T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

TÜRK DİLİ BİLİM DALI

MEHMED ZA‘ÎM

CÂMİ‘Ü'T-TEVÂRÎH

(202a-327b GİRİŞ-TENKİTLİ METİN–SÖZLÜK-DİZİN)

CİLT I

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan

Ayşe Nur SIR

İSTANBUL-2007

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

TÜRK DİLİ BİLİM DALI

MEHMED ZA‘ÎM

CÂMİ‘Ü'T-TEVÂRÎH

(202a-327b GİRİŞ-TENKİTLİ METİN–SÖZLÜK-DİZİN)

CİLT I

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan

Ayşe Nur SIR

Tez Danışmanı

Doç. Dr. Gülşen SEYHAN ALIŞIK

İSTANBUL-2007

I

İÇİNDEKİLER

SAYFA NUMARASI

ÖNSÖZ......................................................................................................................... i

ÖZET........................................................................................................................... iv

ABSTRACT ................................................................................................................ v

KISALTMALAR VE İŞARETLER............................................................................. vi

TRANSKRİPSİYON İŞARETLERİ ........................................................................... viii

1. GİRİŞ..................................................................................................................... 1

1.1. OSMANLILARDA TARİH YAZMA GELENEĞİ ..................................... 4

1.2. KÂTİP MEHMED ZAÎM EFENDİ'NİN

CÂMİ‘Ü'T-TEVÂRÎH'İ................................................................................ 11

1.2.1.Eserin İçeriği ve Önemi ............................................................................ 11

1.2.2. Eserin Kaynakları .................................................................................... 13

1.2.3. Eserin Yazılış Sebebi ............................................................................... 15

1.2.4. Eserin Mukaddimesi ............................................................................... 16

1.2.34.1. Eserin Mukaddimesinin Orijinal Şekli [001/b-015a/07] ............... 16

1.2.4.2. Eserin Mukaddimesinin Günümüz Türkçesine

Aktarımı ...................................................................................................... 42

1.3. BAŞLIKLAR VE BABLAR .......................................................................... 66

1.4. CÂMİ‘Ü'T-TEVÂRÎH'İN YAZMALARI ..................................................... 71

1.5. KÂTİP MEHMED ZAÎM EFENDİ'NİN HAYATI VE

YAŞADIĞI DÖNEM ...................................................................................... 77

2. DİL İNCELEMESİ .................................................................................................. 81

2.1. YAZI İŞARETLERİNİN KULLANILIŞI ..................................................... 81

2.1.1. ÜNLÜLER İÇİN KULLANILAN YAZI İŞARETLERİ .................. 81

2.1.1.1. Med ........................................................................................... 81

2.1.1.2. Dik Üstün Med .......................................................................... 81

2.1.1.3. Üstün (Eğik üstün)...................................................................... 82

2.1.1.4. Dik esre ..................................................................................... 82

II

2.1.1.5. Eğik esre .................................................................................... 83

2.1.1.6. Ötre ............................................................................................ 84

2.1.1.7. Hemze ........................................................................................ 84

2.1.2. ÜNSÜZLER İÇİN KULANILAN YAZI

İŞARETLERİ ............................................................................................. 84

2.1.2.1. Şedde.............................................................................................. 84

2.1.2.2. Sükûn ............................................................................................. 85

2.1.2.3. Tenvin ........................................................................................... 85

2.2. ESERİN YAZILIŞ ÖZELLİKLERİ .............................................................. 86

2.2.1. DİLDEKİ SESLERİN YAZIDA HARFLERLE

KARŞILANIŞI BAKIMINDAN YAZILIŞ ÖZELLİKLERİ........................ 86

2.2.1.1. ÜNLÜLERİN YAZILIŞI ............................................................ 86

2.2.1.1.1. TÜRKÇE KELİMELERDE VE

EKLERDE ............................................................................................... 86

2.2.1.1.1.1. a ünlüsü ................................................................................. 86

2.2.1.1.1.2. e ünlüsü ................................................................................. 88

2.2.1.1.1.3. ı, i ünlüleri ............................................................................. 89

2.2.1.1.1.4. o, ö, u, ü ünlüleri ................................................................... 90

2.2.1.1.2. YABANCI KELİME VE ŞEKİLLERDE ................................... 91

2.2.1.1.2.1. Arapça Ve Farsça Kökenli Kelimelerdeki Ünlülerin

Yazılışı ....................................................................................................... 91

2.2.1.2. ÜNSÜZLERİN YAZILIŞI .......................................................... 92

2.2.1.2.1. b ve p ünsüzleri ......................................................................... 92

2.2.1.2.2. c ve ç ünsüzleri .......................................................................... 93

2.2.1.2.3. d ve t ünsüzleri .......................................................................... 93

2.2.1.2.4. g ünsüzü .................................................................................... 94

2.2.1.2.5. ñ ünsüzü ..................................................................................... 94

2.2.1.2.6. s ünsüzü ..................................................................................... 95

2.2.1.2.7. Yapısında tek ünsüzü düşürülen kelimeler ................................ 95

2.2.1.2.8. Farsça izafetlerde tamlama kesresi ............................................ 95

III

2.2.2. HARFLERİN YAZIDAKİ DİZİLİŞİ BAKIMNDAN

YAZILIŞ ÖZELLİKLERİ ....................................................................... 96

2.2.2.1. YAZILIŞI BİTİŞİK OLAN KELİMELER .................................. 96

2.2.2.1.1. İmlâ yapısını ilgilendirenler ...................................................... 96

2.2.2.1.2. Ses yapısını ilgilendirenler ........................................................ 96

2.2.2.1.2.1. ile edatının kalın sıralı oluşu .................................................. 97

2.2.2.1.2.2. içün edatının kalın sıralı oluşu ............................................... 97

2.2.2.1.2.3. -i Cevherî Fiili ........................................................................ 97

2.2.2.1.2.4. Ünsüzlerde yanlış yazımlar ..................................................... 98

2.2.2.1.2.5. Ünsüzlerde ikili yazımlar ........................................................101

2.3. ESERDEKİ BAZI SES BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ ......................................... 101

2.3.1. ÜNLÜLER....................................................................................... 101

2.3.1.1. ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ ................................................................ 101

2.3.1.1.1. i-e durumu.................................................................................. 102

2.3.1.1.2. e-i durumu .................................................................................. 103

2.3.1.1.3. o-u ve ö-ü durumu...................................................................... 103

2.3.1.2. ÜNLÜ UYUMU ...........................................................................104

2.3.1.2.1. Kalınlık-İncelik uyumu .............................................................. 104

2.3.1.2.2. Düzlük-Yuvarlaklık uyumu........................................................ 104

2.3.1.3. ÜNLÜ TÜREMESİ....................................................................... 106

2.3.1.4. ÜNLÜ BİRLEŞMESİ ................................................................... 106

2.3.1.4.1. Kalıcı tipteki ünlü birleşmesi ..................................................... 107

2.3.1.5. ÜNLÜ DÜŞMESİ ......................................................................... 107

2.3.1.5.1. Orta hece düşmesi ......................................................................107

2.3.1.5.2. Edatlarda ünlü düşmesi .............................................................. 108

2.3.1.5.3. i- fiilinde ünlü düşmesi............................................................... 108

2.3.2. ÜNSÜZLER.....................................................................................108

2.3.2.1. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ.............................................................. 108

2.3.2.1.1. Tonlulaşma.................................................................................108

2.3.2.1.2. b- > v- değişmesi........................................................................ 111

IV

2.3.2.1.3. Sızıcılaşma ................................................................................. 112

2.3.2.1.4. -g->-v- değişikliği ...................................................................... 112

2.3.2.1.5. -g->-y- değişikliği ...................................................................... 112

2.3.2.2. ÜNSÜZ DÜŞMESİ....................................................................... 113

2.3.2.3. HECE DÜŞMESİ.......................................................................... 113

2.3.2.4. ÜNSÜZ TÜREMESİ .................................................................... 113

2.3.2.5. ÜNSÜZ BENZEŞMESİ................................................................ 114

2.4. ESERİN SÖZ VARLIĞI................................................................................. 114

2.4.1. YERLİ SÖZCÜKLER........................................................................ 115

2.4.2. YABANCI SÖZCÜKLER ................................................................. 116

2.4.3. DEYİM ............................................................................................ 119

2.4.4. ATASÖZLERİ ................................................................................. 120

2.4.5. KALIPLAŞMIŞ SÖZLER ............................................................... 122

2.4.6. TERİMLER...................................................................................... 123

2.4.7. İKİLEMELER.................................................................................. 124

2.4.8. EŞ ANLAMLI KELİMELER .......................................................... 124

2.4.9. ÇOK ANLAMLILIK....................................................................... 125

2.4.10. BAĞDAŞTIRMA .......................................................................... 126

2.4.11. BENZETME .................................................................................. 127

2.4.12. ÖZEL İSİMLER ............................................................................ 128

3.TENKİTLİ METİN.................................................................................................... 133

4. SÖZLÜK – DİZİN.................................................................................................... 475

5. KİŞİ İSİMLERİ DİZİNİ ........................................................................................... 1097

6. DEVLET, MİLLET, KABİLE, AİLE, DİN VE MUHTELİF

TEŞEKKÜL İSİMLERİ DİZİNİ ................................................................................... 1141

7. ASKERÎ, SİYASÎ VE İDARÎ TERİMLER DİZİNİ................................................. 1155

8. YER İSİMLERİ DİZİNİ ........................................................................................... 1191

9. ARAPÇA İBARELER VE ÂYETLER DİZİNİ ....................................................... 1240

10. BAŞVURU KAYNAKLARI ................................................................................. 1262

11. ÖZ GEÇMİŞ ........................................................................................................... 1267

i

ÖNSÖZ

Geçmişini öğrenemeyen, tarihine sahip çıkamayan nesillerin sağlıklı bir gelecek oluşturması düşünülemez. Her millet sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel unsurlarıyla hayatta vücut bulur ve bunları geçmişten geleceğe taşıdığı ölçüde yaşar; yeni nesillere doğru aktardığı ölçüde de varlığını devam ettirir.

Milletlerin geçmişleri hakkında bilgi sahibi olmaları ve bunları geleceğe taşımalarında yazılı metinlerin rolü inkâr edilemez. Onlar, geçmişle gelecek arasında bir bağdır. Bu bağlamda sözlü geleneğin geçmişe ve geleceğe ışık tutmasının yetersizliği, yazılı geleneğin de insanlık için ne kadar önemli olduğu açıkça görülebilir.

Geçmişi bilme ihtiyacını en iyi karşılayan eserler ise tarihî belge niteliğini taşıyan kaynaklardır. Önemle üzerinde durduğumuz bu kaynakların pek çoğu henüz gün yüzüne çıkmamıştır. Bu kaynaklardan biri de Kâtip Mehmed Zaîm Efendi’nin Câmi‘ü't-Tevârîh adlı eseridir.

Bu çalışma, Câmi‘ü't-Tevârîh adlı eserin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Köşkü 1382 numarada kayıtlı bulunan nüshası ile Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Köşkü 618 numarada muhafaza edilen nüshası ve Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Ktb. 4306 numarada kayıtlı nüshasının (202a-327b) tenkitli metnini, dil ve imlâ özelliklerini, söz varlığını ve sözlük-dizinini ihtiva etmektedir.

Eserin tespit edebildiğimiz on bir nüshası mevcuttur. Bunlardan altısı İstanbul’daki, beşi yurt dışındaki kütüphanelerdedir. Biri hariç -Kahire, TK, 193 numaralı nüsha- diğerleri tam nüshadır.

Câmi‘ü't-Tevârîh beş kısımdan, kısımlar güruhlardan, güruhlar makalelerden oluşmuştur. Her makalede bir hükümetten bahsedilir. Son makale Zi'l-hicce 985/Şubat 1578 Mustafa Paşa'nın İran üzerine yürüyüşündeki olayların tasvirini içerir.

Çalışmamız, giriş, tenkitli metin, sözlük-dizin olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır.

Giriş bölümünde Kâtip Mehmed Zaîm Efendi'nin hayatı, eserin yazılış sebebi ve tarihi, içeriği, mukaddimesi ve mukaddimenin günümüz Türkçesine çevirisi, kayıtlı bulunan nüshaları ve bu nüshaların farklılıkları, eserin dil ve imlâ özellikleri, söz varlığı hakkında bilgi verilmiştir.

ii

Yazım ve imlâ özelliklerinin yer verildiği bölümde yazmada geçen yazı işaretlerinin kullanılışı, yazmanın yazılış özellikleri üzerinde durulmuş sonra eserin ses bilgisi özellikleri incelenmiştir.

Söz varlığı bölümünde metindeki kelimeler, önce yerli kelimeler, yabancı kelimeler olarak iki grupta ele alınıp metnin muhtelif sayfalarından seçilen kelimelerle örneklendirilmiş sonra Türkçe kelimeler çok anlamlılık, eşanlamlılık, terim, benzetme, bağdaştırma, deyim vb. madde başlıkları adı altında anlambilim açısından değerlendirilmiştir.

