. May nhôø söï thoâng minh lanh leï vaø tænh taùo cuûa Tröông Taán Böûu maø caû

chuùa toâi ñeàu thoaùt naïn. Sau ñoù Nguyeãn AÙnh phaûi qua laùnh naïn beân Cuø Lao Ñaát tröôùc

khi ñi qua An Giang. Sau traän naøy, Tröông Taán Böûu ñöôïc ban chöùc Khaâm Sai Ñoác

Chieán Cai Cô chuyeân lo vieäc tuyeân truyeàn vaø chieâu moä daân quaân, sung vaøo Haäu

Quaân cuûa Toân Thaát Hoäi, roài sau ñoù ñöôïc thaêng laøm Haäu Quaân Haäu Chi Chaùnh

Tröôûng Chi. Vaø cuõng töø ñoù Nguyeãn AÙnh ban cho oâng teân Long, vaø sau naøy laïi ban

töôùc Haàu, neân ngöôøi ta môùi goïi oâng laø Long Vaân Haàu. Vì gia ñình Tröông Taán Böûu

raát coù uy tín trong vuøng naøy, neân vieäc chieâu moä nghóa duõng ñoái vôùi oâng raát deã daøng.

Cuõng töø ñoù, Tröông Taán Böûu laäp ñöôïc raát nhieàu coâng traïng, neân raát ñöôïc chuùa

Nguyeãn AÙnh tin duøng, chaúng bao laâu sau ñoù thì ñöôïc phong töôùc Long Vaân Haàu.

Naêm Canh Tuaát, 1790, khi ñang giöõ chöùc Haäu Chi Chaùnh Tröôûng Chi Haäu Quaân, oâng

ñöôïc ñeà cöû qua laøm Chöôûng Quaûn Tieàn Quaân vì laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng.

Thaùng 2, naêm Ñinh Tî, 1797, luùc naøy Nguyeãn AÙnh nhaän ñöôïc söï trôï giuùp moät soá

taøu chieán baèng saét cuûa Boà Ñaøo Nha, laïi theâm noäi tình döôùi thôøi aáu chuùa Taây Sôn quaù

roái ren, neân töø thôøi ñieåm naøy trôû veà sau, Tröông Taán Böûu baét ñaàu laäp ñöôïc raát nhieàu

chieán coâng trong vieäc ñaùnh phaù quaân Taây Sôn töø vuøng Bình Ñònh ra ñeán Quaûng Nam.

Sau ñoù, oâng laïi ñöôïc chính thöùc thaêng leân Tieàn Quaân Phoù Töôùng. Naêm Kyû Muøi, 1799,

Tröông taán Böûu thöøa meänh Nguyeãn AÙnh ñem quaân ra ñaùnh thaønh Qui Nhôn, ñaùnh

thaéng maáy traän An Giaù, Baøu Saùn vaø Ngaïc Ñaøm; sau ñoù laïi chieán thaéng taïi Xích Thoå

vaø Thanh Kyø ôû Phuù Yeân. Ñeán Canh Thaân, 1800, Tröông Taán Böûu theo Nguyeãn vaên

Thaønh ñaùnh thaéng traän Kyø Daõ vaø Haø Nha. Hoài naøy quaân binh cuûa Nguyeãn Ñình Ñaéc

vaø Leâ Chaát chia laøm 2 caùnh Taû, Höõu. Trong khi ñoù, quaân cuûa Tröông Taán Böûu tieán

theo ñöôøng giöõa; Nguyeãn Vaên Thaønh vaø Nguyeãn Ñöùc Xuyeân ñem quaân vaø voi tieáp

öùng. Tröông Taán Böûu chæ huy quan quaân ra ñaùnh tröôùc maët nghóa binh Taây Sôn, hai

caùnh Taû, Höõu ñaùnh boïc hai beân, khieán quaân Taây Sôn phaûi ruùt lui.

Ñeán thaùng 7, naêm Nhaâm Tuaát, 1802, Tröông taán Böûu ñöôïc thaêng Chöôûng Doanh,

nhöng vaãn giöõ chöùc Tieàn Quaân Phoù Töôùng, ñoùng ôû Baéc Thaønh. Cuøng vôùi Nguyeãn vaên

Xuaân vaø Nguyeãn ñình Ñaéc ñem quaân ngaên chaën quaân Taây Sôn ôû Haûi Döông vaø

453

Quaûng Yeân. Keå töø sau khi vua Gia Long leân ngoâi, Tröông Taán Böûu laø moät trong

nhöõng vò khai quoác coâng thaàn ñöôïc vua Gia Long tin duøng vaø giao cho nhieàu troïng

traùch töø Nam ra Baéc. Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp I,

trang 573, thaùng 10 naêm Quyù Hôïi, 1803, vua Gia Long sai Chöôûng Doanh Tröông Taán

Böûu vaø Tham Tri Boä Binh Nguyeãn Vaên Leã laáy tröôïng ño töø thaønh Thaêng Long ñeán

cöûa AÛi Nam Quan ñeå xem soá daëm xa gaàn theá naøo.

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp I, trang 581, naêm

Giaùp Tyù, 1804, nhaø Thanh sai söù thaàn laø AÙn Saùt Quaûng Taây Teà Boá Saâm ñem caùo saéc

vaø quoác aán sang phong vöông hieäu cho vua Gia Long. Vua hay tin lieàn sai Chöôûng

Doanh Tröông Taán Böûu cuøng vôùi Binh Boä Ñaëng Traàn Thöôøng vaø Tham Tri Nguyeãn

vaên Leã ñöôïc sung vaøo Söù Boä laøm haäu meänh söù leân ñôïi ôû cöûa AÛi Nam Quan.

Thaùng 2 naêm Bính Daàn, 1806, giaëc bieån vaø nhoùm Teà Ngoâi(4)

vaøo cöôùp phaù cöûa

bieån Quaûng Yeân bò Tröông taán Böûu deïp tan, Tröông Taán Böûu ñöôïc thaêng laøm Trung

Quaân kieâm Taû Quaân Phoù Töôùng. Sau ñoù, vua Gia Long cho trieäu hoài Tröông taán Böûu

veà Kinh. Ít laâu sau, khoaûng thaùng 11, naêm 1806, oâng laïi ñöôïc cöû giöõ chöùc Chöôûng

Dinh, laõnh traùch nhieäm chæ huy taát caû quaân só taïi Baéc Thaønh kieâm Quyeàn Laõnh Baéc

Thaønh, töùc laø chöùc Quyeàn Toång Traán Baéc Thaønh. Sau ñoù laïi moät laàn nöõa oâng cuøng

caùc töôùng Nguyeãn ñình Ñaéc, Nguyeãn vaên Xuaân, Phan Taán Huyønh vaø Ñaëng Traàn

Thöôøng deïp tan ñaùm giaëc bieån Teà Ngoâi(5)

ôû vuøng Baïch Ñaèng.

Theo Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp I, trang 723, thaùng 3

naêm Maäu Thìn, 1808, hôn 80 chieác thuyeàn cuûa giaëc Teà Ngoâi bò lính cuûa Thanh trieàu

ñuoåi baét, troán chaïy ngoaøi khôi Quaûng Yeân. Toån Traán Baéc Thaønh laø Nguyeãn Vaên

Thaønh beøn sai Chaùnh Thoáng Höõu Ñoàn Tieàn Quaân Buøi Vaên Thaùi vaø Phoù Thoáng Taû

Ñoàn Nguyeãn Vaên Trò ñem binh thuyeàn tieán ñaùnh. Trong khi ñoù Nguyeãn Vaên Thaønh

laïi sai Chaùnh Quaûn Thaäp Cô Quaân Thaàn Voõ Traàn Vaên Thìn ñem boä binh ñeán Haûi

Döông tieáp öùng. Taát caû ñeàu ñaët döôùi quyeàn cuûa Chöôûng Doanh Ñieàu Baùt Nhung Vuï

Tröông Taán Böûu. Laïi moät laàn nöõa, giaëc Teà Ngoâi tieán vaøo soâng Baïch Ñaèng, bao vaây

lî sôû Quaûng Yeân. Traán Thuû Leâ Vaên Vònh cuøng vôùi Nguyeãn Vaên Trò ñem quaân ra

ñaùnh vaø ñaåy lui ñöôïc quaân giaëc. Ñeán thaùng 6 naêm 1808, giaëc Teà Ngoâi laïi ñem quaân

vaøo ñaùnh phaù vaø cöôùp boùc vuøng Soâng Giaù, huyeän Tieân Minh, Chöôûng Doanh Tröông

Taán Böûu sai Chaùnh Thoáng Höõu Ñoàn Tieàn Quaân Buøi Vaên Thaùi ra phaù tan giaëc. Töø khi

giöõ chöùc Quyeàn Toång Traán Baéc Thaønh, tröôùc sau oâng ñaõ tham döï 36 traän thö huøng

vôùi caùc baêng cöôùp ôû Haûi Döông, Baéc Ninh, Sôn Taây vaø Quaûng Yeân(6)

.

