Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Transcript of Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
करण ९ व
छदोरचना
रचणार
ा माधव पटवधन एम ए
सदय रवकरणम डळ
माधव-जampलयन याच का)यथ
१ वरहतग
२ सधारक
३ 4ा5कया
४ ग7जला8जampल
५ वर8जन
काampशत )हावयाच १ नकलालकार
२ सनीता8जampल
ा माधव पटवधन याच थ
१ फास=-मराठ कोश
२ छदोरचना (२ रA आविEत)
३ ndashउमरखJयामकत Kबाया
थोरल मामा
Mीयत महादव वNवनाथ सहबO बडोद
यास
सादर समपण
INTRODUCTION
This work being intended mainly for students of Marathi versification is written in Marathi but as it will be no less useful to students of Sanskrit prosody I propose to give here in English a brief statement of what I have attempted From very ancient times writers on Metre have been content merely to give a list of metres with mnemonic descriptions and illustrations often composed by themselves for the occasion For the first time an attempt is here made to go over the whole field of versification Sanskrit and Marathi ancient and modern in order which have not been mentioned by prosodists but illustrations of which are met with in literature In this book I have given all of these newly discovered metres along with others given in the works of Bharata Pirigala Viraharika Svayambhu Hemacandra Kedarabhatta and the ancient Kannada writer Nagavarma Everywhere I have given references to authorities which are so necessary but which are so rarely given in these works I have moreover attempted to reduce the great confusion of names of metres caused by the vicious habit of calling one and the same metre by many names and many different metres by one and the same name In classifying these metres the old system of classification according to the number of syllables in a line is rejected in favour of that of basing it on the nature of rhythm and the internal rhythmic structure of the line I have thus reached the fundamentals of prosody-the rhythms on which metres are founded and which though casually darkly hinted at by one obscure Marathi author no one has ever elaborated upon I have discussed various questions connected with metre for instance that of the relation of verse-rhythm with music and that of free verse Metre is not a mere play of permutation and that of free verse Metre is not a mere play of permutation and combination of short and long syllables A line to be truly metrical has got to be rhythmic These rhythms I have found are of eight seven six or five Matras or syllabic instants Once the fundamentals were grasped I was able to co-ordinate all the three kinds of metrical composition Vrttas Jatis and Chandas which have been always employed by Marathi poets As for Jatis three or four of them were mentioned by Marathi prosodists who on the analogy of Vrttas merely counted the number of syllabic instants in a line But more important than the number of syllables or syllabic instants in a line is its internal rhythm-structure as also is the pattern of the stanza formed by lines Two metres having the same number of syllabic instants in each line may yet be different from each other because of different internal rhythmic structures The same rules of rhythm are exemplified in the Chandas in which all syllables whether short or long are treated uniformly as long This kind of verse does not appear in classical Sanskrit and though Vedic metres are called Chandas the difference of short and long appears to be observed in them This type of versification however is common in modern Bengali In the field of vrttas my work has been mainly of compilation and re-classification though I have discovered and emphasized the factor of internal rhythmic structure Besides I have collected a good deal of new material and made it available to students for the first time But my studies in the field of Jati and Chandas and the general theoretical ground-work with which I have now provided the science of prosody---these I humbly submit as my contribution to the knowledge of metrics The author acknowledges his indebtedness to the University of Bombay for the substantial financial help it has granted towards the cost of publication of this book January 1937
Mathav T Patwardhan
सहावलोकन
सहज फरायला Pहणन बाहर पडाव आQण नादातRया नादात कEयक डोगर Sन दT या
ओला डन एखाVया उEतग ampशखरावर चढाव आQण तथन ampसहावलोकन कYरताना काय दश
पादाZात झाला हा Pहणन सानद आNचय करAत रहाव तशी माया मनाची िथSत ह श]द
ampल^हताना झालA आह या करणी कती पYरMम _याव लागणार आहत याची यथाथ कRपना
आर`भी आलA असती तर मनान कचच खाRलA असती आQण मग हातन काहA^ह झाल नसत
बतापरत पढ पाहन काम कर यानच सखावह गSत होत अस ^दसत
२०-२१ वषाeपव= बी ए ची परA5ा आटोपRयावर पढAल अ`यासासाठ Pहणन मी
वकfटान फासी छदशााचा अ`यास आरि`भला छद-शााशी असा हा माझा प^हलाच
पYरचय होता तEपव= मी पVयरचना कलA होती पण छदशााकड ढकन^ह पा^हल न)हत
फास= छदशा Pहणज Sनfकारण क^ठण कhन ठवलला एक वषय आह मी Eयक वEताच
चार चार चरण तो डपाठ कराव पन पहा Pहणन Eयाना काहA तरA एक गोड पण साधी चाल
लावावी आQण दोन वEतातील साPयभद ओळख याइतका कान ससकत झाRयावर अधकपण
तीत होणारा हा साPयभद पथjकरण आQण तलना कhन पfट klगोचर कhन घ याचा यEन
करावा अशा रAतीन अ`यास करAत असताना फास= छदशाातील कEयक दोष उघडकnस
आल परत Eया शााची मी Pहणज एका परकnयान कललA पनघटना हA इराणातील लोकाना
माय हो याचा स`भव नसRयान मी Eया ^दशन इजीत एक पितका ampल^ह यापलAकड काहA
यEन कला नाहA
परत हा अ`यास कYरताना पथjकरण आQण तलना कhन शोध कर याची जी सवय
मला लागलA ती फार ^हतकर ठरलA मराठ पVयरचना मी अनक वषाeपासन करAत असRयान
माझ ल5 जातीकड Pहणज माावEताकड वळल ववध जातीत रचना ाचीन काळापासन होत
आलA होती पण ^द डी साकn इEया^द चार पाच कारापलAकड छदशाकाराची kिfट गललA
न)हती चरणातील मााची सoया मोज यापलAकड Eयानी काहA^ह कल न)हत चरणाpया
अतगत घटनचा वचार कला पा^हज दोन चरण सममाक असन^ह अतगत घटनाभदामळ
ampभन होऊ शकतात या गोfटAचा कोणाला पEता लागलला न)हता मी या जाSतरचनचा अ`यास
आरि`भला आQण Qrत शक १९२२ जानवारA ८ या ^दवशी यथील शारदामिदरात lsquoनवीन चलनी
वEतrsquo या वषयावर एक Sनबध वाचला तो नतर मी ववध-vानवतारमाampसकाकड पाठवला
असता सPपादकानी Eयाला थान दऊन मला उEतजन ^दल vानकोशकारानी^ह हा लख आपRया
vानकोशात समावfट कhन माझा एककार गौरवच कला या गणाहकाचा मी फार आभारA
आह पढ छदाचा^ह मी थोडा अ`यास कला आQण डॉ कतकर याpया अyय5तखालA यथ
भरलRया शारदोपासकसPमलनात छदावर एक Sनबध वाचला तो^ह अyय5ाना मनोर7जक
आQण उEतजनाह वाटला परत थाSनampमतीpया kfटAन खर उEतजन अकिRपतपण Sनराzयाच
^ठकाणाहन ampमळाल फlयसन कॉलजातील सकतवषयाच ाyयापक डॉ वासदव गोपाळ
पराजप एम ए एलएल बी डी ampलट यानी आयसकSत-म4णालय नकतच थापल होत
आQण Eया म4णालयातन ग`भीर वषयावरAल पतक Eयाना काampशत करावयाची होती मी अस
एखाद पतक ampलहन दऊ शकन का Pहणन Eयानी Nन टाकताच मी छदशाातील
जाSतवचार हा वषय चालल का Pहणन उलट Nन कला Eयाpयाकडन होकाराथ= उEतर तEकाळ
यताच मी कायाला आर`भ कला पतक इतर kfटAनी^ह वVयायाepया आQण कवीpया उपयोगी
पडाव Pहणन Eयात वEतवचार^ह समावfट कला अरबीफास= वEत^ह घाल यात आलA आQण
शवटA 7याचा छदशााशी काहA सPबध नाहA पण का)याशी आह अशा lsquoपVयाची भाषाrsquo या
वषयाची^ह चचा कर यात आलA एक वषाpया अवधीत पतक ampलहन छापन होऊन त Qrतशक
१९२७ मyय काampशत झाल काशनाच आNवासन न ampमळत तर हA थSनampमSत न होती त)हा
या थाच योlय त Mय डॉ पराजप यानाच ^दल पा^हज तो काल वशषत पVयरचनचा
असRयान थाला मागणी^ह चागलA आलA आQण हा ग`भीर सा^हEयाला आMय द याचा यEन
आMयदाEयाना भोवला नाहA ह Eयाच आQण माझ सदवच समजल पा^हज
पण या थात अनक उणीवा राहन गRया होEया ाकत पगलाचा उपयोग कhन
घ यात आला असला तरA ाचीन सकत छदशाकारानी वEताची चचा कशी कलA आह आQण
सकत कवीनी Eयाची स`भावना कशी कलA आह याचा वचार कर यात आलला न)हता पहा
जाSत आQण छद यात आढळणारA आवतनाEमकता वEतात कोठ आQण कशी आढळत याचा^ह
शोध घ यात आला न)हता Pहणन छदोरचना काampशत झाRयानतर २-३ वषाeनीच मी पहा या
वषयाचा अ`यास आरि`भला भरतपगला^द सकत छदशाकाराच थ अ`यासन आQण
सकत Sन मराठ ाचीन-अवाचीन वाडमय डोzयाखालA घालन पfकळच नवीन सामी
ampमळवन जळवन आता छदोरचना हा थ अथपासन इSतपयत नवीनच ampलहन काढलला आह
याला पव=pया आवEतीचा आधार आह आQण एकदा ampसO झालल नाव पालट यात अथ नाहA
Pहणनच छदोरचना ह नाव तसच ठवल आह ताडन पहाणाराला हA दसरA आविEत Pहणज
वतत जवळ जवळ नवीनच असा एक थ आह ह पfट ^दसन यईल
पVय Pहणज लयबO अ5ररचना होय ह साध तEEव ज पव=pया छदशाकाराना
सापडल नाहA आQण एका आधSनकाला अगदA पसटपसटच ^दसल त मला पYरMमाती हळहळ
पfट होत गल या तEEवामाण पVयरचना हA वEतवhप असो वा जाSतवhप असो वा
छदवhप असो ती कशी सम अधसम आQण वषम अस शकत ह या थात वतारान
दाखवलल आह छदशााची काहAतरA )यापक आQण पायाशO अशी घटना आता SनिNचत
कललA आह अNवघोषापासन जगनाथरायापयतच सकत आQण अVययावत मराठ
ampसOअampसO कव याचा योlय तो परामश घ यात आला आह कोठ काहA महEEवाच वगळल
गल असRयास त अनवधानानच वगळल गल आह यावषयी सदह नसावा कोणाpया^ह Mयाचा
अपहार कर याचा यEन कलला नाहA ^द डी-शारदा इEया^द ४ndash५ माावलAचा वचार कYरताना
Mी गोवदराव टPब आQण Mी वामनराव पाyय याpयाशी मी वचारवSनमय कला होता हA
गोfट यथ साभार सागन टाकतो तथाप मoय काय सार मी एकयानच कलल आह
पण या एवया )यापारापासन ाित काय असा Nन करणार क)हा क)हा भटतातच
Eयाना काय समजावन सागावयाच
बभ5त )याकरण न भ7यत
पपाampसत का)यरसो न पीयत
नpछदसा कनचदOत कल
^हर यमवाजय Sनfफला Zया
या सभाषताचा अथ मला^ह कळतो पण छदाला मोल नाहA गEयतर^ह नाहA इतjया
वषाpया सहवासानतर अशी हातावगळी झालA तरA दयात घर कhन रहाणारA गोfट इतर
जाणEयाना^ह आवडलA माय झालA Pहणज ज समाधान होईल तच साT या Mमाच साथक होय
ता २३ जानवारA १९३७ इसवी
डjकन िजPखाना पण ४
माधवराव पटवधन
सपाच पटकरण
दोन स5प जथ कसात एकापढ एक अस ^दल आहत तथ Eयाpयामyय अवहचह-
घातल आह त या सचीत वगळ वगळ पहावत अवहापढAल स5प थाpया नावाचा आह
पढAल दोन अकापकn १ ला ख डाचा वा थवभागाचा असन दसरा पVयाचा वा साचा वा
पfठाचा^ह आह
अनककवकत कवता अकक
अनककवकत लघका)यमाला अकलका
अमतरायकत कवतासह अकस
अampभनवका)यमाला अकामा
अनतकत कशलवाoयान अकल
अनतकत गKडगवपYरहार अग
अampमतागSतकत धमपरA5ा अधप
अvातवासीकत अvातनाद अना
व वा ampभडकत अलकारSनKपण अSन
अमरच4सYरणीत पVयानद अप
अनतकत पदसह अपस
अSनलकत फलवात अफ
अNवघोषकत बOचYरत अबच
य रा अभगकत मजवानी अम
अनतकत सीतावयवर असीव
अनतकत सलोचनाoयान अस
अNवघोषकत सौदरनद असौ
अvातवासीची कवता अvा
आनद (व ल बव) आ
आगरकर गगाधर काशीनाथ आगका
आनदतनयकत गोरसZnडा आगो
आनदतनयकत पतनावध आप
आMमभजनावampल आभ
आनदमाampसक आमा
व ह आपटकत माला आमाला
आमोद आमो
आनदतनयकत वNवाampमययvर5ण आव
क इदमती बी ए इ
इNवरदEतणीत धतवटसवाद इध
उमरखJयामकत Kबाया उखK
उपाyय जयकfण उज
जयकfण उपाyयकत पोपटप8ची उपो
उOवचOनकत भगवVगीता उभ
भ उEपलाची बहEस^हतवरAल टAका उवब
उEसाहतीथ महाजनकत उदाEतवाणी उवा
रवकरणम डळाच Sतसर पतक उषा
Qrती उपासनासगीत उस
एकनाथ ए
ओकारमSनकत लमणावयवर ओलख
कवनगpछ कग
काampशकव काक
अनतकाणकरकत चादरात काचा
कवदपण कद
करभार कभा
कवसमलन कस
का)यककर काक
क नारायण काळ काकना
गक पहा काग
अpयत दामोदर कारकत नदादAप कान
काळल रामच4 अनत काराअ
रा अ काळलकत वाlवसत कावा
का)यवहारAकत का)यवहार काव
का वNवनाथ शकर कावश
काampलदासकत शगारSतलक काश
क ना काळकत सहकारम8जरA कास
का)यवहारAकत फSतलहरA काफ
करण क
सम कलकर थ क
कलकर माampसक कमा
करात (क ल सोमण) करा
कसमाज क
कमदबाधवाची कवता कक
क7जवहारAकत गीतग7जारव कगी
कसमाजकत जीवनलहरA कजी
य ख कळकण=कत मानसSनNयद कमा
कमारस`भव कमार
कमारयशोदकत यशोदाSयनी कयशो
कfणकशव कक
कदारभणीत वEतरEनाकर क
कशवसत याची कवता कक
कशवकमार ( क अ) कक
कशवकमारकत गीतगगा कगी
कशवकमारकत झ डची फल कझ
वEतरEनाकराची SनणयसागरA आविEत कSनया
न च कळकरकत पVयगpछ कपग
कशववामी भागानगरकर कवा
य स कोरकलकत का)यकसमकampलका कोका
Mी क कोRहटकरकत गतम8जष कोग
कोलत दEताय ampभकाजी कोदampभ
Mी क कोRहटकरकत मशोधन को
Mी क कोRहटकरकत मकनायक कोम
ो वfण ampभकाजी कोलतकत ल)हाळी कोल
5म4कत दशावतारचYरत 5द
5म4कत सवEतSतलक 5स
ना ध खा डकरकत कवताकलाप खाक
ना ध खा डकरकत ाकत कवता खााक
माजग पहा ग
गगादासणीत छदोम7जरA गछ
बाबा गद गबा
गागय गा
गायकवाड ाpयथमाला गाामा
गरAशकत अभागी कमल गअक
गरAशकत आPबराई गआ
गरAशकत का8चनगगा गका
गरAशकत फलभार गफ
जयदववणीत गीतगोवद गीगो
गोवदकवीची कवता गोक
गोदातटAचा ग7जारव गोग
गोवदराव टPब गोट
गोपीनाथ तळवळकर गोत
गोखल दEताय ल5मण गोदल
गोपीनाथ तळवळकरकत दवाकर गोढ
गोर पा डरग Mावण गोपाMा
पा Mा गोरकत बोबड बोल गोबो
वलराव घाट घा
य ग घारपरकत लAलचा ससार घालA
राजकव च4शखरकत चि4का च
चतवजयकत वधमानषटampशका चव
काचा पहा चारा
कfणशाी चपळणकरकत पVयरEनावलA चप
जगनाथसादकत छदभाकर छ
जगOरकत तSतकसमा7जampल जत
जोशी अनत हYर जोअह
गजानन गोपाळ जोशीकत पVयपfपहार जोप
सीताराम बाळकfण जोशीकत वनमाला जोव
जोगळकर सदाampशव वfण जोसव
जोशी सीताराम बाळकfण जोसीबा
जोइदकत योगसार जोयो
7योEना 7यो
नारायण वामन ^टळक याची कवता ^टक
^टळक व ampस ^टवसी
आनदराव टकाड ट
टकाडकत आनद गीत टआ
गजानन लमण ठोकळ ठो
ड`भ (कfणमSन) कत Kिjमणीवयवर डKव
तडफ त
त डाल रामच4रावकत सदामभाlयोदयचYरत तरास
भाकर रामच4 ताPब याची सम कवता तासक
दEताची कवता दक
दशवकाampलक स दव
दडकर समSतबाई दस
रघनाथपि डताच दमयतीवयवर दव
दात शकर गणश सPपा^दत मQणमाळ दाम
दात शकर गणश सPपा^दत लोककथा दालो
सौ अपणा दशपा ड दअ
दवनाथकत कवतासह दक
सौ कसमावती दशपा ड दक
दवलकत झ7जारराव दझ
गणवत हनमत दशपा डndashndash दगह
ना घ दशपा डndashndash दनाघ
दशपा ड याची SनमाRयमालाndashndash दSनमा
पKषोEतम यशवत दशपा ड दपय
दवलकत मpछक^टक दम
वामन नारायण दशपा ड दवाना
दवलकत वZममोवशीय दवZ
सौ वमलाबाई दशपा ड दव
दवलकत शारदा दशा
दवलकत शापस`म दशाप
दवलकत सशयकRलोळ दस
4ोणपव 4ोप
नरहYरकत गगारEनमाला नग
नवजीवन माampसक नजीमा
कान पहा नदA
नयच4सYरणीत हPमीरमहाका)य नह
नागवमकत छदोPबध नाग
दनाघ पहा नाघद
क नारखडकत च4कला नाच
क नारखडकत बालगीतमाला नाबा
सौ नावलकरकत भाव कसमा7जampल नाभा
सौ मनोरमाबाई नावलकर नाम
नागशकत वयपfप नाव
Sनर7जन माधवाची कवता Sनक
Sनर7जनमाधवकत चOोधरामायण Sनच
Sनampशगधकत 7योEनागीत Sन7यो
Sनampशगधकत Sनशागीत SनSन
Sनर7जनमाधवकत सदवEतमjतावलA Sनस Sनमास
Mी पि डतकत चवथीचा चाद पचचा
पVयदल पद
क पVया पटवधन पप
पदसह (Sनणयसागर) पस
भवानampशकर पि डतकत पचलला पावा पप
परमाEमकाश जोइदकत प
Mीधर सखाराम पि डतकत वरालाप पव
पाथव (हYर काampशनाथ कळकण=) पा
वा भा पाठककत आशागीत पाआ
पा डरगकवकत गयगधवाoयान पाग
पाटणकर परशराम नारायण पापना
पाYरजात माampसक पामा
भा दा पाळद याची रEनमाला पार
गणश हYर पा^टलकत रानजाई पारा
पाYरजात पाYर
पालकर सौ शाताबाई पाशा
पा डरग कवकत थालAपाककथा पाथा
पगलवरचत छदशा प
पPपळपान पपा
पfपदतवरचत णायकमारचYरउ पणा
प7यपादकत नदANवरभिjत पन
प7यपादकत योगभिjत पयो
उपो पहा पोप
श पोहनरकरकत बागशाहA पोबा
भाकर याची कवता क
फRलपाकर (द बा पाकरकत) प
कदकदाचायकत ाकत गKभिjत ागभ
ाकत पगलम ाप
फटEकार फ
फlयसन कॉलज माampसक फ
फाटक गणश कfण फागक
बीकत फलाची ओ7जळ फओ
बRलवकव बक
बालकव (ठोPबर) याची कवता बाक
बालबोधमवा माampसक बाबोमा
बापट सारजाबाई बासा
बहEतोरEनाकर बतो
बडकर Mीराम गोवद बMीगो
Mी रा बोबड बो
बा भ बोरकरकत Sतभा बो
भरतणीत नायशा भ
भ^का)यम भका
भगवVगीता भगी
भवभSतणीत मालतीमाधव भमा
भिjतमाग^दप भमा
भासकत अampभषक भाअ
भासकत अवमारक भाअव
भासकत कणभार भाक
भागवतम भाग
भालच4 दEत भाद
भासकत Sतभा भा
भावलखाndashndash भाल
भासकत वनावासवदEता भाव
व वा ampभडकत अलकारSनhपण ampभअSन
व वा ampभड जीवजागSत ampभजी
ampभ5कवकत 4ौपदAवहरण ampभ4ौ
व वा ampभडकत मदारम7जरA इ ampभम
ampभडकत राघवीय परAवाह (राम) ampभरा
म8जबाळ म
महानभावीयका)यातील काहA नवीन छद मका
मधमाधव मधमा
मनोहर माampसक मनोमा
महाभारत मभा
महाभाfय मभाfय
Mीकfणकववरचत मदारमरदाचPप ममच
मyवमनीNवराची कवता ममक
महाराfशारदा मशा
मखककत Mीक ठचYरत मMी
मराठ क स7जीवनी मस
मायदवकत अampभनयगीत माअ
माळ)यातील अवाचीन कव माअक
माधव (क मा काटदर) कवीची कवता माक
माडखोलकर रा य मागय
माधवजampलयनकत ग7जला7जampल माजग
माधवजampलयनकत 4ा5कया माज4ा
माधवजampलयनकत वनर7जन माजव
माधवी माध
माधवानजाची कवता मानक
मायदवकत भावतरग माभा
मायामिpछ4 बोलपट मामबो
माढकर मा ह मामाह
मालवका माल
मायदवकत ampशशगीत माampश
मjतNवरकत रामायण उEतरका ड मराउ
मोरोपतकत अहRयोOार मोअ
ldquo कशलवाoयान मोकल
ldquo कfणवजय मोकव
ldquo दोहा रामायण मोदारो
मोरोपती करण मो
ldquo भीfमभिjतभाlय मोभीभ
ldquo म8जरामायण मोम8ज
शकराचायकत मोहमVगर मोम
मोरोपत कत वराटपव मोवप
ldquo वलणाध मोव
ldquo वबधय रामायण मोवब
ldquo वच रामायण मोवरा
ldquo वलतSत मोवत
ldquo सम थ मोस
ldquo सवया रामायण उEतरका ड मोसराउ
ldquo सार रामायण मोसारा
ldquo सीता रामायण मोसीरा
ldquo फटका)य मोफका
यशवतकEत यशोगध यम
ldquo जयमगला यज
ldquo यशोधन यध
ldquo बिदशाळा यब
ldquo भावमथन यभा
यशवत माampसक यमा
यवराजणीत रससदन भाण यर
रघवश रघ
न श रहाळकरकत पfपा7जampल रप
क रण^दव मालती रमा
रEनाकरमाampसक रमा
रEनाकरकत हरवजय रह
राजशखरकत कपरम7जरA राक
रामदासकत कKणाfटक धाया सवाया राकधास
राघवकव राघव
राजकव च4शखर राच
(ampभरा) राघवीय परAवाह राप
राजाराम ासादA राा
रामदासकत भीमhपी तो राभातो
क मनोरमाबाई रानड राम
रामजोशीकत लाव या राला
ो Mीधर बाळकfण रानड राMी
hपदवकत तवमाला hतमा
रदाळकराची कवता रक
लघका)यमाला लकामा
लampलतवतर लव
ओलव पहा लख
लमण गणश ललकत SतलकSनधन लSत
लोकampश5ण माampसक लोampशमा
वसतवहार वव
वकnल )यकटश शकर व)यश
वराहampम^हरकत बहEस^हता वब
वराहampम^हरकत बह7जातक वबजा
वाlभटकत अfटागदय उEतरथान वाअउ
ldquo ldquo चकEसाथान वाअच
वामनी थ वा
वामनकत Vवारकावजय वाVवा
वामनकत भागवत रामायण वाभारा
दामोदरampमMवरचत वाणीभषण वाभ
वागीNवरA माampसक वामा
वामन वराटपव वाव
वामयMीख ड-पVयवभाग वाMीपव
वामनकत हYरवजय वाहव
वनायकाची कवता वक
वठोबाअ णा दतरदारकत पदसह वदप
वलकत पदसह वप
वरागीकत मधस`भार वम
वहगम माampसक वमा
वNववाणी माampसक वमा
वलकत रसम7जरA वरस
वलकत Kिjमणी वयवर वKव
ववधvानवतार माampसक ववमा
वदभवीणा ववी
वरहाककत वEतजाSतसमpचय वव
वीरNवरकत गजमखचYरत वीगच
परशराम ताEया गोडबोलकत वEतदपण वद
वकटाyवYरकत लमीसह वलस
ldquo वNवगणादशचPप ववच
शकराचायणीत गोवदाfटक शगो
शशाक (बा मा दाभाडकत) मालती शमा
शाकर थावampल शा
शाडगधरपOSत शाप
ampशशपालवध ampशश
Mीधरवामी Mीवा
सहवचार Vवमाampसक सVव
सरपटवार नारायण माधव सनामा
स7जीवनी पा5क सपा
सबनीस पा डरग िजवाजी सपािज
सरजाम रघनाथ दEताय सरद
व ज सहबOकत हhप सह
साधदास सा
सEचPपाकत साधना आQण इतर कवता साआइक
साधदासकत गहवहार साग
सा^हEयदपणndashndashndash साद
साधदासकत SनमाRयसह साSन
साधदासकत रणवहार सार
सावरकरकत रानफल सारा
साधदासकत वनवहार साव
सगा सगी
समतकत भावलहरA सभा
सभाषतावampल सभाष
समतकत माझ द दन समाद
समतकत मौिjतकमाला समौ
समनहार सहा
सकताग सक
सो^हरोबा अिPबय याचा पVयसह सोआप
क म सोनाळकरकत कमलपराग सोक
सोपानदव चौधरAकत का)यकतकnनक सोका
सोपानदव चौधरA सोचौ
सोमदवकत यशितलकचPप सोय
नहभा न
फSत माampसक फमा
वय`भpछद व
माजव पहा वर
व प पि डतसPपा^दत ीगायनसह ीगास
हYरच4कत धमशमा`यदयका)य हधश
हमच4कत छदोनशासन ह
vानNवर vा
vानकाश दSनक vा
छदोरचना
अyयाय १ ला
काह छदोवषयक न
ldquo अय कवमनोभव सहजस`भव वाampमनी
स-वणमयद^हनी नवरसाEमक भाampमनी
साद-मयजीवत अनवचारसpचाYरणी
चमEकSतवलाampसनी रampसकसमनोहाYरणीrdquo
(च ११५)
अशा यथाथ श]दानी 7या lsquoकवता-रतीrsquoच आवाहन राजकव च4शखर यानी कल आह
Sतचा सहवास िजतका दयगम Sन सरस असणार Sततकाच Sतpया अवयव-रचनचा Pहणज
छदशााचा अ`यास हा कवळ बOगPय आQण K5 वाटणार ह उघड आह का)यानभतीpया
पढ जर का)यमीमासा हA नीरस आQण अनावNयक वाटत तर पVयाpया Pहणज का)याpया
शरAराpयाच रचनचा वचार करणारA छदो-वचSत हA कती शfक आQण )यथ वाटल परत
छदशााच vान ह िजतपत कवीला अवNय आह Sततपत रampसक वाचकाला^ह आह रampसक हा
जाणता Sन चकEसक हो याला या शााpया अ`यासाच साय होत मनfयाणी हा जसा
सदय तसाच बOमान^ह आह कवळ अनभव घऊन तो वथ रहात नाहA अनभवाचा
तलनाEमक अ`यास कhन मलभत Sनयम शोधन काढ यात मनfयाला पराकाfठचा आनद वाट
शकतो काहA मनfयाpया या शोधक वEतीमळच ववध शा Sनमाण झालA आहत
छदशााची^ह उEपिEत अशीच असलA पा^हज
१ गVय आQण पVय
ब^हरगाकड पा^हRयास वामयाच गVय१ (१ ldquoगVय पVयampमSत ाहवामय Vववध
बधाrdquo (गछ ६१) आQण पVय अस दोन कार आढळतात ज आपRया नहमीpया बोल यासारख
(lt गद) त6 गVय होय गVयाच अथपत=pया अनरोधान ज तकड पडतात Eयाना वाjय
Pहणतात गVयात या वाjयाची लाPबी कती असावी आQण Eयाची अ5ररचना कशी असावी
यावषयी Pहणज वाjयात अ5राची सoया लघगKZम आQण वरामथान यावषयी काहA
Sनयम नसतो अथाकडच लय दऊन ^ठक^ठकाणी यनाधक वMाम घत ज आपण नहमीpया
बोल यामाण आQण कलाच तर वरात कचत चढउतार कhन उpचाYरत त ग$य२
२ ldquoअSनबO पदवद तथा चाSनयता5रम
अथोप5ा5रयत vय चणपद बधrdquo (भ १५३५)
होय 7याच तकड Pहणज पाद वा चरण ह गVयातील वाjयामाण अथपत=pया अनरोधान पडत
नाहAत तर मoयEव Sनयampमत अतरान यणाT या वरामाpया ^ठकाणी पडतात आQण 7याpया
चरणातील अ5ररचनला अ5रसoया आQण लगZम या गोfटAत काहAतरA Sनयम असRयामळ ज
वाभावकपणच अथाप5ा लयीकड अधक लय दऊन एकदरAन सलगपण गzयावर काहA
ठरावकच ^ठकाणी ठरावकच वळ थाPबत Pहटल जात त प$य होय
पVय Pहणज लयबO अ5ररचना होय पVयाची काहA चाल असावी Pहणन पVयात
ठरावक लाPबीच पाद३ (३ ldquoपादन सयोगात पVयमrdquo (हप ५२)चरण Pहणज अ5रावलA असतात
गVयाच सारoया लाPबीच तकड पाडन त एकाखालA एक अस मा डन Eयाच पVय कYरता यईल
पण ह ^दखाऊ पVय होईल Eयाला छद-पण यणार नाहA ampल^हRयासारखा उpचार करAत थोडस
गzयावर Pहणायला लागताच ज गोड लागत आQण ज अतगत लयबOतमळ सहज अवगत होत
तच खर पVय होय छदपण४
४ ldquoSनयता5रसPबध छदोयSतसमिवतम
SनबOत पद vय सतालपतनाEमकमrdquo (भ ३२२९)
ह या सहज लयबOततच असत
२ पVयरचनच )याकरण
छदशा ह पVयरचनच )याकरणच होय ह शा पVयाpया घटनचा Pहणज लयबO
अ5ररचनचा वचार कYरत )याकरण ह अथपण श]द जोडन होणाT या वाjयाचा आQण Eया
वाjयाpया घटकाचा वचार कYरत तर छदशा ह लघगK अ5राpया जोडणीन होणाT या
चरणाचा आQण त चरण ampमळन होणाT या पVयाचा वचार कYरत )याकरणाची घटना हA
7यामाण वामयामागन होत Eयाचमाण छदशााची रचना का)यSनampमतीpया नतर होत
वJयाकरण हा दSनक बोलAतील आQण लखी वामयातील वाjयोगाच समालोचन कhन
ampशfटजनमाय अतएव hढ अशा मनोगत Sनयमाना पfट कhन मा डतो तर छदशाकार हा
पवकालAन कवीpया कतीच पथjकरण-वग=करण कhन कवीनी नकळत अनसरलRया मनोगत
छदाना पfट कYरतो कवीpया ववध मनोगत वरादोलनाला अनकल अशी रचना तो
अ5रसoया लगZम आQण यSत इEया^दकानी SनयमबO कhन ठवतो )याकरणाpया
घटननतर 7यामाण )याकरणबाय ाचीन योग ह )याकरणाpया पव=च Pहणन 5Pय तथाप
अननकरणीय मान यात यतात Eयाचमाण ाचीन कवीच छदोदोष ह 5Pय पण अननकरणीय
गणायच असतात भाषा हA िजवत आह तोपयeत ती एखाVया )याकरणान Sन कोशान सवथव
बO होऊ शकत नाहA आQण Sतpयात नवन)या वाjयोगाची भर पडत राहत Eयाचमाण का)य
ह िजवत आह तपयeत त ठरावक छदकारात पणपण अडकन रहात नाहA त नवनव
छदयोग कhन पाहत भावी लखकाच नवनव वाjयोग पYरणामकारक वठRयास hढ होतात
Eयामाण कवीच नवनव छद कवता सरस आQण चटकदार उतरRयास अनसYरल जाऊन hढ
होतात सampश5तमाय अतएव शO अशा भाषत रचना करावयाची असRयास 7यामाण
)याकरणाकड अवNयमव लय Vयाव लागत Eयाचमाण hढ Sन सहजगPय अशा छदात सOा
शO रखीव रचना करावयाची असRयास Eया छदाpया घटनच vान अवNय पा^हज बोलायला
आपण कवळ अनकरणान )याकरण न ampशकताच लागत पण शOच बोलत अस नाहA
पVयरचना^ह सहजच मनोगत आदोलनानसार होऊ लागत पण ती रखीव Sन शO होतच अस
नाहA )याकरणान 7यामाण भाषतील अमक शO Sन तमक अशO का ह समजत Sन दसT याला
समजावन दता यत Eयामाण अमक पVय शO का Sन तमक अशO का ह छदशाान
समजत आQण दसT याला पfट दाखवता यत )याकरण ampशकRयान 7यामाण फार तर चार
वाjय शOपण बोलता ampल^हता यतील पण आदशभत िजवत गVय ampल^हता यईलच अस नाहA
Eयामाण छदशााpया अ`यासान एक दोन शO पVय अSतिjलfट वEतात^ह रचता यतील
पण सरस वाहA का)य ह SनसगदEत Sतभवना कवळ छदशााpया बळान Sनमाण करण
अशjय आह उEकfट का)यरसाला छदशO पVयाच घाटदार पा इfट आह परत रसाची
तहान घाटदार सवणपााpया दशनान भागणार नाहA कवळ छदशO पVय Pहणज का)य न)ह
पVय ह का)याच कवळ शरAर१ (१ lsquoइSत वEत त का)यय शरAर पYरकSततमrsquo (भ २११) होय त
समाण आQण सरख पा^हजच पण ह कलन नटवायच शरAर रमणीय भावाथान सचतन हव
शगारलल कलवर काय कामाच
३ पVय5ाचा सकोच
सारवताचा Pहनज समरणीय वाडमयाचा आर`भ पVयात होतो आQण काहA कालपयत
Eयाची वाढ^ह पVयातच होत मनfय हा गायनय असRयामळ काहA पVयरचना Pहणज गय
श]दरचना हA आपोआप स`भवत अथवा ओढन ताणन काहA श]दरचना गय होऊ २शकत
(२ एका चरमर-वjयान आपल नहमीचच वाjय पण माhन-मटकन lsquoसकमार असSन त फारrsquo या
पVयाpया चालAवर बसवRयान मोठ कतहल उEपन कhन आEमampसOी ampमळवललA माया
पहा यात आह Eयाच वाjय अस
ldquoशगदाण गरम चरमर खार फाणndash
फाण खार चरमर गरम शगदाणrdquo)
Sतpयावषयी चमEकार वाटतो ती yयानात ठवावीशी वाटत आQण सहज yयानात रहात^ह Sतच
अनकरण^ह करावस वाटत पVय ह सहज तो डपाठ होऊ शकत आQण दAघकाळपयत yयानात
राहत ह पVयाpया यशाच एक मoय कारण आह म4णकलpया शोधापव= आQण वशषत
लखनकलpया शोधापव= ज)हा vानसर5णाचा सारा भार मरणशjतीवर पड त)हा गVयरचना
jवचतच होई सकतात वद पराण मSत इEया^द थ पVयात आहत आQण आज सOा
मराठत भगोल)याकरणाpया काYरका आढळतात याच कारण पVय ह मरणसलभ असत हच
होय
सधारणpया गतीसग गVयाच 5 वाढत पण पVयाचा पpच अगदAच सPपfटात यत
नाहA पVयाचा उपयोग का)यापरता मया दत होतो याचा अथ असा नाहA कn का)य गVयात अस
शकतच नाहA का)य रसाEमक रमणीयाथ-Sतपादक पा^हज एवढ च सा^हEयाचाय Pहणतात
गVयात^ह रमणीय आदोलन असत एखाVया गVयगगाधराpया भाषत ज)हा लखन एक
कारpया कवळ समाधीतच झाल असाव अस वाटत आQण भाषा हA कRलोampलनीमाण भरपर
ओढाळ आQण नादवती होत त)हा तीत एक कारच Mfठ गढ आदोलन Eययास यत परत ह
आदोलन अSनयampमत असत तच Sनयampमत आवतनाEमक आQण अनकरणीय होऊ लागल कn
Eयाला पVयाच )यविथत वhप आल Pहणन समजाव
४ पVयाची का)यानकलता
का)य जर गVयातन^ह गट होऊ शकत आQण गVय ह जर Sनवदनाच वाभावक साधन
आह तर का)याला तरA पVयाची आवNयकता का असावी वाडमयात ज दयगम असत Eयाचा
मनावर खोल ठसा उमटतो त वाचताना आनद होतोच परत तवयान Eयाचा सPबध सटत
नाहA मनfयाला त पनपहा मनात घोळन Eया आनदाची पनराविEत करावीशी वाटत तो
भावाथ जर थोडjयात आQण पVयबO असल तर तो आठवन मनात घोळण सोप जात गVय ह
4व माSनल तर पVय ह कलासासारख आह कलासाpया आकSतसौदयामाण पVयाच
बायसौदय आRहादकारक वाटत यात शका नाहA तरA रसावादात मलत काहA भद पडत नाहA
पVय ह गVयाहन अधक सोयीच आह इतक च गायनामाणच वराpया आरोहावरोहामाणच
लयबOता हA भावना उEतिजत कर यास फार उपयोगी पडत आQण ती पहा
आकSतसौदयामाणच आनददायक आह का)य हA एक आनद दणारA कला असRयाकारणान
भावाथाच मनात सर5ण करणारA१ (१ छद या श]दाची सचव यात आललA )यEपिEत मोठ
बोधद आह ldquoछदयSत आहलादयSत इSत छदrdquo अस कोणी Pहणतो तर याक ldquoमा
मननात छदाampस छादनातrdquo या सान आpछादन करणार र5ण करणार त छद अस Pहणतो)
आQण भावना उEतिजत कर यास साय करणारA एक आनददायक गोfट Pहणन पVय ह
का)याशी सलlन )हाव त का)याच शरAर )हाव ह योlयच होय
५ पVयरचनची कमता
पVयरचना हA मळीच कम नाहA अस मा नाहA ldquoतजवण गम वथा ससारrdquo वा ldquoलोळत
कच मखवधवYर Eयाampस तच कर SनवाYरrdquo अशा सारoया पVयाच आर`भ सहजफYरत अस
शकतात तथाप या उदाहरणामyय सOा तजवण गम मखवध कर ह दSनकबोलApया बाहरAल
श]द आहत आQण वYर तच आQण SनवाYर हA दSनकबोलAबाहरAल hप आहत या गोfटA
कमतचीच छटा दाखवतात मग एकाच ठरावक आदोलनाpया साpयाची सारA दAघ कवता
Sतvापवक रच यात कती कमता यत असल पVयरचना अगदA वाभावक आQण सकर नाहA
Pहणनच कवीला अपYरचत श]द वा hप योज याची Sन सगवशषी )याकरणाpया Sनयमाच
उRलघन कर याची मोकळीक असत हA मोकळीक अRपतम घ यात आQण कमता ^दस न
द यातjग कवीच कौशRय गट होत अ`यासान 7यामाण )याकरणशO रचना करण
वाभावक होत Eयाचमाण छदोबधन ह कवीpया मनवळणी पडन गल कn Eयाची भाषा
आपोआप छदोबO Sन छदशO अशी यत Sतpयातील कमता पार kfटA आड होत Sनसगाचा
आभास Pहणजच कलचा वलास होय
पVयाpया 7या Sनयampमत आदोलनामळ वाचकाला एक कारची जागत त4ा लागन Eया
त4त Eयाला कवीची य5नगरA पहायला ampमळत आQण कवीचा भावनावाह Sनयित होऊन
सारखा चालत राहन Eयात Eयाpया कRपनाचZाला सतत गSत ampमळत त पVयाच Sनयampमत
आदोलन सवच लampलतलखनकाराpया कतीला मानवत अस नाहA पVयामळ कEयकाची
कचPबणा होत पVय ह लAलन रचता यत असल तरA Eयामळ कEयकाची कRपना कि ठत होत
उदाहरणाथ Mी व स खा डकर ह गVय Sन पVय सारoयाच लAलन रच शकतात पण Eयाpया
गVयात जसा भावनचा वकास आQण कRपनचा वलास आढळतो तसा तो Eयाpया पVयात ^दसत
नाहA
६ दोvान का)यरक नाहA पण का)यशोधक आह
कवळ लगZमSनदशक च डोzयापढ ठऊन सरस पVयरचना कYरता यईल काय नाहA
रचनाचाpया साहाJयान एखाVया अपYरचत वEतात कवता ampलहावयाच कवीpया मनात आल
तर थम Eयाला Eया चामाण Sनरथक का होईना पण लघगK yवSन गणगणन Eया पVयाला
काहAतरA चाल लावलA पा^हज चाल अमकच असलA पा^हज अस नाहA परत कोणती तरA चाल
मनात बाणRयावाचन ससPबO पVयरचना होऊच शकत नाहA असा अनभव आह उलटप5ी
थलमानान एखादA चाल मनात बाणलA असन^ह पVयरचनकड मळचीच थोडीफार विEत
असRयावना पVयSनampमSत होऊ शकत नाहA चाल Eय5 ऐकायला ampमळन अवगत झालA आQण
वाभावक वEती^ह पVयरचनकड असलA तरA तवयान कायampसO होत नाहA पVयरचना होईल
पण अ5राच माामापन जर रखीवपणान yयानात रा^हल नसल आQण ताडन पहायला लगZमाच
च जर डोzयापढ नसल तर झाललA पVयरचना छदशO असलच अस SनNचयान सागता
यणार नाहA
एखादA कवता कवीला आपRया मधरवरात Pहणन दाखवता यत आQण ती ऐकन Mोत
म^दत होतात एवयान Eया कवतची छदशOता ampसO होत नाहA गोड वरान आपलA कवता
Pहणन दाखवणाT या कवीची रचना ampशथलच अस याचा स`भव असतो ह आNचयकारक वाटल