Tenkitli metin bölümünde; T1 nüshası esas nüsha, T2 ve F nüshaları yardımcı nüshalar olarak kullanılmış ve eserin tenkitli metni ortaya konulmuştur. Metin oluşturulurken T1’e bağlı kalınmakla beraber müstensihin karıştırarak yanlış yazdığını düşündüğümüz kelimeler, yazım ve imlâ özellikleri bölümünde verilmek suretiyle metinde tashih edilmiştir. Nüsha farkları dipnotta gösterilmiştir. Okunamayan veya yanlış istinsah edilmiş kelimeler dipnotta transliterasyonlu olarak verilmiştir.

Yazmada geçen ayetler, hadisler ya da Arapça ve Farsça ibareler Arap harfleriyle dizilmiştir. Ayetlerin adları ve Türkçe mealleri, Arapça hadisler ve ibarelerin mealleri dipnotta yazılarak metne eklenmiştir.

Metnin sözlük-dizin bölümü iki bölümden oluşur. Birinci bölüm metindeki bütün kelimeleri kapsayan gramatikal dizindir ve Cibakaya-Dizin programı ile hazırlanmıştır. Dizinde kelimelerin cümle içindeki anlamları dikkate alınmış, her anlam ile ilgili kullanılışlar ve birleşik şekiller, deyimler aldıkları çekim ekleri ile birlikte ilgili anlamın altında verilmiştir.

Dizinin ikinci kısmı Şahıs İsimleri Dizini, Devlet, Millet, Kabile, Aile, Din ve Muhtelif Teşekkül İsimleri Dizini, Askerî, Siyasî ve İdarî Terimler Dizini, Yer İsimleri Dizini, Ayetler ve Arapça İbareler Dizini başlığı altında toplanmış olan Özel Adlar Dizini’dir. Burada eserde yer alan özel adlar kısa bilgilerle açıklanmış ve metinde geçtiği yerler belirtilmiştir.

Bu çalışma sırasında karşılaştığımız meselelerden biri özel isimlerin yazılması ve anlamlandırılmasıydı. Şahıs ve yer isimlerinin okunmasında metne bağlı kaldık. Bunları anlamlandırırken sahayla ilgili diğer yayınları da göz önüne alarak farklı okunuş ve eski şekillerini de verdik.

Tez seçiminde ve çalışmalarım sırasında ve öncesinde bana zamanını ayırıp sabır ve hoşgörüyle yardımını esirgemeyen, her zaman bilgi ve desteğini aldığım

iii

danışman hocam Doç. Dr. Gülşen SEYHAN ALIŞIK'a, bu konuyu seçmeme vesile olan hocam Prof. Dr. Emine GÜRSOY NASKALİ'ye, tarihi konularda kaynaklarını ve bilgilerini bizden esirgemeyen Doç. Dr. Muzaffer DOĞAN'a, Yrd. Doç. Dr. Erhan AFYONCU'ya, dizinle ilgili güçlükleri aşmamızda bize yardımcı olan hocam Prof. Dr. Ceval Kaya'ya, Farsça beyitlerin okunuşunda ve şerhinde vaktini bize ayıran Prof. Dr. Orhan BİLGİN ve Prof. Dr. Mehmet KANAR'a teknik konularda yardımcı olan Yrd. Doç. Latif BEYRELİ'ye, sözlük çalışmalarında kaynaklarıyla yardımcı olan Dr. Yücel DAĞLI'ya, çalışmalarımız esnasında eserin mukaddimesinin günümüz Türkçesine tercüme edilmesinde desteğini gördüğüm Gazeteci-Yazar Mehmet Ali BULUT'a, metindeki Arapça ibarelerin okunuşunda bize zaman ayıran Hüseyin AYHAN ve Sezgin DEMİRCİ beylere, yer isimleri ve anlamlandırılmasında emeği geçen Kadir SELVİ Bey'e, ayet ve Arapça ibarelerin Arap harfleriyle yazımında bize yardımcı olan Said KASIMOĞLU Bey'e teşekkürlerimi sunarım.

Ayşe Nur SIR

İstanbul 2007

iv

ÖZET

Câmi‘ü't-Tevârîh, XVI. yy. Klâsik Devir Osmanlı Türkçesi ile yazılmış ikinci derecede bir tarihî kaynaktır. Sokollu Mehmet Paşa’nın sadareti sırasında divan kâtibi Mehmet Zaîm Efendi tarafından 1577’de yazılmaya başlanmış ve 1578'de tamamlanmıştır. Yazar eseri kaleme alırken Taberî Tarihi, Firdevsi'nin Şehnamesi, Tevârîh-i Kuvvetü'l-Ervâh, Risâle-i Sübhatü'l-Aĥbâr, Tevârîĥ-i Mir’âtü'z-Zamân, Şecere-i Mülūk ü Selâšîn, Behcetü't-Tevârîh, Kitâb-ı Cevâmi‘u'l-Hikâyât, Kitâb-ı Mesâlik, Kitâb-ı Memâlik, Tevârîh-i Selâšîn-i Âl-i Osmân vb. adını zikrettiği on bir tarihî eserden faydalanmış ve kısmen alıntılar yapmıştır. Alıntıların akabinde kendi yorumlarını ve görüşlerini de satırlara yansıtmıştır.

Eserde Mehmed Zaîm Efendi'nin 25 devletin siyasi, sosyal ve kültürel özelliklerini yansıtmaya çalıştığı görülür. Kronolojik sırayla çeşitli tarihî vakaların ve bunlarla ilgili rivayetler ve hikâyelerin eserde yer verilmesi eserin tarihî önemini bir kat daha artırmaktadır.

Beş bölümden oluşan eserin beşinci bölüm dördüncü güruhu Osmanlı Tarihi için önem arz etmektedir. Zira bu güruhta bahsi geçen “Kanunî Sultan Süleyman Dönemi’nde cereyan eden hâdiselere yazar bizzat şahit olmuş ve Sokollu Mehmed Paşa’nın isteği üzerine bu vakaları akıcı bir dil, sanatkârane bir üslûpla kaleme almıştır.

Eser, 16. yüzyıl Osmanlı coğrafyasında yaşanan özellikle İstanbul’da ortaya çıkan sosyal, kültürel ve siyasal hadiselere tarihî gerçeklere ışık tutucu niteliktedir.

Bu çalışma; giriş, dil ve imlâ özellikleri, söz varlığı tenkitli metin ve metnin sözlüğü olmak üzere üç bölümden meydana gelmiştir.

ANAHTAR KELİMELER: Tevârîh-i Âl-i Osmân, Kâtip Mehmed Zaîm Efendi, Klâsik Osmanlı Türkçesi, Sözlük

v

ABSTRACT

Câmi‘ü't-Tevârîh is a secondary historical source written in the XVIth century classical Ottoman Turkish. Creating of this piece of work was begun in 1577 by Mehmet Zaîm Effendi, clerk of the Council during the time of the Grand Vizier of Sokollu Mehmet Pasha, and completed in 1578. In the writing of this work, the author made use of and referred to 11 historic sources, some of which are as follows: Taberî Tarihi, Şehname of Firdevsi, Tevârîh-i Kuvvetü'l-Ervâh, Risâle-i Sübhatü'l-Aĥbâr, Tevârîĥ-i Mir’âtü'z-Zamân, Şecere-i Mülūk ü Selâšîn, Behcetü't-Tevârîh, Kitâb-ı Cevâmi‘u'l-Hikâyât, Kitâb-ı Mesâlik, Kitâb-ı Memâlik and Tevârîh-i Selâšîn-i Âl-i Osmân. He enhanced the references with his own comments and opinions.

In his work, Mehmed Zaîm attempts to investigate the political, social and cultural aspects of 25 different states. Various historic events in chronological order and rumours and stories related to such doubles the historic significance of this work.

Consisting of five parts, the work gains particular importance in terms of the Ottoman History in the fourth chapter of the last part. For, in this chapter, the author narrates the events that he personally witnessed during the reign of Süleyman the Magnificient. It was Sokollu Mehmed Pasha who asked the author, Mehmed Zaim, to narrate these events, which he did by using a fluent language and a most skilful style.

The work enlightens the social, cultural and political events and historical facts experienced in the Ottoman geography during XVIth century.

This study, prepared on the work of Mehmed Zaim, consists of five chapters; namely, Introduction, Particulars of language and punctuation, vocabulary, Review of the text and Glossary of the text.

Key words: Tevârîh-i Âl-i Osmân, clerk Mehmed Zaîm Efendi, classical Ottoman Turkish, glossary.

vi

KISALTMALAR VE İŞARETLER

T1 Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Köşkü 1382 numaralı nüsha

T2 Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Köşkü 618 numaralı nüsha

T3 Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Köşkü 3106 numaralı nüsha

NO Nurosmaniye Kütüphanesi 3270 numaralı nüsha

F Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Ktb. 4306 numaralı nüsha

H Süleymaniye Kütüphanesi Hafid Efendi-âşir Efendi 237 numaralı nüsha

B Berlin, Devlet Kütüphanesi, 194 numaralı nüsha

V Viyana, Milli Kütüphane, 852 numaralı nüsha

P Petersburg, Asya Müzesi 78 numaralı nüsha

BL Londra, or. 3295

M Kahire, TK, 193 numaralı nüsha

M. Miladî

H. Hicri

Ktp. Kütüphane

Nr. Numara

asl. Aslı

çev. Çeviren

haz. Hazırlayan

yay. Yayınları

yk. Yaprak

vb. Ve benzeri

bkz. Bakınız

tas. Tasavvufî

birl. Birleşik

çok. Cemi / Çoğulu

vii

c. Cilt

s. Sayfa

sa. Sayı

ünv. Üniversite

as. Aleyhi's-selâm

sav. Salla'llahu aleyhi ve selem

ra. Radıyallahu anh

Hz. Hazreti

Ar. Arapça

Far. Farsça

İtl. İtalyanca

Mac. Macarca

Moğ. Moğalca

Osm. Osmanlıca

Rum. Rumca

Sür. Süryanice

Türk. Türkçe

Yun. Yunanca

i. İsim

bağ. Bağlaç

e. Edat

f. Fiil

sıf. Sıfat

ünl. Ünlem

zf. Zarf

zm. Zamir

viii

dey. Deyim

mec. Mecaz

km. Kilometre

öz. Özel isim

yar. Yardımcı

TDK Türk Dil Kurumu

KB Kültür Bakanlığı

... Okunamayan kelimeler

[ ] Tahmini okunan kelimeler ve özel isimler

? Anlamı bulunamayan kelimeler ve özel isimler

< > Kelimedeki eksik harf

< Metnin sözlüğünde kelimenin alındığı dili gösterir.

// Nüsha farkları verilirken dipnotlarda kullanılmıştır.

/ Metin oluşturulurken varak numarası verilirken kullanılmıştır.

~ Aynı kelimenin farklı seste kullanıldığını gösterir.

→ Sözlükte karşılaştırma yapılması gereken madde başları

■ Deyim veya deyim gibi kullanılan kelimeler gösterilirken kullanılmıştır.

* Anlam verilen iç maddeler için kullanılmıştır.

ix

TRANSKRİPSİYON İŞARETLERİ

a, e, ā ا ' ء

b, p ب t ت ś ث c, ç ج ç ڇ ģ ح ĥ, ĥv خ d د ź ذ r ر z ز s س ş ش ŝ ص ē, ż ض š ط ž ظ ‘ ع ġ غ f ف ķ ق k, g, ñ ك l ل m م n ن a, e, h ه v, ü, u, ū, o, ō, ö و ı, i, ’, y ى

GİRİŞ

1

1. GİRİŞ

Tarih; farklı coğrafyalarda, farklı şartlarda yaşayan milletlerin yeryüzündeki geçmişini, siyasî, sosyal, ekonomik ve kültürel yapısını neden-sonuç ilişkisi içinde zaman ve yer göstererek, belgelere dayandırarak inceleyen bir bilim dalıdır.

İnsanın geçmişle bugün ve gelecek arasında bağlantı kurmasının ürünüdür. Milletler, geçmişini bu bilimin kaynakları ve verileri doğrultusunda inceler, değerlendirir ve yorumlar.

Tarih anlayışı konusunda benimsenen düşünceler ve inançlar incelenirken geçmişin tanımlanmasında belirleyici rol oynayan siyasî kültürün göstergesi, siyasî iktidarın niteliği göz önünde bulundurulmalıdır. Islâhat, inkılâp, ihtilâl, devrim gibi kavramlarla ifade edilen büyük değişme ve gelişmeler, o ülkede yaşayan bir topluma yeni bir kimlik kazandırır. Tarih de bu değişme ve gelişmelere paralel olarak tamamen veya kısmen değişikliğe uğrar.1 Bu bağlamda tarih bilimi değerlendirildiğinde en eski çağlardan bu yana tarihî hayatını idame ettiren, sosyal ve kültürel açıdan değişme ve gelişmeler gösteren Türklerin dünya üzerindeki rolü önemlidir. Türk tarihinin en eski çağı olarak Oğuz Han destanından bahsolunur sonra pek kısa bir Selçuk tarihi anlatılarak Osmanlılar'a geçilir.