Thaùng gieâng naêm Canh Ngoï, 1810, caùc traán Kinh Baéc, Haûi Döông, Quaûng Yeân,

Sôn Nam Haï bò haïn haùn neân daân chuùng bò naïn ñoùi. Toång Traán Baéc Thaønh Nguyeãn

Vaên Thaønh ñem vieäc thieân tai taâu leân trieàu ñình, Vua Gia Long beøn ra leänh taïm hoaõn

vieäc baét lính, ngöng xeùt hoûi caùc vuï kieän nhoû nhaët, baõi boû caùc coâng dòch, laïi sai

Nguyeãn Vaên Thaønh baøn baïc kyõ löôõng chính saùch cöùu ñoùi. Nguyeãn Vaên Thaønh daâng

sôù leân trieàu ñình, ñaïi yù noùi: “Sau khi caùc traán bò thieân tai, daân chuùng ngaøy caøng laâm

vaøo naïn ñoùi. Xin baøn caùch phaùt chaån vaø cho vay, ñeå cho daân chuùng ñôõ tuùng ñoùi.” Vua

454

Gia Long chaáp thuaän laáy 30 ngaøn hoäc thoùc trong kho ra cöùu ñoùi, beøn sai Tröông Taán

Böûu, Phaïm Nhö Ñaêng, vaø Nguyeãn Ñình Ñöùc chia nhau caùc nôi chaån caáp cho daân.

Thaùng Gieâng naêm Canh Ngoï, 1810, Toång Traán Baéc Thaønh Nguyeãn Vaên Thaønh coù

tang meï, taâu xin ñöa quan taøi veà queâ an taùng. Vua Gia Long chaáp thuaän, giao cho

Nguyeãn Huyønh Ñöùc thay Nguyeãn Vaên Thaønh laøm Toång Traán Baéc Thaønh. Gia Long

cuõng ra leänh cho Phoù Töôùng Tieàn Quaân Tröông Taán Böûu vaø Nguyeãn Ñình Ñaéc, sau

khi phaùt chaån cöùu ñoùi daân Baéc Thaønh, ñem thuoäc boä theo Nguyeãn Vaên Thaønh veà

Kinh ñoâ Phuù Xuaân, nhaän chöùc Trung Quaân Phoù Töôùng(7)

.

Khi quan Toång Traán Gia Ñònh laø Nguyeãn vaên Nhaân nhaän leänh ñi tuaàn vuøng bieân

giôùi, Tröông taán Böûu ñöôïc cöû laøm thuï lyù Toång Traán AÁn Vuï(8)

. Ñeán thaùng 7 naêm

Nhaâm Thaân, 1812, Tröông taán Böûu ñöôïc cöû laøm Phoù Toång Traán Thaønh Gia Ñònhï(9)

,

döôùi quyeån Toång Traán Leâ vaên Duyeät. Thaùng 4 naêm Quyù Daäu, 1813, vua Gia Long sai

Toång Traán Gia Ñònh Thaønh Leâ Vaên Duyeät vaø Hieäp Toång Traán Ngoâ Nhaân Tònh ñem

13 ngaøn thuûy binh hoä toáng vua Chaân Laïp laø Naëc OÂng Chaân veà Nam Vang. Sai Phoù

Toång Traán Tröông Taán Böûu taïm cai quaûn moïi vieäc trong Gia Ñònh thaønh.

Thaùng 6 naêm AÁt Hôïi, 1815, trieàu ñình trieäu hoài Toång Traán Leâ vaên Duyeät veà Kinh,

Tröông taán Böûu laïi ñöôïc cöû giöõ chöùc Toång Traán AÁn Vuï. Thaùng 3, naêm Bính Tyù, 1816,

oâng ñaõ ñöùng ra coi soùc vieäc xaây ñaép thaønh Chaâu Ñoác. Sau khi hoaøn taát, vaøo khoaûng

thaùng 9 cuøng naêm, oâng ñöôïc trieäu veà Kinh giöõ chöùc Trung Quaân AÁn Vuï. Thaùng 2 naêm

Kyû Maõo, 1819, oâng ñöôïc giao phoù vieäc troâng coi Thaùi Mieáu. Naêm Minh Maïng

nguyeân nieân (1820), Tröông taán Böûu ñöôïc boå laøm Ñeà Ñoác Taû Bieân Boä Binh.

Naêm Minh Maïng naêm thöù hai, nhaèm naêm Taân Tî 1821, oâng laïi ñöôïc boå nhaäm chöù

Phoù Toång Traán thaønh Gia Ñònh thay theá cho Hoaøng Coâng Lyù(10)

. Tröôùc khi leân ñöôøng

vaøo Nam nhaäm chöùc, vua Minh Maïng ñaõ duï raèng: “Khanh laø baäc laõo thaønh, laøm vieäc

ñaõ laâu naêm, traãm bieát laø khanh khoâng phaûi laø keû khoâng bieát giöõ pheùp nöôùc nhö

Hoaøng Coâng Lyù. Nhöng quan tröôûng thöôïng maø quaù hieàn hoøa thì con em vaø ngöôøi

nhaø seõ raát deã bò sanh lôøn, cho neân khanh phaûi löu yù ngaên caám.” Neân bieát Phoù Toång

Traán Hoaøng Coâng Lyù bò toäi tham oâ. Ñeán naêm Minh Maïng thöù ba, 1822, khi Toång

Traán Leâ vaên Duyeät veà Kinh thì Tröông taán Böûu ñöôïc laõnh chöùc Toång Traán AÁn Vuï.

OÂng ñöôïc thaêng ngaïch Chaùnh Nhaát Phaåm, thaân phuï laø oâng Tröông Taán Khöông thì

ñöôïc truy phong laø Nghieâm Oai Töôùng Quaân Thöôïng Boä Quaân Trung Quaân Thoáng

Cheá. Thaân maãu oâng laø Traàn thò Nghóa cuõng ñöôïc truy phong Meänh Phuï Phu Nhaân.

Cuoái naêm Nhaâm Ngoï, 1822, oâng ñöôïc nhaø vua ñeà cöû chæ huy vaø ñoác suaát 35.000

daân quaân cuøng vôùi Thoaïi Ngoïc Haàu lo vieäc naïo veùt kinh Vónh Teá thay theá cho quan

Toång Traán Leâ Vaên Duyeät ñang bò beänh(11)

. Ñeán thaùng 8 naêm Quí Muøi, 1823, oâng laõnh

chöùc quyeàn Toång Traán Gia Ñònh, thay theá Leâ Vaên Duyeät ñöôïc trieäu veà Kinh. Sau ñoù

ít laâu, vaøo ngaøy 17 thaùng 11 naêm AÁt Daäu, 1825, oâng caûm thaáy coù beänh neân daâng bieåu

töø quan vì tuoåi giaø söùc yeáu. Vua Minh Maïng chuaån thuaän cho oâng höu trí vì lyù do giaø

yeáu(12)

. Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp II, trang 460 coù ghi veà

aân suûng cuûa vua Minh Maïng ñoái vôùi Tröông Taán Böûu nhö sau: “Naêm Minh Maïng thöù

455

6, 1825, Chöôûng Doanh Thöï AÁn Vuï Trung Quaân laø Tröông Taán Böûu, 74 tuoåi, daâng

bieåu töï trình laø giaø yeáu, xin veà höu. lôøi leõ raát khaån thieát.” Vua Minh Maïng baûo hoä

raèng: “Taán Böûu ra söùc ñaõ laâu naêm, coâng lao roõ reät. Nay laïi giaø yeáu, phaûi neân theá maø

caáp döôõng.” Nhaø vua beøn cho giöõ nguyeân haøm maø höu trí, gia aân caáp cho toaøn boång.

Luùc naøy caùc con cuûa Tröông Taán Böûu ñeàu ñaõ qua ñôøi caû neân vua Minh Maïng ban aám

thuï cho ngöôøi chaùu teân Tröông Taán Löôïng.

