CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION...

61
CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION (CKRC) VERBATIM REPORT DISSEMINATION OF REPORT & DRAFT BILL, KANGEMA CONSTITUENCY, HELD AT KANGEMA TOWN HALL

Transcript of CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION...

Page 1: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION

(CKRC)

VERBATIM REPORT

DISSEMINATION OF REPORT & DRAFT BILL, KANGEMACONSTITUENCY, HELD AT KANGEMA TOWN HALL

Page 2: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

ON

16 OCTOBER 2002DISSEMINATION OF REPORT & DRAFT BILL, KANGEMA CONSTITUENCY, HELD AT KANGEMA

TOWN HALL ON WEDNESDAY, 16 OCTOBER 2002

Present:

Com. Prof. Wanjiku Kabira

Secretariat Staff in attendance:

Assistant Programme/Officer - George Wachira Verbatim Recorder - Josephine Ndung’u District Coordinator - Allan Njeru

The meeting started at 11.20 a.m with a word of prayer.

Njeru (Coordinator): The Commissioners wa kutoka Nairobi na wengi wenu kama mlivyo sikia, mbele ya sisi kuanza kama

kawaida mnajua tuna anza na maombi, ili Mungu atubariki yale tunaendelea nayo, kwa sababu wakati huu ni mugumu sana.

Father Kagume yuko hapa? Tuongoze kwa maombi Father.

Father Kagume: Tusimame, Kwa jina la Baba na la Mwana na Roho Mtakatifu Amina. Mungu Baba mwenye enzi,

tunakushukuru kwa kutupa nchi yetu tukufu ya Kenya na pia kwa uhai uliotupatia, tunakushuru kwa viongozi wetu, tuko na kazi

muhimu hapa mbele yetu ya kurekebisha au kupendekeza Katiba yetu ili kila mtu ajisikie yu nyumbani katika nchi yetu hii ya

Kenya. Tunakuomba ututumie Roho wako Mtakatifu ili angaaze mafikira yetu na nyoyo zetu ili mapendekezo au marekebisho

tutakayotoa hapa yawe yakikupendeza wewe Mungu wetu. Tunaomba hayo kwa njia ya Kristu Bwana wetu. Amen.

Njeru (Coordinator): Asante sana Father Kagume kwa hayo maombi. Kusema kweli Mungu ametusikia na yale tutaendelea

nayo yatakuwa yamefanikiwa na yamebarikiwa na Mwenyezi Mungu.

2

Page 3: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Sasa nataka kuwajulisha wale ambao wako hapa kutoka Nairobi na wanakamati wangu ambao tumefanya kazi pamoja katika

hapa Kangema division, ningetaka wawe karibu kwa sababu nataka kuwajurisha vile vile. Hapa tuko na Professor Wanjiku

Kabira, kama vile niliwambia hapo awali ambaye ni Commissioner wa yule mnamjua sana Yash Ghai. Wengine wanasema

Yasha Ghai na Lumumba ndio mnawajua sana. Professor Wanjiku vile vile ni mashuhuri katika hiyo sana na atatueleza mengi.

Honourable Michuki Mheshimiwa vile vile yuko hapa. Na hata nataka kumrundishia Bwana Michuki a lot of thanks sababu,

kila wakati tukija hapa honourable yuko hapa. Nikitaka kwenda kwake ofisi, huenda haraka na ananitumikia kama tuna

mikutano tunafanya, kama tuna mikutano tunafanya juu ya hii Katiba katika hii division. Asante sana. Heko, Honourable.

Hapa nina wanakamati ambao tunashughulikia hii division nao naona Wangeci, ni wana kamati hapa. Wapi Gachiri? Bwana

Gachiri yuko hapa vile vile ni wana kamati wa hii Katiba katika hii division. Kuna mwingine?

Mimi yangu ni machache kwa sababu hii si siku yangu. Siku yangu mnaijua wakati nina tembelea vijiji na kuelimisha, na

mikutano hapa tunafanya. Tumefanya mengi. Tumeshafanya kuelemisha watu kwa vijiji na mashambani. Kuna ile tunayoita

hearing. Tulifanya hapa. Hata Kariuki akaja kuelimisha watu hapa vile vile.

Kama nilivyosema yangu si mengi sana lakini ningetaka kutaja kidogo. Jana tulikuwa huko Kiriani Girls huko Mathioya

Division. Na mkutano tulifanya huko wa kufana. Walikuwa na mengi sana ya kusema, kuongeza hii Katiba ambayo

tutakwenda through na Professor Kabira. Amekuja ili chochote ambacho mngetaka kumuuliza mumuulize, chochote ambacho

unafikiria tulipeana maoni hapa hakikuwekwa museme na mumuulize. Ana njia ile ambayo atafanya hayo maneno sababu ni

expert wa hiyo sana. Hata hiyo yeye mwenyewe, alikuwa akiandika kwa hivyo hakuna chochote ambacho hajui. Hata fullstop

pahali iko anajua, hata comma. Kwa hivyo tuna bahati kubwa sana kwa kuwa na yeye sababu ndiye waliandika hii huko

Mombasa.

Kitu ingine ningetaka kusema ni ya kwamba, bila kufanya overview ambayo ni yeye atafanya hiyo, yote tuliopitia, ile ningetaka

kusema hapa ni ya kwamba tukimaliza hii na kuwapatia haya maneno yetu ambaye yameletwa kwenu tena, ili musahihishe, na

muongoze na mutoe. Kuna watu watatu ambao tulichagua au walichaguliwa katika district ambao watakwenda kuongea vile

vile haya mambo huko Nairobi. Watakwenda huko tarehe ishirini na mbili huko Mbagathi. Na hao walichaguliwa huko

Murang’a na County Council kama vile amri ambayo tuliotumiwa ilisema. Yangu mimi ilikuwa Returning Officer tu na

ningetaka kusema majina yao niwajulishe majina yao.

Amri inasema lazima kuwe na mwanamke mmoja katika hiyo group ya delegates ya kwenda huko Nairobi. Hapa kulichaguliwa

Bibi mmoja ambaye anaitwa Bi Jane Kamwara. Huyo ni wa Kiharu. Sisi tulikuwa na bahati sana kwa sababu walikuwa

wakitakikana watu watatu tu kila district. Hata Nairobi kubwa kama ilivyo na yule mwingine aliyechaguliwa, alikuwa Father

Gitonga, kila mtu anayejua ni wa kutoka Tuthu. Na yule mwingine alieyechaguliwa ni Chairman wa County Council Mr. James

3

Page 4: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Waweru. Sasa watu watatu wakaingia. Hao wataenda kuwakilisha wilaya hii huko Nairobi, na ni kuhakikisha haya maneno

ambayo tutaongea. Kwa hivyo kule wako watasikia maneno, na kama tuna bahati vile vile wakipata bahati ya kuingia hapa,

wataongea na nyinyi wakati huo. Hiyo ni kitu moja ningetaka kusema ambayo tumefanya. Asante. Sitaki kutumia wakati huu

kwa sababu si wangu. Ningetaka kupatia sasa wadhifa huu Professor Kabira.

Com. Kabira: Muriega.

Response: Turiega.

Com. Kabira: Nii ndirenda kwamba kumu-introducira andu aria tuoka nao na umwe ni mwanake wi haha urandeithia

guthomithia umuthi etagwo Wachira, ni ngumuira e-introduce.

Wachira: Muriega, ni njitagwo Mukundi wa Wachira, na ninii turateithania na Professor kumothomithia.

Com. Kabira: Okey Wachira ni Wakiri na company etagwo Ndung’u and Kwach Advocates, na niegututethia guthomithia

hanini tondu uria ngwenda gwika, ngwaria uhoro wa Katiba uria iroiga, uria twitikaniirie bururi wewothe, njoke njurie Wachira,

aturirikanie uria twoigire riria twari guku Kangema nigetha tuone kana uria twoigire na uria no uria tugite Katibaini ni hanaine.

Nokorwo hari undu muoigete na ndikiritwo Katibaini ni ngu-explain kiria hihi gitumitwo ikorwo itari Katibaini. Okey, ucio ungi

twinake etagwo Josephine Ndung’u. Ningumuria amugeithie.

Josepine Ndung’u: Muriega andu a Kangema?

Response: Turiega,

Josephine Ndung’u: Nitukenete niguka Kangema. Njitegwo Josephine Ndung’u na ngukorwo ngiruta wira wa ku-record

maundu maria mothe mugukorowo mukiuga. Thengiyu,

Com. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu tondu first of all nyambe njuge ni

sorry ni twachererwo. Tondu hauma na confusion ngwichiretie timu itu irathie Maragwa kuria turari ira, na ndamenyera

twakinya Maragwa turoka, guku na ndiri ndoka Kangema mbere, kuoguo ni twa huthira hakuhi itha tugikinya guku, kwoguo ni

twoiga ni sorry ni gukimucheritheria.

Na wa keri ninjui Mheshimwa Michuki ninjui akinyire tene muno, na twa apologise niundu wa guguikaria. Uria ngwika ni

ngwaria ndagika ithano tu, njarie uhoro wa context ya Katiba ino, no uria turenda gwika umuthi, njoke mwahe rutha, he

Muheshimwa opportunity nigetha ahote kuheana comments ciake uhoro wa Katiba, tondu ni mui ni mundu very busy na am

4

Page 5: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

sure niarachoka Parliament, nigetha ahote guchoka onaithui no twende achoke tondu kwi maundu maingi turaigwa mara happen

Parliament nano twende agakirwo kuo. Kana tiguo.

Ni ngwaria hanini tu nigetha context tukorwo twi nayo Muheshimwa ata naria, njoke ndikimuhe opportunity. Nani ngwenda

kuga ati tariu riria turaragiriria Katiba ino na result iria murona ngathiti ino. Result riu ya wira urutitwo ni andu aingi, handu ha

miaka ikumi, tondu riria andu majiriirie gwitia Katiba njeru, ni tene. Githi ti uhoro wa 1992 riria twa chenjirie section 2A. Nitue

andu aingi a Matiba, Honourable Michuki. Andu aingi ni makoretwo makiruirira Katiba njeru na andu a civil society andu a

NCC. Nimuiguga uhoro wa andu ta Kibutha Kibwana, kana tiguo? Kwoguo riria turoiga ati, tariu uguo Katiba ino ni turenda

irekwo irikio next elections itanekwo. Nituroiga ati gutiri mundu uteng’eretio. Uria uricheria ni ateng’eretio no uria utakoretwo

e thabari iyo ya guchenjia Katiba. Tondu ungirora Katiba ino maundu maingi Kenyans ni metikaniirie. Tariu uhoro wa

kueheria powers cia President, ugitwo miaka miingi muno. Nginyagia unokurwo ni mucii, unokorwo ni muthuri mukuru na

mutumia, othe ukaigwa makiuga powers cia President ni nyingi ireducio.

Kwoguo turauga maundu maingi maria moigitwo haha, ni maria andu aingi makoretwo makienda, ihinda ria miaka miingi.

Nanikio turoiga ni wega turekwo turikie wira uriku? Wira uyu. The other thing ngwendaga kuga ni wona Muheshimwa aria,

ningwimwira maundu maria andu aingi monete ni mabata muno na kuringana na maoni maria maheanite. Tariu ukorwo ni uhoro

wa powers cia munene cia President, kana ukorwo ni Parliament mekwenda ikirwo ihanata atia, kana ukorwo ni uria power

ikugayanio, ikugayanio atia, kana ukorwo ni basic needs, uhoro wa maundu ta health na githomo maundu ta macio tondu nginya

andu aingi ni maritie uhoro wa mamo. Uhoro wa local authorites. Maundu macio uria andu maritie, nitugucoka tumaririe. Ningi

nitugucoka twarie uhoro uria tariu ukorwo ni Rift Valley maoni mao maheanite atia, akorwo ni Western Province. Niwega

tumenye bururi wewothe uraria na mugambo uriku thiini wa Katiba ino. No ngwiciria uria ngwika ni getha tuhote kuhe

Muheshimiwa opportunity ya kwaria uhoro wa Katiba ino, na mungienda kuria ciuria hihi iria angicoka kana njokie no murie

tucoke tumuhe rutha athie nigetha thii mbere na githomo tondu nii ndiguku unamwenda ndare guku no ndare. Kana tiguo?

Thank you very much. So I will hand over to Mheshimiwa Michuki.

Mheshimiwa Michuki: Ni wega muno Professor Wanjiku wa Kabira niundu wa kahinda kau, ohamwe na District

Coordinator Bwana Njeru na andu aria ugiukite nao. Uroringi muthenya uyu ni muthenya wa bata muno hari andu a Kangema,

tondu ni muthenya wa gutuma maigue biu biu nimanyitaniire na andu aria angi a Kenya gwaka bururi uyu ihinda riingi thutha

waguthukio, miaka iyo ithukitio.

Ithui turi andu a Kangema tukwenda mwandike hau na ungiuria athuri aya na aria angi me mecii na atumia tukwenda tuthurane,

githurano giki kiroka tukwenda tuthurane na Katiba ino njeru. Kana nindongerera?

Response: Aca.

5

Page 6: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Mheshimiwa Michuki: Tuthurane na Katiba ino njeru. Niundu wira ucio wa miaka ikumi ndungiurira thi. Utwuke ningi

ugutigirwo andu magokorwo thiini wa thirikarine miaka itano na mahota kuona ati Katiba iria nguru niyo iramagirira, tuwachoke

oroharia turari na Moi twiragwo wooi tiuria, wooi tungi. Twiragirwo maundu gutari. Katiba ino tiati nikuga ati ni ndimithomete

iyothe, no kundu kuria thomete ni ndirona maundu maria twari namo haha mamwe meho thiini wa Katiba, for example,

nitwoigirwo ni tuninirwo ma DC na Provincial Administration na andu acio othe. Na Katiba ino niguo yugite. In fact ni yaritie

uhoro ocio tondu handu ha maundu macio, irauga ati gukorwo na Kaju ya Sublocation, gukorwo na kaju ya location, gukorwo

na kaju ya District na kugorwo na Kaju ya province. Kaju iria igukorwo aria me thiini wa cio, mathuritwo na kura. Na acio nio

megucoka handuini ha Provincial Administration. No thiini ya area na niguo ndira understand akorwo ni sublocation

administrator ucio wekuu arithuragwo ni andu. Nayo thirikari niyo iricokaga gutigirira ati utonga wa bururi ona kaju iyo ya

gichagi ni yagiriirwo ihote kuruta wira wayo. Na ya location taguo, na ya district na province. Kwoguo ngakiona meciria maria

twarehire haha hindi iyo nanie ndamarutire hindi iyo na nginyitwo mbaru ni athuri aria mari haha, ni mekiritwo thini wa Katiba

iyo.

Twarikia kurora uhoro ukonii mahinya ma President, na makiria mahinya ma kuhe andu mawira, ari majudge, ari ma permanent

secretaries kana ministers na acio, maundu macio mothe gutiri angika matahitukitio ni Parliament. Uguo ni kuga enda kuthura

Professor, Wanjiku wa Kabira atuike Minister, arehe ritwa riake Bunge, ritwa riu ritwarwo thiini wa committee iria yagiriirwo ni

gutuiria uhoro wa Wanjiku. Ugituirwo wothe utuirwo kuma kuria aciarirwo na kuria athomiire, no uria aneka. Una turia

atendaga tumenywo na njira eyo, ni iri turuma ona andu aria mahitagiria andu aria angi marege mawira. Amenya ati ni aguthii

arutwo nguo ciothe onwo njaga ake akoiga aca. Ucio wira nii ndigwitaka atia? On andu aria matuiyete mbia ndui history ikirio

rwokuo. Githe ndukio nake ucio ndagwenda guthikorio.

Riu niundu ucio, mahinya maria President arathiaga akarehe arata ake agikaga atia, maundu macio nimeheretio. Ona ningi ni

undu woria guthiete ta iti iria cio orotagwo igatwika ni ciarata na muruanyina na mundu na a mwari wanyina, icio ni nine itire

haha. Tondu iti icio ciare ciabata muno. No niciatukiire igitumirwo, twahota Kamotho, agatwarwo Bunge, akorotwo ni murata

ugwetwo Moi. Na iti icio ciendagwo ati, ciendagwo for example, ungirora wega ukorio atiriri angikorwo ni uhoro wa namba

mundu guthurwo, andu aria metagwo Elmoro, magathura mundu ri thiini wa Kenya? Gwagituika atiri,tondu aya a Elmoro

matigathura mundu ni moroterwo mundu oke Parliament aragiririe. Kiu nikio kiari gitumi gia iti iriku. No tondu niciarikirie

gutumirwo na njira thuku muno ri, ni kio itari haha ngwiciria ni njeherie no replace-itwo na iti ingi tondu Parliament riu igutuika

kuri Parliament iria Upper House, na kuri Parliament iria riu mututhuragira. Kwoguo kuu ni mugutaririo uria kuri thuranwo. No

ninii ni ngwona kuri kihoto gokorwo iti icio cieheretwo. Cia naturehere thina muno guku Kangema ino. This is a personal

experience. Ni tui. Athuri aya mathura mundu, uria marega agacoka agacokio na agatwarwo Bunge na agatuo Minister nigetha

tuthirikio. Ona hau niho hatumire tuhitanie na Moi. Guku Ngamima tondu tundiega kuigua ndeto ciake. Even as a person.

Ingienda hutie maundu maria ndireciria njagiriirwo ni kumahutia haha, wa mbere, thiini wa section 66 aria mari na ngathiti no

mathome ni mwagiririo mwone ni uria raia ithinitwo ni police na andu aria angi igotini nginya machifu maugage ati ni gwathwo

6

Page 7: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

ndirathitwo, Katiba yokete na ondu mweru wakuga atiriri, o mundu wothe wina hakiri ya kwaga gwathikira munene wake

angikworo munene ucio aramuhe maundu matanyititwo mbaru ni watho, kwoguo angikorwo ni chifu ukuringite, kana muthigari

agakuringa niundu nieritwo ni mundu thii ukahuri andu aria, ndangithie igotini auge, nii ndiraringite ucio tondu ndatumitwo ni Moi

na miti ya mashembe ngahure andu, Katiba ni eregete. In other words, kiria giatuma hutie handu hau ni tondu riri, nanikio

tukuga Provincial Administration yehere andu aya matuirie maguoitio ni andu aria mandikitwo. Ona chifu ndungienda

kumochokeria, tondu riu akwambariria gukuenjera na njira nyingi na aguike maundu maria matetikiritio ni watho. Uguo ni

kuonana atiriri, onawe ungiathwo ni mundu ui ati uguo aragwatha gutinyititwo mbaru ni watho no urege. No angigutwara igoti

ririku kuringana na Katiba njeru nduri undu ungiona. Ningwetende kuhutia hau nigetha andu mathire guoya.

Section 68 nayo irauga atiriri (inaudible) ingiamba guthii na mbere nyambe nine, nitugocoka twariririe. 68 mundu wothe

urikoragwo akinyitwo, niguo Katiba irauga, na aria mena Katiba ino ni page mirongo itano na imwe, mundu wothe unyititwo

akirwo ati niekite mahitia, ena haki kwaga kwaria kana kuga undu uro nomwe. To remain silent iyo ni haki yake. Na

ndangihingiririo ni mundu atakwenda. Keri, ina haki amenyithio na ruga iria akuigua ati ena haki ya kwaga gucokia kana kwaria.

Ambe amenyithio uguo niaria marauga ni makumunyita. Na amenyithio maundu maria mangimunyita angikorwo ni akwaria.

Niho haria heragwo atiriri, you have a right to remain silent, that if you talk everything you say will be used against you.

Nimuranyita? Tondu riu muthiaga muikanitio ati tondu muma mbaa ini na ninyuite twaku twiri nawe unaige wichiragie ni kuina

naicio nicio iricoka itumirwo niundu wa gwika atia?

Na mundu ucio hinya ndagwiriirwo nigutumirwo nigetha auge uria akonainio na mahita macio aranyitirwo. Ena haki ya kuga

ndanguhingirio nandu matuiriirwo. For example kuigwo rumande thiini wa njera. Gwokorwo kwina mucii wa rumande na

gukorwo kuria andu mekaga atia? Riu ni Katiba turaria uhoro wayo. Na Katiba niyo iri iguru wa wothe uria ungi wothe

unongikorwo wahitukiirwo naku. Kogwo maundu maria methiini wa Katiba ino ni marehete right nyingi muno kugitira mundu

wa raia. Mundu wa kawaida. Niguo ndirenda gu-stress ati Katiba ino ina maundu meru makugitira mundu niundu wa

experience iria tukoretwo nayo ya watho gutumirwo nigetha mundu ateithike, ugakorwo watho uratumirwo niundu wa

(inaudible) na section iyo nira ciira no uhoro ucio na njira njega muno. Ni githiete na mbere ikoiga mundu ucio atwarwo igotini

na ihenya toria kwa hoteteka, na gutikarie mathaa 48 atatwaritwo igotine. Atarwo igotini na ihenya otoria kwa hoteteka. In

other words guku ukona haha mundu niagiritwo ni polithi. Niarakoririo akinyua na haha Karugia. Akinyua kumi kumi. Ndiui

aigaguo haha makiria ya 48 hours tondu mbeca ni ciagite, icia kumukura, tondu gukiri mbeca ingi cia naguku chini chini. In

other words, mugethii mukorwo mui ati Katiba ino irehete maundu maingi muno magutira we na haki ciaku. Gukugitira muno na

wathi wathoma mucii niuriona biu biu wimugutire.

Ngwendaga kwaria uhoro wa mundu kugitirwo ni Katiba. Na iyo niyo understanding yakwa. Section 78 nayo iyo iheanite haki

yaku uhoro ukonainii guikia kura. Uhoro ukonainii na guikia kura, wimugitire muno. (inaudible) iroiga atiriri, administer to

arrangements for the registration of voters and the conduct of the elections shall not deny a citizens right to vote and stand for

elections and shall include a system for contininuous registration. In other words, Katiba ino ni iregete uria ati gukanirirwo

7

Page 8: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

gukerwo andu makambiriria kuregistwo muthenya muna. Tukinina kiumia ningi gukawahingwo. Una umite Nairobi uke guku

ugakorwo ni kwa hingirwo. Kwoguo na gutingirwo ati gutiri na andu aiganu, makarani aiganu akwandika andu aca, Katiba ni

iregete. Ni ikuga mundu akinyia miaka iyo ikumi ni enana ina right ya kwandikwo hindi iyo. In fact maundu maya nii ngwiciria,

the Commission niyagirirwo gu-check maundu maya na Kivuitu tondu kwina andu aingi muno guku, matari na kura na yet

Katiba ona watho uria riu wikwo uria twa hitukirie Bunge tutanathii recess iria irarikuo niguo urekirire ati kwa ndikanagwo

umundu akinyia miaka ikumi na enana agathi ikete atia agathie kwa ndikanitwo na kwina andu aingi muno meguku makiria

young people, aria matari maraheo kura. Uhoro ucio nitukwenda tunegene nigetha andu gwika atia. Ni mandikwo nginyagia

kiroko gia guikia kura. Why not? Ni mandikwo. Ika niatiani? Ni tondu haki ya kwandika tariu kura iyo riu muguthii gukia,

niyo ikuruhe ituika, tume kuria kwa ubeberu, tuke riu thiini wa Katiba njeru riu iria iri itu. Kwoguo muti ucio ni wa bata muno

na nikio ndira stress ati no kuma watho ati andu mathii na mbere na kwa ndikwo. Na nigetha ithuothe tukaigua ati twari ho

bururi ucio ugicenjia kuma kuria gucoka naki? Mundu akoiga nii muti wakwa niguo wateithiriirie gwika atia, mundu agakiugua

ngoro yake injega. Niundu wa gukia mwitio ucio wa kuga ati nia koretwo thiini wa uhoro ucio.

Hari section ingi ngwendaga kwaria uhoro wacio, may be (inaudible) it is important uhoroini wa Section 86 uhoro wa gwikira

mihaka ya Constituency ngwiciria Commissioner Professor Kabira nioi ciira wakwa ndwarite igotini, na ngatwara niundu wa

andu aria mathurite na bururi wa Kenya. Majugde magetikira ati gutiagiriire andu ngiri ikumi kumwe magathura mundu nakwo

kuri kungi andu ngiri igana rimwe magathura mundu na andu acio mathii Bunge kura no iria imwe magacoka makauga atiriri,

Michuki niathii agacarie haki yake nioi kuria angicaria haki yake. Githi tigwo gatheti ya ira iraugite. Githi tigwo ndireritwo.

Riuri nii handu hau nigweciria, handu haha nihagiriirwo gwikirwo thiini wa Katiba ino. Ati kura ni ciagiriire na kuigana. Na

kungikorwo gutihoteteka, itigakirie ten percent. Akorwo imwe ni ikunyiha gukira iria ingi itigakirie ten percent kungiha kana

kuingiha. Tondu riri, ona Makajura amwe aguku gwitu nimathuragwo na miti miingi gukira MP wa Marsabit mundu ugwetwo

Godana. Athuragwo ni andu ngiri ithatu cia magana matano. Ugakiona riu akorwo ni Nairobi, tariu Embakasi ri, kwina andu

ngiri igana rimwe ria mirongo inana. Na mubunge noki? Ucoke uthii na haha kadistrict marathondekiri gitagwo idara, ona

gatikinyitie andu ngiri ikumi, na ni district.

Riu ni undu ucio, kura ya mundu imwe yagiriirwo nigokorwo ikite atia? Iiganaine ni iria ingi tondu mbere ya Ngai, we are all

equal. Ikaa tigwo? Mbere ya Ngai, Ngai atumbire tuiganaine ithuothe, nagutire mundu wombirwo ari munene gukira uria ungi.

Kwoguo kura yakwa ndiagiriirwo ni kunyiha gukira ya mundu uria ungi tondu ndombitwo ni Ngai ari special. Riu handu hau, ni

mukwona tamukunyita mbaru, ati kura ikorwo ni ikunyiha itikanyihe na more than ten percent.

Kuri majudge maumite ruraya nginya amwari wa Kennedy. Nigukorwo seminar nene muno Nairobi mweri mirongo iri na

mugwanja ya kwariria ciira ucio, majudge maria mari ma Kennedy na acio angi aria othe retired magakorwo guku Kenya.

Onanii ndiumwe wacio magathii kwaria kundu kuri ku? Ciira uyu ni muritu muno. Rekei ndimwire. Ni ciira onaungiuragirwo

mundu niundu nitondu urathi kura irio kanua gaki?

8

Page 9: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Response: Ka muruthi

Mheshimiwa Michuki: Mungu yuko. Ndui hindi yothe tugigika maundu nokuga twitikie Ngai ikuwo. Nii ona ngiambiriria

maundu macio nindetikirie ati uguo niguo, mundu ugitwo Mubunge wa Kigumo akiura akindiga ndinyiki. Father Kamunya

akinjira ingiuma ona arihunjagia kanithaini akira andu tiganai na mundu ucio witagwo michuki nikiguoya. Father uyu, niguo

anjirire. Na Father ndiyakuretire down. Handu hau ni ngwiciria section iyo na hagiririirwo gukorwo na gasection gakuga ati

provided that you take this into account the discrepancies of the differences should not be more than ten percent. (inaudible)

iyo yuma section 86.

Nitugiuke Chapter Seven section 102: Thiini wa section iyo ya, kiria ndirenda aya ma-note tondu nigetha makiinuka makorwo

mainukite mena urume ri ni uria magitiritwo tondu haria (inaudible) igorwo kuo, ni ati ni wira wa Parliament gutirira ati bururi

uratwarithio kuringana na wendi wandu. Ni muranyita. Riu ti wendi wa President, ni wendi wa ki/ Bururi utwarithio na mbere

kuringana na wendi wandu. Na Parliament ina hinya niundu wa kuhitukia mawatho makonii maundu macio monanitio thini wa

section iyo ndigutinda ngithoma mothe. In other words kuria mutwarite andu aria muthurite, nikuo mahinya mekite atia, nikuo

matwaritwo. Tondu tariu muthurite, riria ngwaria Parliament ndiraria handu ini hanyu. Tondu inyuothe mutingihota gukorwo

Parliament, mugakirwo, tarutai mundu umwe, athii arie handu hanyu. Nanikio twendaga tugithikagiriria uria murauga na uria

mureciria. Handu hau nigwendaga mumenye ati, hinya ucoketio kuria kuri andu aria murithura na Katiba iriku? Na Katiba ino.