Osmanlı tarihi incelendiğinde, Osmanlı'nın ilk dönemlerinde konusu bakımından siyasî, yöntem bakımından tasvirci bir özellik taşıdığı görülür. Diğer disiplinlerle bir ilişkisi yoktur. Olaylar hakkındaki bilginin hikâyesi, aktarılması ve yansıması şeklindedir. Bu anlayış, devletin kuruluş tarihine nazaran Osmanlı tarih yazıcılığını geciktirmiştir.

İlk Osmanlı tarihi, XV. yüzyılın başlarında Orhan Gazi'nin İmamı İshak Fakih'in oğlu tarafından yazılmış olan Yahşi Fakih Menakıbnamesi'dir. Osmanlı Beyliği'nin ilk devirlerine ait bilgi veren Anonim Tevârih-i Âl-i Osmânlar'a da kaynak olan bu menakıbnâme bugün elimizde mevcut değildir. Mevcut en erken Osmanlı tarihi, XV. yüzyılın başlarında yazılarak Emir Süleyman'a sunulmuş olan Ahmedî'nin İskendernâmesi'dir.2 Yine ilk nüvesi II. Murad devrinin başlarında hazırlanmış olan anonim tarihler, Osmanlı tarih yazıcılığının en önemli ürünlerindendir. Anonim

1Kemal Koçak, “Osmanlıdan Cumhuriyete Tarih Anlayışına Tesir Eden Faktörler”, http://www.os-ar.com/modules.php.name=News&file=article&sid=240324, 2007. 2 Erhan Afyoncu, “Osmanlı Tarih Yazıcılığı” Türk Edebiyatı Tarihi c. 1, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., İstanbul 2006, s. 556.

2

Tevârih-i Âl-i Osmân diye adlandırılan bu tarihler, Süleyman Şah'ın Anadolu'ya gelişi ile başlayıp, değişik tarihlerde sona ermektedir. Bunların önemli bir kısmı son şekillerini II. Bâyezid zamanında alır ve 1494'e kadar olan hadiseler hakkında bilgi verir. Bir kısmı da Kanunî devri ortalarına kadar gelir.3 Anonim olmamakla birlikte özellikle Mevlâna Hadîdî'nin Tevârih-i Âl-i Osmân'ından, Şükrullah bin Şehabeddin Ahmed'in Behçetü't-Tevârîh'inden alıntılar yaptığını ve Kanunî'nin Macaristan seferinde kendi gördüğü bazı olayları da eklediğini belirten Kâtip Mehmed Zaîm Efendi'nin Câmi‘ü't-Tevârîh adlı eseri de zikredilmelidir.

Câmi‘ü't-Tevârîh, 1577 Mart'ın sonu ile 1578 Mart başı arasında hazırlanmış ve Sokollu Mehmed Paşa'ya takdim edilmiştir. Mehmed Zaîm Efendi eserini yazarken başvurduğu kaynaklar arasında doğu milletleri ve hanedanlarının tarihlerini içeren on adet kısmen Arapça ve Farsça olarak yazılmış eserden atıfta bulunmakla birlikte bizzat şahit olduğu olayları 1543 yılından başlayarak anlatmıştır. Bu kısımlar yazarın sonra kendi tecrübelerini kapsamaktadır.

Umumî tarih niteliği taşıyan bu eserde hükümdar ve hakanlar tarihine dair bilgiler mevcuttur. O dönemde yaşayan milletlerin tarihlerinin nerede başladığını nerede bittiğini, hangi çağlara bölündüğünü, kimlerin ne şekilde tarihe mâl edilmiş olduğunu anlatır. Bu devletler İslâmiyet'ten önce ve sonra kurulmuş olan Pişdadîler, Keyanîler, Eşkanîler, Sasanîler, İlk halifeler, Emevîler, Abbasîler, Safavîler, Samanîler, Gazneliler, Kuhistanlılar, Hârezmliler, Fatımîler, Eyyubîler, Çengizoğulları, Timurlular, Türkmenler ve Osmanlılar gibi yirmi beş devletten ibarettir.

Câmi‘ü't-Tevârîh'in Osmanlı tarihi ile ilgili bölümü Ertuğrul Gazi'nin babası olarak anılan Süleyman Şah'ın, elli bin kişilik konar-göçer Türkmenler ile birlikte Anadolu'ya gelişiyle başlar. Gaza ve akın faaliyetlerinde bulunan Süleyman Şah'ın Türkistan'a dönerken Caber Kalesi yakınlarında Fırat Nehri'nde boğulduğu ve bu olayın akabinde konfederasyonu teşkil eden grubun büyük bir kısmının muhtelif yerlere dağıldığı geriye kalan küçük bir grubun ise Süleyman Şah'ın oğulları Sungur Tegin, Ertuğrul ve Gündoğdu'nun mahiyetinde kaldıkları ve Sürmeli Çukuru'na geldiklerinde Sungur Tekin ve Gündoğdu Türkistan'a geri döndüğü Ertuğrul'un kardeşlerinden ayrılarak mahiyetindeki dört yüz çadır ile bir müddet Sürmeli Çukuru'nda kaldığı daha sonra Sultan Alâüddin'in memleketi Anadolu'ya geldiği anlatılır. Bu olaylar zincirini Osmanlılar'ın etnik menşeini Kayılar'a ve Oğuzlar'a dayandıran Osman Gazi'nin soy

3 Afyoncu, a.g.e., s. 556.

3

kütüğü izler. Nuh'un oğlu Yafes'in ilk ata olarak yer aldığı bu soy kütüğü Oğuz Han'a kadar uzanır. Şecerenin ilk ve son kısımlarında zikredilen atalar ilk dönem kronikleri ile benzerlik göstermesine rağmen farklılıklar da görülür. Osmanlıların nesebi hakkında bilgi verildikten sonra Osman Gazi'den III. Murad'ın 22 Aralık 1574'te cülus törenine kadar gelişen olaylar zinciri sistematik olarak verilir. Mustafa Paşa'nın Zi'l-hicce 985/Şubat 1578 tarihinde İran üzerine yürüyüşündeki olayların tasviri ile sona erer.

Yazar, eserinin hâtime kısmında eserini özelliklerini dile getirerek övgüde bulunur. Câmi‘ü't-Tevârîh'i takdim ettiği Sokollu Mehmed Paşa'yı medh ü sena ederek sözlerini noktalar.

4

1.1. OSMANLILARDA TARİH YAZMA GELENEĞİ

Osmanlı Devleti'nin altı yüz yılı aşkın ömrü içinde insanoğlunun uygarlık tarihindeki etkisi ancak bilimsel kıstaslar doğrultusunda incelenebildiğinde tam anlamıyla açıklığa kavuşabilecektir.

En azından eski dünyanın üç kıtasında hayli geniş bir coğrafyaya hükmetmiş bu çok uluslu imparatorluğun o yörelerde yaşayan halkların kimlik, kültür ve kaderlerini biçimlemede etkin olduğu görülmektedir. Sadece geçmişin yeniden inşası için değil; günümüzü anlamada ve tarihin bir ibretler haritası olduğundan hareketle olsa gerektir; Osmanlı Devleti'nin tarihi daha Osmanlı tarihe mâl olmadan Türk ve yabancı bilim adamı ve gözlemcilerinin ilgi ve etidlerine konu olacaktır.

Ne var ki, Osmanlı Devleti'nin irdelenmesinin çeşitli yorum “ekollerine” ayrılması modern zamanların uğraşıdır. Bu çerçevede Osmanlı'nın dış politikasından, siyasal yapılanmasına, ekonomik sisteminden sosyal dokusuna kadar farklı alanların birbirinden ayrı bilimsel disiplinlerce incelenmesi doğaldır.

Bu alanlarda yapılan tetkiklerin sentezlenebilmesiyle Osmanlı'nın nihai hüviyetine ilişkin bir “model” oluşturulması bilim adamlarının iddiası haline gelmiştir.

Osmanlı'nın beylikten imparatorluğa; kuruluştan-yükseliş ve yıkılışına kadar evrimi; süreçler dahilinde, akademik mercek altına alındığında, kaynakların böylesine bir modeli oluşturmada yeteri ölçüde tüketilip tüketilmediği de tartışmalı olacaktır. Her halükârda “Osmanlı Modeli”ne ilişkin genellemeler, yeni bilgi ve belgelerin ışığında her dem tadil edilme ihtiyacını dile getirse de bugün Osmanlı'nın (a) Anadolu uygarlıkları ya da daha özgün olarak Bizanten etkenlerin bir cüzü; (b) Türklerin Orta Asya Türk dünyasına özgü karakteristiklerin Anadolu coğrafyasında yeni bir terkibi (c) İslam tarihi tecrübesinin -özellikle Emevî geleneğinin- devamı (d) Doğu- Batı (Avrupa) tesirlerinin eklektizmini yansıttığı tezleri hâlâ araştırmacılar arasında ciddi tartışmalarla sürmektedir. Söz konusu tartışmalara gelinceye kadar Osmanlı tarih yazımı çeşitli evrelerden geçmiş, yöntem ve içerik açısından önemli değişiklikler yaşanmıştır. Günümüzdeki Osmanlı tarih yazımı çalışmalarını kavrayabilmek için bu değişim sürecini iyi bilmek gerekir.

5

Bilindiği üzere Osmanlı İmparatorluğu'nda tarih yazımı Vakanüvislik4 müessesesi tarafından yürütülüyordu. Söz konusu kurum Osmanlı Devleti'nin kuruluş yıllarında mevcut olan ve XVI. yüzyıla kadar devam eden şeyhnameciliğin5 bir devamıdır.

Şehnâme yazıcılığı, Fatih devrinde başlamıştır. Fatih, Şehdî'yi tarihi hadiseleri şehnâme tarzında yazması için görevlendirmiş, ancak bu ilk şehnâme denemesi başarılı olamamıştır.6 Fatih döneminde başarılı olamayan şehnâmecilik, Kanunî devrinde resmî bir müessese haline gelmiştir. Bu devrin ilk şehnâmecisi Arifî Fethullah Çelebi'dir. Şehdî tarafından yarım bırakılan şehnâmeyi yeniden kaleme almıştır. Şehnâmecilerin dışında da şehnâme türünde Osmanlı tarihi yazanlara rastlanılır. Kanunî devrinde saraya mensup Esirî mahlaslı birisi tarafından kaleme alınan Şehnâme'de Kayıların Horasan'dan Anadolu'ya gelişleri, Ertuğrul Gazi ile Osman Gazi'nin gazaları manzum olarak anlatılır.7

Şeynameciliğin yerini XVII. yüzyılda vakainüvislik müessesesi almıştır. Bilinen ilk resmi Osmanlı vakainüvisi ise Naima'dır. Vakaünivisler devletin uygun gördüğü tarihi olayları kayıt ve zabt ettikleri için, Vakanüvislik müessese resmi bir makam olarak kabul edilmekteydi.8

Resmi tarih yazıcılığının yanısıra bürokrasi ve ulema kökenli birçok yazar da tarih sahasında eser vermiştir. Bazen bu tarihler sadece belli savaşları veya kişileri anlatmak için yazılmıştır. Bir şehrin, kalenin fethini veya bir savaşın kazanılmasını anlatan eserlere gazanâme, gazavâtnâme, zafernâme, sefernâme denildiği gibi “fetihnâme” adı da verilmiştir. Osmanlı tarihinin ilk dönemlerinden itibaren gazanâme

4 Vakanüvis, Arapça “olay” manasına gelen “vaka” kelimesi ile Farsça “yazmak” anlamına gelen “nüvis” kelimesi ile birleşerek meydana gelmiştir. “Olayları yazan” kişi demektir. Vakanüvis kelimesi ilk başta “vekayinüvis” olarak kullanılırken, sonradan “vakanüvis”e dönüşmüştür. Mehmet Açıkgözoğlu, “Osmanlı Devletinde Vak‘anüvislik Memuriyeti”, Diyanet Dergisi, c. XI, sa. 12, Mart-Nisan 1972, s. 106. 5 Şehnâmecilik edebi tarihçiliktir ve bu tarz, İran tarihçiliğinin ürünüdür. Bu tarihçiliğin ortaya çıkıp, yaygınlaşmasında Firdevsi’nin meşhur manzum destanı, Şehnâme’nin büyük rolü olmuştur. Erhan Afyoncu, “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Türk Edebiyatı Tarihi, c. I, ed. Sait Talat Halman Ankara 2006, s. 559. 6 Necib Asım, “Osmanlı Tarihnüvisleri ve Müverrihleri”, TOEM I/7, 1329, s. 425-428. 7 Afyoncu a.g.e., s. 559-560. 8 Mehmet Açıkgözoğlu, “Osmanlı Devletinde Vak‘anüvislik Memuriyeti”, Diyanet Dergisi, c. XI, sa. 12, Mart-Nisan 1972, s. 108-111