Ngaøy moàng 10 thaùng 6 naêm Ñinh Hôïi, nhaèm ngaøy 2 thaùng 8 naêm 1827, Tröông taán

Böûu qua ñôøi, thoï 76 tuoåi(13)

. Vua Minh Maïng ñaõ ra leänh cho Leâ Vaên Duyeät ñöùng laøm

chuû leã tang, caáp ñaát choân vaø xuaát 2.000 quan tieàn, 5 caây gaám cho vieäc toáng taùng. Ñeán

naêm Töï Ñöùc thöù naêm, 1852, Tröông taán Böûu ñöôïc thôø trong mieáu Trung Höng Coâng

Thaàn. Ñeán naêm 1858, vua Töï Ñöùc pheâ chuaån cho pheùp thôø Tröông taán Böûu trong ñeàn

Trung Höng Coâng Thaàn vaø Hieàn Löông Töø. Hieän vaãn coøn phaàn moä cuûa oâng ôû aáp Phuù

Thaønh, xaõ Phuù Nhuaän, tænh Gia Ñònh, nay laø TPHCM. Daân ñòa phöông thöôøng goïi laø

Laêng Phuù Thaønh. Ngay cöûa vaøo ñeàn, treân hai coät coù ñaép caâu ñoái chöõ noåi nhö sau:

“Uy ñöùc Baéc thaønh an vuõ truï. Thoáng huyeàn Nam ñòa tònh bieân cöông(14)

.” Moãi naêm cöù

ñeán moàng 9 vaø moàng 10 thaùng 6 aâm lòch, hoäi Phuù Thaønh taïi ñaây ñeàu teà töïu veà laøm leã

gioã cho ngaøi Long Vaân Haàu Tröông Taán Böûu. Vaø taïi laøng Hieäp Höng, toång Baûo

Phöôùc, quaän Ba Tri, Beán Tre, cuõng coù ngoâi ñeàn thôø cuûa oâng. Rieâng phaàn moä cuûa song

thaân Tröông Taán Böûu vaãn coøn ôû vuøng Caùi Da vaø Caùi Mít, laøng Hieäp Höng, nôi choân

nhau caét ruùn cuûa oâng. Hieän nay taïi vuøng naøy vaãn coøn moät nhaø thôø hoï Tröông, ñöôïc

caùc höông chöùc hoäi teà cai quaûn cuõng nhö troâng lo phaàn höông khoùi vaø cuùng teá. Tröôùc

naêm 1975, taïi quaän 6 Saøi Goøn vaø taïi Gia Ñònh coù 2 con ñöôøng mang teân Tröông Taán

Böûu, nhöng sau naêm 1975, chính quyeàn môùi ñaõ ñoåi teân khaùc.

Tröông Taán Böûu laø moät trong nhöõng vò quan thuoäc haøng khai quoác coâng thaàn thôøi

nhaø Nguyeãn, oâng chaúng nhöõng laø moät danh töôùng, maø coøn coù taøi cai quaûn vöôït troäi

hôn ngöôøi. Danh thaàn Tröông Taán Böûu laø ngöôøi coù ñöùc ñoä, laïi theâm tính tình traàm

tónh, luoân xem daân xem nöôùc laø troïng. Ngoaøi ra, coâng lao cuûa oâng trong vieäc giuùp

hoaøn thaønh kinh Vónh Teá ôû vuøng Ñaát Phöông Nam khoâng phaûi laø nhoû. OÂng ñaõ cuøng

Nguyeãn Vaên Thoaïi ñoác thuùc vaø troâng coi vieäc ñaøo kinh naøy töø ngaøy khôûi coâng vaøo

naêm 1819 cho ñeán luùc hoaøn taát vaøo naêm 1824. Chính nhôø con kinh naøy maø chaúng

nhöõng giao thoâng ñöôøng thuûy töø Chaâu Ñoác ra vònh Thaùi Lan raát thuaän tieän, maø vieäc

thaùo pheøn cuõng goùp phaàn laøm cho nhöõng caùnh ñoàng bao la baït ngaøn trong vuøng An

Giang-Chaâu Ñoác trôû neân truø phuù vôùi luùc gaïo ñaày ñoàng, toâm caù ñaày soâng. OÂng cuõng

ñaõ cuøng Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät ñeà ra nhieàu bieän phaùp laøm oån ñònh haønh chính vaø trò

an xaõ hoäi taïi vuøng Ñaát Phöông Nam vaøo hai thaäp nieân 1810s vaø 1820s. Coâng lao vaø

ñöùc ñoä cuûa oâng laø moät taám göông cao tuyeät, xöùng ñaùng cho daân toäc Vieät Nam ñôøi ñôøi

kính ngöôõng vaø ghi ôn.

Ghi Chuù:

456

(1) Cha oâng coøn coù teân laø Dieãn, maø nhaø laïi caát treân moät caùi goø cao neân ngöôøi trong vuøng goïi ñoù laø

“Goø OÂng Dieãn”. Gia ñình oâng baø Tröông Taán Khöông vaø Traàn thò Nghóa coù caû thaûy baûy ngöôøi con,

goàm 6 trai moät gaùi theo thöù töï sau ñaây: Tröông Taán Lôïi, Tröông Taán Só, Tröông Taán Böûu, ngöôøi

thöù tö khoâng coù teân vì cheát töø nhoû, Tröông Taán Tinh, Tröông Taán Toaùn, vaø Tröông Thò Thoï (baø

Thoï coøn coù teân khaùc laø Giaøu).

(2) Ngay töø nhoû, Tröông Taán Böûu ñaõ toû ra laø moät thanh nieân khoâi ngoâ ñænh ñaït vaø coù söùc maïnh voâ

song, daùm moät mình ñöông ñaàu vôùi coïp. Ngay khi luùc ñaõ 36 tuoåi, oâng vaãn lanh leï khoâng keùm gì

thanh nieân ñoâi taùm. Tuy laø voõ ngheä tinh thoâng, nhöng oâng noåi danh laø ngöôøi coù tính tình ñieàm ñaïm

ít noùi, chaúng bao giôø duøng voõ löïc ñeå hieáp ñaùp baát cöù moät ai.

(3) Theo oâng Leâ Thoï Xuaân trong saùch “Tieåu Söû Long Vaân Haàu Tröông Taán Böûu (1752-1827), Nhaø In

An Ninh (24 ñöôøng Nguyeãn An Ninh, SG), Saøi Goøn 1959”, nôi trang 8, coù ñoaïn vieát: “Moät ñeâm veà

thaùng 10 naêm Ñinh Vò, 1787, caû nhaø ñöông chuyeän troø boãng nghe tieáng goïi cöûa. Ba ngöôøi khaùch

laï, aùo quaàn xoác xeách, ra daùng ñoùi laû, xin cho taù tuùc. Thöông ngöôøi lôõ böôùc, oâng laõo baûo doïn choã

cho khaùch naèm vaø coøn baûo naáu côm ñaõi khaùch. Trong luùc chôø côm, oâng laõo hoûi han nguyeân lai cuûa

khaùch. Khaùch thöa raèng mình voán daân Trung Kyø vöøa vaøo buoân baùn ôû Myõ Loàng, chaúng may gaëp

hoài quaân chuùa Nguyeãn ñaùnh vôùi Taây Sôn taïi ñoù, thuyeàn buoân bò ñoát phaù, ba ngöôøi phaûi xuoáng ghe

nhoû chaïy troán. Hoï ñònh chaî voâ laøng Taân Haøo (laøng naøy nay coù chôï Höông Ñieåm, tröôùc khi ngöôøi

Phaùp xaâm laêng VN, ai ôû Ba Tri muoán ñi Beán Tre cuõng ñeàu phaûi ñi boä leân Höông Ñieåm roài ñi ghe

ra Beán Tre, chöù khoâng coù ñöôøng saù naøo khaùc), roài baêng boä xuoáng phía bieån.”

(4) Nhöng theo oâng Leâ Thoï Xuaân trong saùch “Tieåu Söû Long Vaân Haàu Tröông Taán Böûu (1752-1827),

Nhaø In An Ninh (24 ñöôøng Nguyeãn An Ninh, SG), Saøi Goøn 1959”, nôi trang 16, coù ñoaïn ghi nhö

sau: “Thaùng 7 naêm Nhaâm Tuaát, 1802, Long Vaân Haàu ñöôïc thaêng Chöôûng Dinh, nhöng vaãn laõnh

chöùc Tieàn Quaân Phoù Töôùng vaø cai quaûn ñaïo binh taïi Baéc Thaønh. Thaùng 9 naêm sau (nghóa laø naêm

1803), boïn Teà Nguy Haûi Phæ ñem haøng traêm chieác thuyeàn khuaáy phaù töø Vaân Ñoàn (vònh haï Long,

tænh Quaûng Yeân) tôùi Kinh Moân (Haûi Döông), Long Vaân Haàu cuøng Nguyeãn Ñình Ñaéc, Nguyeãn Vaên

Xuaân, Phan Taán Huyønh, Ñaëng Traàn Thöôøng ñem binh ñaùnh ñuoåi. Nhôø coù thoå haøo giuùp söùc neân

quan quaân gieát giaëc raát nhieàu, laïi baét ñöôïc Thieáu uùy giaëc teân Vaân cuøng taëc ñaûng ngoùt baûy chuïc

ñöùa, Boïn soáng soùt thaùo chaî ra khôi.”