Thiini wa section iyo hena, Section 104, iria twaririe uhoro wa mbeca, uria mbeca ihitukagio kuuria Parliament na ngeciria he

kindu, first of all section 103, andu aria mari appoint-agwo maritwaragwo thiini wa National Assembly ni getha Parliament

ika-approve President kana Prime Minister atari ara-appoint ni mekiritwo list yao hau. Magikirwo Prime Minister, Deputy

Ministers , Permanent Secretaries, Ambassadors, Electoral Commission, Auditor General, Controller of Budget, no ndinona

angikorwo iyo ni covered elsewhere, iyo niyo point iria ndirenda ku-make, ndinona handu hau ha include-itwo Commissioner

wa Police, na Commissioner wa Prisons. Commissioner wa Police na wa Prisons ndinona mekiritwo hau. Hihi nogukorwo

mekiritwo handu hangi.

Ngigiuka section ino 104 uhoro wa mbeca section ici ngwiciria commissioner ciagiriire icokerwo, cikorwo na expert thi tondu

niira rehe contradiction thiini wa area ino ya mbeca ngwiciria nii ndi expert thiini wa maundu macio, tondu ikuga atiriri, Subject

to the Constitution, Parliament shall control the revenue and the expenditure of the state by

(a) Scrutinizing

(b) Appropriating.

Section 102, No man of state shall extend public fund unless Parliament has appropriated the necessary fund for that purpose

or (b) the Constitution provides that the expenditure as direct charge on the consolidated fund. No he fund ingi nanio yeritwo

9

Page 10: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

uhoro wayo, and uhoro wa finances. Uhoro wa finances niyaritie uhoro wa civil contingency fund. Na civil contingency fund ni

ngwiciria ni uhutho Commissioners makorwo matiya explain-irwo the purpose of civil contingencies fund. Civil Contingencies

fund ni kigina gikoragwo thiini wa thirikari, Parliament niyo ituaga ni mbeca cigana ingikirwo thiini wa kigina kiu na mbeca icio

nicio itumagirwo, for example niyo itumagirwo niundu wa maundu ma emergencies. Kwa mfano, kungirwo budget ndiri na

uhoro wa ku-deal na malaria ma-break kundu ta Muranga gutuike riu andu othe nimakirwarire toria kurahanaga naguku mwena

wa Kisii, mbeca icio cirutagwo hau. Tondu iria ingi iki vote-wo Parliament gutiri mundu wamenyaga kana Malaria ni mageka

atia? Ikarutwo hau igathie ikaruta wira ucio. Nigetha Parliament ikorwo ina mweke wa gucihitukia. Therefore, it seems to me

provision ino ihaha section 102 ni ku-restrict the dealing in matters of emergencies and we have seen this for example. Nii

tariria ndari Treasury, nindonire tugitumira kigina giki, mbara iturikite na haha Somali. Na mathabu timathondeke. Gutiri na

mbeca thiini wa budget. Na mbeca icio tugicioya. Nicio ciatumire twambe tu-contain andu nakuu. Kwoguo ningwiciria ni

hagiriirwo gukorwo ona restriction igiukaga, gukorwo ni restriction supervisory more than prohibiting. Ikorwo niya

gu-supervise maundu macio.

Section 112: Haha section ino irauga atiriri, athurani mena haki ya guthurwokwo member wao wa Parliament angikorwo 30

percent ya andu aria methiini, me-register Constituency iyo ni ma-sign-ite petition gwi speaker. Ungirora muno uria twanona,

taguku mundu niaguthorwo ni andu kuma 60 percent to 70 percent. In fact 1992, nii guku ndathurirwo na 76 percent.

Ugakiona atiriri andu aria mataraikia kura na andu aria matathura mundu ucio ni makuhinga thirty percent. Kwoguo mundu ucio

uhindi iria athurwo, andu acio no mambiririe na mathondeke petition itwarwo kwa speaker weherio gitiini onorimuthure ni andu

ariku, tondu thirty percent niya andu aria mataguthuraga anyway. Ndiu kana ni muranyita point? Angikorwo uthuritwo ni

seventy per cent githi ti thirty itaguthuraga. Wagithirwo uruogwo tuguo makwambirira kwandika petition. Onagutwika kwina

itumi iria ikiritwo.

Nigetha andu acio mamurire magituike nio maramuthurukwo. Kwoguo nii ngwiciria handu haha hagiriirwo ni gwikirwo not less

than seventy percent ya andu aria methiini wa register, mangi sign petition na maheane itumi ciao matwarire Speaker. Mundu

akirwo ni akarie mucii. Niundu nihakwirwo itumi. Akorwo ndokaga Constituency ndokaga. Niatiganirie andu. Athurirwo

agicoka agitiganiria andu. Kiu ni gitumi kimwe. Kana hihi no athii akorwo na mitugo itagiriire gukorwo ina mundu wa

Parliament. Angigikorwo arinyua kumi kumi riria raia iranegena ri. Ati ari kinyagia thaa inyanya akinyua kumi kumi ri, na guku

nao atumia ni manegenire niundu wa athuri ao niundu wa kumi kumi ri, mitugo igutuma ritwa riake rihane atia? Kwoguo nii

ngeciria 70 percent. Inyui mugwiciria atia? Thima no mugukiheana meciria manyu. Tondu kwahota gukorwo gugutura

urougwo andu handu hamarute wira makorwo no petition matura mandikaga. No mundu angimenya ni 70% akirehe fitina

ciake, nimui kuri andu mendete uguthukia bururi? Gutuure uguciiraguo, gutuike ona Mubunge ndakaruta wira ni gugithinio. Riu

nii ngwiciria handu hau thima ni mugukiaria, ni hagiriirwo harorwo. Ni nyonire ngathitine na kwaritio ni andu na guku mwena wa

Kirinyaga. Kundu a Father Kibe mararia uhoro uyu. Gukirwo handu hau harorwo tondu thirty percent bururi wothe ukorwo

no petition riu iragika atia?

10

Page 11: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Section iria ingi ingienda kwaria uhoro wayo. Section 133; (inaudible) Ngwiciria quorum ino yagiriirwo gutigwo thiini wa

standing order iria ingihota gucenjio thaa ciothe. Riria mukuigua Parliament gutari na quorum tikuga niandu matari kuo. Tondu

no ngengere ya huruo macoka magoka na gukahinga. Uyu niarienda kwona Minister Nairobi niundu wa bara bara ya kwao,

uyu nake niathire kunyua, cai no uria niguo marikanire uria maguthondeka mucemanio, Riu andu mari orokuu. No ciira mareka

atia? No kindu matagikite no gokorwo haria thiini ya floor ya Speaker. No ngengere ya horwo maita maingi ni riria. Ne

ihuragwo everyday. Omuthenya muthenya. Aria makunyuaga cai magatiganiria cai, aria mauma na tumicemanio magatiganiria.

Magacoka kuria nginya quorum igekatia? Kahindaini gaka turi na kuringana na Katiba ino iti itiguchenjia tondu kuratuika iti iria

irikoragwo Parliament ni magana meri ma ikumi, kuringana na Katiba ino njeru, no nocio ciikuo twerehetie nominated members

tondu riu matigugikorwo kuo. Kwoguo kuga thirty percent ya 210 uraria uhoro wa andu mirongo itandatu na tatu. Natikaingi

ngengere ihuragwo, andu magakinya number iyo. Ni magukinya mirongo itatu na tano, magakinya mirongo ina uguo. Riu

debate ikambiriria. No woiga 63, ni kurikoragwo na mithenya miingi muno andu matari thiini wa chamber. Tondu magikahinga

63, ciira nokwamba kurugama ihinda iraihu. Kwoguo nii haha thima aya ni magukiaria, aingi aitu tukoragwo kuo almost

everyday thiini wa Bunge. Riu tariu ndihahari, ngukiaga quorum ndagikirwo ndikiriho? Githi ndikuite mucemanio. Kwoguo

ndingihota gukorwo kuria. Nanii ingwenda gukorwo kuria ri, nanii nongiagire guka thiini wa Katiba discussions. Handu haha ni

harorwo hindi ingi harorwo number iria practicable, ndigakirwo ciira niwaga guthii na mbere niund wa andu eri kana atatu

niundu number iria iredwo ni Katiba ti hingu. Nagwiciria uhoro uyu wagiriirwo kweherio utigirwo standing orders, tondu umuthi

quorum ekoragwo thiini wa standing order. Na standing order ithondekagwo kuringana na Katiba na sheria cia Bunge. In

accordance to the standing order committee. Nii niguo ingi-recommend nigetha ciira uhote guthii na mbere. Ndiri haha muno

ningunina.

Tukwaragia uhoro wa quorum. Githirikari, ni njugire uria, ningwaritie uhoro wa organization of devolution. Uhoro wa makanju

maria magucoka handu ha provincial administration. Kanju ya sublocation, ya location, ya district. Iyo ika-cover-itwo section

215 na 216 riu niugociona hau. Financial arrangments two hundered and twenty four. Comments iria nyuma nayo no haha

hagutigwo, the National revenu shall be shared equitably between the National and involved Government.

Uguo nikuonania utonga wa bururi urikoragwo ukigayanio kuringana na makinya macio mathirikari. Makinya macio ma

sublocation, thirikari ya location, district na province na Central Government. Niguo kurithiaga kugaitwo. No nii ningeciria

atiriri, thiini wa Katiba, Commission ni yugite na uria mbeca icio iri gayagwo ni gacunje kariku karithiaga gicagi, ni gacunji kariku

karithiaga hana, tondu gwatigwo uu, na mbara ino nindamionire hindi ya majimbo. Hindi ya majimbo ni ndonire mbara ino.

Hatigwo ati Central Government niyo igatua handu ha Katiba ikire formula ni uhoro wagokorwo wi ngarari nyingi muno muno.

Na commission niyagiriirwo icarie andu onakorwo ni kindu gitagwo Placement formula. Placemet formular yatumiritwo thiini wa

Eastern African Community. Iria twitaga EACSO. Na iria yari mbere ya Community actually. Eastern African Common

Service Organisation. Iyo ni yari na formula yakuga mbeca irigayanio uyu no u.. Kwoguo gutiri ngarari tiga ku-apply formula

iria ikiritwo thiini ya law. No hangitigwo hari open uyu, mathaa maingi nimaritumika andu maki-argue guguthii atia. Kwoguo iyo

subsection ikororwo ni Commissioners.

11

Page 12: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Section 245 uhoro wa mbeca: Handu haha nindirona hena confusion muno Professor niundu section 245 one ni alright. Section

245 two, hau niho hena kiria, tondu riri mbeca ici ciothe ciagiriirwo kurutagwo thiini wa consolidated fund by what we call an

appropriation act. Ni kana irathii guteithiriria ku-run Ministry. Tondu kungitikirio mbeca imwe itigagio ciagagwo ni Ministry iria

yonganirie itumire ri, niritumira mbeca nyingi gukira uria Parliament ingimaheire. That is one way of looking at it.

Njira iria ingi ya kumiona ni atiriri, Acts cia Parliament ingithii ikuite mbeca cia revenue, ino ikerwo ni ya bara bara, ino ikerwo

ni ya kina, mbeca ciothe ni ciagayo ni Act na gutiri mbeca ingi igitigitwo ciathwo ni Parliament. Therefore the major Act , iria

yagiriirwo ni gukuwa mbeca, ni appropriation Act igocoke igitwaruo kuria igwiko atia? Tondu iyo niyo hena opportunity ya

Parliament ku-scrutinize every bit. Ningi Act kuhe ona korwo Acts kwina watho ugute mbeca na tariu cia maguta nicio

cirathondeka barabara, na ciiritwo mbeca, 70 percent kana whatever percentage ciikirwo thiini wa kigiina kia bara bara.

Ciagikirwo thiini wa kigiina kia barabara ri, no kuma imenyekete cigana atia, onagutwika cieretwo ni seventy percent, tondu

seventy percent ya twenty, ti seventy per cent ya ten. They are different. Kwoguo ri, formula igutumirwo thiini wa Act icio ni

iriheaga ministry mbeca nyingi gukira iria iheanirwo ni Bunge korwo niwe ugwikite atia? Na mbeca ciothe cii thiini wa

consolidated fund, na gutiri mundu wagiriirwo ni guciruta hau tiga Moi urathire kuo mararuta. Niguo ni. Kundu kigina kiria

gitahutagio ni mundu, Moi niarathire gukua agiikia moko. Aici aria makubunja murango ta uyu handu mundu eritwo ndagathii

akiri ngurani no ucio uguthii abunje bengi ya muingi na arute mbeca kuo. Na ndari na rutha. Rwagwika atia? Rwakuruta.

Tukienda hihi gu-control uhoro ucio nikio maundu maya maroka no magacoka maka-restrict muno ati ona wira no ureme.

Section ino ni ikwendwo ikia ati. And I think when I go back to Nairobi, I will sit down and put it in writing, nyandike uria

ndireciria section ino yagiriirwo ni gukorwo igithii.

246: No money shall be withdrawn from the public fund other than the Consolidated fund, unless the issue of those monies has

been authorised by law. Riu ta Civic contingency fund gutiri watho urauga ati turute million igana rimwe. No nitukuruta niundu ni

emergency. Riu atangakirwo ni Act iyo ya contingency fund yugite kirirutagwo kina na kina ino yahota kugiriria maundu maingi

muno. Kungigia disaster ya muthemba, andu ni maheririo, na hema no kuma cioneke uria mangigokoma riu gichagi. Ta wichirie

kundu ta, niui ni possible kundu ta Mathare kihie gigiothe. Mungigieterera uriria muka-vote mbeca ri andu acio magwika atia.

Ni marenda irio, ni makwenda mirengeti, ni makwenda ki, ni makwenda hama. Riu ngugituika no riria kurithio Parliament

guka-vote-wo. Githi ndukuona ndeto iyo niyagituika ni nditu. Ona hihi mbeca ciahota gugoka hindi iria andu mathirire. Haha

ni hakwenda kurorwo haha. Na ndathi na Nairobi ningwandika. Tumuandikire.

Riu bathi iria ngugaga na ikiritwo 246 A Contingencies fund. na Constingencies fund ndiri restrictions tondu ndiritwo uraruta

mbeca icio niundu wa ukagure mai kana ugathondeke barabara, ni kuringana na emergency uria yukire. Muguri wa dawa

angikorwo ni Cholera igiukire ri na kuria gutikiiritwo mbeca ini, guthiagwo thiini wa fund ino, no igacoka igacokerio mbeca,

parliament ya pass kindu gitagwo supplementary estimates.

12

Page 13: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Niundu wa kuria section 247, first of all section 250, the public (inaudible) shall be charged on the consolidated fund in other

public funds of Kenya. Hari item imwe haha (inaudible) gitumi ni tondu, ona micara yao igithondekwo, yathondekagwo

akaheyo hihi ta shilingi ngiri imwe na matano tondu niyacoka aheo pension hindi ya ki, ya retirement. Kwoguo pension ni debt.

It is a debt just like any other. Na niyagiriirwo gukorwo igiuka haha. Kuo mbeca ni ikiiyitwo na njira nyingi no ningi ona

tugikiraga restrictions thiini wa Katiba ni twagiriirwo tutueke fair kuri andu aria retired. Riu pension igirwo thiini wa section iyo

as part of the National Debt. Although it is a debt to the country’s citizens.

Twaritie uhoro wa section 274 defence forces: Thiini wa section ino na iria irumiriire hauri, Katiba ino ni mwagiririo mumenye

ati ni igiretie, mundu kugia na private arms, taingi ciathondeketwo na guku Rift Valley. Kana iria cietagwo Jeshi la mzee. Kana

iria cietagwo Taliban. Katiba ino nigiritie maundu macio gwika atia, guthondekwo. Ni kana ni thirikari kana ni mundu ungi, ni

igiritie. Na kwoguo tungithii githurano na Katiba ino, ni kuonania ona kuria turechiragia hihi kuri mundu ungirehithia kabaara ri

ucio ni aku-deal nake ni Katiba iriku, ndangihota kuga ati ni executive power atumira, ati athondeka kina. Nanikio kwina bata

tutigirire Katiba ino ni twa mi-approve tutuike nio tuguthii nayo thiini wa githurano. Nii ngwiciria nitandagakinya muthia tondu

ndihota gugi-comment maundu mothe no ngwiciria on the whole, Katiba ino ni njega, niundu ni icoketie haki ca raia na

ikounanga moko ma ekinai politically. Ni ihutitie maundu maingi muno mekuo maria tuonete ithui. Na nikio ikirehetwo mbere

yanyu niguo tumithie through na githa ikorwo ni yanyu. Ni Katiba yanyu. Tia Professor kana andu aria angi, kana ya Mubunge,

ni itu ithuothe twi Kenyans.

Ngwiciria ngukinyia hau na ningatho muno niundu wa guthikiriria. Iyo niyo understanding yakwa. No mwagithii tondu ngatheti

ni mwaheo, muthome muno maundu maria metagwo ma human rights. Tondu ko human rights no itio guku tutingikanegena

niundu wawathani uyu muru. Tunegena tukiuga ni muru ni undu haki cia individuals ni itwikite cia tuhu. Tukirogia uhoro uyu wa

kuhitukia kiria giki bunge ita neka atia? Ona inyui mwandike marua magathitine, andu a Kangema kai mwaikarire atia. I

mukandika mukoiga iyo Katiba tutuite. No mwagwituka murigithoma meciria ma andu angi ri. Kai mutangiikara thi mwandike

councillor. Yona inyui mikuigueke ni murakiaria. Kwoguo ni thank you very much Commissioner Wanjiku. No nguikara

ondagika nanii ithano nigetha ngihote guthii tondu no kuma ngorwo bunge thaa inyanya. (clapping)

Com. Kabira: Thengiu muno Muheshimiwa. Ona nianyihia wira wakwa tondu section ciothe iria a cover ndigucokera, na

ngiciria uria ngwika ni kumuhe ndagika ta ithano uguo aria mekwenda ku-make any general comment uguo Muheshimiwa uoga.

Na akorwo ni ciuria agucokia no acokie na akorwo ni aguthie ni ngu-explain some of the issues. Tondu reke explain hanini ati

ni twa-agree-ite riria Bishop Njoroge ari guku. Githi ti Bishop Njoroge wokite? Ati wona mwatuhe maoni manyu toria

twonganagia maoni bururiin we wothe, ni tugocoka tumacokaniririe hamwe, nigetha tukiruta draft, nanikio iretwo draft, ni

murona ni yandikitwo, nigetha tumucokerie, nigetha mwike ta uguo Muheshimiwa igwikaga umuthi. Kuga okey, part ino ni

okay, no ino ni twicirie ringi. Na part ino ingi no okey, no ino he kindu gitigarite na ni kina nani nguongerera. Noguo niguo

tureka bururi-ini wiwothe. Turauga ni consultation process. Na nigetha muone kana ni twa-interpret-ire meciria manyu uria

kwagiriire. Na kuria tuta-interpret-tita meciria manyu wega, tariu ni ndona sections nyingi cia finance icio iku-list-agwo ni

13

Page 14: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Muheshimiwa, na uga ni willing guthii andike na andike recommendation. No uria tugwika na recommendations icio, ni

Constitutional conference, ino irambiriria wiki ino tuguthii, ni tuku-prepare subsidiary report iria riu iguthii kuonia andu aria

maroka Conference ati issue ino ne ino, andu ni ma-consult-itwo na makoiga una na una. Nigetha maki-discuss report ino,

maka-discuss report iria tugokorwo twandikite nigetha maoni manyu makorwo ni magutonya in the final document. Kwoguo

ngwiciria ni twa kena muno ni those comments. Imwe may be utigithie na mbere kwaria ni ngu-explain context kuria andu

aguku, as you say nigetha nao ma-make their own informed choices as we go along may be within the course of the day. May

be ciuria ingi ni iku-arise iria tuku-need ku-discuss. Kwoguo ningukuhe opportunity may be dagika ithano ikumi tu-make

general comments. Kana general comments on, ukorwo ni Muheshimiwa murenda a-explain kiria giatuma a propose certain

subjects or whatever he want to do. He mundu wi haria thutha. Please eterera microphone tondu nitura record. Twire ritwa

please.

Onesmus Mwangi: Ritwa riakwa ni Onesmus Mwangi kuma thiini ya Parish ya Kiangunyi mbere ni ngucokeria commissioner

ngatho ni undu wa Katiba. Ni undu wa wira wayo uria iraruta onakuri na mathina macio. Hari onoguo mwina Muheshimiwa

witu ni ngumucokeria ngatho niundu woguo ageretie gukorwo ari hamwe naithui muthenya womuthi. No makiria ni

ngu-comment uhoro wa haria ekugaga uhoro wa appointee a Government tondu thiini wa appointee acio a Government amwe

ni akugaga hakorwo hena approval ni National Assembly. Nania kugutwete ndarona uhoro wa commissioner wa police, no

ndacoka ndacuthiriria hau kaberange hau rugongo ha section 63, ni ndona ati commissioner wa police arikoragwo ari umwe wa

aria marikoragwo maki-approval-wo ni andu maretwo National Council. Ona kiri list ya andu aria nao marikoragwo

maki-appoint-wo ni National Council. Nariu ningwendete nari kuigua Mujumbe witu akiaria atiriri uhoro wa meciria make iguru

ria National council ri naguo ni atia? Kiu nokio kiuria kiria ngwendaga kuigua kuma kuriwe. National Council. Na niho hari na

judicial, na andu acio angi.

Mheshimiwa Michuki: Ndigwichiria hena contradiction. No ona appoint-itwo ni National Council in my opinion, ni

kwagiriirwo gukorwo kwina approval ya Parliament. Gitumi kiria gigituma andu aria marumagiriire maundu matuike no kuma

ma approval-wo ni Parliament ni riri, ni tondu Parliament ni gu-set in motion, enquiry, tondu ni independent. Ndiri na bata na

mundu ucio. No nikwenda imenye mundu ucio ni mundu wa muthemba uriku. Kwogu committee ya Parliament iria irikoragwo

iki-deal na maundu maya igathii igacaririo history ya mundu ucio. Na maundu maria mothe aneka kana ana-fail gwika. Na

mundu ucio agetwo ni committee iyo akorio ciuria. Na akorio ciuria ona tutiri haraya akiriu ciuria mbere ya television nigetha

andu othe makona uria areka atia? Toria guthiaga America. Na tondu Commissioner wa police ni mutumire na njira nyingi

muno na twina guoya nake ri, nii nguona ona aki-appoint-gwo ni National Council ya security, a approval-wo ni Parliament

mena mundu wa prison.

Maundu maingi tariu twari na mucemanio Jumatatu ri ni mui twagire haro Nairobi tondu police ndiari hakuhi. Tondu police

ndiari hakuhi. Na igiuka hakuhe tondu niguo thakame iitikaga ri ikoragwo iritwo uguo ni commissioner wa police. Kwoguo

mundu ucio nikwenda a scrutinize-wo ni National Assembly, tondu riria akurehethia mbara ta iciori, ni National Assembly

14

Page 15: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

arahe wira muingi muno utakwagiriirwo nigukorwo ugithii na mbere. Kwoguo nii nguga handu hau hongererwo. Nii ngwiciria

handu hau hongererwo a approval-agwo ni Parliament. Na ndakwira ni angi maregaga irio ritwa riaku rigigatwarwo mbere ya

committee ya parliament, niundu niturenda gukuhe giti kia muthemba muna akoiga aca. Akimeririe irigu ria mwana rirehwo

atanuke. Na noariuriu kiuria kiu. Ndiui kana ni ndacokia.

Response: Ni wachokia.

Com. Kabira: Reke nyongerere hanini tondu ngwiciria tongirora page thirty two nikuona section 266. There shall be a

commissioner of Kenya Police Service, ni murahona? The commissioner shall be appointed, eguthorwo ni President with the

approval of Parliament for one term of ten years. Nonga mistake ya kwaga ku-list-wo with the others. No uguo Muheshimwa

araugwa tuongerere. Is that correct? Na riu ningi uhoro wa prison, the next page ni kuona section 267, no turamita collection

of services, na police force, ngwiciria nimurona toroiga matige gwitwo police force niundu woguo Mheshimwa arauga. Police

makoretwo mona andu handu haku ma-protect ni kumahura, riu tukauga nimatige gucoka gwitwo police force metagwo police

service, nigetha ma-realise ati, they are supposed to be serving Kenyans, matiagirirwo nigukoragwo ati nikumahura

maramahura.

Natiruagua the same uhoro wa Prisons. Prisons igetwo Correctional Services. Na correctional services again nigetha akorwo

andu ni matwarwo njera, gugatigaga gutuika ati ni gwakiherithanio ni tondu wa andu ku-rehabitate-wo na gu-correct-wo na

macoka meciini yao na community matumitie ngoro muno. Matuikite more human. Ngwiciria uguo niguo turikitie gu-suggest.

There is another thing. Kwina Ethics and Intergrity Commission. Na turoiga Ethics and Intergrity Commission ni iri thiaga

through, riu CV cia andu aria mara-proposal-wo to parliament riu ta Police commissioner uguo turoiga akorwo kuo miaka

ikumi na akorwo ena security of office which means President dakimuthura umuthi na rucio amubute. Ona angienda kufuta

Police commissioner no muhaka Parliament ia-approve that removal, handu ha miaka ikumi, nigetha akarutaga wira wake

ategwitigira. Na ategwiciria ati nie ku-lose wira ucio tondu nigwika ati niekubutwo the next day. No nguga ati Ethics and

Integrity Commission, niwe iri-vet-aga andu aya othe mari in the senior positions. Nigetha makarorwo uria mahana. Ukorwo

ni Mu-police kana niakoretwo akiuragithia andu mbere iyo, kana niaokeretwo akiruta wira mwega as a police oficer. Ni getha

information iyo nayo Parliamentarians magakorwo menayo.

Sorry, Muthuri ucio ni ukiritie uhoro wa National Council. No woria uhoro wayo atia. Kwoguo ndinamenyeka no ukwendaga

ure-explain-rwo ireka atia? National Council, tukiongania maoni andu aingi ni matwirire nitwagiriirwo nigukorwo na upper

house na lower house. Andu aingi makiuga uguo moigaga upper house ikorwo igotongorio ni representatives a kabira. Tribal

representatives. Na aingi ni moigaga ni marenda upper house nigetha mahotage gucheka the other house. Niundu wa

kuringana na devolution of power, iyo Muheshimiwa aria uhoro wayo. Ati turoiga ati power ni kwehera from the center

nigetha ithii to the district. Na to the district nicio igokorwo cii major units cia developments. Na nio megukorwo maki-make

15

Page 16: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

most decisions riu iri iku-affect district iyo. Andu aingi ni makiugaga ati National council ni kuhota ku-protect devolution. Na

twitandikite by the way tariu uria riu powers ikurehwo to the district, with that structure , to the district, and then location and

then icagiine, that structure ndiagiriirwo nikueherio constitution without a referendum. No muhaka andu metikire ati riu power,

icokio to the center. Gitumi gia tuge uu ni tondu independence Constitution, yari na regional Government. Yari na very strong

local authorites. No riu Parliament ni yahotire guchenjia Katiba, igitharia regional Government, ikieheria a lot of power from the

local authorities. Riu turauga National Council, the priority na nikio and marathurwo kuma from the districts ni ku-protect

devolution. In other words, ku-make sure that power uguo ira distribute-wo icoke kuri andu. Tondu problem iria tukoretwo

twinayo, ni ati power igacokio to the center na power iria ingi ika vet-wo ni the President, naturauga bururi ndukira angikorwo

andu ene matiri na hinya wakwiatha at the district level, at the location level, and at the village level.

Na Muheshimwa nioiga kiugo which is very important na ngwendaga ku-respond uhoro wa devolution, tariu kuga ati

relationship ya Central Government no uria andu mari-collect-aga taxes, na ni percentage iriku iritwaragwo to the Central

Government nani percentage iriku igutigwo na district na location erehiagwo percentage iriku ya revenue iria ya collect-wo at

the district level and what is going at the village level. Issues ciothe citiri haha na Muheshimwa said nitwagirirwo ni ku-define

nigetha information teyo ikorwo I in the Constituton. May be uria kwendaga kuria uguo ugu-suggest-aga twagiriria ni consult

experts in this area tondu nindaramenya tariu ruciu na Friday kwina mucemanio ora focus na uhoro ucio wa devolution. Nigetha

andu ma-prepare recommendations nigetha gwathio National Constitutional Conference, information iyo igakorwo available na

riu aria magacemania ni magatua na metikanie ati percentage iyo niyo yagirirwo niguthii gwi Central Government, ina percentage

na niyo districts niyo ciagirirwo ni ku-retain. Ngwiciria iyo niya very important issue, nani tureciria uhoro wayo. Okey, ninguoya

ciuria ingi igiri. Ngwoya icio igiri cii mwena uciio. Kiiria kia mbere na giakeri. Njoke mwena uyu, gia gatatu na giakana,

giatano, njoke njurie kana he mutumia uraria. Atwike wa gatandato. He mutumia urenda kuria kiuria, kana kuuga kaundu?