तरA ददवान अनभवampसO आह गायक कव हा कोठ दAघवर T हवच उpचारAल तर कोठ T हव
वर लाPबवन दAघ करAल सगवशषी दोन तीन अ5र यनकालात 4त उpचारAल तर क)हा
अ5राची उणीव तो Sनरथक वर लाPबवन भhन काढAल आQण पहा इतक कhन आपण काय
करAत आह याची Eयाला जाणीव होणार नाहA ऐकणाT यापकn^ह सवानाच हA जाणीव होत अस
नाहA 7याची Mवणतला समवदA झालA आह Eयाला मा ह दोष जाणवन उVवग वाटRयावाचन
रहात नाहA
ldquoजम ण सहइ कणअतला
Sतल तampलअ अO अOण
तम ण सहइ सवणतला
अवछद छदभगणrdquo (ाप १|१०)
अशावळी Eया गायक कवीला Eयाpया पVयाच रचनाच काढन दाखवRयावना Eयाच दोष
Eयाला पfटपण klगोचर होऊ शकत नाहAत Pहणन छदशााच कामापरत vान कवीस
अवNय आह
७ छद आQण चाल
चाल Pहणज छद न)ह चाल Pहणज एखादा छद गzयावर Pहण याची धाटणी होय
एका छदाला अनक चालA लावता यतात 7याला चाल वाभावकपण लागत नाहA तो छदच
होत नाहA छद Pहणज अ5राची तालबO जळणी होय हA जळणी तालबO असलA कn चाल
सहज लागत चालAन वampशfट वररचनचा बोध होतो चाल बदललA कn छद बदलला अस
वाटत पण हा Sनवळ आभास होय मगलाfटकातील
ldquoलमीकौतभपाYरजातकसराधवतYरNच4मा
गावकामदघा सरNवरगजो र`भा^ददवाना
अNव सतमखो वष हYरधन शखोऽमत चाPबध
रEनानीह चतदश Sत^दन कय सदामगलमrdquo
हा Nलोक रामर5ातोातील
ldquoरामो राजमQण सदा वजयत राम रमश भज
रामणाampभहता Sनशाचरचम रामाय तम नम
रामानाित परायण परतर रामय दासोPयहम
राम चEतलय सदा भवत म भो राम मामOरrdquo
या रामनामाची वभिjतhप सागणाT या सampसO Nलोकाप5ा Sनराzया चालAवर Pहण यात यतो
पण वतत दोहA Nलोक शादलवZnडत नावाpया एकाच वEतातील आहत फार कशाला 7या
Nलोकाच चारA चरण अगदA सारख असतात Eया Nलोकात^ह दसरा चरण प^हRया चरणाहन
कचत Sनराzया रAतीन Pहटला जातो१ (१ प^हRया व SतसT या चरणाचा यास बहतक वEतात
ऋषभ वरावर होतो तर दसT या व चौया चरणाचा यास षजावर होतो उदाहरणाथ इ4वा
Pहणताना प^हRया चरणात सा सा र ग म प म ग र सा र असा वरZम असतो तर दसT या
चरणात ग ग र सा Sन Sन र ग र सा सा असा वरZम होतो पण छदोkfया दोहA चरण
अampभनच असतात उलटप5ी वागता आQण रथोOता हA वEत ampभन ampभन आहत तथाप Eयाच
वरलखन एकच आह ो ग ह रानड याचा लख पहा (भारतीय सगीत ३२)) भपाळी लावणी
या चालA आहत या ampभन-ampभन जाती न)हत lsquoघनNयाम सदरा Mीधरा अKणोदय झालाrsquo हA
होनाजी बाळाची सampसO भपाळी लावणीसारखी Pहणता यईल तर उलटप5ी भाकराची lsquoकध ग
भटampशल अत िजवाच िजवलग मतरणीrsquo हA लावणी थट भपाळीसारखी Pहणता यईल आतील
वषयाला अनकल अशी चाल पVयाला लावRयान पVयाpया सरसतत भर पडत वचयाpया
रसपYरपोषक सम छटा या MSतampसO कवीpया रचनत जशा यऊ शकतात तशा Eया धोपटमाग=
कवीpया रचनत यऊ शकत नाहAत
८ का)यपठन आQण गायन
छदाला चाल लागत असलA तरA छद वा का)य Pहणज सगीत न)ह छद Pहणज
लयबO अ5ररचना होय हA अ5रश पहाता अfटमाक सतमाक ष माक आQण चतमाक
अशा आवतनाची असत परत गायकn तालाची सoया पाचच आह अस नाहA अ5रश पहाता
ampभन तालात बसणार पVय गवई माा जळवन घऊन Sनराzयाच तालात Pहण शकतो गायनात१
(१ ldquoाथना वदपठन धाampमक म पोथीवाचन वEतरचना ^द डी साकn दोहा पोवाडा
गzयावरची गाणी अभग ठमरA टपा धपद धमार oयाल अशा चढEया Zमान लोकगानातन
शाीय गायनामyय सगीताच पYरवतन झाRयाच ^दसन यत लोकगानाची सवाeत अखरची
पायरA Pहणज गणवEत अथवा माावEत याच गायन होय अशा गानात जातीत जाती नऊ
वर यतात अशा गानात बरचस गयEव ^दसत पण शाीय सगीतामाण रागEव कवा
ठरावक असा एखादा राग Sनमाण होत नाहA लोकगान व शाीय गायन यामyय प^हRयात
तालाचा अभाव असतो पोवाडा हा लोकगान व भावनाधान जोरदार भाषण यामधील दवा आहrdquo
ो ग ह रानड (पहा भारतीय सगीत ३२)) Eयाला तालाची चमEकSत कhन^ह वतारान
ववधता साधीत एक वampशfट वराचा थाट तीत कhन Vयावयाचा असतो गायनाच वारय
अथाप5ा सरावटAवर आलापावर आQण वतारावर अधक अवलPबन असत अथबोध मळीच
झाला नाहA तरA रस उEपन होऊ शकतो मनाला मोहनी पडत अस नसत तर अथशय तराण
कोणी गाइल^ह नसत आQण कोणी ऐकल^ह नसत
गीत Pहणन जो लघका)यकार किRपला आह Eयात अथवारय Sन वरलाampलEय ह गण
तRयबल असाव लागतात रचना साधी सोपी आQण सरळ असन घोळन घोळन Pहणायला आQण
वतार करायला अनकल अशी असावी लागत मराठ सगीतनाटकात म8जळ चालAवर
ampल^हललA लघपVय अगQणत असलA तरA lsquoतजवण गम वथा ससारrsquo सारखी गीत या नावाला
शोभतील अशी फारच थोडी आहत आQण ह गीत सOा घोळन घोळन घ^टका दोन घ^टका
Pहणायला जमणार नाहA यावhन अथवारय आQण गयता ह दोहA गण तRयबल ठऊन रचना
करण कती क^ठण आह ह पfटपण ^दसन यत 7या गीतात सरावट अधक मोहक का अथ
अधक दयगम ह सागण क^ठण जात अशी गीत रचन ती योlय पOतीन गाऊन दाखवता
यायला Pहणज वाlगयकार )हायला सगीताच vान अपYरहाय आह परत कवीला वा रampसक
वाचकाला या vानाची मळीच आवNयकता नाहA कवतत अथाpया रमणीयतला ाधाय आह
आपRया कवता गzयावर Pहणन दाखवणारा कव Pहणज वाlगयकार न)ह
९ का)य आQण गायन याच परपरमाण
Eयक कवतगQणक एक ठरावक लाPबीची रषा घऊन Sतpयातील वरलाampलEय आQण
अथवारय याpया माणात Eया रषच दोन भाग कल वरलाampलEयाचा भाग बदमालन
दाखवला अथवारयाचा भाग सलगरषन दाखवला आQण मग या साT या रषा शजारA शजारA
अथवारयाpया चढEया वा उतरEया माणान रचRया कn का)याच 5 गीतापासन त
ओवीपयत Pहणज जवळजवळ गVयच अशा पVयापयत कस पसरल आह ह पfटपण ^दसन
यत गयता१ (१ ldquoगायनामyय यणाT या वराची सoया व Eयाच समEव जसजस वाढत जात
तसतसा भाषायोग अधक आखड होत जावन शवटA Eयाच महEEव पार नाहAस झाRयाच ^दसन
यत लोकगानात रसाचा स`भव सववी श]दSनfठ तर शाीय गायनात तो सववी वरSनfठ
होऊ लागतोrdquo ो ग ह रानड (भारतीय सगीत ३२)) आQण अथवारय याच एकमकाशी
माण )यतच ^दसत गयपVयात अथवारय कमी होत होत शवटA तरा यात अथ लत होतो
तर का)यात गयता कमी होत होत शवटA ािथक ओवीत वा चQणक त छदपण नाहAस होत
यावhन का)य5ात गायनाच वचव कस नाहA आQण त का अस नय ह पfट होईल
१० चाल कशी असावी
का)यरसाला िjलfट वररचनाची आवNयकता सतराम नाहA गायनात अ5राची पा^हज
Eया तालात वाटणी गवई आपRRया कशल लहरAमाण कh शकत असला तरA सामायत चाल
लावताना कवीच पVय सरळ वाचीत गRयान जो लय जो तोल जो ताल तीत होतो जो कवळ
अ5रानसारA असतो तोच _यावयाचा असतो या अ5रानसारA तालात पVय लगZमामाण सरळ
थोडस गzयावर Pहणत गल असता जी चाल जी वररचना आपोआप लयबO आQण MSतसखद
वाटत ती का)यास अनकल आQण रसावादास परशी समजावी
ampसO वEताpया चालA परPपरन आRया आहत Eया कानावर पडन पडन सहज अवगत
होतात Eया बळच यEनान बसवा)या लागत नाहAत त)हा एखाVया अपYरचत पVयकारास
चाल लावायची झालA तर ती साधी Sन सलभ लावावी ती अमकच एक असलA पा^हज अस नाहA
पण दोनचारदा कानावर पडलA असता ती अवगत )हावी Sतच सहज अनकरण कYरता याव इतकn
ती साधी Sन सलभ असावी अथावhन लय उडन त वरलाampलEयात गरफटल अशी चाल
का)याला अगदA कामाची नाहA
११ पVयकार hढ कसा होतो
एखाVया पVयकारात एखादA चटकदार कवता रच यात आललA ^दसलA आQण Eयातन
Eया कवतला चEताकषक चाल लावललA ऐक यात आलA कn ताबडतोब अनकरण )हायला
लागन तो पVयकार कवमाय आQण hढ होतो lsquoउOवा शातवन कर जाrsquo ह ाचीन पद
सampसO असल तरA आधSनक मराठ कवतत या उOवजातीची टम हA गोवदाजकत lsquoराजहस
माझा Sनजलाrsquo याच कवतन पाडलA म^4का हA जाSत ताPबकत lsquoत हबहब साउलA Eयाच मSत चीrsquo
या कवतमळ कवय झालA आQण lsquoम^4क राम टाकनी अampलस त कशीrsquo या मळ पVयाच
प^हल कडव^ह 7याना परत ठाऊक न)हत अस कव lsquoत हबहब साउलArsquopया चालAवर कवता रचन
ampशरोभागी lsquoचाल म^4क राम टाकनी० या पदाचीrsquo अशी सचना दऊ लागल काहAतरA कारणान
कवीला एखाVया कवतpया चालAची चटक लागावी लागत Pहणज मग तो Eया धाटणीpया कवता
रचतो यामळच तर छदशाात वEत अगQणत ^दसत असलA तरA कवय आQण चampलत
अशी थोडीच होतात
१२ अपठनीय पVय Pहणज वकत गVय होय
एखाद पVय थोडस गzयावर Pहण याचा यEन कhन^ह Eयाला चाल लागलA नाहA तर त
Pहणावसच वाटत नाहA आQण त गणगणावसच वाटल नाहA तर ाय Eया कारची का)यरचना
पहा होत नाहA सकत छदशाातील कEयक वEताची उदाहरण सampसO कवीpया कतीत
आढळत नाहAत अथवा अEयत वरRयान आढळतात याच मoय कारण हच कn Eयाना एखादA
मधर चाल सहज Sन सरळ लाग शकत नाहA झळझळीत गVय गVयामाण वाचताना काहA
वाटत नाहA पण ^दखाऊ पVय गVयामाण वाचायची पाळी आलA कn त असय होत वाटल Eया
वEतात मग त कती^ह िjलfट Sन वच असो पVयरचना कhन लोकाना चकत करावयाचच
अशा Sतvन कfटणाT या का)यकोRहायावाचन कोणी िjलfट आQण चमEकाYरक वEतात रचना
कर याचा भयकर खटाटोप करणार नाहA
१३ रचनाशथRयाची इfटाSनfटता
हदlयाpया गा यासारखी परPपराात अशी जी लोकगीत आहत Eयाची रचना अSतशय
ampशथल आह परत Eयाpया चालA परPपरन िजवत ठवRयामळ रचनच शथRय ह वाpय
कवतला जस घातक होत तस त या परPपराात गीताना होऊ शकत नाहA Eयातन Eयाचा
सPबध हा अजाण वयाशी वा अampश5त वगाशी यत असRयामळ ह शथRय वरयकारक होत
नाहA हA ampशथलरचना असकत लोकाpया हातन वा छदशााpया पव=pया कालात झाललA
आह ह^ह वसhन चालणार नाहA मलासाठ ampल^हलRया काहA आधSनक पVयात ह शथRय
आढळत आQण तथ बाळबोलातील बोबडपणाइतक च त दयगम वाटत पहा
एक होता मलगा मसळ झाल खश
Eयाला सापडला मलगा Eयाला भटलA घस
हलlयाची कलA उसळ घशीन कल बीळ
जवायला आल मसळ १ Eयात साठवल तीळ २
Sतळाच काढल तल भजी खाRलA फार
भ7याची रलचल आईन ^दला मार
तो डाला सटल पाणी पोट गल फगन
खाRलA अधाशावाणी ३ घस गलA Sनघन ४
आनद माampसक (सटPबर १९०७ प ५५)
असच दसर एक गाण lsquoटाzया बाई टाzयाrsquo ह आनदाpया १९१९ pया फवारApया
अकात २११ पfठावर आह
दोन तीन सampसO आधSनक गीतात ह शथRय सहतकपण योिजलल ^दसतndash
(१) ldquoगल तयावर जडन रामा मन गल तयावर जडन ०
कSत नटन सजन मी आल
कSत अलकार ह Rयाल
कSत नाजक गल बाई होऊनrdquo (काग ८६)
(२) ldquoआला खशीत सampमदर Eयाला नाहA धर होडीला दईना ठh
ग सजण होडीला बघतो धh ०
^हरव ^हरव पाचवाणी जळ
सफत फसाच वर खळबळ
माशावाणी काळजाच तळमळ
माझी होडी सampमदर ओढA खालAवर पा यावर दईना ठh
ग सजण होडीला बघतो धhrdquo (चारा ५५)
(३) ldquoराना-रानात गलA बाई शीळ ०
राया तला र काळमळ नाहA
राया तला र ताळमळ नाहA
थोर राया तझ र कळशीलrdquo (ओ २६)
या गीतापकn प^हRया गीतात ाचीन परPपराात ीगीताpया धाटणीच अनकरण आह
Pहणन आQण दसT या आQण SतसT या गीतात भाषाच खडवळ आह Pहणन ह शथRय SनषO
वाटत नाहA कPबहना थोड उचतच वाटत परत हA गीत दयगम वाटतात ती या
शथRयामळ मा न)ह या गीताpया गोड चटकदार चालAमळ^ह न)ह तर या गीतात भावाथच
तसा रमणीय आह Pहणन परत याpया लोकयतच रहय या शथRयात T हवदAघाepया
सरणदकोचनात आह अशा ामक समजतीन या शथRयाचच अनकरण होऊ पहात आह
वतत आधSनक भाषासकतीpया काळात अस शथRय वरयकारकच होत
अ5राच हाल कhन पVयास माhनमटकन चाल लावलA तरA वरस होतो आQण पVयास
चाल लागच शकलA नाहA तर अप5ाभग होऊन ना धड गVय ना धड पVय अस काहAतरA
ampमMण वाचRयासारख वाटत ampलQखतामाण सरळ उpचार कhन वाचता वाचता 7याची चाल
लागत त
पVय इfट होय आQण पVयातील श]दाच उpचारानसारA लखन ह गVयातील Eया श]दाpया
लखनाशी होता होईल Sततक जळत असाव आधSनक मराठ कवतत lsquoफलाची पखरणrsquo (कक
८१) lsquoफलपाखhrsquo (कक ९२) आQण lsquoगलाबाची कळीrsquo (कक १८५) या तीन कशवसताpया कवताची
चाल नीट लागत नाहA हAच िथSत बीकत lsquoवडगाणrsquo (फओ ११) आQण lsquoचाफाrsquo (फओ ३५) या
कवताची आह उदाहरणाथ पहा
(१) ldquo^टप फल ^टप माझ गड ग ^टप फल ^टप
पहा फलाच पखरण Qझप
कSत सखाच सकाळ
कSत मौजची हA वळ
^दशा या फाकती
फल हA फलती
प5ी ह बोलती
सगzयाहA सfटAन पहा Sन4ा ती टाकलA
ीती ती आशसग खळाया लागलA
तर आनद या झाडाखालA
^टप फल ^टप (कक ८१)
(२) ldquoटला ट रAला रAndashndashndashndashग
जन Pहण का)य करणारA
आकाशाची घर
Eयाला काशाची दार
हमालाpया वर अडसरAndashndashndashग
जन Pहण का)य करणारArdquo (फओ ११)
१४ लय Pहणज काय
पVयाला कोणती^ह चाल लावलA तरA चालत चालAन वampशfट वरZमाचाच बोध होतो
गzयावर पVयच काय गVय^ह Pहणता यत त)हा पVय Pहणज लयबO पVयरचना होय आता
लय Pहणज काय याचा वचार कला पा^हज पढAल कवता Pहणन पहाndashndashndash
ldquoकशासाठ पोटासाठ
ख डाzयाpया घाटासाठ
चला खळ आगगाडी
झोका उच कोण काढA
बाळ नीट कडी धर
झोका चाल खालAवर
ऐका ककक शीट झालA
बोगVयात गाडी आलA
खडखड भकभक
अधारात लखलखrdquo (वर १०६)
हA कवता PहटललA ऐकत असताना वाभावकपणच आपण मधन मधन टाळी वाजवत
रहातो आQण कवता सPपलA तरA एकदोनदा टाळी पढ वाजवतोच कारण कवता अमक एक
^ठकाणी सPपणार आह ह PहणणाT याला ठाऊक असल तरA ऐकणाT याला ठाऊक नसत तो
आपRया त4Aत लागलRया लयात टाळी दतच राहतो गायनाच वळी तबला वाजवणाT याची हAच
िथSत होत Pहणन काहA गवई गाण सPपत आल कn तबRयावर हात ठऊन तबRजीला योlय
वळी थाPबवतात
टाळी वाजवीत रहाव अस का वाटत PहटलRया गोfटAच समदAघ तकड पडन
तकयातकयानी आपRयाला Eया Pहण याची जाणीव होत Pहणन ह तकड घाईन Pहणज 4त
उpचाYरल जावोत वा सावकाश Pहणज वलिPबत उpचाYरल जावोत त तकड परपराशी तलना
कलA असता सारoया काळात उpचाYरल जातात एक तकडा तीन पळात उpचाYरला गला तर
Eयक तीन-तीनच पळात उpचाYरला जातो एका तकयाला जर चार पळ लागलA तर Eयक
तकयाला चार-चारच पळ लागतात त)हा एक तकडा उpचारायला कती वळ लागतो या
गोfटAला महEEव नसन सार तकड सारoयाच वळात उpचाYरल जातात हA गोfट महEEवाची आह
आता एखादा तकडा आQण जी अ5र ampमळन तो होतो ती अ5र याचा काय सPबध आह
तो पाहण अवNय आह
7या अ5रावर टाळी पडत Eया अ5राpया माग उभी रघ ^दलA आह यावhन ^दसन यईल
कn सार तकड चारचार अ5राच आहत Eयक चरणात दोन तकड Pहणज आठ अ5र आहत
सार तकड सारoयाच कालख डात उpचाYरल जातात मग तो लागणारा कालख ड T हव असो वा
दAघ असो आता अशा रAतीन एका तकयाला लागणाT या वळाची वाटणी चार अ5राpयामyय
कशी होत हA वाटणी अगदA सारखी होत Eयक अ5र थलमानान सारoयाच काळात
उpचाYरल जात
आपRया नहमीpया बोल यात आपण सारA अ5र सारoयाच वळात उpचाYरत काय
नाहA काहA अ5र उpचारायला थोडा वळ परतो काहA अ5र उpचारायला अधक वळ लागतो
सyया थलमानान अ5राच दोन वग कRपन जी अ5र उpचारायला थोडा वळ परतो Eयाना लघ
Pहण आQण 7याना उpचारायला अधक वळ लागतो Eयाना ग( Pहण Eयाच Pहणज लघगKच
एकमकाशी माण काय असत याचा वचार मागाहन कh पण गVयात लघगK-भद असतो तो
वर ^दलल पVय Pहणताना आपण पाळीत नाहA ह पVय Pहणताना आपण सारA अ5र सारoयाच
वळात PहटलA पVय आQण गVय याpयामyय जो भद आह Eया भदाचाच हा एक कार आह
सारA अ5र सारoयाच वळात उpचारण ह नहमीpया व^हवाटAहन वगळ आQण Pहणन
अवाभावक असल तरA तवयापरत त आनददायक होत पव=पासन ज चालत आल आह
Eयाचा Eयाग एकाएकn अवचार कh नय
या पVयाच ल5ण कस सागता यईल 7या पVयवगाeत सारA अ5र सारoयाच कालात
उpचारायची असतात Eया वगाeतील ह पVय असन यातील Eयक चरण आठ अ5राचा आह
आQण Eयक चरणाच चारचार अ5राच अस दोन तकड पडतात या पVयाला चतर5रावतनी
अfटा5रA Pहणता यईल या लगEवभदातीत पVयकाराला छद Pहणतात
आगगाडीतन जाताना होणाT या खडखडाटात दोन कारpया आवतनाची जाणीव होत क)हा
खडखड खडखड खडखड खडखड असा yवSन होतो अस वाटत तर क)हा खडड खडड खडड
खडड असा yवSन होतो अस^ह वाटत प^हRया कारpया खडखडाटात चतर5रA आवतन असत
तर दसT या कारात य5रA आवतन होत पढAल कवतत य5रA आवतन आह
rdquo धडाड धडाड
खडाड खडाड
धावत हA गाडी
कवढA धडाडी
खाऊन रगड
काजळी दगड
पा याच राजण
घोटात पऊन
फफस नागीण
वाT याची बहAणrdquo
(वर १११)
या पVयात जाणीव तीनतीन अ5राpया तकयातकयानी होत Eयक चरणात दोन तकड
आहत सारA अ5र सारoयाच काळात उpचाYरलA जातात या पVयकाराला य5रावतनी षड5रA
छद Pहणता यईल
अशा कारpया कोणEया^ह पVयात मग तकड चारचार अ5राच पडोत वा तीनतीन
अ5राच पडोत सारAच अ5र सारoया काळात उpचाYरलA जातात परत एका पVयातील चार-
अ5रA तकडा Pहणायला एखाVयाला िजतका वळ लागतो Sततकाच वळ दसरा कोणी दसर पVय
Pहणताना तीन-अ5रA तकयासाठ^ह घऊ शकल Pहणज काय सारA अ5र जरA सारoयाच
वळात उpचारायची असलA तरA एकाला एका पVयातील एक अ5र उpचारायला लागणारा वळ हा
दसT याला दसT या पVयातील एक अ5र उpचारायला लागणाT या वळाहन यनाधक अस शकल
मग कालमापनाच काहA पYरमाण SनिNचत कYरता यईल कn नाहA यईल पण त पYरमाण Eया
Eया PहणणाT यापरत आQण पVयापरत मया^दत राहAल मग पYरणाम ह )यिjतSनरप5 कस
होईल तस )हायला त पVयवभागSनवfट कल पा^हज
छदात सारAच अ5र सारoया वळात उpचारायची असतात त)हा एक अ5र उpचारायला
लागणाT या काळाला एक माा का Pहण नय आQण माग ^दलRया पVयापकn प^हRया पVयाला
चतमाकावतनी आQण दसT या पVयाला माकावतनी का गण नय तस करायला सकiexclशनी
काहA अडचण ^दसत नसलA तरA एक गोfट वचारात घतRयावना गEयतर नाहA
ldquoसारखी कSत वळ
ऐक य ती शीळ
कती मी पा- ^हल
इतक ची द- Qखल
उरात धड- धड
धावती मी पडrdquo (तासक ८०)
यामाण या छदाpया ाचीन रचनत कEयकदा मyयच एका अ5राpया ^ठकाणी दोन
अ5र आढळतात अथातच छद कती^ह घाईन Pहटला Eयक अ5र Pहणायला लागणारा वळ
कती^ह आखड कला तरA तो वळ jवचत सगी Eयात दोन अ5र अSतशय 4त पण Pहणता
यतील इतका घतला पा^हज Pहणज अEयत घाईन PहटलRया अ5राला जो T हवतम वळ
लागल तो एक माचा अस पYरमाण किRपल तर छदातील Eयक अ5र Vवमाक होईल
आQण छद ह अfटमाकावतनी वा ष माकावतनी होतील
१५ छद अवाभावक आQण SनयमवKO नाहA
छदाची हA रचना कEयकाना ampशथल आQण अSनfट वाटत कारण Eयाpया मत
बोल याpया भाषत लघ-गKभद असताना पVयात तो नfट करण आQण सारA अ5र सारoयाच
वळात उpचारण ह कणकट अवाभावक आQण SनयमवKO आह परत काहA मया^दत 5ात
छद हा कणकट लागत नाहA हA गोfट अनभवampसO आह छद PहटRया5णी सारA अ5र
सारoया काळात उpचारायची हा Sनयमच होतो त)हा या Sनयमाच जोपयत उRलघन होत नाहA
तोपयत छदात SनयमवKO अशाीय अस काहA नाहA छद हा इतर पVयरचनइतकाच
वाभावक आह कारण छािदfटपणान अहवSतत द डक Pहणन कोणी हा छद समाजावर
लादलला ^दसत नाहA तो कवीpया मनोगत आदोलनानसारच उEपन झालला आह नहमीpया
भाषणात आढळणारा लघगKभद Eयात पाळला जात नाहA एवयाच साठ तो अवाभावक आह
अस Pहणायच झाRयास तशा रAतीचा दोषारोप इतर पVयकाराpयावर^ह होऊ शकतो कारण
गVयभाषणात लघगKभद असला तरA Eयाpया कालाच माण पVयातील लघ-गKpया कालाpया
माणासारख रखीव Pहणज गK-अ5र उpचारायला लघ-अ5राpया दपटच काळ लागतो अस
नसत त)हा छद हा इतर पVयकाराइतकाच कम वा वाभावक आह तो आनददायक आह
Pहणनच Eयाpयातील कमता क)हा क)हा डोzयावर आलA तरA ती 5Pय ठरत इतर पVयकार
ह छदाप5ा लगEवभदाला अधक अनसरतात Pहणन अधक वाभावक Sन आRहादकारक वाटत
असतील तर छद ह रचनासौकयामळ क)हा क)हा अधक इfट Sन Mयकर वाटतात
छदात Eयक अ5र Vवमाक असRयान छद अfटमाकावतनी आQण
ष माकावतनीच अस शकतात परत वEत आQण जाSत या इतरकारात लघची एक माा
आQण गhpया दोन माा अस गQणत असRयान आवतन सात वा पाच या वषममााच^ह अस
शकत अfटमाक सतमाक ष माक आQण पp8माक आवतनाpया वEताना अनZम
प$यावतनी अ-यावतनी भगावतनी आQण हरावतनी Pहणाव
१६ पVयवाहाची ^दशा
पVयरचनpया वाहाकड पा^हल तर अस ^दसन यत कn ओघ नकळत आलRया
बहवधतकडन एकhपतकड वळतो आQण नतर एकhपता क टाळवाणी वाट लागत Pहणनच कn
काय तो सहतकपण सिPमMणाकड वळतो छदशाापव= कवी ज)हा कवळ मनोगत
आदोलनाला थलमानान अनसरAत त)हा Eयाpया रचनतील सार चरण अगदA एकसारख यत
नसत
उदाहरणाथ
ldquoअमी च Eवा धतराfय पा
सव सहवावSनपालसघ
भीfमो 4ोण सतपतथासौ
सहामदAयरप योधमoयrdquo
(भगी ११२६)
या चारA चरणात अ5राची सoया अकराच असलA तरA लगZम वगवगळा आह प^हRया
चरणातील आVया5र लघ आह त गK असत तर तो वातोम=चा चरण झाला असता दसरा चरण
इ4वाचा Sतसरा शाampलनीचा आQण चौथा उप4वाचा आह या Nलोलाकातील चारA चरण
समा5रक असल तरA
rdquoआ4 तण ाय Sनवततऽ-
गYरकटमासाVय Sनवतत शर
व महA ाय अध याSत
अाय शातममत न Sनवततऽयम (लव २१प ३८९)
या Nलोकात दसरा चरण तरा-अ5रA सदतवEताचा असन चौथा चरण चौदा-अ5रA
वसतSतलकावEताचा आह
सकतातील fटभजगतीपासनच इ4वा उप4वा शाampलनी वातोampम वशथ Kचरा
इEया^द वEत अितEवात आलA Eयाचमाण ाकतातील lsquoवरमगलाrsquo जातीपासनndashndashndashPहणज
rdquoमणयणाइदसरधYरयछEतEतया
पpञकRलाणसोjखावलA पEतया
दसण णाण7झाण अणत बल
त िजणा ^दत अPह वर मगलrdquo (ागभ १)
यासारoया जाSतरचनपासनच िlवणी उवशी Sनampशपाल इEया^द वEत ampसO झालA
असावीत या कारातील lsquoजनकतनयाrsquo lsquoनवमधrsquo lsquoवलोलनयनाrsquo इEया^द वEताच एकएकच
उदाहरण सापडत Eयाचा पEता ाचीन छदशाास न लागRयामळ या थात Eया
उदाहरणातीलच श]दाचा उपयोग कhन Eयाच नामकरण कराव लागल आह वNलोक वानवाampसका
इEया^द पVयकारात काहA भाग अचल अस आQण काहA भागात वकRपाला वाव अस ह Eयाच
अधवटपण नfट कhन मोरोपतान Eयाना पणपण SनिNचत अस वEतवhप ^दल आह एका
चरणासारख चार चरण ampलहायच झाल कn त लगZमkfया सारख ampलहायच अस वाभावकपणच
वाटत या वEतीमळच१ (१ या वEतीच एक अगदA आधSनक उदाहरण महामहोपाyयाय
माधवशाी भ डारA याpया )याoयानात ampमळाल काशी यथील महामहोपाyयाय गगाधरशाी
मानवRलA यानी एकदा समयापSत कलA ती जाSतरचनत होऊ शकलA असती पण उपYरSन^दfट
वEतीमळ ती वEतरचनत झालA तो समयापत=चा Nलोक असाndash
ldquoसि`भनो यो रामपणा परासम4 पतन8चकार
त मारAच ाय भीKक दशानन ागदाजहार
सीतामीह तEEवमVय म वन सहायो भवाथकारndashndash
lsquoकEता रोव गयददस ampमया कह तम चलो ampशकारrsquordquo
Pहणज [ - - - - - ~ - ~ - ~ - ~ - - ~ - ~ - - ] ह एक नवच वEत ampसO झाल या
समयापत=pया थमचरणातील अEयगणात भद आह हा दोष मळचा कn मरणशjतीचा ह
ठाऊक नाहA) वतालAयौपpछदampसकापासन वयोगनी अपरवj मालभाYरणी आQण पिfपताा
हA वEत अNवघोषाpया^ह पव= Sनमाण झालA असावीत
१७ सिPमMणाची SतZया
पढ वEतातील एकसारखपणा िजतका बधनकारक Sततकाच क टाळवाणा वाट लागला
Pहणनच कn काय कवीच लय उपजातीकड आQण जातीकड वळल परत सकत कवीनी
जाSतरचना अवगत कhन घतलA नाहA आQण Sतची वाढ^ह कलA नाहA इ4वा Sन उप4वा
याpयातील भद थमाअ5रापरताच असRयामळ छदात फारस अतर न पडता रचनत थोडी
ववधता आणता यऊन कवीस तवढA मोकळीक ampमळत Pहणन इ4वा Sन उपदवा याच वर
ampमMण ाचीन काळापासन hढ झाल या ampमMवEताला उपजाSत अस नाव द यात आल ह ampमMण
समा5रक वEताच वगबाधवाच असाव Eयामाण त इ4वशा-वशथ शाampलनी-वातोampम अस होऊ
शकत परत इ4वशा-वशथाच ampमMणसOा भागवत वगळRयास इतर फारच दampमळ आह
दोन ampभन वEताच ampमMण (१) कक-खख वा (२) कखखक वा (३) कखकख वा (४)
कककख अस ववध कारच होऊ शकल Sतसरा कार अधसमवEताचा असRयान Eयात तरA
ampमMवEताची वाढ )हायला हवी होती ampशशपालवधाचा १२ वा सग हा इ4वशा-वशथ ampमळन
होणाT या lsquoampशampशराrsquo या अधसमवEतात आह पण Eयाच^ह अनकरण झाल नाहA एकदरAन पाहता
ampमMण ह सकत कवीना Kचल नाहA अस ^दसत रामर5ातोात शादलवZnडत आQण lधरा
या वEताच प^हRया कारच ampमMण आहndashndash
ldquoराम लमणपवज रघवर सीतापSत सदर
काकEथ कKणाणव गणSनध वय धाampमक
राज4 सEयसध दशरथतनय Nयामल शातमSत
वद लोकाampभराम रघकलSतलक राघव रावणाYरमrdquo
हA गोfट कोणी१ (१ पि डत कदारनाथ (हYर १११ टAप) Sतकड लय वधीपयत रामर5च
दनिदन पठन होऊन^ह yयानात यत नाहA इतक ह ampमMण सPयक आह पगलान ampशखा
Pहणन जो कार साडगतला आह Eयात अचलधSत आQण वVयमाला याच असच ampमMण आह
प^हल दोन चरण अचलधतीच आQण शवटल दोन वVयमालाच असRयास पVयास 7योSत (प
४५०) Pहणतात आQण उलट Zम असRयास पVयास सौPया (प ४५१) Pहणतात याचमाण
जाSतरचनत हYरभगनी आQण साकn याच ampमMण शकराचायकत लमीनampसहप8चरEनम या
तोात आह
ldquoEवEभजीवयampमpछampस चनरहYरपजा कK सततम
SतबPबालकSतधSतकशलो बPबालकSतमातनत
चतोभग मampस वथा भवमKभमौ वरसाया
भज भज लमीनरampसहानघपदसरampसजमकरदमrdquo (शा १८११)
जाणन वा नणन झाललA अशी ampमMणाची उदाहरण Eया Eया वEताpया ववचनात पढ
वEतवहारात ^दलA आहत
दसT या कारच ampमMण आढळत नाहA अगदA अलAकड कशवसत कवीन इ4वाpया तीन
चरणास वसतSतलकाचा एक चरण जोडन चौया कारच ampमMण कhन वEतवचय साध याचा
अampभनदनीय यEन कला आह
rdquoमी पा^हलA एक सरPय बाला
वण कसा Eया मरसPपदला
व5ावरA वीज जधी पडावी
Eयाpया िथतीतच Sतची महती पहावीrdquo (कक ६३)
कशवकमार याpया lsquoझ डची फलrsquo या सहातील lsquoकषायपयपापSततम5कतrsquo या
कवतत अनक वEताच ampमMण आह त बहश सहतक नसाव तथाप त हायापद मळीच नाहA
कव भ Mी पि डत यानी जाSत आQण वEत याच ampमMण कर याचा नवीन उपZम कला आह
Eयाpया पढAल कवतत दोहा आQण तोटकाचा एक चरण ampमळन कडव ampसO होत---
ldquoबघ बालवभाकर य उदया
तम जाय हळहळ ह वलया ०
अतल तampलका घऊनी
Sनज करणाची काय
कौशRयान रगवी
तो ाचीचा काय
मय हA न करA असलA कमयाrdquo (वNववाणी ३८ प ३२९)
परत यथ आवतन सव अfटमाकच आह पढAल उदाहरणात अ5रश पाहता आवतन
ampभन आहत त)हा सतमाक आवतनात Eयक वळी एक माा वाढवन त अfटमाक तरA
कhन घतल पा^हज अथवा तवढा भाग Pहणताना ठका बद तरA ठवायला पा^हज
ldquoतजवीण सख मज कोणी नस
Sतमा^ह तझीच दA वलस ०
मी करA पजा Sतयची भावपfप वाहनी
आQण पfप कोणती पजस उ8ची याहनी
पYर ती न कधीच बघ हसनी
ampभजवी न कधी मन शाितरसrdquo १ (ग १०४)
वEत-वEताच वा वEत-जातीच ampमMण घोटाळा उEपन करAत नाहA कारण अ5र जशी
ampल^हललA असतात तशीच वाचायची असतात वEत आQण जाSत दोहAत^ह लगभद आह परत
वEत आQण छद वा जाSत आQण छद याच ampमMण यjत नाहA कारण एक भाग वाचताना
लगभदाकड लय Vयाव लागत तर दसरा भाग वाचताना ampलQखत लघ असो वा गK असो Eयक
अ5र गKच उpचारायच असत Pहणन कारकत lsquoमघाच अMगीतrsquo या कवततील
ldquoयampस कधी घऊSन 7योEन करणपfपमाला
Sतampमर भावरग पसाया अतरA Yरघाला ०
तरगता वाT यावरA
चमकनी परोपरA
सोनसळी जाद करA
Zर व8चनत परत अित लोट यालाrdquo ( नदA ९५)
वपद जाSतवhप कड)याच प^हल तीन चरण छदवhप Pहणज लगभदातीत आQण चौथा
चरण पहा जाSतवhप ह ampमMण घोटाळा उEपन करणार असRयान इfट नाहA lsquoयampस कधी
घऊSनrsquo मधील क लघ उpचारायचा आQण lsquoसोनसळी जाद करArsquo मधील क गK उpचारायचा हA
वसगSत एकाच कवतत इfट नाहA शO छद वा शO जाSत याpया रचनत कवीला ववधता
आQण मोकळीक हA हवीत Sततकn ampमळ शकतात
इ4वा-उप4वा वा इ4वशा-वशथ याpया वरampमMणात वाभावकपणा आह दोन
वEताpया ampमMणाच सहजगEया पडणार चार कार माग साडगतलच परत भदकiexclक
तारय आQण पYरभाषावधनpछ छदशाकारानी याच िजतक कार होण शjय आह Sततक
Pहणज चौदा किRपल असन इ4वा-उप4वाpया उपजाSतकाराना चौदा आQण इ4वशा-
वशथाpया उपजाSतकाराना चौदा ampमळन अावीस१ (१ यापकn इ4वा-उप4वाpया चौदा
काराची नाव पढAल Nलोकात ^दलA आहत ldquoकती वाणी माला साला हसी माआ जाआ
बाला अiexclा भiexclा पPमा रामा YरOी बOी तास णामाrdquo (ाप २१२१) इ4वशा-वशथाpया
चौदा उपजाSतकाराची नाव काशीसकतमालतील वEतरEनाकराpया आवEतीच सPपादक
वVयनाथशाी वक ल यानी ७९ )या पfठावर टAपत ^दलA आहत पण आधार ^दला नाहA ampशampशरा
ह नाव Eयानी ^दल आह) सvा ^दRया आहत परत आoयानकn वपरAताoयानकn Sन ampशampशरा
या तीन अधसमवEतhप उपजातीतच सहतकपण दAघ रचना कललA आढळत इतर कारापकn
कEयकाची उदाहरण सOा ampमळत नाहAत
राजानकरEनाकरकत हरवजयम या सकतका)याpया सEतावसा)या सगाeत
NलोकampमMणाचा एक वampशfटZम आढळतो पिfपतााचा एक Nलोक मग उपजातीचा एक Nलोक
आQण मग वसतSतलकाच दोन Nलोक या Zमान चारचार Nलोकाच गट कलल ^दसतात
१८ पVयातील टमी
का)यात कोणEया^ह काळी काहA पVयकार hढ झालल असतात तर काहA पVयकार
योगावथत असतात काहA कार माग पडण काहA hढ होण आQण काहA योगावथतच
मायतसाठ पढ यत रहाण ह भाषpया आQण Sतभpया िजवतपणाचच Vयोतक आह गRया
तीस वषाeचाच इSतहास पा^हला तर दाशरथी च4कात इEया^द काहA जाSत माग पडRया
म^4का नववध इEया^द जाSत hढ झाRया आQण आता वरपVया^द नव योग मायतसाठ
झगडत आहत पगलाpयावळी^ह काहA कार योगावथत होत Eयाना नाव पगलान ^दलA
असावीत Eयाचा समावश तो गाथाकरणात कYरतो
१९ मराठतील पVयरचनचा इSतहास
पVयरचनच छद जाSत आQण वEत ह ज तीन मoय कार आहत Eया SतहA कारची
पVयरचना आजपयत मराठत चाल आह
(१) छद----अभग ओवी घना5रA इEया^द पVयकारात लघगK हा भद नाहA
थलमानान सव अ5र सारoयाच दAघ कालात Pहणज गhच उpचारायची असतात अथात या
पVयकारात मoय Sनयमन अ5रसoयच ^दसत Eयक अ5राचा काल दोन मााचा
असRयामळ या पVयकारात अfटमाक आQण ष माक अशा दोनच आवतनाची रचना होऊ
शकत या लगEवभदातील अ5रसoयाक पVयकाराला काहAतरA पाYरभाषक नाव पा^हज Pहणन
व^दकपVयकाराला असणार छद ह नाव ^दल आह कोणEया^ह SनयमबO पVयकाराला
सामायपण छद वा वEत Pहणतात जस पवी छद वतालAय छद गीSतवEत इEया^द परत
वEतास जसा वampशfट पाYरभाषक अथ द यात आला आह तसा छद या श]दास द यास
Eयवाय नसावा अलAकड छदात रचना कर याकड कवीच लय अधकाधक जाऊ लागल आह
वशषत यवतमाळच वVवान आQण )यासगी कव वामन नारायण दशपा ड ह सहतकपण
छदात ववध रचना कYरतात (१ ldquoअन शा नामोiexclशन यनोjत छद योग च kNयत
तVगाथSत मत)यमrdquo)
(२) जा1त--- जाSतरचनत लगEवभद आह समरचनत^ह अ5राची सoया Sन लगZम हA
अampभन नसतात तथाप लघची एक माा२ (2 ldquoमीयत अनया सा मााrdquo
ldquoचाषत वदत माा Vवमा Eवव वायस
ampशखी रौSत मा त नकलतEवधमाकमrdquo
(पाQणनीय ampश5ा ४९) आQण गhpया दोन माा या गQणतान मााची सoया सारखी भरत
मााची सoया ह एकच काहA या पVयकाराच ल5ण नाहA या माासoयाकजातीत
अfटमाक सतमाक ष माक वा प8चमाक आवतन असतात या माासoयाक
पVयकारास माावEत वा मााpछद Pहणतात परत वEत या श]दाचा पाYरभाषक SनिNचत
अथ वगळा असRयाकारणान या माासoयाक रचनस पव=पासन चालत आलल जा1त१
(१ ldquoपVय चतfपद तpच वEत जाSतYरSत Vवधा
एकदशिथता जाSतवEत लघगKिथतमrdquo (हप ५२)
वाrdquoपVय चतfपदA तpच वEत जाSतYरSत Vवधा
वEतम5रसoयात जाSतमााकता भवतrdquo (गछ १४)
वEताच चरणा5रसoयमाण ज उjता^द वग किRपल आहत Eयानाच हमच4 जाSत
Pहणतो) ह नाव पfटपण SनिNचत कराव ह योlय होय
हA गय जाSतरचना मळची ाकतातील असावी हA सकतात शकराचायाpया मोहमVगर
का)यात जयदवाpया गीतगोवद का)यात आQण hपदवाpया तवमालत ^दसत मराठत ाचीन
कालापासन एकnकड ौढ वामय छदात रचल जात असताना ampमराबाई सरदास कबीर इEया^द
उEतर ^हदथानातील सतगीतकाराpया उदाहरणान मराठत lsquoपदrsquo होऊ लागलA हA सारA
जाSतरचना आह vानNवराची पद उपल]ध नाहAत अस नाहA परत मराठतील प^हला मोठा पद
ampल^हणारा गीतकार एकनाथ हा होय याची रचना ampशथल आह आ ए ओ ह वर क)हा क)हा
लघ उpचाराव लागतात तर क)हा क)हा अ दAघ उpचारावा लागतो पढ सयjत )य7जन (कवळ
kNय न)ह तर Mा)य) आRयास मागील लघस Sनरपवादपण गhEव यायला हव त वकRपान यत
Pहणज कोठ त यत आQण कोठ त यत नाहA लखनपOSत सववी उpचारानसारA नसRयामळ
कवळ लखानसारA वाचन कhन गीतातील आदोलनाचा पEता लागत नाहA आQण मग
साहिजकपणच चाल लागत नाहA या मोumlया दोषामळ ाचीन पVयसहातील कती तरA पद
पVयkfया दबध अतएव SनKपयोगी होऊन बसलA आहत ह शथRय गोवद बRलाळ दवल
याpया पदाpया रचनपासन Pहणज आधSनक काळातच नfट झाल आह
हA पद बहतक सतकवीनी थोडी इतर कवीनी ampल^हलA आहत हA धाampमक वhपाची
असRयामळ भाबया भावक समाजान Eयाच मरण ठवल आQण कnतनकारानी ती कnतनात
गाऊन दाखवन Eयाचा सार कला आनदतनय आQण रघनाथ पि डत यानी आपRया ववध
वEतात ampल^हलRया आoयानातन मधन मधन हA गय पद वखरलA आहत मyवमनीNवर
कशववामी नरहYर ampशfय वणीकर दवनाथ दयाळनाथ इEयादकाची जाSतरचना वपल आह
अमतराय रामजोशी (कवराय) होनाजी बाळ सगनभाऊ भाकर इEया^द कवीनी कटाव पोवाडा
लावणी इEया^द जी गोधळी रचना कलA ती सारA जाSतhपच आह आQण ती बहतक ampशथल
आह परत रामजोशाची सकत जाSतरचना रखीव Sन शO ^दसत Eयाच lsquoतKQण तवद
कचतटयSतगK कK मम ^द सादरमrsquo ह कशवकरणी जातीतील पVय या वधानाची यथाथता
पटवील अ णा कलकर यानी गीताpया चालAना कnतनातन Sन तमाशातन सampश5त
रगभमीवर आQणल आQण Eयाची गोडी नवसampश5त समाजासगच उVयोमख कवीना पटवन