(5) Coù saùch ghi laø Taøu OÂ. Luùc naøy giaëc ñem 30 ghe tôùi lui cöôùp phaù vuøng Vònh Haï Long. Nhôø taøi

duïng binh maø Tröông Taán Böûu ñaõ deïp tan ñöôïc boïn cöôùp bieån naøy, ñem laïi an cö laïc nghieäp cho

daân chaøy vuøng naøy.

(6) Sau khi tröông Taán Böûu ñöôïc vua Gia Long trieäu veà Kinh, thì ôû Baéc Haø boïn giaëc Taøu OÂ laïi keùo

sang quaáy nhieãu daân chaøy vuøng Haï Long vôùi moät löïc löôïng gaáp ba laàn tröôùc vôùi hôn 90 chieác

thuyeàn. Nhöng Tröông Taán Böûu ñaõ ra leänh cho caùc töôùng só laïi duï cho giaëc ñi vaøo soâng Baïch

Ñaèng vaø ñaùnh cho chuùng tan taùc treân doøng soâng naøy.

(7) Naêm 1810, daân Baéc Thaønh gaëp naïn ñoùi keùm. Thöøa leänh vua Gia Long, Tröông Taán Böûu toå chöùc

chaån baàn. Vì quaù soát saéng trong vieäc cöùu ñoùi daân chuùng, oâng ñaõ ra leänh ñaùnh ñoøn moät vieân chöùc

khoâng haêng say trong coâng vieäc. Vua Gia Long sôï coù chuyeän raéc roái neân ñaõ cho oâng thuyeân

chuyeån veà Hueá vaø giao cho nhieäm vuï cuõ laø Trung Quaân Phoù Töôùng.

(8) Toång Traán AÁn Vuï thôøi nhaø Nguyeãn laø chöùc Quyeàn Toång Traán.

(9) Vì vaäy maø trong daân gian vaãn coøn truyeàn tuïng caâu veø: “Chaùnh töôùng Duyeät, Phoù töôùng Luoâng.”

Luoâng töùc laø Long noùi traïi ra, laø teân rieâng cuûa Tröông Taán Böûu.

(10) Thaùng 9 naêm Canh Thìn, 1820, Phoù Toång Traán Gia Ñònh thaønh laø Huyønh Coâng Lyù coù toäi, bò caùch

chöùc, ñeå chôø xeùt xöû. Vua Minh Maïng (1820-1841) hoûi caùc quan ñaïi thaàn raèng: “Chöùc Phoù Toång

Traán Gia Ñònh coù neân ñaët laïi hay khoâng?” Chöôûng Höõu Quaân Nguyeãn Vaên Nhaân ñaùp raèng: “Vieäc

ngoaøi traán raát nhieàu, Toång traán naém ñaïi cöông maø thoâi, khoâng coù chöùc phoù khoâng ñöôïc.” Vì vaäy

maø thaùng 3 naêm Taân Tî, 1821, vua Minh Maïng sai Khaâm Sai Chöôûng Doanh Trung Quaân Phoù

Töôùng Tröông Taán Böûu laõnh chöùc Phoù Toång Traán thaønh Gia Ñònh.

457

(11) Luùc naøy nhaø vua cöû Tröông Taán Böûu ñieàu khieån 35.000 quaân vaø daân cuûa toaøn vuøng ñaát phöông

Nam ñeå cuøng vôùi Thoaò Ngoïc Haàu lo naïo veùt kinh Vónh Teá. Kinh naøy ñöôïc oâng Thoaïi Ngoïc Haàu

ñoác suaát töø thôøi Gia Long. Coâng vieäc ñaøo kinh naøy raát vaát vaû, traûi qua gaàn 5 naêm, töø ngaøy 15

thaùng 12 naêm Kyõ Maõo, 1819, ñeán thaùng 5 naêm Giaùp Thaân, 1824 môùi hoaøn thaønh. Tuy nhieân, vaøo

naêm 1822, thôøi tieát noùng böùc khieán quaân daân maéc beänh vaø cheát raát nhieàu. Tröông Taán Böûu phaûi

tìm caùch cho quaân daân thay phieân nhau nghæ ngôi. Sau khi hoaøn taát, kinh Vónh Teá roäng 15 taàm, saâu

6 thöôùc, chieàu daøi töø Chaâu Ñoác ñeán Giang Thaønh, Haø Tieân, khoaûng 98,3 caây soá. Khi coâng cuoäc

naïo veùt kinh naøy hoaøn taát, oâng ñaõ ñöôïc nhaø vua khen thöôûng vì ñaõ coá gaéng cuøng quaân daân hoaøn

thaønh nhieäm vuï voâ cuøng khoù khaên naøy. Luùc naøy uy tín cuûa oâng ñoái vôùi trieàu ñình vaø quaàn thaàn ñaõ

leân ñeán toät ñænh.

(12) Naêm 1825, nhaân dòp Teát nguyeân ñaùn, vua Minh Maïng nhôù ñeán coâng lao caùc toâi trung ôû mieàn Nam

neân cho ngöôøi ñem phaåm vaät ban thöôûng. Tröông Taán Böûu ñöùng ñaàu trong danh saùch nhöõng ngöôøi

naøy. Khi nhaän ñöôïc tôø bieåu xin veà höu cuûa Tröông Taán Böûu, nhaø vua ñaõ trieäu oâng vaøo cung vaø naøi

næ oâng löu laïi, nhöng hoài naày hoï Tröông ñaõ 74 tuoåi, söùc ñaõ yeáu nhieàu laém roài, neân cuoái cuøng vua

Minh Maïng chuaån thuaän cho oâng veà höu. Nhaø vua ñaõ ban thöôûng cho hoï Tröông moät ñaëc aân, daàu

veà höu nhöng höu boång cuûa oâng cuõng baèng luùc coøn taïi chöùc. Sau ñoù hoï Tröông quay veà ñaát Gia

Ñònh vaø soáng ôû ñaây 2 naêm tröôùc khi qua ñôøi. Khi oâng qua ñôøi thì caùc con cuûa oâng ñeàu ñaõ maát

tröôùc oâng. Ngöôøi thöù nhaát teân Tröông Taán Caàn, khoâng roõ quan töôùc. Ngöôøi thöù nhì teân Tröông Taán

Cöôøng, laøm quan ñeán chöùc Gia Ñònh thaønh Gia Voõ Veä Phoù Veä UÙy, traät tuøng töù phaåm, töôùc Cöôøng

Uy Haàu. OÂng naøy maát tröôùc cha mình, nhöng khoâng roõ naêm naøo, chæ bieát vaaø ngaøy 16 thaùng 9 naêm

Canh Thìn, 1820, ñöôïc quan Toång Traán Leâ Vaên Duyeät cho veà Caùi Mít. Ngöôøi thöù ba laø Tröông

Taán Thuaän, laøm chöùc Gia Ñònh Thaønh Gia Voõ Veä Quyeàn Trí Taïm Quaûn Quan, tröôùc kia oâng naøy

coù moät sôû ñaát töø Caùi Mít ñi Caùi Da, ngaøy nay vuøng naøy vaãn coøn ñöôïc goïi laø Ñoàng Taïm Quaûn.

Ngöôøi thöù tö laø Tröông Thò Cuûa. Vì taát caû nhöõng ngöôøi con trai ñaõ maát tröôùc, neân khi oâng qua ñôøi,

ngöôøi chaùu ñích toân teân laø Tröông Taán Löôïng (con trai ñaàu loøng cuûa oâng Tröông Taán Caån) ñöôïc y

leä caáp taäp aám theo haøng con quan nhaát phaåm.

(13) Khi Tröông Taán Böûu qua ñôøi, vua Minh Maïng truyeàn leänh xuaát 2.000 quan tieàn vaø 5 caây gaám haûo

haïng cho vieäc toáng taùng. Ngöôøi ñöùng laøm chuû leã toáng taùng laø quan Toång Traán thaønh Gia Ñònh Leâ

Vaên Duyeät. Sau ñoù, Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät laïi caáp moät phaàn ñaát ôû laøng Phuù Nhuaän, coi nhö coâng

ñieàn, baát khaû xaâm phaïm, xaây mieáu vaø voøng thaønh chung quanh laêng Tröông Taán Böûu.

(14) Hai caâu naøy coù nghóa laø: Uy ñöùc traán an vuøng thaønh Baéc. Trò daân oån ñònh coõi bôø Nam.