6

veya gazavatnâmeler belirli bir savaş veya sefer hakkında ayrıntılı bilgiler vererek, genel Osmanlı tarihlerinin boşluklarını doldurmuştur.9

XVIII. yüzyılda karşımıza sır kâtipleri tarafından tutulan padişahların hayatlarının gün gün anlatıldığı ruznâmeler çıkar. Sır Kâtibi Selâhi'nin, Zabt-ı Vekayi-i Yevmiyye-i Cenâb-i Hazret-i Şehriyârî isimli eserinde padişah merkeze alınarak 24 Mayıs 1735-10 Eylül 1738 yılları arası gün-gün anlatılır (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, nr. TY 2518). Yine I. Mahmud’un anlatıldığı bir başka ruznâme daha vardır. Kadı Ömer tarafından yazılan Ruznâme'de 1744-1750 yılları arasındaki hadiseler gün gün anlatır (Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Kitapları, nr. Tarih 423).10 Sır kâtiplerinin yanısıra hadiseleri günlük olarak kaleme alan başkalarına da rastlanılmaktadır. Bu tür eserlere ise ruzmerre adı verilir. 21 Aralık 1754-5 Nisan 1766 tarihleri arasındaki tayin, azl, sürgün, mevacib dağıtılması, yangın, deprem gibi hadiseleri gün gün veren bir ruzmerre vardır. Eserin yazarı kütüphane katalogunda Seyyid Hüsnü olarak geçmektedir.11 Hafız Hızır İlyas Ağa'nın Tarih-i Enderun'u 1812-1830 yılları arasındaki saraydaki hadiseleri teferruatlı olarak anlatan bir ruzmerre, saray hayatı açısından son derece kıymetli bir eserdir.12

Osmanlı tarihçiliği İran menşeli edebi tarihçilik yerine, Klâsik İslâm tarihçiliği ekolünde eser vermiştir. Osmanlılardan önceki İslâm dünyasında oluşan bu tarihçilik anlayışında hadiselerle ilgili kaynaklar tespit edilmeye ve rivayetlerin doğruluğu bulunmaya çalışılır. Bu hususla ilgili olarak bir usul gelişmiştir. Bu tür tarihçilikte kullanılan dil İran tarihçiliğindekine kıyasla çok sadedir. Osmanlı tarihçiliğinde, Klâsik İslâm tarih yazıcılığına göre hadiseler yıllara göre anlatılmakta ve her yılın sonunda o sene içinde ölen şeyh, vezir, şair gibi kimselerin biyografileri verilmektedir. 13

* * * Osmanlı tarih yazımına ilişkin çalışmalar öncelikli olarak Batılı tarihçi ve

araştırmacıların öncülüğünde başlamıştır. XVII ve XVIII. yüzyıldan itibaren Doğu dünyasını ilgi alanı olarak seçen oryantalizm çalışmaları içinde, Osmanlı İmparatorluğu ayrıcalıklı bir konuma sahiptir. Fakat klâsik oryantalizmde Osmanlı tarihine ilişkin çok

9 Afyoncu a.g.e., s. 564. 10 Afyoncu a.g.e., s. 579. 11 Necdet Öztürk, “İstanbul Arkeoloji Müzeleri Kütüphanesindeki Tarih Yazmaları”, Türk Dünyası

Araştırmaları, sa. 63, 1989, s. 138. 12 Hafız Hızır İlyas Letaif-i Vekayi-i Enderun, İstanbul 1276. 13 Afyoncu a.g.e., s. 580.

7

ayrıntılı ve bilimsel çalışmalara rastlamak zordur. Genel kabule göre; Osmanlı İmparatorluğu küçük bir kabileden ortaya çıkmış, sonra Bizans'tan aldığı kurumlarla imparatorluk haline gelmiştir. Rambould'dan Iorga ve Gibbons'a kadar Batılı tarihçilerin tezlerine göre, Osmanlı Bizans'ın bir devamıydı. XI. yüzyıl öncesi Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu tarihiyle organik ya da bütünsel bir bağ kurulmuyordu. Kurumsal olarak da benzer bir bakış açısının olduğu görülmekteydi. Osmanlı'nın tarihsel dinamiklerinden gelen kendine özgü kurumsal yapısından neredeyse hiç söz edilmiyor, 1453'e kadar klâsik İslâm hukuku ve kurumlarından ibaret bir yapı gibi gösteriliyordu. Bu tarihten sonra da Bizans hukukunu takliden yeniden kurulmuştu. Osmanlı İmparatorluğu'nu bu belirsiz ve boşluklarla dolu tarihçilik anlayışıyla yorumlama biçimi, Türk tarihini akademik bir tartışma konusu olmaktan da çıkarıyordu. Osmanlı tarihine bu şekilde yaklaşan klâsik oryantalist bakış neredeyse 19. yüzyıla kadar devam etmiştir. Bu süre zarfında oryantalizmin bu yanlı bakışını çürütecek veya tezlerine cevap verecek, Osmanlı toplumunun kendine özgü bilimsel tarihçiliğini de bulmak zordur.14 “Nizâm-ı âlem”in korunması görüşünü savunan Osmanlı vakanüvisleri, her olayı devletin siyasetine uygun olarak ve İslâmî bir bakış açısıyla kaleme alıp, hikâyeci bir tarih yazımını devam ettirmişlerdir. Bu tarih yazımında devletin tüm kurumlarıyla yüceltilmesi ve idealleştirilmesi söz konusuydu. Ayrıca Osmanlı vakanüvislerinde de tıpkı Batılı tarihçilerde olduğu gibi, Türklerin İslâmiyet öncesi geçmişi, Asyatik kökenleri ve göçlerine ilişkin hiçbir inceleme ve araştırma yoktu.

Osmanlı tarih yazımına ilişkin modern tarih çalışmaları çağdaşlaşma olgusu ile birlikte başlamıştır. Avrupa ile yakın diplomatik ilişkiler ve kapitalist dünya ile bütünleşme Osmanlı tarihçiliğini de etkilemiş ve tarihçiliğin içe dönük, kapalı yapısını kırmıştır. Ahmet Vefik Paşa, Necip Asım, Mustafa Celalettin Paşa ve Süleyman Paşa’nın yazılarında Türklerin tarihi kökenlerine ilişkin düşünceler ve yöntem konusundaki yeni anlayışlar dikkat çekicidir. 19. yüzyılın ikinci yarısında Ahmet Cevdet Paşa ile tarih yazımı, vakanüvis tarih anlayışından sıyrılıp bilimselliğe doğru ilk adımını atmıştır. Bu yüzyıldan itibaren tarih yazımında anti-emperyalist bir bakış açısının gittikçe ağırlık kazandığı ve milliyetçi eğilimlerin de ortaya çıktığı görülür. Her ne kadar Tanzimat döneminde Osmanlıcı yaklaşımlar ağır basmış olsa da, II. Meşrutiyet'ten sonra “ulusçu” tarih anlayışı altyapısını gittikçe sağlamlaştırmış ve Balkan savaşlarından sonra “İttihad-ı Anasır” fikrinin çökmesi ile tamamen etkili olmuştur.

14 Halil Berktay, “Tarih Çalışmaları” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. 9, s. 2457- 2458.

8

XX. yüzyıl Osmanlı tarih yazımı için önemli bir kırılma noktasıdır. Osmanlı tarihini Türk tarihinin bir parçası ve devamı olarak görme eğiliminin bu dönemde ağırlık kazandığı görülmektedir. Söz konusu yaklaşımın ana eksenine ise anti-emperyalist Türk milliyetçiliğinin daha güçlü bir şekilde yerleştiği söylenebilir. Tarihi bu şekilde anlama eğilimi zaman içinde gittikçe tabanını güçlendirecek ve bu yaklaşım Cumhuriyet dönemindeki “milli tarih” tezinin de alt yapısı oluşturacaktır. Bu tarih yazımının yerleşmesinde, yüzyılın başlarında kurulan Tarih-i Osmanî Encümeni önemli bir payı olmuştur.

Tarih-i Osmanî Encümeni tarihçiliğe ilişkin yeni mesleki standartlar getirerek, tarihi diğer disiplinlerle ortak bir çalışma içine sokmuştur. Bu kurumun çıkardığı tüm yayınlarda milliyetçiliğe ve halkçılığa ağırlıklı olarak vurgu yapıldığı görülmektedir. Benzer şekilde Ziya Gökalp’in eserlerinde de “Türklerin tarihsel kökenlerinin araştırılmasına dair” yaptığı açıklamalar dikkat çekicidir. Osmanlı tarih yazımında etnik kökenlerin incelenmesine dayalı milli tarih anlayışına önemli bir destek de Yusuf Akçura’dan gelmektedir. Cumhuriyet döneminde Türk Tarih Tezi’nin öncülerinden kabul edilen Yusuf Akçura 1904’te yayınladığı Üç Tarz-ı Siyaset kitabında Türk milletinin etnik temellerine dikkat çekmektedir. Akçura Osmanlı tarihine ilişkin yazılarında, klâsik Osmanlı tarihçiliğini şiddetle eleştirerek, sosyo-ekonomik süreçlerden ve tarihi dinamiklerden yoksun bir tarih yazımının yanlışlıkları üzerinde durmuştur.15

Osmanlı tarih yazımında Fuat Köprülü'nün de ayrı bir yeri vardır. Halil İnalcık’ın deyişiyle, “Köprülü Türk kültür tarihi üzerinde Avrupa metodlarını (hermenötik’i) ilk kez tam bir başarı ile kullanan ve Batılı oryantalistlerin takdirini kazanan kişidir.”16 En önemli çalışmalarından biri olan Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri Hakkında Bazı Mülahazalar adlı kitabında klâsik oryantalist bakış açısını eleştirerek, Osmanlı tarihine bütünsel bir tarih anlayışı ile bakmak gerektiğini bilimsel olarak ortaya koymuştur. Öte yandan Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu isimli eserinde Osmanlı tarihini Anadolu Beylikleri ve Anadolu Selçuklu Devleti'nin bir devamı olarak incelemek gerektiği görüşünü ortaya atmıştır. Köprülü'nün tarih yazımına getirdiği en önemli yeniliklerden biri de eleştirel bakış açısıdır. Eserlerinde tahlilci bakış açısına büyük yer ayırdığı görülür. Köprülü “bütün bilimsel ilerlemelerin temeli olan

15 Berktay, a.g.e., s. 2459-2460 16 Halil İnalcık, “Hermenötik, Oryantalizm, Türkoloji”, Doğu-Batı Dergisi, sa. 20, Ağustos-Ekim 2002, s. 33.

9

eleştiri fikrinin tarihçilikte şart olduğunu” söyleyerek17 Osmanlı tarih yazımının da bu yöntem üzerinden yapılması gerektiğinin üzerinde durmaktadır.

Bilindiği üzere Cumhuriyet'in kuruluş yıllarında milli tarih çalışmalarına ağırlık verilmiş ve “Türk Tarih Tezi” başlığı altında Türklerin kökenleri, tarihsel gelişim süreci ve Anadolu’nun Türklüğü araştırmaları yoğunluk kazanmıştır. Fakat bu yönelimlere rağmen Osmanlı tarihinin tümden ihmal edildiğini iddia etmek yanlış olur. Bu dönemde Osmanlı’nın kuruluşuna dair çalışmalar da, diğerleri kadar olmasa da, destek görmüştür.

Cumhuriyet döneminde Osmanlı tarih yazımına ilişkin önemli faaliyetlerden biri Türkiyat Enstitüsü'nün kurulmasıdır (12 Aralık 1924). Türkiyat Enstitüsü'nün 1925’de çıkardığı Türkiyat Mecmuası'nın ilk sayısında yayınlanan makalelerden birinin Friedrich Giese'nin “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu Meselesi” olması da dikkat çekicidir. Enstitü'nün müdürü olan Fuad Köprülü, burada Osmanlı tarihine ilişkin çok önemli çalışmalar yayınlamıştır. 1927'de İstanbul'da Darülfünun bünyesinde kurulan Türk Tarih Encümeni'nde Ali Canip, Yusuf Akçura, Ahmet Refik, Halil Edhem, Necip Asım, Yusuf Behçet, Ahmet Hamid, İbnülemin Mahmud Kemal beyler Osmanlı tarihine ilişkin son derece önemli çalışmalarda bulunmuşlardır. 18

Osmanlı tarih çalışmalarının 1930'lu yıllarda büyük bir gelişme gösterdiğini söylemek mümkündür. Bu dönemde Ömer Lütfi Barkan'ın Osmanlı ekonomik ve sosyal tarihine ilişkin çalışmaları, tarih metodolojisi ve eleştirisi açısından büyük önem taşır. Barkan Arşiv belgelerini bilimsel yöntemlerle tasnif edip yorumlayarak, uluslararası alanda haklı bir ün kazanmıştır. 1950 ve 1960'lı yıllarda klâsik tarihçiliğin yanı sıra toplumbilimlerle iktisatçıların konuya el atması sonucu Osmanlı iktisat tarihi çalışmaları ön plana çıkmıştır. Bu gelişme aynı zamanda tarihin farklı disiplinlerle ortak bir noktada buluşması anlamını da taşıdığından büyük önem taşımaktadır.