Mwarega kuoya guoko nanii ngithure uria ukwaria, Okey twina number one, number two, number three, number four, number

five, na maitu uyu nie kuga kaundu na niwe namba ithathatu. Ni thengiu.

Harud Kabiru: Niwega Madam Commissioner, Muheshimwa witu. Haritwa njitagwo Harud Muthondu wa Kabiru, kuma

location ya Muguru. Mbere ni ngatho niundu wa kuheo mweke uyu njarie uciogo onini, nocio iria ngwaria ciumanite na miario

tukuhetwo ni Muheshimwa wegie Provincial Administration.

Mbere, ninguga niwega niguo Katiba ituehererie Provincial Administration. Na njoke njuge one ikieheragio ni hari ruhoonge

rungi rwa thirikari rwa Kenya Police narwo nitui wira uria muingi rurutuga rukoragwo ruri na Provincial Administration. Kwa

mfano, okorwo ni guku Kangema riria kwagia na tumaundu hihi tuhitanu twigie mwathanire, gutiri undu Police mangika

matanyitaniire na Provincial Administration. Nariu tondu niyo yathii guthira, riu nguragiu kana hihi okorwo ni police makiheo

freedom mekage uria mekwenda matari na consultation handu I tondu riu DO ndagukirwo arikuo. Na ari magucoka handu ha

DO hihi niandu magithuritwo ni Muingi na makorwo matari na hinya ucio wa ku-handle issues imwe critical. No ninyuma na

riciria ngukaga kana hihi kana nokuhoteteke, ukorwo ni Police makorwo mari rungu rwa judiciary, tondu at least every

16

Page 17: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Constituency ni kuri na magistrate courts. Hihi akorwo ni judge uria urikuwo agakorwo niaku-handle cases iria ira-affect muingi

igereire kwe police such that ati OCS agituika nia gu-take action, akamba gu-consult na magistrate. Nguria kana hihi uguo

nogukorwo hihi gugituteithia hanini?

Peter Mwangi: Nii njitagwo Peter Mwangi na gwitu no guku Kangema. Na riu, nii kiuria giakwa gitiuma kinene muno. Kiuma

okinini, tondu ngwendaga kuria tondu ningukite njererwo no gukorwo kwi maundu magukiaritio itoima ho nariu hihi

ningukiuherwo ingigicokera. ngwendaga kuria kiuria gikonii section 236, ya protection of property in land. Na ngwiciria riu hihi

nimukimionete ithiini wa page 28 hau ga-corner-ini hari na kiugo kiretwo protection of property in land. Ngwendaga kuria

uhoro ukonie kindu kiu ngoria atiriri of late nitui kana ni turiketii guthoma na maundu maria tukionete, tukamenya hihi kana

Katiba iria irariho irari na tumarima turatuharukaga, na riu no twende yage maundu ta macio. Ngwendaga kuria hihiri, ni undu

wa kindu tagiki kirario uhoro wakio haha ri hekuhana hihi ndingikuiga uguo nao andu aingi mamenye ati mangiuka ringi

makoyaga hall teno igatuika yao, yatuika yao na hihi ituikite iri rungu wa Katiba iria nguru i tondu, watho ucio noguo ukoretwo

ukihithirwo. Haha hindi iria turaheo uhoro wa indo cia muingi kana indu cia mundu niho ngwendaga kuria atiriri, haha mundu

angikirwo ena indo ta icio na riu Constitution ino ndikumwitikiria gukoragwo na cio, una thutha wa gukorwo (inaudible)

economically tondu niundu mweru turambiriria ri. Indo cia muingi ri ingicokia atia hihi. Anja ndiri ndiriciria uhoro wao tondu

ndiri ndirahota guthoma nyamu ino yothe. (inaudible) Hau niho ngwendaga kuria kana hari undu hihi Katiba ino I-provided-ite.

Na tugeragerererio wega iyo irenda kuga atia. Na kana hihi no ihote gutuma mundu angikorwo niyoete hall ti ino, agicoka

agiakiririra na haha thutha, (inaudible)

Number two, kiuria kiria kingi ndirenda kuria, kiri thiini wa bill of rights. Kiri chapter five na page six. Ungithoma section 32,

ngwiciria twihamwe hihi, iratuira ngwiciria mwakinya ho ni mugikorwo mwi tayari, section 32 iraoiga number one, everyone has

the right to life igacoka number two ikaoiga the death penalty is abolished. Kiuria giakwa ni riri, tondu nii no njuke deliberate

njurage uyu, murata wakwa haha na ndimurage norete panga andu makionaga ri na anyitwo ni police atuaragwa igotini, moyo

wake ni murangire ni watho kwoguo ndangieherio, uguo nanii no ndimurage nanii ngiture uguku ngiriaga ngima, natuiganire. Nii

onangiuragia ciuria icio cieri niingia hoya korwo no kuhoteke ndigugikua irati riri tondu ni inene, riri nyite haha page 47, korwo

ni kwa hoteteka commission ino irutute wira mwenga uguo iritute, niingiyamihoya ehutuhe thiku makiria, tugokaha handu tahaha

toria Ufungamano iragomanite togoka tukaria ndeto icio one after the other, tutakurugaru giriria, tondu noturugarugirire kindu

tondu nguigua andu amwe hihi tokuinga ati no twende iting’erio na ihenya tugathurane. Tukihitukie igathurane, tu-sign death

sentence.

Professor Wanjiku, Honourable Michuki, Gentlemen, nii ndiri na kiuria no ningwenda guko-comment maundu meri tu kuringana

na observation cia Honourable Michuki. One, uhoro wa ku-recall a number of the Parliament na petition I-sign-itwo ni thirty

percent. Undu ucio no utwike rather ridiculous tondu riri tungithura mundu kana nii muthure muri andu ngiri ithatu, njoke

gutwike andu mirongo itandatu nimaguthuruka no muriguo niatia kurathii tondu ona tahaha ko ni turagithurana Commissioner ri,

ko nituguthuraga commission ya gichagi ri thuruo ni andu magana meri haha, ngikinya gicagi thutha wa thiku igiri ona utatwitite

17

Page 18: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

mucemanio wa mbere njigue nindathurukuo ni andu ikum ni eri nii ingiciritia atia ona cio aingi marathurite mangiciria atia.

Kwoguo ngwenda kugweta ati ona petition iyo ingeraga gu-sign ni andu seventy percent toguo Bwana Michuki akugaga

naniyagiriire at least ona korwo ni murongo itandatu na atandatu kwa iagana kuma kuriria mathurute mundu ucio. Hindio noi

sound reasonable. Togutura uruu. Guthurana na guthurukuo. Ona mundu atanine mieri itandatu ri mundu ni acoke gicagi.

Two, is on house quorum. Section iyo ya quorum, ladies and gentlemen, nii nonyende iikare hau thiini wa Katiba. Niundu riri

tungithii tukihinyagia, ri na niukuona nitwiraguo maita maingi ati ngengere inguhuruo ririra kwina lack of quorum, ona andu

macoka matikinyaga forty na tungigathiriria uhoro ucio, nitakurera uguta kuri andu aria twathuririe. Tariu kwa ngerekano

ngengere ikuhuruo macoke mirongo etatu na atatu na magithii ma mbere, moke macunge atano, tondu twiraguo ni macungaga

na witu ndacungaga, matigare 28, kana magicunge makiria. Riu niukwona tugutura tuhitukagirio maundu niandu anini, na handu

hau hatingikorwo hehega. Nii no nyende ku-recommend section iyo iikare intact uguo ihana.

John Maina: Thank you. My name is John Maina. There is something I just want to comment in section 143 about no

confidence……

Interjection: Aria Gikuyu

John Maina: Okey. Hekaundu ngwendaga kugweta ka no confidence. Ni ndathikiriiri Raila akiaria Monday nani augire ati ni

athie Parliament, ni a ku-vote motion iyo. Ndina kieha tondu motion iyo ya vote-wo definitely tukuingira githurano na Katiba

iria nguru tondu gutikurwo na andu akwariria. No nguria Muheshimiwa ungithii kuo aria na Raila umwire atigane na motion iyo

Katiba ino njeru ihutikio. Thank you.

Justus Kagai: Namba ithano ngwiciria ninii. Nii njitagwo Justus Kagai. Na ngiri wa guku muno.

Interjection: Hena kaundu karathii na mbere. Andu aria mena mobile phones nituramurie muhorie tondu nira-interfere na

machine ino. Please.

Justus Kagai: Nyambe njokie ngatho ni Commissioner guka. Twina ngatho uguo Muheshimiwa wagwetanga, ni maoni ma

mundu tondu hihi ti mundu maguikarite handu na mundu magikirana uyu ni wega kana uyu ti wega mundu ina gikohoto gia

gwiciria uria angiciria no uria hihi angiona.

Nii kaundu kamwe nyuma nako, nandikuigua tangutiga itagwetete niriri, uhoro ucio wa guthii Parliament, quorum, ndakena

muno tondu ni yahutio ni mundu ungi. Ndoria atiriri, Parliament ino itu ri yagiriire ni gucemanio ni andu magana meri ma ikumi,

two hundred and ten. Icoke hihi kuri na andu angi marigituika nominated makinyage hihi twenty kana thirty. Ngoria atiriri,

korwo biu biu nogutwike andu magana meri ma ikumi, na tinyui ndiroria, korwo andu magana meri ma ikum no matwike andu

18

Page 19: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

mirongo itatu kana mirongo ina mathii Bunge, aya angi othe, mariku? Moima wira kweli. Nari korwo ni ikumi kana mirongo iri

kuma magana meri ma ikumi matirire, niundu wa mundu kurwarite, niundu wa mundu hihi, ukurwaritie mundu, no mirongo itatu

kana mirongo ina, itano ri, kuma magana meri ma ikumi ri kai twathurire andu mathii ku. Tokinya nao ni mundu wonire

kamweke gakuona mbeca handu. Akiuga niathire kuria Parliament ungitira methanya inana irumaniriire ukwirwo ati ni uhitititie

methanya inana. Agikorwo arikirimu angiuka inana muthenya umwe na athii hau hanyuagwo cai. Hahurwo ngengere agiuke.

Ka motion kau gakwikagui kahitukio ri iagicoke caiini.

Ngwona atiriri, ithue tutangigitethio ni ngai muno ri, andu amwe tuthurute ri Bwana Muheshimiwa, itondu kuratuika we ni uthiaga

maita maingi, nonigukuoneka atiriri, nikuri andu amwe mathuritwo thiini wa bururi witu mari MPs na ti-serious na guthii

Parliament. No ni-serious na kindu kingi. Handu mundu andikitwo akona king’otore, niki gigutuma a report ruciini ninyuma

kuo acoke ainuke. No mbeca akagira. Togie na riri na andu mathomitie ma MP maitu ona ithui ri tiriria tutaronaga. Nitui andu

amwe matithia kuo. Ari angi matithiaga kuo. Na mathii kuo matiaragia. Tugikinya guthuruna tondu niturigithurana ri kana ni

Katiba iriku kana ni iriku ri. Uria ungigitonya kuo ri imugigithurana ri kumenyekete ati ni mundu hihi, tikiama tondu ungigithura

kiama ri uthuri nii nanugokorwo nii ndihotata kwaria Githungu, ndihotaga kwaria Kiswahil, ndihotaga kwaria Gikuyu, handu hau

hamenyererwo muno tondu gukuoneka ni tuhende andu wira matarutaga. Ndigwitikia kana kirathiini kiria githomithagio ni

mwarimu angithia karathini ciana mirongo itano akore ni ikum kiu no kihinguo. Ni kuhinguo. Nigutuiko moima thirty,

nokuhingwo Parliament muthenya ucio. Nii ingiuga ni kuhinguo. Muthenya uria ungi ni moke thirty, akorwo ni the following

day, ni kuhingwo. Gutwike riu Parliament ndithiagwo. Itukimenye mathina mariku. Tuthure andu angi. Hiyo tu. No

angikorwo ni mundu, mirongo itatutu? Mirongo ina, itano, aca onakaba gutwike ni twenty, thirty niyo matokite. Acio angi

marikuo. Tondu matakirikuo ri, ni rutha mahoete? Ni mahoga rutha Muheshimiwa? Ni mahoya rutha niguo hihi speaker

akimenye Muheshimiwa Michuki ndaroka. Hau ndukunjokeria, sawa sawa tu. (laughter) Niukunjokeria. Nonyende

kumenya kana ni mahoya rutha ii matire. Tondu riri, ngugitwika nogutira utire ri kai tukiheiri mundu wira atuika ithue turi ake

nowe ti witu. Githi mundu ucio ti witu tondu nithui tumuhete wira. Tutire ake nowe niwe witu.

Gia keri, haha hekindu twagwetangire haha muthenya ucio twari haha, na nonyende gikuo na njira ya kumenyerera muno.

Kiugo corruption. Hindi iria tugaga mundu ni muici ri, hindo iyo ingi twaugaga atiriri, iria nene ciite ri ndukoragwo wi ucii. Ati

mundu uria utwire nduka haria na no shilingi mirongo itano akorire haria kana igana rimwe. Tutuka twitu guku tutire wira. No

shilingi magana meri akorire. Ucio unaguku no gucambio gwothe uria kuiyitwo. No riri, he mwanake uma haha na tutiuma nake

nii. Ouga atiriri, indo cia kiri cia community, tariu mundu angiuka akue nyumba ti ino na ni aiyete.

Response: ii

Justus Kagai: Agacokeria ku? Agacokeria Parliament kana agagicokeria ku? Kugie kindu giguthuthuria, ona muiici, ona

mundu munene ona ta Moi ri twakiiye. Ona to Moi ona Kenyatta twakorwo akiite. Guthuthurio uria uiite, acokie kiria kiie.

Onakorwo ni Kagai ukiite, onake ndarumirirwo acokie. Akorwo ni koro kene nguite ri ingicokie. Githi ticianyu. Tugage ni

19

Page 20: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

ciitu. Uyu akue social hall, uyu akue kanitha, thukuru ki, aca ni macokie. Ni gwetheo kindu gigutuma gutwika niigucokeka. Nii

ndikwenda kuga maundu matatu. Ngugaga macio meri mundu ugwitwo Commissioner ona korwo Katiba iyo nituthomathomete

nii ninguigua, kuri handu thomathomete na hau thiini ngona andu akwandika andu aria maheaga micara Parliament, kwina

gaku-commission gakwandikana. Thank you very much akorwo kau ni noted tondu ni twagwetangire haha muno. Atie kugii

na andu akumaandika. No timundu makaira thi mari ikumi makerana tukuheana shiringi magana meri, nama tuika niguo. Thank

you very much.

Com. Kabira: Thank you very much Bwana Justus. Riu mama ndugiuke.

Magdaline Muthoni: Muriega? Nie tinie ndethura, niguthorwo ndathurwo. Na riu niundu ucio nii njitagwo Magadaline

Muthoni wa itura riakuria Kiairathani. Nii ndirakenire muno, niundu wagwituka Katiba nikugarurwo. Na tukwenda igarurwo

tathwo na Katiba njeru. Niundu nindiraiguire Radio ini ikiuga ati Moi araguire ndangigarura Katiba no(inaudible) Nonii ngoro

yakwa iraguire nonginya tuthure Katiba njeru nigetha tuone bururi uyu witu uria ungicoka tondu nituturite tuhinyiriirio akorwo ni

kahua akorwo ni iria, tutimenyaga kuria mbeca ithiaga nondu niundu ucio, angikorwo ithui tugutura na thina ri kinya ati ciana citu

tutithomithagia ri, ciana ciitu nogutuura ituraga ciururuga ri, ikonera wira ku. Korwo ciana citu iturite ithomete nginya university

nginya guthoma nginya form four, nginya kuria kungi guguitwo college, na matiri mona mawira. Kwoguo aciari nitokoragwo twi

nathina. Ithui turi atumia tukoragwo na thina muno tondu atumia matihotaga kwiaria. Na niundu ucio, mweterere Katiba

tugarurirwo, akorwo ndikugarurwo, tutiguthurana. (clapping) Kaba tuture na thina no Katiba twambe tuthure njeru. Nigetha

wona twathura njeru, maundu maitu moke na mbere. No mwetikira guthurana Katiba itari njeru nima tugocoka na thutha,

natugutura turi ngombo.

Ndiracoka ndiragua atiriri, angikorwo mundu aranyitatwo gitonga, kiria kia nyitwo githiaga kikahakana, imuthini nake arihakana

naki? Arituraga urumande. Indarituraga urumande nginya akaya gukakua. Muguturira thina naku. Riu niundu ucio ri, ona aria

maiyite makiri magana, makiri magana ri, mwana wa mundu aiya ri, ndarekagiririo. No kubutwo abutagwo. Nokweherio

eheragio agatwaruo rumande agatura na thina. Nake muciari aturaga bara, athiaga kugira mwana wake. Akerwo nonginya

arute ihaki. Ihaki ithui tutikwenda. Nii ona tanii ni mahaki nii ndiendaga. Ona hanini. Kwiariria na rurimi ni bata muno. Kihoto

kibata muno ki bata muno. Tondu mbeca nicio ciendirie Jesu. Judas niwe wenderie Jesu. Ari gikundini twi hamwe. Niki kira

tuma inyui mwitikire kuhakana. Murahakana niki. Na nokio Ngai ararakara. Kwoguo rekei aria tuguthura, tuthure tumere

mundu witu angikona thina, ona muciari okite akauga Michuki mwana with niiarona thina kana mundu witu niarona thina,

Michuki etikire nigetha tunyitanire turi ithuothe. Thiini ithuothe, nginya kanitha, nginya ki, tunyitanire turi ithuothe. Nigetha Katiba

ihote kugarurika. Na nigetha Katiba, tuhote guthii na mbere na wira witu. (clapping.)

Com. Kabira: Ni thengiu muno Magadaline niundu wa comments icio ciaku na ona gutuika ndukuote guoko, na I am sure hari

atumia aingi haha megu-contribute as we move along. No niwega muno niundu wa ciuogo icio ciaku.

20

Page 21: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Ngwendaga gucokia kiuria kimwe, njoke ndigire Muheshimiwa na ni kiuria gikuritio ni Harun. Harun ukuritie, tondu gutiri na

Provincial Administration, police matirigikaga uria makwenda? Ngwendaga ku-explain atiriri, nituroiga ati police, first of all ni

mekuandikwo, through the district council aria mara deal na district council iyo tura-create kuringana na recommendation cia

andu, naturauga ningi ati, he article engi hau under the police, article 265, iroiga atiriri, ati police, marirutaga wira hamwe na

community police. Nitui andu aingi ni makoretwo tariu ukorwo ni miciini magathura anake aria marora akorwo ni gicagi kina,

kana tigwo, makamariha. No turauga ria, iyo ni ku-formalise-iwo, na nirathi in the constitution section 265. Kwoguo police

matirituga wira mariaka, marirutaga na community. Andu aingi kwanja ni manegenete muno makoiga ati andu police ringi matiu

andu, onaringe agugukora gicagiini kuria uikaraga agakuragia uma ku na wathii ku tondu ndoi andu area iyo. Kwoguo tokauga

tariu ukorwo ni police magiriirwo ni kuruta wira directly na andu aria community mathurite ma maintain security in their village.

Na tariu acio ni makuruta wira na village council na Community policing. Ni mekuruta wira na village council, ne mekuruta wira

na locational council. Nigetha riu uhorwo wa police utige kuhana tari mundu utumirwo kunene oke a keep security akorwo ni

mundu uramenya uria area iyo ihana, na ndararuta wira ewika aratethia community leaders, na aria mathuritwo ma maintain

security in the community. Uguo matigokorwo ati mari aika. So there some checks on the police.

Uhoro wa magoti nagui ni twaritie tukauga ati magoti ni magiriirwo ni gukihiriria andu. Tondu aingi nao of course nimanegete

muno uhoro kuga magoti ni very expensive, mekuraihu, okorwo ni case ta riu cia migunda. Ringi ciira ukoragwo igotiini,

ukauciira,akorwo ni kugairwo migunda, kana migunda ingi yagurirwo ni andu angi ni ikiura. Ugakua ugatigira murugwo nake

akirumirira ciira ucio. Tondu ni uninire miaka mirongo iri, mirongo iri na itano. Nake akarumirira agatuika muthuri

oakirumagirira mugunda. Andu makoiga magoti, kwanja ni very corrupt, magoti, ni incompetent, magoti matiraruta wira mwega

kwoguo ni mara-delay na makoiga ni very expensive. Magoti riu matuikire maitonga kwoguo justice niyaitonga tiya thiini. Na

kwogui ni tura-recommend ati ona magoti ni magiriirwo nigokorwo magikiinyira andu at least, onakorwo magoti magukorwo me

National ngwiciria nitukuroroa uhuro wa, powers riu cia thirikari, Central Government na cia District. Ni magiriirwo ni gukorwo

magikuhiriria andu. Ningi ni twikirite mundu ungi uretwo, public defender ukohota kurugamirira andu, kwanja aria matangihota

kwi rihira mbeca.

Na Peter Mwangi ni ukuriitie uhoro wa property. Uhoro wa tariu ukorwo ni property iria grabbed na niandu aingi mararia

uhoro ucio, ekurwo tariu ukorwo ni mugunda wa research wagairwo mundu either mundu ucio aheirwo tondu ni a support-aga

kiama kina, akorwo ni ta Mugunda ucio, nake ucio acokire akiendia. No uria wenderio tiwe ukiri na problem kwoguo niwe

wina title. Na ringi ucio nake niacokire akienderia mundu ungi. Kwogui tukoiga uhoro wa migunda ino ti uhoro ungi resolve-ika

naihenya. Tariu angikorwo mugunda ucio wenderio andu ana. Gukuoneka hall ino turi no gukorwo aherio ni mundu wahetwo ni

kaju ya area ino. No ucio waheanite wa kaju ri we ne mbeca ahetwo, aka bribe nigetha aheane kiiea. Gigicoka gikienderio

mundu ungi, nake mundu ucio akienderia ungi, nake ucio akienderia uria riu wakite nyumba ino. Riu tokoria atiriri, riu raini

yothe, niuriku ukunyitwo. Riu tukauga ati uhoro uyu, kwanja wa public land tondu andu ni turakiuga ati public land no muhaka

I-repocess-iwo. Uhoro uyu guthirwo naguo ni land commission. The land commission niguo turoiga niku follow this problem.

21

Page 22: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

The other thing turauga ni ati, twina Human Rights and Administrative Justice Commission. Neyo nayo ni turauga noigwika

investigation. No igika investigation uhoro wa crimes, kana uhoro wa crimes I-commit-itwo against Kenyans. Kana ethnic

tribal clashes. Kana angikorwo ni uhoro wa migunda. Tareui uhoro wa uria kwa happen-ire hindi ya Mau Mau migunda ringi

igatunyanwo. Itariu white highlands, kuri andu marutirwo kuo magi-push-wo kuma migundaini yao, ikiyo nia athungu. Na andu

acio matiri macoka kuona migunda. Riu maundu tamacio niturauga no ma-investigate-wo ni Human Rights and Administrative

Justice Commission iyo ihau.

Ningi hari undu ungi, uhoro wa corruption na mutumia ucio na aria wega uhoro wa corruption. Twina Ethics and Integrety

Commission. Ethnics and Integrity Comission niyo iri-vet-aga atongoria othe, nigetha ma declare okorwo ni indo iria menacio

na kuu nokuo turikimenyagiria unokorwo no migunda kuria iri, na indu icio marutite ku, na magekwo investigation. Ni getha

mundu akiheo wira wathirikari kana ni Permanent secretary on MPs kana okorwo ni constitution officers, kana ni President,

kana ni Vice President, Kana ni Minister, othe maka-vet-ow ni Ethics and Integrity Commission. Ona judges onawo ni

maku-vet-wo ni that commission. Na commission iyo nayo ni kudeal na corruption. Ni ku-investigate, igu take part ta ya

KACA, iria Kenya Anti Corruption Authority, kwoguo hena commission ireka uguo.

Nigwendaga gu-confirm kwi muthuri uyu ati uhoro wa Salaries and Renumeration Commission ni tumikirite nayo. Ngwiciria I

page, mungirora section, Constitutional Commission ira mbiriria page 4 na thirty five, nikuona Ethics and Integrity Commission.

Nitumikirite hau na tukauga wira uria irirutaga. One of them ni tu-implement the leadership code. On the next page, page thirty

six, ni ukuona Salaries and Renumeration Commission article 290. Iyo nituroiga ati aya ni mari-deal-ga na micaara, ya the

president, the vice president, prime minister, deputy prime minister, ministers and deputy ministers, parliament, attorney general,

judges, director of public prosectution, the auditor general, the constitutional formation na ma ofisi maria mangi mothe, na

employee cia parastatals. Kwoguo riu matiriithondekagira micaara, micaara iyo iri-discuss-agwo ni Commission iyo nigetha

tugeria ku-avoid, unagutwika by the way commission ino, oneyo ya Human Rights, oneyo ya Ethics and Integrity ciothe

I-recommend-itwo niandu kuringana no uria matwirite tugi-collect views.

Ngwidaga murore hanini on the next page, schedule five. Schedule five ya ngatheti iyo mwinayo, ni page 44. Fifth schedule,

hina leadership and integrity code of conduct. Iyo riu niyo Ethics and Integrity Commission mari implement-aga. Na muthome

mwone ati ndokirwo tariu uiyete public funds kana ukorwo niura-grab migunda, kana ukorwo ni urahitha property akorwo ni

taciana tondu turauga ati reke ma-declare-we no wealth yao ciana iguru miaka ikumi nenana, na matari ahiku kana makahikania.

Ni very detailed. Ini ingi-implement-wo wega at least atongoria aria tugukorwo nao, nimegukorwo meatongoria mena respect

for the nation. Ngiciria ciuria ici ingi ikuheanitwo igucokio ni Muheshimiwa..

Muheshimiwa Michuki: Nii ngwenda uku-deal na comment imwe, uhoro wa quorum kana ni thirty kana ni sixty three

nitondu based on that ya andu magana meri ma ikumi , thirty percent ni andu sixty three. No nigwendaga ku-explain nitondu

andu aingi mahota gukorwo matara-understand uria maundu makoragwo within Parliament. Andu amwe ni Ministers. Thiini wa

22

Page 23: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Parliament gwi committee citanyihiire mirongo iri, na committee icio cia Parliament, membership yacio ndinyihire andu ikumi.

Committee icio no iricemania. Kuri na andu angi, riu ndahota gukorwo- for example ta muthenya wa arathimi ucio urari ho, ninii

nindathiri kwa Ministry ya Health ngienda kurumirira maundu makonii andu aria njaragiriria niri tondu DDC ni ihutukitie, niri

thibitari ino igatwika subdistrict hospital. Undu tocio ninginya ndiuhe priority. Ningithire nakuu ndirikuo Parliament. Tondu

harinii ninguona uhoro ucio wina bata gukira hihi ngathikiriri motion iri routine motion. Akorwo hihi ni maundu predictable. Ni

vote ya Ministry irariririo, na niurikite kwaria, no uri maundu makonii constitiuency aku, riu niundu ucio, kuria thiini wa

parliament mundu aki-pass judgement, no kuma wambe understand internal working ya kundu kuu. Na ringi tikuga ati andu

makoragwo mata sit-iti Parliament tondu maikarie uguo. Nikuma oimire athii ndari undu nakuo areka uria ouma naguo, tiguo

kuhana, gutihana uguo. Na tungienda gutuika fair kuri andu, first of all to understand the enviroment iria mararutira wira.

Tariuiri, I am in the finance committee, na bill ni refer-iyo kuri finance committee tondu nikwendwo I-discuss-wo na ihenya

undu ukonii mbeca, riu totikimiaririe utuku, e tondu muthenya wa juma tano ri, Parliament yambariria tha ithatu, nginya thaa thita

na nuthu. Ucio ni muthenya umwe wa Parliament. Igacoka ikambiriria tha inyanya na nuthu nginya thinacara na nuthu. Na toria

Bwana Kagai anaruta wira worutani ri, reke ngwire, uhoro wa guikara wi alert, twelve hours ni impossible. Ona ungigikorwo

we super human being, you need a break of some kind. Na ringi na ringi maundu maria hihi urakorwo ugiciria ni maundu maingi

muno. Maybe ona wena motion, naniurenda inyitwo mbaru ni Father Waruingi, ni Kagai inyutwo mbaru niuria ungi, you must go

out. Otherwise wakiaria, wage magathiriria. You have got to go and lobby. Nanduitikiritwo ku-lobby thiini wa Parliament. No

muthire muikare na mundu hand kana umugirire lunch. That kind of thing nigetha muhote kwariria principles iria urenda.

Ndikwendaga impression itigwo ati tari runano, kana tandu acio makoragwo me-idle thiini wa Parliament, it is not the case.