5) Nguyeãn Huyønh Ñöùc (1748-1819)

Huyønh Quang Haàu teân thaät laø Huyønh Töôøng Ñöùc, coøn goïi laø Huyønh Coâng Ñöùc,

moät trong nhöõng danh töôùng thôøi Nguyeãn sô, töøng vaøo sanh ra töû heát loøng giuùp cho

Nguyeãn AÙnh taïo döïng neân nghieäp lôùn. OÂng laø moät trong soá voõ quan cao caáp hieám hoi

cuûa ñaàu thôøi nhaø Nguyeãn, töøng chöùc vuï Toång Traán cuûa caû Baéc Thaønh laãn Gia Ñònh

Thaønh. Töông truyeàn, toå phuï cuûa oâng cuõng laø moät voõ töôùng teân Huyønh Coâng Chaâu,

laøm tôùi chöùc Suaát Ñoäi. Ñeán ñôøi noäi toå cuûa oâng laø Huyønh Coâng Nhu, coù maët trong

ñoaøn ngöôøi Nam tieán do quan Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh chieâu moä ñi vaøo

khai khaån ñaát Ñoàng Nai. Cha oâng laø voõ töôùng Huyønh Coâng Löông, laøm tôùi chöùc Cai

Ñoäi döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn. Naêm 1731, caû oâng noäi vaø cha cuûa oâng ñeàu caàm quaân

döôùi quyeàn chæ huy tröïc tieáp cuûa Traàn Ñaïi Ñònh, vaø döôùi söï toång chæ huy cuûa quan

Ñieàu Khieån Tröông Phöôùc Vónh. Sau khi ñaùnh deïp ñöôïc giaëc Sa Toát, cha vaø oâng noäi

458

cuûa oâng laïi cuøng Traàn Ñaïi Ñònh thuyeát phuïc vua Chaân Laïp daâng hai vuøng Pream

Meso vaø Longhor, töùc vuøng Myõ Tho vaø Vónh Long ngaøy nay, cho chuùa Nguyeãn. Sau

khi chuùa Nguyeãn laäp ra chaâu Ñònh Vieãn vaø döïng dinh Long Hoà, luùc naøy thì söï ñònh cö

cuûa gia ñình doøng hoï cuûa oâng taïi vuøng Ñònh Töôøng ñaõ raát oån ñònh, cha oâng chaúng

nhöõng ñaõ trôû thaønh moät voõ töôùng cho chuùa Nguyeãn, maø coøn laø coøn laø moät chuû ñieàn

taïi vuøng Khaùnh Haäu. Ñeán ñôøi oâng, vaøo haäu baùn theá kyû thöù XVIII, trong hoaøn caûnh

vuøng ñaát phöông Nam ñang hoài phaân qua giöõa Nguyeãn AÙnh vaø nghóa binh Taây Sôn,

ñaõ taâo neân moät moâi tröôøng thích hôïp ñaëc bieät cho nhöõng ngöôøi noâng daân ít hoïc,

nhöng nhôø coù söùc khoûe vaø voõ ngheä cao cöôøng, cuõng nhö möu trí vaø loøng trung nghóa,

laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng vôùi Nguyeãn AÙnh. Nguyeãn Huyønh Ñöùc laø moät trong nhöõng

tröôøng hôïp ñoù.

OÂng sanh ngaøy 14 thaùng Gieâng naêm Maäu Thìn, 1748, taïi Gioàng Caùi EÙn, laøng

Tröôøng Khaùnh, chaâu Ñònh Vieãn; sau ñoù thuoäc toång Höng Nhöôïng, huyeän Kieán Höng,

tænh Ñònh Töôøng. Ngaøy nay vuøng naøy thuoäc aáp Dinh, xaõ Khaùnh Haäu, toång Höng Long,

quaän Thuû Thöøa, tænh Long An. Thôøi nieân thieáu, oâng cuøng gia ñình chuû yeáu khai hoang

môû ñaát taïi vuøng Ba Gioáng (Goø Yeán, Goø Kyø Laân vaø Goø Qua Qua) thuoäc Long An

ngayø nay. Nguyeãn Huyønh Ñöùc laø ngöôøi coù voõ ngheä cao cöôøng, laïi tinh thoâng binh

phaùp, söùc khoûe phi thöôøng vaø taøi trí xuaát chuùng, neân ñöôïc ngöôøi ñöông thôøi xöng taëng

danh xöng “Hoå Thaønh Gia Ñònh,” moät trong naêm vò Hoå Töôùng Gia Ñònh. OÂng voán laø

moät baäc ñaïi khai quoác coâng thaàn cuûa trieàu Nguyeãn, neân ñöôïc vua ban cho hoï vua laø

hoï Nguyeãn. Vì vaäy maø ngöôøi ñöông thôøi goïi oâng laø Nguyeãn Huyønh Ñöùc. Cuõng gioáng

nhö tröôøng hôïp cuûa quan Khaâm Sai Chöôûng Cô Traàn vaên Hoïc ñöôïc vua ban hoï

Nguyeãn, neân cuõng ñöôïc goïi laø Nguyeãn vaên Hoïc. Phaûi noùi Nguyeãn Huyønh Ñöùc laø moät

trong nhöõng danh töôùng xuaát saéc nhaát cuûa trieàu Nguyeãn.

Naêm Bính Thaân, 1776, nghóa quaân Taây Sôn vaøo ñaùnh chieám Gia Ñònh. Ñònh

Vöông Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø Nguyeãn AÙnh chaïy ñeán gioàng Traán Ñònh, ngaøy nay laø

xaõ Taân Lyù, quaän Beán Tranh, tænh Long An. Naêm Ñinh Daäu, 1777, khi toaøn boä mieàn

Trung vaø Nam Trung Phaàn ñaõ bò nghóa quaân Taây Sôn chieám giöõ, Ñoâng Cung Nguyeãn

Phuùc Döông troán vaøo Nam. Moät ngöôøi Hoa teân laø Lyù Taøi ñang huøng cöù khu Nghóa

Hoøa, thuoäc Bieân Hoøa ngaøy nay, ñaõ ñoùn Ñoâng Cung vaø toân leân ngoâi baùu. Ñoâng cung

ban boá hòch vaên hieäu trieäu thaàn daân giuùp cho Taân Quaân vaø toân Ñònh Vöông Phuùc

Thuaàn laøm Thaùi Thöôïng Vöông. Tuy nhieân, cuøng naêm ñoù caû Ñònh Vöông Nguyeãn

Phuùc Thuaàn vaø Ñoâng Cung Nguyeãn Phuùc Döông ñeàu bò quaân Taây Sôn baét vaø gieát

cheát. Nguyeãn AÙnh, chaùu keâu Nguyeãn Phuùc Thuaàn baèng chuù, chaïy thoaùt veà vuøng

Long Xuyeân, keâu goïi nhoùm haøo kieät Ñoâng Sôn veà giuùp. Thaùng gieâng naêm Maäu Tuaát

1778, quaân cuûa Ñoã Thaønh Nhaân vaø Hoaøng Töôøng Ñöùc ñeán giuùp. Khi chuùa Nguyeãn

Phuùc Thuaàn vaø ngöôøi chaùu laø Nguyeãn AÙnh ñang boân taåu vaø troán nghóa quaân Taây Sôn

treân ñaát Gia Ñònh, Hoaøng Töôøng Ñöùc hôïp cuøng Ñoã Thaønh Nhaân tuï hoïp moät nhoùm

daân quaân ôû ñaát Ba Gioàng(1)

ngaøy ñoù thuoäc vuøng laân caän Ñaïi Phoá Myõ Tho. Ñoã Thaønh

Nhaân thì töï xöng laø Phöông Danh Haàu, coøn Hoaøng Töôøng Ñöùc thì töï xöng laø Ñoâng

459

Sôn Thöôïng Töôùng Quaân. Caû hai cuøng keùo khoaûng 3.000 quaân binh veà Gia Ñònh

nhaèm phoø taù Nguyeãn AÙnh choáng laò nghóa binh Taây Sôn. Luùc naøy, Huyønh Töôøng Ñöùc

vöøa môùi troøn 33 tuoåi. Cuoäc ñôøi binh nghieäp cuûa oâng cuõng baét ñaàu töø ñaây. Hoaøng

Töôøng Ñöùc ñöôïc Nguyeãn AÙnh sung vaøo laøm töôùng cuûa ñaïo Tieàn Quaân. Sau khi ñaïi

quaân Taây Sôn ruùt veà Quy Nhôn, giao thaønh Gia Ñònh laïi cho Toång ñoác Chu traán giöõ.

Nguyeãn AÙnh ñöôïc Hoaøng Töôøng Ñöùc giuùp veà chieám laïi ñöôïc thaønh Gia Ñònh.