Günümüzde Osmanlı tarih çalışmaları giderek daha çok ilgi görmekte ve yurt dışında yaşayan büyük tarihçilerin desteğiyle önemli aşamalar kaydetmektedir. Bu kişilerin başında Halil İnalcık, Kemal Karpat gibi isimler gelmektedir. Fakat Osmanlı tarih yazımının yine de olması gereken yerde olduğunu söylemek yanlış olur. Türk tarihçiliği henüz dünya boyutundaki gelişmeleri ne metodoloji ne de muhteva açısından

17 Orhan Koloğlu, “Tarih Çalışmaları: 1980-95”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. 15, İstanbul, 1996, s. 1354. 18 Nedim Yalansız, “Cumhuriyet Dönemi Osmanlı Tarihi Çalışmaları (1923-1960)”, Toplumsal Tarih, Ekim 2000, s. 11.

10

yakalayamamıştır. Osmanlı tarihini kullanırken eser, yazar ve çevresiyle birlikte değerlendirilmesi gerekir.

11

1.2. KÂTİP MEHMED ZAÎM EFENDİ'NİN CÂMİ‘Ü'T-TEVÂRÎH'İ

1.2.1. ESERİN İÇERİĞİ VE ÖNEMİ

Câmi‘ü't-Tevârîh, Sokollu Mehmet Paşa'nın sadareti sırasında divan kâtipliği yapan Mehmet Zaîm Efendi tarafından XVI. Yy. Klâsik Devir Osmanlı Türkçesi ile yazılmış ikinci derecede tarihî bir kaynaktır.

Eser 1577 Mart'ın sonu ile 1578 Mart başı arasında hazırlanmış ve Sokollu Mehmed Paşa'ya takdim edilmiştir. Müellif eserini kaleme alırken başvurduğu kaynaklar arasında doğu milletleri ve hanedanlarının tarihlerini içeren on bir adet kısmen Arapça ve Farsça olarak yazılmış eserden söz eder: Taberî'nin Tarih'i, Firdevsî'nin Şehnâme'si, Beyzavî'nin Nizâmü't-Tevârih'i (Tarihlerin Nizamı), Şükrullah'ın Behcetü't-Tevârih'i (Tarihlerin Güzelliği), Hasan bin Ali Hammad'ın Tevârih-i Kuvvetü'l-Ervâh'ı (Ruhların Gücü), Cemâleddin Muhammed'in Câmi‘ü'l-Hikâyat'ı (Hikâyelerin Koleksiyonu), Sübhâtü'l-Ahbâr (Haberlerin Şafağı), Mirâtü'z-Zamân (Zamanların Aynası), Kitâb-ı Memâlik ü Mesâlik (Yollar ve Ülkeler Kitabı), Sedre-i Mülûk u Selâtin (Kralların ve Sultanların Şeceresi). Osmanlı tarihi ile ilgili kaynaklarının müelliflerinden bahsetmez, yalnızca birkaç tarihten -Mevlâna Hadîdî: Tevârîh-i Âl-i Osmân, Tevârîĥ-i Selâtîn-i Âl-i Osmân, Timurnâme- bilgi aldığını bildirir.

Mehmed Zaîm Efendi, kullandığı tarih eserlerine atıfta bulunarak kendi tarihine Câmi‘ü't-Tevârîh (Tarihlerin Koleksiyonu) adını vermiştir. Müellifin bizzat şahit olduğu olayları anlatması 1543 yılından başlar, eseri bu tarihten sonra kendi tecrübelerini kapsamaktadır.

Sonraki dönemlerin yazarları arasında Peçevi, Kâtip Mehmed'in eserini görmüş ve 1542'den sonraki olayları naklederken Kâtip Mehmed'den sık sık bahsetmiştir.

Hükümdar ve hakanlar tarihine dair yazılan bu eserde Mehmed Zaîm Efendi İslâmiyet'ten önce ve sonra kurulmuş olan Pişdadîler, Keyanîler, Eşkanîler, Sasanîler, İlk halifeler, Emevîler, Abbasîler, Safavîler, Samanîler, Gazneliler, Kuhistanlılar, Hârezmliler, Fatımîler, Eyyubîler, Çengizoğulları, Timurlular, Türkmenler, Osmanlılar vb. olmak üzere yirmi beş devletin tarihini yazar.

Müellif eserinde bu devletlerin dinî, siyasî, askerî, sosyal ve kültürel özelliklerini yansıtmaya çalışır. Bu devletlerin payitaht merkezleri, sınırları, diğer

12

devletlerle siyasî ilişkileri, devletin yöneticileri, şah, padişah veya sultanların ismi, saltanat müddetleri ve vefat ettikleri yıllar mutlaka belirtilmiştir.

Bu çalışmamızda incelenen ve üzerinde önemle durulan Câmi‘ü't-Tevârîh'in Osmanlı tarihi bölümü, eserin beşinci bölüm dördüncü güruhunda anlatılmıştır. Bu bölüm Osmanlı Devleti'nin kurucusu Osman Gazi Han'ın ecdadı hakkında verilen bilgiyle başlar, Anadolu'ya gelişi, Osman Gazi Han'dan sonra Sultan III. Murad'a kadar saltanat süren Osmanlı padişahları zamanındaki tarihî vakalarla devam eder. III. Murad'ın 22 Aralık 1574'te cülus töreninden sonra Safavîler'den bahsedilerek tamamlanmaktadır. Osmanlı Müellifleri (III, s. 11) her ne kadar eserin 982 (1574) yılında hitam bulunduğunun bildiriyorsa da müellifin eserdeki ifadesine göre (yk. 324-327) eserin telifine M. 1577'de başlanmış ve aynı senenin Zilhiccesi içinde tamamlanmıştır.

Kâtip Mehmed Efendi, Osmanlılar'ın zuhuru hakkında Mevlâna Hadîdî'nin rivayetini kabul eder ve eserinden zaman zaman alıntılar yapar.

Câmi‘ü't-Tevârîh'te Osmanlı tarihine ait bölümde geçen olaylar aşağıda verilen padişahların döneminde gerçekleşmiştir:

Osman Gazi Han Devri (1281-1326)

Orhan Gazi Han Devri (1326-1362)

Birinci Murad Hudavendigâr Devri (1359-1388)

Yıldırım Bayezid Han Devri (1389-1402)

Fetret Devri (1402-1413)

Birinci Mehmed Devri (1413-1421)

İkinci Murad Devri (1421-1451)

İkinci Mehmed Devri (1451-1481)

İkinci Bayezid Devri (1481-1512)

Yavuz Sultan Selim Devri (1512-1520)

Kanunî Sultan Süleyman Devri (1520-1566)

İkinci Selim Devri (1566-1574)

Üçüncü Murad Devri (1574-1595)

13

Eserde her padişahın dönemi ayrı birer makale teşkil eder. Padişahların dönemlerindeki olayların anlatılmasından sonra her padişahın saltanat müddeti ve ömrü yer yer kişilik özellikleri, yaptıkları hayırlı işler, imar ettikleri binalar gibi ayrıntılara da yer verilmiştir.

Mehmed Zaîm Efendi, zaman zaman geriye dönüp, Kanunî Sultan Süleyman ve Yavuz Sultan Selim Han’dan bahsetmiştir. Câmi‘ü't-Tevârîh sadece padişahların anlatıldığı bir eser olmayıp o dönemdeki sadrazamların, vezirlerin, deferdarların, ümeranın, âlim ve şeyhlerin de kısmen zikredildiği bir eser konumundadır.

Câmi‘ü't-Tevârîh'e sadece bir tarih eseri olarak bakmak, onu yeterince incelemediğimiz anlamına gelir. İyi bir gözlem yapıldığında Câmi‘ü't-Tevârîh'in devrin siyasî olaylarının yanında sosyal ve kültürel mevzuların da anlatıldığı bir eser olduğu görülür. Bu durum eserin sadece tarihçiler için değil, diğer araştırmacılar için de önemli bir kaynak olduğunu göstermektedir.

Joseph De Hammer, Osmanlı İmparatorluğu Târihi adlı 10 ciltlik eserini yazarken Câmi‘ü't-Tevârîh'ten yararlandığını ve alıntılar yaptığını söyler. Bu husus şüphesiz eserin tarihî açıdan kaynak bir eser olduğunu göstermektedir.

1.2.2. ESERİN KAYNAKLARI

Mehmed Zaîm Efendi'nin kendi zamanından önceki devri daha evvel yazılmış Osmanlı tarihlerine dayanarak telif ettiği şüphesizdir. Müellifin faydalandığı yazılı kaynakları ve ravileri açık bir şekilde belirtilmiştir. O, eserinin “Mukaddime” kısmında:

[002/b] “…(12) Bināen ‘alā źalik tevāríĥ-i mülūk ü ĥavāķíne müte‘alliķ olan kütüb-i mu‘tebereden evvelā (13) bu muģtaŝar-ı güzínüñ ícād ü tedvínine bā‘iś olan Nižāmü't-Tevāríĥ ve Pesendíde-i ģavāŝ u ebrār (14) Tevāríĥü'š-Šaberí ve Şehnāme-i Ebū'ş-Şu‘arā ve Emlahü'l-Fuŝaģā Mevlānā Firdevsí-i Tūsí ve Tevāríĥ-i (15) Ķuvvetü'l-Ervāģ ve Risāle-i Sübģatü'l-Aĥbār ve Tevāríĥ-i Mir’ātü'z-Zamān ve Şecere-i Mülūk ü Selāšín (16) ve Behcetü't-Tevāríĥ ve Kitāb-ı Cevāmi‘u'l-Hikāyāt ve Kitāb-ı Mesālik ve Kitāb-ı Memālik ve Tevāríĥ-i Selāšín-i (17) Āl-i ‘Ośmān eyyedehümu'llāhü'l-Melikü'l-Mennāndan mülūk ü selāšíne müte‘alliķ güzíde-i maķalāt ve ĥavāķín-i güzíne maģŝūŝ bu pesendíde (18) hikāyat ‘alā sebíli'l-icmāl cem‘ ü tedvín olındı ve ibtidāsı keyfiyet-i ‘ālem ü ‘ālemiyān ile mübtedi ķılınup nām-ı (19) hümāmı Cāmi‘ü't-Tevāríĥ ile müsemmā ķılındı, vallāhü'l-muvaffıķu'l-‘ibād ve ileyhi'l-ittikā ve's-sinâd.”

demekle faydalandığı kaynaklara atıfta bulunmuştur. Başkaca herhangi bir kaynak vermeyen Mehmed Zaîm Efendi bazı hadiseleri naklederken: “Rāviyān-ı aĥbār-ı rūzgār

14

ve nāķılān-ı āśār-ı mülūk u dühūr u a‘ŝārdan”, “Bālāda güźer iden taģrírāt üzre ve kütüb-i tefāsír ü eģādíśde āferíniş-i cihān şerĥ u beyān olınup bu vech üzre ímā vü inhā’ olındı”, “rivāyet olınur ki”, “eŝŝaģ rivāyet budur ki”, “ve ģüccāc-ı źevi'l-ibtihācdan biri rivāyet ider ki”, “rivāyet böyledür ki” gibi müphem ifadeler kullanmıştır. Diğer taraftan:

[V 280b/01-10] “…Bu risāle-i muģtaŝaruñ mütercimi Kātib Meģemmed Big eydür ki: (05) “Ġazā-yı mezbūr bu kemínenüñ evvel ġazāsı olup ol zamān birāderüm Pervāne Aġa merģūm sābıķu'ź-źikr Yaģyā (06) Paşa-oġlı Āģmed Big merģūmuñ ķapucı-başısı idi.”

[T1 129a/04-06] “…..maģzan vaŝf eyledüklerinden ziyāde gördüm diyü cevāb ider, fe ammā bu Cāmi‘ü't-Tevāríĥ ile (05) müsemmā muģtaŝaruñ mütercimi ola zu‘āma-i selātinden eyyedehumu'llahü'l-Melikü'l-Mennān kemíne-i (06) Kātib Meģemmed daĥı rivāyet ider ki:”

diyerek Kanunî Sultan Süleyman devrinden itibaren kendi zamanı olduğunu, bu yüzden bu devre ait hâdiseleri duyduğu, gördüğü ve bildiği şekilde yazdığını ifade etmiştir.