Kuringana na Katiba ini njeru ri, quorum, irikorwagwo iri 66, 30 percent ya andu 210 fair enough. Twike uguo, until we see the

consequence. Na ndiri na objection nii because I have got no problem in there. In attending Bunge.

No niingienda kwongerera kiugo kiria kiario ni mutumia ucio waria haha. Uhoro wa injustice no uhoro wa mahaki, na kwaga

kihoto. Ihaki riri rithiite na mbere thiini wa Kenya tondu rithiite kuuma iguru nginya kianda. Korwo andu aria me iguru,

President, Vice president na andu aria marutaga wira nao nginya cabinet andu acio matirahakwo ri, onaguku thi no guthire.

Tondu na guku thi nikuguo gutumagwo gukagire. Na noo matumagwo makerwo thii ukere muhindi ng’ania ajukure na

tuthanduku tuigana nona. Na riu tondu atongoria aria turathii, kugia na nimurona uria maundu marathii thiini wa bururi ndigutinda

ngimwira, nimwioneiri, na mukeugwira. Guthii na mbere na maundu maciio maihu riu. Na therefore, ni gukuonekana ti ihinda

riuri maundu maciio magituika problem ya of the past. Tondu atongoria mangieherea uhoro ucio no kuma gwike atia?

Nigwenda kuongerea kiugo kuri mutumia ucio njuge ati, na ni uhoro njaritie riu mieri iyo gutiri handu thiaga na ndiarie, Ngai

niaturathimite ihinda riri. Twerekeire kugia na Katiba njeru, twirekeire kugia na atongoria eru, twerekeire kugia na thirikari

njeru. Ni kirathimo kinene muno kia Ngai, na makiria hariinyui inyui Agikuyu ati ni Moi mui urahura andu na thimbu niundu wa

mugikuyu.na aherithitie Mugikuyu miaka mirongo iri ne ina. Mugwiciria ni inyui mumugarurite. Githi ti Ngai umugarurite. Andu

aria nao maroigaga ati Gikuyu nikiariire, Kalenjin ni iraria, ni ihinda riitu riukite. Acio nao tukanyitanira. Ninge kuria tunyitaniire

23

Page 24: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

ri, makoiga Mugikiyu. Githi ti Ngai uraruta wira wake.

Riuri nakio kiugo kia mutumia uyu gigutika kia bata muno ri, Ngai ucio, utumite maundu macio mahane uguo ri ukumutiga niki

mweri umwe na nuthu kana mieri iri ugatua mbia Ngai waku handu horumirire ucio mutura muoyo, akumirie thina ini uria uturite

naguo kuma miaka iyo mirongo iri na ina. Why? Riu ucio ni uhoro wanyu muthii mwicirie, tondu nii nijitikitie biu biu mwarehe

thahu thiini wa githurano giki twerekeire, mukorwo ni mugui na muruo ni kii? ni kanyoni Tondu Ngai akuga atiriri, nii ndi wiru

muno ndiendaga mundu akigia na Ngai ungi tiga nii. Riu githii ukihoke mbeca ati nicio uguthurana nacio, na mbeca ni iguitwo,

iguitwo muno, riu Moi noatumirire mbeca na Uhuru niundu andu ni mathire. Riu ndirenda kumwira atiriri, Katiba ino okorwo ni

kuruta wira ri ona inyui ukorwo ni murathura mahaki macio kwa police, ona inyui mutigetikire kugie na ihaki gatagatiini ka andu.

That is what I am trying to say, tugitii githurano giki mutige mbeca, mwariire 92, mukiria 97, na mutiehonokirie. Mukirehe

thahu, thiini wo uhoro wa bururi. Tabathari itikirai na muhunjanirie, na muge igongona riri ria thi mugwenda rikorwo riri itheru

tondu ni ituika rireka atia? Na ria hota gutugira. Ni wega muno Commissioner. (clapping)

Com. Kabira: Thengiu muno Muheshimiwa. Except atiriri ni ugutumaguo.

Mheshimiwa Michuku: Ningutumitwo kwi Raila atiriri, ni Mwangi ugutumanite kana nu. Ucio ugutumanite, ningukinyiria

Raila. Nii nitwaragia nake. Raila nitwaragia nake muno. No uhoro ucio ndugau-take seriously, siasa ni siasa. Onake

niaramenya Katiba ino niturenda. Na tondu uhoro ucio ona ndambiriirie naguo ari wiki onaithui notukoriruo twithinii waguo ri,

sentiments ciaku ni ngukinyia. You can rest assured that I will do that. No nduga-take uhoro ucio too seriously. First of all

twina Katiba ino, keri ona tutiri turahitukia bugdet ya thirikari, gatatu twina uhoro wa arutani ndundu uratuika riu no witu,

mishara ya arutani. Na ngwiciria onake Moi nioi ati angi-dissolve Parliament ino Katiba itari hituku, ni thakame aita bururi uyu.

Mukuga tiguo?

Ressponse: Niguo

Mheshimiwa Michuki: Kana mutinguira document ino? Mwitayari kumiruiara. Sorry, sorry, nii ndiramuira mukarue,

ndiroiga atiriri, mwitayari ku-defend uhoro ukonii Katiba ino. Itondu no kuma ikigie nene. Kaa ti yanyu? To defend your

Constitution. Kwoguo ndirenda kuga atiriri, kwina maundu maingi magiriirwo nigukorwo makihutukio kuria Bunge, na ningi

onangi mi-dissolve-ri, amwe twi tayari guthii githurano. Any time. Nii tanii onagiakorwo ni rucio, mimi niko tayari. No ningi

kwi maundu ma bururi twagiriirwo ni kurora mari na bata makiria kuri Michuki agii na giti. Na mamwe nia mamwe ni ma macio

ndamutarira.

Atongoria anyu ni manyitanite. Mutigane no uhoro wa Kimani Wanyoike uguo arauga ngatheti yumuthi. Tondu ucio ni

mugambo wa guthukia. Riu ciama iria inyitanite ni makiria ya ikumi. Kiama kimwe kingigikatiri, kai nyanja imwe yatigirie itega,

Gigikuyu. Niyatigirie? Nake angirega kurumirira uria muingi urenda ri, tondu ni muingi woigire muthii munyitane inyuothe mutuhe

24

Page 25: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

mundu umwe. Angigokorwo nake ndakunyitanira hau ri, githi naguo mwingi ndungurigarirwo niwe. Ikaa tigui gugithiaga? Riu

kwoguo mugithii na mbere na miario nii ni nguthii tondu twina Parliament thaa inyanya na toria mwirirwo, ni maundu maingi

muno mara happen riu, tutikwenda tukorwo haraya muno niundu wa consultation. Kwoguo mugie na muthenya mwega.

Com. Kabira: Thank you very much. Kiiri kiu ningugocokeria (inaudible) Thengiu muno. Nawe wa muthia biu riu.

Geoffrey Wanjombe: Nii njitagwo Geoffrey Wanjombe, na nyumite uguku location ya Muguru. Muheshimiwa, ikara thi

dagika igiri. Nindona ndina comment ingi-make turoria quorum. Quorum ya Bunge nindaigua te ikuguchanirio. Meshiria maitu

matiri hamwe. Kuringana no uria ndiragua ni atiriri, Bunge ndithiaga gukomwo. Mubunge ndathiaga toro. E mihang’o miingi

muno. E maundu maingi muno. No ithui turona tahari na gitumi gia quorum kunyiha. Na handu hagwiciria uguori, reke tuthure,

abunge aria tuii maguthii kuruta wira wa Bunge. Muti waku niguo ugutwarira mundu uria utari komaga, utaring’orotaga ari

Bunge no utaritiraga ta Muheshimiwa. Thank you.

Mheshimiwa Michuki: Ndikwendaga gucokera uhoro ucio tondu ti uhoro very serious. No ngwendaga kuga atiriri omundu,

omundu nioi wira wake. Uria utoi wira wake, ucio ukiri wira wake wa kwaga kumenya. Angikorwo uthurite mundu utarenda,

hihi ukamutwara kuu niundu wa gitumi kingiri uningikira quorum iriku kana irikuri, ndimuiga kundu kuriku. No io ikiriari, itikirai

iyo ithiini wa Katiba iikare oroho tondu ti uhoro munene ucio. No iyo ti cure. Cure ni dedication to duty. Dedication to duty.

Na ningi haha hena provision igukiuga atiriri, angikorwo Mubunge ucio athire toro, na ndakiaragia ri na ndakirutaga wira, andu

akinya seventy percent ya andu aria mamu-vote-gira ri , mangi sign petion githi ndagukieherio. Riu niundu ucio tutige kuona

andu acio mathiaga kuu matari wira marutaga. Let me tell you, ni wira wi hinya muno, uhoro wa ukairitu hand ugithikiriria

mundu akiaria, three hours. Uthikiriirie tu, you must have a lot of dedication. Na andu angi monaga tari uhoro muhuthu, gitumi

ni tondu, mugikuyu akiugire atiriri utakanyuiriire,

Com. Kabira: Thengiu muno. Ngwiciria ni tukumu-release nigetha gutikarwo gutari quorum tondu Iguku. Thank you very

much. Thengiu muno. Ngwiciria Coordinator niukumagaria Muheshimiwa. Naithui tuthii na mbere. Ngwiciria muhe ndagika

ithano tu tondu twa raise issues iria iku-raise-itwo ni Muheshimiwa nani tumuheire opportunity arie mathaa maingi tondu

kuringana no uria National Conference ihana riu District ya Murang’a muka-represent-wo ni andu atatu na aheshimiwa a

Murang’a at the National Conference. Kwoguo riria Member of Parliament maikaranitie na andu a Constituency yake,

akamenya uria mareciria, ni very important, nigetha tariu wona twathii National Conference niukuririkana maundu maria muraria

riu, nani ekuma-defend maki-discuss at the National Conference. Kwoguo muhe dagika ithano nigetha nyambe highlight

maundu maria mangi me Katiba-ini ino, na ndikuhuthira mathaa maingi tondu ni njui andu ni manogagio ni kwaririo muno.

Njoke he Wachria, Wachira, can you come here please, Wachira dagika ikumi, just to highlight maundu maria maririo guku,

nigetha tuone connection ya maundu macio, na Katiba ino. Kwoguo nguthii na ihenya na ndikuhutia Bill of rights aria mena

ngathiti. No nigwenda tuthii Parliament nigetha twarie uhoro wa, tutanathii Bill of rights reke twambe twarie uhoro wa

citizenship. Namungirora page ithano, nimuramiona? Page ithano nihariria uhoro wa citizenship na twaritia uhoro wa no

25

Page 26: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

wagiriirwo ni gutuika Mukenya na nitugete maundu maingi hau tukauga tariu uria dual citizenship angikorwo mwana waku kana

your relative ni athiite America na by chance akiheo atuike American citizen, riu nituroiga Kenya ndiagiriirwo ni kuga ati

ndagiriirwo ni gutuika citizen. Mundu uria turabinga hanini tariu uhoro wa guthii gutuika citizen ni President. Kana head of the

Army nigetha dagakorwo ena interests cia bururi ucio na bururi uyu. Kwoguo ucio ni tu-reduce-ite maundu mamwe.

Mungirora next page under the bill of rights, no mwone handu twaritie uhoro wa tumia. Ni twahetwo recommendations nyingi

kuuma kuri atumia kwoguo twina section hau ira-deal no uhoro wa atumia. On the same page page ithathatu raini ya kana in

the middle ni mukuona hari maundu twaritie uhoro wa andu aria akuru, nani turoiga ati, andu aria akuru kaingi bururiini uyu

matiri na andu akumarora. Okorwo nduri mugunda, na nduri na indo ciaku andu ariu, riu mundu akinyia miaka seventy, na

ndehota kwirora, na ndihota kwihe irio, onakana kwandikwo wira, kana kuona mbeca cia gwika undu wothe, tukoiga ati andu

ta acio ni magiriirwo ni kurorwo ni thirikari, na family ciao nacio ciga-commit-wo ati no muhaka ihote kumatethia.

Page iyo ingi irumiriire ni twaritie uhoro wa ciana. Ciana tukauga uhoro wa githomo no muhaka gikorwo ki free. Tukauga

uhoro wa ciana uria ira need parental care. Na maundu maingi ma-recommend-two ni aria marutaga wira na ciana.

Ni twaritii uhoro wa family tukauga family, ni kindu kibata muno. Family nio ireraga atongoria, niyo ireraga aria marora aria

angi, niyo actually inity iria ibata muno.

Na ningi ni twaritie uhoro wa andu aria matehotete. People with disabilities. Gwiciria nimurona hau page 7, ni twaritie uhoro

wao na maoni maria matuhete mothe ngwicira me hau.

Nitwaritie uhoro wa freedom ya religion, ni kuona on that page, kuringana noria tweritwo ni andu. Na maundu macio mangi

mothe marumiriire on the next page, ni twaritie uhoro wa different kinds of freedoms. No ningi ni twaherio uhoro muingi ni

andu wa basic needs. Tariu uhoro wa andu gukorwo matirahota kurihira ciana cukuru tugakiuga hau we should have free

education na tukaria uhoro wa health tondu andu aingi ni moigire ati onakorwo andu mathibitari, dawa ni very expensive. Ningi

gutiri. Na akorwo ni mathibitari matiri na nurses and so on.

Ni twaritie uhoro wa housing. Andu aingi maikara nyumba cia maratathi tariu ukorwo ni Nairobi. Nitui uguo. Nitwaritie uhoro

wa irio. Ati Kenya nikuri andu aingi muno marakorwo ona matari irio cia kuigana. Akorwo ni ciana ciao o ene marathii toro

matarite.

Tukaria uhoro wa mai. Andu kuga ni magita mai na gukorwo na mai moru. Na mai mararwaria andu. Natukaria uhoro wa

security. Social security. Maundu macio ngwiciria ni mukumona hau na niandu aingi ma- recommend-ire, no not only here but

bururiini wi wothe.

26

Page 27: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Nigwenda tume hau tuthii uhoro wa Parliament na Muheshimiwa ni aria uhoro wa Parliament hanini. Na he mundu kuritie uhoro

wa National council Page 14. Ni twaritie muno uhoro wa Parliament unagutwika ni ndahe Muheshimiwa arie uhoro wa

Parliament. Thina uria andu aingi maragia uhoro waguo uhoro wa Parliament ni tariu kuga uhoro wa quorum uguo turariria, na

kio quorum ikiritwo in the Constitution. Andu makauga MPs aingi, mathurwo maticokaga. Nikio moragia right of recall.

Maticokaga Constituency nginya hindi ya githurano. Ningi makoiga ati MP nimeendete muno na nikio meheaga micara na

twaririe uhoro ucio. No ningi andu ni maugaga ati powers nyingi irutwo kwe President itwarwo kwi Parliament. Nakio murona

ni tu-increase-ite role ya Parliament mungirora number page 14. Ni tuhete Parliament wira muingi muno. Natukaheana

appointments iria nyingi magiriirwo ni gwika. Tukoiga niyo marithuraga judges, na tukoiga niyo marithuraga andu aria a various

commisions aria meguthii Land Commission, National Environment Management Commission, Teachers Service Commission.

Na Teachers Service Commission niundu wa mathina maria makoretwo na arimu, na arimu aingi ni muritii ati mekerwo into the

Constitution nigetha Teachers Service Commission igakoragwo I independent nigetha igakoragwo ndira influence muno ni

thirikari, na head of that commission nake akorwo ndangirutwo ni Head of State. Na niiku-vet-wo ni Parliament. Nitukiheanite

uhoro. All these appointments ciagiriire ni guthuranwo Parliament.

Nitwaritie uhoro wa National Assembly na tukoiga National Assembly ni upper House, andu marithuragwo kuma district,

district igathura mundu umwe. Na tondu ni tui gwathuranwo o district mundu umwe na twina district mirongo mugwanja,

Nairobi included. Nairobi irataruo tari district imwe. Acio mirongo mugwanja we are almost sure makorwo mari arume. Uguo

tokauga tondu Parliament yagiriirwo nigukorwo na andu igana rimwe, acio angi mirongo mitatu magakorwo mari atumia. Na riu

every Province ethure atumia ana, nayo Nairobi ethuri atumie eri, kwoguo upper House ekorwo ina andu igana rimwe.

Na nitwaritie uhoro wa qualification cia andu a Parliament. Na onaguitika andu amwe makorwo mari a form four na makorwo

mahitukite, ari angi makauga makorwo mena degree. Twoigire tukorwo na qualification ciao ikorwo, let me confirm, twoigire

makorwo mari a form four. Na kiria twoigire makorwo mari a form four ni twerirwo ni andu aingi muno riu all over the Country

magatwira ati utongoria to githomo tu. Utongoria , kuri andu maciararagwo mari atongoria. Kuri andu maciaragwo mena ugi

wa muciarire. Kuri and maciaragwo mendete andu na makahota kumariria. Kuri andu maciaragwo mena concern. Kana kuria

marereirwo magakorwo ni makoragwo na bata wa ku-improve situation ya andu aria menao. Kwoguo andu aingi makiona ati

niwega ati mundu akorwo ni agukihitoa guthoma, nanie ku-understand maundu no tumuhaka akorwo ina degree.

Ningi hari na argument ingi ya herio ni andu na nikio twa settle-rire form four. Ati akorwo githomo riu iria kihana umuthi ni

ciaana nyingi muno bururi uyu inyitaga ‘B’ kana ‘B-‘ no matingioyo public universities. Tondu nacio public universities, citiri na

space ya andu acio othe. I ukaigua ringe ati ciana nituge after forum andu ta ngiri mirongo kenda ni mahituka guthii university

no aria mekuuyo university ciothe cia public ni ngiri twenty. Kuogwo aya angi mirongo itano matanoywo. Nituge ngiri ithano ni

makuhota kuriha magithii priviate universities na angi ngiri ithano magithii parallel ici irathomithio riu mathaa ma hwaini. Either

public universities or any other university ari nao matari na mbeca, ngiri mirongo itandatu magacoka micii, kana magathii other

colleges ta Kenya Polytechnic, kana magathii gwika akorwo ni teaching for primary schools. No tikuga ati tondu tioge. Nikuga

27

Page 28: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

mathii kuu tondu first of all matiri na mbeca cia gwitwara private universities. Na public universities nacio itinamoya. Na

matingiahota guthii out of the country tondu matiri na mbeca. Uguo tukiona tungioga riu no muhaka akorwo ina degree ni

tugutiga andu aingi na maratigwo titondu matingianyitire degree, tondu tiogi, no magire kunyita degree niundu wa kwaga mbeca.

Nitugete ati elections cia Members of the Parliament, ciagiriirwo ni gu-separate-wo na election ya President. Uguo niguo andu

aingi magitwirite. Na ndiguthii details cia Members of Parliament. Nitwaritie uhoro wa benefits cia Members of Parliament page

16 Article 121 ni mukuona nitugute ati, a Member of Parliament shall not be paid such salarly allowance, benefits as may

determined by the Salaries and Renumeration Commission. Na tugakiuga ati matiagiriirwo nikuruta wira ungi ura make profits.

Makorwo me full time members a Parliament kuringana no uria andu ma-recommended-ite. Ngiciria ninguthii the next page,

haria turaria uhoro wa committee cia parliament ici Muheshimiwa aria uhoro wacio. Ndigucicokera.

Lets go to page 19 ni mukuona handu handikitwo executives. Riu ucio naguo ni uhoro wa President. Kenya yothe andu nima

twirire ati President ena hinya muingi uguo hinya ucio uri-reduce-wo. No uria riu twagikire ni kweheria hinya muingi wa

President, tukautwara Parliament kana ugacokio Judiciary nigetha President atige gukorwo ena hinya muingi. Tariu uria ine guo

umuthi uguo tukugaga ati angienda ku-dissolve Parliament umuthi no a dissolve noige, inukanii muthii githurano. Katiba ino njeru

ndimwitikiritie gukorwo na watho to ucio. Kwoguo ni tugute uria Parliament igwika.

Page 19, ni turaria authority ya President. Tukoiga niwe mutongoria wa bururi, niwe Commander in Chief of the Armed

forces, niwe uratongoria majeshi, niwe Chairman wa National Security Council, niwe chair person wa Defence Council no

ndakiri wika. There other people within those councils. Tugacoka tukoiga ati president ni a symbol of National Unity na tondu

ni symbol ya our National Unity, President ndegukorwo na Constituency. Kwoguo constituency Kenya, nio igukorwo I

constituency yake. No ndegukorwo niwe muheshimwa wa Kangima nokorwo nawi president. Kwoguo watuika President

Kangima nayo ikagia na MP wakuo.

Ni turauga na agiriirwo ni ku-uphold na gu-safe guard, kurora Katiba wega. Na nituroiga ati powers ciake agiriirwo ni kuruta

wira uria Katiba imwirite. Na riu wira ucio ninguuthoma hanini haha. Niturauga ati niagiriirwo ni kuariria Abunge hindi iria

marahingura, nitoroiga ati niagiriirwo ni kwa ariria Abunge hindi ira mena undu wa bata marenda guka kwariria. Ni toroiga

ningi niagiriirwo ni kumariria o hindi ciothe angikorwo ena undu arenda kumera. Ni toroiga ati no adissolve Parliament only

under circumstances contemplated in section 142. Na 142 iroiga ati, Parliament no muhaka iikare miaka itano, by the way the

upper house iguikara miaka ina. No turauga ati Kenya ingikorwo ina mbara, kungigia mbara. Nyumba icio cieri, upper house

na lower house, ma-support dissolution ya Parliament by 65 percent of all members of each house no ma extend Parliament na

65 percent. No angikorwo kwe mbara, na no ma extend mieri itandatu tu. Ningi tukauga ati the life of each house of

Parliament shall not be extended. Ndiri hindi igorwo makiria ma miaka ikumi na iri. Nani turauga ati, subject to the articles

both houses of Parliament shall stand prolonged on 30th November of every year and the next session shall commence on the

28

Page 29: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

first Tuesday. In other words the President by the way ndangi dissolve Parliament unless ara-dissolve parliament, tondu

niaremwo ni guthura Prime Minister kwa ihinda ria thiku mirongo itatu. Tondu athura Prime Minister no muhaka Prime Minister

ucio eteikirwo ni Parliament. Na Parliament ingirega gwitikira Prime Minister maita matatu, athurwo maita matatu akiregagwo,

riu Parliament no I dissolve-wo. No riu President ndangi-dissolve the house oige riu tuthii githurano according to the new

Constitution except under those circumstances.

Ningi nituroiga ati wira wake niguthura cabinet, in consultation with the Prime Minister uria riu tu-create-ite. Na mungirora hau

ni mukwona functions ciake. Kwoguo riu maundu maingi maria andu matwiririe President ikaga tweherie ni twiheretie. Andu

aria marauga ati kwina Prime Minister na kuogwo President ni ceremonial meragwo mathome section icio ciothe. Twondu

nitwonire tungitua President ndari na hinya Kenya na Africa iyothe tutimenyerete gukorwo tukigia na ceremonial President.

Kana tiguo. Na nimuronire tariu Rwanda, kuraturaga President ceremonial and eventually ni athiite kuringana no uria ndiraiguira

hwai I think he arrested somewhere in Congo. Kwoguo tukouga ungigia na President nake utari na mawira make, ona no arehe

thina tondu tutimenyerete ati gutwika ati nitoratongoria no tutiri nondu tureka. Tutihana queen tondu riu acio maturaga mekaga

uguo miaka magana na magana. Iriu in Britain, where a Prime Minister niwe urutaga wira no Queen ni symbol ya unity ya

Ruraya. No ndakoragou na maundu maingi. Kwoguo, twina executive President no powers imwe niciheretio cigatwarwo

Parliament. Na powers icio ingi imwe ikaneo Prime Minister nigetha tuone kana nitukugia checks and balances.

Nitwaritie uhoro wa ku-impeach president. Andu aingi ni matwirire President ndagiriirwo nigukorwo above the law. Na niguo

twikete tukamucokia below the law. No tikiugite uria ungihota gutwara President igotini. Angikorwo ni oire kamugunda gaku

ucio ti wira wa President. Kwoguo no atwarwo igotini. Angikorwo ni akuire mutumia waku kana ikorwo no mutumia

President niakuire muthuri waku, no atwarwo igotini. Ucio ti wira wake.

Ni tworitie ningi ati President agakoragwo na running mate nigetha vice president agathuranirio hamwe na President. Nitugute

uguo. Nigetha tutigakoragwo na situation teria turi riu. Tutiri na vice president and yet Katiba yugite ati, undu ungi happen kwi

President, vice president takes over. Kwoguo tariu tutari na vice president andu no makaigua mena wasi wasi tondu if anything

happens to him, gutiri mundu ungi take over. Kwoguo tugakiuga ati handu ha President agathuraga vice president uria andu

maugite ati President agakoragwo na running mate, niguo tugute..

Ngwiciria ni tuku-move on to the Judicial and the legal system. Uhoro wa judges. Na twaritie uhoro ucio wa judges page 23,

na tuka-establish Koti njeru. Iretwo Supreme Court. Tuga-create Supreme Court na magoti ni tukiaritie uhoro wamo nokio

nimukiugite uhoro wa appointment of judges nao turauga judges magiriirwo ni guthuragwo through the Judicial Service

Commission, nigetha tutigage kuheo judges matari competent kana judges marathurwo tondu ni tura need judge Mumbaruhia

kana Mugikuyu, handu haguthura andu qualified. Judges aingi kuringana noria turakirwo matikoretwo me-qualified na tukoiga

uria magiriirwo ni ku-remove-wo. In other words turenda igoti nario rituike independent nigetha rihote kuruta wira wario. Ni

twaritie uhoro wa Judicial Service Commission. Acio niyo marithuraga the Judges maka-recommend.

29

Page 30: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Page 26, ni twaritie uhoro wa devolution of power. Na hau niho tugire uria, turauga powers ciume kuma center ithii to the

district. Tukaria uhoro wa district government tokoiga tugokorwo na district government. Nayo district government irikoragwo

na council. Councils nita Parliament. Nio mari-make mawatho. Nio mari design-aga policy cia district iyo. No tukauga

nigukorwo na district administrator. Na district administrator is now like the president of the district or the governor of the

district. Nake niguthurwo arithurawo niandu. Riu nake ucio niarirutaga wira na cabinet yake, iria ikurutwo kuma to the district

council. Na agacoka riu makandika andu aria marirutaga mawira maria maheyanitwo at the end of this document. Tariu

ukorwo ni distirct council niwe uriroraga uhoro wa mathibitari. Ikarora uhoro wa secondary school na Primary school. Ikarora

uhoro wa project riu cia area na makongania magoti, na makaroraga uhoro wa bara bara within the district. No niturauga

nigekurwo na Council ingi ya gu-coordinate at the Pronvincial level. Niyo tureta, Provincial Coordinating office kana provincial

council. No nayo iyo nigetha akorwo ni each province district councils ikahota gucemania na makaria uhoro wa maundu maria

mari Province, lets say tariu Ngadu High school githi ti Provincial, riu Ngadu, ndi-lock out airitu aria marathomera Murang’a

tondu iyo iku-remain as a Pronvincial school nigetha mathiie na mbere ku-accept riu ciana from the various schools. No tariu

akorwo ni thukuru ta let say Alliance Boys High school is also a National school no ikiri Central Pronvice. Riu iyo National

School igokorwo iri responsibility ya National Government ni getha gutikarwo ati Province no I-lock out other provinces

nigetha ciana cia itige guthii cukuru. No mawatho macio mothe mi maku-put together uria functions ico igukorwo igithii na

mbere.

Riu ningi niturouga ati nigukorwo na location council location council ni the current location. Nayo iyo andu magokorwo

magithurana utoria marathurana at the district Council. Na nitugukorwo na village council icio twaririe uhoro wacio. Igokorwo

na andu ta ikumi uguo na makorwo council iyo ina atumia, ne ekorwo ina youth.

Ni ngu-move on torore uhoro wa environment. Uhoro wa mititu. Ni twaritie uhoro wao page 29. Uhoro wa ku-protect

environment itu kana turaria uhoro wa Aberdare forest kana turaria uhoro wa Mount Kenya, kana turaria uhoro wa njui.

Tondu riu by the way ona nji nacio riu, ndui njui itigetwika ati nicia district. No mwendie mai tariu Murang’a , what is the name

of that name, Ndakaini. Tariu ukorwo ni ta Ndakaini mai marauma guku, maka feed Nairobi na Nairobi by the way tikuheo

maheagwo, ni kugura magura. Tokauga akorwo ni ta mbeca icio tondu mai marauma guku fifty per cent ya mai macio

marendio ciagirire ni gucoka guku. Itiagiriire riu irathii kufeed city council, tondu nayo ina resources ciao iria yagiriirwo ni

gwitika atia? Tariu ukorwo ni district ya Nairobi ina andu aingi maringiha magoti gukira riu andu aria me Murang’a. Nakuo

Murang’a kwina Mai no Nairobi gutiri. Riu akorwo ni District ya Murang’a ikorwo iki handle ukorwo ni ta mai macio, mendio

certain percentage niyo ngugaga tuti-agree-ite uria igokorwo iigana but a percentage igatigwo Murang’a iyo igakinengerwo acio

marendia Nairobi.