Naêm Canh Tyù, 1780, trong khi ñang troán chaïy nghóa quaân Taây Sôn ôû vuøng ñaát

phöông Nam, Nguyeãn AÙnh coù cô may gaëp ñöôïc nhieàu hieàn taøi ra ñaàu quaân, trong soá

naøy phaûi keå ñeán Ñoã Thaønh Nhôn. Naêm 1781, Huyønh Töôøng Ñöùc gia nhaäp ñoäi quaân

Ñoâng Sôn cuûa Ñoã Thaønh Nhôn. Veà sau naøy maëc daàu chuû töôùng bò Nguyeãn AÙnh saùt

haïi, nhöng Nguyeãn Huyønh Ñöùc vaãn ñöôïc Nguyeãn AÙnh tin duøng. Ñeán naêm Nhaâm

Daàn, 1782, Gia Ñònh laïi thaát thuû veà tay nghóa quaân Taây Sôn, Huyønh Töôøng Ñöùc moät

mình ñi theo hoä giaù Nguyeãn AÙnh(2)

. Sau khi troán khoûi Gia Ñònh, Nguyeãn AÙnh phong

cho oâng chöùc Phoù Töôùng, laïi phong cho oâng chöùc quaûn laõnh Tieàn Quaân. Trong traän

ñaùnh taïi vuøng Töù Kyø Giang, thuoäc ñòa phaän Long An vaø Goø Coâng, oâng ñaõ taän löïc giaûi

vaây cho Nguyeãn AÙnh. Ñeå ñeàn ñaùp aân nghóa cuûa oâng, töø ñoù Nguyeãn AÙnh xem oâng nhö

ngöôøi trong hoï vaø cho ñoåi theo hoï Vua laø hoï Nguyeãn.

Luùc Nguyeãn AÙnh baét ñaàu xöng vöông taïi Gia Ñònh laø luùc Ñoã Thaønh Nhôn vì loäng

quyeàn ñaõ bò Nguyeãn Vöông gieát cheát, quaân Ñoâng Sôn cuõng vì theá maø ly taùn caùc nôi.

Tuy nhieân, Nguyeãn Huyønh Ñöùc vaãn ñöôïc Nguyeãn AÙnh tin duøng vaø cho laøm phuï taù

haàu caän döôùi tröôùng. Keå töø luùc naøy, cuoäc ñôøi cuûa Nguyeãn Huyønh Ñöùc gaén lieàn vôùi

Nguyeãn AÙnh. OÂng ñaõ raát nhieàu laàn cuøng chuùa Nguyeãn vaøo sanh ra töû, ñaéng cay cuøng

chòu, gian khoå cuøng chi sôùt nhau, vaø cuõng töø ñoù oâng ñaõ laäp ñöôïc raát nhieàu chieán coâng

oanh lieät, raát ñöôïc chuùa Nguyeãn tin duøng.

Naêm Quí Maõo, 1783, oâng vaø 500 quaân bò ñaïi quaân cuûa Baéc Bình Vöông Nguyeãn

Hueä baét giöõ taïi traän Ñoàng Tuyeân(3)

trong vuøng Beán Ngheù. Nguyeãn Hueä chieâu duï oâng

veà haøng, nhöng oâng nhaát ñònh khoâng chòu, xin ñöôïc cheát ñeå giöõ troïn chöõ trung. Caùc

töôùng Taây Sôn cuõng xin gieát oâng, nhöng Baéc Bình Vöông khoâng nôõ gieát, neân vaãn ñeå

oâng ôû trong quaân, khoâng baøn vieäc duï haøng nöõa. Veà phaàn oâng, oâng chòu theo Taây Sôn

vôùi lôøi giao keát laø oâng chæ ñaùnh nhau vôùi quaân Trònh chöù khoâng ñaùnh nhau vôùi quaân

cuûa Nguyeãn AÙnh. Naêm Bính Ngoï, 1786, oâng ñöôïc Nguyeãn Hueä phong laøm Phoù

Töôùng cuøng vôùi töôùng Nguyeãn Veä(4)

traán giöõ Ngheä An. Trong luùc anh em Taây Sôn

baát hoøa, maø Nguyeãn Veä laø baày toâi cuûa Nguyeãn Nhaïc, neân oâng xuùi Veä veà haøng

Nguyeãn AÙnh. OÂng ñöôïc Nguyeãn Veä cho ñi veà Nam tröôùc qua ngaõ Ai Lao ñeå thaêm

doø(5)

. Tröôùc khi ñi, oâng coù ñeå laïi cho Nguyeãn Veä moät böùc thö coù ñaïi yù nhö sau: “Vì

nghóa vuï, ai thôø chuùa naáy, Trôøi ñaát ñaõ ñònh phaàn nhö theá, neân toâi phaûi ñi tìm chuùa cuõ

môùi laø troïn ñaïo. Rieâng phaàn toâi, xin thaønh thaät caûm ôn töôùng quaân ñaõ giuùp cho toâi

thoaùt khoûi Taây Sôn ñeå trôû veà theo chuùa cuõ.”

Töôûng cuõng neân nhaéc laïi moät chuùt veà bieán coá 1783, sau khi bò Nguyeãn Hueä baét

giöõ, daàu oâng khoâng chòu quy phuïc, Nguyeãn Hueä vaãn giöõ oâng laïi döôùi tröôùng vaø ban

460

taëng raát haäu hyû vôùi hy voïng seõ thu phuïc ñöôïc oâng. Daàu sau ñoù, ñeå caûm taï taám loøng

chieâu hieàn ñaõi só cuûa Nguyeãn Hueä, Nguyeãn Huyønh Ñöùc cuõng ñaõ giuùp Nguyeãn Hueä

ñem quaân Taây Sôn ñi bình ñònh vuøng nuùi phía Taây, vaø ñaùnh nhau vôùi hoï Trònh ôû phía

Baéc vôùi nhöõng chieán coâng löøng laãy.

Coù luùc Nguyeãn Hueä cuõng cho oâng traán giöõ caû vuøng ñaát Ngheä An. Tuy nhieân, trong

loøng Nguyeãn Huyønh Ñöùc luùc naøo cuõng chæ nghó tôùi moät vò chuùa duy nhaát, ñoù laø

Nguyeãn AÙnh. Ñeán khi coù cô hoäi, Ñöùc beøn daãn caû 5.000 kî binh Taây Sôn, ñi ñöôøng taét

qua Laøo, roài qua Xieâm ñeå tìm Nguyeãn AÙnh. Theo taøi lieäu cuûa gia toäc Nguyeãn Huyønh

Ñöùc, tröôùc khi trôû veà vôùi Nguyeãn AÙnh, Ñöùc coù vieát cho nguyeãn Hueä moät böùc thö nhö

sau:

“Baûy naêm nuoâi döôõng nghóa baèng non,

Ñaâu xaù taám thaân söï maát coøn.

ÔÛ Baéc quyeát thôø trung vôùi chuùa,

Veà Nam boài ñaép phaän laøm con.

Ñoäng loøng nhôù meï chaâu khoân raùo,

Naëng nghóa vò vua maét ñaõ moøn.

Xin nhôù ba ñieàu giao öôùc cuõ,

Hieáu trung thaàn veïn taám loøng son.”

Khi Nguyeãn Huyønh Ñöùc cuøng 5.000 kî binh döôùi quyeàn tôùi Xieâm La thì môùi hay

chuùa Nguyeãn AÙnh ñaõ trôû veà Gia Ñònh roài, oâng beøn vaøo yeát kieán vua Xieâm ñeå möôïng

thuyeàn veà Gia Ñònh vì luùc ñoù binh só ñaõ quaù meät moûi. Vua Xieâm voán töøng nghe danh

tieáng cuûa vò Hoå Töôùng naøy neân cuõng muoán giöõ oâng laïi ñeå thu duïng, nhöng Nguyeãn

Huyønh Ñöùc ñaõ ñöùng giöõa trieàu ñình Xieâm La khaúng khaùi noùi: “Traûi bao nhieâu naêm

toâi ñi tìm chuùa toâi, vöôït bao nuùi thaúm truøng döông, ngaøn laàn töû thaàn ñaõ löôùt qua toâi,

ñeán nay gaàn ngaøy sum hoïp thì hoaøng thöôïng muoán giöõ toâi laïi ñeå thaâu duïng vaøo trieàu.

Thaät laø moät vinh haïnh cho toâi, nhöng toâi khoâng theå nhaän lôøi ñeà nghò cuûa hoaøng

thöôïng khi maø chuùa toâi ñang caàn ñoâi tay vaø söï soáng cuûa toâi. Neáu hoaøng thöôïng baùc

lôøi thænh caàu cuûa toâi, toâi xin cheát ngay baây giôø, nhö vaäy toâi môùi giöõ ñöôïc loøng trung

trinh cuøng chuùa toâi ñeán hôi thôû cuoái cuøng.” Noùi xong thì oâng thoå huyeát ngay taïi trieàu.