Câmi‘ü't-Tevârîh'in kaynaklarını müellifimizin faydalanma derecesi göre değerlendirdiğimizde Şükrullah'ın Behcetü't-Tevârihi'si, Taberî'nin Tarih'inin ilk sırada yer aldığı görülür:

“Behcetü't-Tevāríĥ'de Cāmāsb ģakím šarafından bu rivāyet böyle mesšūrdur ki”

“Behcetü't-Tevāríĥ'de bu āyet-i kerímeden iķtibās böyle lāzım geldi ki”

“Behcetü't-Tevāríĥ'de inhā ider ki”

“Behcetü’t-Tevāríĥ nām risāleden taģrír olınmışdur.”

“Behcetü't-tevāríĥ'de yazar ki”

“Tevāríĥ-i Šaberí'den daĥı sevķ etdügi budur.”

“Tevāríĥ-i Šaberí yazar ki”

“Bu ķavl Šaberí'den menķūl olup”

“Tevāríĥ-i Šaberí daĥı böyle sevķ ider”

Çalışmamızın konusu olan Osmanlı tarihi ile ilgili bölümde ise Osmanlı tarihinin önemli kaynaklarından biri olan Mevlâna Hadîdî'nin Tevârih-i Âl-i Osman'ı kaynak olarak gösterilmiştir. Bununla birlikte Mevlâna Hatifî'nin olduğu belirtilen Timurname'nin de adının zikredilmesi müellifin bu kaynaktan faydalandığına işaret eder:

15

“Mevlānā Ģadídí raģmetu'llāhi [‘aleyh] meśneví šarzında nažm etdügi Tevāríĥ-i Āl-i ‘Ośmān Risālesi'nde böyle taģrír ü imlā ider ki”

“Mevlānā Ģadídí raĥmetu'llāhi te‘ālā nažm etdügi Tevāríĥ-i Āl-i ‘Ośmān'da böyle ímā ider ki”

“Mevlānā Hātifí raģimehu'llāh ki ķıdvetü'ŝ-ŝāliģín es-sālikin Mevlānā Şeyĥ ‘Abdu'r-raģmān-ı Cāmí ķuddise sırruhü'l-‘azízüñ belāġat u fażilet ile ma‘rūf ĥvāher-zādesidür.”

“Timür nāmına nažm etdügi Şehnāmesi'nden böyle taŝríĥ eyledi ki: Timür-nāme-i Mevlānā Hātifí'de yazar ki”

Sonuç olarak diyebiliriz ki Mehmed Zaîm Efendi Câmi‘ü't-Tevârîh'i daha önce yazılmış tarihlere baş vurararak kaleme almıştır. Ancak onun kaynaklarındaki bilgiyi olduğu gibi aktarma yoluna gitmeyip sınırlı da olsa mukayese yoluna giderek çeşitli rivayetler arasında kendisine makul olanı seçmesi, herhangi bir olayın naklinde kaynağında bulunmayan bilgileri başka eserlerden tamamlaması akabinde bu olay hakkında kendi görüşlerini ileri sürerek bir değerlendirmeye gitmesi üzerinde öenmle durulması gereken husustur.

1.2.3. ESERİN YAZILIŞ SEBEBİ

Kâtip Mehmed Zaîm Efendi, Câmi‘ü't-Tevârîh'i kaleme alma sebebini ve böyle bir tarihî esere niçin ihtiyaç duyulduğunu eserinin mukaddimesinde ifade etmiştir.

Çalışma yaptığımız bu eserin T1 nüshasının (yk. 002a/10 - 002b/20) ilgili bölümünde eserin sebeb-i telifini şöyle dile getirmiştir.

“Veziriazam Sokollu Mehmet Paşa -Allah gece gündüz, sabah akşam yaptığı işleri hayırla neticelendirsin- zamanında ve onun himayesi altında divan kâtipliği yaparken benimle görüşen bazı dostlarım bana gelerek: ‘Sen faziletli, olgun, dilde fesahatli ve belagatlı ilim irfan sahibi bir insansın. Söz sanatlarında bir duayen, bir üstad oldun. Bu zamana kadar senin gibi birisi çıkmadı. Üstelik uzun zamandır devlet hizmetinde sürdürdüğün işinde bir kelime ustası oldun. Kelimelerle nice zamandır tıpkı bir çevgen gibi oynarsın. Söz söyleme sanatında eline su dökecek kimse yok. Bu Allah vergisi olan yeteneklerinden yararlanıp senden sonra adını bakî kılacak ilim irfan sahibi faziletli insanların da zevkle okuyacakları bir rehber eser ortaya koy ki âlem-i bekâda onunla anılasın.’ dediler. Bunun üzerine düşünmeye daldım. Ben de tâ çocukluğumdan

16

beri her fırsatta ilgi duyup merak ettiğim tarih alanında bir şeyler yazmaya karar verdim.”

Yazara ait olan bu ifadeden de anlaşılacağı üzere fesahatte ve belagatta hüner sahibi, marifette sühandan olan Mehmed Zaîm Efendi, Sokollu Mehmed Paşa'nın sadaret yıllarında dostlarının ve arkadaşlarının ısrarı ve isteği ile Sokollu'ya ithafen Câmi‘ü't-Tevârîh'i kaleme alır.

Kâtip Mehmed Efendi, eserinin mukaddimesinin son satırlarında (T1 015a/01-07) bu eseri kaleme alınmasının maksadına işaret etmiştir:

“Bu kitabın iki maksadı vardır: Birincisi Hz. Âdem (as.) zamanından cihan padişahı Sultan Murad Han'ın -Allah saltanatını uzun kılsın- tahta geçişine kadar ne kadar zaman geçtiğini bildirmek. İkincisi sebep-sonuç ilişkisi çerçevesinde gelip geçmiş bütün olayları bildirmek, bütün olayları anlatmak, insanlığın geçirdiği evreler ve âdemoğullarının içinden dünyaya hükmeden halife, sultan ve meliklerinin saltanatlarının ne kadar sürdüğü ve ömürlerini nasıl geçirdiklerini imkân dairesinde izah etmektir.”

Bu ifadeler doğrultusunda yazarın yaşadığı dönemin tarihî vakalarına kayıtsız kalmadığını ve kalamayacağını görmekle birlikte gördüklerini, duyduklarını, öğrendiklerini kaydederek gelecek nesle aktarmak isteyen bir kişiliğe sahip olduğu anlaşılıyor.

1.2.4. ESERİN MUKADDİMESİ

Câmi‘ü't-Tevârîh, yirmi beş devletin sosyal, siyasî, askerî ve kültürel yapısını anlatan hacimli bir tarih eseridir. Böyle bir eserin içeriğini bilmek, tarihteki önemini kavramak bilimsel açıdan tarih bilimine özellikle Osmanlı Tarihi’ne fayda sağlayacaktır.

Bu tezden hareket ederek eserin bir özeti durumunda olan mukaddimeyi hem orijinal hem de Günümüz Türkçesine aktarılmış şekliyle çalışmamızda yer vermeyi uygun gördük.

1.2.4.1. ESERİN MUKADDİMESİNİN ORİJİNAL ŞEKLİ [001/b-015a/07]

[001/b] (01) Bismillāģirraģmānirraģím. Fātiha rā ber çeşm-i ‘anber-şemím. (02) Ģamd-i bí-ģadd ol pādişāh-ı raģím cenābına ki erbāb-ı ‘iŝyān, ġaríķ-i baģr-ı āśām iken deryā-yı (03) zerre-i raģmeti cūyān ve ķulzüm-i şemme-i merģamet ü maġfireti ģurūşān

17

olup zevraķ-ı (04) raģmet-i raģmān celle şānuhū ile sevāģil-i necāta rehā vü ĥalāsa ķarín oldı (05) ve şükr-i lā-yu‘ad ol sulšān-ı kerím bārgāhına ki mürtekib-i cürm ü günāh olan fırķa-i ehl-i (06) ímān girdāb-ı sehv ü nisyānda müstaġraķ-ı ye’s ü ģırmān iken biģār-ı keremi mevc-zenān (07) olup kenār-ı emn ü istirāģate rehín olmaġa bā‘iś oldı.

Beyt:

Te‘ālā źātuhū ‘ammā yežunnūn (08)

Vehum fí satģ-i beydā’in yersumūn19

Bir kerím-i ‘adímü'l-miśāldür ki envār-ı raģmeti dıraģşān (09) olduķda zümre-i mücrimān zerre-i şā‘şa‘a-ı tecellísi-y-le ser-efrāz ve bir raģím-i bí-hemtādur ki (10) kāffe-i erbāb-ı ‘iŝyān şemme-i levāmi‘-i tecellísi-y-le kā’ināta gerden-dırāz olup āĥź-ı nūr (11) ve feyż-i serverde baġ-ı cinān, daĥilān u vasılān olduķları reyb ü gümāndan berí oldı. (12)

DER MEDĢ-İ SEYYİDÜ'L-KEVNEYN

Ve dürūd-ı nā-maģdūd ol şināsende-i rumūz-ı 2013) ما َاْوَحى) ve ĥvānende-i meclis-i va‘ž-ı: 21 ا َيْنِطُق َعِن الَهَوىَوَم lā-siyemmā ŝadr-ı ıŝšafāda Muŝšafā (14) ve nūr-ı i‘tilāda mānend-i serv-i bālā engüşt-nümā-yı ahālí-i ā‘lā vü süflā olan sulšān-ı serír-i (šūší-i şekeristān māzāġ ‘andelíb-i (16 َوَما َاْرَسْلَناَك ve şehr-i yār-ı taģt-gāh-ı 23 َلْوَالَك 22 (15)gülistān belāġ símurġ-ı Ķāf 24َقاَب َقْوَسْيِن َأْو َأْدَنى ŝāģib-i tedrís-i dersĥāne-i ĥāfıķayn (17) Peyġamberimüz Resūl-i Ĥudā ĥayrü'l-beşer Muģammed Muŝšafā ‘aleyhi mine'ŝ-ŝalavāti eźkāhā ravżasına (18) ki 25 َالغَوَما َعلى الرَُّسوِل ِاالَّ الَب ķavli-y-le evāmir-i ilāhí ve menāhí-i Yezdānî iblāġı-y-la (19) ‘ālemiyānı hāviye-i ēalāletden rehā ve tíh-i cehāletden ĥalāŝ idüp hidāyete mürşid [002/a] (01) ü hādí ve netice-i fıšrat-ı kevneyne bā‘iś ü bādí oldı.

19 “Cenab-ı Hakk'ın zatı bizim sandığımızdan daha yücedir. Onlar bembeyaz bir satıh üzerinde resim yaparlar.” 20 “Vahyini bildirdi.” (Necm Suresi, âyet 10) 21 “O kendi heva ve hevesiyle konuşmuyor.” (Necm Suresi, âyet 3) ”.Ey Muhammed!) Sen olmasaydın sen olmasaydın eflâkleri yaratmazdım)“ : َلْوَالَك َلْوَالَك َلَما َخَلْقُت ْاَالْفَالَك 22(Hadîs-i kudsi) 23 “Biz seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik.” (Enbiya Suresi, âyet 107) (İki yay uzunluğu kadar, yahut daha az kaldı.” (Necm Suresi, âyet 9“: َفَكاَن َقاَب َقْوَسْيِن َأْو َأْدَنى 2425 “Peygamberin üzerine düşen ancak tebliğdir.” (Maide Suresi, âyet 99)

18

Beyt:

Ey zi tū ārāste (02) iklím-i dín

Elf ŝalavāt fí külli hín

Ahmed ü Maģmūd u Muģammed tūyí

Ez tū şefā‘at (03) be heme mürselín26

DER TA‘RÌF-İ AŜHĀB-I GÜZÌN RIĒVĀNU'LLĀHİ [TE‘ĀLĀ] ‘ALEYHİM ECMA‘ÌN

Ve şāĥsār-ı risāletden (04) būstān-ı terbiyelerinde neşv ü nemā bulan ĥayrü'l-āl ve ĥayrü'l-aŝhāb olan çār-yār-ı (05) ālí-ķıbāb ve bahār-ı envār-ı nübüvvetlerinde revāyiĥ-i šayyibeleri-y-le gül gibi būyā ve sünbül, reyāģín (06) mānendi taze ve mušarrā olan ezvāc u aŝhāb u etbā‘-ı pāki üzerine ki ķāle ‘aleyhi's-selām: (07)

27 ْمُتْيَدَت اْعْمُتْيَدَتا اْقَمّيي َا ِفوِمُجالنُّي َآاِبَحْصَا

işāretine vāķıf olan aŝhāb-ı fehm ü dānişe (08) sebeb-i duĥūl-i ravża-i rıēvān ve bā‘iś-i vuŝūl-ı ebkār-ı ģūrān-ı baġ-ı cinān vākı‘ oldı. (09)

Beyt:

Raēıya'llāhu te‘ālā ‘anhüm

Kemā şekere'n-nâsu minhüm28

Ba‘de ez írād-ı ģamd ü du‘ā ve dürūd-ı Ģażret-i (10) sulšān-ı enbiyā ‘aleyhi ve ‘aleyhimü'ŝ-ŝalātü ve'ś-śenā pādişāh-ı ‘ādil ve şehin-şāh-ı ŝāhib-i mu‘ādil (11) Fāriŝ-i ‘arŝa-i heycā peleng-i ķulle-i veġā şehr-yār-ı İskender'dir ve ģaķan-ı Ferídūn-çāker ģalífe-i (12) İslām huccetü'l-Ģaķķ'ı ‘alā kāffeti'l-enām güzíde-i selāšín-i Āl-i ‘Ośmān ‘ašā-baĥş-ı Sulšān Murād Ĥan (13) ibnü's-Sulšān Selím Ĥan bin es-Sulšān Süleymān Şāh Ĥan ešāla'llāhu te‘ālā beķāhu ve eyyedehū enŝāruhū ve ā‘vānuhū (14) ģażretleri, hicret-i Nebeviyye'nüñ sene iśnā ve śemānín ve tis‘a-mi’e Ramażānu'nuñ sekizinci güni

26 “Ey din ikliminin kendisiyle tamamlandığı, güzelleştiği yüce şahsiyet! Her an sana binlerce selâm olsun. Çünkü sen hem Ahmed hem Mahmud hem de Muhammed'sin. Bütün gönderilmişler peygamberler de senden şefaat dilenecekler.” 27 “Ashabım yıldızlar gibidir, hangisine uyarsanız o sizi doğru yola iletir.” (Hadîs-i şerif) 28 “Biz onları nasıl gayretleri ve hizmetlerinden dolayı minnetle anıyorsak, Cenab-ı Hak da aynı gayret ve hizmetlerinden dolayı onlardan razı olmuştur.”