Uhoro wa ku-protect mutitu. Riu naguo mutitu tutingiuga, tariu Mt Kenya tutingiuga, ndiu Mt Kenya I fall-ite district iriku. May

be I fall-ite district nyingi, mwena wa Meru, Eastern Province ona Central Province. Riu tutingiuga Central Province no iteme

30

Page 31: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

miti mwena wayo. Kana Eastern Province. Tondu mutitu tocio is a natural resource and it is also a National Resource.

Tungitema miti yothe kwage mbura onaithui notugutuika affected. Uguo forests tariu iku-protect-wo ni National Government,

tondu uria kura happen ukorwo ni mitutu ya temwo, tukaga mbura guku Murang’a ona Limuru na Kiambu, areas icio nao

makaga mbura. Niundu woria kura happen Aberdares kana Mount Kenya kana Mount Elgon Rift valley na the other parts of

the country. Riu taicio niigokorwo I natural resources.

Ni twaritie uhoro wa public finance. Icio ngwiciria Muheshimwa niaria uhoro wacio. Ni nda note comments ciake tondu akiri

an expert.Ofisi ya Auditor General tukamitua Auditor General na Controller of the Budget nigetha tugerie kumitua more

efficient.

Nituroiga uhoro wa ku-establish kindu kiretwo Economic and Social Council. Na Economic and Social Council turoiga

igokorwo na andu ta mirongo iri no umwe, mathuritwo as experts, turoiga highly qualified and experienced in economic and

socia development matters and they should have no partisan affiliations. In other words matiagariirwo nigokorwo me

politicians. Na tokuoiga ati, wira wa these council is to advise the Government, ni kwariria thirikari na Parliament on matters of

social and economic concern. Tondu riu ni tugire ati andu no muhaka maheo basic education , basic health no uhoro wa irio na

kii niundu wa thina uria ukoretwo wikuo, iyo Economic Council niyo iritagara thirikari no uria mekuhota ku-raise mbeca nigetha

ma ka-meet needs cia andu aitu.

Nitwaritie uhoro wa public service. Na tukoiga ati Public Service nayo niyagiriirwo ni gu-strength-enwo. Hau noho tureheririe

uhoro wa Provincial Adminstration. Tondu andu moigire mehere. Ati na DC PC matiri wira mararuta wa bata. Na machifu

either meherio kana mathuragwo. Kwoguo ni meheretio ma-ka replace-wo ni those other institutions.

Ni twaritie uhoro wa Police Commissioner na ninjariri uhoro ucio tondu kwari na complains nyingi muno cia police. Bururi

wiwothe. Makaugaga ukorwo ni corruption ya Police na gukoragwo ati una ndwiraguo uranyitirwo ki ringi ni kuinuka urainuka

na gutiri curfew yugite ati ndukainuke thaa ithatu, no akorwo ni wouma hari gatuka gaku karia ukwendagia ukiinuka wacemanio

nao ugatwarwo thero. Ta Nairobi ono kiuma cinema. Ninii nithiete ngakora, ukona tuiritu na tumwana twageria kuga tuma

cinema na thaa ithatu cia utuku Police makoria muma ku. Maka-insist ati Cinema moima. Na nimoi cinema icio ni ithiagwo

town. Una guku miciini nitui andu aingi ni mararagio thero na ruciu ukaroka kurekio, either ni ukirutire magana matano kana ni

ukirutire ngiri, ndunatwarwo igotini na ndunerwo uranyitirwo ki tondu ni kuinuka urainukaga. Andu aingi ni ma complain-ire

muno. Tariu na guku Busia moigaga ati tuge njohi inyuagwo uria mundu akwenda tondu riu njohi ingitikirio police matiri na wira

ungi tondu wao ukorogwo uri wa kunyita andu aria ariu kana guthii gwetha chang’aa nyumba kwa andu magietha chang’aa

magacharia kuu matress in magicharia mbeca kuria andu maiigite riu magakua mbeca, magacoka makauga matinakiona chang’

aa. Magathii na mbeca tondu obviously gutiuma na chang’aa, Kana magathii kuua, okorwo mouma na neighbours mouma na

chang’aa mugakuanirio inyuothe. Kwoguo andu aingi ni manegenete muno, nikio twaragia uhoro wa Police Service Commission

na tukauga ofisi iyo ituo Constitutional, nigetha mundu uria uguthurwo nake ta Police Commissioner atwikage accountable to

31

Page 32: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

the people.

Ni twaritie uhoro wa defence forces and National Security. Na tukauga ni kwagiriirwo ku-establish-wo National Security

Council. Na security council iyo tukoiga niundu wa ku-manage any crisis na ku-monitor peace in the country and within the

borders, tukoiga ikorwo na President, the Vice President, Minister in-charge of Defence, the Chief of General Staff, Army

Commander, Airforce Commander, the Commissioner of Police. The Director of Kenya Correction Services, prisons, the

Director of National Security Intelligence Services, the Chairperson of the relevant Parliamentary Committee and the Attorney

General. And again ni mukuona turoiga the relevant Parliamentary committee nigetha Parliament ikorwo iri involved decisions

iki-make-wo in relation to maundu ma defence, maundu makugitiria bururi.

Nitwaritie uhoro wa commissions. Nitweritwo ni andu we need a number of commissions. Na commissions nacio ni important

tondu nicio iratutethia ku-manage uria turoiga Constitution yagiriire ni gwika. Tondu tariu under Bill of rights ni tugute uhoro wa

rights cia individuals. No riu rights icio nacio, ciku-implement-wo atia kana who will make sure ati rights icio ni

ira-implement-wo. Na hau niho tukiugite uhoro wa human rights and administrative justice. Ni tumi-establish-ite. Na tugute

within that broad, category ya Commissions ni tugute ni togukorwo na ombudsman. I am sure ni mwa propose-ite. No

turagweta people protector tondu ombudsman ni ritwa ria andu aria. It is a British name but it means the one who protects

people. Kwoguo turamwe People’s protector. Na twina Gender Commission,.na Commission for people with disabilities.

Natukaria uhoro, Police Service Commission ni twaria uhoro wayo. Na ningi twina Ethich and Integirty Commission.

Ku-make sure twina better leaders na nitwa-deal na corruption na commission iyo ya ku-make sure micara nira-determine-wo

wega, na Constitution Commission ya ku assist implementation.

Ni mwaugite ati Katiba nayo ndika-ammend-agwo orougwo niundu wa experience iria tukoretwo nayo. Ati within a period na

miaka mirongo ina Katiba iyo I-ammend-etwo maita mirongo itatu na kenda. Ati riu ungimirora kuringana na the original Katiba

ona ndungingimenya. Nita nguo ikiritwo iraka nyingi. Ndungemenya kana yari ya green kana yari ya, kana ni ya blue kana yari

ndune. Kwoguo riu tukauga ati kuringana noria tweritwo ni Kenyans. Kwi areas toroiga matiagiriirwo ni ku-ammend. Tariu

ukorwo ni uhoro wa bill of rights, rights icio ciothe twikirite, tondu the bill of rights niyo the most important the right ya

individual, nani tu expanded-ite tukauga the Bill of rights twina political rights, twina rights cia siasa, twina social rights, na twina

rights riu uguo turauga uhoro wa githomo kia buri na akorwo ni mathibitari dawa ikorwo cia buri, na maundu ta macio uguo.

Tukauga ati, bill of rights ndiagiirwo ni ku-ammend-wo gutari na referendum.

Tugacoka tukauga uguo riu ningi power yarutwo kuma kuria gwi center ikarehewo district then to the location and then Gicagi.

Devolution iyo ya power, uguo twagayania power, ndiagiriirio ni gucenjiwo without a referendum. Nigetha gutigakorwo, tondu

andu aria mena power ni uhuthu muno guikara thi toria meciririe riu makauga, akorwo urenda gucokia Ngei tondu ni murata

waku ugachenjia Katiba ukamurehe. Akorwo ni urenda kuingata judge Muthungu kana mundu Muiru uka-decide ati security

ino ya judge yeherio. Riu ikehererio Muthungu ucio ukwendaga kuingata igacoka ikehererio andu aria angi othe. Uguo riu

32

Page 33: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

handu hagucenjagia Katiba in that manner tukoiga ati no muhaka Kenyans makorio kana riu ni mukenda tweherie powers icio

twaheire district. Akorwo mutikwenda tucieherie, then thirikari ndiagiriirwo ni gucieheria. Ni njira ya kugeria gu-control andu

aria mena power, ku acquire powers iria andu mararega kumahe. Kwoguo nitwaritie uhoro wa the various sections itagiriirwo

ni gucinjio.

Ningi twina kindu tureta Provinsional transition. Ona gutuika ni tugete ati President must have a degree. Kana tukauga

Councillors no muhaka makorwo mena four four, uguo ni tugite. Na MPs nao nomuhaka makorwo nao mena form four. No

tukoiga ati, iyo ndiku-apply githurano giki turathii, iku-apply githurano kiu kingi. Ona uhoro wa age nitugite ndiku apply

ndiku-apply riu, iku-apply githurano, the second election after the Constitution. Tondu changes imwe nduki implement utahete

andu notice. Tokauga ati angikorwo riu we ni urenda kurumaga MP kana Councillor. Na niuragumite before, kana wina

Councillor na niurenda guthii na mbere. No uthii na mbere no rugame. No election iyo ingi, wina kahinda ka miaka itano,

akorwo nduri wa form four, no ugithii kia ngumbaro. Nigetha uhituke no ukorwo wina form four. Kwoguo ndugetikirio ringi

kurumaga utari na form four no ukahituka. Akorwo ni urendaga kana ni wendaga kurumaga as a President, tariu Honourable

Ngilu angienda kurugama as president nituroiga no arugame githurano giki, no arugama, acoke athii parallel nigetha githurano

kiu kingi ako ena degree. Kwoguo nigetha andu maheo miaka itano ya kwihariria. Ningi nituroigire ukorwo wi wa miaka

seventy, the president should not be more than seventy years old, tukauga for this election no uthurwo, no ungihota undu wa

gwika miaka yaku before the next election, nigetha ucokie na thutha no ugike. Kwoguo, twina provision ta icio.

Ningi nituraria uhoro wa Provisional Adminstration. He kiuria gikuritio ni Muthuri ungi akoria atiriri, tondu provincial

adminstration matiri kuo ri, tugwika atia? Na police matigurita wira uru mari aika. Ni njariri uhoro wa community policing, no

ningi nginya riu council iri-establish-wo na location council, na village council ni turoiga National Government nigu take

responsibility. Uguo nikuga no matume mundu noriu ndagutimuo ari PC, agutumuo kuruta wira muno riu, kana niucio urarikuo

kana ni ungi. Tondu gutiri hindi kungitigwo vacuum, hakorwo ati riu gutiri provincial adminstration na gutiri mundu ura monitor

anything na andu no mbaririe onakorwo ni taindo kwendia maundu ta macio kuo tondu Constitution ti implemented. Tugakiuga

National Government ni kuruta wira ucio.

Undu uria ungi ni twaritie uhoro wa judges aria mekuo riu tondu turauga ati judiciary, kana uhoro wa magoti. Tungikorwo

magoti matikohatwa matherio, Constitution ino ndingi implement-ika nakiko turaugaga ati judges ari mekuo tondu aingi mena

problems ya corruption na gukorwo ni mahagwo muno. Naingi onagokorwo maheirwo wira tondu ni moikaine, kana tondu ni

ma-support-ire kiama kina judges acio riu tuga-suggest aria mekwenda kwihoka ku-retire riu metikirio ku-retire na marihio

benefits ciao na mongererwo miaka ingi itano iri mangirarutire wira. Riu mainuke twandike judges angi. Uria ukuona

ndekwenda ku-retire nake a investigate-iwo nini turamwira, Ethics and Integrity Committee. Akorwo ni ciira uki-pended-ite

athii aciire. No akorwo ndari na problem agithii na mbere gutuika judge. Na turauga ati, judiciary, gutiri hindi Constitution

ingihoteka ku-implement-ika wega tondu nikuo tuthiaga gucirira kihoto kiria riu turetha judiciary itari thondeke. Ngwiciria ni

muigwite, ni makenegenangite uhoro ucio.

33

Page 34: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Ni tucokete, devolution ya power tukonania maundu maria district yagiriiri negwika. Na ninguthoma o hanini tu, page 46.

Mungirora 46 first column, haria kianda nihandikitwo District Government list. Na before that ni handikitwo powers of National

and District Government. List nironania ni uhoro wa National Government. Na turoiga thirikari ino nene irorage wira defence,

uhoro wa ku-protect bururi, uhoro wa army na security na irorage uhoro wa international relations, uria turatwarana na thirikari

iria ingi cia mabururi mangi. Uhoro wa biashara cia naja, no ohoro wa thimu, no horo wa National resources toguo ngugaga

uhoro wa Mount Kenya, no ohoro wa githurano, National Elections naguo makarora, na makorora uhoro wa National Policy

toguo ngugaga uhoro wa industrialization in the year 2025. Uria Kenya iyagiriire gugakorwo in the year 2025. Na tukaria

uhoro wa currency, tutingigitwika uthithuothe ni turi print-iga mbeca ciitu. Riu ucio ni uhoro wa thirikari nene. Uhoro wa magoti

maya manene, na prison, no uhoro wa kuheana citizenship, ucio ni uhoro wa thiririkari nene. No uhoro wa statistics kumenyaga

Kenya ithuothe turi aigana. Niandu aigana makoretwo kuna and so on.

Na ungirora hau kianda nikuona uria turauga uhoro wa districts. Ciagiriirwo ni gukorwo maki-deal na local taxes, kungania

magoti, ma-deal no uhoro wa githomo, nursery na primary na secondary. Ma deal no uhoro wa medical, no uhoro wa

mathibitari, na dispensaries, na clinics, no uhoro wa water services nikio ngwaragia uhoro wa Ndakaini, uhoro wa barabara,

uhoro wa ndunyu na trading centers, no uhoro wa planning ya districts. Na ma-deal no uhoro wa migunda no uhoro wa urimi,

no uhoro wa survey, no uhoro wa trade licenses, and so on. Ni mukuona list iyo iyothe no niguo kuringana kuringana noguo

Muheshimiwa auga ati, no muhaka twaririe wega uria mbeca cia district iria tariu mongania ni percentage iriku mariheaga

Central Government, nayo Central Government nikii gigu-support district.

Kwoguo ngwiciria ngutigira hau njuge ni tukabite sections nyingi. Na ni twaritie uria riu tukwambiriria Katiba iyo, preamble,

kuringana no uria andu ma-suggest-ire na angikorwo hihi hari kaundu muwoigite no matiri haha ni tukwaria uhoro wa ciuria icio.

Ningu Waciira, rekei ndimuhe ndagika ithano, aturirikanie briefly uria mwoigite hindi iyo mwari guku nigetha tuone kana hena

issues tukwenda ku-raise and then ni tugucoka turie ciuria. Ni wega uguo? Thengiu.

Waciira: Ino niyo report iria twandikire kuringana na maoni maria mwatuneire. Twokire guku thiku igiri. Nitwokire muthenya

wa gatano wa mweri wa gatatu, na twokire ringi mweri wa mirongo ni itatu mweri wa kana. Muthenya wa mbere twari

Kangema Town Hall guku turi no muthenya ucio ungi twari Kanyenyaini market. Andu igana rimwe niyo matunengerire maoni

kana acio nio twandikire no gwakiri andu aingi aria marikuo no matikiariirie. Andu mirongo na nana mari arume. Na ikumi na

igiri mari atumia. Mirongo itatu na nana tutiandikire mari a muthemba uriku ngwiciria mari youth. Ngurumirira kuringana na

andu uria maheanire maoni. Kuria andu aria marumiriire mubango wa kabuku karia kari gatune, hari kabuku kari gatune

kaandikitwo issues arising, nako kari mubango uria andu marumagirira kana mutaratara uria andu marumagiriria wa gucokia

ciuria. Na mundu umwe no arumiriire kabuku kau, ningi andu thirty three nio mariirie na andu mirongo itatu na nana nimandikire

maoni mao. Na magitunengera na tugutwara kuria commission.

34

Page 35: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Ni mworitie Constitution ino turandika twandika na ruga gutiri mundu utanginyita. Ti lugha ati no mawakiri mangihota guthoma.

Na kuringana no na aria mathomete Constitution ya riu kana draft iyo twandikite, twandikite na lugha itari na maundu ma

kiwakili kana andu matanginyita na njira iria yagiriire. Uguo mundu wothe, kana uri mwalimu, kana ndothomeire uwakiri no

uhote guthoma Constitution iyo no ohote gukorwo ikinyita.

Ni muritie Constitution ikorwo ikiuria ati country kana bururi uyu witu wa Kenya we are God fearing people. Na mungirora

Constitution hau kianda, infact the last point tugite God bless Kenya. Kuonania preamble nironania ithui andu ta Kenya ni

twitikitie Ngai na niturahishimu maundu ma Ngai.

Ningi nimworitie tukore na uiguano na andu a Kenya niyo anene makiria gutiri mundu ungioka gutwira ati andu foreign kana

andu a mabururi manaja niyo maritwiraga uria tugwika. So the sovereign of all Kenyans has been recognised by the Kenyan

Constitution. Inyui ninyui mwaturitie uguo na nitwekirire thiini wa Constitution.

Ningi nimworitie Kenya tukorwo turi a democracy. Bururi ukoretwo ukirorwo na njira ya democracy kana maundu maria

twendaga nithui turiugaga. Uguo noguo twagikire thiini wa new Constitution. Thiin wa preamble.

Nimworitie ati Constitution ino ikorwo niyo watho uria munene muno thiini wa Kenya. Ati gutiri watho uri iguru ria Constitution.

There is a supremacy of the new Constitution. Na draft ino uguo noguo twoigire, uria mwaturitie andu aguku Kangema.

Nimwaritie ati Constitution ino tugukorwo tukiandika tukorwo tuki address excessive use ya thirikari ya hinya wayo, so we

should control excessive use of Government Power. Noguo noguo twagikire thiini wa new Constitution. Ningi ni mworitie Bill

of rights ikorwo yandikitwo na ruga tunginyita ikorwo iri extensive kana irakorwo ikinyita maundu maria mothe tungikorwo ithui

ta and a Kenya twiririirie. Uguo noguo twekire thiini wa Constitution.

On citizenship ni mworitie ati mundu wothe uciaritwo Kenya akorwo akeheo citizenship ya bururi uyu witu. Uguo noguo

twagikire thiini wa the new Constitution. Na moria mundu angikorwo ahikiire Mukenya na tiwa Kenya nake akorwo akeheo

citizenship ya bururi uyu. Uguo noguo twagikirie.

Nimworitie ningi mundu angihota gukorwo ina hinya wa ku-adopt mwana, na akorwo ringi mwana ucio tiwake no muona ucio

ura adopt mwana ni wa Kenya, kana no aheo citizenship. Uguo noguo twikete thiini wa new Constitution.

On defence and national security, nimworitie ati Armed Forces makorwo mari independent. Ati Armed Forces kana aria

marumagiriire jeshi itu niyo mariraguo ni President kana andu aria mari thiini wa thirikari uria megwika no ithui kana aria

marirugamagirira jeshi, kana ari anene a jeshi itu ya Kenya kana ni ya mai kana ni ya Parachute kana jeshi ya thi nyumu othe

35

Page 36: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

makorwo mari independent.

Nimworitie police nacio cikorwo ciri independent nacio cikiruta wira na njira iria yagiriire noti ku-harass andu a Kenya. Uguo

ni tugokorwo na village police. Nanikio mwaigua thiini wa district council tura establish police iria irikoragwo irugamiriirwo, ni

district councils icio tu-establish-ite.

Nimworitie on political parties ati ciama cikorwo, Constitution ikorwo ikiariria uria ciama cirikoragwo cigithondekwo noria

maririhega mbeca ciao na conduct ya political parties. Noguo twikire thiini wa new Constititon.

Ningi nimworitie ciama cikorwo cikiheo mbeca ni gikiina kia bururi, Ciama rimwe nimuonaga kiria kiratuma cikorwo citari na

hinya na cikorwo citerugamiriire na njira njega, nogukorwo ringi citiri na mbeca na cira na depend na thirikari kana cira depend

na andu, makorwo makiruta ringi contribution. Uguo thirikari niyo irirugamagirira ciama.

Construction and system of Government nimworitie ati gukorwo na Parliament igiri, an Upper House na lower house. Inyui

muna andu ta Kangema noguo noguo twagikirire. Nimworitie nginya gukorwo na Prime Minister na two deputy Prime

Ministers, na riu na President uria urikoragwo ari Head of State na Prime Minister akorwo ari Head of Government. Uguo

noguo twikirire thiini wa new Constitution.

Ningi nimworitie gukorwo na decentralisation of power. Uguo nitakuta power ndigakorwo iri concentrated haria iguru, ikorwo

irikinya ithui ni ithui turiugaga. Ni mworitie gukorwo na unitary form of Government, naguo turagikiriire.

Namukoria gukorwo na doctrine of separation of powers. Thirikari ikoragwo na honge ithatu that is the judiciary, legislature na

judiciary. Uguo ni magotiini. Cikorwo ciri independent ati aria marugamiriire thirikari mahana ta executive kana president tiwe

uri appoint-aga ma judge uria akwenda na ndarimeraga uria magutwa maciira. Uguo noguo turikirire thiini wa new Constitution.

Legislature ni ngumwirite. Mworitie bicameral house igokorwo na upper house na lower house noguo turekirire. Mukoiga

gukorwa na seperation ya the three arms of the Government noguo turagikiriri. Na MP nao makoragwo na Constitutional

offices. Ati MP wanyu agakorwo na ofisi guku. Oguo kumukinyira kana uguo mugukoragwo mukiaria nake ni undu utari na

hinya.

Ni mworitie Parliament ikorwo na hinya wa ku-impeach the President. President angikorwo darathana uria kwagiriire,

nogukorwo aria mwathurire ari Member of Parliament makorwo no mahote kumuruta. That is impeachment. Uguo noguo

twikirire thiini wa new Constitution.

Ni mworitie ma MP matikarwo niyo marithondekaga micaara yao, renumeration, naguo mwerwo ni Professor there will be a

36

Page 37: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Renumeration Commission iria irithondekaga micaara ya ma MP. No tiati o ma MP aria tuthurite niyo marithondekaga micaara

yao.

Nimworitie gukorwo na Parliament igi-control calender ya events. Ti President enda ku-dissolve Parliament aka-dissolve, uguo

Parliament nirikoragwo iri na power.

Nimworitie hari President akoragwo aki appoint Ministers kana senior civic servants makorwo maki-vet-wo ni parliament.

Parliament ikorwo na hinya wakuga aya mathurwo ni President kana niyo magiriire na magokorwo magithurwo on merit. Uguo

niguo mworitie muhana andu a Kangema. Noguo niguo twikite thiini wa new Constitution.

Nimworitie ati President akoragwo na a code of conduct, gukorwo na code of conduct. Gukorwo na code of conduct

I-stipulate-itwo thiini wa new Constutition ya stipulate uria uthuritwo ahana ta President na agakorwo aki-declare state ya

wealth yake. Agakorwo aki-declare indo iria ari nacio, nacionete atia, na haria araumira cikinyite ha na atia akoretwo agiciona.

Uguo corruption, uguo ni tu-address-ite thiini wa new Constititon.

Mukauga tu-limit powers cia President niguo twikite. Na impeachment ni ngugite. Na appointment makorwo maki-vet-wo. Ni

mworitie ati President tiwe urikoragwo ari vice chancellor wa universities. President noakorwo ndari na degree ati na nowe

uriheanaga degree. Constitution ino njeru President ndari heanaga degree angikorwo ndari na degree. Otherwise one of the

powers iria tura-reduce-ire, the President will not be the chancellor of the public universities.

Nimworitie provincial administration I abolish-wo, uguo gutirikoragwo na machifu, nani ndakimutariria. Kuri koragwo na

district councils. Na aria marugamiriire district councils na location councils na village councils niyo turetaga sublocation. Ni uthi

turikoragwo tumathurite.

Nimworitie gukorwo na only a maximum of fifiteen ministries. Precisely uguo noguo twekirire. The new Constitution says

there should only be a maximum of fifteen ministries.

Nimworitie judiciary ikoragwo iri very independent. Uguo noguo twikite thiini wa new Constitution.

Ningi mukoria mawatho matiricenjagio ma constitution ni Bunge uria ikwenda but there should be a referendum. Tugacoka

tukamuria maundu mari murenda macenjio murenda macenjio na njira ihana atia. That is what we have done in the new

Constitution.

Nimworitie gukorwo na security of tenure ya judiciary, uguo noguo twikite thiini wa new Constitution. Na mokoria magoti maka

deal na macases immediately. Na matigaikarage. There should not be delays. Uguo noguo twikite.

37

Page 38: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

On local Government nimworitie Mayor, na machairman makoragwo niithui turimuthuraga. Uguo mweruo district Councils

nicio cira-replace local Government. Uguo gutirikoragwo na ma councillors ati in the usual form. Marikoragwo mari

representatives a district councils, na locational councils na village councils. Noithui niithui turimathuraga. Matirithuragwo ni ma

councillors ta tene. No ithui enyewe, through universal suffrage will be the people appointing or rather electing them.

Nimworitie nginya ati disabled na youth makorwo mari represented thiini wa local councils noguo niguo turagikire in our new

Constitution. Local Government Kana district councils nio marikuragwo na hinya wa ku-hire offices akorwo ni ta treasurer

kana chief legal officers.

On electoral systems, nimworitie Parliament na presidential elections iki-hold differently. On different dates. Noguo niguo

turagikire thiini wa Constitution. Na mukoria Eectoral Commission iyo irugamiriire githurano ikorwo I independent. Noguo

tugikirite.

Mukoria mokorwo na hinya wa ku-recall mundu uria muthirite MP nandaruta wira na njira iria yagiriire. Uguo niguo turagikire.

Mukauga Constituency cikorwo ciri based on population, uingi wa andu noguo niguo turekire.

Mukoiga ithurano cikorwo cigitaranagirwo miti kuria twakia miti, Polling stations. Uguo twathuranira haha, miti iritaragirwo

ohaha na tukamenya no wathurwo. No tia ati miti irikoragwo igikuo igatwarwo handu hangi. Uguo noguo turekire thiini wa

new Constitution. Mukoria githurano gikoragwo kiri gia secret ballot, ningi mukoria secret ballot boxes cikoragwo ciri

transparent, ati kiria uraikia ni urona niki kiho. Nogwo nuguo turekire thiini wa new Constitution.

Mukauga registration ya voters registration ikoragwo iri continuous. Utugwo mwirwo ni Professor, miti ndiriandikithagio

rimwe, no iriandithagio mathaa mothe.

Mukoria uhoro wa capital punishment na niyo death penalty. Mukoria ati that the Constitution should protect the rights of all

Kenyans. Icio no turekirire thiini wa new Constitution. Freedom of worship, protection of Kenyans from torture and

intimidation. Mukoria Constitution I guarantee all Kenyans security. Kwoguo ni turekirire thiini wa the new constitution. Na

mukoria ningi githomo kia primary gikorwo kiri free, na noguo turagikire thiini wa the new Constitution. Other rights, basic

needs, food, clothes and shelter, niturekirire.

Rights of vulnerable groups nimworitie ati section icio ingi ni makoragwo maki regonize-wo ni Constitution, nayo rehabilitation

yao ikwo thiini wa new Constitution. Nituramikirire. Na ningi mukoria gukorwo na affirmative action ya andu aria me aged, na

atumia, na andu aria mangikorwo na mathina mwanya mwanya..

38

Page 39: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Ningi nimuroritie Constitution ikorwo ikirecognize the rights of children ni turekirire. Na rights cia prisoners. Niturikerire in the

Constitution, prisoners kana andu aria mari njera onao nimarihotaga gukorwo magiikia votes. They will be voting. Land and

property rights ni muroritie alienation ya public land andu aria mangikorwo mari na migunda, moete, gukorwo na process ya

kumika illigal andu aria maite migunda. That is alienation of public land that has been grabbed.

Nimuroritie gukorwo na permanent land commission ya migunda, niturekirire thiini wa new Constitution. Ningi mukauga

positive values cia culture ciitu. Maundu maria tukoragwo twitikitie undu wa uire, culture, tokorwo tuki-respect thiini wa

Constutition naguo turagikirire.