^दलA गोवद बRलाळ दवल याची बहतक पVय इतकn सरस ससकत ववध आQण Sनदष
आहत कn आधSनक मराठ कवततील शथRय नाहAस कर याच Mय Eयाpया लोकय
उदाहरणाला ^दल पा^हज जाSतरचनवर ampलह इिpछणाT याला दवलाpया कतीकड दलय कYरताच
यणार नाहA कशवसत गोवद वासदव काSनटकर नारायण वामन ^टळक दEताय को डो घाट
माधवानज वनायक जनादन करदAकर इEया^द आधSनक मराठ कवीनी जाSतरचनस ससकत
वाचनीय कवतpया 5ात hढ कर याच Mय सPपा^दल आधSनक मराठ कवता हA बहताशी
जाSतhपच आह मराठ िjलfटरचना आQणलA ती का)यरचनस अनकल नसRयान मराठ
कवतpया बायवhपावर Sतचा काहAच पYरणाम घडला नाहA
(३) व3तndashndashndashछद आQण जाSत या)यSतYरjत वEत हा एक ाचीन काळापासन चालत आलला
पVयकार आह सकत वाडमयात हाच वशष hढ आह )याकरणमहाभाfयातील काYरका^ह
काहA वEतhप आहत हA गोfट वचारणीय आह वEतात अ5राpया सoयच बधन असत इतक च
न)ह तर Eयाचा लगZम^ह SनिNचत असतो या कारास अ5रवEत या वणवEत Pहणतात पण
यास कवळ व3त१ Pहणाव (१ Sनर7जन-माधव आधार दत नाहA पण वEताpया ^ठकाणी lsquo)यिjतrsquo
हA सvा दतो
ldquo)यिjत या समपादात पवाचायी Sनhपल
जाSत)यिjतVवयामyय छदशा वhढलrdquo (Sनमास २०-२१)
मराठत वEतरचना थम कRयाचा मान महानभाव कवीचा ^दसतो भाकर कत
lsquoईशततीrsquo मधील पढAल Nलोकावhन Eयावळpया रचनची चागलA कRपना यईल
ldquoत कcopy दखौन डोळा परतर सफळा सिfट ह जीवतसी
कNया जघा सरषा उपर घणतरA जमभमी अनगा
सला मyय दशी ampमरवत सजनी मालग टA पवशा
वठला योगराज करवत सहज पारण लोचनासीrdquo
भाकर२ (२ पहा व ल भाव याचा लख व वतार ५५५ व ल भाव पढ Pहणतात
कn ldquoसदर मनोहर म4 तरडगणी चकला सरती स`भोगा सरमा समखी वमला
सानद रामा रमण पादाकल मjतवRलA चदनक गधानक फणी4 हA Eयातील वEत
अपYरचत अशीच आहतrdquo या वEताच vान )हाव Pहणन मी Kिjमणी वयवराpया तीसाठ
शोध कला यवतमाळच Mी वामनराव नारायण दशपा ड याpया कपन या थाची जी एक
अपण सदोष त मला पहायला ampमळालA Sतचा उपयोग जो होऊ शकला तो मी कhन घतला
आह परत कEयकदा ाचीन वEतासच नवीन नाव ^दRयाचा सशय यतो शादलवZnडत
दोधक चामर आQण यथका यास अनZम इ4कRहार चदनबळी तनी आQण वनीमाळा हA नाव
आढळलA lधरा आQण वणी याच सगधारा आQण शगवणी अस चमEकSतजनक अपश
आढळल) Pहणज कवीNवर )यास यान शक बाराश पव=च Nलोकरचना कर यास आर`भ कला
पण याच Nलोक Sनयमक आहत या वळपासन महानभाव थकार ववध वEतात रचना कh
लागल यापढ श`भर वषाeनी सयमकरचना होऊ लागलA तरा)या शतकाpया शवटA तर NलोकबO
सयमकरचनचा घात पfकळच पडला आQण चौदा)या शतकापासन त नवी नवी वEत^ह योज
लागल कfणमनीन१ (१ ो व ampभ कोलत याचा lsquoमहानभावीय का)यातील काहA नवीन छद
(सधकाल ऑगट १९३५ चा अक) हा लख पहा) शक १५७४ pया समारास ampल^हलल lsquoKिjमणी
वयवरrsquo आQण ओकारमनीन शक १६३० pया समारास ampल^हलल lsquoलमणावयवरrsquo या का)यात
पाच-अ5रA वEतापासन त वीस-अ5रA वEतापयत अनक वEत योिजलA आहत
मjतNवरान आपRया रामायणाची रचना ववध वEतात कलA आह तरA भजयाताच
माण मोठ ^दसत शवटA शवटA पादाकलक जातीचा^ह अवलPब Eयान कला आह मjतNवराची
Sतभा वEतबधनात जखडRयासारखी वाटत वामनान अनक वEतात रचना कhन मराठ भाषला
KळवलA आQण वEतरचनला यमकानासानी मि डत कhन lsquoसNलोक वामनाचाrsquo सampसO कhन
टाकला आधSनक kfटAला वामनाची कSत ampशथल Sन िjलfट वाटत वामनापासन
चमEकSतजनक रचनला वशष महEEव यऊ लागल वल Sन आनदतनय याची रचना दबध
आQण चमEकSतजनकच वशष आह रघनाथपि डताची रचना मा िजतकn सालकत Sततकnच
रसाळ आQण शO आह पण ती वपल नाहA lsquoवVव7जीवनrsquoकार वल म4ालकारान ववध
वEताची नाव थत कYरतो पण Eयात ढोबळ चका कYरतो अनत कवीन दवराज माQणका
वबधया वभावरA आQण NयSनका या दampमळ वEताचा मोumlया माणात उपयोग कला आह
Sनर7जन-माधवान ववध वEतात चमEकSतजनक आQण वपल रचना कलA असन
छदशाावर^ह सkEत मjतावampल हA पितका ampल^हलA आह
कव हा भाषचा पालक आह हA जाणीव सदव मनात वागवन )याकरणशO ौढ आQण
ससकत भाषत SनरSनराzया क^ठण वEतात^ह वपल आQण सालकत रचना करणारा मोठा
पVयभ Pहणज मोरोपतच होय द डकरचना Eयाpयाच का)यात आढळत Eयान घना5रA१ (१
अहRयोVवार) अभग या कारची छादस रचना सकतात^ह कhन ठवलA आह परत
आNचयाची गोfट हA कn जाSतरचना कYरताना Eयाpया हातन कणकट यSतभग फार होतात
यावhन Eयाला गा याचा कान नसावा
आधSनक मराठ कवीpयापकn भाकर दामोदर पाळद यानी SनरSनराzया वEताची
उदाहरण द यासाठच कn काय अनक वEतात ईNवराची रसाळ आळवणी कलA आह वVयाधर
वामन ampभड यानी राघवीय परAवाहाpया ११ )या सगात आQण द डद डना का)यात ampभन ampभन
वEत अ5रसoयpया वाढEया Zमान ^दलA आहत Eयाpया जीवजागSत या का)यसहात अनक
दampमळ वEताचा परामश घ यात आला आह परत वEताची नाव दताना त आधार दत नाहAत ह
मोठच वग य आह Eयानी lsquoकमampलनीrsquo इEया^द काहA नवी वEत साधलA असन एका अरबी-फास=
वEताला lsquoसौदाampमनीrsquo ह नाव दऊन त वEत hढ कर याचा यEन फार पव= कला आह अलAकड
Eयानी अनक अरबी-फास= वEतात^ह रचना कर याचा यEन कला होता Eयाची रचना वEतशO
असलA तरA सबोध आQण सरस नसत समतकत lsquoमाझ द दनrsquo हA पितका कवळ काहA दampमळ
आQण अपYरचत वEताpया उदाहरणासाठच अवलोकनीय वाटल भागानगरकर यशवतरावजी
कोरकल यानी^ह ववध अपYरचत वEतात सबोध Sन बोधद पVय रच याचा यEन कला आह
वासदव वामन खर वVयाधर वामन ampभड आQण साधदास यानी ाचीन महाका)याpया धत=वर
महाका)य ampल^हलA आहत ख डका)य ह मघदतामाण एका वEतातच ampल^ह याकड कवीची विEत
वशष आह वल भगवत ल`भ याच शोकावत पवीवEतात आह तर राजकव च4शखरकत
वसतमाधव ह वसतSतलकावEतात आह सारख वEत बदलRयान वाचकाला Eयाpया त4Aत
धjक बसतात ग7जलात योिजलA जाणारA अरबी वEत हA वEत आहत याची जाणीव नसRयान
अ णा कलकर वासदव नारायण डोगर Mीपाद कfण कोRहटकर ampशवराम महादव पराजप
कfणाजी भाकर खाडलकर वासदवशाी खर इEया^द नाटककाराची ग7जलरचना ampशथल
झालA आह या करणी झाललA ववध वEतशO रचना सारA तत थकाराpया
lsquoग7जला7जampलrsquo या थात काampशत आह
२० मjत पVयाच योग
मराठतील पVयरचना वEत जाSत आQण छद या तीन कारचीच नाहA अलAकड मjत
पVयाचा योग आQण परकार होऊ लागला आह
Mीयत यशवत भाकर जठार यानी कानडी कव Mी लमीश याpया जampमनीभारताpया
प^हRया सधीच समवEत भाषातर कhन मराठस एका परातीय पVयकाराचा पYरचय कhन
^दला आह---
ldquoMीवधलोचनचकोरक खलवत भjतवलAEकमदकोरक फलवत
जगतीवलयवमलसौभाlयरEनाकरा आणीत भरती अSत तव अवरत सरसकKणासधाकलानी
वशदमधहायकौमदA पसरवत दवपरलमीरमणवदनच4 आनद दवो अPहालाrdquo १
चQणका
याला पVय का Pहणतात ह काहA yयानात यत नाहA ह पVय आQण चQणका यात काहA
मौampलक भद ^दसत नाहA मराठ चQणक त यमक साधललA ^दसतात ती मा या कानडी
पVयकारात ^दसत नाहAत कानाला ह गVयच वाटत गVयाला भरत चण Pहणतो (भ १५३५)
पढ गVय टAकला चण= Pहण लागल आQण शवटA वampशfट कारpया गVयरचनला चQणका
Pहण यात यऊ लागल
ldquoअकठोरा5र वRपसमास चणक वद
तEतवदभरASतथ गVय Vयतर भवतrdquo (गछ ७३)
अमतरायाpया वचYरातन पढ उOत कललA चQणका पहा
ldquoसाPत कलडक अवतार झाला नसता^ह Pलpछसहारा^द भगवpचYर )यासाvन
जयदवा^दकn अfटपदAत वQणलA ती MोEयाहA lsquoसाध साधrsquo श]द अSतसEकार आकQणलA अधना^ह
भावभगवVगणानवादवणनपYरणाampलका चाललA याचकार नारद वात हYरकथापYरपाठ
सडगतलA lsquoर र वाताता पणपरम रामकfणा^द अवतार पढ जमतील Eयाची लAला
Sनशक गात जावी ल7जा Eयजावी चYर पाठ करावी नाम दAघवर उpचारावीrsquo ह आvा
मरोनी व मधवनचारA उEतमाधकारA यमनातीरवहारA कतशौच दतधावनोEतर
ातमरणपवक नानसyया^दक आवNयक आचरौSन हYरकnतनी रगला करताampलकायjत
नतन हावभावस^हत नामावतन कh लागलाldquo (अकस ८)
यावhन मराठत च6णका Pहणज थोड गzयावर Pहणावयाच ससकत समतपदचर
नादगौरवयjत आQण सयमक अस गVय होय ह वशद होईल
Sनर7जनमाधवान आपRया lsquoसभ4ावयवरचPपrsquo का)यात (Sनमाक ३६६) चQणकचा उपयोग
^ठक^ठकाणी कला आह चQणक त आवतनाEमक आदोलन नाहA तथाप पा डरगकवकत
थालAपाककथतील चQणक त सतमाक आवतन असावस वाटत ह सतमाक आवतन
नकळत^ह आलल असल
ldquoयYरकड ऋषभार दखSत सारचोजगगा^दका प8चपKषampस पSतlaquoता भampल Sनampम नतन त
कनकाPबरा सदरा अSतपामरा मज वणवल कSत सEवराldquo इEया^द (अकलका २१२९)
याला ampशथल पVय Pहणता यईल कारण पVय Pहणज लयबO अ5रबध होय तालाच
बधन सोडRयावर होणारA वाभावक रचना Pहणज गVयच होय
rdquoएका मलlयान
पा^हलA कळी
गलाबाची कळी बह गलजार
Sतला भलSनया तो जवळी
गला होऊSन लPपट फार
गलाबाची कळी
गलाबाची कळी
गलाबाची कळी बहारदारrdquo (कक १८५)
Goethe pया The Wild Rose pया या कशववसतकत भाषातरातील काहA ओळी
पVयावतनी आहत आQण काहA नाहAत 7या नाहAत Eया बसवायpया PहटRया कn श]दाच हाल
कराव लागतात आQण त कRयास कवतावाचनान होणाT या आनदात Sततकn यनता यत थोडा
शाि]दक फरफार कRयास हा दोष Sनघन जातो पहाndashndash
एक मलान पहा बSघतलA
गलाबकampलका बह गRजार
Sतला भलSनया धावत जवळी
गला होऊSन लPपट फार
गलाबकampलका गलाबकampलका
गलाबकampलका बहारदार
ह अधक आनददायक वाटत यापासन बाधसद सबकपणा पा^हRयाचा आनद होतो
पVयरचना िजतकn ampशथल Sततकn ती वाभावक असत अस मानण चकnच आह
लयमjत वरपVय
परत मराठतील वEत जाSत वा छद यामyय Sतभला मjत वलास कYरता यत नाहA
या समजतीन इजीतील मjतपVयाpया (Free Verse) धत=वर काहA रचना सहतकपण मराठत
होऊ लागलA आह गVयातील श]दाचा वाभावक Zम Sनfकारण फरवन वरपणान Eयाच
तकड तोडन त एकाखालA एक ampलहन ज वरपVय ampसO होत त अधक वाभावक कस ह
समजत नाहA
गोवदाजानी आपRया वाlवजयतीची जी अपणपका ampल^हलA आह ती वरपVयाpया
kfटAन चतनीय आह
ldquoसत-चत-त-महत-
आनद-पदवी-दान-वदाया १
ीतीची पवता चरतनाची चYरता
सfटAची सचता
वNवाची ववधता अनताची अगाधता
ईNवराच अितEव
या सवाepया
अचल ऐjयाची Sनदशना २
भतकालातलA भावजीवना वतमानातलA वरतराशा
भवत)यातलA भाlयदवी ३
दयाची फSत इpछची पSत
मागRयाची कnSत४
Mी दयशारदा
हA सववान अपललA
वाlवजयती
सदव क ठात धारण करो५
-----गोवदाज
गोवदाजाpयावळी वरपVयाची चळवळ असती तर ह वरपVयाच वPबनच आह अस वाटल
असत
यानतर १९३० pया जानवारAमyय ampल^हललA सEवPपा कवीची एक कवता lsquoसाधना आQण
इतर कवताrsquo या सहामyय काampशत आह हA सहतकपण Free Verse Pहणन रचललA आह
ldquoपनराविEत
का अजनी
लाजर मख
बघ इकडndashndash(ldquo अ हrdquo)ndashndashndash
^द)य जण माधयच वकसल
नाहA मी हासणार मग झाल
वद तर एकदाच मधबाल----
(ldquo मी नाहA हrdquo)----
ldquoकती सरखrdquo ----
नच लाजनीrdquo
ह कव Free Verseला lsquoसहज का)यrsquo Pहणतात पण ह याच का)य इतर कोणEया^ह
कवतइतक च सहज आह अशा रAतीच लयमjत ^दखाऊ वरपVय ह गVयाहन मलत ampभन
वाभावक सरस आQण सोयीच कस ह अVयाप ampसO )हावयाच आह
इजी वामयातील आधSनक मjत पVय (Free Verse) ह कस असत याची कRपना यावी
Pहणन E E Cummings याची lsquoSun-setrsquo हA कवता सम पढ ^दलA आह
stinging
gold swarms
upon the spires
silver
chants the litanies the
great bells are ringing with rose
the lewd fat bells
and a tall
wind
is dragging
the
sea
with
dream
-s
John Sparrow कत Sense and Poetry या पतकात ११८ )या पfठावर या कवतच Robert
Gravesन कलल पfटAकरण आQण या पOतीच समथन ^दलल आह आQण पढ Eया समथनाचा
समाचार^ह घतलला आह
लयबO वरपVय
मjतपVयाच एक परकत रा आEमाराम रावजी दशपा ड याना पVयात लयबOतची
आवNयकता वाटत त)हा लय अfटमाक असRयास मjतपVय कस रचता यईल याचा वचार
कर यासाठ वठोबा अ णा दतरदार याच पढAल पVय घऊ
ldquoभjतसखा गोवद हरA हा आन दाचा कद ० सजलनीरदNयाम तन नवरEनखचत
सौवण मकट ampशरपच तरा वYर किRग वराजत क^टलालक Sन^टलाampस कतरASतलक कशरA
गधrdquo १
यथ कड)याचा शवट आQण वपदाचा शवट याचा सPबध यमकान जळवला आह
कड)यात अfटमाक गणाची नऊ आवतन असन दहा)या आवतनात सश]द माा तीन वा दोन
आहत कडव ाचीन पOतीमाण सलग छापलल आह त पVय आह ह दाखव यासाठ Eयाच
पढAलमाण चरण पाडन दाखवता यतील--
सजलनीरदNयाम तन
नव- रEनखचत सौवण मकट
ampशर- पच-तरा वर किRग वराजत
क^टलालक
Sन^ट- लाampस कतरASतलक
कशरA- गध
गVय वाचताना अथानरोधान वराम घत गRयामळ Eयाच जस तकड पडतात तस तकड
पाडन त एकाखालA एक अस यथ छापल आहत चरणरचना अSनयampमत ^दसत असRयामळ पVय-
मम5ना मानद होईल परत पVय Pहणन वाचताना सामाय वाचकाचा घोटाळाच )हावयाचा
चरणाती वराम आह कn नाहA आQण असRयास तो कती मााचा आह या गोfटA SनिNचत
नाहAत Pहणन सहज yयानात यत नाहAत चरणातील प^हलA टाळी हA चरणार`भीच पडत का
काहA माा झाRयावर पडत आQण तस असRयास कती माा झाRयावर पडत या गोfटA^ह
SनिNचत नाहAत क^टबधाची रचना सलग वाचावयाची असत Pहणन ती सलग छाप यात यत
यjत हच होय आवतनाती नसत खटक यतात आQण खटjयाखटjयानी यमक साधललA
असतात त)हा खटjयाpया अनरोधान तकड पाडन छापRयास वाचकाचा Sनदान गोधळ तरA
होणार नाहA वरAल पVयातील दसT या कड)याच चरण खटjयाखटjयानी पढAलमाण पाडता
यतील--
को^टको^टकदपhपलाव यदपहर
yयान मनोहर
अनतजममनोमलपटलASनमलनकर
भिjतगPय तापयभ7जन
आसचनक () yयाSन पहाता
वाट जण नयनात भराव
हडाव kढ आampलडाव
कn चPबाव
वसरतस ससार सवहA
सतत याचा पत वला सहज लागला
छद २
यथ सवचरणार`भी टाळी पडत असRयान आQण अEय चरण वगळन इतर सव चरणाpया
अती Sनयampमतपण कवळ खटका आह चरण समदAघ नाहAत तरA^ह यथ वाचकाचा घोटाळा होत
नाहA या क^टबधकारात आQण 7या lsquoसहजफत परत बधनातीत का)याला दखील
मायतpया हjकाच ampशjकामोतब ampमळावrsquo असा रा० )यकटश शकर वकnल याचा आह आह
Eया lsquoबबदकाराrsquoत वतत काहA भद नाहA Eयाpया य5कया कवततील पढAल उतारा पहा---
ldquoशवटला ऽ ऽ
सर वराला म8जळवाणा
वनवायन दर पळवला
त]ध जाहल िजकड Sतकड
अन त मी दोघ
मनामध शका )याकल
Eवनयनी पYर ampमिकल हास
5णी चमकल
5णी लोपल
जण जलाशयामध सदर मास
वरती आल
रवकरणामध अहा चमकल
खोल पळाल
धडधडल ना ग मम दयी
अशी Sनदय कव मlधता
बोल बोल ग
काय वाटल खलास दय साग गड गrdquo
य5कया (वागीNवरA प ६२)
या सतरा चरणाpया कड)यात अyयाहन अधक Pहणज आठ चरण पादाकलकाच आहत
पाच चरण अfटमाक आहत एकच चरण आQण तो शवटला चोवीस मााचा आह एक चरण
आQण तो प^हलाच सहा मााचा असन Eयाpया अती Vवमाक वराम आह lsquoअन त मी दोघrsquo
हा चरण दहा मााचा आQण lsquoजण जलाशयामध सदर मासrsquo हा चरण अठरा मााचा आह या
दोनच चरणाpया आर`भी दोनदोन मााचा आVयतालकपव गण असन Eयाpया पव=pया चरणाती
आवतन पण होत असRयान या दोहA ^ठकाणी लयभग Pहणज छदोभग होतो
त)हा 7याला lsquoबबदrsquo Pहणन Eयाच lsquoणतrsquo Pहणतात तो पVयकार जाSतबO असन Eयात
सोळा मााच आQण आठ मााच अस Sनयमक चरण वरपणान जळलल आहत परत हA
चरणवभागणी कोणEया^ह तEEवाला अनसhन कललA नसRयान या ampलखाणाच चरण अधक
lsquoबबदrsquoपण Sनराzया रAतीन पाडन दाखवण क^ठण नाहA आQण ती नवी चरणरचना अधक
वाभावक आह असा आह^ह धYरता यईल
रा आEमाराम रावजी दशपा ड यानी Qrतशक १९२४ pया जलमासी ज का)य एका
न)याच छदात रचायला आर`भ कला Eयातील एका पYरpछदाच पथjकरण कhन पाह या
का)यात आवतन सतमाक [ndash ~ ndash ndash ] अशा गणाच आह
ldquoअतरAच ^द)यशjती सवगामी तजवत
सञ चार तझा त जगाची को^टभाकरवत भा ऽऽ
दयमानस 7या काश ^द)य जीवत भवरA
वर- गातल उपभोगती ऽऽ
एक तव तजिव कणहA लागता 5Qण पटतो
आत- मा जशी कn ^द)य7योती
जी जगाला दाखवीत माग पढचाrdquo
या आर`भीpया सात चरणापकn तीन चरण [ ७७७५ ] अशा आवतनाच आहत एक
चरण [ २७७७५ ] असा आह एक चरण [ २७५ ] असा आह एक [ २७७ ] असा आह
आQण एक [७७७ ] असा आह जथ चरणार`भी दोन मााचा आVयतालकपव गण आह तथ
Eया दोन माा पव=pया चरणातील अय आवतनात समावfट होऊ शकत असRयान लयभग
होत नाहA तथाप या लयभगाच उदाहरण शवटA एक आढळतच
rdquoदयवगाeतन कवpया
ना ndashवीयमय Eयाचा घातrdquo
यथ lsquoनाrsquopया दोन माा मागील चरणातील अEय आवतनात समावfट होऊ शकत नाहAत
Pहणन लयभग होतो
आता या कवतची जी हA चरणरचना वाभावक Pहणन ^दलA आह ती अपYरहायपण
वाभावक आQण अपYरवतनीय आह का सार चरण अगदA एकसारख नसRयान एकचएकपण
थोड उण वाटत ह माय पण भावाथाचा ओघ अSतहत वाहात असताना तो आवतनाpया
पाच)या वा सात)याच मावर खि डत )हावा ह चमEकाYरक नाहA का तो आवतनाpया दसT या
वा SतसT या मावर खि डत का होऊ नय Pहणज अEयगण Vवमाक वा माक का
नसावा श]दाचा Zम आह तोच ठवन चरणरचना Sनराzया रAतीन Pहणज
rdquo अ तरAच ^द)य शjती
सवगामी तजवत स8चार तझा
त जगाची को^टभाकरवत भा
दयमानस 7या काश
^द)य जीवत भवरA वगाeतल उपभोगती
एक तव तजिव कणहA
लागता 5Qण पटतो आEमा जशी कn
^द)य 7योती
जी जगाला दाखवीत माग पढचाrdquo
यामाण कलA तर ती अवाभावक होईल का हA चरणरचना अधक सोयीची तरA आहच आह
Eयक चरणात टाळी चरणार`भीच पडत असRयान वाचकाचा गोधळ हो याचा स`भव अगदA
नाहA चरणरचनचा Nन 5णभर कडला ठवन श]दZमाचाच वचार कला तर तो^ह अपYरहायपण
वाभावक आQण अपYरवतनीय वाटतो का लय साध यासाठ भावाथचत श]द सोडन उणा
समपक असा श]द योज याची आपिEत आलAच नाहA का लयबOतसाठ वाjयातील श]दZम
फरवावा लागला कn नाहA भावाथ हा लयबO असला तरA भावनpया पYरवतनामाण
SनरSनराzया चरणात SनरSनराzया मााची आवतन का यऊ नयत कवळ समदAघ चरण
ampल^ह याpया बधनान Sतभpया मjत वलासास अडथळा होतो तर सबध दAघ का)य एका
ठरावक आवतनात ampल^ह याpया बधनान अडथळा का होऊ नय
अधक अनभवासाठ कव भ Mी पि डत यानी ष माक आवतनात रचलल पढAल
वपVय पहा---
ldquoमगलमय सभात
उठ ऽऽऽ
नीज अजSन नयनावर
मलल PहणSन रजSनवदन
दशी अगास त^ह
आळोख का ऽऽऽऽ
हळहळ तम दर सर
सावYरशी मदल कर
वगampलत कचSनचय वपल
आQण कYरampश
नयनाची उघडझाक
कमलशी ऽldquo
(वागीNवरA ४ ३)
या पVय-पYरpछदात गण हा आह कn कोणEया^ह चरणात आVयतालकपव गण नाहA
Eयक चरणातील प^हलA टाळी प^हRयाच अ5रावर पडत यामळ वाचकाचा गोधळ होत नाहA
चरणात कती^ह आवतन असोत वराम असलाच तर तो अती यतो पण उलटप5ी भावाथास
अनसhन वराम चरणामyयच वाटल तथ वाटल Sततjया काळाचा आQण वाटल Sततक वळा
घ याची सोय या पVयपYरpछदात ^दसत नाहA
अfटमाक सतमाक आQण ष माक आवतनाpया रचनची उदाहरण झालA प चमाक
आवतनाच^ह वरपVय रचता यईल हA सारA उदाहरण जाSतरचनची आहत
मjतpछद
छदात^ह म7त8छद ampल^ह याच योग चाल आहत रा वामन नारायण दशपा ड ह
छदाचा सZय परकार कYरतात lsquoनदनवन मकRयावरrsquo या Eयाpया का)यातील पढAल अवतरण
अfटमाक आवतनाच Pहणज छदात चार अ5राच आह
ldquoतम क)हा सरrdquo ldquoहाय क)हा त सरल
धडधड ऊर वाट आताच फटल
झाक मख कशी मी^ह झाकn एका हात
तमोभय हो कमती ampमटता नात
राह द हा दजा कर कटAस गPफन---ldquo
rdquoअत नच दवा का र Sतampमरालागनrdquo
(Sतभा वशषाक १९३५)
याला त छद अ5रलखा शjकरA Pहणतात चौदा अ5राpया वEताचा जो वग Eयाला
शjकरA Pहण यात यत वरAल पVयाpया Eयक चरणात चौदा अ5र आहत ह माय पण
शjकरA ह नाव 7यातील चरण चौदा अ5रA आहत अशा कोणEया^ह रचनला लागात हा छद
मjत नाहA वरAल पVयात तीन अfटमाक आवतन असन चौया आवतनात चार सश]द माा
आहत अशा रचनला ती जाSतवhप असRयास आपण जाSत साकn Pहणतो Eयामाण ती
छदवhप असRयास तीस छद साकn वा छादस साकn Pहणाव ह यjत होय चौदाच
अ5राpया पण (३३३३२) अशा मोडणीpया रचनला Sनराळ नाव Vयाव लागल पण त असो
या अवतरणातील सारच चरण सारoया लाPबीच आQण घटनच आहत सवादात Eयकाच
भाषण चरणाती Pहणज चौदा)या अ5रावर सPपाव असा Sनयम कम होईल Pहणन वाjय
जथ चरणाती सPपत नाहAत तथ ती सहा)या वा बहश आठ)या अ5राती सPपवलA आहत
Pहणज काय वाjय चरणात वाटल Eया ^ठकाणी सPपत नाहAच मग दAघ रचना कYरताना
जातीप5ा छदाचा अवलPब कर यात वशष काय साध यात आल चरणात काहA ^ठकाणी वाjय
Pपवता य याची सोय साकnजातीत आQण साकnसारoया इतर जातीत^ह आह अभागी कमल
आPबराई इEया^द दAघ का)याची रचना पहाता वाjय मyयच कोठ आQण कस सPपव हA अडचण
गरAशकवीना भासललA नाहA जाSतरचना हA छदोरचनहन क^ठण आह अशी^ह िथSत नाहA
आQण पहा छदात एक वग य आह त जातीत नाहA )यवहाराpया भाषत सOा लघ-गKभद
आह हा लगEव-भद भाषpया हाडीमासीच न)ह तर अगदA वभावात ampभनला आह त)हा तो भद
7या पOतीत नाहA Eया पOतीन का)य ampल^ह याची परPपरा ाचीन असलA तरA मोumlया माणावर
Sतचा अवलPब कRयास ती कSत नहमीpया पOतीहन अगदAच ampभन Pहणज तवयापरती तरA
चमEकाYरक आQण कम वाटRयावना रहाणार नाहA
रा० आEमाराम रावजी दशपा ड यानी आपRया lsquoम आQण जीवनrsquo या का)यात 7या
मjतpछदाचा योग कला आह Eयाची चकEसा कhन पाह----
ldquoदोन ^दवस उलटSन गल
दोन राी तशा सPपन गRया
अजन परA वष णताच मनास खोल )यापन आह
हालEया जलA सावलA जवी दरpया ढगाची दडन राह
तPहA दोघ जण कोण कोठल
मी दरच नाहA ओळखहA
ओझरतच अस कोठतरA
दhन पा^हल एकदोनदा
पसट च कतीतरA त
मनात^ह माया नाहA रा^हल
कशास वाटत Qखनता मला
इतकn बरrdquo
(Sतभा वशषाक १९३५)
यातील Eयक चरणाpया आर`भीच आवतनार`भ असRयान वाचकाचा घोटाळा हो याचा
स`भव नाहA चरण एकसारख नाहAत चरणमyयावर Vवमाक वराम कोठ आह आQण कोठ
नाहA यामळ मा गोधळ हो याचा स`भव आह चरणाpया दAघतत ववधता आढळत परत
वतत हA ववधता अEयRप आह अमक चरण आखड का आQण तमक चरण लाPब का याला
काहA सयिjतक मौampलक कारण ^दसत नाहA त)हा या कवतच चरण पढAलमाण अतगत
आदोलनानसारच पाडन पाह या---
ldquoदोन ^दवस ऽऽ )यापन आह ऽऽ
उलटन गल हालEया जलA ऽऽ
दोन राी तशा सावलA जवी ऽऽ १०
सPपन गRया ऽऽ दरpया ढगाची
अजन परA ऽऽ ५ दडन राह ऽऽ
वष णताच ऽऽ तPहA दोघ जण
मनास खोल ऽऽ कोण कोठल ऽऽ
मी दरच ऽऽ १५ कतीतरA त ऽऽ
नाहA ओळख^ह मनात^ह माया
ओझरतच ऽऽ नाहA रा^हल ऽऽ
अस कोठ तरA कशास वाटत २५
दhन पा^हल Qखनता मला ऽऽ
एक दोनदा ऽऽ २० इतकn बर ऽऽ
पसट च ऽऽ
अशी चरणवभागणी कलA तर सEतावीस चरण होतात Eयक चरणार`भी टाळी पडत १८
चरण Pहणज एकदर सoयpया दोन ततीयाश चरण प8चा5रA असन Eयाpया अती Vवमाक
वराम आह ९ चरण षडचरA असन Eयाpया अती वराम नसन कवळ खटका आह Pहणज
तत पVयात चरणाची ववधता नाहA कवळ Vववधता आह या पVयात प8चा5रA आQण
षड5रA चरणाची वर जळणी आह
Sनfकष
या सव वपVयाpया योगाचा वचार कYरता काय ^दसत ^दसायला चरणाची लाPबी जरA
कती SनरSनराळी ^दसलA तरA वतत ती तशी नसत अथवा अपYरहायपण ती तशी SनरSनराळी
असायला काहA सयिjतक मौampलक कारण ^दसत नाहA Sतvापवक बबद पVय ampल^हणाT याच^ह
पVय लयबO होत लयमjत पVय Pहणज Sनfकारण वकत कलल गVय होय वाभावक आQण
अथानसारA आदोलनाची भाषा गVयच असावयाची jवचत सगी एखाद वाjय लयबO सचल
तरA Eयाच लयबOतला अनसhन सबध का)य रचण Pहणज मलत वाampभकपणाचा Eयाग कhन
कमतचा वीकार करण होय लय साध यासाठ काहA श]दाचा Zम फरवण काहA अपYरचत
श]द वापरण इEया^द गोfटA यनाधक माणात अपYरहायपण करा)या लागRयानतर चरण
तवढ Sनfकारण यनाधक दAघ कर यात काहA वारय नाहA Sनदान एखाVया आकतीची
Kचरता तीत कhन Vयावयाची असती तर ती गोfट वगळी होती त^ह वाभावकतला थोडफार
सोडनच साधत चरण अगदA एकसारख नसल तरA वाचकाpया सोयीसाठ Eयाचा रसहाSन
करणारा घोटाळा होऊ नय Pहणन एक-दोन अटA पाळण अवNय आह Eयक चरणात आवतनाची
सoया हA एक ठरावक असावी अEय आवतनात सोयीमाण शवटA कवळ खटका ठवावा वा
SनरSनराzया मााच वराम _यावत चरणार`भी आवतनार`भ न ठवता आVयतालकपव गण
ठवायचा झाRयास तो सव चरणाpया आर`भी ठवावा Pहणज चरणा`भी ववधता नसावी
चरणाEय वराम ampभन ampभन मााच असRयान क टाळवाण वाटणार एकचएकपण Sततक
उणावल चरणात सारख नसRयान यमकाची अडचण होईल पण यमक काहA पVयास अपYरहाय
नाहA
ldquoआज पौQणमा मखच 4ाची मायावर चादण
ढळल उnotय मोEयाच पाणी नीरस मग लण
बहर भरार दठोदठ रस भरला भरपर
ताK याची सरल सPपदा उतKSन जाइल नरrdquo (ववी ९)
Mी रा बोबड याpया या चार चरणात तीन चरण ampभन ampभन माावलAच आहत हA
रचना सयमक आह परत अशा कारची Sनयमक रचना कRयास 7याpया Sतभची मjत
पVयाpया अभावी कचPबणा होत आह अशा कवीची सोय होईल आQण वाचकाचा^ह अगदA वरस
होणार नाहA
7याpया Sतभला कोणत^ह बधन सहन होत नाहA Eयानी गVयाचीच योजना करावी
पVयापासन होणारा MEयानद ampमळणार नाहA पVयामळच लागणारA एक कारची त4A लागणार
नाहA आQण वाचताच पहा मनातRया मनात रोमथ कh Pहटल तर त Sततक साधणार नाहA
या साT या गोfटA खT या परत भावाथाpया दयगमतमळ होणारा आनद गVयामळ रतीमा^ह
उणावत नाहA उलट गVयापासन एक लाभच आह पVयाचा वष कhन ज अका)य का)याpया
नावावर वकत Eयाच खर वhप लोकाना चटकन उमगल त)हा वाभावक झळझळीत गVय
धकल पण ^दखाऊ Pहणज लयमjत पVय Kचणार नाहA लयमjत वर पVय ह Sनfकारण
कम असRयान कवळ वाभावकपणाचा डागोरा पटन त कस खपल
अyयाय २ रा
यमक यSत अ5र आQण गण
१ यमकवचार
पVयरचना हA एककारpया आवEतीवर अधिfठत आह पVयात एका चरणासारख इतर
चरण असतात अथवा चरणातच काहA ठरावक मााpया गणाची सारखी आविEत असत या
आवEतीची सहज आQण पfट जाणीव )हावी Pहणन वव5त ^ठकाणी Pहणज चरणात वा
चरणार`भ गणात वा गणार`भ या ^ठकाणी कवी काहA आविEतमलक चमEकार कhन
दाखवतात यालाच पदलाल3य Pहणतात पदलाampलEय ह )य7जनाविEत अ5राविEत आQण
यमक या तीन गोfटAनी यत
आविEत हA एकाच )य7जनाची आQण एकदाच अशी असRयास ती समासात पदार`भी
साधRयान तEकाळ तीत होत जस कfणाकमारA तारातरग एकाच )य7जनाची आविEत
अनकदा साधायची झाRयास ती Zमान श]दाpया आर`भी साधRयान लौकर डोzयात भरत जस
rdquoपRयकावYर पडला पा डपथाप पावला पीडा
वरविजत व5तवप वमखEव वीरवर वरA laquoीडाrdquo (मोरोपत)
)य7जनाची बहवार आविEत करण यालाच अनास Pहणतात
आविEत हA अनक)य7जनाची वा अ5राची असRयास ती एकदाच झालA तरA रमणीयपण
जाणवत मा ती यथाZम पा^हज जथ अनक गोfटAचा अनक गोfटAशी सPबध यतो तथ Zम
अवNय आह अZम हा दोष होतो
rdquoन र ज कार ज SनरखSन फणीन फणफणी
मदन मोदना नलगणगणी ज गणगणी
न बस ज सजवYर न पYरस ज शकगरा
न नाह माना ह न धYर ललना हत दसराrdquo (दव १४६)
या रघनाथ पि डताpया Nलोकात मदन-मोदना ह उदाहरण अनक)यजनावEतीच आह
अनका5राविEत आQण यमक
वरAल Nलोकातील इतर उदाहरण lsquoन रज कारजrsquoसारखी अनका5रावEतीची आहत
सकतात या अनका5रावEतीला यमक Pहणतात आQण हA अनका5राविEत अनक ^ठकाणी
योिजतात पढAल पVयात ती चरणवभागाpया आर`भी योिजललA आह
rdquoछाया-नायकसा Sनदाघसमयी छाया करA तो वध
वाया या दयMमाampस कYरतो दायादसा हा मध
जाया त KचलA मनी Sतजकड जाया नय कn पहा
रायाला न गम न जाय रजनी आयास होती महाrdquo (दव २८)
यथ प^हRया चरणात lsquoछायाrsquo या दोन अ5राची आविEत आह परत SतसT या चरणातील
lsquoजायाrsquo या दोन अ5राची आविEत हA कवळ ^दसायला आह प^हला जकार ताल)य आह तर दसरा
जकार दतताल)य आह त)हा समपणान पहाता जाया-जाया या जोडीतील आविEत हA lsquoवाया-
दायाrsquo lsquoराया-आयाrsquo या जोयातील आवEतीमाणच उपाEयवर आQण अEया5र याची Pहणज
lsquoआ-याrsquoची आह
मराठत याला Pहणज एक वर आQण पढAल )य7जन वा अ5र वा अ5र याची आविEत
साधण याला यमक Pहणतात आविEत अनका5राची असलA Pहणज Eया अ5राpया पव=ल
वराची^ह आविEत साधलA आह कn नाहA इकड लय फारस जात नाहA परत आविEत एकाच
अ5राची असलA तर मा Eयाpया पव=ल वराची आविEत पा^हजच अस वाटत कवल
अ5रावEतीहन ampभन अस ह यमक पव= अगदA ठाऊक न)हत अस नाहA सा^हEयदपणकार या
यमकाला अEयानात Pहणतो
ldquo)यजन चVयथावथ सहाVयन वरण त
आवततऽEययो7यEवाद Eयानात एव ततrdquo (साद १०६)
या अ Eयानासाच उदाहरण Pहणन तो पढAल चतfपदA दतो
rdquoकश काशतबकवकास
काय क^टतकरभवलास
च5दlधवराटककRप
EयजSत न चत काममतRपमrdquo (साद १०६)
गजराथी रणपगलात आQण ^हदA छदभाकरात या अEयानासाला lsquoतकातrsquo हा श]द
योजलला आढळतो पण या तकात श]दाची पवपी^ठका गावत नाहA
अEयानास हा श]द hढ )हावा ह इfट आह परत यमक हा श]द आधीच hढ होऊन
बसला आह आQण अEयानास हा श]द Sततका उpचारसलभ Sन सटसटAत नाहA त)हा यमक
हा श]द अEयानासाpया ^ठकाणी वापhन सकतात 7याला यमक Pहणतात Eयाला कवळ
अ5राविEत Pहणाव आQण वामयात यमकाची तहान क)हा क)हा अ5रावEतीवरच भागवन
घ यात यत अस समजाव
यमकाचा इSतहास
यमक ह सकत वामयात दampमळ आह अलकार Pहणन अनका5रावEतीचा उपयोग
चरणाती^ह भारव माघ इEया^दकानी कलला आढळतो
ldquoसकलवबधलोक तSनशषशोक
कतYरपवजयाश ातयOावकाश
अजSन हरसतनानतवीयण तना-
Qखलवबधचमनाम ाय लमीमननामrdquo (कस १३५१)
या चतfपदAत यमक आहत परत हा सग 5त भागापकn आह अस Pहणतात
गीतगोवदका)यात आQण मोहमVगर का)यात यमक आह
ldquoलampलतवगलतापYरशीलनकोमलमलयसमीर
मधकरSनकरकरिPबतकोकलकिजतक7जकटAरrdquo (गीगो १३)
rdquo^दनमप रजनी सायात
ampशampशरवसतौ पनरायात
काल ZडSत गpछEयाय-
तदप न म8चEयाशावाय (मोम १)
भरताpया नायशाातील
rdquoशकर शलभत
पात मा लोककतrdquo ( भ ३२५१)
या उदाहरणात यमक आह अस )य7जनात यमक मराठत फारच दampमळ आह सकतात मा
पहा-
rdquoगजampस मघ न यpछampस तोय
चातकप5ी )याकampलतोऽहम
दवा^दह य^द द5णवात
jक Eव jकाह jक च जलपातrdquo (पवचातकाfटक ४)
भारवीpया कराताजनीयातील पढAल Nलोकात ^दसन यणार यमक कदाचत यkpछया
साधल गल असल
ldquoनासरोऽय न वा नागो
धरसथो न रा5स
ना सखोऽय नवाभोगो
धरQणथो ^ह राजसrdquo ( करात १५१२)
प^हRया आQण SतसT या चरणाpया अती lsquoगोrsquo या एका अ5राचीच आविEत आह पण दसT या
आQण चौया चरणाpया अती आविEत lsquoअसrsquoची असRयामळ ह शO यमक आह अNवघोषाpया^ह
रचनत मyयच यमक वाभावकपण पण अहतकपण आलल आढळत-
rdquo^द या मम तिfटरVय जाता
)यवसायNच यथा मतौ Sनवfट
वजनऽप च नाथवाSनवािम
वमथऽampभमख समत इfटrdquo ( अबच ५६९)
यमक ह अपशवामयात सव चampलत ^दसत आQण Eया अपशवामयाpया Vवारा
यमक मराठत आल असाव जोइदकत परमाEमकाश हा अपवामयातील थ
Qrतशकाpया सहा)या शतकापव= रचलला आह हा सयमक दोहा जातीत आह यातन यमकाच
एक उदाहरण घऊ
rdquoअपा गK णव ampसस णव
णव साampमउ णव ampभpच
सरउ कायh होई णव
णव उEतम णव Sनpचrdquo (प ९०)
यमकाच याहन^ह ाचीन उदाहरण आढळत कदकदाचायाpया नावावर चालत आललA
ाकत गKभjतीची पVय परमाEमकाशाहन Sनसशय ाचीन आहत हA पVय सयमक आहत
प^हलA चतfपदA पहा-
ldquoमणयणाइदसर छEतEतया
प8चकRलासोjखावलA पEतया
दसण जाण7झाण अणत बल
त िजणा ^दत अPह वर मगलrdquo (ागभ १)
यमकावषयी तीlaquo मतभद का
यमकाचा काहA उपयोग आह का कव रदाzकर यानी ज)हा यमकावKO ब ड पकाYरल
त)हा Sनकराची वाlयO झालA
rdquoटला ट ग पला प
का)य बन आपोआपrdquo
अस Sतपादन करणार यमकाampभSनवशी वीर Sतप5ावर कतEवशयतचा आरोप करAत आQण
Pहणत कn lsquoछदयSत आलादयSत इSत छदrsquo ह जर खर असल तर रampसकाpया कानाला Sन
मनाला आRहाद दणार आQण कवीpया कRपनला चालना दणार यमक ह काढन टाकण Pहणज
का)याला शfक गVयाpया पायरAला उतरवन बसव यासारख होय उलटप5ी यमकEयागी लोक
सकत का)यपरPपरच उदाहरण पढ कhन Sत5ावर सनातन वधम सोडRयाचा आQण
तोतयालाच रा7यासनावर बसवRयाचा आरोप करAत Eयाच Pहणण अस कn भावनच सZामण
हा का)याचा आVय हत होय यमक हा Sनवळ एक दागना आह सालकत कलवर नको
अनलकत परत सदर िजवत कलाकSत पा^हज दागयासाठ जातीच सौदय वकत करण
गय आह यमकाpया सोगामळ कEयकदा नीरस पVयच का)याpया नावावर खपत त)हा
सयमक का)य रच याच सामय अगी नाहA Pहणन न)ह तर खT या का)याची पारख )हावी
Pहणन Sनयमकच रचना करावी
rdquoअनलसमी^हत साधी राया वारा महAवरा कामा
अनलस मी^ह तसा धीरा यावा रामहA वराका माrdquo (मोरोपत)
यासारखी हठाकfट िjलfटरचना पा^हलA कn कवळ वमय वाटतो अशा दबधरचनत
रमणीयाथ अEयRप यऊ शकतो आQण वर कवता अथाकड ल5 दऊन Pहणताना चरणाच ज
वल5ण तकड पडतात Eयानी तर वरसच होतो मणामणाpया बया पायात घालन एखादा
बजरग वमयकारक उया माhन दाखवील परत मनकच पदलाampलEय पहायच असल तर
नपर चालतील पण सवणाच असल तरA लगर काय कामाच यमकाच बधन ह तालाpया
बधनामाण कमता उEपन कYरत परत 7या मानान चमEकाराच तोम उणावल Eया
मानान बधनाची काचणी उणावन कलावलासास अधक मोकळीक ampमळल
यमक अपYरहाय नाहA पण वाभावक आRहाददायक आQण
अपयjत आह
यमक ह सामायपण आRहाददायक आह आQण सयमकरचनकड मनfया याची थोडीफार