19

rūz-ı çehār-şenbe (15) vakt-i bāmdād, taģt-ı Cemşíd-bünyāda cülūs-ı hümāyūnları vākı‘ olduķda bu risāle-i (16) muģtaŝaruñ mütercimi olan faķír ü ģaķír ilā raģmeti'llāhi'l-Meliki'l-Ķadír zu‘amā’-i ‘atabe-i selāšín-i (17) Āl-i ‘Osmāniyye'den Meģemmed ile müte‘ārif ü şehír olan kemínenüñ ‘ömr-i girān-māyesinden taķdíren ķırķ üç (18) sene güźer itmişdi. Ol ‘aŝr u āvān şehr-yār-ı ‘ālí-mıķdār šāle beķāhunuñ vekíl-i muģtār (19) ve müşír-i büzürg-vārı olan düstūr-ı ferĥunde-fāl ve müdebbir-i kerímü'l-ĥiŝāl mažhar-ı elšāf-ı Ĥāliķ-ı mā-yeşā (20) Ebū'l-ĥayrāt Vezír-i ā‘žam Meģemmed Paşa haŝŝala'llāhu te‘ālā āmālehū bi'l-ġadāti ve'l-‘işā ģażretlerinüñ āsitāne-i 21 sa‘ādet-āşiyānesinde umūr-ı ĥidmet-i kitābete vā-beste olduġumuz zamānlarda bu kemíne ile iĥtilāš (22) ü irtibāš üzre olan yārān u iĥvāndan ba‘zıları bu ‘abd-i nā-tüvān ve kemíne-i bí-imtināna gelüp (23) mürāca‘at etdi ve bülbül-i gūyā-ŝıfat ‘andelíb-i bā-nevā-mānend zebān-ı cevāhir-feşān ile kelāma gelüp [002/b] (01) bu bendeye ĥıšāben: “Ey ģıref-i fażl u kemālde ĥūşe-çín olup iķlím-i feŝāģate mír ü mihter ‘add olunan server-i (02) güzín ĥayli zamāndur ki sen daĥı kişver ü kemālāt ü ma‘ārife server olup feźā-i belāġatda gūy çevgān (03) oynarsın ve nice müddetdür ki kilk-i dāniş ü fażilet ile meydān-ı ma‘rifetde süĥandānsın saña daĥı lāzım-ı (04) bi'l-vācib oldı ki cibilletüñde dād-ı Ģudā olan kemālātuñdan dār-ı fenāda eśer ve erbāb-ı fażl u ‘irfān (05) šaríķında āŝhāb-ı belāġata ‘ālā ķadri'l-imkān reh-güzer ķoyup bu ‘ālem-i beķāda anuñ-la źikr ü yād olunasın.” (06) dimek-le bu kemíne daĥı baģr-ı efkāra ġarķ olup āvān-ı šufūliyyetden müdāvemet ü mümāreset üzre olduġum (07) tevāríĥ-i mülūk ü selāšín ve sulšān-ı enbiyā ‘aleyhi mine's-salavāti ezkāhādan muķaddem rūy-ı zemíne server olan (08) şāhān-ı taģt-nişínüñ her birinüñ zamān-ı emāretinde da‘vet-i enām içün ba‘ś olınan enbiyā vü mürselín (09) ŝalavatu'llāhi ‘aleyhim ecma‘ín her birinüñ ģükümetinüñ āĥirinde icmāl-i tefhím olınması münāsib görülmek-le devr-i ‘Ādem (10) ‘aleyhi's-selāmdan ilā haźe'l-eyyām bu ‘ālem ü ‘ālemiyāna ģükm iden mülūk-ı selāšín ve cāhiliyyet ve İslām'da (11) dāver olan ĥavāķín-i güzín ‘alā vechi'l-iĥtiŝār cem‘ ü tedvín olınup silk-i beyāna getürilmesi (12) cevāz gösterildi. Bināen ‘alā źalik tevāríĥ-i mülūk ü ĥavāķíne müte‘alliķ olan kütüb-i mu‘tebereden evvelā (13) bu muģtaŝar-ı güzínüñ ícād ü tedvínine bā‘iś olan Nižāmü't-Tevāríĥ ve Pesendíde-i ģavāŝ u ebrār (14) Tevāríĥü'š-Šaberí ve Şehnāme-i Ebū'ş-Şu‘arā ve Emlahü'l-Fuŝaģā Mevlānā Firdevsí-i Tūsí ve Tevāríĥ-i (15) Ķuvvetü'l-Ervāģ ve Risāle-i Sübģatü'l-Aĥbār ve Tevāríĥ-i Mir’ātü'z-Zamān ve Şecere-i Mülūk u Selāšín (16) ve Behcetü't-Tevāríĥ ve Kitāb-ı Cevāmi‘u'l-Hikāyāt ve Kitāb-ı Mesālik ve Kitāb-ı Memālik ve Tevāríĥ-i Selāšín-i (17) Āl-i ‘Ośmān eyyedehümu'llāhü'l-Melikü'l-Mennāndan mülūk ü selāšíne müte‘alliķ güzíde-i maķalāt ve ĥavāķín-i güzíne maģŝūŝ bu pesendíde (18) hikāyat ‘alā sebíli'l-icmāl cem‘ ü tedvín olındı ve ibtidāsı keyfiyet-i

20

‘ālem ü ‘ālemiyān ile mübtedí ķılınup nām-ı (19) hümāmı Cāmi‘ü't-Tevāríĥ ile müsemmā ķılındı, vallāhü'l-muvaffıķu'l-‘ibād ve ileyhi'l-ittikā ve's-sinâd.

DER BEYĀN-I ĀFERÌNEŞ-İ (20) CİHĀN Ü CİHĀNİYĀN

Çün Allahu tebāreke ve te‘ālā celle ve ‘alā Ģażretleri bu ‘ālem ü ‘ālemiyānı ĥilķat u fıšrat ile (21) žāhir ü bedíd olmasını irādet idindi. İbtidā ol sulšān-ı enbiyā ve bürhān-ı hūd ü serā Peyġamber-i ģabíb-i Ĥudā-yı (22) bí-hemtā celle şānuhū ‘ani'r-raybi ve'r-riyā ģażretlerinüñ nūr-ı sa‘ādet-vüfūrunı ĥalķ etdi ve ol nūr-ı mušahhardan (23) çehār-şāĥ üzre bir dıraĥt-ı bālā-şāĥsār ĥalķ idüp ol dıraģt-ı bülend-raģtuñ nām-ı sa‘ādet [003/a] (01) -encāmını şecere-i yaķín ile müsemmā ķıldı ve andan nūr-ı Resūl-i kevneynden bir šāvūs-ı cevelān-nümūn yaradup (02) şecere-i yaķínüñ şāĥsār-ı sa‘ādet-girdārında ber-ķarār olınmasını emr etdi ve ol šāvūs-ı lešāfet (03) -me’nūs emr-i Ģudā-yı celílü'ş-şān ile şeb u rūz ģażret-i Bārí-i bí-riyā ‘azze şānuhū ‘ani'ş-şekk ve'r-riyā (04) tesbíhine ve tehlíl ü taķdísine meşġūl oldı. Ba‘de-zān ol nūr-ı Resūl-i śaķaleynden bir āyíne-i (05) cihān-nümā yaradup ol mir’āt-ı ‘ālí-simāt emr-i ģażret-i ilāh-ı bí-iştibāh ile şecere-i yaķínüñ şāĥsārından (06) bir şāĥ-ı bülend eyvānına ittisāl buldı ve ol šāvūs-ı bāġ-ı cinān dā’imā ol āyíne-i ‘ālem-nümāya nažar (07) eylemesini buyurdı. Šāvūs-ı lešāfet-me’nūs ol āyíne-i lašífeye nažar-ı ferĥunde-eśer etdügi ān (08) āyínenüñ ‘aksinde kendü ŝūretin ‘aynen ve ‘ayānen müşāhede etdi. Šāvūs, āyínede kendü (09) cemāl-i bā-kemāline nāžır olduġı ān Cenāb-ı Rabb-i ‘izzet celletehū ‘ažametühūya pey-ā-pey penc secde etdi. (10) Ol beş secde ümmet-i Resūl-i güzíne beş vāķitde edā olınan faríża-i namāz vāķı‘ oldı. Çün (11) šāvūs-ı cilve-nümūn secde-i pencüminden baş ķaldırup āyíneye tekrār nažar ķıldı. Āyínede girü kendü (12) ŝūretini müşāhede idicek šāvūs ‘araķ-ríz oldı ve cümle a‘żāsı müstaġraķ-ı a‘rak vāķı‘ oldı. (13) Allahu tebāreke ve te‘ālā celle ve ‘alā ģażretleri, ol šāvūs-ı cevelān-küsterüñ başı ‘araķından cümle-i melā’ike (14) ve yüzi ‘araķından fırķa-i enbiyāyı ve zümre-i evliyā ile kāffe-i ‘ulemā ve ŝuleģāyı ĥalķ etdi ve arķası ‘araķından (15) āsumān-ı bālāda beytü'l-ma‘mūrı ve rūy-ı zemínde Kā‘be vü Beytü'l-muķaddesi ve ser-ā-pā (16) dünyāda olan me‘ābid u mesācidi yaratdı ve perleri ‘araķından ehl-i İslām'ı ve ayaķları ‘araķından (17) şarķ ‘āleminden ġarb-ı ‘ālem‹in›e varınca yerleri yaratdı ve andan ģażret-i Bārí-yi bí-riyā celle şānuhū ani'ž-žann (18) ve’r-riyānuñ ižhār-ı kemāl-i ķudretinden ervāģ ĥalķ olınup ve cümle-i ervāh nūr-ı ģabíbu'llāhı ortaya alup (19) ešrāfını iģāta olınması fermān olındı. Kāffe-i ervāh, nūr-ı Muģammed ‘aleyhi's-selāmı ortaya alup: “Envā‘-ı (20) ta‘žím ü tevķír ü tekrím birle tesbíģ-i aģadiyyet ve taķdís-i ģażret-i ulūhiyyete meşġūl olalar.” deyü buyurıldı. (21) Bu cümle-i ervāģ yüz yigirmi sene mıķdārı bu fermān üzre olup ba‘de-