Ni muroritie in management and distribution of Natural resources, gukorwo na equitable and distribution ya natural resources.

Ati indu iria twinacio igayanagwo ni ithui ithuothe tondu ni ciitu ciothe cihana ta andu a Kenya no tindo iria cii cia bururi

cikoragwo cirehagwo andu fulani tondu tutiathurire thirikari turikoragwo tukiheo akorwo ni ta barabara na thitima. Ciothe, they

will be equally distributed throught the country.

Ningi nikurikoragwo na security ya tenure ya Control General, uria ukoragwo arumagiriire kigiina na corruption ikorwo

iki-address-ow ni Constitution. Uguo niturekirire.

Nimuroritie githomo gia Primary uguo ningugete gikorwo kiri free. Na parliament ikorwo na hinya wakurora matumiri

mathirikari uria marikoragwo so the parliament will be in charge of Government expenditure.

Uhoro wa natural resources ni mworitie Constitution ikorwo iki recongize mititu naindu iria ciothe cikoragwo ciri cia

environment na turagikirire uguo thiini wa Constitution. Mukoria on International relations, Parliament ikorwo na hinya

wakurora maundu maria mara pass-wo thini wa parliament. Maratuhusu ithui na ni manaja. Parliament ika-discuss ni ikarora ni

maundu maratuteithia. Mbere ya kumacokia.

Constutition commission nimuroritie gokorwo na ofisi ya Ombudsman na niyo mwerwo ni Professor the People’s protector. Iyo

nayo niturekirire thiini wa Constitution ya gutu-protect ithuothe. Na mukoria gukorwo na standing Saraly review commission.

Iyo ni twikirite thiini wa new Constitution na mukoria ikorwo na mandate ya ku review salaries cia civil servant.

Succession transfer ya power mworitie attorney general niwe urirugamagirira githurano. Na niwe urikoragwo aki exercise

powers cia president riria kuri na githurano kana riria President atari ho. No andu aingi maguite speaker wa bunge niwe

urikoragwo anyitiriire. Na niguo turagikirire thiini wa new Constitution. So the National Assembly will be holding the powers

the powers of the Presidency riria kwina guthurano kana riria president atari ho. No tiati riria mundu arathurwo na niarenda

guthurwo ringi no president hindi iyo.

39

Page 40: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

On women rights ni mwaugute atumia nao makorwo recognize-wo na maki protect-wo thiini wa the new Constutition na

akinya atumia andigwa those are widows makorwo maki protect-wo ni constitution. Na rights cia ku-inherit property onacioa

cikorwo ci ki-entrench-wo thiini wa new Constitution na atumi na arume tukorwo na equal rights. Kwoguo nituragikirire thiini

wa new Constitution.

On legal systems nimugiite all Kenyans should be guaranteed equal and undiscriminitive defence by the law irrespective of

gender and racial background. Kwogui ithuothe andu a Kenya kana uri Mugikuyu, kana uri mundu waku turikoragwo

tukirorwo ni magoti na uria wothe twikirite this new new Constitution, tuhana tandu a Kenya no tundu ti ti wina mbeca kana wi

mundu wa muthemba fulani. Thengiu muno.

Report ino yanyu ni ya page igana ria mirongo itatu na tano. District Coordinator niarikoragwo na report ino thiini wa your

documentation center ya Murang’a kwoguo ni report mungihota kumithoma mungikorwo mukienda. Ndathii summary ya the

brief outline ya maundu maria mwoigite. Maria mwoigire nitugikirite thiini wa Constitution na mari mangi mothe mwoigire na

tutiagikirire nani ndikamwira uria twoigire. Thengiu muno. Andu aria matahotaga kuona, those are the blind people, onao

niturorete uhoro wao kana tukamandikira Constitution kana maundu maria marama affect na njira ya maundu maria mathomaga

na ciara. Uguo any ni braille kana mbuku iria andu mathomaga na ciara. Ukorwo kuri mundu utonaga guku, onake no ooke na

hote guthoma maundu maria mothe twamwira mara ma-affect na njira ya moko.

Com. Kabira: Riu ngiciria ni twarikia the presentation, no tumuhe chance ya either gu comment kana kuria. Ciuria iria

tutekumenya ni tukuga tutiui. Na iria tukumenya tucokie. Na iria ingemenywo niandu aria angi meguku nao no turie. Mwena

uyu gutiri mundu ukuragia uguo njoke mwena uyu.Tukwambiriria he muthee uyu, gutuike niwe number imwe, tuthii number igiri,

number thaitu, nake mama number inya, number ithano, Oke. Reke twambe tuoye icio.

Richard Gaitha: Njitagwo Richard Gaitha, na guku nikuo gwitu Kangema. Muguru location. Kiuria giakwa ni giki, riria

tuguikia miti ri, tuikagia mathunduku mariho mairu. Ni murikitie kumanyerera tondu tugikoragwo tumenyete niki kirihau kiiru

tondu nduma no utheri itituaranaga?

Com. Kabira: Ngwiciria kiu nitoceketie. Ndukimucokeri Wachiira.

Wachiira: Uguo ndamwira ri thiini wa electoral laws cia constitution nituracirorie naniguo ndathoma haha uria mworitie ati

mathanduku makoragwo mari transparent kindu urona uria kihana na kii mwakia haria thiini. Uguo Constitution njeru irarore

nirouga the new constitution all ballot boxes cirikorawo ciri transparent. Uguo wakia muti waku, urionaga haria wagua na nikii

kiuma ho naniandu aigana maguikitie.

40

Page 41: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Gathaitha: Transparancy ni kuuga atia?

Com. Kabira: Ni kuuga niurona. Tangirathi ino. Githi mai maya ndura moona.

Muritu Kirenge: Njitagwo Muritu wa Kirenge gwitu ni Kanyenyaini location. Nii nigucokera hanini handu nguigwite

hagwetwo ati ational resources na mai ni kuri percentage nikirocokagio na kuria mai macio marauma. Ngenda kuria hihi kendu

ta thitima tondu, thitima niciukamaga nyingi muno igatwarwo Nairobi, no uthiu guku tuturaga o ndumaini na undu ucio ni

ugituturaga hanini. Kwoguo natural resources ta icio naingi nyingi ni ciagiriirwo ni gu-consider-wo.

Undu uri ungi nguonaga ni undu daiugutwe na ndiri ndiraigua haha explanation njega ndiui kaa ningecereirwo, ni uhoro wa

ministers, ati ministers mi marikoragwo matari members of Parliament na hau ndiri ndiragia na idea ya uria ministers

marikoragwo mahana, na qualification provided in the Constitution nigetha tugagikoragwo na competent ministers na their

assistants na procedure iria iritumagirwo nigetha andu acio magakorwo meho. Kana ni mari-attendaga Parliament. Kana ni

marikoragwo mari part and parcel ya parliament riria ma ku-vote kana magwika parliamentary businesses. Ni ciuria ciakwa

ciuma oci. Thank you.

Samuel Ngero Gachoka: Haswa nii titakuria nguria, kiuria giakwa giguka thutha. No comment tu ndirenda gwika tu hanini.

Njitagwo Samwel Ngero wa Gachoka. Gwitu ni Kenyenyaini. Comment yakwa no imwe tu. Na kiuria kimwe. Wambere, nii

ningucokeria Professor ngatho makiria muno, ona acio menao, ona Muheshimwa witu unaguitika niya tutigire. Nii ninguga oma

atiriri, na ngoro yakwa, meciria makwa ati ni murutite wira wa bata muno na biu unagutwika ni murakoragwo na thiini muingi

muno no gutiri thina tondu nu uma murethaga. Na andu aria marutite wira munene muno nii ndingiurio ni andu aya. Mau ni

mahoya makoretwo mi makwa matuku maingi muno. Na tu prove-ite riri, moigaga Wanjiku ndangihota kuruta wira, Wanjiku

arutite wira makiria ma muno. Tondu ona ndarora uria twikite na ndarora draft ino, na uguo tugothomagirwo hau biu ni maundu

maria moimete kanua gaitu. Ni kindu kibata muno. Riu ucio ni wira maridadi, na Ngai amuteithie muthii urouguo commissioner.

Na biu nii no ngurie kungihoteka, utwarire munene wanyu ti Ghai ngeithi ciitu na heko ciitu, niundu wa kumiiriria mateso maingi

muno mukoretwo namo. Niundu wa gwetha ma kiumbe tu iria riu turona maciaro mayo.

Wamuthia ni riri, please onagutwika Muheshimiwa niatwirire ati nimekugeria mone nyamu ino niguthii through mbere ya

gichagurano, riu hihi ri ni mukohota tainyui Commissioners gukorwo muninete biu, tondu guoya ni ati, Bunge iratwika no yahota

ku-dissolve-wo anytime from now. Riuri nyamu ino ingitiganirio uguo ri, itari thondekere uiikaro wayo ri, haguthii atia. Riu nii

hakwa personally ndirakuria ukinyirie Professor Ghai meshiria mau mumenye uria mugwika tondu ona Abunge aya ri matiri

hindi marimitwara bunge, mutamanengerete. Uguo no kumuria mugerie muno uria mukuhota na Ngai nia kumuteithia mwike

naihenya otoria kwa kuhoteka tondu kwaria ma kiria gitigaru ni kindu kinini muno. Wira ni murutite biu. It is only brushing up.

Ni tunyamu tunini muguthii mwike uria. Ko no kuhoteke tuthurane na nyamu ino njeru, oma bururi witu no uke haria

twendaga. Na niundu wa mahoi maitu na kuruta kio inyui na inyui na wira uria tuteithanitie, ni gukohoteka. Kwoguo naithui, no

41

Page 42: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

meciria makwa ndiraria nii twacoka na micii gwitu, kiria turenda haswa tumenye niugaruruku nagutiri kindu kirituguna twende

kana tutekwenda, tutekite ugaruruku. Na nii nomake muno tariu tungitua tuge atiriri, hihi uria ukenaga muno no ucio tiguo

undehiri haha nii, uria ukenete muno ati ni mwathanire ucio turari naguo miaka 24 ti, nii ndikuga mundu oye moko iguru, niwe uyi

uria akenete. Kwogui onokorwo eho eri kana atatu ana, ri, ni anyinyi muno magerekanitio na ngiri itangioka mirongo itatu

turatara. Million mirongo itatu. Na nio marakarite makiria. Nindu ucio ri, ni kaba tunyitanire kuuma oro haha wira wandu aya

ndugatuike wa tuhu, na ithui tumanete tondu matirathoma, ni mwaigua mwanake uyu uria aratwira, uria mwoigire. Aracokera tu,

uria mwoigire ni twikite. Ndaragwa uria tuguute, oo makauga hapana, niuria mugiite inyui. Niundu uci, turiona wira bado

angikorwo kuna, niturenda twehere munyororoini ucio turari naguo, na tugwika. Tukuhota tondu Ngai atukinyitie hau na nimo

mari mahoya maitu. Please rekei tutikauge ati Thiga nieka uria ndikunina hau ati maranja ni mathira aca wiira turi onagwo

nginyagia tuone andu aya ni mariikia wira wao. Na mane andu acio a bunge aitu nani mautindika tondu kuna ona tegukuwa ni

iikagia thari. Thank you very much Commissioner.

Mukiriega. Niciira ucio wa murawanyina na mundu kuma 1970. I miaka mirongo kenda. Miaka iyo yothe iho. Ni ciira wa

muru maitu tuciiraga. Uturaga na mawakiri Murang’a na nduri watuo, na nduri weka atia, riu uthiite ukahohonyanio, ukahingicio,

Ndina mutumia wina ciana. Nariu ndihau ndiri handu nimaga ona hanini. Na uhoro uyu twaritie kwa mawakiri, kwau. Naira

ndirari Murang’a. Ndirathii Murang’a riu ningi ndirerwo thii jumatatu (inaudible)

Com. Kabira: Mwanake uyu ni wakiri. Riu ngwiciria wona mwarikia ri, reke mwarie nake.

Magdaline Muthoni: Nyuma ohaha ringi. Muthuri ucio niatuma ngene muno niundu wa kwimenya ati uria akoretwo atarii.

Nakio tugire mathina ni maingi, thiini wa bururi, ona thina wa micii itu. Niundu ucio tukiugire riu, ni hindi tukuihotora. Tuthure

andu angi. Onokorwo Michuki niaguthurwo, kae amenye onake e minyororo ini. Niundu woria ithui tukoretwo tuhanai. Twi

njamba riu. Tutikagia na guoya. Ni hindi tuguthii. Katiba ino wona yagaruruo uguo tondu turaigua mutumia uyu akiuga

nikugarurwo, nikugarurwo na nitukuruta wira. Akorwo ni ciana ciitu, nitukohota kumatwara na mbere. Tondu mukoragwo

mwina guoya muno nii ndikoragwo na guoya. Aca. Tuhoe muno. Tuhoere bururi witu na tuhoere ciana ciitu. Ona tongoria aria

othe tuguthura. Tuhoere onao. Onakorwo ni ciana, rekei tucihoere. Nigetha cione njira na nigetha ikoona uthamaki wao

wathuthaini.

Nani undu ucio, inyui mwi haha mbere, nitwacokia ngatho nene muno makiria. Acio maguthi Bunge matumenyerera muno.

Akorwo ni urimi witu? tariu ithu turi atumia turimaga, tukoragia indu ciitu ithiaga naku. Na gutiri kindu tuonaga. Muri kindu

muonaga? Twina miaka iigana tuthondekete kahua tutari twona mbeca. Kana tariu uguo turi andu a macani turaheirwo na

shiringi ithatu hari kilo. Irathire ku icio ingi. Haya riu turaigua anga ningi nitukuheo na shiringi ithathatu, na ni bonus, irawathire

naku. Mbeca icio nitukemenye kuria irathii. Akorwo irathii na itonga, tugukinyinara nacio, na miario itu. Nariu ni undu ucio, twi

menyerere muno.

42

Page 43: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Na mahaki maya ndiragweta andu mamenyerere muno mahaki. Kuhakwo nikindu kiuru muno. Nikwendia Kristu waku.

Nikwendia mwana wau wairigithathi. Kwoguo nii gutiri undu itoi. Ni ndirari na atuima haria bengi makinjuria ritwa riakwa na nii

ndimoi. Kunjuria witagwo atia. Mwana waku etagwo atia. Hi nii no kuma ndaumire. Nii ngitigana nao tondu nii ndimoi.

Ikorwo ni ndamerire ritwa riakwa. Iko ni ndamerire mwana wakwa, itiguthii ingiathire. Kwoguo twimenyerere tuikie maitho

kabere. Na nikio tuhue Ngai muno. Tumuhoe atwitikirie. No umuthi tuhoete muno kinya Ngai agatwitikiria, na nginya

agatutongoria. Reke tumuhoe nigetha atuikurukagirie irathimo na tuhe ugi. Oria Solomon ahoire uugi. Niki ahoire? Ahoire

uugi. No ndahoire indo cia guku thi. Handu hau nikio ngwendaga kurumirira uguo.

Onesmus Mwangi: Muriega inyuothe. Nii njitagwo Onesmus Mwangi. Na wambere itanamba kwaria muno athuri aya mara

rekibisha Katiba ngatho muno ni undu wa wira uria marutite. Ona ningumwira muthii mwire Professor Ghai nitumunyitite mbaru

thiini wa andu a Kenya mirioni mirongo itatu ni imwe. Niundu wa maundu maria aturuteire ona gutwika, nituraiguire miarioini ya

Professor Ghai ati thiini wa ma commissioner mamwe matiihekokete kuri raia ucio ni uratangaga.

Undu uria ungi, Juda aturaga kuo na nowe wendirie Jesu. Niundu thina uyu wothe mugutura muturaga naguo haha ndahota

kumwira urehagwo ni mbeca tondu Abunge aria muthura Bunge onaguitika tita Michuki hihi, nimetigira kuheo mbeca, magacoka

kuhumbira mehia na mawaganu. Na nikio mukuona tukirete ihinida riu riothe otugiathagwo ni ndamathia na gitumi kiria gitumaga

kuhane uguo, mbeca ciitu cia kahuwa cioka tairia cirategagirwo cietagwo anga na githungu na mutigakimenere (inaudible) na

tuneo natunengeretwo ni mabururi ma ruraya marai metagwo Eorupean Economic Export. Niundu wa gutethia andu a kahuwa.

Undu uria ungi ingi kumwira, professor Ghai hau agereire nginya ona mahakama iria iri thina wa Kenya ithui tukuga tondu

niagiritwo ni igoti kwaga kuruta uhoro ucio na akiruta, nitumunyitite mbaru. Kana tiguo? Kana ni njera iguthii ni tukuohwo

nake. Ona inyui commissioner, nitukuohwo nainyui. Tondu gitumi uhoro uyu urahumbirwo ni andu, no judge ire ri, o niyo a.

Naithui niithui ene indo ciothe nginya micaara iria maheagwo. Riu umuthi ri, munyite atumia aitu mbaru tondu wa gutwika atumia

monagirwo muno, ati makuruta wira uriku, no tungigia na atumia, nikwona kundu ta India, mutumia arathanire miaka. Ruraya

Queen Elizabeth ari oho na kundu kuria kungi. Ona ningukena muno nikuigua Charity Ngilu agianite na arume bururi mugima

niundu wa guitika we niakoragwo mbere kuonania mutuma to kuruga. Na ningi mawira maingi maria marutagwo guku,

marutagwo ni atumia. Uguo munene uyu wanyu Professor Ghai mumwire Kenya yothe kinya ona Kangema na thi yothe ni

mareonera wira wake. Na twetereire maciaro ma uhoro wake. Nariri muikare, kana ni mugukua, kana ni mukuhona gutiri

wairegi utuire. Tondu ona wakuwa, ugukuira ma Ngai iria agakwira uka we, wetikirie mugambo wa nii Mwathani. Riu ni undu

ucio ri, nii ngukiugaga atiriri ndi umwe wa kiama gigi gitagwo waragania na kihoto, marekebisho ma katiba ni ndimathomaga

muno. Nariu uhoro wama mwena wogitiri, kana mbutu cia thayu muno makiria police kwina uguwati muingi muno. Tondu ona

ta andu aria marakuire hari Kariobangi makihurwo ni Mungiki na police nitumiriha igoti, ikamerore uguo nginya magathira.

Katiba igairiirwo gukorwo ikuuga mundu wa police angiona mehia ta macio arumagirire agiriirwo ni kwohuo kana agiirwo ni

kubutwo tondu ndari na wira araturia muingi. Riu mawaganu mau mothe ri munekaga tondu wa gutwika andu aria mari

43

Page 44: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

thirikari-ini ri nimakunyagwa uyu , we acio ndukamaririe reke mahure andu mateke. Riui ri maundu macio mothe nimo matumite

tuuke haha nani ndacokia ngatho ni memorandum icio ciothe mwathoma niundu wa gututariria uria gutarii. Riu umuthi, Ajumbe

aria mari Bunge nii nguga nginya Michuki nginya acio angi, matware onokorwo no igutindika wira wa kuhingica Katiba. Nitige

guthonga mbere. Nani guthonga. Na mundu uyu no gucokia aracokia na mutiramenya. Inyui nokuga murauga nigocoka na haria

na noarenda gwathanira na haha ndiricaini. Athage Uhuru haha ika uyu ika uyu. Uguo nitorona tondu mundu uria uraraga

thinaini, niaui. Ngukinyia hau tondu ni maingi na manini ni cikari. Thank you.

Com. Kabira: Reke njokie kiuria kimwe haha. Icio ni comments cia muthuri ucio. Na ni thengiu muno. Ningukira Professor

Ghai uguo wauga na acio angi. Ona Ngilu na ndakena nikuigua niwa muhe muti niguo akigeretie.

Magdaline nake uhoro wa kahuwa na machani ngwiciria uria turauga riu, Katiba njeru nigutuma tuhote gu-control-aga tariu

ukorwo ni kahuwa kana machani. I tondu turauga igokorwo I district. Riu thirikari ndingituaga ati kahuwa gakwendio atia kana

mbeca ikarihanwo ri. Riu ucio ugokorwo wi wira wa district. Nariu district nirihotaga kuuga ati nira negotiate. Ona kahua ona

mangienda kwendia Ruraya direct, no makendia kuringana na hinya uria megukorwo nagwo kana ni kahuwa na machani.

No uhoro wa corruption ngwiciria ni ngwaritie hanini na ndikwenda kwaria muno nigetha tune andu opportunity ya kwaria.

Mr Samwel Ngero ni ngwitikania nawe ati Kenyans ni marutite wira muritu muno. Tariu ona umuthi ngutinda haha muthenya

uyu. Andu nani makinyite ta magana meri kuma riria tukire haha mokire magithiaga macio no mathaa manyu muhuthirite, na

gutiri mundu wa muriha niundu wagukorwo mwi guku muthenya mugima. Onakorwo mbeca icio no itarwo. Itarwo tariu uguo

Constituency mirongo itatu na ithano kwi micemanio irario twi na mucemanio haha Kenyans maikarite thi makiaria uhoro wa

Katiba, magi contribute meciria mao. Nonyende kuuga tariu Commission ino ona ndiri yathii jaa wa bururi. Commision nyingi

ni ithiaga njaa wa bururi noguo mwerwo ni mwanake ucio ati uria riu iroiga niuria andu makoretwo makiuga kana ni guku

Kangema kana ni Busia kana ni North Eastern kana niku. Kwoguo Kenyans ona mbeca iria tutaraga tariuguo tokoiga ati,

twoigaga igokorwo 4.5 Billion ona commission ikoretwo na 1.5 Billion. It is not 4.5 Billion. No njuge ungitara wira uria

urititwo niandu utari sacrifices iria I-make-two na emotions iria yagu support this process na tutige kuriganirwo ona gukua andu

ni makuete uria ngugite tondu Katiba ikoretwo igithinikirwo handu ha miaka ikumi. But Kenyans nima contribute-te muno na

this Constitution. Kwoguo ningwenda gwitikania nawe, na let us to hope ati president nde ku-dissolve Parliament nigetha wira

uyu tondu ni mubira riu uraguthwo ria mwico nigetha utonye nguru.. Nigetha at least tukihote gwiko uguo nigetha twambiririe

maundu mange next year after the election.

Uhoro wa Katiba aheanire mai as an example mai ati maria riu marauma Ndakaini magathii Nairobi na andu a Murang’a matiri

na mai. Na tiguku gwika by the way, tariu andu aria maikaraga Taita Taveta district, magayanite na wildlife. Tourist nimokaga

kuona njogu, makionaga nyamu iria ingi no mbeca iria cionekaga riu niundu wa tourism gutiri kindu gicokaga kuri andu a Taita

Taveta. Nao makoiga atiriri tondu riu wildlife I within district yao ri nimagiriirwo onao ni ku-benefit. Kwoguo kaira turaria

44

Page 45: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

uhoro wa electricity, kana turaria uhoro wa thitima, kana turaria uhoro wa mai, kana turaria uhoro wa kahuwa kana uhoro wa

machani, turaoiga district ni yagiriire ni gukorwo I first beneficiary ya utonga uria uroima district iyo. Uguo niguto turoiga.

Kwoguo electricity iho na ngwiciria maundu macio mothe mauma comments kwoguo ndigwika ati no thengiu niundu wa

gu-comment. Kwoguo ningucoka mwena uyu. Ni ukuoete gwoko. Ndureke twambe tucoke mwena uyu nigetha tutueke fair.

Tukwambirira number imwe, number igiri , number ithatu, number inya, number ithano, number ithathatu, number mugwaja,

number inyanya blue, ucio uri na blue, number kenda ucio uri na ngubia, number ikumi, ikumi ni imwe, ikumi na igiri.

Nitugucoka tucoke mwene uyu. Thengiu. Twambiririe number imwe.

Father David Kamunya: Thank you Chairperson. Nii nanii ningucokia ngatho na haritwa njitagwo Father David Kamunya

kuma Kiangunyi. Njokie ngatho muno niundu wa commissioners, especially the Chairman niundu wa kwi umiriria kuu

meumiriirie nginya akoigaga ti niitikirite (inaudible) niundu wa katiba. Ngai amurathime niundu wa wira ucio wothe. We pray for

you. Na ni tukwihoka ati, nituguthurana na Katiba njeru. Andu aitu Katiba njeru yaregwo ri nimugwiciria uria tugwika tondu

tutingitikira tuthii na Katiba nguru, tondu maundu maria twekirio twekirio niundu wa Katiba iyo nguru. Na umereria arathana

menayo niundu wa Katiba iyo ya tene. Ndi kurorete Katiba iyo wega naningwiuragia thiini wa maundu maria ngwandikite

matari ho ri ni uhuru wa demonstrations no nirio jokire ndona haria ati hena demonstration na niwega muno niundu wa uguo no

ningi kiria ingienda kuongerea niundu wa demonstrations ni ati Constitution, hongererwo kindu ati thiini wa demonstration, andu

matigakoragwo magika maundu maria matagiriire makwananga na kuiya. Irikoragwo iri peaceful demonstration. Nigetha ona

andu akanitha makaingira maundu macio ma kuonania uria matari aiganire. Na ruo rwaka ruria ndinaruo muno niundu wa ciana

ciitu iria itari cukuru ihinda riri. Ngeciria hihi nokugie na demonstration bururi mugima tutongoretio ni aciari, nigetha thirikari

ihote gwitikira kunengera arutani kiria kimagiriire.

Uhoro wa human rights, the right to life. Nima nitworirie uhoro ucio ati gukorwo na mundu wothe utuuro wake ukigitirwo. Hari

mwaria waririe auga ati, we ndegwitikira mundu uraganite utuuro wake ugitiirwo. No ni mukuririkana thiini wa Bible, watho

mukuru woigaga ati ritho riri hagwo na ritho, no tuuro urihagwo no utuuro. No Yesu Kristu agicoka akigarura watho ucio,

akiuga tuohanagire. Na Athungu maugaga ati mahitia meri, matitwikaga uma. Two wrongs do not make a right. Kwoguo ri

twanina moyo iri, na mwoyo uria ni uthirire ri mundu uyu no athii njera na acoke ecokere na nindakena niundu wa commission

kuuga ati jera iretwo corrective services. Kwoguo itiritagwo prisons, ciiritagwo corrective services. Na niwega tondu muuno

athii njera ndarionaga tari kuherithio. No kuherithio, no nikurunguo nigetha atwike mundu mwega.

No ningi thiini wa section iyo ya human life, ndinoona kugitiiritwo uturo wa ciana iria itari njiare. Yaani uhoro wa abortion.

Uhoro wa kuraga ciana iria itari njiare ndinawona hau nani ndikuire very much conerned. Ndaigua thina niundu wa kwaga

kuona uturo thiini wa da utari mugitiire.

Uhoro wa rights to vote. No nyende kuongerea hau njuge ati, guthondekwo watho, watho wikirwo nigetha andu othe to

kwiandikithia, no makorwo ati ni kuri na watho uratuma andu othe mathiage gukia miti tondu ni maregaga gukia miti nigetha

45

Page 46: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

matikaugagi ati thirikari ya thondekirwo na matiari ho.

Thiini wa judiciary, hari undu ura thinia muno uhoro wa Kadhi. Mawatho ma Islamu, gwikirwo thiini wa constitution na

mawatho ma Islamu nitui ati mamwe mao, matiri na kihoto, matiri na justice. Uhoro wa jihad. Riu Jihad maana guthii jihaad,

niguthukia thayu wa andu aria angi na nimakuhota kumoraga. Jihad uyagaga holy war. Kana mbara theru itari na mehia.

Islamu ria ruta watho ucio nani ngwenda haha njuge atiriri, thiini wa kanitha Gatoriki ri twina mawatho ngiri imwe ya magana

mugwaja ya mirongo itatu na meri metagwo canon law. Na riu matiri haria. Islamu riraheo priviledge iyo niundu wa ki?

Haria handi ni uhoro wa Muheshimiwa haria ha unlawful instructions. Disobeying unlawful instructions. Riu ninguaragia kana

ino ni inclusive thiini wa martial law kana iria yugaga mundu ambe eke undu acoke orie kiuria.