वाभावक वEतीच आह lsquoआपडी थापडी-गळाची पापडीrsquo यासारख ाचीन परPपरन आलल
बाळबोल आQण काखत कळसा गावाला वळसाrsquo यासारoया Pहणी पा^हRया कn यमक
जळव याची विEत कती वाभावक आह ह ^दसन यत पVयामाणच यमक ह मरणशjतीस
साय कYरत आQण पVयाइतक च त मनवळणी^ह पडन जात का)याची भाषा हA वातववादA
Eय5 खर सfटAची आठवण कhन दईल अशी नसावी ती गVयाpया भाषहन ampभन
अshyतरPयसचक असावी असा ज)हा आपला हत असतो त)हा यमक ह पVयामाणच आपRयाला
)यवहाराpया सहाT यापासन दर का)याpया काNमीरात नऊन सोड यास उपयोगी पडत
पVयामाणच यमक ह कEयकदा नवनव वाjयोग आQण कRपना सचायला कारणीभत होत
पहा का)याची रचना जर पVयात करावयाची आह तर कड)याची वampशfट बाधणी तीत कhन
Vयायला यमक चरणाEय यमक ह फार उपयोगी पडत सनीत Pहणज कवळ साडतीन Nलोक
न)हत तर त अfटपदA Sन षपदA अथवा तीन चतfपVया आQण Eयाची एक बाधणी करणारA
अEय VवपदA ampमळन होत याची जाणीव कhन Vयायला यमकाpया बाधणीचा चागला उपयोग
होतो
तथाप सयमक पVय Pहणज का)य ह समीकरण कोणEया^ह रampसकास माय होणार नाहA
ldquoऔडक चौडक दामाड दामाडच प8चाडrsquo अशा सयमक आQण पVयhप तथाप Sनरथक
बाळबोलानी बाळानाच आनद )हायचा सम7जस मनfयाला यात काहAच VगPय वाटणार नाहA
तरA यमकाpया चमEकतीन ^दपन नीरस पVयालाच का)य Pहणन कवळणार आQण सरस
का)याला Sनयमक Pहणन Qझडकारणार काहA वVवान आढळतात Eयाpया डोzयाना आQण
कानाना यमकाची इतकn सवय झाललA असत कn मराठ Sनयमक का)य पहाता5णी त बजतात
यमक ह आज मराठ कवतच सौभाlयचह होऊन बसल असल तरA त सा5ात सौभाlय न)ह ह
वसरता कामा नय त अपYरहाय नाहA आQण Eयाची शोभा^ह साप5 आह
सयमक रचना करावी कn नाहA हा Nन जसा वयिjतक कतीचा तसाच सामािजक hढAचा
आQण अampभKचीचा आह सकतात बाणाpया गVयhप कादPबरAस^ह का)य मानतात आQण पVय
ह ाय Sनयमक असत फास=भाषत गVयसOा सयमक रच याकड शकडो वष विEत होती
रदाळकरानी Sनयमक पVय रच यात सकत वामयातील hढAकड परावतन कल राम गणश
गडकरA यानी राजसयासातील सयमक गVय ampल^ह यात उद नाटकातील पOतीच अनकरण कल
यमकचतर मोरोपतान भगवVगीतच भाषातर जस पव=च Sनयमक कल होत तसा चQणका
नामक गVयकारात यमकाचा वश गडकT याpया पव=च झाला होता वनायक को डदव ओक
यानी ^हदथानकथारसाpया शवटA आपRया एका ampमाpया गVयथातन जो उतारा ^दला आह
तो कवळ यमकचमEकार कhन दाखव यासाठच रचलला ^दसतो वानगीसाठ पढAल एक वाjय
पर होईल-
ldquoपहा पहा गगानदAपलAकड Eया लगाहAन कगालानी सगाEयासह दगा ampशगावर
घ यात अगाकड न पाहता पगा घालन गाpया रगान हगाम समजन Qझगा बरळतो
EयापरA इगा फरला न)हता तोपयeत चगळ माि डलA होतीrdquo
यमकथान
पVयात यमक ह साधारणत चरणाती आQण लागोपाठ दोन वा अधक चरणाpया अती
साध यात यत कारण चरणाती वराम असतो आQण यमकान चरण जण काय एक बाधल
जातात यमकान ाय वषम सम चरण बाधल जातात परत क)हा क)हा यमक ह प^हRया
Sन SतसT या चरणाpया अती आQण दसT या Sन चौया चरणाpया अती साध यात यत
(१) ldquoअतब हिथत रघEतमसनधाक
ाणाampस धय Sतळमा न होय जाया
मोहाधकारापSतता वधpया वपाक
न हळच उघडी रघवीरजायाrdquo (मोकल ४३६)
(२) ldquoघनरवातकरा खणतो पहा
वनबडाल महAस कस वनी
बह भयकर कक श ह महा
परम सपह मषकसवनीrdquo (मोकल ४२१
जथ रचना अधसम असत तथ यमक यामाण जळवण बर असत कEयकदा यमक ह
प^हRया आQण SतसT या चरणाpया अती चरणाpया अती जळवीत नाहAत दसT या आQण चौया
चरणाpया अती जळवतात जस
ldquoतव पादसरोKहA वचEत-
मरात रस चाखवSन गोव
तज भjत तझ सदव गाती
मग आPहA गणगीतसjत होऊrdquo (मोफका ४१८३)
गीतीत बहश यमक असच दसT या आQण चौया पादाpया अती साधलल असत परत
दोनदोन चरण सलग एका ओळीत द याpया पOतीमळ हA गोfट yयानात यत नाहA गीतीत
लागोपाठ चरणाpया अती यमक जळवRयाची उदाहरण दampमळ आहत
ldquoसोडSन माझा घोडा
दोघ^ह हत या 5णी जोडा
rsquoशरणागतrsquo Pहणवा र
याच उपाय समथभय वारrdquo (मोकल १३१६)
वीरNवरान आपRया गजमखचYरात यमक अशीच जळवलA आहत-
rdquoदऊSन Sनरोप अमरा
उठला तो इश जावया समरा
Eया जगदवलPबात
द नदA SनजकरावलPबातrsquordquo (वीगच ८)
आयागीतीत यमक अशी Pहणज प^हRया आQण दसT या SतसT या आQण चौया चरणाpया
अती साधललA रवकnत=pया काळापासन आढळतात
दोन वा jवचत तीन चरणाहन अधक चरण सोडन यमक साध नय यमक कवळ
डोzयाला ^दसन Eयाचा Sततका उपयोग नाहA त कानाला कळल पा^हज lsquoपवानभवसकारबोधनी
यVयदरताrsquo हा द डीन अनासाpया बाबतीत घातलला द डक यमकाpया बाबतीत अवNय
पाळायला हवा दसT या जोडीदाराची गाठ पडपयत प^हRयाच मरण रहायला पा^हज चरण
आखड असRयास प^हRया आQण चौया वा पाच)या चरणाpया अती यमक चालल परत चरण
दAघ असRयास यमकाचा^ह दरावय हो याची भीSत असत यशोधनात (प ७६)
शादलवZnडतरचनत प^हRया चरणाच यमक आठ)या चरणाशी जळवल आह
यमक ह जस वरामापव= Pहणज चरणाती साध यात यत तसच त चरणात`भी^ह
साधतात
(१) ldquoपPपातीरA मग वस
शPपाशतKचचाप
सPपाया धSत वरह द
कPपा उठवSन तापrdquo (मोदोरा ३७)
(२) ldquoशका हKनी बभीषणा
रका सगरधीर
पकापहगणampसध द
लका Mीरघवीरrdquo (मोदोरा ६५)
(३) ldquoवदऽह वल दात
श दह धतवाभ
सदह हत म^दतो
मदह यऽशमाSनवrdquo (मोफका ११३६)
(४) ldquoपकराampशमप पावनकnत
रकराजमव मा कKणा]ध
शकरानतमल तव कत
क करा]जमनघ न सदAयमrdquo (मोफका ११८३)
पढAल दोन उदाहरणात अनZम आVयितक आQण अता^दक यमक आह अस Pहणतात
पण वतत हA अनका5रावEतीची उदाहरण आहत
(१) ldquoशोक लाय करA दगQण क ठ कवळ शोकला
कोमलाननपणच4 Sतचा तदा बह कोमला
का पती Kसला Pहण सकलि4य बह कापती
भार तीस Sनजाग होय वद अशी मग भारतीrdquo (मोकल ४७१)
(२) ldquoतची चर7जीव जगी जहाल
हाल जयाच मरण धरा हA
राहA जयाच यश श यथ
यत जयाच मरण kगPबrdquo (तासक ४४)
यमकाती खटका असतो
चरणातगत वरामामळ जथ चरणाच दोन वभाग पडतात तथ Eयाpया अती (आQण
jवचत क)हा आर`भी) यमक साध यात यत याची उदाहरण माग (प ४9-५० पहा) ^दलAच
आहत आणखी^ह एकदोन उदाहरण घऊ
(१) ldquoअसल सामय तरAच चापी
मौव=ampस जोडा वampशखाampस सोडा
नसल सामय तथाप सार
हताampस जोडा मम बध सोडाrdquo (मोकल ८२७)
(२) ldquoह वो कोड कोन Sनवाड
ऐया ल5ा काय वव5ा
घतो चापा पशSन कोपा
चदA द5ा हच परA5ाrdquo (लव ५३२)
यथ चरणाती यमक न साधता चरणवभागाती साधल आह परत एवयावhन
चरणवभागाला चरण मानन चतfपदAची अfटपदA कर याच योजन नाहA जथ चरणाच अशा
रAतीन पडणार दोन वभाग लगZमkfया^ह अampभन असतात तथ मा चरणाची अदपट कhन
चतfपदAची अfटपदA कर याकड विEत होत उदाहरणाथ
rdquoEया परAत सव लोक जाहल उद डशोक
कत तो न रामवीर जाउ द वकnय धीर
सव पौर काितहAन जाहल अतीव दAन
तो महात अतराय बोलवी जनास lsquoहायrsquordquo (राप ५८४)
हा Nलोक Sनयमक चpञला [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~]
वEताचा आह परत मyयाितक यमक साधRयामळ Eयक चरणाच दोन अगदA एकसारख तकड
पडतात आQण एका Nलोकाच पढAल माण समाSनकावEतातील दोन सयमक Nलोक होतात
ldquoEया परAत सव लोक
जाहल उद डशोक
कत तो न रामवीर
जाउ द वकnय धीर
सव पौर काितहAन
जाहल अतीव दAन
तो महात अतराय
बोलवी जनास lsquoहायrsquordquo
वEतात अथवा जातीत सारoया लगZमाच श]द जर सारoया अतरानी यऊ शकत
असतील तर तथ चरणामyयच यमक साधन कवीस पदलाampलEय दाखवावस वाटत आQण हA
यमक तरगावलAमाण आRहाददायक होतात जस
ldquoतो शर गरधरवरसा पवसा रवसा मराYरसायकसाrdquo (मोरोपत)
ldquo न धरA बा दर हा दर सादर द वाजव पहा नीटrdquo (मोरोपत)
जाSतरचनत वशषत अfटमाक आवतनाpया जातीत Eयक आवतनात SतसT या मावर
ख डन कhन तथ यमक साधतात जस
rdquoसदरा मनामध भरampल जरा न^ह ठरampल हवampलत ampशरampल मोEयाचा भागrdquo
यमकाती यामाण खटक ह असतात तथ थोड थाPबण अवNय असत तस न कRयास
यमकाची तीSत कानास होत नाहA त)हा तस कYरताना श]द भलEया ^ठकाणी तटन रसभग
होऊ नय
ldquoवाजत गाजत साजत आज तया जतन कKSन आणा होrdquo (मोवप ४)
हA ओळ अथाकड ल5 दऊन सरळ PहटलA असता वाजत गाजत साजत या तीनच
श]दातील यमक तीत होत आजत याजत या दोन अ5रावलAतील यमक तीत होत नाहA
कारण Pहणताना आजत-याजत अस तकड न पडता त lsquoआज तयाrsquo आQण lsquoजतनrsquo अस पडतात
ldquoरामा मनोvगणधामा पलाशजनतामारणकSनरता
कामाYरचEतसदना माKSतयसनामा नशविजता
धामाधपावयवरा मानशौयसभगा माSनष)यचरणा
वामाकSत इतरवामापरामखमना मानवकशरणाrdquo (मोकल १3३०)
या Nलोकात lsquoआमाrsquoची आविEत साधलA परत ती पfटपण तीत होत नाहA यासाठ
यमकाती पदसमाित होण अवNय आह
चरणातगत यमकावलAमळ कEयकदा वEताची वा जातीची मोडणी कळायला साय होत
उदाहरणाथ सोळा गK अ5राpया मhपक नावाpया वEताच वाणीभषणातील
ldquoराजshyाल फजनोVयVव^plusmn7वालाजाल
व EयPभोवीचीनीरासारिवVयpचडाच4
माVयVगौरAवjाPभोजवरमरZnडाशीत
Mयो दयानागMणीभषामीषNच4ापीडrdquo (वाभ २१८२)
ह उदाहरण पाहता वEताची मोडणी [ - - - - - - - - - - - - - - - -] अशी वाटत
परत 7या ाकतपगलावर वाणीभषण आधारलल आह Eयातील
ldquoअPमEता जोहा उsup2 कोहा ओEथाओEथी ज7झता
मणjका रPभा णाह दPभा अपाअपी ब7झता
धावता स ठा Sछ णो क ठा मEथा प^sup2 परता
ण सlगा मlगा जाए लlगा लOा उOा हरताrdquo (ाप २१७५)
ह उदाहरण पहाता वEताची मोडणी [- - - - - - - - - - - - - - - -] अशी
पा^हज ह SनिNचत होत
चरणाती यमक साधतात Pहणन तवयान यमक ह चरणसमातीच गमक होत नाहA
कEयकदा लागोपाठ दोन आवतनाती यमक साधतात कEयकदा त एका चरणात साधतात
आQण दसT या चरणात साधीत नाहAत तथ यमक ह कवळ पदलाampलEयाच एक अग असत
ldquoमखरमधीर Eयज म7जीर Yरपampमव कampलसलोलम
चल सQख क7ज सSतampमरप7ज शीलय नीलSनचोलमrdquo (गीगो ११४)
ह साकnच दोन चरण आहत या VवपदAची यमकानरोधान
ldquoमखरमधीरम
Eयज म7जीरम
Yरपampमव कampल सलोलम
चल सQख क7जम
सSतampमरप7जम
शीलम नीलSनचोलमrdquo
अशी षटपदA करण यjत होणार नाहA यमकानरोधान चरणSनणय कRयास ldquoवाचाळ मी
नीट पाचाYरतो धीट Eयाचा न यो वीट साचा हरArdquo या एक चरणाच
ldquoवाचा-
ळ मी नीट
पाचा-
Yरतो धीट
Eयाचा
न यो वीट
साचा
हरArdquo
अस आठ तकड पडन ह वल5ण पVय होईल
यमक कस असाव
का)याpया सरस वाभावकतला जपायच असल तर यमक ह एकदोनाहन अधक अ5राच
अस याच योजन नाहA यमक EययाEमक नसाव ldquoरामाच-दवाचrdquo ह यमक योlय नाहA ldquoघ
वाच-दवाचrdquo ह यमक चालल यमकाpया पनरावEत भागातील )य7जनोpचार अampभन नसल तर
त सवग=य Sनदान एकमकाशी जळत अस असावत टाक-लाख-खाशी पढ-मद कशवष भाल-
आळ अशी यमक शO आQण उEतम अथातच नाहAत पण ती धकतील Eयाpयावर ब^हfकार
घाल याच कारण नाहA
मराठतील यमकोपयोगाचा इSतहास
मराठत चरणाEय यमक ह अपशवाडमयाpया Vवारा आल असल पा^हज तथाप
मराठतील आVय वEताEमक रचना भाकरकवकत ldquoइशतSतrsquo हA Sनयमक आह तरा)या
शतकाpया शवटA शवटA सयमक रचनचा पाठच पडला परत अनकदा शO यमकाच काम कवळ
अ5रावEतीवर भागवन घ यात यई ओवीरचनत अस सदोष यमक आह एकनाथाची पद सयमक
आहत मjतNवराpया रामायणाची वEतरचना हA सयमकच आह वामनापासन यमकाला वशष
महEEव यऊ लागल तो Sनवाळा असा दतो कn
NलोकवEत कथल यमकानी
गाSत Eयास न पड यम कानीrdquo (वाभारा १३०)
Eयाpया चमEकSतजनक थोर कामगरAमळच Eयाच नाव lsquoयमjयाrsquo पडल मोरोपताpया
कतीत या चमEकतीचा कळस झाला चरणाती शjय Sततjया अ5राची यमक तर Eयान
साधलAच पण सा^हEयकारानी श]दालकारकरणी िजतjया कारची यमक साडगतलA आहत
Sततjया कारची जळवन मोरोपतान वाचकाच डोळ ^दपवन टाकल Eयाची मSत ात कhन
टाकलA तथाप Eयाच भगवVगीतच भाषातर Sनयमक गीतीत आह ह वसरता कामा नय
जाSतरचनला यमक ह ाचीनकाळापासन आवNयक वाटत आल आह आधSनक मराठ कवीत
घ टJया नायड यानी आपल एक दAघ का)य Sनयमक ampल^हल असल तरA Sनयमक कवतची
चळवळ एकनाथ पा डरग रदाळकर यानीच कलA रा एकनाथ यादव Sनफाडकर याच lsquoसतीचा
शापrsquo ह दAघ जाSतवhप का)य Sनयमकच आह तरA आधSनक मराठ कवता हA ाय सयमकच
आह शjय Sततjया अ5राची यमक हान जळवीत बस यात बOीचा )यय मा jवचतच कोणी
कव करAत असल यमक एका5रA असल तरA धकत एका5रA यमक जळवण ह पVयरचनहन
अधक दfकर वा कम सतराम नाहA तथाप रदाळकराpया मागन Sनयमक कवतचा परकार
कर याची आवNयकता अलAकड पव महाराfातील कवीना वाट लागलA आह Eयाpयापकn काहA
जणाना तर लयबOता^ह जाचक होत Eयानी यमकाची Sतfठा का ठवावी
२ यSतवचार
पVय सलगपण आQण लयानरोधान वाचीत असताना जो यनाधक वराम काहA ^ठकाणी
_यावाच लागतो Eयाला य1त Pहणतात हा यSत 7या ^ठकाणी _यावयाचा Eया
ldquoिजहfटवMामथानाrsquoला^ह य1त Pहणतात यSतथानी पVयाचा वpछद होतो तकडा होतो
Pहणन यSतथानी श]दसमाित Sनदान पदसमाित तरA )हावी तस न झाRयास जो कणकट
दोष होतो Eयाला यSतभग Pहणतात
यSत मानावा कn नाहA यावषयी मतभद आह अस ^दसत
ldquoजयदअपगला सjकअिPम दोिpचअ जइ सampमpछित
म ड)व भरह कासव सवल ( यव) पमहा ण इpछितrdquo
(वछ ११४४)
पगल आQण जयदव ह यSत मानतात तर मा ड)य भरत काNयप आQण सतव ह
मानीत नाहAत याचा अथ पVयरचनत यSत यऊच शकत नाहA असा न)ह तर यSत हा पVय
PहणणाT याpया पOतीवर अवलPबन असRयामळ Eयाच थान ह SनिNचत मानीत नसत एवढाच
कला पा^हज हA अSनिNचत चरणातगत यतीवषयी असलA पा^हज कारण ldquoयSत सव पादात
Nलोकाधत वशषतrdquo अस परPपराात वचन आह चरणाती यSत हा Sनरपवादपण असलाच
पा^हज कारण पVयाच चरणhपी वभाग ह या अपYरहाय यतीpयाच अनरोधान पडतात
ldquoलावला गलाबी रग
कSत सदर अमpया बग- Rयाती
मोगरA चमलA कद
लावलA चहकड सद- राकती
ग7जतात गगड भग
तो नाद तयाचा गग- वी मतीrdquo (पोप ५७)
यासारखी हायोEपादक ( परत ldquoभत Pहण ह पहा आग लAला
वती मी वराव मला चागलAलाrdquo (मोसीरा ४०)
ह हायोEपादक नाहA हायापद आह) पVय सोडलA तर चरणाती श]दसमाित न हो याचा
Nनच स`भवत नाहA उलटप5ी चरणाती वराम _यायला पा^हज तो न घता पढAल चरणात
जथ यSत नाहA तथ तो अथाpया सोयीसाठ घतRयास त कणकट Sन वरयकारक होत पहा-
ldquoलAलन वकरात तो धYरतस का डी बhची जधी
साT या सदर वत Eया झडकरA यती समाधीमधी
Eयाpया यऊSन Eया तयास Pहणती lsquoआPहास द भषण
^द)य आQण ampशकnव लौकर अPहा ती असरोगायनrsquordquo (कक ८०)
चरणातगत यSत मानावयाचा कn नाहA मानावयाचा झाRयास Eयाच थान कोणत इEया^द
गोfटAवषयी मतभद स`भवतो अनfटभ बहती आQण पडjत या वगातील वEतात पगलान
यSत साडगतला नसला तरA हलायध असा आPनाय आह Pहणन यSत सागतो इ4वा
उप4वा या अकरा-अ5रA वEतात पगल यSत सागत नाहA पण शाampलनी या अकराच
अ5राpया वEतात तो यSत सागतो मदारमरदचPपचा कता Mीकfण कव हा इ4वा-
उप4वा वEतात पाच)या अ5रानतर यSत सागतो
कानडी छदोऽPबधीचा कता नागवमा हा वतपण यSत सागतो शाampलनीवEतात तो
यSत [ - - - - - ~ - - ~ - - ] सात)या अ5रानतर सागतो रथोOतत [- ~ - ~ ~ ~ -
~ - ~ -] सहा)या अ5रानतर इ4वावEतात [ - - ~ - - ~ ~ - ~ - - ] आठ)या
अ5रानतर यSत सागतो नागवPयान साडगतलल काहA यSत वाभावक वाटतात तर काहA
कम वाटतात शampशकला क इEया^द अचampलत वEताची मोडणी कळन Eयाना चाल लावायला
साडगतलRया यSतथानाच साय होत परत कोकलक नक टक इEया^द काहA वEताना चाल
लावताना यतीची उलट अडचण होत
शाampलनी पवी शादलवZnडत इEया^द वEताpया चालA परPपरन चालत आRया असन
िजवत रा^हRया आहत Eयाpया यSतथानावषयी बहश मतभद होत नाहA
यSतभदान वEतभद होतो अवतथ कोकलक आQण नक टक वा शampशकला क आQण
मQणगणSनकार ह भद यSतभदान होतात
यSतथानी वराम _यावयाचा तो यनाधक अस शकतो Eया ^ठकाणी जर नसता खटकाच
असल तर तो वRपवराम समजावा Kचरा आQण हषणी या वEतात अनZम चार आQण तीन
अ5रानतर Pहणज सहा माानतर VवमEक वराम असावा अस मला वाटत
पगलाची धरसोड
आवतनी वEतात यSतथान कोणत मानाव यावषयी पगलाच काहA SनिNचत धोरण
^दसत नाहA कमलदती जलोOतगSत हरणकampलता मQणगणSनकर ललना इEया^द सोळा
मााpया पVयावतनी वEतात तो थमावतनाती यSत सागतो परत दोधक आQण मEता या
सोळाच मााpया पVयावतनी वEतात तो तसा थम आवतनाpया अती यSत सागत नाहA
Kjमवती वEतात तर चरणमyयावर चरणाच लगZमkfया एकसारख अस दोन तकड पडत
असन^ह तो यSत सागत नाहA आQण वरतन (Pहजच भालती) वEतात तर तो भलEयाच ^ठकाणी
यSत सागतो Zौ8चपदावEतात तो Eयक आवतनाती यSत सागतो पण Eया सारoयाच
तवीवEतात तो प^हRया आQण दसT या आवतनाती यSत सागतो पण SतसT या आवतनाती
सागत नाहA
पगलाची हA धरसोड दाखवन द याचा हत इतकाच कn Eयाच मत ह अवNय वचारणीय
असल तरA तो अितम Sनणय समज यात यऊ नय अमक एक ^ठकाणी यSत मानावा कn नाहA
याचा Sनणय ाचीन वपल उदाहरण उपल]ध असती तर तEकाळ दता आला असता परत ह
आता शjय नाहA पगलाच मत माण मानन 7या कवीनी Eयामाण रचना कलA Eयाpया
रचनचा उपयोग पगलाpया मताची ायाायता ठरवायला मळीच होणार नाहA कवीनी यSत
पाळलला मताची ायाायता ठरवायला मळीच होणार नाहA कवीनी यSत पाळलला ^दसला
नाहA तरA मोडणी पहाता जथ एक वा अनक मााचा वराम असल तथ यSत मानRयावाचन
शााला गEयतर नाहA कEयक अशी वEत आहत कn Eयाpयात थमावतनात शवटA Vवमाक
वराम पा^हज अस मला वाटत
नवमाampलनी मदा क^टल गजवलampसत भ4क कमारA मQणकRपलता शलampशखा
अवतथ वरयवती वशदल मदपद VयवाQणनी वाQणनी वीरलampलता समदवलाampसनी गKडKत
नदन नर4 कामलता शampशवदना भ4क अNवलampलत लampलतवZम आQण सधाकलश१ (१
याpया )यSतYरjत याच कारची आणखी काहA वEत आहत Eयाची ठाऊकn छदशाvास नाहA
पण Eयाची उदाहरण वामयात सापडतात Eयाची उडपथ सरासरवVय दशागना अशी नाव
उदाहरणातील श]दावhन मी ठवलA आहत वतारभयातव ती यथ ^दलA नाहAत) या प8चवीस
वEताची परपराशी तलना कhन पहाता हA अfटमाक आवतनाची आहत प^हला गण ( - ~ ~
- ) वा ( ~ ~ ~ ~ - ) असा ष माक आह आQण पढAल गणात ( ~ - ~ ~ ~ - ) या गणाच
ाचय आह ह yयानात यायला वळ लागत नाहA आता पगलान साडगतलRया वEतापरताच
वचार कला तर अस ^दसन यत कn वशपपSतत (वशदल) शampशवदना भ4क आQण अNवलampलत
या चार वEतात तो Vवतीय आवतनाpया अती यSत सागतो पण नवमाampलनी
ऋषभगजवलाampसत शलाampशखा अवतथ आQण वरयवती या वEतात तो Vवतीय आवतनाpया
अती यSत सागत नाहA वरयवती आQण वशपपSतत या दोन वEतात वल5ण साPय आह
पण एका वEतात तो यSत योlय ^ठकाणी सागतो तर दसT या वEतात तो यSतच सागत नाहA
एकदरAन वचार कYरता नवमाampलनी ऋषभगजवलampसत शलampशखा कोकलक या वEतात
पगलान साडगतललA यSतथान चकnची वाटतात अfटमाक आवतनाpया वEतात जथ
चरणात चार आवतन असतात तथ दसT या आवतनाpया अती खटका अगदA वाभावकपण यतो
तथ एका माचा^ह वराम नसतो तथाप त यSतथान होत आQण तथ पदसमाित अवNय
वाटत जथ कवळ खटका आह त जर यSतथान मानाव लागत तर जथ दोन मााचा वराम
आह त यSतथान मानलच पा^हज ह उघड आह प^हRया आवतनात सश]द सहा माा झाRयावर
दोन Sनश]द मााचा वराम घतRयावना नवीन आवतनाला आर`भ होऊ शकत नाहA Pहणन या
सव वEतात ( ~ ~ - - ) वा ( ndash ~ ~ - ) वा ( ~ ~ ~ ~ - ) या प^हRया गणाpया अती
Vवमाक वराम असRयान तथ यSत मानण अपYरहाय आह
अगदA समपणान वचार कला तर अस वाटत कn Kचरा आQण हषणी या वEतात
प^हRया आवतनात 7यामाण Vवमाक वराम असRयान अनZम चौया आQण SतसT या
अ5रानतर यSत साग यात आला आह Eयामाण दसT या आवतनात^ह पाच)या अ5रानतर
यSत सागायला हवा Pहणज Kचरा आQण हषणी याची अ5रमा डणी आवतनानसार अनZम
[ ~ - ऽऽ ~ ~ ~ ~ - ऽऽ ~ - ~ - ] आQण [ - - - ऽऽ ~ ~ ~ ~ ऽऽ ~ - ~ - -
] अशी होईल यSतथान () या चहान दाखवल आह
३ अ5रवचार
अ5र Pहणज वण न)ह आQण अ5रवचार Pहणज शभ वण कोणत आQण अशभ वण
कोणत याचा^ह वचार न)ह वणाच शभ आQण अशभ वा दlध अस वग=करण कलल आढळत त
कोणEया तEEवास अनसhन आह आQण Eया वग=करणाचा छदशााशी काय सPबध आह ह
काहA समजत नाहA का)यार`भी अशभ अ5र नसाव पण दवाpया नावासारoया मगल
श]दार`भी त असल अथवा त गK असल तर Pहण दोषाचा पYरहार होतो
अर Pहणज एकावळी तो डातन बाहर पडणारा yवSन होय मग तो yवSन ampलहन
दाखवायला ampलपीतील चह एक लागो वा अनक लागोत अ5राच अधfठान वरावर असत१
(१ ldquoएक मा भवद T हव Vवमा दAघampमfयत
लत चव मा याद अ5र वरयोजनातrdquo (भ १७११६)
मग Eयात आर`भी वा अती )य7जनोpचर ampमळो वा न ampमळो राजन या श]दाpया लखाकड
पाहन आपण यात रा-ज-न अशी तीन अ5र आहत Pहणन Pहणतो पण ह चक आह वतत
रा-जन अशी दोनच अ5र आहत श]दात िजतक वर Sततकnच अ5र होणार रा ह अ5र
आकारात Pहणज वरात आह तर जन ह अ5र )यजनात आह वरात अ5राला ववत
Pहणतात आQण )य7जनात अ5राला सवत Pहणतात
वराpया T हवदAघमाण वाभावकपणच ववEत अ5र उpचारायला यनाधक काळ
लागतो दAघ वर उpचारायला लागणारा काळ T हव वर उpचारायला लागणाT या काळाpया
दपट गणावा असा थल सकत आह T हव वर उpचारायला एक माचा काळ लागतो अस
Pहटल तर दAघ वराpया दोन माा होतात T हववरात अ5राला लघ आQण दAघ वरात
अ5राला गK Pहणतात आधSनक मराठत अ इ उ ह तीन वर T हव आQण आ ई ऊ ए
ऐ ओ औ ह सात वर दAघ मानावत हA मयादा पाळलA जात आह
)य7जनात Pहणज सवत अ5र उpचारायला लागणाT या काळात^ह वराpया
T हवदAघतमाण काहA सम अतर पडतच पण Sतकड दल5 कhन वर T हव असो वा दAघ
असो सवत अ5र ह सदव गKच Vवमाक मानाव असा Sनयम चालत आलला आह
लघ-गKसाठ अनZम () Sन (ऽ) हA ाचीन आQण (~) मो (-) हA अवाचीन चह आहत
परशराम ताEया गोडबोल यानी इजीतन लघगhसाठ अनZम (~) आQण (-) हA चह घतलA
इजी छदोरचनत लघगh हा भद नसन साघात आQण Sनराघात असा भद असRयान इजीत
या दोन चहाचा लोप झाला ^हदथानात मा हA आता सव hढ झालA आहत हAच चह
उलट Zमान Pहणज लघसाठ (-) आQण गhसाठ (~) अशी घतलA तर आपलA परPपरा
पाळRयासारख होईल हA चह उलटन (-) आQण (~) अशी अनZम लघगhसाठ SनणयसागरA
वEतरEनाकरपि8चकमyय वापYरलA आहत पण एकयानच ती था पाड याचा यEन कला तर
तो फोल होतो या थात () या चहाचा उपयोग चरणवभाग दाखवायला कला असन Sनश]द
माा )यjत कर यासाठ (ऽ) या चहाचा उपयोग कला आह
१ ldquoगKत Vवकलो vयो गजद तसमाऽकSत
लघतदय शOोऽसावकमा कnतनrdquo (क ९ टAप)
ldquoगK सvा वZ रखा ऋज रखा लघथळी
तारलखनी आह रASत ह ऋषSनampमतrdquo (Sनस ९)
आ ए ओ ह तीन वर T हव उpचाYरता यतच नाहAत अस नाहA ाकतात आQण ाचीन मराठ
कवतत Eयाचा T हव Pहणन उपयोग कलला आढळतो
ldquoसमाए पहाए पYर)वयतो
ampसया मणो Sनसरई ब^हOाrdquo (दवस २४)
rdquoदह Eयागता कnSत माग उरावीrdquo (रामदास)
परत आधSनक मराठ पVयात Eयाचा T हव Pहणन उपयोग होत नाहA
लत
पVयरचनत काहA ^ठकाणी 9लत१ (१ lsquoघागYर घऊSनrsquo याpया जशा आठ माा होतात तशा
lsquoगौळणी हो-rsquo याpया आठ माा )हायला पा^हजत lsquoणी हो-lsquopया चार माा होतात त)हा lsquoगौळrsquo
pया चार माा )हायला lsquoळrsquo दAघ उpचाhन lsquoगौळऽणी होrsquo अस तरA Pहटल पा^हज अथवा
lsquoगऊळणी होrsquo असा काहAतरA उpचार कhन lsquoगौrsquoवर तीन मााचा काळ घतला पा^हज अशा
^ठकाणी lsquoगौrsquo लत आह अस Pहणतात) Pहणज दोहोहन अधक वशषत तीन मााच अ5र
यत ^दसायला लत अ5र काहA गh अ5राहन वगळ नसत एर)हA गh अ5र उpचारताना दोन
मााचा काळ )यSयत करायचा असतो अfटमाक आवतनार`भी लत अ5र यत आQण त)हा
Eयाpयापढ बहश लघ अ5र असत लत आQण EयापढAल लघ ampमळन चार मााचा काळ परा
करायचा असतो उदाहरणाथ
ldquoगौऽळणी होऊऽसयानो गौऽळणी होऊ
घागYर घऊSन पा यालागी यमनला जाऊrdquo (माampश २१)
अfटमाक आवतनाpया 7या वEतात वा जातीत अEय गण ( ~ - ~ - ) असा यावा तथ
कEयकदा अEय गण ( - ~ - ) असा असतो अशा ^ठकाणी थमा5र लत उpचाYरRयावना
लयबOता रहात नाहA
ldquo णpचइ चचल ब7जampलआ साह जाऽणए
मPमह खlग क- णीसइ जलहर साऽणए
फRल कअबअ अबर डबर दAऽसए
पाऊस पाऊ घ- णाघण सम^ह व- रAऽसएrdquo (ाप ११८८)
शकर आQण इतपर याच उpचार शड-क-र आQण इ-तह-प-र अस होत असRयान अनवार
आQण वसग याpयमळ अ5र )य7जनात Pहणज सवत Pहणज गh होत ह उघड आह lsquoसवयrsquo
सारoया श]दात शीषबद हा अनवार )यjत करAत नाहA कवळ नाकातन उpचार करायचा ह
)यjत कYरतो तथ शीषबदन गhEव यत नाहA महEEव उpचाराला आह लखाला नाहA ह
yयानात वागवल पा^हज
ऋल याचा वचार सयjत अ5राचा वचार कRयानतर कh
सयjतवणपव अ5र
lsquoसयोग T हवास गKEव दतोrsquo हा Sनयम कवळ लखाकड लय दऊन कलला आह काहA
जोडा5रापव=ल लघस गKEव यत नाहA ह ज)हा आढळन आल त)हा आघात असRयासच गKEव
यत अशी या Sनयमाला पती जोड यात आलA उpचारkfया अ5रघटना कशी होत ह पा^हल
असत तर साराच घोटाळा दर झाला असता
श]दाची सारA अ5र आपण सलग आQण लागोपाठ उpचाYरत Eयामळ श]दात कोठ दोन वा
अधक )य7जन सयjत असलA तर Eयातील प^हल )य7जन तEपव=ल अ5रात समावfट होत
व या श]दाची लखन-kfया व आQण अशी दोन अ5र ^दसतात परत उpचारkfया वप-
र अशी दोन अ5र पडतात समपणान पा^हल तर अस ^दसत कn पचा उpचार थमा5राती
सPपन मग तो Vवतीय अ5राpया आर`भी यतच नाहA अस नाहA उpचार काटकोरपणान ampलहन
दाखवायचा तर तो वप- असाच ampल^हला पा^हज पण त असो मoय गोfट हA कn महEEव
लखाप5ा उpचाराला आह lsquoछदसा ल5ण यन Mतमाण बyयतrsquo अस Mतबोधाpया आर`भीच
साडगतल आह श]दात कोठ सयjत )य7जनोpचार असला तर Eयातील प^हला )यजनोpचार
तEपव=ल अ5रात ampमळन जातो आQण त अ5र लघ असRयास Eयास )य7जनात Pहणज गK
कYरतो
सयjतवण kNय नको Mा)य हवा
मराठत हकार ज)हा काहA )य7जनात ampमळन जातो त)हा ^दसायला सयjत अशी सहा
अ5र ह ह Pह T ह Rह आQण )ह हA होतात उpचारkfया हA इतर सयjत )य7जनासारखी
नाहAत कोणता^ह वर नाकात उpचाYरता यतो हा अननाampसक उpचार कRयान लघस गKEव यत
अस मळीच नाहA ह ह अ5र लघ आह पण lsquoहमrsquo ह अ5र )य7जनात अतएव गK आह हा
अननाampसक उpचार जसा वराशी अगदA एकजीव होऊन जातो तसाच हा हकार Pहणज महााण
हा एकजीव होऊन जाऊ शकतो हा महााण अ5रात एकजीव होऊन जातो Pहणनच ाचीन
ampलपीत या महााणयjत अ5रासाठ पथक चह Sनमाण कलA गलA महााणयjत क Pहणजच
ख होय पढ मराठत ज)हा महााणयjत ण न म र ल आQण व ह उpचार नवीन आल त)हा
शाशO रAEया या उpचारासाठ पथक चह Sनमाण )हायला हवी होती तशी वत चह
असती तर ख हा वण 7यामाण सयjत वाटत नाहA Eयामाण ह नव वण सयjत वाटल
नसत परत ampलपीत ह नव महााणयjत उpचार ह ह Pह T ह Rह )ह अस ^दस लागल
Pहणनच त सयjत वण वाट लागल वतत त सयjत वण न)हत Pहणनच क हर पह
तPहA वT हाडी वRह न)ह इEया^द श]दात थमा5र गK होत नाहA अ5राच पfट उpचार
कhन^ह ती क- ह-र अशीच पडतात
ह ह Pह T ह Rह )ह ह उpचारच सकतात नाहAत Pहणनच हA ampलपचह^ह नाहAत
7या सयjत )य7जनात थम )य7जन ह आह अशी ण म ल सारखी काहA सयjत
)य7जन आहत याच मराठत ह उpचार होतात Eयात वणाeचा वपयय होऊन ण म ल
याच उpचार अनZम ह Pह T ह Rह अस होतात आQण चह Pह अT हव Rहाद इEया^द
श]दात या सयjतवणाeचा उpचार कYरताना थम वणाच VवEव होत जस चह PPह
अT T हव RRहाद या ^ठकाणी चनह म-Pह अर-T हव ल-Rहाद अशी अ5रवभागणी होत
असRयान प^हलA अ5र )य7जनात अतएव गK होतात चह Pह Rहाद इEया^द श]दात
अनZम न म ल या )य7जनाच VवEEव होत ह Eयाची अनZम ampभन ढPम जRलाद या
श]दाशी तलना कलA असता तEकाळ पfट होईल या श]दातील उpचाराpया अनकरणान तPहA
उह वRह याच उpचारसOा ज)हा तPPहA उह (कोRहापराकडील बोलAत उन) वRRह (वRल)
अस होतात त)हा थमा5र )य7जनात आQण गK होत
मराठ श]दात )य7जनाचा ज)हा lsquoयाrsquoशी (आQण क)हा क)हा lsquoयrsquoशी) सयोग होतो त)हा हा
यकार असाच Eया अ5रात एकजीव होऊन जात असRयान नVया कYरEय या श]दात ^दसायला
जरA Vय आQण Eय हA सयjत)य7जन असलA तरA वतत ती तशी नसतात श]दाची न-Vया
क-Yर-Eय अशीच अ5रवभागणी होत आQण या सयjत भासणाT या वणापव=च लघ अ5र गK
होत नाहA परत सकत श]दात ती सयjत )य7जन असRयान मराठत Eयाचा उpचार
कYरताना प^हRया )य7जनाच VवEव होत आQण Eयातील प^हल )य7जन पव=pया अ5रात
ampमळन Eयास )य7जनात अतएव गK करत जस नVयाम (नद-Vयाम) सEयान (lt सEय) आQण
बEEयान (lt बEता) या दोन श]दाpया उpचाराची तलना कRयास सकत श]दाचा मराठत उpचार
कYरताना यpया पव=pया सयोगी वणाच VवEव कस होत ह पfट होईल पढAल उदाहरणात मा
lsquoरयrsquo याचा उpचार lsquoयrsquo असा न होता मराठ lsquoT यrsquo माण होऊन तEपव=ल लघस गKEव यत नाहA
ldquoअटSत यshyवान^ह कानन
^टT यगायत EवामपNयताम
क^टलकतल Mीमखच त
जड उदA5ता पमकkशामrdquo (भाग १०३११५)
त)हा अ5राचा सलग आQण पfट उpचार कला असता एखाVया अ5रात जर पढAल जोड
वणाeतील थमवणाचा उpचार यऊन ampमळत असल तरच त अ5र लघ असRयास गK होत असा
Sनरपवाद Sनयम समजावा
परत या Sनयमाला^ह काहA अपवाद असावत अशी Pहण याची विEत क)हा होत व
याचा उpचार Sनरपवादपण वप- (- ~) असा होतो पण हाच जर एखाVया पदार`भी आला
तर तEपव=ल लघस गKEव याव कn नाहA vानकाश हा श]द [ - ~ ~ - ~ ] असा उpचारावा
कn vानप-काश [ - - ~ - ~ ] असा उpचारावा दSनक बोलAत तर याचा उpचार [ - ~ - ~ ]
vान-काश असा होतो त)हा पVयात ाय कोणता मानायचा हा Nन आह डोzयापढ
पVयातील उदाहरण पा^हज Pहणन पढAल उदाहरण रचन पाह या
रव-काश हा पडला भवर
रवकाशी सवणसदर
मलास या ^हरवळी Znड Vया--
असो काळजी उVयाची उVया
छदोभग टाळायचा असला तर प^हRया चरणातील lsquoवrsquo ह दसर अ5र लघच ठवल
पा^हज आQण तीlaquo-यEEनान हान त लघच ठवायच Pहणज lsquoवrsquopया मागन कचत
अडखडळRयासारख थाPबन मग पढAल lsquorsquoचा उpचार अपfट Sनसरडा करावा लागतो१ (१
यालाच तीlaquoयEEनोpचारण Pहणतात यदा तीlaquoयEEनन सयोगादरगौरवम नpछदोभग
इEयाहतदा दोषाय सरयrdquo (सरवतीक ठाभरण ११२३) या वचनाला फार महEEव दता कामा
नय) अस न कल तर दसT या चरणातील व-प याpया सहजसयोगामाण प^हRया चरणात^ह
सयोग होऊन वप अस होऊन दसT या अ5राला गKEव यत सलग पfट आQण वाभावक
उpचाराला महEEव दणारा कव प^हला चरण lsquoपड हा रवकाश सदरrsquo असा सधाhन घईल एका
चरणात एक Sनयम आQण दसT या चरणात दसराच Sनयम अस SनरकशEव Eयाला Kचणार नाहA
पVयात चरणातील सारA अ5र सलग आQण पfट उpचारावयाची असतात त)हा चरणात कोठ^ह
सयjत वण आला असला आQण तो कानाला^ह सयjत तीत होत असला तर तEपव=ल लघ हा
Sनरपवादपण गK झाला पा^हज Z इEया^द सयjत वणाpया करणी सOा अपवाद कर यात
यऊ नय
(१) ldquo सा मगलनानवशOगाी
गहAतEयदगमनीयवाrdquo ( कमार ७११ )
(२) ldquo ायनाभलदम7जनमाश
िथत Sनवसनहणायrdquo ( ampशश १०६० )
या अवतरणातील छदोभगाpया दोषाpया पYरहारासाठ lsquoT हवाrsquo Pहणन ज स
पगलाpया नावावर वक यात यत Eयाचा पगलाpया दशाात तरA पEता लागत नाहA
चरणाती खटका तरA असतोच त)हा एखाVया चरणार`भी सयjत वण आRयास Eयातील
प^हला )य7जनाबरोबर काहA Eयाpया पव=pया चरणाpया अती असलRया अ5रात ampमळायला
जात नाहA आQण त चरणाEय अ5र लघअ ठवायच असRयास तस राह शकत
जलबद जसा पVयदलिथत
5णभगर ह तस जीवत
यथ थमचरणाती खटका असRयान तक-5ण असा सयोग होऊ शकत नाहA Pहणनच
कदारभान
rdquoपादादावह वणय सयोग Zमसvक
परिथतन तन याRलघताऽप jवचद गरोrdquo ( क ११० )
असा Sनयम सागन
rdquoअRप)ययन सदYर
ाPयजनो ampमfटमNनाSतrdquo
ह उदाहरण ^दल आह
ऋल ह शO वर न)हत
ऋ ल याचा वचार आता करण योlय होईल सकतात याना वर मानतात आQण मराठ
भाषत ह सकतश]दा)यSतYरjत इतर कोठ^ह आढळत नाहAत ल हा jलित या एकच श]दात
आढळतो ऋ आQण ल याचा उpचार ाचीनकाळी सकतात कसा होत असल तो असो आ ई
ऊ ए ह आपल वरच काय परत इजीतन मराठत आलल बट हट इEया^द श]दातील ऍ Sन
बॉल मधील ऑ ह इजीतील वर^ह सारच lsquoअrsquoची SनरSनराळी Sनभळ hप वाटतात ऋ-ल च
आजच चampलत उpचार पहाता त तस अpया hपावलAत बसत नाहAत v Pहणज याचा
उpचार जसा मराठत ज आQण ञ याpया सयोगाहन अगदAच ampभन lsquoVयrsquo असा होतो Eयामाण
ऋ-ल याच आज होत असलल उpचार ाचीन अकराpया hपावलAत बसतील अशा उpचाराहन
अगदAच ampभन वाटतात वतत कवळ )य7जनाचा उpचार कhन दाखवण अशjय आह परत
क ख ग र ल अशी पाय मोडललA )यजन उpचाhन दाखवताना 7या वराचा आMय घ यात
यतो जो धड इ नाहA धड उ नाहA पण यामधीलच असा जमन ouml सारखा वर तो र आQण ल
या )य7जनाना ampमळाला असता ज उpचार होतील त अनZम ऋ-लच उpचार होत अथात
आधSनक मराठत ऋ-ल ह वर नसन हA Yर-ampल वा K-ल यासारखी अ5र आहत एखाद वरात
अ5र दAघ उpचारAत रा^हल असता लाPबवलला उpचार हा Eया वराचा उpचार असतो का ह