21

zān fırķa-i ervāh ŝūret-i (22) beşeriyyet ile muŝāvver olınmaları emr olındı ve andan fırķa-i ervāh, nūr-ı Muģammed ‘aleyhi'ŝ-ŝalātü ve's-selām (23) semtine nigerān olınması buyurılup kāffe-i ervāh sem‘an ve šā‘aten maķālini gūyā oldı [003/b] (01) ve cümle-i ervāh, bí-kem ü kāst nažar-ı baŝarların ol nūr-ı eşref šarafına eyirüp nice zamān lem‘a-yı envār-ı ģabíb-i (02) ģażret-i Yezdān-ı celílü'ş-şān ile mest ü medģūş ve vālih ü ĥayrān oldı. Fırķa-i ervāģdan her kime ki ol nūr-ı (03) a‘žamuñ ser-i mübārekini görmek müyesser oldı, ol ervāģ ŝāhibleri bu ‘ālem-i fāníde pāye-i ĥilāfet (04) ve mertebe-i salšanata lāyıķ olup bilā nizā‘ ol fırķa-i ĥulefā ve selāšín zümresinden oldı (05) ve šāķ-ı ebruvānlarına nažar eyleyenler bu kār-ģānede fünūn-ı naķķāşíde üstād-ı kāmilü'l-‘ıyār oldı ve díde-i cihān (06) -dídelerini görenler daĥı ķārí-i Ķur’ān-ı ‘Ažím ve muķrí-i Furķān-ı Kerím lāzımü't-ta‘žím ve't-tekrím olup śevāb-ı (07) Ķur’ān ile behre-mend olmaları sezā-vār oldı ve mübārek ruĥlarını görenler āĥlāķ-ı ģamídeye mālik olup ol (08) gürūh ģüsn ü ĥulķ ŝāģibleri oldı ve mübārek boyunlarına nāžır olanlar feŝāģat ü belāġat ile ārāste (09) ve daķāyıķ u lešāfet ile pírāste olup, bu fırķa kelāmlarına nižām ü intižām virmege lāyıķ oldı (10) ve zebān-ı cevāhir-feşānın görenler źikr-i ģażret-i Bārí ve tesbíĥ-i ahadiyyet ü ulūhiyyete sezā-vār oldı (11) ve gerden-i mübārekine nažar idenler va‘ižān u mü’eźźinān-ı cihān olup pend ü naŝíģatları ile enām-ı cihānı (12) sūd-mend etmege sezā-vār oldı ve mübārek bāzūlarını görenler ġuzāt u mücāhidín silkinden (13) olmaġa lāyıķ görilüp ol fırķa bu kār-zār-ı ‘ālemde śevāb-ı ġazā vü cihād ile behre-mend oldı ve enāmil-i (14) şerífine nažar-ı baŝar ŝalanlar bu cihānda debír ü ĥaššāš olup taģrír-i kelāmu'llāh ve tasšír-i risālet ile (15) engüşt-nümā-yı ‘ālemiyān olması müyesser oldı ve miyān-ı engüştlerini görenler derzí-ger ü bezzāz olup (16) ĥalk-ı ‘ālemüñ meŝāliģine şāyeste oldı ve püşt-i destine nāžır olanlar buĥl ü hased ile (17) ĥasre'd-dünyā ve'l-āĥiret olmaları lāyıķ görildi ve keff-i destine nažar idenler cūd-ı kerem ile meşhūr-ı (18) ‘ālem olmaġa sezā-vār oldı ve síne-i bí-kínesine baķanlar ‘ilm-le ‘āmil olan ‘ulemā-yı lāzımü'l-iģtirāmdan (19) olmaları lāyıķ görildi ve şikem-i mübārekini görenler emr-i şer‘-le meskenet ü fermān-ber-dāríye maģŝūŝ olmaları (20) sezā-vār oldı ve pāy-ı mübārekine nažar idenler ululuġa ve bāzirgānluġa irüşüp maķbūl-i enām olmaġa (21) cā’iz görildi ve sāye-i hümāyūnlarına nažarların maķrūn idenler tüvān-geríye lāyıķ ve sezā-vār görilüp (22) pesen-díde-i ĥavāŝŝ u ebrār oldı. Bu dār-ı cihānda bí-tevbe sefer-i āĥiret idenler ve fırķa-i kāfirān (23) el-‘iyāźen billāh ol nūr-ı eşrefden aŝla nesne görmege müyesser olmaduġı eclden maģrūm ü maġbūn [004/a] (01) olmaġa sebeb oldı.

22

BĀ‘İŚ-İ ĀFERÌDEN-İ CİHĀN:

Bālāda güźer iden taģrírāt üzre ve kütüb-i tefāsír (02) ü eģādíśde āferíniş-i cihān şerĥ u beyān olınup bu vech üzre ímā vü inhā olındı. Rivāyet (03) olınur ki: “Ģażret-i Mūsā kelím'ullāh ‘aleyhi's-selām münācātında ebū'l-beşer Ģażret-i Ādem ve Ģavvā ‘aleyhi's-selāmdan (04) evvel aģvāl-i ‘ālem ne kār üzre olduġını ģażret-i Bārí-yi bí-riyādan celle şānuhū ve ‘alā istiģbār (05) etdi. Ģażret-i Rabb-i izzet cellet ķudretuhū cānibinden ģātif nidā virüp didi ki: “Yā Mūsā! Evvelā ģabíbim (06) Muģammed Muŝšafā salla'llāhu ‘aleyhi ve sellem nūrı ĥalķ olınup ba‘de-zān biñ ‘ālem daĥı fıšrat u ĥilķatde çehre-nümūn (07) oldı ve her ‘ālemüñ müddet-i ‘ömri elli biñ yıl üzre olmaġa taķdír ü fermānum oldı. Tā bir ‘ālem (08) ģarāb u vírān olmayınca ve ‘ömri taķdír olınan elli biñ yıl güźer itmeyince ‘ālem-i díger ĥalķ (09) olınmadı. Bu rüzgār, bu minvāl üzre ābādāní [vü] vírāní ile başa vardı. Bu maĥlūķātdan (10) ŝoñra mānend-i gāv muĥtelifü'ŝ-ŝuver bir šā’ife ĥalķ olınup bu šā’ifeye daĥı elli [biñ] (11) yıl ‘ömr taķdírüm oldı. Bunlar, bu ‘ālem-i bí-śebātda ‘ālí ‘imāret ve sāmí ķaŝr u eyvānlar binā idüp (12) bu ķadar ‘ömr-i nāzenín içinde bu ‘ālem-i fāníde zindegāníler oldı. Āĥir emr-i şeríflerüme ‘iŝyān (13) eyledükleri eclden bu šā’ifenüñ helākluġına bā‘iś oldı. Bu ‘ālem ü cihān elli biñ sene bí-kes (14) ve ģarāb u vírān ķaldı ve andan dünyānuñ tamāmı deryā ĥalķ olınup biñ yıl mıķdārı (15) zamān ol deryā-yı bí-pāyān rūy-ı cihānda mevc-zenān oldı. Bu biñ yıl içinde ol (16) deryādan bir ķašre ŝu alacaķ maĥlūķdan kimesne bulınmadı. Bu biñ yıl mürūr idicek tek ü tenhā (17) bir gāv ĥalķ idüp ol gāv ol deryā-yı bí-pāyānı bir nefesde nūş itdi ki (18) ol deryā-yı ‘ažímden bir ķašre ŝu ķalmadı ve andan bal arusından küçük bir maĥlūk yaradup (19) bu gāv bu maĥlūķāta ġıdā taķdírüm olup ol gāv elli biñ sene ol maĥlūķāta ġıdā vāķı‘ oldı. (20) Āĥirü'l-emr bu maĥlūķ daĥı vahdāniyyetüme ve ulūhiyyetüme ‘iŝyān idüp anlar daĥı emr-i hümāyūnum ile (21) helāk ü nā-būd oldı. Dünyā girü elli biñ yıl ģarāb u vírān ķaldı ve andan zer-i ĥāliŝ ve sím-i (22) ŝāfíden bu dünyāda elli biñ şehristān ve her şehrde zer-i sürhden biñ ķaŝr u eyvān yaradup (23) ol ķuŝūruñ derūnı māl-ā-māl dāne-i ģardal ile memlū oldı ve her dānesi ‘asel [ü] engübínden şírín-ter [004/b] (01) ĥalķ olındı. Ba‘de-zān bir murġ-ı büzürg-ter ĥalķ olınup ol ĥardal ol murġa ġıdā taķdírüm olup bu murġ (02) dāne-i ĥardalı tamām yiyüp düketdi. “Hiçbir dāne ķalmaduġı zamānda saña mevt irişür.” diyü ol murġa ĥišābum (03) oldı. Ol murġ-ı büzürg bím-i mergden ol ĥardaldan her rūz birer dāne ekl iderdi. Āĥir ĥardaldan bir dāne (04) ķalmayup tamām ekl olınduġı zamān murġ daĥı mürd olup ‘adem buldı. Bunda daĥı dünyā yitmiş biñ sene (05) ĥarāb u vírān ve bí-kes ķaldı ve andan yitmiş biñ nev‘ cānver ĥalķ idüp her cānverüñ biñ yıl ‘ömri (06) taķdír olındı. Tā

23

ol cānverüñ biri mürd olup dünyā yitmiş biñ yıl ĥālí vü tenhā ķalmayınca biri daĥı (07) ĥalķ olınmadı. Āĥir ol cānverlerüñ híç biri ķalmayup cümlesi ‘adem menzilesine vardı ve andan on biñ (08) ādem ĥalķ olındı. Bunlaruñ cümlesinden biri zürriyātı-y-la helāk olup bu dünyā on biñ yıl ĥarāb u vírān (09) yatmayınca aralarından biri ĥalķ olınmaz idi. Āĥir bunlaruñ daĥı cümlesi ‘iŝyānlarından helāk u níst oldı (10) ve andan fırķa-i cinniyāndan cān-bin-cān ĥalķ olındı. Zümre-i cinniyān daĥı yitmiş biñ yıl ģākim-i cihān olup āĥir (11) bunlar daĥı ‘iŝyān idüp birbirin urup ķatl itmege āġāz etdi ve bu šarík-la helāk ü níst olup rūy-ı (12) cihān ĥālí vü tehí ķaldı. Ba‘de ez ģükm-i cinniyān, rūy-ı zemíne melā’ike ĥalķ olınup yitmiş biñ sene mıķdārı cihān (13) melā’ike ile memlū olup Cenāb-ı Rabb-i ‘izzet celle şānuhū źikr ü tesbíĥ ve taķdís ü tehlíl itmeleri fermān olındı (14) ve andan: “Yā Mūsā senüñ ceddüñ Ģāżret-i Ādem ‘aleyhi's-selām ĥalķ olındı. Ādem ‘aleyhi's-selām evvel-i fırķa-i (15) enbiyā ve ģabíbüm Muģammed Muŝšafā ‘aleyhi ve ‘aleyhim ŝalavatu'llāhi ve selāmuhū ĥātemü'l-enbiyā vākı‘ oldı.” diyü (16) cenāb-ı ulūhiyyetden ‘azze şānuhū ģażret-i Kelímu'llāh'a ĥišāb vārid oldı. Çün Ģażret-i Mūsā ‘aleyhi's-selām cenāb-ı (17) İlāh-ı bí-iştibāhdan semā‘-ı cān-la bu ŝadāyı istimā‘ etdi, taģķíķ bildi ki ģażret-i Ĥudā-yı lā-yezāl ve pādişāh-ı (18) zü'l-celāl celle celāluhū ve ‘amme nevāluhū: 29 ٍنْأي َش ِفَو ُهٍمْو َيلُُّآ dür. Ne evveline evvel ü bidāyet ve ne āĥirine ĥātimet (19) ü ġāyet vardur. Zāt-ı şerífi ebedí vü ezelí ve lā-yezāl ü lem yezelí idügini bilā iştibāh bildi. Bu dürc-i (20) nā-yāb-ı kelimāt-ı kem-yāb, güftār-ı ‘ulemā-i büzürg-vārdan mervídür. Ġayret-i dín-i mübín-i hidāyet-ķarín iden (21) erbāb-ı yaķínde i‘tiķād-ı pāk-nihād böyle gerekdür ki ne‘ūźu bi'llāh sehv ü nisyān ve ‘amd u iŝyān ile (22) zümre-i gümrāhāndan olmaya, bi-inayeti'llāhi'l-Meliki'l-Mennān.

DER BEYĀN-I ĀFERÌNİŞ-İ ‘AĶL U NEFS:

Ģaķ tebāreke ve te‘ālā (23) bālāda masšūr olan maĥlūķatı ketm-i ‘ademden ‘ālem-i vücūda getürdi ve 30 ًةّيِفْخزًا َمْن َآُتْنُآ feģvāsınca [005/a] (01) mermūz u mesšūr olan zāt-ı bí-çūn u çerāsını irādet-i ķudreti-y-le vücūda getürüp ķullarına bildürmek murād idindi. (02) Ģażret-i Ĥudā-yı bí-hemtā celle ‘ani'l -şebíh ve'l-riyā evvel bār ģalķ idüp žāhir u ‘ayān etdügi bir basíš cevher idi (03) ve basíš didükleri ol cevher-i güzínde ecnās-ı āĥardan zerre ķadar kendü cinsi olmayan eşyādan nesne yoġ idi (04) dimekdür ki ‘ulemā-i ehl-i tefsír ve fużalā’-i ŝāģib-i tevķír ve muķtedāyān-ı ehl-i sünnet ve cemā‘at ve píşvāyān-ı milel ü millet (05) ol cevher-i tāb-nāke ķalem ıšlāķ etdiler. Nitekim bu bābda habíb-i İlāh Peyġamberümüz Muģammed Resūllu'llāh Ģażretleri'nüñ 29 “O, her gün yeni bir iştedir.” (Rahman Suresi, âyet 29) 30 “Ben gizli bir hazineydim.” (Hadîs-i kudsi)

24

(06) ķāle ŝalavatu'llāhi ‘aleyhi ve selāmuhū 31 ََّمَلَق اْل اُهللاَقَلا َخ َمُلأو diyü işāret-i