Riu undu uria ungi ni twahitukirie haha kana ni twapendekezire I am one of them actually who gave the mapendekezo ati

tukorwo na limit ya age ya president. I remember we suggested the minimum age ikorwo iri forty five, na I had ukuru uria

munene muno, I had suggetd seventy two years. No Athungu muogaga ati mundu mugi niyacenjagia meciria no mundu mukigu

ndacenjagia. Ni ndirona ati hari kindu kimwe thiini wa limit ino kingiturehera thina kuima andu aria mena experience ya uturo

chance ya gututungatira kwoguo, I suggest maximum age, tumiambatirie yuki 75 years na gitumi ni tondu President Mandela,

ngwiciria ari wa miaka mirongo mugwanja na etano akiambirira gwathana. President Kenyatta, I think he was about seventy

four years kuuma hindi iria ambiriirie gwathana, na agiathana nginya age ya eighty nine years. Na Present Pope ona gutuika ucio

ti mucagure, ina over eighty years. Kindu kiria itangienda ni twathaguo ni andu akuru matarehota gutuika ati ithui handu

hagutungata niyo maratungata. Na tu extend age limit ino kuri MP. May the Commissioners can design age, kana machejie age

iria MP magiriirwo ni gukorwo makiri retire nayo. Tondu onao ni magiriirwo ni ku-retire. Right now twina MPs mena over

eighty years na riu ni marenda gucooka. I think there are some who are over eighty. One time twari na MP wari na over ninety

years na noathanaga. Riu tocio tigututungata aratungata nithiu turamutungata. Na it is unfair.

Uhoro waatumia naguo. I respect women, na nii nguga nitwagiriirwo ni kumahe gitio na chance cia gutongoria. Na nguga ati let

them not be favoured. Tariu ukorwo ni elective positions, reke matuonie ati ni marenda guthuruo naithui tumathuri. Let them

qualify and say they are willing and able to do that. No thiini wa nomination, guthurwo kuria guothe kuringana na Katiba njeru

mugite, nindagathiriria undu ucio, ni mwega atumia maheo chances nigetha mao matuteithie thiini wa uhoti wao. No matigatuike

nia kuringiririo. Tariu turonire mundu akigiruo mucii ati oke atuike President. That is very unfair. Tondu we ndonanitie ati

niendaga gutongoria, no mundu ungi wonire ati niagiriirwo ni gutongoria, so I suggest anene magatwonagia ati ni marenda

guthurwo. Ngwicira tumaundu tuo nitwo nyuma natuo.

Uhoro wamigunda, I remember land clashes, uhoro wa land clashes, riria uhoro wa community land kana mugunda wa kabira,

niagiriirwo ni kumenyererwo. Tondu kabira na inguagaga ithaka ici ni ciitu, na tuugete Kenya ni andu othe ni itu yothe na mundu

wothe na athi gu-settle ukuria gwothe angihota gu-settle. I think ni kwagiriirwo ni gothondekwo mawatho nigetha andu othe

46

Page 47: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

mahote, especially ari matari migunda, mahote gukorwo no matwarwo kuria gwothe mangihota guthii. Na hihi nogukorwo

ndinona land limit ya hihi andu uria mangihota gukorwo mari na acreage. Limit ya mundu umwe agiriirwo ni gukorwo nacio.

Ndina miona hihi nogukorwo iriho. No ndinamiona thiini wa new Constitution. Thank you.

Simon Njuguna: Niwega muno, Commissioner, na andu othe a Kangema aria mokite guthikiriria. Njitagwo Simon Njuguna

Waita na gwitu ni Kiarathe, Kangema. Nii maundu maria ndinamo ni maundu meri tu. Na wambere ni uhoro wigie arutani.

Arutani nii nguona ni kwagiriire, hindi iria ciama cia thondekagwo cia aruti awira tagiki gitagwo, civil servants, nakiria gitetagira

arimu nihahingicanire handu tondu aciari matwiriirwo handu na nio makoragwo mari aciari a ciana. Nariu ri, ciana cia nicio ira

suffer, arimu nima ariririo na thirikari nayo nirariririo, na aciari gutiri mundu ura maririria. Hau ngona nihagiriire aciari makorwo

mahetwo kihoto giagukorwo mena kiama kia gia kwaragiriria hindi iria ciana cia ciahitirio.

Uria ungi ni uhoro wigii mahiu maitu. Mahiu maitu ta ng’ombe, tariu kwina hindi ndiraguire kana njiguite ta mwaka ucio

urathirire, nigwathecagwo merimu yetagwo muriru kana anthrax. Na murimu uciori, ni murimu ungihota kunina andu. Ukunina

ng’ombe nonine andu. Nariu ngoria atiriri, kungikorwo nikwonika kindu ta kiu ri niki gituma murimu tocio ukorwo arimi

makirihio mbeca kana andu a bururi makirihio mbeca na magiriirwo ni gutirwo ni thirikari tondu ni murimu ungihota kunina andu.

Riu ri ukona mundu niarega gutwara ng’ombe yake tondu ndari na mbeca. Riu uhoro ucio naguo, niwagiriirwo ni kurorwo.

Ninguona hagiriirwo ni kururwo tondu murimu ucio no unine andu na unine ng’ombe na andu ni maregaga gutwara ngo’mbe

ithecwo niundu wa wagi wa mbeca. Thirikari ikurega kuoya hatua niki? Tondu ni kindu ngihota kunina bururi ithece ngo’mbe

icio tuhu, nani getha igitire uhoro ucio. Ni wakwa ngukinyia hau, na wega muno makiria niundu wa wira ucio murutite. Asanti.

Stephen Chege: Ritwa riakwa ni Stephen Chege na guku nikuo gwitu, location ya Muguru. Nii hakwa haria ngwendaga kuria,

nikiuria nguria tondu mahinda ni mathiru. Hindi iyo ingi twari haha nitwagetete haria haguthomagwo, President twamuheaga

anga two terms na haha nitwagetire ona Members of Parliament aheo kahinda ka miaka itano kana miaka ikumi ota President

nigetha uguta ucio ari naguo kana angikorwo naguo nakuo thiini wa Bunge agerie kurekebisha. Gitumi ni tondu mathiina

mamwe makuoneka niandu acio hindi ya githurano makuoneka niundu wa mundu ucio. Angikorwo ndari undu atuikiire,

duration ya miaka ino itano tuguthii kumuthura, term iyo ingi iguka notugicirie uhoro wake. Hau noho ngwendaga kugweta tondu

ndinaigua hagwetwo haria na nitwagwetete. Thank you very much.

Interjection: Namba inya.

John Gathumbi: Haritwa njitagwo John Gathumbi. Na gwitu niguku. Ndina tumaundu tuigana ona ingwenda kugweta.

Wambere ni ngwaria uhoro watumia, niwega muno nigwiciria uhoro watumia. No he section igiri ndirona ta ingi conflict thiini

wa Katiba iyo draft section 35 nirariria uhoro wa bill of rights. 58 niraria uhoro wa equality. Haha nimagiriirwo nigukorwo

maiganite. Twacoka twathii haria article 909 nayo ni irahe atumia makorwo mena one third thiini wa representation, thiini wa

nyumba cieri cia mawatho. Riu ngakiona mawoni ma Father mukunu ati atumia niega, no matiagiriirwo nikuringiririo tondu hau

47

Page 48: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

no hathuke. He affirmative actions, kana uria affirmative actions ciukaga niundu wa undu tocio, hihi nogikinye hindi una iri one

third iyo ira pendekezwo, ituike overtaken by time. Gukinye hindi ni kurithuragwo hihi atumia aitu muno maingihe thiini wa

Bunge ona gukira arume tutwike nitugacoka ringi gukaminyihia ringi tuge riu arume nio tukuhe one third representation thiini wa

Bunge. Kogwo hau niguo ngwonaga hahana.

Wakeri ni article 34 ya discrimination. Niugite maundu maria tutagiriire tugitwika dicriminitive against na niyaritie maundu maingi

wega noni ndiriona he issue imwe itigitwo ya social and economic status ya mundu. Tondu niturona maundu maingi ni ma

happen-aga guku for example wathii igotini wakorwo utari na mbeca ndungihota gwitetera tondu hinya ucio nduri naguo wa

mbeca. Uguo harinii ninguonaga hagiriire, tondu muthiini hindi ciothe nia hinyagiririo. Kana ni ara discrimin-itwo against tondu

ndari na uhoti ucio. Ihoyo ni example ndaheana. Iyo nio ngugaga irii nginya hau.

Iyo ingi ni article 84, nayo iraheana functions cia Electoral Commission. Iyo ningwonaga yagiriire. Nithomete functions icio cia

Electoral Commissions. No hari imwe ikoretwo igituthumbura muno, nitungiragiriire ni kuhe electral commission hinya wa

gu-challenge unfairly won election thiini wa a court of law. Tondu nitukuigwa gwi kundu kungi Mubunge athuragwo na kura

nyingi gukira iria I-registi-two. Kwoguo obviously ni turona that one was unfairly won but what will help make it?

Interjection: Namba ithano

Andrew Mwangi: Ritwa ni Andrew Mwangi Njoroge na nii ndiriona kaundu okamwe tu. Hindi iria Commission yari guku,

nitwaririe uhoro wa ombudsman, niundu wa mathina maria monekaga tondu ringi mundu uria urakuhatiriria ni public officer, na

ringi ona wathii kumuthingata kwa Police ona police nake no public officer, nani twendaga kugie wafisi independent mundu

angwitara complaints yake niund woria arahatiririo niandu aria marutagira thirikari wira. Ona notworitie public defender. Public

defender nindiramuona ho thiini wa draft Constitution no tutirona ombudsman na twaritie uhoro ucio muno makiria haha. Thank

you.

Peter Maina: Ritwa riakwa njitagwo Peter Maina. Niguo njitagwo. Haria gwenda kugweta no handu hamwe. Haria

kabereini kuri hindi kwari na price control thiini wa Kenya yothe. Gwacoka gwatwika gutiri na price control. Undu ucio

niurahinyiriria andu muno. Kwoguo thiini wa new Constitution, ndiu uhoro ucio uingiriire ha?

Uria ungi naguo ingiagweta niuria wagweto haha ni Father uhoro wa acreage, tondu population ya Kenya nikwongerereka

yongererekaga no gutiri githaka kiongererekaga. Kwoguo tungikiugua kwi mundu wina acre ta ngiri mirongo ina ni imwe, kana

ika tangiri mirongo ina na ithano na itihuthagirwo uhoro ucio naguo nikuoragwo utagugeteithia andu.

Interjection: Niwega, number inyanya. Miario mikuhi.

48

Page 49: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Benedict Kamau: Chairperson na aria murarutithania wira nao, nandu aya angi muriega? Nii miario yakwa no minini, na ritwa

riakwa njitagwo Benedict Kamau wa Karanja. Nagwitu no guku Muguru. Nii kiuria giakwa ni kiuria ndiroria tondu thiini

wogurani kuringana noria njigwire yathomwo haria mundu no ahote guciarirwo guku thiini wa Kenya na acoke athome athii

America, athii Australia, no akinya kuria ri mendane na mwendwa wake no maheo kana ri, ma mwoere citizenship. Riu tondu

ni muera kuria ri, muiritu ni wa kuria nake mwanake ni waguku Kenya. Kana ni wa Austrilia kana ni wa Euorope, noriu nimoira

citizenship kuria mwana uyu woimithire thiini wa Kenya, ni ari na thina wa gucoka thiini wa Kenya. Kiu ni kimwe.

Undu iria ungi nake muiritu wa Kenya ri, angithii America ri, na monanire na murata wake kuori na magie kana ri, nika giriirwo

ku-regist-iwo ati ni gaguku. Kana gaku-regist-iwo kari ogakuria bururi uria wa America. Handu hau ninjigwire ndinahota

gutosheka tondu riri, andu aya othe ni manyitana na gutiri utoimite bururi wao na niarenda agacoka guthii kuona andu ao.

Handu haha ngakiona atiriri, hangiaga kubaririrwo wega haha thiini wa Constitution ino nokugie tari ruthingo ruria rwakirwo

kiria, rwatumire andu amwe mature mwena uria magitura matathii kumenya mwena uria ungi no hindi iria kwagiire thogothogo,

ruthingo rwamomorwo nirwaninire andu aingi muno na andu aingi magithirira hau tondu andu aingi maugaga ninguthii tondu aitu

maturaga nakuria riu magiranganira hau, makininanira hau. Nii ndiuma na maingi, no macio.

Interjection: Namba Kenda kuma mwena uyu.

Clement Kamau: Wambere ni ngatho niundu wa Commission ino gukinyia muhaka uyu wa gu-challenge kuria turona gutariire.

Maritwa makwa mothe njitagwo Clement Kamau. Kiuria giakwa ni kiuria ngwiguite Bwana Wachiira uoga uhoro wa hindi iria

kwina ithurano, thirikari ikaneo Speaker handu ha Attorney General. Riu nii ngwonaga kaba iri na Attorney General tondu

Speaker uyu, toria riu twinake niathuragwo na guku mwena wa Laikipia District ndiu kana ni West. Riu angigithii, tutiagiikara

uguo na ni umwe wa guthurwo. Riu ngwendaga tugicokie uria twakiugite Attorney General. Ndiri na kiuria Ngiki.

Interjection: Niwega. Number ikumi.

Professor mwenye giti na andu aya angi muriega, nii uria ngwendaga kuuga, ngwendaga gucokeria ngatho commission ino,

tondu commission nirutite wira mwega muno. Wambere niundu wa kunyiha nyihia uritu kana utongoria wa munene. Uritu wa

mutongoria that is the thing kumunyihanyihiria moritu make ma wathani.

Otherwise undu uri ungi niwa kugitira aruti awira. Kuri kahinda karokire aruti awira marabutuo. Na aruti awira aya mabutuo ri

thiini wa agreement ya mwandikwo na mwandikani agreement ikoragwo nimwandikwo andikwo agathii a retire. No hatiri

handu eritwo kana nohakorwo na retrenchment. Nonga tuonete kuri handu hatuikite hihi andu, muruti wa wira ni kuri

retrenchment thiini wa agreement ya mwandikwo na mwandikani.

Na ohari unduini uroucio ri, ni ngwikira hinya uhoro wa igoti uguo mugite ati igoti ni riagiriire gukorwo rikirorwo. Riagiriirwo

49

Page 50: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

rithambio niguo ricoke ma-gi-regist-I ringi niundu wa gukorwo o hena gathina gakoretwo thiini wao. Na gathiina gakari,

ningwihoka tariu ugwo andu acio tariugwo eigteen marikia guthii gutwara ciira wao igotini, nii ndikwihoka tariu ta lawyers na

Bwana Wachiira hau, muthitangi na muthitangwo, ni kwaraniria maranagiria. Am I right. Maranagiria,we muthitangi akaria

akoiga uria athitangite muthitangwo nake agakanira uria athitangiirwo niuria. Nariu tariu hindio mathii igotine, muthitangwo na

muthitangi ndaririe. Mundu uria waririe no muthitangwo. Na timuthitangwo, ni igoti riaririe. Nirio riroiga uria rigutua. Noria

rirekaga. Riu kwoguo, no njikirire hinya ucio nanjuge, igoti riagiriirwo kwamburuo, ributwo, rithambio niguo twikireringi niguo

hagie na human rights. Haki ya mwananchi. Ndiri na maingi no mau. Thank you.

Interjection: Samuel Mwangi number eleven.

Samuel Mwangi: Thengiu muno professor niundu wa gukorwo uikariire giti muthenya womuthi. Kiria giatuma ndicirie gucoka

haha tondu nigucoka ndacoka ngwendaga kuria uhoro wigie village Government. Village Government niaguthorwo. Na

experience iria thiini wa kundu guku tuikarite kana muikarire uria twinaguo ukoragwo uhana ati turi na irathi ta ithatu cia andu.

Turi na kirathi kimwe kiria kia ahoi, saidia. Acio makoroagagwo na thina tondu nginya cukuru, ona mwalimu arihitwo mucara

nithirikari niakinyaga handu akerwo ni kamati ithuritwo na hinya wa muingi uria wiitaga aciari na ndui ndikui kura ya saidia

yukariga ha hindi iyo nogukorwo niyo minority, agatwika ndangitwara mwana cukuru iyo tondu ndarihite mbeca cia mwako.

Undu ucio, ngakiuria we hihi tondu nogogukorwo we ni minority togigokorwo hihi rurira rwake ruothe nginya ruria

rukurumanirira gutiri hindi rugakiona githomo ona mwarimu arihagwo ni thirikari.

Wa keri, yani kiuria kiu nakio ngwendaga kuria minority naori, tondu thirikari ya village irithuragwo ni muingi ri na majority thiini

wa guthura niyo mathuraga ri, minority ri, matire na right yao gukorwo kuo na ku enjoy thirikari. Iyo ni number one.

Number two, niundu ukonie life. Iyo ni mwena wa bill of rights, naningumiugete uringi, ndaigua Father auga haha kuigo kiega

muno ati mioyo nikindu githaka muno kirangiritwo no kiuria kimwe kina thina muno haha niatiriri, tondu 33 wayo iriuga equality

ikorwo iki uphold-wo, yaani mundu aringithanio nuri ungi kiwathori, na watho woiga, tariu hindi tweruo haha ati nitwagirire ni

kwo hanagira ri, kana muhundu ohuo njera ri, mundu arikia kweheria mundu muoyo ri kihoto hihi niwe ohwo tondu no moyo

eheria, kana hihi angikorwo nikuiganirio anake niagiririirwo ni kuaga muoyo wake no tiakoragwo na wake nani eheretie wa

mundu ungi. Kiu nokio kwendaga kuhoya nigetha hihi kiuria kiu gigicokio.

Interjection: Niwega. Number ikumi igiri

Michael Ngigi: Haritwa njitagwo Michael Ngigi. Ni thengiu muno. Kiuria giakwa nigikuritio ni muthuri ungi haha na

ndinaigua gia cokio. Ni ngwenda u-clarify-ire Professor uhoro wa President uguo kura twika mena Prime Minister,

matirikoragwo mari MP ri, unjire handu hau harathii atia.

50

Page 51: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Interjection: Niwega. Tukwenda ciuri nguhi tuguo.

Com. Kabira: Tutiuma na position ikumi na ithatu. Ni tuma na position ikumi na ithatu. We uma nja position yaku ni yurire.

Uma number mugwanja? Wariganirwo? Okey Just a minute. We no ukwenda kwaria? Ngwendaga tondu no andu ari

marenda kwaria turikie tucokie ciothe hamwe, kana. Tondu niandu eri tu mwena uyu. Kwoguo tuhe namba inyanya, then

number one and two. Okey number ithatu. Mwena ucio tukuninite. Ndukwaritie? okey number inya. So we go to number

eight.

Peter Kariuki: Thank you very much maritwa makwa ni Peter Kariuki. This is my former classmate. I am happy to meet

him. We were at Kagumo High School. Kwoguo nindaigua ndakena muno onandingienda kuhingiririo. Kuri undu umwe, I am

a journalist, hindi iria nguroraga draft iyo, ndinona handu tu-defend-itwo. Ni tu defend-itwo in a way no kuringana na maundu

maria makorogwo meho kana mathina maria ithui tukoragwo twinamo ni ngwendaga makorwo makirorwo ni draft iyo in a

better way.

Secondly, hari o undu umwe ndingeenda kuga. Katiba ino ni njega biu na nimwamwihutika, no nu ukumi-implement. Inyui ni

inyui mui andu aria mukoragwo nao thiini wa draft iyo. Na noinyui mumatumaga kuria mbere kwoguo ona Katiba ino

ingithondekwo yagire atia, inyui mumiagire kiiene na gutuma makoro maiutura Bunge, na akorwo ni gwakanju, that is the end.

Kwogui nii inge-request, to realise importance ya ino through kumi-implement. Tikumithakaria page onerute colours it is useles.

No inyui ni inyui mwagiriirwo ni mumi study, mucoke mu study environment iria mwinayo. Uguo noguo ngwendaga

gu-comment. Thank you very much.

James Kamau: Ni wega muno mutongoria. Nii kiuria kiria ngwendaga kuria ngwendaga kuria iguru rigii ibandi ici tuoyaga ID

cards. Njitagwo James Kamau. Ngwendaga kuria uhoro wa ibandi ici twoyaga. Ibandi ni ituheaga thina muno. Na andu aingi

ni aira uguo. Ati ni kuihuria form cia kibande ugatura ugiraga, ugicoka guka ukaiugwa muicoini, forma itiakinyire kuria ciagiriirwo

ni guthii. Ukaihuria kibandi kiu ringi.

Giakeri ohau hari kibandi, nii kuma ugiini wakwa,ndiri nduna mundu mweru wa kuoya kibande agitio mbeca. Na nii riu uguo

nungii haha ningwenda kuga oma ndina ciana ciakwa igiri cia iritu. Cioire kibande social hall ino na ngarutaga, o muiritu agoka

akanjitia ciringi mirongo itano. Ndiu kana kuri ungi uri wetio ta nanii. Na imwe ninii ndehaga nigetha ngi-clear kana ni uhoro

wama kana ni wamaheni. Ngakiuria atiriri, kana hihi hau nituguteithika, nitondu onariu ndinomwe, riu, niarenda kibandi, na

akinyite age yakuoya muti wa githurano, na ndangi ki woya tondu ndari na kibandi. Hau ngakiuria kana hihi twahota kugia no

uteithio mwena ini wa kibandi kiu. Thank you.

Interjection: Number igiri.

51

Page 52: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Kihoro Mwangi: Muriega inyuothe? Ha maritwa ni Kihoro wa Mwangi. Nii undu uria ingiendakuga no njugire Katiba iyo ithii

na mbere. Inyui ni mugwitikira uhoro ucio. Undu ucio gutiri undu ungi ingiuga. Katiba ndinaigua iri njuru. Nii hakwa mwene.

Nangikorwo inyui nai inyui ni mukuigua itari njuru ri no mumere matigacoke matari na ngoroini yao. Ni noguo ngwendaga kuga.

(clapping)

Peter Karuri: Ambe uhorere uguo nyambe nanii ndikie. Onakorwo ndina kanyamu gaka. Reke nyambe ndimunyite ugeni.

Maritwa makwa njitagwo Peter Karuri wa Mwangi kana ritwa rikuhi ringi ni musamaria. Ndina maundu meri na comment.

Nyambe njitikire draft Constitution, ni njega nani ndakenio niyo. No ndina maundu meri kana matatu. Nindirarutaga wira handu

as an accountant na gukigia clashes icio tuguo muthuri uria agutwiraga. No through clashes icio, nindatigire wira wakwa na

kiambiriria wira wakwa. Ngikirwo tugakuhe mbeca ciaku cia retire, 2020. Ni undu wondu ucio wathie kwirio ukinyie miaka

2020 wakinyia fifty, nirio tugakuhe mbeca ciaku. Riu hau ningwenda menye uri hakihana. As a way na njira ingi ya gweteithia

as a hawker ningeragia muno ningeragia muno gukira, ndiu kana ni twaherio undu ucio uria hawker agiriirwo ni gwiteithiriria na

niguo ahonokie kanyamu kanini. Ndiu haria hawker agiriirwo ni kurutira wira, kana ni center of a town, ngwiciria onaguku no

muramona. Ndiu ni ha hagiriire Katiba kumahe handu haria hagiriire, ndikiui. Ni ngutigira hau. Asante sana. Nyuma number

ithatu. Namba inya. Riui turathii uguo.

Jacob Kamau: Hamaritwa makwa , njitagwo Jacob Kamau Mworia. Kiuria giakwa no kihuthu. Na ngwendaga kuria atiriri,

ningi uhoro wa retrenchee, handu ha ku-retrenchwo ri nindakigiire na thina muingi gukiigana. Thutha wa kugia na thina muingi

ukuigana ri mirimu naguo ndwanjoheire. Nothiaga na mbere na kurwara. Utoria ciana ciakwa nanii mwene ndaturite ndwarite.

Haya kuria gichagi ri gutiri kindu ina ki kironekana, thibitari niyo, irenda mbeca, ndingithondekwo itari mbeca. Hihi tukue.

Kiuria giakwa gigakinya hau.

Interjection: Riu number ithano. Kiirua kimwe.

Atiriri undu ti umwe. Handu haha undu niuriganaria. Handu haha ndirenda kumuria atiriri Commissioner, nii ritwa riakwa ni

Ashyord Mwangi. Ndirenda thiini wa Katiba iria igukorwo kuo Kenya, Auditor General wa thirikari wa mathabu agakoragwo

akiruta mathabu na akorwo no ohoti ona angikorwo ni president kana no nangikorwo ni Prime Minister.

Riu haria hangi ngwendaga kugweta. Hari kiugo kiagweto haha uhoro uyu uragweto wathukuru. Cukuru cia primary

niikoragwo iguthumbura aciari muno na mbeca na iriaga mbeca muno makiria mwena wa kamitii. Uguo nonginya gugakorwo na

Auditor wa thirikari thiini wa mutaratara wa Katiba wagutara mathabu maya mararuta wira uriku, tondu thukuru imwe ni njake

ikarika na okaiugua makirwo rehe, ugicoka guthii kubara mahuthiro maria mahuthagirwo na guku macoka mwena wa kamiti

handu hauri na haki ndiganire. Attorney General niagirirwo gukorwo no uhoti wagutwika gutiri mundu ungimwatha thiini wa

watho na ndangicoka thiini wa President, na ndangicoka mwena wao, ni murugamirire ni Katiba, ahingie wendo wa muingi.. Riui

ngwetaga macio tondu ni maingi. Ndinamo nigetha ndiga kimutere mathaa.

52

Page 53: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Interjection: Ni wega.

Com. Kabira: Thank you very much. Rekei nyambe njokie ciuria icio ni ngugethiria guthii, irakinya hakuhi thaa ikumi kuogwo

ningugeria muno turikie in the next minute. Kwoguo ngucokia imwe, no ningwenda tu agree atiriri Constituion ni kama mundu

aheagwo map ya gukuonia general direction kuria urathii. Tariu ungeheo map wirwo ino ni ino njira ya guthii, reke njoke

Murang’a nakuria nyumire, Murang’a town. Ino niyo map yaguthii Murang’a town. Map iyo hihi no inyonie haria hari na

junction no ndinginyonia haria he marima barabaraini. Kwoguo kwe maundu maingi tungiaria, no matingikorwo me map ini ino.

Tondu map ni frame work, iratuonia generally kuria turathii, na cio details cia kuria turathii ri nicio igukorwo imawathoini

mawatho maria maguthondekwo ni Parliament. Nairia ingi igukorwo I policy-ini cia thirikari. Kwoguo kwe maundu mamwe

ngucokia haha na njuge macio riu they are not part of the map. Megokorwo mari report-ini iyo twinayo ya kindu ta pages ta

magana manana uguo ya recommendations iria cia make-irwo ni Kenyans. Kwoguo ngwiciria nitu-agree on that part.

David Kamunya niakugite uhoro wa demonstrations na ngwiciritie ni indicate-ite they must be free demonstrations. Mundu

ndagiriirwo guthii akuete mabanga na thimbu. Ugithii demonstration. Ndwagiriirwo nigu korwo we armed. Yagiirwo

nigukorwo ii peaceful demonstration uguo akuragia na niguo constitution yugite.

Now uhoro wa right to vote wiho kiria gitari ho nigutuika ati ni compulsory. Ungiuga voting ni compulsory riu ithui tutiri very

efficient. Tariu muiritu ucio twerwo ni muthuri ucio wihaha ati ina miaka ikumi na enana ona ungiuga no muhaka a vote, eku

vote atia na ona ID ndari nayo. Na niangi muno marakorwo matari na ID. Ungithii tariu aria maikara on the borders. Tariu

aria maikaraga Busia kana boarders cia Tanzania, niugokora ati tariu kuri atumia mahikite guku Kenya no niuganda, no matiri

ID na mundu ena ciana nene. Naturaga eragwo akorwo niekuheo ID ambe agire anyina. Ona athuri matiitikagirio ati nima

mahikirie. Ambe a testify ati akihiti guku and so on. Kwoguo twina andu aingi muno matarahote ku-vote niundu woria twi

inefficient. Onariu ta muiritu ucio utari ID kana mutumia ucio utari ID angiaga ku-vote ri na nduri wa muhe ID miaka twenty

onongimutwara njera woiga atia. Kwoguo kwe maundu mamwe may be for the time being matangihoteteka.

Uhoro wa magoti maithiramu, ningwenda ku-explain hau ati, igoti riri ria Kadhi’s Court ria Islamu, ucio niuhoro wa agree-irio

tene muno ni Kenyatta. Thirikari ya Kenyatta, initial independence, Constitution ya mbere na Sultan wa Zanzibar. Maki agree

ati a korwo Islamu rigukorwo ri mwena wa Kenya na mati ku-break macoke mwena wa Zanzibar, riu aria mari at the Coast

Province. Ati no muhaka metikirio na gukorwo na igoti riao no igoti riri ria Islamu niria kurora muandu to uhoro woria andu

ma-inherit-aga migunda, kana indo cia mucii uria magayanaga. Tondu watho wa Islamu niugite akorwo ni mutumia waku

ukuheo percentage iigana ati, muiritu waku akuheo ki, mwanake akuheo ki, maitugwo akuheo ki, your brother akuheo ki.