Vua Xieâm vaø trieàu ñình heát söùc xuùc ñoäng tröôùc taám loøng trung lieät cuûa oâng, neân ñaõ

baøy yeán tieäc khoaûn ñaõi, ñoàng thôøi cung caáp thuyeàn beø cho oâng trôû veà Gia Ñònh.

Nguyeãn AÙnh cuõng voâ cuøng xuùc ñoäng khi gaëp laïi Nguyeãn Huyønh Ñöùc vaø bieát heát töï

söï. Ngay sau ñoù, Nguyeãn AÙnh ñaõ phong cho oâng chöùc Khaïm Sai Chöôûng Cô Quaân

Trung Chi Töôùng Só. Chính Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät, moät ñaïi coâng thaàn cuûa Nguyeãn

AÙnh, cuøng thôøi vôùi Nguyeãn Huyønh Ñöùc, vì kính ngöôõng loøng trung nghóa vaø taøi thao

löôïc cuûa Nguyeãn Huyønh Ñöùc neân ñaõ baùi Nguyeãn Huyønh Ñöùc laøm cha nuoâi cuûa mình.

Luùc baáy giôø, trong daân gian cuõng coù maáy caâu haùt ca ngôïi taám loøng trung lieät cuûa

Nguyeãn Huyønh Ñöùc nhö sau:

461

“Ngaäm nguøi thay toâi trung lieät,

Giöõ moät tieát ngay ôû cuøng chuùa.

Veïn toaøn caâu chung thuûy,

Ñaáng ngaøn xöa öôùc coù maáy ai.”

Naêm 1791, oâng laäp ñöôïc raát nhieàu chieán coâng oanh lieät, trong ñoù coù vieäc baét soáng

ñöôïc quan Thaùi Baûo cuûa Taây Sôn teân laø Phaïm vaên Tham, vaø cuøng vôùi caùc töôùng

Nguyeãn Vaên Tröông vaø Voõ Taùnh ñem quaân giaûi vaây cho töôùng Leâ vaên Quaân taïi vuøng

Phan Rí. Naêm 1792, Nguyeãn AÙnh caát quaân ra ñaùnh Quy Nhôn, oâng ñöôïc leänh traán thuû

Baø Ròa, roài Nguyeãn AÙnh laïi phong cho oâng laøm Khaâm Sai Chöôûng Quaûn Höõu Quaân

Dinh Bình Taây Phoù Töôùng Quaân. OÂng cuøng vôùi 2 töôùng Toân Thaát Hoäi vaø Nguyeãn

Vaên Thaønh ñem boä binh ra ñaùnh Phan Rí, roài tieán quaân ñaùnh Bình Thuaän vaø ñaùnh

thaéng traän Phoá Haøi, thuoäc Phan Thieát. Sau ñoù oâng phoái hôïp vôùi thuûy quaân trong vieäc

vaây haõm thaønh Quy Nhôn. Tuy nhieân, luùc naøy vieän binh cuûa Taây Sôn töø Phuù Xuaân

keùo vaøo giaûi cöùu cho Quy Nhôn, neân Nguyeãn AÙnh ruùt quaân veà Gia Ñònh, thaêng cho

oâng chöùc Bình Taây Töôùng Quaân, ôû laïi traán thuû Bình Thuaän vaø Dieân Khaùnh. Nhöng ít

laâu sau ñoù, Nguyeãn Huyønh Ñöùc ñöôïc leänh ruùt quaân veà Gia Ñònh. Naêm Maäu Ngoï,

1798, oâng vaâng leänh chuùa Nguyeãn, hôïp cuøng Nguyeãn vaên Tröông ñem thuûy binh tieáp

vieän cho quaân Xieâm La ñang ñaùnh nhau vôùi Mieán Ñieän. Sau khi deïp yeân quaân Mieán

Ñieän, Nguyeãn Vaên Tröông keùo quaân veà nöôùc, coøn Nguyeãn Huyønh Ñöùc laïi ñi thaúng

ñeán Voïng Caùc ñeå trình quoác thö.

Thaùng 3 naêm Kyû Muøi, 1799, Nguyeãn Huyønh Ñöùc laïi theo Nguyeãn AÙnh ñem quaân

ra ñaùnh thaønh Qui Nhôn. Sau khi chieám ñöôïc cöûa Thò Naïi, Nguyeãn Huyønh Ñöùc cuøng

Voõ Taùnh ñoå quaân leân ñoùng taïi vuøng Truùc Kheâ, roài tieán ñaùnh vuøng Thò Daõ vaø caàu Taân

An. Trong traän naøy Nguyeãn Huyønh Ñöùc cöôùp ñöôïc 13 thôùt voi vaø gieát cheát 2 vò töôùng

cuûa Taây Sôn. Vaø cuõng trong traän naøy, töôùng Leâ Chaát cuûa Taây Sôn veà haøng vôùi

Nguyeãn AÙnh. Sau nhieàu chieán coâng oanh lieät, oâng ñöôïc Nguyeãn AÙnh cho veà traán giöõ

Ñònh Töôøng ñeå saép ñaët vieäc trò an vaø phoøng thuû taïi ñoù. Nguyeãn AÙnh giao thaønh Quy

Nhôn cho Voõ Taùnh vaø Ngoâ Tuøng Chaâu traán giöõ. Tuy nhieân, chaúng bao laâu sau khi

quaân cuûa Nguyeãn Huyønh Ñöùc ruùt veà Nam thì quaân Taây Sôn laïi ñeán vaây haõm thaønh

Qui Nhôn.

Ñeán naêm Canh Thaân 1800, Nguyeãn AÙnh laïi sai oâng ñem quaân ra ñoùng taïi ñeøo Cuø

Moâng chôø cô hoäi giaûi vaây cho Quy Nhôn. Ñaàu naêm Nhaâm Tuaát, 1802, oâng ñöôïc

Nguyeãn AÙnh phong töôùc Quaän Coâng vaø giao cho chöùc Traán thuû Bình Ñònh, kieâm Tieàn

Quaân thay cho töôùng Nguyeãn vaên Thaønh. Trong suoát thôøi gian 7 naêm traán nhaäm thaønh

Bình Ñònh, Nguyeãn Huyønh Ñöùc ñaõ heát loøng lo cho daân chuùng taïi ñaây ñöôïc an cö laïc

nghieäp, neân oâng raát ñöôïc daân chuùng taïi ñaây kính moä.

Sau khi Gia Long chieám ñöôïc toaøn coõi Vieät Nam vaøo cuoái naêm 1802, Nguyeãn

Huyønh Ñöùc ñaõ ñöôïc nhaø vua giao cho nhieàu troïng traùch, trong ñoù phaûi keå ñeán ba laàn

oâng laøm Toång traán ôû caû 3 mieàn Baéc, Trung vaø Nam. Cuøng naêm 1802, oâng ñöôïc phong

töôùc Haàu vaø laõnh chöùc Traán Thuû Phieân An; sau ñoù giöõ chöùc Toång traán Bình Ñònh.

462

Naêm Canh Ngoï, 1810, thaêng chöùc Toång traán Baéc Thaønh thay cho Nguyeãn vaên

Thaønh. Naêm 1812, ñöôïc thaêng laøm Khaâm Sai Chöôûng Tieàn Quaân. Ñeán naêm AÁt Hôïi,

1815, oâng xin veà höu, nhöng vua Gia Long giöõ oâng laïi, cho ñeán naêm 1816, cöû oâng

laøm Toång traán Gia Ñònh thay cho Toång Traán Leâ vaên Duyeät ñöôïc trieäu veà kinh. Luùc

naøy Trònh Hoaøi Ñöùc ñöôïc boå laøm Hieäp Toång traán phuï taù cho oâng. Cho ñeán naêm 1817,

oâng ñöôïc vua Gia Long cho pheùp veà queâ an döôõng tuoåi giaø.

Nguyeãn Huyønh Ñöùc maát ngaøy 9 thaùng 9 naêm Kyû Maõo, 1819, thoï 71 tuoåi, taïi queâ

nhaø thuoäc laøng Khaùnh Haäu. OÂng ñöôïc truy taëng “Só Trung Döïc Vaän Coâng Thaàn Phuï

Quoác Thöôïng Töôùng Quaân, Thöôïng Truï Quoác Thaùi Phoù Kieán Xöông Quaän Coâng.”

Ngoaøi tö caùch laø moät baäc trung höng coâng thaàn, Nguyeãn Huyønh Ñöùc coøn ñöôïc Gia

Long ñoái ñaõi nhö thaân toäc. OÂng ñöôïc vinh döï keát sui gia vôùi vua Gia Long vì coù hai

ngöôøi con laø Nguyeãn Huyønh Toaùn vaø Nguyeãn Huyønh Thaønh ñeàu laøm reå cho Gia

Long. Ñeán dôøi vua Thieäu Trò, oâng ñöôïc truy phong laø Traùng Voõ Töôùng Quaân, töôùc

Kieán Xöông Quaän Coâng, linh vò ñöôïc thôø taïi Mieáu Trung Höng Coâng Thaàn vaø tuøng töï

taïi Theá Mieáu. Ñoàng thôøi nhaø vua cuõng caáp cho 100 maãu töï ñieàn ôû laøng Maäu Taøi,

huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân ñeå phuïng töï.