अ5र लाPबवन उpचाYरल कn आऽऽऽऽ हा वर तीत होतो क ह अ5र लाPबवन उpचाYरल कn
जो वर तीत होतो तो कममधील शO वर होय ककार आQण रकार ह लाPबवल जात नाहAत
ऋ आQण ल या अ5रात जो वर तीत होतो Eयाpयासाठ जर Į ह चह उपयोगल तर ऋ
आQण ल हA अ5र Į आQण ल अशी ampल^हलA जातील आQण म ह साध अ5र न राहता म अस
सयjत अ5र होईल अथात अमत श]दाची अ5र अम-म-त ( - ~ ~ ) अशी पडन ऋकारयjत
अ5रापव=pया अ5राला गKEव यईल
मग कवीpया रचनत ऋकारान तEपव=ल लघला गKEव आRयाची उदाहरण दampमळ का इतर
सयjतवणापव=pया लघस गKEव न आRयाची उदाहरण जथ अगQणत आहत एखाVया पदार`भी
सयjत वण आला असता तEपव=ल लघ तीlaquoयEEनान लघ ठव याची जथ व^हवाट ^दसत तथ
ऋ---ल याpया पव=ल लघस गKEव आRयाच उदाहरण नाहA या गोfटAला महEEव नाहA ldquoवीर
पडSन रQण वग िजडकतीrdquo ( कपग ४९) असा चरण पादाकलकजातीत ampल^हणार कव ldquoउ77वल
मगटampशरA धYर नपतीrdquo ( कपग ४9) असा चरण ampल^हतील यात नवल नाहA परत ऋ आQण ल
ह वर आहत अस मानणार हच कवmdashMी नरampसह चतामण कळकर ज)हा सहजगEया
शादलवZnडतात
ldquoदई धीर मनाampस आजवYर मी झाल य33न वथाrdquo (कपग ६९) असा चरण ampल^हतात त)हा
ऋकारयjत अ5रापव=ल लघ गK )हायला पा^हज ह आपोआप ampसO होत अ5राच उpचार सलग
आQण पfट कल असता ऋकारयjत )य7जनापव=ल लघस गKEव आलच पा^हज ldquoविEत
पYरसSनया ितampमत सवहA मानसीrdquo ( लSत २) या पवीवEतातील चरणातील विEत या श]दाचा
उpचार आQण ldquoSनवEती हA वEतीशी झज SनEय वलोकnrdquo (^टक ११२४) या साकnजातीतील
चरणातील विEत या श]दाचा उpचार याची तलना कलA असता आधSनक मराठतील hढ आQण
चampलत उpचाराpया kfटAन ^टळकाचाच चरण शO वाटतो
चा अपवाद होतो का
मग सदय या श]दामyय थमा5र गK का होऊ नय मyय सयjत )य7जन नाहA
हच कारण होय सकतलखनपOतीमाण ह अ5र ampल^हल जात असल तरA उpचारत त
ह+र+अ (hrouml) अस नसन T ह+अ rhouml अस आह Pहणज T मyय एक वampशfट वर ampमळन ह
अ5र होत अथात lsquoतT हाrsquo मyय 7यामाण थमा5राला गKEव यत नाहA Eयाचमाण lsquoसदयrsquo
मyय थमा5राला गKEव यत नाहA
वरभिjत
7या सयjत वणाeत प^हला वण र आह अशा सयjत वणाची फाळणी वEताpया सोयीसाठ
मyय एखादा इकार घालन ाचीन सकत का)यात कर यात यत अस ^दसत
rdquoय व Nवसतमन वNवसज Nवसित
य चकतानमन चEतय उpचकित
भम डल सषपायSत यय मिyन
तम नमो भगवतऽत सहम_नrdquo (भाग ६१६४८)
यथ सष याचा उpचार सYरष असा करावयाचा आह मराठत^ह वष याच वYरस अस hप
होत पण मराठत वष ampलहन वYरस उpचाYरत नाहAत तर lsquoवYरसrsquo अस ampल^हतात
चरणाEय अकार
चरणाती वरामपव वर दAघ होतो या यायान चरणाEय अकार अवNय असRयास दAघ
कYरता यतो या दAघ अ-साठ ampलपीत Sनराळ चह नाहA Eयामळ तो ^दसायला एकमाक अच
^दसला तरA छदाpया आवNयकतमाण तो दAघ उpचारावयाचा असतो चरणाEय अकार हा
T हव असच शकत नसता तर Eयाpयासाठ Sनराळ चह अस याची आवNयकता न)हती पण
चरणाEय अकार कEयकदा T हव अस शकतो त)हा शOलखन करायच Pहणज कवतत तो
ज)हा दAघ असल त)हा वर एका मान पढ लाPबवायचा आह ह दाखवायला Eयाpयापढ ऽ ह
चह घालाव
ldquoत)हा आPहA Pहटल ldquoहA T हासाची
रजनी क)हा जाईल वKSन साची -
वततची पहाट ती यईल ऽrdquo
उEकषाचा ^दन क)हा सचवील ऽrdquo (कक २०)
चरणाती एक माpया वरामाची^ह कस नसत कवळ खटका असतो त)हा अEय अकार
T हवच उpचारावा लागतो
(१) ldquoभलल दखSन सकळ^ह सदर
सरागना तो नाचSत भवरrdquo (कक १४३)
(२) ldquoमन कती उतावळ घत धाव
कध वYरन नोवरA हAच हावrdquo (दशा ३७)
(३) ldquoआPहA Mीरामाच चाकर
ldquo हYरकnतन आमचा मशारा रामनाम तपसाखर १
अमतhप घYर बसRया दतो वाEमसखाची भाकरrdquo 2 (अक १३७)
चरणाEय अकार हा छदाpया सोयीसाठ जसा दAघ होऊ शकतो तसा तो छदाpया
सोयीसाठ गाळता^ह यतो हा गाळावयाचा अकार वणाखालA हलचह काढन दाखवण ह
शOलखन होईल
ldquoपाखरा यampशल का परतन
मEमान ^दRया खणातSन एक तरA अठवनrdquo (^टक ११४१)
अशा ^ठकाणी अEय अ5र अकारवर^हत असन^ह तो वण मोडन ampल^हण कEयकाना चकnच
वाटत जो अकार उpचारावयाचा नाहA तो खणन तसा दाखव यात चक कोणती तो अकार
उpचारावयाचा असतो असा 7याना म होतो Eयाpया माचा Sनरास कर यासाठ वरAल
पVयाpयाच जातीतील सकत पVय दत तलना अवNय कhन पहावी
ldquoवजयत रामदत हनमान
यो रघपSतनासह सीव मया योिजतवानrdquo (वदप ८)
हा अEय अकार उpचाYरत आह अस समजन Eयाचा एक लघ गणन अरवदा^द ampभन
वEत ^हदA छदभाकरात साडगतललA आहत परत हा अकार अनpचाYरत आह तसा
गणRयास वEतभद होत नाहA उदाहरणाथ छदभाकरातील अरवद (प २०७) ह वEत वतत
दampमलच होय
अकार गाळ याची हA मोकळीक चरणातीच ठवललA आह इतर नाहA दSनक बोलAत
श]दाEय अचा उpचार jवचतच होतो आQण जर मग कळ इEया^द श]दातील अEय
अकार गळन उपाEय अ हटकन दAघ होतो तरA पVयात हा श]दाEय अकार उpचारावा आQण
उपाEय अकार T हवच गणावा अशी व^हवाट आह जर मग कळ इEया^द श]दाच लगEवलखन
( ~ ~ ) असच होत बोलतो चालतो इEया^द श]दात^ह मधला अकार गळन सामाय उpचार
बोलतो चालतो असा होतो तथाप या उpचाराला अVयाप मायता ampमळाललA नाहA एर)हAचा
उpचार आQण का)यपठनातील उpचार यातील हा भद वाभावकपणाला थोडा मारक होतो ह
Sनसशय खर आह हा भद काढन टाकRयास भाषच वhप कती Sनराळ ^दसल या कRपननच
डोळ ampमटन _यावस वाटतात तथाप हA Zाित बहजनाpया योजनन आSन द डकान घडवन
आणRयास त अSनfट होईल अस मा नाहA
lsquoराजा ampशवाजीrsquo या का)याच कत महादव मोरNवर क ट१ (१ मळात श]द पढAलमाण
आहत ldquo It is not pure Marathi words that are at fault but the system of quantification now in
force is irregular and unnatural Marathi words are not written as they are pronounced For
instance nobody pronounces उचलन as consisting of four full syllables but च is only a
consonant and is amalgamated with उ which threrfore becomes long by position So long as this
difference between Marathi written and Marathi spoken is not removed or atleast recognized so
long as some innovation founded on the knowledge of this difference is not introduced the cause
of Marathi metrical composition should suffer A ware of this I fearlessly adopted the method of
writing words as they are spoken in my poem So the reader will find खालचा instead of खालचा
which is really unmusical) (Preface p 23) ह Qrतशक १८६९ मधील आपRया तावनत
Pहणतात ldquoहा शO मराठ श]दाचा दोष नाहA पण अ5रवभागणीची आQण अ5रमोजणीची पOत
हA अSनयampमत आQण अवाभावक आह मराठ श]द जस उpचाYरल जातात तस त ampल^ह यात
यत नाहAत उदाहरणाथ उचलन या श]दाचा उpचार कYरताना पण चार अ5र कोणी^ह उpचारAत
नाहA च ह कवळ )य7जन असन त तEपव=ल lsquoउrsquo मyय समावfट होत आQण Eयामळ त अ5र
गK होत लखी मराठ आQण बोलललA मराठ याpयातील हा भद जोपयत दर कर यात यत
नाहA Sनदान ओळखला जात नाहA या भदाpया जाणीववर जोपयeत एखादA नवी पOSत
थाप यात यत नाहA तोपयeत मराठ पVयरचनpया कायाची हA हाSनच होत रहाणार ह जाणन
श]द जस उpचार यात यतात तसच त माया का)यात ampल^ह याची पOSत मी Sनभ=डपण
वीकाYरलA Pहणन वाचकाला lsquoखालचाrsquopया ^ठकाणी lsquoखाRचाrsquo अस आढळल lsquoखालचाrsquo ह hप
खरोखर कणकट आहrdquo
ऋकाराला वर न समजता T +अ अस अ5र समजन Eया धोरणान Sनरपवाद रचना
कर यचा जो उपZम मी चाल कला आह तो क ट यानी दाखवलRया ^दशनच आह परत या
एवयाशा सधारणलाच अvान आहान कती वरोध होत आह मग क ट याची स`भावना ६५
वषामाग कशी झालA असल याची कRपनाच करावी
ampशfटसPमत आQण सवचampलत असा पfटोpचार हवा
जा पfटोpचार ampशfटसPमत आQण सव चampलत आह Eयामाण ज लखन त शO होय
आQण Eयामाणच पVयात^ह रचना असावी वयिjतक उpचार वचयाला मा अगदA महEEव दऊ
नय
rdquoदAघा5रमप िजला व चEपठSत तदप भवSत लघ
Vवौ वा ीनथ वणानक जाती^ह शीmiddotपठनाpचrdquo (क २२ ^टका)
हा Sनयम नागर ससकत मराठचा न)ह Eयाचमाण दSनक बोलAत काहA उpचार आपण
घाईघाईन अपfट आQण लघ कYरत Eयामाण रचना कYरता कामा नय उदाहरणाथ lsquoमहाrsquo या
श]दातील lsquoहाrsquo चा उpचार घाईघाईन कEयकदा अपfट आQण T हव कला जातो Pहणन काहA
ldquoपाथसखा Pहण बोधतस भगवत पहा महाभारतयOीrdquo (उभ)
rdquoमहाराfाpया प याईpया फलRया फलवलArdquo (कगी)
अशी रचना रampसकमाय होणार नाहA ाचीन मराठ कवीpया का)यात शथRय आढळत
Pहणन तशी रचना आता भाषा नागर ससकत ससघ^टत आQण रखीव झाRयावर^ह करण
असमजसपणाच होईल सो^हरोबा आिPबय याpया
ldquoसवची पाहाता उदाampसन मना काहAच ना वाटत
ह प8जाEमक सव वNवरचना स`भत ह आटत
ना पाचाYरत अडग यऊSन बह वराlय ह दाटत
सोहAरा Pहण ाितच वसन कn Sनात ह फाटतrdquo (सोआप १७१)
या शादलवZnडतातील Nलोकासारखी रचना आता असयच झालA पा^हज
लखनामाण सरळ वाचन करAत गल कn त ाय शO )हायचच हा जसा बालबोध (नागरA)
ampलपीचा वशष आह Eयामाण आधSनक मराठ कवता लखनामाण सलग पfट वाचीत
गRयान Sतpयातील छदाचा बोध आपोआप होतो हा जो बहमोल वशष मोरोपत-दवला^द
पVयभना मराठत कमावन आQणला आह तो गमावण अनथावह होईल हा वशष ाचीन मराठ
कवतत नसRयामळ शकडो अथkfया सरस अशी पद ददवान गVयासारखी वाचावी लागतात
कारण लखनानसारA वाचनान Eयाpयातील छदाचा बोध होत नाहA पVयरचनत अडचणी यत
नाहAत अस नाहA परत अडचणीpया SनampमEतान अपfटोpचाराचा च8चवश होऊ ^दला तर तो
पYरणामी घातक झाRयावना रहाणार नाहA णय ीSत आQण म हA श]दयी मा िजतकn
अपYरहाय Sततकnच जाचक आह त)हा या तीन श]दाpया परताच lsquoतीlaquoयEनोpचारrsquo 5Pय ठरल
सयjत वणाचा उpचार अपfट करण हा अ5Pय दोष आह ह मनाला पटRयावना तो टाळ याच
कfट कोणी करणार नाहA अस दोष िजतक दampमळ Sततक कवीच पVयपटEव शसनीय ठरत
अस दोष टाळता यावत Pहणनच तर कवीला श]दZम फरव याची अपYरचत पयाय
वापर याची आQण श]दाची hप वकत कर याची थोडी मोकळीक असत
४ SनरVकशEवाpया मयादा
या मोकampळकnचा वचार थोया वतारान यथच कhन टाकण बर पVयरचना Pहणज
वampशfट साpयात SनरSनराzया मााकाराच श]द-खड बसवन करावयाची साथ आQण लयबO
अ5ररचना होय हA िजतकn दयडम Sततकnच दfकर असRयान गVयलखकाप5ा कवीला थोड
अधक वातय द यात यत हच Sनराzया श]दानी सागयाच Pहणज का)याची
गVयभाषासरणीपासन pयSत हA काहA माणातच 5Pय असत त)हा कवीन कती वातय
चालवाव याचा वचार नमतपणान आQण तडजोडीन )हायला पा^हज कव आQण वाचक यानी
एकमकाची सोय पहायला हवी आQण भाषा हA सवाeचीच असRयामळ Sतpया थयाकड
वEवर5णाकड आQण सवधनाकड सवाeनीच लय परवायला हव श]दZम फरव याची आQण
अपYरचत पयाय Sन श]दाची ाचीन वा ामीण hप वापर याची मोकळीक कवीला असलA तरA
आपRया भाषत दरावय आQण दबधता हA यत नाहAत यावषयी कवीला द5ता बाळगावीच
लागत 7या कालात कव रचना कYरतो Eया काळpया लोकाना तो आपलAच चampलत भाषा
ampल^हत आह ह पटल पा^हज नाहAतर Eयाना Eया का)यावषयी आपलAक वाटणार नाहA कवीला
एकदर 7या श]दसहाची आवNयकता भासत Eयात अ)ययसवनामा^द पदोपदA यणार काहA
श]द असतात आQण मराठ पVयात Eयाची अनक hप चampलत आहत त)हा या बहhपी चRहर
श]दाचा उपयोग कRयास आQण समानाथ= श]दाचा साठा ठवRयास ldquoअप भाष मष कयात
छदोभग न कारयतrdquo अस जरA वचन आह तरA सामायत श]दाची वकSत कर याचा सग
कवीवर ओढवणार नाहA
(१) सकत धातपासन भतकालवाचक धातसाधत अ)ययापासन आQण नामापासन तसच
मराठ नामापासन Sन वशषणापासन Zयापद ampसO कर यान अथ थोडjया श]दात सागता
यतो अशा रAतीन ampसO कललA Zयापद उpचारसलभ आQण सटसटAत मा असावीत ाचीन
मराठ कवीनी घालन ^दलल ह वळण पVयातच न)ह तर Sनभ=डपण गVयात^ह गरवल पा^हज
यात भाषच ^हतच आह
(२) करA कYरशी करA कYरती यासारoया hपाचा उपयोग अनक काळ दाखवायला होतो
याचा Eयाग कh नय ईकारात hप सकमक Zयापदासाठ योज याकड लय Vयाव
(३) न ह अ)यय वाjयात कोठ^ह घालन Zयापदाच नकाराथ= hप साधता यत
(४) काहA Zयादाpया भतकालाpया hपात उडला उडाला अस दोहA कार आहत
दोहA^ह पVयात hढ असल तरA होता होईल तो ज hप गVयात hढ आह त वापर याकड विEत
असावी उबाला जळाला Qझजाला तसच Sनघला Sनमला ampमळला हA hप बहश कोणी गVयात
वापरAत नाहA आQण पVयात^ह वापh नय
(५) कYरती कYरशी याpया ^ठकाणी कYरSत कYरampश हA hप क)हा क)हा वापरावीत परत
जाई करA अशा Vय5रA hपातील अEयवर T हव कh नय
(६) करAत जाशील अशा अकारात hपातील उपाEय वर T हव कला तरA चालल परत
अEया5र दAघ असताना उपाEय वर T हव असतो तो दAघ कhन फकnत करAती अशी hप
योजण टाळाव
(७) गलA उठलA अशा भतकाळाpया hपातील अEय ई T हव कh नय बसल जातस अशा
hपातील उपाEय एकार T हव कर यासाठ बसल जाSतस अशी hप वापh नयत पाह याची
पाह पाह अशी दोहA hप चालतील परत करो करोत याची कK कKत अशी hप यjत वाटत
नाहAत
(८) लागलA याpया ^ठकाणी lsquoलागSयलArsquo (कक २०) ह hप कससच वाटत अशी hप
वरRयानच वापरावीत धावनला कYरजतो अशी hप मा आधSनक मराठ पVयात मळीच वापh
नयत
(९) घई दई अशा Vय5रA hपाpया ^ठकाणी घ द न पी भी य वी हो अशी एका5रA
hप वापरण सोयीचच आह
(१०) ऊन Eययात श]दात उचा ऊ ओ कYरता यतो आQण न ची Sन नी Sनया नीया
अशी चार hप कYरता यतात करौSन PहणौSन हA hप मा आता चालणार नाहAत
(११) lsquoका कYरता वmiddotालाrsquo (^टक १०६) यामाण Vवतीयचा Eयय Sनfकारण लावण इfट
नाहA
(१२) वभिjतEययाचा लोप कhन त काय सामायhपाकडनच कhन _यावयाच त सOा
अकारात आQण आकारात नामाpयाच आQण Vवतीया-चतथ=परतच कhन _याव lsquoतातडीनrsquoच
काय lsquoतातडीrsquo या hपान कhन घण योlय नाहA
(१३) त हा Vवतीयचा Eयय ए ई हA ह ततीयच Eयय आQण आ ई ह सतमीच
Eयय ह पVयातच आढळतात तारतPयान Eयाचा उपयोग चाल ठवायला काहA अडचण नाहA ए
ई ह ततीयच Eयय अकारात नामासच लावावत आQण सतमीचा Eयय इ याच T हवीकरण
कh नय
(१४) सामायhपातील उपाEयवराच T हवीकरण कh नय सSतला काकन हA hप वापरण
उचत नाहA
(१५) वशfयाpया सगती वशषणास^ह वभिjतEयय लाव याची सकतातील पOत
मराठत योlय नाहA lsquoपव चYरrsquo lsquoपावन उपवनrsquo lsquoमगल जडगलrsquo ह योग अमराठ वाटतात
(१६) शO सकत श]द िथरोpचार असRयास Eयाची वकSत कh नय सामायhप
कYरताना उपाEय वर दAघ असRयास तो T हव होतो हा मराठ श]दाpया वषयीचा Sनयम
सकत श]दाना लाव नय तीला Kपान हA hप चागलA ^दसत नाहAत lsquoशYररालाrsquo ह hप
एकवळ चालल पण lsquoशYररभोगrsquo तर अगदA असय होतो
(१७) नदA वध यासारख ज दAघ वरात श]द आहत Eयातील अEय वर कधीच T हव
कh नय
(१८) ीSत हत यासारoया इकारात आQण उकारात नामातील अEयवर छदोवशात
दAघ ampलहावत ीत हत इEया^द काहA थोडjया श]दात यमकासाठ अEय अकार होऊ Vयावा
समासात मा ह श]द शO hपातच योजावत kfटAशर ीतीयjत रघनायक अशी समतhप
Eया7य होत
(१९) त या नामाच दA ह सतमीच hप चाल ठवाव पण समासात दकमल न Pहणता
Eकमलच Pहणाव
(२०) शampशन हितन सारखी जी नाम आहत Eयाची थमची hप शशी हती अशी
असतात या hपातील अEय इकार T हव कला तरA चालल पण उलटप5ी समासात शशी-वदना
हतीदत अशी hप Eया7य गणावीत
(२१) छदस तपस तजस नभस यासारखी जी नाम आहत Eयातील अEय सचा
साहिजकच वसर पडतो ampश5णाpया सारामळ छदोम7जरA तपोबल तजोभग मनोर7जन
इEया^द समास जरA सवसामाय पYरचयाच झाल आहत तरA नवीन समास कYरताना मन-
र7जनासारख कर यात आल तर त 5Pय मानावत
(२२) मराठ समासात सिध वकिRपक असला तरA शO सकत समासात तरA या
वकRपाला वाव नसावा lsquoभातउदयrsquo lsquoजन-इpछाrsquo lsquoउEक ठाअनळrsquo अशी समतhप वापh नयत
(२३) ाचीन मराठ कवतत अकारात ीampलगी नामाना Sनfकारण हA जोडीत असत जस
आगी सरA चाडी तळमळी हA hप आता नकोत
(२४) आता आपणा आपला इEया^द पाच सहा श]द सोडल तर श]दार`भीpया आचा अ
करण यjत नाहA आग आजन आळस हA hप^ह Eया7य मानावीत
(२५) धjका बjकn हiexcl इEया^द श]दात दहरA )य7जनाpया ^ठकाणी एकरA )य7जन सहसा
वापh नय
(२६) छ थ त मी इEया^द एका5रA श]द T हव वापh नयत पण हा Sनयम कn नी हA
या अ)ययाना लाग नसावा
(२७) सवनामाpया hपात ववधता फार आह मला याpया ^ठकाणी मज मजला
मजलागी मजलागन मशी मजशी मात मजSत अशी आठ hप वापYरता यतात माया
तया Eयाpया याची माQझया तQझया Eयाचया अशी^ह hप होतात इयस Sतयच तयाला
ampमया Pया तवा Eवा इEया^द ववध hप तारतPयान वापhन िजवत ठवावीत आPहA तPहA
माझी तझी Eयाची इEया^द श]दातील अEय वर T हव कh नय हA जी ती या ीampलगी
hपाpया ^ठकाणी ह ज त हA hप यमका^द श]दचमEकतीपरतीच वापर यासारखी आहत
(२८) सवनामामाणच अ)ययाची^ह ववध hप आढळतात याच श]दाना चRहर Pहटल
आह इतर श]द अवकत रहावत Pहणन या करकोळ श]दाची ववध hप चाल रहावीत हच
योlय होय hपाची ववधता पहा-
(१) अलAकड अRयाड ऐलAकड ऐलाड
(२) अस ऐस एव कस कस कव कवी तस तस तव तव
(३) आज अिज आजी
(४) आQण अन Sन
(५) इथ इथ यथ कठ कठ कोठ Sतथ Sतथ तथ
(६) कहA कcopy कदा कधी क)हा क)हा जई जcopy जव जधी ज)हा ज)हा Eयाचमाण
तई त इEया^द
(७) कडन कन पासन पन
(८) खालA खाल खालSत खालती खालAल खालला
(९) जर जYर जरA तर तYर तरA पYर परA परAस
(१०) झणी लवलाहA लौकरA झडकरA सEवरA
(११) नाहA न^ह
(११) SनEय Sनत
(१२) पलAकड पRयाड पलAकड पलाड
(१३) पढ पढ पढारA पढारा पढत पढAल पढला
(१४) भवती भवत भवतालA भोवता भवती भवत भोवतालA
सभोवती सभोवतालA
(१५) मग मा
(१६) मyय मध मध मधी मािज माजी माझारA भीतरA
(१७) माग मागा मागती मागन माघारा मागील मागला
(१८) वर वYर वरA वरSत वरती वरत वरAल वरलA
(१९) वना वण वीण
SनरकशEवाpया या 7या मयादा घालन ^दRया आहत Eया पाहता Eयात एकसीपणा नाहA
ह उघड आह पण हा दोष )यिjतश कवीचा वा भाषचा नसन मलभत मनfयवभावाचा आह
)यjतीतसOा जर आEयितक एकसीपणा आढळत नाहA तर अशा कोयवध )यjतीची ampमळन
जी भाषा Sतpयात Eयाची अप5ा करण चकnच आह मनfय एकnकड एकसीपणा आण याचा
यEन कYरतो तर दसरAकड ज चरपYरचयाच hढ आह त Eयाला सोडवत नाहA त)हा वसगSत
आQण तडजोड हA या मलभत Vवताचीच फळ आहत शO सकत श]दाच योग सकत
)याकरणास अनसhन करावत अस ठरवन दारा समाध इEया^द श]द पिRलगी वापरल तर त
हायापद पाि डEय होत बर मराठ )याकरणाच Sनयम यpचयावत सव श]दाना लावावत अस
ठरवन lsquoआधSनकrsquo lsquoववीधrsquo lsquoतीलाrsquo अशी hप ampलह लागलो तर तो Sनरगल सधारकपणा होतो
आQण डोzयापढ नकोसा वाटतो तरA सधारणची ^दशा ठरलA कn Eया ^दशन थोडीफार गSत
करAत रहाव ह यjत होय
५ गणवचार
गण Pहणज चरणाचा वाभावकपण पडणारा भाग होय पVय जर आवतनी असल तर
चरणात ठरावक कालात उpचारRया जाणाT या अ5राच ज गट पडतात त वाभावक गण होत ह
सदव एकाच अ5रसoयच आQण लगZमाच कस असतील ldquoअpयत कशव रामनारायणमrdquo या
चरणात ( - ~ - ) अस य5रA गण चार पडतात तर ldquoधनोत नो मनोमल कampलदनिदनी सदाrdquo
या चरणात ( ~ - ~ - ) अस चतर5रA गण चार पडतात Kjमवती वEतात ( - ~ ~ - - ) अस
प8चा5रA गण दोन पडतात तर दोधक वEतातील दोन गण ( - ~ ~ - ~ ~ ) आQण ( ndash ~ ~ -
- ) अस ampभन ampभन पडतात शाampलनी वEतात गण या kfटAन पहाता ( - - - - ) आQण ( - ~
- - ~ - - ) अस पडतील
पगलोjत क
वEताच ल5ण Pहणज चरणातील अ5राची सडर)या आQण लगZम हA साग याpया 7या
अनक शाोjत पOती आहत Eयापकn पगलाpया पOतीत य5रA गणाची काची योजना
आह हA पOSत अधक hढ झाRयामळ गण ह य5रAच असल पा^हजत हा समज hढ झाला
आह या गणात^ह काहA शभ आQण काहA अशभ मान यात यऊन Eयाpया दवता आQण Eयाची
फल हA किRप यात आलA आहत पण या दवखळपणाpया पचाला पगलाpया सात आधार
नाहA
या य5रA गणाpया नावाpया साहाJयान कोणEया^ह वEताच ल5ण थोडjयात आQण अचक
मा डन ठवता यत हA गोfट खरA आQण Pहणनच वfणन जस लोjय )यापल तस य म त
र ज भ न स ल आQण ग या दहा अ5रानी समत वामय )यापन टाकल आह अस
कदारभ१
(१ ldquoमयरसतजभनलगसampमत मSत वामय जगSत यय
स जयSत पगलनाग ampशवसादाVवशOमSतrdquo (हलायध)
ldquo Pयरतज`नगलातरampमदशampभर5र
समत वामय )यात लोjयampमव वfणनाrdquo (शक १६)
Pहणतो
lsquoयमाताराजभानसलगमrsquo या सान पगलान साडगतलRया गणाची नाव आQण वhप
बाधन टाकलA आहत कोणती^ह तीन अ5र Zमान घतलA असता Eया Eया य5रA श]दाच ज
लगEवhप होत त Eयातील आVय5रान Sन^दfट होणाT या गणाच वhप होय
यमाता ( ~ - - ) मातारा ( - - - ) ताराज ( - - ~ ) राजभा ( - ~ -) जभान ( ~ -
~ ) भानस ( - ~ ~ ) नसल ( ~ ~ ~ ) आQण सलग ( ~ ~ -) हA य म त र ज भ न
आQण स या गणाची hप होत ल (~) ह अ5र लघदशक असन ग (-) ह गKदशक आह याpया
सायाJयान वEतल5ण थोडjयात सागता यत जस ldquoशादलवZnडत Pसौ 7सौ तौ ग
आ^दEयऋषयrdquo परत अथशय आQण उpचारक^ठण स T हवतम असल तरA बनचक ल5ात
ठवायला थोड Mम पडत नाहAत एखाVया Nलोकाच वEत कोणत Pहणन कोणी वचाYरल तर
आपण काहA गण मा डन समरणान त ओळखीत नाहA वाचता-वाचताच तो Nलोक कोणEया
ओळखीpया Nलोकासारखा आह ह आपला कान सागतो आQण मग आपण Eया ओळखीpया
Nलोकाpया वEताच नाव सागत Pहणन वEत ओळखता यायला Eयक सampसO वEताच एक
एक उदाहरण चागल yयानात ठसल कn पर वचारलRया Nलोकाची शOता तलनन सहज पारखता
यईल यSतथान^ह Nलोक Pहणताना आपण वशष कोठ थाPबत ह पाहनच yयानात रहातात
त)हा तो डपाठ करावयाpया शO Nलोकात Eयाpया वEताच नाव थत कलल असRयास त^ह
अनायास सागता यईल य5रA गण^ह सागा Pहणन कोणी आहच कRयास आर`भीपासन
य5रA तकड पाडन लगZम मा डन यमाताराजभानसलगम या साpया साहाJयान Eया गणाची
नाव^ह सागता यतील
(२ दसर एक स ldquoमायावी यताEमा रावण सहसा तQण जजाप भावय न इSतrdquo ह एका
वVवान जमन नयाकडन ampमळाल अस चालस फampलप ाऊन आपRया Sanskrit Prosody pया ३
T या पfठावर Pहणतो ldquoयमाताराजभानसलगमrdquo ह स पाQणनीन कल अस याच ाऊनन २८ )या
पfठावर ampलहन ठवल आह या साचा उगम मला सापडला नाहA
ldquoशादलासच कौतकापद गम शादलवZnडतrdquo
- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -
मातारा सलग जभान सलग ताराज ताराज ग
त)हा शादलवZnडताpया एका चरणात १९ अ5र असन मसजसतत अस Zमान गण
पडन शवटA एक गK असतो आQण यSत बारा)या अ5रानतर असतो अस सहज सागता यत
परत वEतvानाला या काचा काहA उपयोग नाहA
अ=याय ३ रा
व3तवचार आ6ण व3तवतार
ampशखा१ (१ ampशखा Sन ख7जा ह कार वEतरEनाकर आQण ाकत पगल या दोनच थात
पादVवयघ^टत आहत) ख7जा Sन चampलका ह कार वगळRयास सकतात पVयाच पYरमाण
चतfपदA ह आह ampशखा ख7जा Sन चampलका या कारात चरण दोन दोनच असल तरA त दAघ
असRयान Pहणताना Eयाच वाभावकपणच चारचार चरण होतात सकतात बहश अनfटप
छदातील चतfपदAसच Nलोक Pहणतात तथाप शकराचायकत lsquoातमराampम ^द
सफरदाEमततEEवमrsquo या lsquoातमरणrsquo तोात वसतSतलकावEताpया तीन चतfपVया असन
Eयाना उiexclशन नतर
ldquoNलोकयampमद प य लोकयवभषणम
ातकाल पठVयत स गpछEपरम पदम ldquo
असा Nलोक आह मराठत कोणEया^ह वEतातील चतfपदAस लोक Pहणतात
7या पVयातील चरण वampशfट अ5रसoया लगZम आQण मोडणी वा गणवभागणी यानी
Sनयampमत असतात त वEत होय मोडणी Pहणज पगलोjत गणाचा Zम न)ह तर अतगत
आदोलनानसार होणारA गणवभागणी होय अ5रसoया आQण लगZम हA अampभन असलA
Pहणज आर`भापासन गणना कhन चरणाच ज य5रA तकड वा गण पडतात त पगलोjत
गण एका ठरावक Zमानच यतात पण पगलोjत गणाचा Zम अampभन असन^ह अतगत
आदोलनानसार होणारA गण-वभागणी ampभन ampभन होऊ शकत या गणवभागणीस मोडणी
Pहटल आह
मQणगणSनकर [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ] (प ७१३)
शampशकला [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ] (ह २२४४)
क [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] (ह २२४५)
हA तीन वEत अ5रसoयन आQण लगZमान एकसारखी असRयान न न न न स याच
Zमान SतहA वEताच पगलोjत गण पडतात पण या तीन वEतात अनZम अfटमाक
सतमाक आQण ष माक आवतन असRयाकारणान Eयाची गणवभागणी SनरSनराळी होत
आवतन कती मााच आह आवतनार`भ कत)या अ5रावर होतो आQण गण-वभागणी कशी
होत याचा Sनणय करायला ाचीन छदशाकारानी साडगतलRया यSतथानाचा फार उपयोग
होतो Pहणन ल5ण सागताना यSत कोठ आह ह साग यात यत आQण यSतभदान Pहणजच
मोडणी-भदान वEतभद मान यात यतो वर ^दलRया वEतात यSतथान खालA ^टPब असलRया
उ`यारघानी दाखव यात आलA आहत यSत अनZम ८ )या ७ )या आQण ६ )या अ5रानतर
सागतल आहत Eयावhन आवतन हA अनZम अfटमाक सतमाक आQण ष माक आहत हA
गोfट कळत परत पfकळदा यSत सागतललच नसतात वा भलEयाच Pहणज अवाभावक
^ठकाणी सागतलल असतात उदाहरणावhन वEताची मोडणी Sनण=त कh Pहटल तर एखादच
उदाहरण असायच आQण त^ह छदशाकारान रचन घातलल असायच वEत)याoया सधारायला
Eया उदाहरणाचा फारसा उपयोग होत नाहA Pहणन एखाVया वEताpया जर अनक मोड या
स`भवत असतील तर Eया साT या द याचा यEन मी या थात कला आह तथाप जथ चरणात
एखाVया वampशfट गणाची आविEत आह तथ जण कhन ती आविEत भगल अशी मोडणी घण
उचत नाहA
चारA चरण ampभन ampभन ल5णानी यjत असRयास Eया वEतास वषम व3त Pहणतात
सकतात अनक वषम वEत सागतलA आहत Eयापकn एकाच वषम वEताचा उपयोग सलग
दAघ रचनत कलला आढळतो सौदरनद ३ रा करात १२ वा आQण ampशश १५ वा ह सग उVगता
नामक वषमवEतात आहत या वEताच ल5ण उEपल ( वब १०३४८) या NलोकावरAल टAक त
ldquoथम सजौ य^द सलौच
नसजगKका यनतरम
यVयथ भनजलगा यरथो
सजसा जगौच भवतीयमVगताrdquo
अस दतो उVगताच पढAल उदाहरण मराठत अपवादhपच असल
rdquoबह भागला ^दSतसताampस
अतल समरा कhSनया
राम तषत बह होऊSनया
रमला याननसधाSनषवणीrdquo ( साव ९५६)
सौदरनद का)यात ( २६४ndash६५) ह दोन Nलोक उपिथतचपत नामक वषमवEताच
आढळतात
ldquoहडकती सगर त चहकड
हय Eयासी पYर कठ न सापड
हडकनी हYरता मग चारहA
कYरती साठ हजार वचारहArdquo (नग ७३)
या चतfपदAत चारA चरण लगZमkfया ampभन ampभन आहत पण एवयान ह वषमवEत
होत नाहA लगZमkfया ampभन असणार चारA चरण ज)हा अनक Nलोकात अनZम सारख
यतात त)हा त Nलोक एका वampशfट वषमवEताpया साpयाच ठरतात
चलका ( प ४५२ ) [ २७ ल १ ग २९ ल १ ग ] हA VवपदA आह प^हRया
चरणात सEतावीस २७ लघ आQण मग एक १ गK अशी अ5र असतात दसT या चरणात
एकोणतीस २९ लघ आQण मग १ गK अशी अ5र असतात चampलकची मोडणी जर पVयावतनी
असलA तर सोळा लघ अ5रानतर यSत यतोच पण हा यSत सागतलला मा नाहA तथच चरण
तोडन VवपदAची चतfपदA कRयास या कारास वषम वEतात ढकampलता यईल प^हला Sन Sतसरा
चरण ह मा सोळा सोळा लघ अ5राच असRयान एकसारख होतात हAच िथSत ampशखा (क
२३९) आQण ख7जा (क २४०) या दोन काराची आह शखा [ २८ ल १ ग ३० ल १ ग
] या काराचा )यEयय Pहणज खBजा [ ३० ल १ ग २८ ल १ ग ] हा कार होय परत
पगल वय`भ आQण हमच4 याpया मत ampशखा आQण ख7जा ह कार पादचतfटयघ^टत
आहत ाकत पगलाpया मत ampशखाpया १ Rया चरणात पचवीस २५ लघ असन मग ( - ~ )
हा गण असतो आQण दसT या चरणात एकोणतीस २९ लघ असन मग ( - ~ ) हा गण असतो
ख7जामyय दोहA चरणात छEतीस ३६ लघ असन मग रगण असतो (ाप ११६१ १५८)
चampलकचा जो दसरा कार हलायध सागतो Eयालाच कदारभ अ1त(Cचरा (क २४२)
Pहणतो या कारात [२७ ल १ ग ] दोहA चरण सारख असन त सEतावीस लघ आQण एक
गK ampमळन झालल असतात सोळा लघनतर चरण तोडन या VवपदAची जर चतfपदA कलA तर
त अधसम वEत होईल
7या पVयात वषम वा ओज वा अयक Pहणज प^हला Sन Sतसरा ह चरण सारख असतात
आQण सम वा अनोज वा यक Pहणज दसरा Sन चौथा ह चरण सारख असतात त अधसम व3त
होय समवEताpया सoयpया मानान अधसम वEत अगदAच अRपसoय आहत
अधसम वEताचा आणखी एक कार आढळतो पण Eया काराच पथक ववचन कोणी
कलल नाहA या कारात चतfपदAच प^हल दोन चरण सारख एका लगावलAच असतात आQण
शवटAल दोन चरण सारख पण ampभन लगावलAच असतात या कारpया ampमMणाच फट Nलोक
आढळतात त पढ वEतवहारात ^दल आहत परत एकासारख अनक Nलोक आढळRयावना Eया
काराला पथक थान ात होऊ शकत नाहA अचलधSत आQण वVयमाला याpया अशा
ampमMणान होणाT या काराचा (प ४५०ndash५१ माग पfठ २३ पहा) पगल उRलख कYरतो परत
हलायधान ^दलRया उदाहरणा)यSतYरjत इतर तशी रचना सकतात मला आढळलA नाहA
मराठत मा मोरोपतान आपल सौPय रामायण (मोस ८१३८) ह सौPया नामक अधसम
वEतात रचल आह चतfपदAचा पवाध वVयमाला आQण उEतराध अचलधSत असRयास Eया
अधसम वEताला सौPया (प ४५१) वा अनगDEडा (क २४१) Pहणतात
चारA चरण एकसारख असल Pहणज Eया वEताला समवEत Pहणतात
समवEताच वग=करण चरणा5रसoयमाण कर याचा आPनाय आह एका चरणात िजतकn
अ5र असतात Sततjया अ5राच त वEत मान यात यत
एका5रA वEतापासन स)वीस-अ5रA वEतापयत अनZम (१) उ7ता (२) अ3य7ता (३) म=या
(४) 1तठा (५) स1तठा (६) गायIी (७) उिणह (८) अनटभ (९) बहती (१०) पLड7त
(११) MIटक (१२) जगती (१३) अ1तजगती (१४) श7कर (१५) अ1तश7कर (१६) अिट (१७)
अ3यिट (१८) ध1त (१९) अ1तध1त (२०) क1त (२१) क1त (२२) आक1त (२३) वक1त (२४)
सक1त (२५) अभक1त आQण (२६) उ3क1त या नावाच वग किRप यात आल आहत 7या
वEताpया चरणात स)वीसाहन अधक अ5र आहत Eयाना द डक वा मालावEत२ (२ मालावEत (भ
१५४७) Pहणतात द डकात एका वampशfट गणाची सारखी आविEत असत तशी माला वEतात
नसत
वEत फारच आखड असRयास अथSतपादनाची अडचण होत आQण Pहणनच ीSत
वदlधक हारAत तनमyया कमारलampलता आनद हसमाला इEया^द वEताpया VवरावEतीन
अनZम पVSयनी मराampलका वानदसcedilाट मQणमाला राजरमणीय आनदकद दया इEया^द
नवीन वEत साध यात आलA असतील सहासात-अ5रA वEतावषयी 5म4 माampमकपणान Pहणतो
rdquoन षटसता5र वEत वMाPयSत सरवती
भगीव मिRलकाबालकampलकाको^टसकटrdquo (5 २२)
वEत अSतशय दAघ असRयास कव आQण वाचक दोघाचा^ह उर भhन यावयाचा पVयपाटव
दाखवन वाचकाना चकत कhन टाक यासाठ अSतT हव वा अSतदAघ वEतात जरA रचना कhन
दाखव यात आलA असलA तरA अशी िjलfटवEत हA रमणीययाथाpया वाभावक Sतपादनाला
SनKपयोगीच होत भास वराहampम^हर वाlभट भवभSत इEया^दकाpया कतीत द डकरचना आढळत
यावhन द काच ाचीन महEEव ^दसन यत वराहampम^हराpया एका द डकाpया (वब १०३६1)
Eयक चरणात १०२ अ5र आहत ampसOषकत उपampमSतभवपचाकथामyय द डकाpया चतfपVया
नाहAत तर एकएक दोनदोन फट चरण आहत या थाpया ५ )या तावातील (प ८४१
वरAल) lsquoवलसतभटको^टrsquo या द डकचरणात एकश अया णव अ5र आहत तथाप यथन^ह सीमा
फारच दर आह वEतरEनाचा टAकाकार नारायण भ पढAल पVय उOत कYरतो-
rdquoएकोनसहा5रपयता द डकाय ोjता
वणकगणवVyया नVवतया Vया महामSतampभrdquo (क प १०६)
या थात वEतवतार दताना वEत चरणा5रसoयमाण साग याची ाचीन पOSत
वीकारललA नाहA अथातच द डकाpया ववचनासाठ पथक करण ^दलल नाहA एका वEताचा
दसT या वEताशी सPबध काय तो yयानात यावा Pहणन वEतानZम हा लगZमसाPय आQण
मोडणीच साPय याpया अनरोधान ठरवला आह छदसाPय ह चरणातापासन१ (१ रणपगलात
ाचीन वगपOSत आह पण एका वगाeतील वEताचा अनZम ठरवताना कगणसाPय ह
चरणाताकडन चरणार`भाकड पहा यात आल आह) चरणार`भाकड पहात अनZम ठरवला आह
सoयाZमभदान वEतकार कती होऊ शकतील हा वतत गQणताचा Nन आह परत
या तारकरणान छदशााpया 5ात Sनfकारण पाय पसरल आहत एका5रA रचनपासन
स)वीसअ5रA रचनपयeतच शjय वEतकाराची एकदर सoया गQणतान २२५-२ Pहणज
३३५४४३० इतकn होत परत एकदर उपल]ध वEताची सoया सहावर जात नाहA वEतात
त वEत )हायला काहAतरA आदोलनमाधरA पा^हज छद Pहणज काहA लघगKचा तारखळ
न)ह
7या वEतातील आदोलन अ5ररचनकhन सहज तीत होत नाहA 7याना तालात
बसवायला थोड फार पYरMम पडतात परत 7यापकn अनक वEताpया चालA परPपरया चालत
आRयाकारणान सकर वाटतात अशा वEताना अनावतनी Pहटल आह Eयाच ववचन आवतनी
वEताpया आधी कल आह कEयकवEत अशी आहत कn ती सहज (jवचत एखाद दसर अ5र
लत उpचाhन) आवतनी होऊ शकतात परत Eयाpया परPपराात चालA पहाता ती अनावतनी
वाटतात Eयाच ववचन आधी अनावतनी वEताpया वगात कल असन पढ आवतनी वEताpया
वगाeत Eयाचा पहा उRलख कला आह उदाहरणाथ रथोOता Sन वागता याची hढ मोडणी
अनZम [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ] आQण [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ] अशी आह
Pहणन Eयाच ववचन अनावतनी वEतात कल आह परत Eयाची मोडणी अनZम [ - ~ - ~ ~
~ - ~ - ~ - ] आQण [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ] अशी घतRयास ती पVयावतनी होतात