Islamu niriugete uguo, kwoguo makauga mitikirio mahuthagiri watho wa Islamu gwika uguo.

Tariu ukorwo ni uhoro wa divorce makoria mekage divorce, kuringana na Islamu. Akorwo ni metikiritio kuhikia atumia ana na

53

Page 54: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

nimari process yao ya gwika ti, ya ku-divorce akorwo ni marenda ku-divorce. The other one muritii ni uhoro wa

ku-hand-over onakorwo ni property. Riu kwoguo, magoti maya ma Islamu matithiaga gucirirwo ati riu mundu ni aiyete kana

mundu nioragite uria ungi, kana mundu niaranyititwo ni police, na maundu ta macio uguo. Na muhaka igoti riu murathii tondu

inyuothe ri muri Islamu, mutumia na muthuri kana murio na mwari. Kwoguo ni restricted to what we call personal law.

Kwoguo tucicenjetie. The only thing we have done ni kuuga ati nimagiriirwo ni gukorwo na igoti riao Provincial level niundu wa

maundu macio twaria uhoro wao matigage gutwika marathii nginya High Court Nairobi.

Uhoro uyu wa ku-disobey, wakurega gwathikira unlawful instructions, turoiga tariu uguo onangikorwo wina the Senior Police

Inspector, akwire shoot mundu uyu, na mundu ucio ndari undu ikite. Turauga Katiba niyaagiriire ni gukuhe rutha rwa kuga

ndikumu-shoot. Nariu ungicoka uthii ubutwo wira tondu niwa rega gu-shoot mundu ucio, Katiba nira ku-protect. Tondu

turauga ati nitukwenda ku-aim conscious ya mundu iria iratuma amenye ati ndwagiriirwo ni gwika uru onangikorwo watho ucio

umite kuri munene waku. Nikio watho ucio wikiritwo hau. Kwoguo ni ara-appply kuri andu a majeshi kana andu a police, andu

othe. Tondu naithui ngwiciria nitukoretwo na maundu moru magekwo andu makoiga ni ma sign mbeca cia thiarikari nii thiite.

Andu morio makauga ati the power is from the above. Riu tokoiga ati maundu mangi moru mekitwo, ukiheanaga that excuse

yati either wiritwo undu ni munene waku no muhaka wike. Noturauga ati andu nimagiriirwo ni gukorwo na conscious. Ati ni

wagiriirwo nikuga ca na wona wabutwo, munene waku na atwarwo igotini na ni wagiriirwo ni ku-protect-wo ni Constitution

niundu wa kurega gwika uguo.

Uhoro wa age ngwiciria ni ugu-sugggest-itwo seventy five iyo no ira discuss-wo. Uhoro wa land clashes na claims. Ngwiciria

ninguaritie mbere na ngauga ati ni ku-deal-wo naguo ni Human Rights and Administrative Commission.

Uhoro wa land limit, tutie kirire land limit tondu, ngwiciria riu ugiciria uhoro wa Katiba, nanituroiga ati Katiba ni map mundu

aheagwo. Na turoiga ati, map ino tuhetwo ya gututwara ku, na turauga turenda map iratuonia ati turenda bururi uria andu ni

magokorwo mena thayu, ni magukorwo mena prosperity, mena indio nigugukorwo gutiri na athini, andu acio at least mena

medical services, mena basic human needs na matirara mahutii and so on. Na riu ni tureciria atiriri, tariu ona bururi uyu ri

ithuothe nitwendete kurima. Ithiothe nitugaga nitukwenda tuheo mugunda. No ningi nigugukinya handu ukoiga migunda yo

miene no igayanio nginya itwike ti productive. Ati tungiuga ati riu twerekeire tugayane nigetha umundu agie na acre imwe. We

reach a stage where ati migunda iyo twagayana, ndirateithia mundu. Uria twagiriirwo ni gwiciria ni riri ta muthuri ucio wauga

uhoro wa informal sector kana jua kali, tungithondeka mbeca atia, tungithondeka wealth atia bururiini uyu, nigetha andu othe

magakorwo ati gutiri mundu uraremwo ni kurihira mwana wake shukuru kana gukorwo atari na irio. Nakorwo ni indio iria

ciothe ara need inacio. Tariu ni kwina policy yakuga ati by the year twenty twenty twenty five, bururi uyu wagiirwo ni gukorwo

we industrialized kwoguo tukoiga ati ona tungienda ithuothe gutiri hindi tungikorwo na acre imwe bururi uyu. Andu ni makwa

mbiriria gwiciria uria indo ingioneka ugakorwo ati wina guikara, na wina gwagwaka na wina nyumba yaku no akorwo ni mundu

wa kurima no ukorwo utari naguo nono ukorwo uri na indo ciaku. Naguo migunda iyo ikorwo ni haruthirwo na njira ya gutuma

utonga uingire bururi. Kwoguo riu tukoiga unagutwika nitwaritie uhoro wa land ceiling tariu Central Province nitui nigayanitio

54

Page 55: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

muno na ningi nitu ukorwo ni kundu ta Rift valley kwina andu mena ngiri ithano kana ngiri ikumi cia eka. Turoiga ati acre icio

ngiri ikumi ingikorwo citirarutirwo wira ri, migunda iyo ingikorwo ndiyandikite andu ngiri mirongo iri kana andu ngiri mirongo

itatu marahota kuoya indio icio nayo makahota guthii guikara wega migunda iyo niyagiriire ni kuriha igoti. Riu akorwo migunda

iyo I distict ta Murang;a. Akorwo migunda iyo I district ino, rent iria ikurihwo ni andu aria mari na migunda iyo, nayo igathii

gutethia ku develop district iyo. Ihanduhakuga riu tumioe tumigayaniie, tondu nomuhaka tukoragwo tugiciiria uhuro wa rucio no

oke na ciana iria ingi iguciarwo na generations iria ingi iguka. No riu reke tuge uhoro ucio tugikinyite muico tondu no turagithii

National Constitutional Conference.

Uhoro wa atumia, ati matikai kwirio na hinya. Reke njuge tariu uguo may be nguheana a different example. Ona muiritu

angikorwo niendete mwanake, nio mathiaga kumera ni ndirenda gukihikira. Ona angikorwo niaramwenda airitu aingi matiugaga.

Kana tiguo, metagirira nginya makerwo. Riuri ona siasa noguo guthiaga. Tariu ruciini njuririe kwina mutumia ukwaria kwaga.

Kana tiguo? Ndoiga atiriri, we mama, Magdaline onariu ni ngumenyire ritwa, niu kwaria. Na githi mutiguire uria aria wega. Riu

nikio turoiga atiriri, policies ciitu, naria maratongiria niyo magiriirwo ni kumenya atiriri, ungienda arume matongorie ni strategy

iriku ukuhuthira nigetha u-encourage the best men and the best leaders moimire. Angikorwo ni atumia ri ugwika atia nigetha

moimire. Nigetha urute utongoiria ucio thiini wao. Ti ku-force-wo mara force-wo, ni tondu tradition nditikiritie atumai guthii

haria mbere kuuga nii mwanyono uguo ninii Wanjiku wa Mukabi, my father etagwo Mukabi, riu nyambiririe. Na tugwiciria

tondu atumia matigikoragwo na indo riu athuri niyo mundu anyua agithii akaina mburi ciake na ng’ombe ciake. Noni wamenya

wi mutumia nduthii kuina athuri aku. Kwoguo nikio turauga ati atumia riria turauga ati every Province irute atumia ana, ona

niturauga ati ni twigikira radio ati angikorwo niui mutumia gicaki giaku, ungihota gutongoria kamiti ya gicagi kiu, twire. Nigetha

atumia acio angi magathii mageta mutumia ucio ungi makamwira turenda ututongorie. Tondu atumia mareretwo na heho.

Mareretwo na kwaga kugia na confidence in themselves. Nikio turauga angikorwo niturenda bururi wagire naithui nitu kuhuthira

strategy iria tukuhota cia gwika atia? Tariu ona mundu ta Charity Ngilu, I am sure ukorwo ni mugithomire ngathitine, riri

marathondekaga NAC yao ukona niwe ura negotiatwo eke atia, a step down nigetha Prime Minister iheo mundu ungi nake

aheo deputy. Tinii ndirakiuga, nonogukorwo hihi rucio kana oke riri line up iriuka nimukuona niagwika atia, tondu atumia

matihotaga gucaria unene. Nikio turauga atiriri, reke tuge ni one third, nao ona ciama icio, nimoi atumia aria mangitongoria,

akorwo ni Gicagi kiu kiao kana ni location, nigetha maheo opportunity, onayo yaguthii gwetha atumia acio nigetha tuhote

guitiriria mai miti iyo ya leadership ya atumia ikure nigetha bururi naguo uthii na mbere.

By the way tiguku gwitu kurekwo uguo. Tariu Uganda mekire uguo tene makiria ma miaka ikumi mithiru. Mina Ministers

hakuhi ikumi atumia. Tanzania mekire uguo hindi ya Nyerere. Na Nyerere kuma watho wambere akiuga 15% Parliament no

muhaka mari atumia no mathuragwo ni ciama. Nariu mwaka uyu ni maracenjirie Katiba yao marauga twenty per cent makorwo

mari atumia. South Africa nakuo ni mari itagwo affirmative action ta Eritria, Mozambique, ona kuria gukoretwo na haro, ona

Namimbia. Othe nituraigua uria mararumirira nigetha mahote gukuria bururi. Nariu tutireka wega Kenya gukira Uganda kana

Tanzania kana aria angi. Infact kiria tumakirite nakio, ni corruption. Tondu riu after Nigeria, Kenya nio irumiriire. Na in the

whole of Afirca, ona Egypt, Kenya nio iri at the bottom participation ya atumia uhoroini wa leadership. Kwoguo nikio turarega

55

Page 56: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

ati, no tu appreciate ati, tariu ko ndinoria Magdaline aria ndangiaririe. Noguo mwaigua oiga angithire naguo withiini wake.

Kwoguo riria turagea ku-encourage atumia, naguthondeka strategy cia ku-make sure ati atumia nao ni participate, ni tura lose

bururi. Tondu nitakuga ati wina maguru meri no urenda gukunja kumwe uthii ugithuaga. Ugathii na kumwe. Obviously haria

ugutumira ithaa guthii,ugithua thuaga, tondu urathii na kuguru kumwe, na kuria kungi ni gukunja ukunjite hari uguthii na ithaa

rimwe ungithiire na fifteen minutes. Nikio turaria uhoro wa affirmative action for women.

Simon niekuritie uhoro wa arimu na nima aciari na arimu ni magiriirwo nigukorwo makiruta wira hamwe, tondu ona aciari mena

thina mena ciana ciao mucii, aciari nao matirakoma kwanja riu acairi a standard eight na ciana cia standard eight kana cia form

four niundu wa igerio. No riuri nikio ngugite ati tariu uhoro wa arimu na aciari no uhoro wa ku-protect mahiu maitu tariu ng’

ombe uguo macio ni maundu maria ndirauga ati magokorwo me in the main report no uhoro wa arimu tondu arimu by the way

makoragwo ma makiria ya magana matatu, ni work force nene muno na miratuga wira very important. Kwoguo uria twikite ni

kurehe Teachers Service Commission nigetha ituike a Constitutional office nigetha ituike independent I fund-agwo from the

Consolidated Fund nigetha ihote ku-protect mawira marimu, in future itige gutwika ati ira manage-wo ni thirikari.

Stephen Chege niakuritie uhoro wa two terms of the President na iyo niyo tucoketie utoria macenjerie 1991. No MP tu

ti-reduce-ite nangwiciria that is an issue yagiriirwo ni ku-raise-wo. I think tutimikirite. Ngwiciria iyo ni issuie yagiriirwo ni

ku-address-wo.

John Gathumbi, the section of Bill of Rights, uhoro wa equality, ngwiciria reke ndige gucokera, tondu uhoro wa equality no

uhoro wa atumi ngwciria ni ndatariria for a long time kwoguo reke ndige gucokera. Maybe another important thing John arehe

akauga ati we have not included social and economic status handuini ha discrimination. Na nima nigukoragwo na discrimination

kwanja angikorwo wi muthiini na nina njira nyingi tariu ninguririkana rimwe ngithii kuria minister for Home Affairs, ahingure

mucemanio wa atumia and it is not just gukorwo ati riu wi muthini unagukorwo ringi wi rural kana urban depending on haria

uikaraga. Riu nindathire kuria na ndambire kwaria na Miniter nigetha oke ahingure mucemanio wa atumia no secretary riria

anyonire akiona ndiri na thuti, ndihana to mutumia uri wa iguru biu hana ta mutumia umite ndunyu, anjirire ndungimwariria utari

na appointment. Ngimuria endaga appointment ya thiku cigana, ngirwo ati no muhaka umuhe appointment ya mieri iri. Riu

ngikimwira riu mucemanio uyu ni wa Juma na hindio kwari Wednesday. Ngikimwira riu tondu mucemani ni wa Juma no umuthi

ni Wednesday, mieri iri ngukiruta ku ya kumuhe appointment? Agikinjiria ndukikimwona. So I went. That time Leakey was

the head of the civil service. So ngithii kwi Leakey ngimwira ahingure mucemanio. Nie tikirire guka gungihingura mucemanio.

Kwoguo riria maiguire Leaky nia roka kuhingura mucemanio of course Secretary ucio ndakinjui. Riu nirio matumanaga kuga ihii

na njuke riu njaririe Minister, ngikimwira mieri iri timithiru. Iriu njoke the next day. Riu ni magukurora makona uria wihumbute

uria uhana maka decide we ndukuona ki?

Na ngwicira that was a very important issue kuga ati social economic status nitwagiriire ni ku-include, nigetha andu mati

discriminate-agwo kuringana noria wihumbite, ona andu mena AIDs it is the same thing ati mundu wina AIDs niararega

56

Page 57: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

ku-address-wo. Kana ringi akarega kwa andikikwo wira. Gukerwo tariu akorwo ni HFCK ndagwiriirwo ni kuheo loan

utathiite through test ya AIDs and so on. I think that was an important point nitwagiriirwo niku expand levels of discrimination

nigetha andu matigeke ati. Ona thibitari niuguthii tariu wina emergencey ugatwarwo Nairobi Hospital ukaregwo guthondekwo.

Ugigakinyio Kenyatta ugakorwo ni ukuire. Again wa discriminate-wo hau niundu wa social economic status. Tondu muthini life

yaku nduri na bata.

Niekuritie uhoro wa gu-challenge unfair elections na ngwiciria ni ngu-check-ite na Wachiira it is confirmed iho in the draft.

Njoroge niukurwitie uhoro wa Ombudsman nani ngugite ni twikirite Ombudsman no turamwita People’s protectors. E under

human rights.

Peter Maina nia kwaritie uhoro wa Price Control. Again price control ngwiciria ndingikorwo I in the Constitution no riu ino

ika-cover-itwo ni uhoro uria njugire wa Social Economic Commission. Aria mari advise-aga thirikari kana ni magu-control

prices riu kana ni miku release potential ya industries bururini and so on.

Niukwaritie uhoro wa ceiling for land na ninguaritie uhoro waguo. No horo wa idle land na twaguata ati iyo niya giriirwo ni

gu-tax-wo. Na taxes igathii kuri district.

Kamau wa Karanja niu kwaritie uhoro wa dual citizenship na may be ningu explain haha hanini ati uria turauga ni ati angikorwo

muiritu waku niathie America niahikio ni mwanake mu American therefore naituika American citizen mwana ucio wake ni

American citizen tukoiga according to the current law, agiriirwo ni gu-surrender Kenyan citizenship. No riu Katiba ino iroiga

atiriri naigiriirwo ni gu-continue gutuika Mukenya na mwanake atuike Mukenya. Nigetha endaga guka kuri aciari ake nandu ao

anytime agoka. Na angi decide niaroka kuruta wira gukuri, no oke arute guku. Ucio naguo niguo tugute. Kwoguo nitu

chenjetie tukauga tu allow dual citizenship. Ati no ukorwo we mu American nano ukorwo we Mukenya no benefit from

mabururi meri. Uguo niguo tugite. Naniguo andu moritie.

Clement Kamau niukuritie uria ugu-take over wa refer back to the Attorney General. Tucoke back to the Attorney General.

No nigwendaga ku-explain hanini ati uria Katiba ino njeru yugite ni atiriri as well as what Waciira said uhoro wa Speaker of the

National Assembly, ati githurano kiri thuranagwo forty five days before the end of the term. Tariu term ino irathira January 3 for

the President, Kwoguo githurano kiragiriire nigwikwo forty five days before. Tuge mid of November. Na maugite githuranwo

Parliament ita-break-itwo nigetha hatikae gukworagwo na vacuum iyo turauga uhoro wayo. Kwogu riu Parliament ikibunjwo,

me ku-hand over to the new Parliament immediately. Ndiui kana ni mwagia hau. Kwoguo gutiri hindi Parliament itegokorwo

igithii on.

Undu uria tugute ni ati lower house ino ya two hundred ten Constituency term yao eri irithiraga thutha wa maika itano nayo

57

Page 58: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

upper house irithiraga thutha wa miaka ina. Kwoguo gutiri hindi turikoragwo na vacuum ati gutiri andu mangi deal na policies

toria tariu torouga ati the President angi dissolve parliament umuthi, mawatho maria mothe twihariirie guthondeka no muhaka ma

postpone-wo, nginya next year riria gukagia na the new Parliament. But arrangement iria twi nayo in the new Constitution, gutiri

hindi kurikoragwo na vacuum.

Samuel Mwangi, ici ciuma comments. Uhoro wa village Government niukuaritie no ukoiga tariu athiini saidia meha in the new

Constitution. Ekuragia kana kwina representation ya minority. Noriu ngwiciria hari handu tutana clarify ati Parliament ino lower

house, nitoroiga ati ikorwo na iti mirongo kenda na iti icio mirongo kenda igukorwo fifty percent ya iti icio igukorwo ni youth na

minorities na people with disabilities and also women. That is how we have taken care. Nangwiciria ni tugite ringi ati ona

Village Commissions ikorwo iki make sure ati different interests niira represent-wo both at the district and also at the location

level.

Mr. Ngugi, ukuritie uhoro wa Presidency na constituency, na akurugama with one Constituency which is Kenya. Nayo

Constituency yake irugamwo ni mundu ungi. Which means wa lose Presidency, ugocoka mucii. Ndugukorwo wi in Parliament.

Turaugaga uguo nigetha tu-reduce andu ringi kurumaga gutwika President andu mari ikumi tondu ni maramenya ona ma lose

nima gucoka back to the Constituency. Na Prime Minister tutiroiga ati akorwo atari na Constituency, Prime Minister tondu

arathurirwo Parliament, na ndukorwo ui ati niugutwika Prime Minister utanathii Parliament. Ndara elect-wo directly niandu.

Ningu explain-ite ruciini ati Prime Minister kiria kiragiria tuuge athuruo ni andu, no tondu Prime Minister is part of the

Government. Na tondu ni part of the Government angithurwo riu directly, ni hagukorwo hena competion may be between

president na uria uhetwo votes niandu, and the Prime minister himself. Ugwo niturauga ati Prime Minister nomuhaka akorwo

akichekwo ni Parliament na President. Na akorwo no eherio tute ku-interfere with the National election.

Nake Kariuki neiauritie I think he is a journalist niakugite uhoro wa journalist ti very well looked into. That is also very true. Ti

very well done. Infact uria twaritie ni uhoro wa newspapers, the media generally but not specifically with the journalists. Na I

thini he rest was a comment where aramwira we need to implement the Constitution.

Uhoro wa ID card muthuri ucio ugutwo James niekuritie, no uhoro wa mathina ma getting the ID card. Ni tuhetwo uhoro

muingi muno niandu. By the way North Eastern makoretwo mena thina muingi muno. Most of them do not have ID Cards na

makoragwo na card iria cietagwo yellow card cia kuma-identify as Somalis. Na aingi ao makoretwo mena problem nyingi

muno ona ciakugia na ID kana kugia passport. Kwoguo recommendations iria tuhetwo nyingi andu amwe marauga ati mundu

aheagwo ID aciarwo. That is assuming aciariwo thibitari. No ciana nyingi iraciariwo micii kwogui riu nyina ndekuhota kumuhe

ID. No riu uria angi mara recommend ni ati akiheo ID akorwo ina report ni ikorwo ikiheanwo at the sublocation level. They do

not need to wait until they are eighteen. Gutuika Kenyan. Tondu wagitwikiri Kenyan waciarwo. Nduku need Identity Card ati

tondu we wa miaka eighteen. You are still a Kenyan onota nakinyia eighteen. Kwogui twina recommendations no

recommendation icio ira appear in the report.

58

Page 59: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

Peter Karuri, uhoro wa retirements benefits You will be fifty in the year twenty twenty. So what happens. But I do not know.

I thini ino ni mismanagement ya thirikari. Tondu gutiri ungirwo ukaheo benefits ciaku thirty years. Riu wakirwara kana

wakuwa, what will they do with your benefits. Ngiciria ino ni part of mismanagement no twina recommendations cia retirement

na cia pension tondu ngwiciria, bururi uyu by the way ungithii all over the country ugakora retired public civil servant. Ugacoka

ukerwo mundu ucio ari public prosecutor, kana mundu ari judge, kana mundu ucio ari principal wa college ndungitikia tondu

woria ma treat-wo ni thirikari.

Tuthii to the major areas. Twina recommendations I hope riu these recommendations niugu pick-wo ni Public Service

Commission.

Uhoro wa mirimu, uhoro wa dawa akiuria kana riu twetereirwo tukue, nanii ngwendaga kumwira at least uria Constitution iroiga

nia ati andu matiagariirwo ni gwitererwo makue, we must make sure kwina free medical services. Kwina dawa mathibitari,

kwina dawa, nurses and so on. Nagwiciria icio turauga they must be basic needs and they must be basic rights nigetha Kenyans

ati performance ya thirikari igathimagwo kuringana noria mara receive news ciandu. Na riuri, angikorwo riu tugu continue na

sixty percent Kenyans magikorwo mari athiini. They live below poverty line. Uguo onatiathiini, ni below. Io ikorwo ni ground

yakuga ati we can declare lack of confidence in the Government. Ingikorwo ndiri na policy, ironania ati ni marathii

maki-reduce-ga, you know the number of people who live below poverty line.

Mwangi wa Gathigi niaria uhoro wa independence of the Attorney General. Naguo nitwikirite iyo, independence ya attorney

general. Tuga separate nigetha the attorney general from the other office of the prosecutor. Na auditor general nake we tried

ku make sure nake ni independent no urianga nake tugeretie ku- make sure nake ni independent ni Governor of the Central

Bank. Tondu nake ta riu hindi ya elections niguo mbeca ithiaga na ika print-wo iria ingi. Tariu turauga ati nacii iki-print-agwo

tondu uria nake turauga Governor of the Central Bank akoragwo athuritwo direct under his office. Ona ndakoragwo tariu agi

sanction-wo ni parliament. Athuragwo kuringana no uria the executive araigua akienda. Kwoguo onake riu ungikerega ku-print

mbeca icio, ri no ubutwo. Kwoguo turauga nake the Governor of the Central Bank agiriirwo ni gukorwo na Constitutional

office niguo tugite haha na agathurwo toria tugire uhoro wa commissioner of Police, na kana andu acio angi twaritie uhoro wao

kana like the electoral commission or the chief justice or the judges of the court of appeal. Agathurwo in such a way

niagukorwo ina independence. Ati ndangibutwo, tondu niarega ku-print mbeca. Ni mui tariu uria andu mabutagwo radio-ini.

Ndiui kana mwaririkana mukiona Cheserem, hindi iria afuturio a –interview-agwo ni andu nake iagage no, I am still the

Governor of the Central Bank. Na ndamenyaga already ni replaced. We are saying riu, tungiima President power, ya ku-hire

and fire the head of the Central Bank, with the Governor of the Central Bank, then tukuhota kumu-protect na economy of the

country as well.

Riu ngwiciria I am sure nimunogete ni thaa ikumi na nuthu, irathii, ikumi nimwe, naningwenda kumucokeria ngatho muno niundu

59

Page 60: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

wa maoni manyu, na I want to say that maundu maria mwa recommend maria mwona matiri ho, tondu ino ni another

consultation uria twa promise-ite riu uria twigika ni ku-highlight maundu maria mwa suggest na comment iria mwa make on this

document na nituguthii to make report iria ika discuss-wo at the National Conference, together with this work. Kwoguo

nitukumocokeria ngatho muno na there should be somebody deputy wagiriirwo ni kuria. Kana he mundu ugutohoera nigetha

turikia. Okey. Thank you.

Jane Githae (Deputy Coordinator): Andu a Kangema muriega. Ngwiciria mura nyona ohau nja na mutikira muramenya hihi

noni murona mawira maria turarutithania nainyui no ndikiri ndiraria. Reke njoe mweke uyu handu ha Coordinator witu wa

Murang’a Mr Allan Njeru tondu twina sitting ingi iteno twinayo guku kuria Kiharu, na ni District imwe na niwe ura coordinate.

Kwoguo thaa ici mwamwaga mutariguo kai athire ku atiga mucemanio wake ugithii na mbere aca. Twi hamwe muno, no ateng’

era Murang’a kuona kana andu akuu no marathii na mbere uguo tureka.

Reke njoe mweke uyu ndimucokerie ngatho muno makiria makiria nitondu woguo mukiririirie kuma thaa iria mukire. Amwe

ndiramona haha tukinyire nao thaa igiri na mari guku. Nimoraninia wendo munene muno iguru ria Katiba ino itu njeru turenda

guthondeka. Kana tuthondekete tayari na twinama ndinama nanii ati nitukurugama na Katiba ino. Itiguo?

Haria hangi, Commissioners aitu, twi hamwe nao. Mokire otene niundu wa kwirutira. Tondu uria turenda niguo marenda.

Kotigwo marenda matingire guku. Mangiri guku? kwoguo mumenye atiriri, tunyitaniire twi kindu kimwe. Ndingwenda kumuiga

muno. Reke njuge hau tukinyitie niwega tondu ndigwiciria he mundu wa hingiririo njaa na uyu tiguo muico, giki nikiambiriria.

Kwogui waiugua hari nondu utigaririire, na ungienda kuutwara mbere nduri muhingiririe. Wina kanya. No mwone mundu ui

turarutithania wira twi hamwe naouke kuria wafisi gwitu Murang’a niugotokora, no utuhe undu uria urenda nani tuku forward

kuri commissioners aitu na moi ikinya riria riagiriire. Riu ngwiciria ni tukuhinga mucemanio, nigetha tuharaganie. Turekererie ona

commissioners aitu makihuruke negetha rucio magithii kuria kungi maguthii. Uyu tiguo muico kwina kundu kungi magokorwo

magithii. Nainyui mugithii mukarore micii uria mutigire ng’ombe naki. Tumenye hau hangi niatia. Thank you muno. Nii njitagwo

Jane wa Githae aria matanjui. Ndutithanagia wira hamwe na coordinator ucio wa Murang’a ari mokite kuu ni mangorete kuo

maita maingi. Reke tuhoe.

Prayer: Baba thiini wa riatwa ria Jesu Kristu nitwagucokeria ngatho hwaini mwega. Niwega nitondu niwitikirire kwambani

riria mucemanio uyu naithui Mwathani. Nituonete guoko gwaku kuri iguru ritu kuuma okiambiriria gwata ihinda riri twathii

kurikiriria. Tureheana mokoini maku nigetha utotongorie tugicoka ciikaroini ciitu. Nitukwenda ona kuheana commissioners aitu

mokoini maku mwathani magi travel ng’endo ndaihu Baba, umagitire na thakame ya muruguo Jesu Kristu. Ithui tugutigara guku

Kangema turi ona mundu giikaro giake Baba ututongorie no utukinyie na tukore thayu kuria tutigire Baba witu wa kirikaniro.

Baba gucemania gwitu haha ona kuria kungi gucemanitio mwathani, gutigokorwo kuri gwatuhu Ngai no nitukuona moimiriro

nitondu wi hamwe naithui kurugamia kihoto Jehova. Twina ngatho muno makiria hwaini wa umuthi nitwauga niwega ni tondu

gutiri undu ona omwe nginya hau tukinyite utwikite wa kuhingicana na haria uri maundu mathiaga magiriire. Niwega ngai,

60

Page 61: CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION …constitutionnet.org/sites/default/files/KERE02-450.pdfCom. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu

umagarania naithui thayu waku urokorwo hamwe naithui. Owegaini no tugiini wa Mwathani witu Jesu Kristu ni twahoya..

Wega wa mwathani witu Jesu Kristu, na wendani wa Ngai, nayo ngwataniro ya Roho Mutheru irogia naithu hingo ciothe.

Amen.

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

61