Tranh thôø Nguyeãn Huyønh Ñöùc

Nguyeãn Huyønh Ñöùc coù boán ngöôøi con trai, thì hai ngöôøi ñaõ laø phoø maõ, coøn hai

ngöôøi kia ñeàu laøm voõ töôùng cao caáp cuûa trieàu ñình. Ngöôøi con ñaàu teân Nguyeãn

Huyønh Toaùn, cöôùi coâng chuùa Thaùi Bình Ngoïc Chaâu, con gaùi thöù naêm cuûa vua Gia

Long, thoï chöùc Phoø Maõ Phieâu Kî Veä UÙy. Ngöôøi thöù nhì laø Nguyeãn Huyønh Thaønh,

cöôùi coâng chuùa Ñònh Hoøa Ngoïc Cô, thoï chöùc Phoø Maõ Khinh Kî Veä UÙy. Ngöôøi thöù ba

laø Nguyeãn Huyønh Nhieân laøm quan ñeán chöùc Trung Quaân Veä UÙy. ngöôøi thöù tö laø

Nguyeãn Huyønh Thoûa, cuõng laøm quan ñeán chöùc Tieân Phong Phoù Veä UÙy. Rieâng döôõng

töû Nguyeãn Ñình Phoå(6)

laøm quan ñeán chöùc Ninh Thaùi Toång Ñoác(7)

. OÂng maát luùc ñang

taïi chöùc neân ñöôïc vua Gia Long phong chöùc Khaâm Sai Chöôûng Dinh Taû Quaân. Haàu

nhö trong suoát cuoäc ñôøi, oâng ñaõ töøng thaân chinh ra nhieàu traän maïc vôùi boä chieán baøo.

Ñeán khi ñaát nöôùc khoâng coøn chieán tranh chaúng bao laâu thì oâng qua ñôøi. Hieän taïi laêng

moä cuûa oâng vaãn coøn taïi aáp Taây Nhì, quaän Phuù Nhuaän. Laêng moä khoâng lôùn laém, cuõng

463

khoâng coù mieáu thôø. Trong moä khoâng thaáy bia, chæ coù coång moä vôùi moät taám baûng gaén

hai truï ñaù vôùi doøng chöõ: “Laêng Huyønh Quang Haàu.” Phía taän cuøng beân trong laêng moä

coù moät baøi vaên kyù ñöôïc cheùp treân vaùch phía sau. Baøi vaên keå sô löôïc coâng nghieäp cuûa

oâng, ñaïi yù noùi oâng ñaõ giuùp vua Gia Long vaø ñöôïc phong chöùc Traán Thuû Gia Ñònh vôùi

töôùc Huyønh Quang Haàu, ngang haøng vôùi nhöõng baäc coâng thaàn khaùc nhö Tröông Taán

Böûu, Nguyeãn vaên Hueä, Nguyeãn vaên Thoaïi...

Bia vaø ngoâi moä cuûa Nguyeãn Huyønh Ñöùc

Hieän vaãn coøn khu ñeàn thôø cuûa oâng taïi laøng Khaùnh Haäu, giaùp ranh giöõa Long An

vaø Ñònh Töôøng. Treân quoác loä 4, nay laø quoác loä 1, töø Saøi Goøn ñi veà mieàn Taây, khi ñeán

ñòa phaän xaõ Khaùnh Haäu, nhìn veà phía tay phaûi, giöõa caùnh ñoàng luùa bao la baït ngaøn,

ngöôøi ta raát deã thaáy khu ñeàn thôø cuûa Nguyeãn Huyønh Ñöùc, naèm veà phía taây quoác loä

chöøng moät ngaøn thöôùc. Coù moät con ñöôøng ngaøy tröôùc laø ñaát ñoû, ngaøy nay ñaõ ñöôïc

traùng nhöïa, chaïy töø quoác loä vaøo ñeán khu ñeàn. Treân con ñöôøng ñi vaøo laøng naøy ngöôøi

ta laøm moät caùi coång coù ghi haøng chöõ lôùn: “Laøng Nguyeãn Huyønh Ñöùc”. Ngoâi ñeàn thôø

cuûa oâng cuõng chính laø ngoâi nhaø cuõ cuûa oâng trong laøng. Tuy nhieân, ngöôøi daân ñòa

phöông hay goïi laø Laêng cuï Huyønh Quang Haàu(8)

. Beân trong khu nhaø thôø vaø laêng moä

coù raát nhieàu caâu ñoái, ñaïi yù vinh danh coâng lao cuûa ngaøi:

“Baéc Nam tam toång traán, vaïn lyù binh quyeàn;

Tieàn höõu löôõng töôùng quaân luïc sö soaùi lònh.”

“Hoaønh thieân tri nghóa lieät, haäu töôùng töôùc xæ ñaùp thaønh thaàn.

Baïch nhaät quaùn tính trung, nhaân phoø thaàn minh phuø phöôùc töôùng.”

“Thaát nhaät höõu nhò thu, trung hieáu nhaát sinh thuï laäp;

Cöûu nguyeät truøng döông nhöït, thoï ninh nguõ phuùc thuûy chung.”

“Trung nghóa cöông thöôøng, long hoå phong vaân ñinh hoäi;

Anh huøng mi muïc, Xieâm, Mieân, Laøo, Mieán tri danh.”

Töông truyeàn, Huyønh Quang Haàu Nguyeãn Huyønh Ñöùc sau khi qua ñôøi ñaõ bieåu thò

cho daân chuùng taïi queâ nhaø cuûa oâng raát nhieàu vieäc hieån linh, theo oâng Ñaøo Vaên Hoäi

464

trong quyeån Taân An Ngaøy Xöa, maáy naêm tröôùc ñaây, ngaøi giaùng cô buùt löu laïi cho haäu

theá moät baøi thô coù töïa ñeà “Vieät Nam Khai Quoác” nhö vaày(9)

:

“Haøn laâm voõ vieän chuyeån sôn thoâng,

Nhò thaäp nhöùt ñieàn nhaäp khoá ñoàng;

Ñöùc quaùn caøn khoân minh voõ truï,

Nghóa phoø nhöït nguyeät chieáu nam ñoâng.

Coâng danh söï nghieäp höng haø taïi?

Chí só haïn lao baát quaûn coâng;

Coâng traän xích taâm löu haäu theá,

Tinh trung nghóa doõng vaïn löu hoàng.”

Taïm dòch nhö sau: “Vaên voõ goàm taøi daäy nuùi soâng,

Hai möôi moát ruoäng chöùa kho cuøng.

Ñöùc thaâu trôøi ñaát soi hoaøn vuõ,

Nghóa hieäp traêng sao raïng coõi ñoâng.

Söï nghieäp coâng danh laø ñaâu nhæ?

Gian lao chí só haù neà coâng.

Loøng son coâng traän truyeàn mai haäu,

Trung nghóa ngaøn sau thaám gioáng doøng.”

Phaûi coâng taâm maø noùi, Nguyeãn Huyønh Ñöùc haàu nhö moät ñôøi xoâng pha traän maïc,

chinh chieán khaép nôi. Hai laàn laøm Toång Traán ôû hai nôi quan yeáu nhaát cuûa Vieät Nam:

Baéc Thaønh (1810) vaø Gia Ñònh Thaønh töø naêm 1813 cho ñeán luùc qua ñôøi. Caû ñôøi oâng

naëng chöõ trung quaân aùi quoác, ñaõ taän taâm taän löïc giuùp cho Nguyeãn AÙnh döïng neân

nghieäp ñeá vöông. Coù nhieàu luùc, oâng ñaõ queân chính thaân mình ñeå cöùu chuùa. Phaûi noùi

trong thôøi phong kieán, tö töôûng trung quaân ñaõ chi phoái söï suy nghó cuûa taàng lôùp só phu

trí thöùc Vieät Nam. veà maët naøy thì Nguyeãn Huyønh Ñöùc quaû laø moät taám göông saùng

ngôøi veà loøng trung nghóa vôùi chuùa Nguyeãn. Trong suoát cuoäc ñôøi theo phoø Nguyeãn

AÙnh, chuùng ta thaáy roõ ôû Nguyeãn Huyønh Ñöùc taám loøng trung thaønh gaàn nhö tuyeät ñoái

vôùi chuùa Nguyeãn.

Baøn thôø Nguyeãn Huyønh Ñöùc trong khu moä ôû Taân An