Pहणन Eयाचा उRलख वVयमाला वगात^ह पहा कला आह मोडणी ampभन झालA कn त वEत
वतत ampभन झाल Eयाला ampभनच नाव पा^हज उदाहरणाथ पवीवEतातील लगावलAची मोडणी
जर [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ] अशी धYरलA तर त वEत Sनराळच
होईल सदवान पवीवEताला वलिPबतगSत अस दसर नाव असRयान त या दसT या मोडणीpया
वEताला SनिNचत कYरता यत पण जथ वEताच नाव एकच आह पण Eया लगावलAची मोडणी
ववध होऊ शकत तथ SनरSनराळी नाव असण इfट असल तरA Eया ampभन ampभन मोडणीpया
वEतात यापढ सहतकपण रचना हो याचा स`भव अEयRप असRयान सyया तरA नवीन नाव
Sनमाण कhन वEतनाममाला लाPबव याच काहA योजन नाहA
पVयावतनी अlयावतनी भगावतनी आQण हरावतनी वEताचा वचार अनZम अनावतनी
वEताpया नतर कला आह चतमाक आवतनाची वEत असच शकत नाहAत अस नाहA परत
चतमाक आवतनाची वEत सारAच अfटमाक आवतनात बसतात उलटप5ी आवतनाती
पदसमाित झालA नाहA तरA अ5रसमाित तरA झालAच पा^हज अस असRयान अfटमाक
आवतनाच वEत चतमाक आवतनात बसलच अस नाहA उदाहरणाथ ( ~ - - ~ - ) ( - ~ - ~
- ) या अfटमाक गणाच चारचार मााच दोन दोन तकड पड शकत नाहAत यासाठ चतमाक
आवतनाpया वEताचा समावश पVयावतनी वEतात करणच सोयीच आह
आवतनी वEतात पVयावतनी वEताची सoया सवाeत मोठ आQण अlयावतनी वEताची
सoया सवाeत लहान आह अनावतनी वEताpया मानान आवतनी वEताची सoया जवळ जवळ
औटपट आह परत आवतनी वEताची सoया कती^ह मोठ असलA तरA ती बहतक जाSतरचनत
लय पावलA आहत एकया पादाकलकजातीत पाऊणशहन अधक वEत लय पावतात जाSतरचना
हA सकर असन Sतpयात वाभावकपणच ववधतला पfकळ वाव ampमळतो
वEत अनावतनी असोत वा आवतनी असोत कवीना जी वEत सलग Sन दAघ रचनला
अनकल अशी वाटलA आQण जी Eयामळ hढ झालA अशा वEताची सoया चाळीसाpया वर जात
नाहA
अनावतनी वEतापकn इ4वा उप4वा इ4वशा वशथ Kचरा हषणी रथोOता
वागता ampमता5रा 4तवलिPबत वसतSतलका शाampलनी माampलनी मदाZाता lधरा
शादलवZnडत हYरणी ampशखाYरणी सवदना आQण पवी हA वEत वशष hढ ^दसतात या वीस
वEतापकn इ4वशा ह वEत सकतात वरRयान आढळत Kचरा हषणी ampमता5रा Sन सवदना
हA वEत उEतरोEतर दampमळ होत आलA आहत
पVयावतनी वEतापकn तोटक वVयमाला दोधक जलोOगSत जलधरमाला मEतमयर
म^दरा हसगSत आQण हमकला हA नऊ वEत hढ ^दसतात अlयावतनी वEतापकn वबधाया
आQण सरSनPनगा हA hढ ^दसतात भडगावतनी वEतात माQणका ह फार ाचीन काळापासन
hढ ^दसत कampलदनिदनी आQण दवराज हA उशीरान hढ झालA आहत पण याpया ampमMणामळ
होणारA ampशथल रचना लampलतवतरात आढळत हरावतनी वEतापकn भजगयात आQण
िlवणी हA ाचीन ^दसतात मदारमाला आQण अमतyवSन हA उशीरान hढ झालA आहत
अधसमवEतापकn सकतात अपरवj पिfपताा वयोगनी आQण मालभाYरणी हA चारच
hढ ^दसतात मराठत वयोगनी आQण मालभाYरणी हA दोनच वशष पYरचत आहत
अNवघोष आQण भास याpया काळीच 7याच वhप SनिNचत झाल होत अशी हA अनावतनी
वEत मळ कशी उEपन झालA असतील छदशा उEपन हो यापव= कवीनी जी रचना
मनोगत आदोलनानसार कलA असल ती अपYरहायपण ampशथल झालA असलAच पा^हज अशी
ampशथल रचना लampलतवतरात वपल पहायला ampमळत अशा ampशथल रचनतनच पथjकरण
तलना Sन वग=करण याpया सायान SनिNचत वhपाची पVयरचना Sनघत पगलभरता^द
ाचीन छदशाकारानी 7या सामीवhन ह शा रचल ती साcedilगी Eयानी आपRया थात
जतन कhन न ठवRयामळ वEतोEपEतीचा अEयत कतहलजनक Nन हा Sततकाच कट होऊन
बसला आह इ4वा उप4वा शाampलनी वातोampम वशथ Kचरा इEया^द वEत ाचीन
fटभजगतीपासन SनघालA ह उघड आह परत वसतSतलका मदाZाता शादलवZnडत
हYरणी ampशखYरणी पवी हA कशी कशी पYरणत होत आलA यावषयी अटकळ करायला^ह आता
काहA माग नाहA
आवतनी वEत हA ाकत गय जाSतरचनपासन Sनयampमत कर यात आलA असावीत गय
जाSतरचना हA आदोलन मनात मरRयावर िजतकn सकर असत Sततकnच Sतच Sनयमन
ओळखन त klगोचरकhन Vयायला क^ठण असत जाSतरचना करायला कव थोडा MSतampसO
असावा लागतो उलटप5ी वEत ह रचायला क^ठण असल तरA अ5राची सoया आQण लगZम
यानी बO असलल Eयाच वhप सहज आQण पfटपण yयानात राहत अ5रसoया Sन लगZम
याpया kfटAन जाSतरचनकड पा^हल तर कोणतच दोन चरण एकसारख ^दसत नाहAत Eयातील
साPय सम असत चरणाच काहA वभाग मा अSनpछया एकसारख यऊ शकतात ह पाहन
जातीच मळ वhप yयानात न आRयामळच कn काय 7यात चरणाचा काहA भाग अचल आQण
काहA भाग चल असतो असा पVयकार छदशाकारानी किRपला असावा वतालAय
औपpछदampसक गीSत आQण आयगीSत हA रचना या कारातील आह
अशा गय जाSतरचनत जथ अहतकपण चारA चरण लगZमkfया सारख आल असतील
तथ छदशाकारानी वाभावकपणच वत वEत किRपल असल परत एका चरणासारख
चार चरण लगZमkfया असावत या हतन क)हा क)हा कवीनी तर क)हा क)हा
छदशाकारानी ampभन ampभन वEत ampसO कर याचा यEन बOया^ह कला असल
छदशाकारानी ^दलRया उदाहर या)यSतYरjत वत का)यरचनत फारच थोया आवतनी
वEताची उदाहरण आढळतात उलटप5ी वाडमयात वEतवhप चतfपVया आढळतात Eयाची
वाता^ह छदशाकाराना लागललA ^दसत नाहA
hढ झालRया वEतापासन नवी वEत पढAल कारानी Sनमाण कर यात आललA ^दसतात
(१) चरणार`भीpया गhpया ^ठकाणी दोन लघ घालन इ4वशा रथोOता वागता
वसतSतलका शादलवZnडत आQण lधरा या वEतापासन अनZम ककरव यवदा 4तपदा
ऋषभ मEतभवZnडत आQण महाlधरा हA वEत ampसO झालA आहत
थमा5रामाणच इतर^ह एका गhpया ^ठकाणी दोन लघ घालन उप4वा इ4वशा
वशथ शादलवZnडत आQण वागता या वEतापासन अनZम कोल लमी स4Eनमाला आQण
च4वEम हA वEत ampसO झालA आहत
(२) उलटप5ी ampमता5रा Sन 4तवलिPबत याpया आर`भीच दोन लघ आQण
ampशखYरणीतील उपाEय दोन लघ याpया ^ठकाणी एकएक गK घालन अनZम उEथापनी अpयत
आQण वरलampलता हA वEत ampसO झालA आहत
(३) इ4वा उप4वा वागता कनकभा आQण वसतSतलका याpया अEया5रापव=
एक लघ वाढवRयान अनZम इ4वशा वशथ यथका कमampलनी आQण मदग हA वEत ampसO
होतात
(४) रथोOता वागता Sन ampमता5रा याpया आर`भी दोन लघ वाढवRयान अनZम
कनकभा कटजा Sन मदा हA वEत ampसO होतात
(५) रथोOता शाampलनी Sन यथका याpया आर`भी एक गK वाढवRयान अनZम लampलता
वNवदवी Sन अक हA वEत ampसO होतात
(६) Kचरा पवी Sन क^टलगSत याpया अती एक गh वाढवRयान अनZम Kिjमणी
रSतलAला Sन नदAमखी हA वEत होतात
(७) यवदा 4तपदा वागता मगला या वEतात पाचव अ5र लघ आह त गाळRयान
अनZम lsquoअभीfटrsquo lsquoलडकाrsquo मQणराग ldquoगणीकताrdquo हA वEत ampसO होतात
(८) कEयक वEत इतर वEताच वभाग जोडन ampसO होतात ( - - - - ) वा ( - - - - - )
आQण ( ~ ~ ~ ~ ~ -) वा ( ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ) याpया जोडणीन आQण क)हा क)हा या
जोडणीला ( - ~ - - ~ - - ) ( ~ - ~ ~ - ~ - ) आQण ( - - ~ - - ~ - ) याpयापकn
एखादा गण शवटA जोडन कतीतरA वEत झालA आहत
(९) काहA वEत Pहणज सampसO वEताच वभागच होत हसी [ - - - - ~ ~ ~ ~ - ] ह
वEत मदाZाताच प^हल दोन वभाग ampमळन होत इ4वा इ4वशा पवी आQण सवदना
याच अEय वभाग Pहणज अनZम वमला ( ~ ~ - ~ - - ) ldquoSनमलाrdquo ( ~ ~ - ~ - ~ - )
कसampमता ( ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ) आQण वसमती ( - - ~ ~ ~ - ) हA वEत होत
4तवलिPबत माampलनी आQण ampशखYरणी याच आVय वभाग Pहणजच अनZम मधमती ( ~ ~ ~
- ~ ~ -) रSतमाला ( ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ) आQण ampशखि डनी ( ~ - - - - - ) हA वEत होत
(१०) कEयकदा एखाVया सampसO वEताला एखाVया गणाची जोड दऊन नवीन वEत ampसO
कर यात यत कनकभा आQण वदlधक याpया जोडणीन बOवEत होत मEताZnडा वEताला ( ~
- ~ ~ - ~ - ) हा गण जोडन पपीampलका वEत ampसO होत शादलवZnडताला ( ~ ~ - ~ - ) हा
गण जोडRयान वमगSत ह वEत होत पवी वEताला ( - ~ - - ~ - ) हा गण जोडRयान
वदारक वEत होत आQण ( - - - - ~ - - ) या गणाला मालती वEत जोडRयान माधवीलता
वEत होत
(११) मQणमाला राजरमणीय मराampलका इEया^द वEत अनZम तनमyया कमारलampलता
वदlधक इEया^द T हव वEताpया VवरावEतीन ampसO झालA आहत
(१२) काहA ^ठकाणी ाचीन वEतरचनत झालRया चका न उमगRयामळच नवीन वEत
किRप यात यऊन मग Eयाpयासाठ स रच यात आलA असावीत अस वाटत 4तपदा [ ~ ~ ~
- ~ ~ ~ - ~ ~ - - ] या वEताच ल5ण ldquo4तपद भवSत नभनयाNचतrdquo [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~
~ ~ - - ] अस^ह आढळत वा महाlधरा [ ~ ~ - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -
~ - - ] या वEताच ल5ण ldquoसजता नसौ ररौ ग फQणतरगहय यामहाlधराoयाrdquo (गछ
२२१६) अस^ह आढळत वा वातोम=च ल5ण [ - - - - ~ ~ - ~ - - ] अस^ह हमच4
(२१३७) सागतो वा पणवाच ल5ण Pनौ Jगौ अस न सागता कदारभ ldquoPनौ 7गौचSत
पणवनामकमrdquo ( - - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ) अस सागतो या मतभदाpया बडाशी मळची चकn
उमगलA नाहA हच कारण असाव असल मतभद पढ वEतावरAल टAपात उRलQखल आहत
वEतनामाचा Nन फारच घोटाzयाचा आQण बकट झाला आह छदस आQण वEत ह श]द
नपसकampलगी असल तरA Eयाची नाव बहतक ीampलगी आहत ाय हA नाव Eया वEताpया रचनत
गोवता यतील अशीच असतात lsquoच4ावताrsquo सारख Eया वEताpया रचनत न बस याजोग नाव
jवचतच आढळत णराच मालEती इEया^द ाकत नाव वEतात बसलA तरA Eयाची सकत hप
Eया वEतात बसत नाहAत आQण वय`भpछद कवदपण आQण ाकत पगल ह तीन थ
वगळRयास वEताची नाव सकत hपातच द याचा आPनाय आह त)हा सकत नाव जर वEतात
बसत नसल तर Eयात थोडा फार फरफार करण अवNय होत माणी समानी Nयनी आQण हसी
याची अनZम माQणका समाSनका NयSनका आQण हampसका अशी hप कर यात यतात याच
कारणासाठ उदाहरणात lsquoयवमतीrsquopया ^ठकाणी lsquoयवािवताrsquo Pहणन lsquoछदोवशाpच
यवािवताampमEयjतमrsquo अस समथन हमच4 ( ह ३८ ) कYरतो याच कारणासाठ च4ावता
आQण माला या वEतात न बसणाT या नावाpया ^ठकाणी शampशकला आQण क हA नाव द यात
आलA असावीत
पfकळ नाव Pहणज कातच वणन करणारA वशषण आहत काहA पशपयाpया वरावhन
गतीवhन या Znडतावhन पडलA आहत काहA सामाampसक नामाpया शवटA-आवलA-माला अशी पद
आहत
हA नाव अितEवात कशी आलA
जो एखादा Nलोक सपYरचत असल Eयातीलच एखाVया समरणीय लampलत श]दान ( बहश
आVय वा अEय श]दान ) तो वEतकार Sनदampशला जावा आQण सचत )हावा ह वाभावक
आह एकाच वEताला कEयकदा अनक नाव आढळतात याच एक कारण Eया वEताच ampभन
ampभन सपYरचत Nलोक छदशाकाराpया डोzयापढ असतील ह अस शकल
rdquoकटजाSन वीय ampशQखampभ ampशखरA4
समयावनौ घनमदमराQण
गगनच गीतSननदय गरोpच
समया वनौघनमदNमरा6णrdquo (ampशश ६७३)
या वEताला हमच4 कटज Pहणतो आQण पढ lsquo मर इEययrsquo अस सागतो दोहA नाव
या Nलोकाpया आVयती आहत याचमाण अSतशाSयनीच Pहणन ^दलRया उदाहरणात ( ampशश
८७१ ) अSतशाSयनी आQण यादवी या दोहA नावाचा उगम आह हसNयनी ह नाव ( करात ५३१
) या Nलोकावhन घतल आह ह उघड आह विमता आQण धतMी हA नाव अनZम ( ampशश
२०७१ ) आQण ( ampशश ३८२ ) या Nलोकावhन घतलA आहत 7या वEताला पगल वातोampम
Pहणतो आQण वराहampम^हर उampममाला Pहणतो Eया वEताच उदाहरण Pहणन जो Nलोक हलायध
उOत कYरतो Eयाpया शवटpया Pहणज lsquo Eया7या सा ी 4तवातोampममाला rsquo या चरणाpया अती
दोहA नाव आढळतात हलायधान भ4काच Pहणन ज उदाहरण ^दल आह Eयाpया आर`भी lsquo
म4कगीSतampभ अस आह त)हा भरत आQण हमच4 या वEताला म4क का Pहणतात ह चटकन
yयानात यत तथाप वEताची Sनववादपण ाचीनतम अशी उदाहरण उपल]ध झाRयावना या
करणी SनिNचत अस काहA सागता यणार नाहA भरतान सागतलRया शरभलampलता वEताच
उदाहरण सौदरनदाबाहर आढळत नाहA आQण सौदरनदातील उदाहरणात शरभलampलत हा श]द
नाहA Eयाअथ= सampसO वEताची नाव 7या Nलोकावhन आलA असतील त Nलोक अNवघोषpया^ह
पव= फट वhपात सपYरचत असल पा^हजत सampसO वEतात थोडी फरवाफरव कhन जी
नवीन वEत योग Pहणन कवीनी वा छदशाकारानी साधलA असतील Eयाना मा Eयानी
वतची नाव ^दलA अस याचा स`भव आह
वEताpया नावात अनिवत गोधळ माजलला आह काहA वEताना एकाहन अधक नाव
आहत तर काहA नाव एकाहन अधक वEताना ^दललA आढळतात शampशवदना या वEताला ampसOक
ampसO सरसी चलता Kचरा धतMी प8चकावलA अशी आणखी सात नाव आहत कनकभा
वEताला जया निदनी बोधता म7जभाषणी मनोवती आQण समगलA अशी आणखी सहा
नाव आहत कमलदती या वEताला Mी Kचरा मौिjतकमाला अनकला आQण सा4पद अशी
आणखी पाच नाव आहत उलटप5ी च4लखा ह नाव सहा वEताना ^दलल आढळत Kचरा
प8चचामर हA नाव^ह अशी सहा ampभन ampभन वEताना ^दललA ^दसतील चलखा ह नाव पाच
वEताना आह लampलता ह नाव चार वEताना आह आQण एकच नाव दोन तीन SनरSनराzया
वEताना आह अशी उदाहरण कतीतरA सापडतील काहA नावात अतर अEयRप आह मEताZnडा-
मEतZnडा सभ4-सभ4ा उपिथत-उपिथता कमल-कमला लampलत-लampलता वEत-वEता याचा
घोटाळा सहज होऊ शकल
7या नावाच दोन दोन पाYरभाषक अथ होऊ शकतात ती नाव योlय न)हत पण वEत हच
नाव दोन वEताना ^दलल आढळत यमक ह^ह एका वEताच नाव आह पडjत बहती धSत हA
वगवाचक नाव वEताना^ह ^दललA आहत आQण गीSतका ह^ह एका वEताच नाव बनल आह
पव= होऊन गलRया छदशाकारान जर एखाVया वEताला एक नाव ^दल तर Eया
वEताला दसT या छदशाकारान आपल वतच Pहणन दसर नाव दऊ नय सयिjतक
कारणावाचन तरA दऊ नय परत छदशाात अगदA वKO व^हवाट ^दसत 7या वEताला
काNयपान ampसहोनता ह नाव ^दल Eयाला जर सतवान उOषणी Pहटल तरA चालत तर
पगलान आपल वसतSतलका ह नाव Vयायला का `याव आQण हA परPपरा यथ तरA काय
Pहणन थाPबावी ती थाPबलA नाहAच lsquoगागण सव ग^दता मधमाधवीSतrsquo असा चौथा चरण ाकत
पगलाचा टAकाकार (प ४७४) छदampसOातभाकरातन उOत कYरतोच
माQणका वVयमाला 4तवलिPबत भजयात िlवणी माampलनी हYरणी
मदाZाता पवी आQण कसampमतलताविRलता या नावानी जी वEत पलाpया छदशाात
सampसO आहत Eयाना भरताpया नायशाात अनZम मEतचिfटत वVयRलखा हYरणीलता
अमया पSनी नादAमखी वषभलampलता Mीधरा वलिPबतगSत आQण चलखा अशी नाव
आहत नायशा ह पलाpया लौकक वEताच ववचन करणाT या छदशााहन ाचीन
असाव अस वाटत तथाप नायशााची मळ वNवसनीय अशी शO ाचीन त अVयाप
उपल]ध नाहA पहा hढ नावाच सवथव उpचाटन करण शjय नाहA आQण इfट^ह नाहA Pहणन
नाव SनिNचत कYरताना होता होईल तो ाचीन थकारास मान ^दला असला तरA भरतान
^दललA नाव वीकार याप5ा पगलान ^दललA आQण hढ झाललA नावच बहताशी वीकाYरलA
आहत परत या करणी अमक एक पOत Sनरपवादपण वीकाYरलA आह अस Pहणता यणार
नाहA एका वEताला अनक नाव वा अनक वEताना एकच नाव हA दरवथा राह नय एवढA
काळजी घतलA आह वरतन नावाच ज वEत हमच4 सागतो Eयाला दसर नावच नाहA उलट
7या वEताला पगल वरतन Pहणतो Eयाला वराहampम^हर मालती Pहणतो त)हा Eया वEताला
मालती ह नाव SनिNचत कRयान हमच4ान सागतलRया वEताला वरतन ह नाव SनिNचत कYरता
आल तसच कदारभान 7याला म7जभाषणी ह नाव दऊन त hढ कल Eयाला पगलाच
कनकभा ह नाव आह आQण हमच4 7या वEताला म7जभाषणी Pहणतो Eयाला दसर नाव
नाहA त)हा Eया वEताला म7जभाषणीच Pहणण ात होत मग कदारभाpया म7जभाषणीला
कनकभा ह पगलोjत नाव Vयाव लागत
Sनर7जनमाधव वVयाधर वा ampभड ^हदA छदभाकराचा कता रायबहादर
जगनाथसाद रणपगलकार रणछोडराय उदयराम इEया^द अनक लखक नवी नवी नाव दतात
पण आधार दत नाहAत याpया काहA नावाचा उपयोग वरRयान आQण भीतभीतच कला आह
जथ Sनराळ नाव उपल]ध नाहA तथ मळ नावाpया आर`भी एखाद पद जोडन नावास
वगळीक आQणलA आह मळ नावाpया पव= कोणता श]द जोडायचा तो हमच4ा^दकानी ^दलRया
उदाहरणातनच पfकळदा घतला आह लमी नावाची तीन वEत आहत Eयाची नाव लमी
राजलमी गहलमी अशी ठवन भद )यjत कला आह क)हा क)हा हा भद lsquoसrsquo वा lsquoअSतrsquo हा
उपसग जोडन )यjत कला आह नावाचा घोटाळा टाळ यासाठ ज नाव वा नावाचा जो भाग मी
^दला आह तो दहरA अवतरण चहात ^दलला आह अरवी फास= छदशाातन जी वEत इकड
यत आहत Eयाना नाव मी ^दलA असन ती दहरA अवतरण चहात छापलA असन Eयाpयापढ
फलA ^दललA आह
7या वEताचा पEता छदशाकाराना लागलला नाहA पण 7यामyय कललA रचना उपल]ध
आह अशा वEताना नाव Eया उदाहरणातील श]दावhनच ^दलA आहत हA नाव एकरA अवतरण
चहात आहत आQण मळ आधारभत उदाहरण पढ वEतवहारात ^दललA आहत
नाव उpचारसलभ असावीत कसampमतलता-विRलता भजगवजि`भत इEया^द नाव फार
दAघ आहत सदवान अशी नाव फार नाहAत वश-प पSतत ह नाव ाचीन कालापासन hढ असल
तरA बोजड आह Pहणन Eयाpया ^ठकाणी वय`भच वशदल ह आखड आQण सटसटAत नाव
SनिNचत कल आह
अनटभ
वEतवतार द यापव= एका सपYरचत परत वEतजाSतpछदापकn कोणEयाच वगाeत बस न
शकणाT या अशा एका पVयपकाराचा वचार कला पा^हज तो पVयकार Pहटला Pहणज Nलोक वा
अनfटभ होय याला छद Pहणतात पण यात लगEवभद आह याला वEत Pहणाव तर लगZम
SनिNचत नाहA आQण जाSत Pहणाव तर काहA भाग वEतामाण अचल आह आQण उवYरत भाग
SनिNचत नाहA Sन मााची सoया^ह Sनयampमत नाहA वराहampम^हर Nलोकल5ण पढAलमाण
सागतो
ldquoप8चम लघ सवष
सतम Vवचतथयो
यVवpछलोका5र तVव-
Rलघता याSत दिथतrdquo (वब १०३५७)
Mतबोधकार ल5ण सागताना सहाव अ5र गh पा^हज हA गोfट अधक सागतो
rdquoNलोक षठ गh vय
सव लघ प8चमम
Vवचतfपादयोplusmnव
सतम दAघमययोrdquo (Mबो १०)
चरणाती यSत असRयामळ आठव अ5र लघ असल तरA त Pहणताना गKच होत Pहणन
आठव अ5र गK पा^हज हA अट सागतललA नाहA परत या दोन Nलोकाचा अथ एवढाच होतो
कn वषमचरणाती [ ~ - - - ] हा अ5रZम असावा आQण समचरणाती [ ~ - ~ - ] हा
अ5रZम असावा
परत चरणार`भीची चार अ5र कशी असावीत यावषयी काहAच बोध होत नाहA
भगवVगीततील अyयाय १५७१०१२१४ Sन १६ या सात अyयायातील ampमळन २१९ Nलोकाच
पथjकरण कhन पहाता
(१) समचरणाती ( ~ - ~ - ) हा गण Sनरपवादपण आढळला
(२) वषमचरणाती ( ~ - - - ) हा गण शकडा न)वदाहन अधक वळा आढळला ४३८
वषमचरणापकn अती ( ~ ~ - - ) हा गण एकाच चरणात ( ~ ~ ~ - ) हा १५ चरणात ( -
- - ) हा १० चरणात ( - ~ - - ) हा ७ चरणात आQण ( - ~ ~ - ) हा ९ चरणात आढळतात
Pहणज काय lsquoपraquoचम लघ सवषrsquo हा Sनयम सOा वषम चरणात Sनरपवाद नाहA
आर`भीच चतर5रA गण पढAलमाण आढळल
वषमचरणार`भी
समचरणार`भी
१ [ - - - - ] ७७ वळा ७४ वळा
२ [ ~ - - - ] ५० ldquo ५२ ldquo
३ [ - ~ - - ] ६० ldquo ६६ ldquo
४ [ - - ~ - ] ३९
ldquo
शय ldquo
५ [ - - - ~ ] ३७
ldquo
५० ldquo
६ [ ~ ~ - - ] ३०
ldquo
३९ ldquo
७ [ - ~ ~ - ] शय
ldquo
शय ldquo
८ [ - - ~ ~ ] ३१
ldquo
३७ ldquo
९ [ ~ - - ~ ] १९
ldquo
३६ ldquo
१० [ ~ - ~ - ] २६
ldquo
शय ldquo
११ [ - ~ - ~ ] २७
ldquo
४३ ldquo
१२ [ ~ - ~ ~ ] १७
ldquo
२४ ldquo
१३ [ ~ ~ - ~ ] २५
ldquo
१७ ldquo
यावhन अस Pहणता यईल कn वषमचरणार`भी कोणता^ह चार-अ5रA गण चालल परत
Eयाच दसर Sन Sतसर अ5र हA दोहA एकसमयावpछद लघ नसावीत Pहणज वषमचरणार`भी (
- ~ ~ -) ( - ~ ~ ~ ) ( ~ ~ ~ - ) आQण ( ~ ~ ~ ~ ) ह चार गण व7य होत
ह चार गण समचरणार`भी^ह व7यच आहत याpया भरAला ( - - ~ - ) आQण ( ~ - ~ -
) ह दोन गण वषमचरणार`भी व7य नसन समचरणार`भी व7य ^दसतात
अनfटभातील समचरणाची पदA पढAल पVयात आह
rdquoVयावया नव चालना
पाऊल प^हल पडो
हो त मला अनlaquoताrdquo (प म लाड)
परत SतसT या चरणाची आविEत Eयक पदAत असRयान Eयाला वपदाच वhप ात
होत आQण Eयक कड)यात VवपदAच उरत
rdquoबल-तजास वाढव
दसT या शभ पावलArdquo हो त०
अनfटभ छदामाणच दसर काहA पVयकार अस आहत कn Eयाना वEत वा जाSत यापकn
कोणEयाच वगाeत समावfट कYरता यत नाहA चरणाचा काहA भाग वEतामाण अचल असतो
पण उरलला भाग पणपण जाSतवhप नसतो अपराितका आपातampलका उदAEEयविEत उपचा
चाKहाampसनी चा वEतक ाpयविEत वानवाampसका वNलोक इEया^द पVयकारापकn काहAची
उदाहरण वEतवhप ^दसRयामळ Eयाचा वचार वEतकरणी कला आह या ^ठकाणी वतालAय
औपpछदampसक गीSत आQण आयागीSत याचाच वचार कत)य आह
वतालय
[ - - - + ~ + ~ + ]
[ - - + - + ~ + ~ + ]
7या ^ठकाणी शO गhच हवा असतो आQण दोन लघ चालत नाहAत तथ (+) हA खण योिजलA
आह
सकतागात वतालAयाच बरच Nलोक आहत Eयातील चरणाच पथjकरण कYरता अस
^दसत कn वषम चरणाच आठ मााचा आQण सहा मााचा अस दोन भाग पडतात वषम
चरणाती ( ~ + ~ + ) हा गण आQण समचरणाती ( + ~ + ~ + ) हा गण ह Sनरपवादपण
यतात वषमचरणातील आVय अfटमाक गणात ( - - - - )
हा प^हलाच कार आढळतो ( ~ - ~ - - ) ( ~ - - ~ - ) ( - ~ - ~ - ) आQण ( - - ~ -
~ ) ह कार आढळत नाहAत त तस आढळत नाहAत Pहणनच प^हला गण पण जाSतवhप
होऊ शकत नाहA वषमचरणातील आVयगणात अEया5र गhच पा^हज अस ^दसत इतर एका
गhpया ^ठकाणी दोन लघ घालता यतात
समचरणातील आVयगणात ( - - - - ) या कारा)यSतYरjत वरRयान का होईना पण ( -
~ - ~ - ) हा कार आढळतो मा या गणात चौथी Sन पाचवी माा अथवा पाचवी Sन सहावी
ampमळन गhच अ5र पा^हज असा कटा5 ^दसतो
rdquoपनसमEत सया जए
समताधPममदाहर मणी
सहम उ सया उलस ए
नो क7झनो मQण माहणrdquo (सक १२२६)
वतालAयातील ाचीन रचना क)हा क)हा वाभावकपणच ampशथल आढळत
rdquoउEतर मणयाण अ^हया
गामधPम इइम अणसय
जसी वरया सम या
चासवस अणधPमचाYरणोrdquo (सक १२२२५)
औप8छदसक ह वतालAयाpया चरणाती एक एक गh वाढवRयान ampसO होत
गी1त
[ - - - - - - ]
[ - - - - ~ - ~ - - + ]
गीSत हA सOा चतfपदAच आह हA पणपण जाSतवhप नाहA वषमचरणातील आVयगणात ( ~ -
- ~ - ) अथवा ( - ~ - ~ - ) या गणाचा उपयोग अVयाप होऊ लागला नाहA समचरणातील
आVयगणात हAच िथSत आह परत हA उणीव नाहAशी कYरताच यणार नाहA अस मा नाहA
समचरणातील दसT या गणात मा ( ~ - ~ - - ) हाच गण लागतो
मराठत गीतीला आया Pहण याचा घात आह वतत आया हA गीतीpया समचरणात
अEय दोन गणाpया ^ठकाणी ( ~ - - + ) हा गण घातRयान होत
ldquoाकत भाषमyय
आया Pहणती िजला जनाट कव
गीSत असSन खरA ती
सकत छदोवदा जना ठकवीrdquo (पार २९)
rdquoआया आयाampस Kच
ईpया ठायी जसी अस गोडी
आह इतरा छदA
गोडी पYर यापरAस ती थोडीrdquo (मोभीभ १०)
आयागी1त हA गीतीpया समचरणाती एक एक गh वाढवRयान ampसO होत
rdquoवEती आधी आया
Mा)या स)याच फार साधी आया
यjता सVययमकानी
यावी रampसकn कhSन उVयम कानीrdquo (मोकव १५)
मोरोपतकत कfणवजय पवाध आQण उEतराधाeतील प^हल पाच अyयाय आQण Rहादवजय हA
का)य आयागीतीमyय आहत
आयागीSत समयक रच याची व^हवाट सकतात रवकnत=pया काळापासन ^दसत पहा
rdquoयनायोिज न वNम
िथरमथवधौ ववकना िजनवNम
स वजयता रवकnSत
कवताMतकाampलदासभारवकnSतrdquo (ऐहोळ ampशलालख)
वEतवतार
पYरpछद १ ला
अनावतनी वEत
१ Mी-वग
पढAल T हवतम वEताचा नामSनदश कhन ठव यापलAकड Eयाच काहA योजन नाहA
१ Qी [-] ६ Iी [- -]
२ मद [~ ~] ७ रजनी [~ ~ -]
३ सख [~ -] ८ मदर [- ~ ~]
४ द7ख [- ~] ९ मगR [~ - ~]
५ कमल [~ ~ ~] १० सरत( [~ ~ ~ ~]
टAपा
[7या नावापढ कसात ह ह अ5र आह पण पढ आकडा नाहA त नाव हमच4ान ^दलल
नसन हमच4ान दसT याच ^टपन ठवलल आह अस समजाव]
१ Qी (ह २१) plusmnA (भ ३२४६) गौ (वव ५१) २ मद (ह २३) पfप (ह) मध (ाप २५)
गYरधर (ना) ३ सख (ह २५) महA (ाप २७) ^दगत (ना) ४ द7ख (ह २४) साK (ाप
२९) ५ कमल (ाप २२५) परम (ना)
६ Iी (ह २२) प (ह) नौ (वव ५२) काम (ाप २३) गव (ना) ७ रजनी (भ ३२५4
ह) मदन (ह २९) रमण (ाप २१७) वर (ना) ८ मदर (ाप २२३) ९ मगR (ाप २२१)
१० सरत( (ना)
२ इ4वा-वग
इ4वा-उप4वा-वसतSतलका
११ इ4वा [- - ~ - - ~ ~ - ~ - -]
१२ आदोampलका [- - ~ - - ~ - ~ - -]
१३ lsquoआनदश]दrsquo [- - ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ - -]
१४ ककरव [~ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - -]
१५ उप4वा [~ - ~ - - ~ ~ - ~ - -]
१६ कोल [~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]
१७ ldquoSतिfठतrdquo [~ - ~ ~ ~ - - - ~ - -]
१८ ldquo)यविथतrdquo [~ - ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - -]
१९ ldquoसमपिथताrdquo [- - ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]
२० वसतSतलका [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]
२१ ऋषभ [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]
२२ ampशश [- - ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]
२३ वणा5ी [- - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]
२४ कतन [- ~ ~ ~ - - ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]
२५ वमला [~ ~ - ~ - -]
टAपा
११ इRव[ा (प ६१५) ldquoतौ जो गh चshyवती4वाrdquo (उवब १०३३४) १२ ldquoआदोलका
ततरगा सायक सायकयSतrdquo (ममच १६) १४ ldquoयौ यौ ककरवमrdquo (ह २१९२) १५ उपRव[ा
(प ६१६) ldquoउप4वा त जतौ जगौ गrdquo (उवब १०३११)
१६ ldquo7सौ यौ कोलrdquo (ह २१९४) १७ ldquo1तिठतrdquo उपिथत (ह २१३४) ampशखि डत (गछ
२५७) ldquoउपिथतampमद 7सौ ताshyकारौrdquo (क ३४४) SतिfठतवEताची मोडणी [ ~ - ~ ~ ~ -
- - ~ - ऽ -] अशी कRयास त पावतनी होईल १८ ldquo^यविथतrdquo ldquoउपिथतampमद 7सौ Eसौ
य^द गK यातrdquo (गछ २१०६) १९ ldquoसमपिथताrdquo ldquoतो जौ गौ उपिथताrdquo (ह २१३३) २०
वसत1तलका (प ७८) ampसहोनता (वव ५३1) ldquoEभौ जौ वसतSतलक गKकVवय चतrdquo (उवब
१०३३३)
२१ ऋषभ (ह २२४३) ldquoऋषभाoयमतद दत सजसा सयौ चतrdquo (गछ २१४४) २२ ldquoEजया
शशrdquo (ह २२६०) २३ मो 7सौ यौ वणा5ी ह नाव वVयाधर वा ampभड यानी ampभजी १८४ )या
कवतवर ^दल आह या वEताची मोडणी [ - - - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ -]
अशी धYरRयास त पावतनी^ह होईल २४ ldquo`यसया कतनrdquo (ह २२६१) २५ ldquoयौ वमलाrdquo (ह
२४१) याpयाच VवरावEतीन ककरव वEत ampसO होत या वEताची मोडणी [ ~ ~ - ~ - -]
अशी धरRयास त हरावतनी होत
३ इ4वशा-वग
वशथ-Kचरा-हषणी
२६ इ4वशा [- - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]
२७ सदत [~ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]
२८ वशथ [~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]
२९ म8जभाषणी [~ - ~ - - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
३० मदग [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]
३१ लमी [- - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
३२ Kचरा [~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
३३ Kिjमणी [~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]
३४ ldquoसrdquo Kचरा [~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - - ~ - -]
३५ हषणी [- - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]
३६ lsquoPल8छrsquo [- - - ~ ~ - ~ - ~ - ~ - -]
३७ घनमालाrsquo [~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]
३८ मधम5का [- ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]
३९ रमा [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]
४० ldquoSनमलाrdquo [~ ~ - ~ - ~-]
२६ इRवशा (प ६२९) ldquoताव4वशा जरस^हतौ मताrdquo (उवब १०३१८) २७ ldquoयौ जौ ग
सदत (ह २२१८) २८ वशथ (प ६२८) वशथवल (Mबो ३२ गछ २६६) वसतम8जरA (वव
५२६) अवशा (ह) ldquoजतौ त वशथमदAYरत जरौrdquo (क ३४६) २९ ldquo7तौ जौ गो मaजभाषणीrdquo
(ह २२०७) म87जहाampसनी (गछ २१०७) मEतहाampसनी (Sनस ९१) ह वEत ज)हा [ ~ - ~ - -
~ ~ ~ - ~ - ~ -] अस पावतनी मोडणीच असल त)हा Eयाला म8जहाampसनी Pहणाव ३०
ldquoEभौ जौ रो मदगrdquo (ह २२६२)
३१ ldquoलमीYरय तभसजगKदाताrdquo (उवब १०३३६) (ह २२१५) भावती (Mबो ३४)
lsquoयगहrsquo Pहणन Mतबोधकारच तवढा यSत सागतो ३२ (Cचरा (प ७२) भावती (भ १६५८)
सदागSत (वव ५३०) ldquoजभौ सजौ गSत Kचरा चतह (उवब १०३२१) ३३ 7भौ जौ गौ
(ि7मणी घ ह नाव मराठत hढ आह पण याचा उगम गावत नाहA कसिPभनी (रप ९३६) या
नावाला^ह आधार ^दलला नाहA ३४ ldquoसrdquo-(Cचरा ldquo7भौ सरौ गोऽSतKचरा चतampभनवampभयSतrdquo
(ममच १७) Kचरा (Sनस ८७) ३५ हषणी (प ७१) हषणीय (वब १०३२२) मयरपpछ (वव
५२९) ldquoPनौ ौ गिकदशक हषणीयrdquo (उवब १०३२२)
३६ Pसौ ौ ग lsquoPल8छrsquo ३७ भौ जौ गौ घनमाला घ ह नाव वVयाधर वा ampभड यानी
ampभजी १४९ )या कवतवर ^दल आह पण आधार ^दला नाहA वशमल (रप ९३४) याला^ह आधार
^दलला नाहA ३8 भौ जौ गौ lsquoमधमcकाrsquo ३९ जौ frac34ौ य रमा ड ह नाव मराठत hढ आह
पण उगम गावत नाहA ४0 ldquo1नमलाrdquo ldquoजौ गो वमलाrdquo (ह २६२) आQण (भ ३२१०३) या
वEताची मोडणी [ ~ ~ - ~ - ~ -] अशी घतRयास त पावतनी आQण [~ ~ - ~ - ~ -
] अशी घतRयास त भगावतनी होत
४ रथोOता-वग
यवदा-कनकभा
४१ रथोOता [- ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
४२ यवदा [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
४३ lsquoअभीfटrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]
४४ लampलता [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
४५ कनकभा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
४६ बOद [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ - ~ -]
टAपा
४१ रथोdता (प ६२२) अपराितका (ह) ldquoरौ नरौ लगयता रथोOताrdquo (उवब १०३३१)
नागवमा सहा)या अ5रानतर यSत सागतो तसा घतRयास वEत पावतनी होईल ४२ यवदा
(ह २१७५ कद ४४८) मEतकोकल (ह) SनKपमा (ना १३१) ldquoभव भवनभजरयवदाrdquo (क
३५७) ४३ भौ लAgrave ग अभीट ४४ ललता (ह २१७६) ldquoधीररभाQण लampलता तभौ जरौrdquo (क
३५९) ४५ कनकभा जौ जौ ग (प ८७) जया समगलA (ह) मनोवती (भ ह) निदनी
(वछ ३ ह २२११) [अथात lsquoसनिदनीSत श`भौrsquo (गछ) ह चक असाव] म8जभाषणी (क
३७४) बोधता (गछ २१०२) ४६ ldquoजौ जौ ौ बदबदrdquo (ह २३२१) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~
- ~ - ~ - - ~ - ~ -] अशी मोडणी घतRयास ह वEत पावतनी होत
५ वागता-वग
लका-कटजा-ampमता5रा-यथका-4तवलिPबत
४७ वागता [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]
४८ 4तपदा [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]
४९ अPबज [- ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]
५० च4वEम [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
५१ मQणरग [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
५२ lsquoलकाrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
५३ कटजा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]
५४ ampमता5रा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]
५५ ampमता [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]
५६ उEथापनी [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]
५७ मQणकटक [~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]
५८ यथका [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
५९ अpयत [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
६० lsquoजनकाEमजाrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
६१ 4तवलिPबत [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
६२ अक [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
६३ कमampलनी [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
६४ सदर [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
६५ मगला [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
६६ ldquoगणीकताrdquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
६७ कसमाडlaquoप [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
टAपा
४७ वागता (प ६२३) ldquoवागता रनभगगKतोऽतrdquo (उवब १०३१९) या वEताची मोडणी [-
~ - ~ ~ ~ ~ ~ - -] अशी घतRयास त पावतनी होईल ४८ Rतपदा (ह) ldquo4तपद नभजय
कथत ततrdquo (उवब १०३२०) कलहसा (ह २१६१) मखर (ह) ldquo4तपद भवSत नभनयाNचतrdquo (गछ
२८८) अस^ह ल5ण आढळत ४९ `जौ सौ ग अeबज (ना १४५) ह वEत 4तपदाpया आर`भी एक
गK अधक घातRयान होत ५० चRव3म (ह २१६२) ldquoच4वEम Sनगदित रनभसrdquo (क ३४५)
ह वEत [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] अशी मोडणी घतRयास पावतनी होईल
५१ ldquoर सौ गो म6णरगrdquo (ह २११६) (ना १११) हमच4ाpया उदाहरणात मQणराग आह ह
वEत [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] यामाण पावतनी मोडणीच असल त)हा Eयाला मQणराग
Pहणाव ५२ भौ `गौ ग lsquoलकाrsquo रोधक (रप ५८१) ह नाव आह पण आधार नाहA
मQणरागामाण लकावEत^ह [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] पावतनी होऊ शकत ५३ कटजा
(मिRलनाथ ampशश० ६७३) ldquoजौ सौ ग कटजrdquo (ह २२१३) मर (ह) कलहस (गछ २१०१)
नवनिदनी (मोस ८५१३ पहा) ५४ मतारा (प ६३९) चा (ह) वरा5रा (ना १३५)
ldquoampमता5रा सजयतावथ सौrsquo (उवब १०३३७) नागवमा ६ )या अ5रानतर यSत सागतो त)हा [
~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] या मोडणीpया पावतनी वEताला वरा5रा Pहणाव
या)यSतYरjत पावतनी मोडणीतच [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] आQण [ ~ ~ - ~ - ~
~ ~ - ~ ~ -] अस दोन कार स`भवतात ५५ जगा मता (भ ३२१४४ ह) माला (ह
२१२६) या वEताची मोडणी ज)हा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -] अशी पावतनी असल त)हा
Eयाला ldquoशampशrdquoमाला आQण [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -] अशी पावतनी असल त)हा Eयाला
ldquoवधrdquo माला Pहणाव
५६ ldquoतभजRगा उ3थापनीrdquo (ह २१४८) धारावampलका (प ९८ टAप) ampमता5रावEतामाणच
उEथापनीच^ह [- - ~ - ~ ~ - ~ ~ -] आQण [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] अस दोन
कार स`भवतात ५७ म6णकटक (ह) ldquoज`जRगा धSतrdquo (ह २२३६) मदा (गछ २१२४)
कररAKता (मिRलनाथ ampशश० ४४१) या वEताची मोडणी ज)हा [ ~ ~ ~ ~ - ऽऽ ~ - ~ ~ ~
- ~ ~ -] अशी असल त)हा Eयाला मदा Pहणाव ५८ नAacute ौ यCथका (रप ८७१) पण या
नावाचा उगम सापडत नाहA ५९ ldquoर सौ Rगौ अ8यतrdquo (ह २१२८) या वEताची मोडणी [- ~ -
~ ~ - ~ ~ - ~ -) अशी पावतनी^ह होऊ शकल ६० lsquoजनका3मजाrsquo भौ जौ ग या वEताला
वEतदपणकार वभावरA Pहणतो पण हमच4 वभावरA नावाच Sनराळच वEत सागतो
सारसनावampल (रप ८७१) या नावाला तसा आधार गवसत नाहA
६१ Rतवलिeबत (प ६३०) हYरणलता (भ १६४८) सदरA (ाप २१३९)
ldquo4तवलिPबतमाह नभौ भरौrdquo (क ३४९) 4तवलिPबताची मोडणी [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -
~ -] अशी घतRयास त अpयतामाण पावतनी होईल ६२ ldquoEभौ जौ गो अNकrdquo (ह २२१६) या
वEताpया अती गK वाढवRयान वसतSतलकावEत होत ६३ जौ सौ Rगौ कमलनी ह वEत
वVयाधर वा ampभड यानी ampसO कल असन नामकरण^ह Eयानीच कल आह ६४ ldquoरानभा
सदरrdquo (ह २२५७) मQणवभषण (ना १५५) मQणभषण रमणीय (ह) ह वEत [- ~ - ~ ~ ~
- ~ ~ - ~ ~ - ~ -] आQण [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] अशा दोन
कारानी पावतनी होऊ शकत याना अनZम मQणभषण आQण रमणीय Pहणाव ६५ मगला
(ना १५९) ldquoभौ िजगौ मगलमगना घrdquo (ह २२७१) सदर वEतामाणच ह वEत^ह [~ ~
~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] आQण [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -
] अशा दोन कारानी पावतनी होऊ शकत
६६ नampभरा ldquoगणीकताrdquo ह समवEत आढळात नाहA पण मकरावलA नामक
अधसमवEतातील समचरण या लगावलAच असतात गणीकता ह नाव हमच4ाpया
मकरावलApया उदाहरणातील दसT या चरणावhन घतल आह ६७ भौ सौ Rगौ कसमाLडfप (ना
१४८)
६ शाampलनी-वग
वातampम-वNवदवी-अनगलखा
६८ शाampलनी [- - - - - ~ - - ~ - -]
६९ वातोampम [- - - - ~ ~ - - ~ - -]
७० वNवदवी [- - - - - - ~ - - ~ - -]
७१ कोडPभो [- - - - - ~ ~ ~ - - ~ - -]
७२ चि4णी [~ - - - - - - ~ - - ~ - -]
७३ ldquoराजrdquo-लमी [- - - - ~ - - - ~ - - ~ - -]
७४ चा [- - - - - - - - - ~ - - ~ - -]
७५ प [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - ~ - - ~ - -]
७६ च4माला [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - ~ - - ~ - -]
७७ अनलखा [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - - ~ - - ~ - -]
टAपा
६८ शालनी (प ६१९) ldquoमाEतौ गौ चत शाampलनी वदलोकrdquo (अवब १०३३०) ६९ वातोम
(प ६२०) उampममाला (वब १०३४५) ldquoवातोम=य कथता Pभौ तगौ गrdquo (क ३३५) ७० ववदवी
(प ६४१) च4लखा (भ १६४२) च4काता (ह) ldquoमौ यौ प8चाNववNवदवीSत नाPनाrdquo (अवब
१०३४४)
७१ ldquoPतौ ौ ग कोडeभो डrdquo (ह २२१७) ७२ ldquoJमौ रौ ग चिRणी चrdquo (ह २२०५)
च8चरAकावलA (गछ २१०४ ममच १७) ७३ ldquoराजrdquoलgमी ldquocedilौ तौ गौ लमीrdquo (ह २२२६) ७४
ldquoampमय CचIा जrdquo (ह २२५०) म डकn च8चला (ह) ७५ ldquoन मौ तौ गौ पh चघrdquo (ह २२९५)
७६ ldquoनौ मौ यौ चRमाला छघrdquo (२३०८) ७७ ldquo सौ मौ यौ अनलखा चडrdquo (ह २३१३)
७ म दाZाता-वग
कसampमतलता-lधरा-माampलनी
७८ च4लखा [~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]
७९ मदाZाता [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]
८० कसampमतलता [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]
८१ विमता [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]
८२ चमाला [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]
८३ नदAमखी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]
८४ चलखा [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]
८५ पfपदाम [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]
८६ शोभा [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - -]
८७ मlधक [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - -]
८८ lधरा [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]
८९ महाlधरा [~ ~ - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]
९० माampलनी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - -]
९१ मालाच [शाampलनी ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]
९२ ampसहवफिजत [- - - - - - - ~ ~ - - - ~ - - ~ - -]
९३ चतक7ज [~ ~ - - - - - ~ - ~ ~ - - ~ ~ - ~ - - ~ - -]
टAपा
७८ चRलखा (ह २२०८) ldquoनसरयगगNच4लखतलोकrdquo (गछ २१०५) ७९ मदाDाता (प
७१९) Mीधरा (भ १६८०) ldquoमदाZाता मभनततगा ग सम4तलोकrdquo (उवब १०३९) ८०
कसमतलता (ममच १८) कसampमतलताविRलता (प ७२०) चलखा (भ १६८६)
ldquoघछिNचलखाrdquo (ह २३०४) च4लखा (वव ५३९) कदपजात (ना १६९)
ldquoयाshyतEवNवकसampमतलताविRलता Pतौ नयौ यौrdquo (क ३१००)
८१ ldquoविमता Jमौ सौ रौ ग रसतवराrdquo (प ८१८) सवEता (वब १०३७) च4Zाता
(वव ५४१) र`भा (वछ १०२) मघावफिजता (ह २३२४) ८२ CचIमाला (वछ ११०) सभा
(वव ५४२) सवशा (गछ २२१०) ldquocedilौ `नौ तौ गौ चमाला छचrdquo (ह २३४०) ८३ नदमखी
(वछ ११) वसत (ह २२२५ ना १५१) ldquoवरampभ^द य^द नौ तौच नादAमख गौrdquo (गछ २११७)
८४ CचIलखा (वछ ७३) च4लखा (ह २३०५) ldquoमदाZाता नपरलघयता कnSतता चलखाrdquo
(गछ २१७९) ८५ पपदाम (वछ ९८ ह २३२८) ldquoमो गौ नौ तौ गौ शरहयतरग फRलदाम
ampसOमrdquo ( गछ २२००)
८६ शोभा (वछ १०८) ldquoJमौ नौ तौ गौ शोभा चछrdquo (ह २३३९) ८७ ldquoJमौ नौ रौ गो
मiधक चछrdquo (ह २३३०) ८८ Iiधरा (प ७२४) ldquocedilौ `नौ याNच य यवरमSनतरग
lधरा याVवरामrdquo (उवब १०३५) ८९ महाIiधरा ldquoतौ Eनौ ौ गAacute महाlधरा जछrdquo ह
(२३५५) परत ldquoसजता नसौ ररौ ग फQणतरगहय यामहाlधराoयाrdquo (गछ २२१६) अस^ह
ल5ण (चकnन) सागतलल आह ९० मालनी (प ७१४) नादAमखी (भ १६७०)
ldquoवसमSनवरSतNचमाampलनी नौ मयौ यrdquo (उवब १०३२४)
९१ ldquoमSतनाSय मालाCचI टrdquo (ह २३८२) ९२ ldquoतshyतEवNवमAgrave`मौ वरSतNचत ampसहवफिजत
यौrdquo (गछ २१९१) ९३ मौ सAgrave ौ गAgrave चतक7ज (ना १८६)
८ मा-वग
क^टलगSत-शरभलampलता-ampशखYरणी-पट
९४ मा [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ - -]
९५ तत [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ -]
९६ नदA [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - -]
९७ च4काता [- ~ - - ~ - - - - ~ ~ - ~ - -]
९८ चि4का [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - -]
९९ वा^हनी [- - ~ ~ - - - - - ~ - -]
१०० भोगनी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ - -]
१०१ क^टलगSत [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ -]
१०२ शरभलampलता [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - -]
१०३ वरलampलता [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - -]
१०४ ampशखYरणी [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ -]
१०५ ldquoच4काितrdquo [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - -]
१०६ पट [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - -]
१०७ ldquoकनक-ldquoगौरA [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ - -]
१०८ गौरA [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
१०९ 5मा [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ - -]
११० ampशखि डनी [~ - - - - -]
टAपा
९४ ldquoनौ cedilौ ग gमा छrdquo ( ह २२०४) ९५ ldquoतत नौ cedilौrdquo (प ६३४ ह २१६६) लampलत
(गछ 2८७) या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ -] अशी घतRयास वEत
भगावतनी होईल
९६ नद ldquoननतजगKग सतयSतनदA यातrdquo (गछ २११९) ९७ ldquoचRकाता ampमधा रौ
Pसौ यो वरम वराfटौrdquo (गछ २१४२) ९८ ldquoनौ यAacute ग चिRकाrdquo (ह २२०६) ९९ ldquoवाjहनी Eयौ
Pयौ ऋषकामशराrdquo (प ६४२) यथ यSत सहा)या अ5रानतर घण वाभावक वाटत पण
उदाहरणाpया अभावी SनिNचत काहA सागता यत नाहA १०० ldquoनौ रो यौ भोCगनीrdquo (ह २२५९)
१०१ ldquoकjटलग1त नAgrave तौ ग वरतवrdquo (प ८८ ह २२०३) नतकn (ह) 5मा (क ३६९)
चि4का (क ३७५) १०२ शरभललता ह भरताpया उदाहरणातील नाव आह तो (भ १६६८)
शरभा Pहणतो हमच4 हा शरभलampलताच ल5ण lsquoPभता गौrsquo अस न सागता lsquoभता गौrsquo अस
सागतो (ह २२४०) आQण lsquoघचrsquo अस यSत घतRयास Eयाला तो शरभा Pहणतो (ह २२४१) पण
ह चकnच ल5ण असाव कारण शरभलampलताच ाचीन उदाहरण उपल]ध आह १०३ वरललता
(भ १६७४) जयानद (ह २२७४) वजयानद (ना १६२) ldquoयमौ न ौ २०) ldquoयमौ सौ भो
Rlवता रसहरवरामा ampशखYरणीrsquo (उवब १०३८) १०५ ldquoचRकाितrdquo ldquoननगगलगगNचि4का
यातrdquo (प ९८ ^टप)
१०६ पट (प ६३२) Mीपट () (वब १०३४३) फट (ममच १७) ldquoवसजलधवरामौ नौ
पटो Pयौrdquo (अवब १०३४३) १०७ ldquoकनकrdquo गौरA ldquoनौ Eसौ गो गौरArdquo (ह २२१४) १०८ ldquoगौर नौ
सौ गrdquo (प ७४) या वEताची मोडणी [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -] अशी
हरावतनी^ह होऊ शकल १०९ ldquoनौ ौ ग माrdquo (ह २२०१) उदाहरण पहाता यSत lsquoघrsquo नसन
lsquoजrsquo असावा ११० ldquoJमौ शखिlडनीrdquo (ह २४६) ह वEत ampशखYरणीEया^द अनक वEताpया आर`भी
गणhप असत
९ अपरािजता-वग
भाराZाता-भजगवजि`भत-पपीampलका
१११ लय [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
११२ भाराZाता [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
११३ काता [~ - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
११४ करडगका [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
११५ मकरिदका [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
११६ अपरािजता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
११७ चल [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
११८ कथागSत [- - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
११९ उपमाampलनी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ - ~ -]
१२० मQणम7जरA [~ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ - ~ -]
१२१ भजगवजि`भत [८ ग ८ ल ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
१२२ मोदमहोदय [४ ग - ~ ~ - - - - ८ ल ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
१२३ पपीampलका [८ अ १४ ल ग ~ - ~ ~ - ~ -]
१२४ पपीampलका-करभ [८ ग १९ ल ग ~ - ~ ~ - ~ -]
१२५ पपीampलका-पणव [८ ग २४ ल ग ~ - ~ ~ - ~ -]
१२६ पपीampलका-माला [८ ग २९ ल ग ~ - ~ ~ - ~ -]
टAपा
१११ lsquo सौ जौ गो लयrdquo (ह २२०९) ११२ भाराDाता (वछ ७१ ह २२९२) ldquoभाराZाता
मभनरसला गK MSतषडहयrdquo (गछ २१७१) ११३ काता ldquoभवEकाता यगरसहययभौ नरसा
लगौrdquo (गछ २१७३) ११४ करLडगका (वछ ८१) ldquoPतजा करडगका छrdquo (ह २३१२)
भाराZाता-मकरिदका याpयाशी तलना कhन पहाता आQण वय`भpछदातील माअEताचा
Nलोक पहाता करडगकावEताच यSत lsquoचrdquo असच पा^हजत ११५ मकरिदका (वछ १०६ ह
२३२५) ldquoरस षडampभलकयमनसजजा गKमकरिदकाrdquo (गछ २२०३)
११६ अपरािजता (प ७६) ldquoननरसलघग वररपरािजताrdquo (गछ २११३) ११७ चल (ह
२३०६) अचल (वछ ८७) ldquoPभौ जौ ौ चत चलampमदम^दत यगमSनampभ वरrdquo (गछ २१८८)
११८ ldquoौ `नौ 7भौ र कथाग1त छछrdquo (ह २३४७) ११९ उपमालनी (वछ २९ ह २२४९)
ldquoननतभरकताऽfट वरKपमाampलनीrdquo (गछ २१४३) १२० म6णमBजर ldquoइनाNव याद
यभनयजजगा कnSतता मQणम7जरArdquo (गछ २२०४)
१२१ भजगवजि-भत (प ७३०) ldquoमौ Eनौ र सRगा
ाहवसमदनदहनमSनampभभजगवजि`भतमrdquo (उवब १३०४७) १२२ ldquoPतौ Jतौ SनसRगा
मोदमहो$यो घछटrdquo (ह २३८३) १२३ ldquoमातनीजा पपीलका जणrdquo (ह २३८७) १२४-१२५-१२६
पपीampलका वEतात आठ)या अ5रानतर पाच दहा आQण पधरा लघ अधक घातRयान अनZम
पपीलका-करभ पपीलका-पणव आQण पपीलका-माला हA वEत ampसO होतात (ह २३८८-३९०)
१० हYरणी-वग
जननीमद-हYरणीपद
१२७ ampसह [~ ~ ~ - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]
१२८ Mयोमाला [- - - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]
१२९ जया [- - - - ~ - - ~ - ~ ~ - ~ -]
१३० ददरक [- ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
१३१ कलभाषणी [~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
१३२ वनम7जरA [~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
१३३ हYर [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]
१३४ हYरणी [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]
१३५ lsquoजननीमदrsquo [~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
१३६ हYरणीपद [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]
१३७ ldquoअampभनवrdquo लampलता [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]
टAपा
१२७ ldquoनcedilसRगा सह छrdquo (ह २२२९) १२८ ldquoमौ जौ ग Qयोमाला घrdquo (ह २२०२) यSत
lsquoचrsquo असावा ह बर १२९ जया (वछ २५) ldquoमो रौ सो Rगौ जया छrdquo (ह २२२७) १३० ldquoभौ
रसRगा ददरकrdquo (ह २२३७) सदर (ना १५०) लताचा अवलPब कRयास या वEताची मोडणी [
- ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] अशी पVयावतनी होऊ शकल
१३१ ldquoनो जौ ौ कलभाषणीrdquo (ह २२५६) अरवद (ह) नवनampलन (ना १५७) लताचा
अवलPब कRयास कलभाषणी वEताची^ह मोडणी [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ ~ ऽ ~
-] अशी पVयावतनी होऊ शकत १३२ ldquoनजीा वनमBजरrdquo (ह २३५२) या वEताची मोडणी [ ~
~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] अशी पVयावतनी करण बर १३३
ldquoरसयगहययड नौ cedilौ सो लगौ ^ह यदा हmरrdquo (गछ २१७२) १३४ हmरणी (प ७१६) वषभचYरत
(वब १०३१०) वषभचिfटत (भ १६७८) परत उदाहरणात वषभलampलत आह हYरणीलत (ना
१६७) ldquoरसयगहय सौ cedilौ गो यदा हYरणी तदाrdquo (क ३९६) १३५ सौ Eजौ ौ lsquoजननीमदrsquo चड
१३६ हmरणीपद (वछ ८५) ldquoसौ Pतौ ौ हYरणीपद चघrdquo (ह २३१९) यSत lsquoचडrsquo असण
बर १३७ ldquoअभनवrdquo ललता ldquoनौ Pतौ ौ लampलत छघrdquo (२३०९)
११ हाYरणी-वग
कसर-रो^हणी-शादलवZnडत
१३८ वVयत [~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]
१३९ हाYरणी [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]
१४० कोमलता [- - - - - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]
१४१ छाया [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]
१४२ कYरमकरभजा [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]
१४३ कसर [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]
१४४ वि7जत [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]
१४५ च4ोVयोत [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ - - ~ -]
१४६ रो^हणी [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - - ~ - - ~ -]
१४७ 7योEना [- - - - ~ - - - - ~ - - ~ -]
१४८ च4सना [- - - - ~ - - - - ~ - - ~ - -]
१४९ ldquoसोमrdquoलखा [- ~ - - ~ - - - - ~ - - ~ - -]
१५० का8ची [- - - - ~ - - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]
१५१ शादलवZnडत [- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]
१५२ शादल [- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - - - -]
१५३ मEतभवZnडत [~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]
१५४ स4Eनमाला [- - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]
१५५ वमगSत [शादलवZnडत ~ ~ - ~ -]
१५६ घट [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - -]
टAपा
१३८ व$यत ldquoऋतमSनयSतवVयनसौ तौ गKrdquo (क पYरampशfट) ldquoसौ तौ गो
वVयमाampलकाrdquo (ह २२१०) परत उदाहरणावhन वVयमाampलका वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ ~
~ - ऽ - - ~ - - ~ -] अशी हरावतनी वाटत १३९ हाmरणी (वछ ६० ह २२९३)
ldquoवदEवNवमभनमयला गNचत तदा हाYरणीrdquo (गछ 2१७०) १४० ldquoPतौ तौ Eगौ कोमललता घडrdquo
(ह २२८६)
१४१ छाया (वछ १०४ ह २३२६) ldquoइय छाया oयाता ऋतरस हय य मो नसौ तौ गKrdquo
क पYरampशfटात ldquoय मनसा `तौ गKrdquo असा पाठभद ^दला आह तो चकnचा वातो १४२
कmरमकरभजा (वछ १७) ldquoनौ Pयौ Rगौ कYरमकरभजा छrdquo (ह २२२४) १४३ कसर (वछ ८९
ह २३०७) ldquoअथाNवाNवमभनयरयगवEत मत कसरrdquo (गछ २१८७) १४४ विBचत (ह २३२९)
वचत (ह) च4बPब (वछ १००) बPब (गछ २२०२) ldquoPतौ सौ तौ गो वि7चत छrdquo (ह
२३२९) १४५ चRो$योत (वछ ३१) ldquoनौ मो रौ च4ोVयोत जrdquo (ह २२४८)
१४६ रोjहणी (वछ ६७) ldquoनमPयRगा रो^हणी चघrdquo (ह २२९६) १४७ Bयो3ना (वछ
२३) ldquocedilPयRगा 7योEना छrdquo (ह २२२८) १४८ चRसना (ममच) च4लखा (ह २२५१) ldquocedilौ
मयौ यNच4सना घौटकवसampभampभदाrdquo (ममच १८) १४९ ldquoसोमrdquo लखा ldquoरा4PययाNच4लखाrdquo (ह
२२५२) १५० ldquocedil`या रौ काaची टrdquo (ह २३०१) वाचालाका8ची (ह)
१५१ शादलवDELडत (प ७२१) ldquoPसौ 7सौ तौ गKक च सयतरग शादलवZnडतमrdquo (उवब
१०३४) १५२ ldquoशादल वद मासषकायात म सो जसौ रो मNचतrdquo (गछ २१८६) १५३
म3तभवDELडत (ह २३३७) ldquoसभरा मौ यलगायोदशयSतमEतभवZnडतमrdquo (गछ २२११)
१५४ ldquoPनौ नौ Pयौ Rगौ सR3नमाला जrdquo (ह २३४१) १५५ ldquoPसौ 7सौ तौ ौ वNमग1तrdquo (ह
२३७२) १५६ घट (ना १३६) या वEतात लगZम पटाचाच आह पण यSत सात)या अ5रानतर
आह कदारभ पटवEतातच ह यSत सागतो ldquoमSनशरवरSतनAgrave Pयौ पटोऽयमrdquo (क ३५०)
१२ मदनलampलता-वग
सवदना-शादललampलत-पवी-सरतलampलता
१५७ मदनलampलता [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]
१५८ Znडा [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]
१५९ समधरा [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]
१६० सवदना [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]
१६१ सरसा [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ -]
१६२ शादललampलत [- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]
१६३ वायवगा [- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ -]
१६४ पवी [~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
१६५ वदारक [पवी - ~ - - ~ -]
१६६ शशाकचYरत [- - पवी]
१६७ मालाधर [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
१६८ म7जरA [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
१६९ वपनSतलक [~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
१७० कसampमता [~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
१७१ सम4तता [~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - ~ ~ -]
१७२ गज4लता [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ ~ -]
१७३ सरतलampलता [- - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - ~ - -]
१७४ माधवीलता [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]
१७५ लाampलEय [- - - ~ ~ - - ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
टAपा
१५७ मदनललता (वछ ५० ह २२७६) ldquoPभौ नो Pनौ गो मदनलampलता वद षतampभrdquo
(गछ २१५२) १५८ ldquoJमौ सौ Eसौ DEडा चचrdquo (ह २३१८) सधा (गछ २१८३) १५९ ldquocedilौ `नौ
Pनौ ग समधरा छचrdquo ह वEत hढ ^दसत पण याला ाचीन आधार गावत नाहA १६० सवदना
(प ७२२) वEत (वव ५४३) ldquocedilौ `नौ Jभौ Rगौ मSन)योमगरसवरSत oयाता सवदनाrdquo (उवब
१०३६)
१६१ सरसा ldquocedilौ `नौ यो नो गKNचत वरमSनकरणराहसरसामrdquo (गछ २१९९) १६२
शादलललत (वछ ७९ ह २३११) ldquoम सो ज सतसा ^दनशऋतampभ शादललampलतमrdquo (गछ
२१८०) १६३ ldquoPसौ 7सौ जौ गो वायवगा छrdquo (ह २३२३) शादलampलतामाण यSत lsquoठrsquo पा^हज ह
हमच4ाpयाच उदाहरणावhन ^दसत या वEताची मोडणी [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~
~ ~ ~ - ~ -] अशी घतRयास ह वEत पावतनी होत १६४ पoवी (प ७१७) वलिPबतगSत
(भ १६८४ वब १०३१६) ldquoजसौ जसयला वसहयSतNच पवी गKrdquo (क ३९४) या वEताची
मोडणी [~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -] अशी असल त)हा Eया पावतनी वEताला
वलिPबतगSत Pहणाव १६५ ldquo7सौ 7सौ SयRगा वदारकrdquo (ह २३६५)
१६६ शशाकचmरत (वव ५४४) ldquoEभौ 7भौ 7भौ Rगौ शशाकरचतrdquo (ह २३४५) १६७ सौ
7सौ 7सौ Jलौ ग मालाधर (ाप २१७८) या वEताची मोडणी [~ ~ ~ ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ ~ -
~ - - ~ -] अशी पावतनी^ह घता यत १६८ ldquoसजसा यलौ गSत शरहर मBजरrdquo (गछ
२१२५) पया सजसयRग यात ककि]भसSतampभयSतrdquo (ममच १८) १६९ ldquoवपन1तलक
नसनरफयगमभवतrdquo (गछ २१३६) ह वEत [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -] अस
हरावतनी घण अधक चागल ^दसत १७० ldquoकसमता नरौ रो यदाrdquo (प ९२ ^टप) बहSतका (ह
२८८) या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ - ~ - - ऽ ~ -] आQण [~ ~ ~ - ~ - - ~ -] अशी
दोन कारानी पावतनी होऊ शकत
१७१ ldquoगजाि]धतरगजसौ जसतभा गNचत समRतताrdquo (गछ २२०५) १७२ ldquoभवSत नयगल
रभौ सAgrave दशampभगजRलताrdquo (गछ २१९०) १७३ ldquoPनतगा सरतललताrdquo (ह २२८१) lsquoगचrsquo अस
यSत घतल तर ह वEत [ - - - ऽऽ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ - - ~ - ~ - -] अस पावतनी
होऊ शकत १७४ ldquocedilौ भ सौ 7गौ माधवीलता छrdquo (ह २३२३) ह^ह वEत लताचा अवलPब
कhन [ - - - - ~ - ऽ - ऽऽ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] अस पावतनी होऊ शकल
१७५ ldquoलाल3य भजग4ण भाषतमतpचमसरतजनगभrdquo (गछ २२१५) ह^ह वEत [- - - ~
~ - - ऽ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] अस पावतनी होऊ शकत
पYरpछद २ रा
पावतनी वEत
जी वEत Pहणता Pहणता सहज अfटमाक आवतनात बसतात Eयाचा समावश या
पYरpछदात कला आह काहA वEत अfटमाक आQण ष माक अशा दोहA आवतनात बस
शकतात पण सवसामाय विEत अfटमाक आवतनात Pहण याकड वशष असRयान अशा
वEताचा समावश पावतनी वEतातच कला आह जथ यSतथानावhन वा उदाहरणातील
मोडणीवhन ष माक आवतनाची पfटपण जाणीव होत तथ Eया वEताची गणना भगावतनी
वEतात कलA आह उदाहरणाथ [- - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -] या भगावतनी वEताची
मोडणी [ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -] अशी पावतनी^ह होईल वा [ - ~ ~ ~ -
~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] या हरावतनी वEताची मोडणी [- ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~
-] अशी पावतनी होऊ शकल पण जथ चरणात एका वampशfट गणाची आविEत आढळत तथ
जण कhन ती आविEत भगल अशी मोडणी घण उचत नाहA आवतन ठरवताना jवचत
लताचा उपयोग ाय माSनला आह परत माhन मटकन वEत आवतनी कर याचा यEन
कलला नाहA जथ प^हलA उभी रघ आह तथन आवतनार`भ समजावा
१३ मरA-वग
१७६ मरA [ ~ ~ - -]
१७७ समखी [ - ~ ~ -]
१७८ कमलमखी [ ~ ~ ~ ~ -]
१७९ नampलनी [~ ~ - ~ ~ -]
१८० मधभार [~ ~ - ~ - ~]
१८१ समालSतका [~ - ~ ~ - ~]
टAपा
१७६ सगौ Nमर (भ ३२५९ ह) समSत (ह २१६) मगना (ना) १७७ ldquoभगौ समखीrdquo (ह
२११) लampलता इSत भरत (ह) १७८ लौ ग कमलमखी (भ ३२६७ ह) अampभमखी (ह २२७)
मगचपला (ह) सरampसKहा (ना) १७९ सौ नलनी (भ ३२९६ ह) रमणी (ह २३०) Sतलका (ाप
२४३) कमद (ना ७९) वसधा (Sनस ३१) १८० मधभार ldquoसगण Sनधाय जगण वधाय
कवसौपण कलगीत ह नाव (ममच १३) Sनराzयाच एक वEताच आह १८१ जौ समल1तका (वाभ
२५३) मालती (ाप २५४)
१४ कयावग
१८२ कया [ - - - -]
१८३ घनपडjत [ ~ ~ - - -]
१८४ कतलतवी [ - ~ ~ - -]
१८५ नदा [ - - ~ ~ -]
१८६ मकरशीषा [ ~ ~ ~ ~ - -]
१८७ lsquoसPमदजनकrsquo [ - ~ ~ ~ ~ -]
१८८ lsquoसौरAतटचरrsquo [ - - ~ ~ ~ ~]
१८९ गKमyया [ ~ ~ - - ~ ~]
१९० lsquoसौरभसि8जत [ - ~ ~ - ~ ~]
१९१ 4तगSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
१९२ lsquoकKणापYरमलrsquo [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~]
१९३ सवासक [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~]
१९४ अचल [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]
१९५ सती [ ~ - ~ - -]
१९६ अपरभा [ ~ - ~ ~ ~ -]
१९७ lsquoपननदनrsquo [ ~ - ~ - ~ ~]
१९८ ldquoदरrdquo-जया [ ~ - - ~ -]
१९९ वागरा [ - ~ - ~ -]
२०० गरा [ ~ ~ ~ - ~ -]
२०१ कpछपी [ - ~ - ~ ~ ~]
२०२ रSत [ - ऽ ~ ~ ~ -]
२०३ lsquoपनगदलनrsquo [ - ऽ ~ ~ ~ ~ ~]
टAपा
१८२ ldquoमगौ कयाrdquo (ह २१०) तीणा (ाप २२७) १८३ घनपडjत (भ ३२७३) समगना
(ना) ldquoसो गौ घनपडjतrdquo (ह २२६) १८४ ldquoकतलतवी इSत भरतrdquo (ह) भतलतवी (भ
३२६५) अ5रपडjत (वव ५५१ Mबो ७) ldquoभो गौ पडjतrdquo (ह २२०) हस (ाप २३७)
का8चनमाला (ना) १८५ ldquoEलगा नदाrdquo (ह २२३) Sतलका (ना) ldquoमदा तलगrdquo (कSनआ ३१)
१८६ यौ मकरकशीषा (भ १६४ ३२८०) शampशवदना (Mबो ८ ह २३४) मकampलत (ह)
चतरसा (ाप २४७) उदाEत (ना) १८७ भसौ lsquoसeमदजनकrdquo सौरampभ (रप ९३) याची मोडणी [
- ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकल १८८ Eनौ lsquoसौरतटचरrsquo १८९ ldquoभौ ग(म=याrdquo
(ह २३२) १९० भौ सौरभसिBजतrsquo
१९१ ननौ ग Rतग1त (भ ३२१०१ ह) हYरवलampसत (वव ५८ ह २५९) मधमती (गछ
२१३) चपला (भ ३२१०१ ह) सलभ (ना ८९) समना (Sनस ३९) या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~
~ ~ ~ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकल त)हा Eया वEताला हYरवलampसत Pहणाव १९२ नौ
ल lsquoक(णापmरमलrsquo १९३ जौ ल सवासक (ाप २६०) १९४ अचल lsquoवसलमचलampमSतrsquo (प ९०
टAप) १९५ ldquoजो गौ सतीrdquo (ह २२२) ampशखा (भ ३२७१ ह) अनग (ना)
१९६ जसौ अपरभा (रप ९२) १९७ जभौ lsquoपननदनrsquo १९८ ldquoदजयाrdquo ldquoJलगा जयाrdquo (ह
२२४ कद ४८) १९९ रलौ ग वागरा (भ ३२६९ ह) नदक (ना) या वEताची मोडणी [ - ~ -
~ -] अशी भगावतनी घतRयास Eया वEताला वदlधक (ह २१९) Pहणाव २०० नरौ Cगरा (भ
३२८६ ह) मोडणी [ ~ ~ ~ - ~ -] अशी भगावतनी घतRयास Eया वEताला शफYरका (ह
२३८) Pहणाव
२०१ ldquoनAgrave क8छपीrdquo (ह २३९) २०२ ldquo`लगा र1तrdquo (ह २२१) म (ना) मोडणी माण या
लगावलAची [- ~ ~ ~ -] आQण [- ~ ~ ~ -] अशी दोन वEत होऊ शकतात प^हल
अlयावतनी आQण दसर हरावतनी २०३ `नौ lsquoपनगदलनrsquo
१५ वVयshyाता-वग
तनमyया-कमारलampलता-राजरमणीय
२०४ वVयshyाता [ - - - - -]
२०५ सचीमखी [ ~ ~ - - - -]
२०६ वZाता [ - ~ ~ - - -]
२०७ तनमyया [ - - ~ ~ - -]
२०८ मकल [ - - - ~ ~ -]
२०९ भोगवती [ - ~ ~ - ~ ~ -]
२१० कमदवती [ ~ ~ ~ ~ - - -]
२११ वधवjा [ - ~ ~ ~ ~ - -]
२१२ मधकYरका [ - - ~ ~ ~ ~ -]
२१३ ldquoअमरrdquo-नदA [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
२१४ वमलजला [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
२१५ लampलतगSत [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ -]
२१६ रSतमाला [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
२१७ लघमQणगणSनकर [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
२१८ कमारलampलता [ ~ - ~ ~ ~ - -]
२१९ शाampलनीवतान [ - ~ - ~ - -]
२२० काampशता [ ~ ~ ~ - ~ - -]
२२१ Sनमला [ ~ ~ - ~ - ~ -]
२२२ मQणमाला [तनमyयाVवरावEता]
२२३ राजरमणीय [कमारलampलताVवरावEता]
टAपा
२०४ मो गौ व$यpाता (भ ३२६३) पडjत (प ८६ टAप) सPमोहा (ाप २३३) ह वEत
[ - - - - -] अस भगावतनी असल त)हा Eयास सPमोहा Pहणाव २०५ ldquoमौ सचीमखीrdquo (ह
२४५)
२०६ ldquo`मौ वDाताrdquo (ह २४४) २०७ तनम=या Eयौ (प ६२) तनमyयावEताची मोडणी [
- - ~ ~ - -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकत २०८ ldquoPसौ मकलrdquo (ह २३७) वीथीYर भरत
(ह) पण वीय (भ ३२८४) पडjत (भ ३२९४) कमल (ना ८0) २०९ भौ ग भोगवती (भ
३२१०९ ह) कampलका (ह २५५) सोपान (ह) कमल (ना ८३) २१० ldquoयौ ग कमदवतीrdquo (ह
२६४) पण उदाहरणात कम^दनी थत आह कसमवती (भ ३२११५)
२११ ldquo`सौ गो वधव7Iाrdquo (ह २५६) २१२ ldquoEनगा मधकmरकाrdquo (ह २६१ भ ३२१११) व
(ह) २१३ ldquoअमरrdquo नद `नौ Rगौ नदA (भ ३२१३९) ह वEत ज)हा [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ]
अस हरावतनी होत त)हा Eयाला ldquoसरrdquo नदA Pहणाव १२४ नौ Rगौ वमलजला (भ ३२१२८)
२१५ ldquo जा Rगौ ललतग1तrdquo (ह २७६ भ ३२१३०) लampलता (भ ३२१३१) नampलनी (भ
३२१३७)
२१६ ldquoना गौ र1तमालाrdquo (ह २८२) तग (ाप २७२) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -] अशा
भगावतनी मोडणीpया वEताला तग Pहणाव २१७ ldquoना सो लघम6णगण1नकरrdquo (ह २१०४)
कमला (ाप २८२) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी हरावतनी मोडणी असल त)हा वEताला
कमलजा Pहणाव २१८ कमारललता 7सौ ग (प ६३) [~ - ~ ~ ~ - -] अशा मोडणीच ज
वEत यSतभदान होत Eयाला lsquoवदनपVयrsquo Pहणाव २१९ यAgrave शालनीवतान (ना) पकालA (रप ७३)
या वEताची मोडणी [ - ~ - ~ - ऽ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकल २२० frac34ौ ग काशता
(भ ३२११९) शशाकवjा (ना ८७) मनोvा (ह २६६) [ ~ ~ ~ - ~ - ऽ -] अशा
भगावतनी मोडणीpया वEताला मनोvा Pहणाव
२२१ ldquo1नमलाrdquo माग ४० पहा २२२ म6णमाला (ह १९१) ह तनमyयाpया VवरावEतीन ampसO
होत ldquoEया Eयौ मQणमाला Sछना गहवjrdquo (गछ २७९) याच लगZमाpया पण Sनराzया
मोडणीpया [ - - ~ ~ - - - - ~ ~ - -] या वEताला पfपवचा (ह २१९०) Pहणतात
२२३ ldquo7सौ नAgrave गौ राजरमणीय छrdquo (ह २२३०) ldquoफRलकसमालA सतीयमSतमोदा 7सौ रगणनौ
चEततो गKकयlममrdquo Kतमा टAका (प १८९)
१६ लघमाampलनी-वग
२२४ सावी [ - - - ऽ ~ -]
२२५ लघमाampलनी [ - ~ ~ - ऽ ~ -]
२२६ ीSत [ - ऽ ~ - - -]
२२७ कामलSतका [ - ऽ ~ ~ ~ - -]
२२८ ldquoसौPयमSतrdquo [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
२२९ शलभवचampलता [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -]
२३० अ5 [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]
२३१ वता [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]
२३२ वभा [- - ~ - ~ - - -]
२३३ ldquoसवण-ldquoKचरा [- - ~ - ~ ~ ~ - -]
२३४ ldquoशampशrdquo-माला [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]
२३५ मQणराग [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
२३६ लका [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
२३७ बधक [- ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]
२३८ लाampलनी [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]
२३९ पSनी [ीSतVवरावEता]
टAप
२२४ ldquoPलगा सावIीrdquo (ह २२५) २२५ ldquoौ लघमालनीrdquo (ह २४०) माampलनी (भ ३२७८)
सावी आQण लघमाampलनी या वEतात लताचा सहज होणारा अवलPब न कRयास ती अनZम [
- - - ~ -] आQण [ - ~ ~ - ~ -] अशी अयावतनी होतात
२२६ ldquoरो गौ ी1तrdquo (ह २१८) या वEताची मोडणी [ - ~ - - -] अशी अlयावतनी वा
[ - ~ - - ऽ -] अशी हरावतनी^ह होऊ शकत २२७ ldquo`यौ कामल1तकाrdquo (ह २३६) शampशकात
(ना) कमलSतकावEताची मोडणी ीSतवEतामाणच [ - ~ ~ ~ - -] अशी अlयावतनी वा [
- ~ ~ ~ - ऽ -] अशी हरावतनी^ह होऊ शकत २२८ ldquoसौeयम1तrdquo ldquoampस सौPयाrdquo (ह २९९)
२२९ सौ य शलभवचलता (भ ३२२०६) गव= (वव ५१६) वशाला (ह २१०१) बPब (ाप
२८४) मयर (ना १०५) या वEताची मोडणी [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -] अशी भगावतनी असल
त)हा Eयाला गव= Pहणाव आQण [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -] अशी हरावतनी असल त)हा
Eयाला वशाला Pहणाव २३० ldquoजसा अcrdquo (ह २९६) या वEताची^ह मोडणी [~ ~ - ~ - ~
~ ~ -] अशी भगावतनी वा [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -] अशी हरावतनी अस शकत
२३१ ldquoनौ सो गौ वता घrdquo (ह २१३९ प ६४) आवतनार`भ चरणार`भी घतRयान [ ~
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -] अस ज वEत होत Eयाला पढ ldquoसदrdquo-वEता Pहटल आह २३२ ldquoौ गौ
वभाrdquo (ह २६८) २३३ ldquoसवणrdquo-(Cचरा ldquoत`या Kचराrdquo (ह २१००) याची मोडणी [ - - ~ - ~
~ ~ - -] अशी हरावतनी^ह होईल २३४ ldquoशशमाला ldquoजगा मालाrdquo (ह २१२६) माग ५५
ampमता पहा २३५ म6णराग माग ५१ पहा ldquoरNच सौ सगKमQणरागrdquo (कSनआ ३८)
२३६ लका माग ५२ टAप पहा २३७ ldquo`नौ Pगौ बधकrdquo (ह २११७) २३८ ldquoलालनी याद
रसजगाrdquo (ममच २०) २३९ प1hनी ह नाव वVयाधर वा ampभड यानी ampभजी ३८ )या कवतवर
^दल आह आधार ^दलला नाहA
१७ तटA-वग
२४० तटA [ - - - - ~ -]
२४१ कोमला [ ~ ~ - - - ~ -]
२४२ महA [ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
२४३ उपpयत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]
२४४ Sनलया [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
२४५ समालती [ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
२४६ उEसक [- ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
२४७ ldquoसतSतrdquo [- ~ - ~ - - ~ -]
२४८ कसampमता [~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
२४९ भ^4का [- ~ - ~ ~ ~ - ~ -]
२५० नाराच [- - ~ - ~ - ~ -]
२५१ भजगसगता [~ ~ - ~ - ~ - ~ -]
२५२ पणव [- - - ~ ~ ~ ~ - ~ -]
२५३ हसी [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ -]
२५४ उपिथता [- - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
२५५ वदषी [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
२५६ उ77वला [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
२५७ अpयत [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
२५८ 4तवलिPबत [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
२५९ पडjतका [- ~ - ~ - - ~ - ~ -]
टAपा
२४० ldquo cedilौ तटrdquo (ह २२९) २४१ तौ ग कोमला (ना ९१) २४२ ldquoसौ Rगौ महrdquo (ह २८१)
२४३ ldquoनौ र उप8यतrdquo (ह २९५) वनत (ना १०२) याची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]
अशी भगावतनी असल त)हा वनत Pहणाव २४४ ldquoSनगौ 1नलयाrdquo (ह २११४) याची^ह मोडणी
[ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी होऊ शकत २४५ ldquofrac34ा Rगौ समालतीrdquo (ह
२७२) याची^ह मोडणी [ ~ ~ ~ - ~ -] अशी भगावतनी होऊ शकत
२४६ ldquoभौ र उ3सकrdquo (ह २९३) उEसकवEताची मोडणी [ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
अशी^ह पावतनी होत २४७ ldquoसत1तrdquo ldquoयAgrave Rगौ अनfटभrdquo (ह २६९) या वEताची^ह मोडणी [ -
~ - ~ - - ऽ ~ -] अशी पावतनी होऊ शकत २४८ कसमता माग १७० टAप पहा २४९
ldquoभjRका भवSत रो नरौrdquo (गछ २२८) Mीवलाampसनी (ना ९९) भ^4कावEताचा^ह [ - ~ - ~ ~ ~
- ऽ ~ -] अशी पावतनीच पण Sनराळी मोडणी होऊ शकत २५० ldquoौ Rगौ नाराचrdquo (ह २७४)
नाराचका (गछ २२३) या वEताचा समावश पगल वतानात कYरतो
२५१ ldquoसजर भजगसगताrdquo (गछ २२६) २५२ पणव ldquoPनौ 7गौ चSत पणवनामकrdquo (क
३२२) ह ल5ण नारायणभसPमत आह परत SनणयसागरA शीलकधमहाथवरसशोधत
आवEतीत (प ३७) ldquoPनौ Jगौ चSत पणवनामदमrdquo असा पाठ आह २५३ हसी (Mबो १७) ldquovया
हसी मभनगयताrdquo (गछ २४०) ldquoहसी मभनगा ोjता यSतवदगहाननrdquo (ममच १३) २५४
उपिथता (प ६१४ ह २११९) ldquoतो जौ गKणयमपिथताrdquo (गछ २३८) २५५ ldquoampसRगा वदषीrdquo
(ह २१३१) उपच (गछ २५८)
२५६ उBजवला (ह २१६७) चपलना (ह) ldquoननभरस^हता ग^दतो 7जवलाrdquo (गछ २८४)
पणव उपिथता वदषी उ7जवला या चार वEतात आVयतालकपव गण Vवमाक घतला तर
अEय गण ( - ऽ ~ -) असा राहतो पणव हसी उपिथता वदषी आQण उ7जवला या वEतात
आवतनार`भ चरणार`भी^ह धYरता यईल २५७ अ8यत माग ५९ पहा २५८ Rतवलिeबत माग
६१ पहा २५९ पLड7तका ldquoय7गा पडjतकाrdquo (ह २१०८) रो यजौच पया गhEतराrdquo (प ९४
टAप) या लगावलAची मोडणी (१) [- ~ - ~ - - ~ - ~ -] (२) [- ~ - ~ - - ~ - ~ -
] (३) [ - ~ - ~ - - ~ - ~ -] (४) [- ~ - ~ - ऽ - ~ - ~ -] (५) [ - ~ - ~ - ऽ
ऽ ऽ ऽ - ~ - ~ - ऽ ऽ ऽ ऽ] अशी पाच कारची अस शकत प^हल तीन कार पावतनी
आQण पढAल दोन भगावतनी आहत ४ या कारास सपया आQण ५ )या कारास मराampलका
Pहणाव ldquoमराampलका रयजगा ampशवातनशरयSतrdquo (ममच १४) या वEताची जाSत होत त)हा Sतला
कामदा Pहणाव
१८ वVयRलखा-वग
२६० वVयलखा [ - - - - - -]
२६१ मदलखा [ - - - ~ ~ - -]
२६२ lsquoमQणचrsquo [ ~ ~ - - ~ ~ - -]
२६३ चपदा [ - ~ ~ - ~ ~ - -]
२६४ शampशलखा [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]
२६५ भजगampशशसता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]
२६६ नीलतोया [ - ऽ ~ - - - -]
२६७ उOता [ - ऽ ~ - ~ ~ - -]
२६८ सरल [ - - - - ~ ~ -]
२६९ ldquoशाlड=rdquo [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ -]
२७० ldquoगणrdquo-Kचरा [ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
२७१ अमतगSत [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
२७२ ldquoमदनदमनrdquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
२७३ lsquoतfणाrsquo [ - - ~ ~ - - ~ ~]
२७४ lsquoस8चलrsquo [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~]
२७५ अलोला [मदलखा VवरावEता]
२६० ldquoव$यqलखा मो मrdquo (क ३९) सावी (ह २२८) शषा (ाप २४१) मातगी (Sनस
३३) SतसT या अ5रानतर यSत कोणी^ह सागतला नाहA तो पाळला तर वEत [ - - - - - -]
अस भगावतनी होईल या वEताला मातगी Pहणाव
२६१ मदलखा (Mबो ९ वव ५७ ह २५१ कद ४११) ldquoPसौ ग यान मदलखाrdquo (क
३११) २६२ lsquoम6णCचIrsquo या वEताला अSतमोहा (रप २८४) अस नाव आढळत पण आधार नाहA
[ ~ ~ - - ~ ~ - -] अशा भगावतनी मोडणीpया वEताला अSतमोहा Pहणाव २६३ CचIपदा
(प ६५ ह २७१) ldquoभौ गSत चपदा गrdquo (क ३१२) कवदपणात चौया अ5रानतर यSत
सागतRयामळ मोडणी [ - ~ ~ - ~ ~ - -] अशी भगावतनी होत पण हमच4ाच उदाहरण
पहाता वEत पावतनीच वाटत २६४ शशलखा (भ ३२२०४) ldquoन7या शampशलखाrdquo (ह २१०३) २६५
भजगशशसता (प ६७) ldquoभजगampशशभता नौ मrdquo (क ३२०) मधकYरका (भ १6१८ ह) असा
आPनाय आह Pहणन हलायध सात)या अ5रानतर यSत सागतो
२६६ मAgrave नीलतोया (भ ३२९८) माampलनी (भ १६६ ह २३५) या वEताची मोडणी [ - ~ -
- - ऽ -] अशी धरRयास त अPयावतनी होत २६७ ldquoसAgrave ग उdताrdquo (ह २५२) या वEताची
मोडणी [ - ~ - ~ ~ - -] अशी भगावतनी घतRयास लताचा उपयोग करावा लागत नाहA
२६८ ldquoPभौ ग सरलrdquo (ह २५७) च (ना ८६) २६९ यौ स ldquoशाडगrrdquo सरगjका (ाप २७८)
सारसा शाड गका (प ९२ टAप) २७० भौ सो ldquoगण-ldquo(Cचरा Kचरा (भ ३२१४२) यSतलका
(रप ४००)
२७१ जौ गौ अमतग1त (ाप २९८) चरणमyयावर यSत असला Pहणज ज [ ~ ~ ~ ~
- ~ ~ ~ ~ -] भगावतनी वEत होत Eयाला कलटा (ममच १६) आQण EवYरतगSत (वव ५१७
ह २११२) अशी दोन नाव आहत २७२ नौ लौ ग ldquoमदनदमनrdquo दमनक (ाप २१०८) याची
मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकत २७३ lsquoतणाrsquo
सPफRलक Eयौ लौ सPफRलक ह नाव तवमालचा भाfयकार जीवदव हा दतो पगल या
वEताचा समावश वतानातच कYरतो या वEताची मोडणी [ - - ~ ~ - - ~ ~] अशी
भगावतनी घण बर वाटत त)हा Eयाला सPफRलक Pहणाव २७४ `नौ 7लौ lsquoस8चलrsquo २७५ Pसौ
Pभौ अलोला छ (ह २२२२) ह मदलखाpया VवरावEतीन होत
१९ तार-वग
२७६ तार [~ ~ - ~ ~ - - - -]13
२७७ सPबO [~ ~ - - - ~ ~ - -]
२७८ मघवतान [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
२७९ ldquoवधrdquo माला [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]
२८० lsquoरामाrsquo [- - ~ - ~ - - - -]
२८१ ldquoनवशाampलनीrdquo [- ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]
२८२ नवमाampलनी [~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]
२८३ कampलका [- ~ - - - - ~ ~ - -]
२८४ उEथापनी [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]
२८५ ampमता5रा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]
२८६ अ`य^दता [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
२७६ ldquoसौ म तारrdquo (ह २९८) या वEताची मोडणी [ ~ ~ - ~ ~ - - - -] अशी^ह होऊ
शकल २७७ ता य सeबd (रप ३७०) lsquoउEतमवशाrsquo नामक अधसमवEतात समचरण सPबOीच
असतात २७८ मघवतान (वब १०३४६) ldquoसगा अप मघवतानमrdquo (कSनआ प ३८) पण
उEपल ldquoसगरप वO वतानमrdquo एवढच Pहणतो २७९ ldquoवधrdquo-माला ldquoजगा मालाrdquo (ह
२१२६) माग ५५ ampमता पहा २८० Atildeौ म lsquoरामाrsquo
२८१ भनगगा ldquoनवशालनीrdquo ह वEत आढळात नाहA परत कतमती या अधसमवEतातील
समचरण या लगावलAच असतात हA मोडणी नवमाampलनी सारखी आह Pहणन ldquoनवशाampलनीrdquo ह
नाव ^दल आह २८२ नवमालनी (प ६४३) ldquoजौ `यौ नवमाampलनी जrdquo (ह २१८०) नवमाampलका
(गछ २८५) ldquoवनमाampलनीSत सोjता नजभययjतावसायकिNछनाrdquo (ममच १७) ldquoनवशाampलनीrdquo
आQण नवमाampलनी या दोहA वEताची मोडणी प^हRया गणात सहा सश]द माा घऊन अनZम [
- ~ ~ - ऽऽ ~ - ~ ~ ~ - -] आQण [ ~ ~ ~ ~ - ऽऽ ~ - ~ ~ ~ ~ - -] अशी
कYरता यईल २८३ ldquoमगा कलकाrdquo (ह २१२०) या वEतात छदोभग होतो पण [ - ऽ ~ - -
- - ~ ~ - -] अशी मोडणी घतRयास तो टळतो २८४-२८५ उ3थापनी-मतारा माग ५६
५४ वरAल टAपा पहा २८६ भौ भा ग अ-यjदता (ना १४०) या वEतात^ह छदोभग होतो
२० गाधव=-वग
२८७ गाधव= [ - - - - - - -]
२८८ मKhपा [ - - - ~ ~ - - -]
२९९ तार [ ~ ~ - ~ ~ - - - -]
२९० कलह [ ~ ~ - - ~ ~ - - -]
२९१ कनकलता [ - - ~ ~ ~ ~ - - -]
२९२ वपलभजा [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - -]
२९३ ldquoसदrdquo-वEता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]
२९४ ldquoअampभरामाrdquo [ - - ~ ~ - ~ ~ - -]
२९५ मकरलता [ - - - ~ ~ ~ ~ - -]
२९६ मQणबध [ - ~ ~ - - - ~ ~ -]
२९७ कनक [ - - - ~ ~ - ~ ~ -]
२९८ चगSत [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
२९९ वनज [ - ऽ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
३०० 4तपादगSत [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
३०१ ampसहाZाता [ - - - - ~ ~ ~ ~ -]
३०२ सरदSयता [ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]
३०३ वकचकम^दनी [ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
३०४ कमलदला5ी [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]
३०५ मखचपला [ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
३०६ EवYरतगSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
३०७ ldquoसलोचनाrdquo [ - - ~ ~ - ~ - ~ -]
३०८ lsquoचाKलोचनाrsquo [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]
३०९ सभ [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
३१० lsquoनपाEमजाrsquo [ ~ - ~ - - ~ - ~ -]
३११ lsquoकटा5लampलताrsquo [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
३१२ मनोरमा [ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ -]
३१३ lsquoपpछrsquo [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~]
३१४ उEसक [ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
३१५ ldquoसतSतrdquo [ - ~ - ~ - ऽ ~ -]
३१६ कसampमता [ ~ ~ ~ - ~ - - ऽ ~ -]
३१७ भ^4का [ - ~ - ~ ~ ~ - ऽ ~ -]
टAपा
२८७ ldquoमौ गो गाधवrrdquo (ह २४७) शीषhपक (ाप २६४) हमा5ी (Sनस ३८) २८८ ldquoम सो
गKयlम म(sपाrdquo (प ९८ टAप) २८९ तार माग २७६ पहा २९० भौ म कलह (रप ३६३)
ampभजी २८० या कवतवर सरला ह नाव ^दल आह त Sनराधार आQण अाय आह
२९१ तमा कनकलता (भ ३2२००) मकरलता (ह २१०२) २९२ ldquoन7यगा वपलभजाrdquo (ह
२२१५ भ ३२२२१) ५९३ ldquoसदrdquo-व3ता ldquoननसगगKरचता वEताrdquo (गछ २५४) चा (कद ४३३)
वjा (ममच १७) माग २३० वता पहा २९४ Eजौ य ldquoअभरामाrdquo ह वEत वतपण आढळात
नाहA परत lsquoसवनीताrsquo नामक अधसमवEतात वषमचरण या लगावलAच असतात २९५
मकरलता ldquoमो नो यो मगरलया एrdquo (कद ४२१)
२९६ म6णबध (Mबो १६) ldquoयामQणमyय चदभमसrdquo (गछ २२५) २९७ ldquoम सौ कनकrdquo
(ह २९७) २९८ ldquoampभगौ CचIग1तrdquo (ह २११३) सारवती (ाप २९४) हारवती (प ९४ टAप)
चपद (ना ११०) नागवPयाpया वEताची मोडणी [- ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] अशी
^दसत २९९ सौ स वनज (ना १०१) ३०० जौ 7लौ ग Rतपादग1त (भ ३२२२९) समखी (ह
२१४५) ldquoपषEकऋतampभयSतrdquo (ममच १६)
३०१ ldquoम`सा सहाDाताrdquo (ह २१०५ भ ३२२१०) पवा (ाप २८०) कसमवती ( प ९२
टAप) ३०२ `तौ गौ सरद1यता (भ ३२२१३) मगचपला (ह २१२१) ३०३ Pनौ गौ
वकचकमjदनी वा कसमसम दता (भ ३२२१५) कम^दनी (ह २१२२) ३०४ ldquoयनRगा
कमलदला5ीrdquo (ह २१५०) Kचरमखी वा कमललता5ी (भ ३२२२५) कमलSनभा (भ ३२२३१)
३०५ ldquoतो नौ Rगौ मखचपलाrdquo (ह २१४९)
३०६ ldquoनीगौ 3वmरतग1तrdquo (ह २२२०) लघगSत चपला (ह) या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी घतRयास Eयाला लघगSत Pहणाव ३०७ Eजौ र
ldquoसलोचनाrdquo रवोमखी (रप ३८१) lsquoMतकnSतrsquoनामक अधसमवEतात वषमचरण या लगावलAच
आहत ३०८ सौ 7गौ lsquoचा(लोचनाrsquo ३०९ ldquoसभमप ननौ रलौ गKrdquo (उवब १०३१३) भ^4का (ह
२१४३ कद ४३०) उEतराितका (ह) चि4का (ना ११८) ldquoअपरवjampमSत भरतrdquo (ह) या
वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -] अशी भगावतनी असल त)हा Eयाला
ldquoCच3तचिRकाrdquo Pहणाव ldquoकपKषजSनताpच सगमात सभमप करोSत चाशममrdquo (वब १०३१३)
या Nलोकाधाpया आVयश]दावhन तर कप(ष ज1नता ह नाव सचल नसल ldquoकपKषजSनता ननौ
गौ गrdquo (गछ २५९) यात lsquoननौ लगा अशी सधारणा मा हवी ३१० 7तौ र नपा3मजा
३११ 7सौ 7गौ lsquoकटाललताrsquo ३१२ मनोरमा (ह २११८) ldquoनरजगभवमनोरमाrdquo (क ३२६)
मनोहरा (Sनस ५०) lsquoशासागरrsquo Pहणन (ममच १६) यSत सागतला आह ज)हा या वEताची
मोडणी [ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ -] अशी भगावतनी असल त)हा Eया वEतास मनोहरा
Pहणाव ३१३ भौ लAgrave lsquoप8छrsquo ३१४-३१७ उ3सक ldquoसत1तrdquo कसमता भjRका माग तटA वगात
२४६-२४९ पहा
२१ पणवक-वग
३१८ पणवक [- - - ~ ~ ~ ~ - - -]
३१९ मोटक [- - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
३२० तोटक [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
३२१ उEथापनी [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]
३२२ ampमता5रा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]
३२३ ldquoअSतrdquo-वमला [~ ~ - - - - ~ ~ ~ ~ -]
३२४ पडjतका [- ~ - ~ - - ~ - ~ -]
३२५ उषता [~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
३२६ वदषी [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
३२७ पणव [- - - ~ ~ ~ ~ - ऽ ~ -]
३२८ उ7जवला [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
३२९ मौिjतकदाम [~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~]
३३० lsquoतजपSतrsquo [ - - - - - - ~ -]
३३१ पणव [ - - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ऽ]
३३२ वदषी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ]
३३३ उ7जवला [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ]
३३४ हसी [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ -]
टAपा
३१८ पणवक (ना १०७) नागवमा सात)या अ5रानतर यSत सागतो ३१९ मोटक (भ
१६२६) मोटक (ह २१४७) ldquoयामोटनकतजजाNचलगौrdquo (गछ २५२) ३२० तोटक (प ६३१)
ldquoइह तोटकमPबधस थतमrdquo (क ३४८)
३२१ उ3थापनी माग ५६ पहा ३२२ मतारा माग ५४ पहा ३२३ ldquoअ1तrdquo वमला
ldquoमानRगा वमलाrdquo (ह २१५१ भ ३२२३३) ३२४ पLड7तका माग २५९ पहा ३२५ ldquoिजगौ
उषताrdquo (ह २११५)
३२६ वदषी माग २५५ पहा ३२७ पणव माग २५२ पहा ३२८ उBजवला माग २५६ पहा
३२९ मौि7तकदाम (ह २१७३) ldquoचतजगण वद मौिjतकदामrdquo (क ३५४) ३३० मौ लगौ
lsquoतजप1तrsquo या वEताची मोडणी [ - - - - - - ~ -] अशी अधक चागलA वाटत तशी मोडणी
धरRयास वEत तटA-वगाeत पडल
३३१ पणव माग २५२ पहा ३३२ वदषी माग २५५ पहा ३३३ उBजवला माग २५६ पहा
३३४ हसी माग २५३ पहा
२२ वVयमाला-वग
३३५ वVयमाला [ - - - - - - - -]
३३६ िनlधा [ - ~ ~ - - - - - -]
३३७ बद [ - ~ ~ - ~ ~ - - - -]
३३८ वाताहारA [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - - -]
३३९ शOात [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]
३४० कलगीत [ ~ ~ - - - ~ ~ - - -]
३४१ lsquoपडjतरथrsquo [ - - ~ ~ - ~ ~ - - -]
३४२ कवलयमाला [ - - - ~ ~ ~ ~ - - -]
३४३ lsquoसरपSतrsquo [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ - - -]
३४४ lsquo55यकरrsquo [ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]
३४५ अध5ामा [ - - - - - ~ ~ - -]
३४६ कमला [ ~ ~ - - - - ~ ~ - -]
३४७ Kjमवती [ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]
३४८ ldquoउनतrdquo [ - - - ~ ~ - ~ ~ - -]
३४९ अनवampसता [ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ - -]
३५० वणबलाका [ ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ - -]
३५१ दोधक [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
३५२ तामरस [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
३५३ पYरतोषा [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]
३५४ कमला5ी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]
३५५ वागता [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]
३५६ पावक [ - ~ ~ - - - - ~ ~ -]
३५७ कलवन [ - ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ -]
३५८ सषमा [ - - ~ ~ - - - ~ ~ -]
३५९ मEता [ - - - - ~ ~ ~ ~ - -]
३६० कमलदती [ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - -]
३६१ lsquoमहषrsquo [ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
३६२ वरSतमहती [ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
३६३ lsquoनयनवशालाrsquo [ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
३६४ कसमवचा [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - -]
३६५ lsquoसQखजनrsquo ndashldquoवVयाrdquo [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
३६६ मदलampलता [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
३६७ वधरवतान [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - -]
३६८ सपवा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
३६९ lsquoम डलाकSत [ - ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - -]
३७० lsquoम8जलवचनाrsquo [ - ~ ~ - - - ~ ~ ~ ~ -]
३७१ नगम^हता [ ~ ~ - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
३७२ सPमदवदना [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
३७३ च4वEम [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
३७४ वरा5रा [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]
३७५ मोदक [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~]
३७६ पकज [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~]
३७७ मरवलampसता [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
३७८ lsquoसरrsquoललना [ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
३७९ lsquoसवसनाrsquo [ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
३८० चZपद [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
३८१ हरणकampलता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
३८२ मQणगणSनकर [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
३८३ lsquoकशाrsquo [ ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
३८४ lsquoअPबरrsquo [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~]
३८५ lsquoमदनरसगतrsquo [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~]
३८६ lsquoअमलकमलKच [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~]
३८७ lsquoउVयाVवVयतrsquo [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]
३८८ lsquoबRलवलAलाrsquo [ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]
३८९ अचलधSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]
३९० ldquoलोकगामीrdquo [ - - - - ~ - ~ - -]
३९१ lsquoवfणवrsquo [ - ~ ~ - - ~ - ~ - -]
३९२ ldquoइराrdquo [ - - ~ ~ - ~ - ~ - -]
३९३ ldquoअमलाrdquo [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -]
३९४ काममEता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]
३९५ ldquoजलौघवगाrdquo [ ~ - ~ - - ~ - ~ - -]
३९६ मयरसाYरणी [ - ~ - ~ - ~ - ~ - -]
३९७ जलोOतगSत [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]
३९८ भा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
३९९ दAपकमाला [ - ~ ~ - - - ~ - ~ -]
४०० शOवराट [ - - - ~ ~ - ~ - ~ -]
४०१ सीध [ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]
४०२ मालती [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]
४०३ ldquoचाKल5णाrdquo [ ~ - ~ - - - ~ - ~ -]
४०४ पडjतका [ - ~ - ~ - - ~ - ~ -]
४०५ रथोOता [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
४०६ lsquoKचरवमाrsquo [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]
४०७ निदनी [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ ~ - ~ -]
४०८ lsquoहYरलAलाrsquo [~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]
४०९ तारक [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
३३५ व$यमाला (प ६६) वVयRलखा (भ १६१६) ldquoमो मो गो गो वVयमालाrdquo (क
३१३) ३३६ ldquoिनiधा याद भममा य हरानन यगयSतrdquo (ममच १०) वj (ह २८७) वj ह
नाव अनfटभासारoया एका पVयकाराच^ह असRयान ाय नाहA ३३७ भौ Pगौ Mबद (रप
४२७) ३३८ जौ Jगौ ग वाताहार (रप ५४०) ३३९ नौ मौ शdात (रप ६६४) ३४० ldquoकलगीत
सतयगा शरबाणयSतभवतrdquo (ममच १३)
३४१ Eजौ Jगौ lsquoपLड7तरथrsquo ३४२ मयगा कवलयमाला ड ह नाव (भ १६२१) उदाहरणात
मा आह पण ldquoकवलयमालSत भरतrdquo अस हमच4 Pहणतो उEपलमाampलनी (भ १६२०) पणव
(प ६१० ह २११०) णव (प ९५ टAप) हमच4 यSत सागतो ३४३ यौ गौ ग lsquoसरप1तrsquo
३४४ Eनौ गौ ग lsquoIयकरrsquo ३४५ Pतौ य अधामा (रप ३६९)
३४६ मौ गौ कमला ड (Sनस ४८) गणदहा (रप ४४१) ३४७ `मौ गौ (7मवती ड (प
६११ ह २११३) चPपकमाला (Mबो १५ वव५१८) पfपसमO (भ ३२२२७ ह) सभावा (ह)
hपवती (Sनस ४७) मदाSनल (ना १०८) यSत Mतबोधकारानच सागतला आह ३४८ ldquoउनतrdquo
ldquoम सौ ग उOतrdquo (ह २१२४) कतोOता (भ ३२२१९) ३४९ ldquoअनवसता यौ भ गौ च य^द
यातrsquo (उवब १०३३५) पSतता (ह २१४०) माQणjयमाला (ममच १४) हमच4 च Pहणन यSत
सागतो ३५० सौ `गौ ग वणबलाका (रप ५७७)
३५१ दोधक (प ६१८ ह २१३०) ldquoभौ त भगौ गSत दोथकमततrdquo (अवब १०३२३) दोधक
(वब १०३२३ आQण 5स मधील उदाहरण) बध (ाप २१००) उपचा (ह) ३५२ तामरस (ह
२१८४) ldquoइह वद तामरस नजजा यrdquo (गछ २७७) लampलतपद (वब १०३२९ ना १३३)
कमलवलाampसनी (ह) नागवमा सात)या अ5रानतर यSत सागतो ३५३ नौ 7यौ पmरतोषा (रप
७०६) ३५४ ldquoनौ सौ ग कमलाीrdquo (ह २१९) कमललोचना (भ ३२२४१) च डी (गछ २९८) ३५५
वागता माग ४७ पहा
३५६ `मौ `गौ पावक (रप ४८०) ३५७ भौ Eलौ ग कलवन कलवनवश (रप ६१८) ३५८
Eयौ `गौ सषमा (ाप २९६) ३५९ मEता (प ६१३) ldquoमभगा मEता घrdquo (ह २१०७) ldquoम3ता
vया मभसगयjताrdquo (क ३२५) प7या न)या (ना १०९) ३६० ldquoकमलदती `तौ गौ ग
इि4यरसाrdquo (प ८२) Kचरा (भ ३२२३५ ह) Mी (ह २१३२) मौिjतकमाला (क ३४३)
अनकला (गछ २४८) सा4पद (ह) अथात ldquoसा4पद याद भतनगलNचrdquo (गछ २६२) ह स
कYरताना चरणाEय अ5र गK होत ह yयानात आलल ^दसत नाहA
३६१ Pनौ गौ ग lsquoमहषrsquo पण याची मोडणी [ - - - ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -] अशी
अधक बरA वाटRयान ह वEत पहा पढAल वगात घातल आह ३६२ Eनौ यौ वर1तमहती (रप
७१३) ३६३ भौ यौ lsquoनयनवशालाrsquo ३६४ ldquoकसमवCचIा यौ यौrdquo (प ६३५ ह २१६९) ममच
(१७) मyय lsquoरसरसrsquo Pहणन यSत सागतला आह मदनवकारा गजलampलत (ह) जलधारा (Sनस
७५) ३६५ `नौ सौ ग lsquoस6खजनrsquo-ldquoव$याrdquo
३६६ ldquoजौ सौ गो मदललताrdquo (ह २२१२) मदकampलता (भ ३२२३९) ३६७ नौ `सौ ग
वधरवतान (रप ८३४) ३६८ सपवा ldquoननगगSत वसयSत सपवrdquo (गछ २१२१) उपच
(वछ १९ ह २२३५ कद ४६३) ३६९ जAgrave गौ ग lsquoमlडलाक1तrsquo ३७० `मौ लौ ग
lsquoमaजलवचनाrsquo
३७१ भौ `सौ नगमjहता (रप ७६५) ३७२ भौ `सौ सeमदवदना (रप ७६६) ३७३
चRव3म माग ५० पहा ३७४ वरारा (ना १३५) माग ५४ ampमता5रा पहा ३७५ मोदक (ाप
२१३५) ldquoमोटकनाम समत भमीरयrdquo (गछ २९३) भाampमनी (ममच ९)
३७६ `नौ जौ ल पकज पकअवाampलअ (ाप २१४८) ३७७ Nमरवलसता (प ६२१)
ldquoम`नRगा मरवलampसत घrdquo (ह २१३८) वानवाampसका (ह) ldquoमो `नौ Rगाता मरवलampसताrdquo
(उवब १०३२५) ३७८ lsquoसरrsquoललना ldquoललना `तौ सौ इि4यषयrdquo (प ८६ ह २१८७) ३७९ Pनौ
सौ lsquoसवसनाrsquo ३८० चDपद (ाप २१५२) ldquoचZपदampमह भनननलगKampभrdquo (गछ २१३०)
३८१ हरणकलता (प ७७) ldquoनौ `नौ Rगौ पहरणकampलता छrdquo (ह २२२३) हरणकampलका
(गछ २११४) या लगावलAची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ
ऽ ऽ ऽ] अशी भगावतनी होत त)हा Eया वEताला lsquoपवनसतrsquo Pहणाव ३८२ म6णगण1नकर (प
७१३ ह २२४६) ldquoवसमSनयSतYरSत मQणगणSनकरrdquo (उवब १०३२७) शampशकला (वछ ३५)
शरभ (ाप २१६६) मQणगणकरण (कSनआ ५९) या वEताची मोडणी ज)हा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी अlयावतनी असल त)हा Eयाला शampशकला Pहणाव आQण ती [
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी असल त)हा Eया वEताला क
Pहणाव ३८३ 7तौ सौ lsquoकशाrsquo ३८४ `नौ सौ लौ अeबरrsquo ३८५ जौ 7नौ लौ lsquoमदनरसगतrsquo
३८६ नौ नौ न lsquoअमलकमल(Cचrsquo ३८७ Pभौ नौ lsquoउ$याd$यतrsquo घ ३८८ `तौ नौ ल
lsquoबqलवललाrsquo ३८९ अचलधSत (वछ ५२ ह २२७०) ldquoVवगQणतवसलघampभरचलधSतYरहrdquo (गछ
२१५५) गीEयाया (प ४४८) ३९० cedilौ य ldquoMIलोकगामीrdquo ह वEत आढळात नाहA परत हA
लगावलA कEयकदा वतालAया^द पVयकारात आढळत
३९१ `तौ गAgrave lsquoवणवrsquo ३९२ Eजौ गAgrave lsquoइराrsquo ३९३ सौ 7गौ ग ldquoअमलाrdquo वमला (रप ५६७)
३९४ नौ यAgrave कामम3ता (भ १६५०) कामदEता (ह २१८८ भ १५७० गाामा) ३९५ 7तौ गAgrave
lsquoजलौघवगाrsquo ड ldquoआदोampलका ततरगासायकसायकयSतrdquo ह वEत खरोखर जतरगा तर नसल
३९६ (मयरसाmरणी प ६१२ ह २१११) ldquoजAgrave रगौ मयरसाYरणी यातrdquo (क ३२३) या
वEताची मोडणी [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -] अशा भगावतनी अधक चागलA वाटत ३९७
जलोdतग1त (प ६३३ ह २१७०) ldquoरसजसजसा जलोOतगSतrdquo (क ३५३) ३९८ नौ रौ भा छ
(ह २१८३) च8चला5का (प ६३६) गौरA (प ८५) म^दतवदना (ह २१८२) मदाकनी (गछ
२७५) या वEताची मोडणी ज)हा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ -] अशी असल त)हा Eयाला
च8चला5ी Pहणाव ३९९ ldquoदपकमाला `मौ मता जगौrdquo (गछ २३९) ४०० शdवराट (प ६९ ह
२१०९) कRयाण (ना ११२) ldquoPसौ 7गौ शOवराडद मतमrdquo (गछ २३५) नागवPयाpया मत ड
असा यSत पडतो
४०१ सभलगा सीध (रप ५९९) ४०२ मालती (ह २१८१) वरतन (प ८३) ldquoनजजरकरप
मालती मताrdquo (उवब १०३१४) पगल सहा)या अ5रानतर यSत सागतो पण हलायधान ^दलRया
ldquoअSय वजहA^ह kढोपगहनrdquo या सampसO उदाहरणात तो यSत पाळलला नाहA ४०३ 7मौ 7गौ
ldquoचा(लणाrdquo ह समवEत आढळात नाहA पण उampमळा नामक अधसम वEतातील समचरण या
लगावलAच असतात ४०४ पLड7तका माग २५९ पहा ४०५ रथोdता माग ४१ पहा
४०६ `नौ जौ ग lsquo(CचरवNमाrsquo छ ४०७ ldquoनिदनी सजसRगा`या यjता बाणतभ^दनीrdquo
(ममच १६) ४०८ सौ Eयौ lsquoहYरलAलाrsquo ४०९ सीगौ तारक (ाप २१४३) हYरलAला आQण तारक या
वEतात आवतनार`भ चरणार`भी धरRयास छदोभग टळल
२३ hपोमEता-वग
४१० ldquoKपोमEताrdquo [ - - - - - - - - -]
४११ वमा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - -]
४१२ पीनMोणी [ - - - - ~ ~ ~ ~ - - -]
४१३ कम^दनी [ - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ - -]
४१४ ldquoवातालArdquo [ - - - - ~ ~ - ~ ~ - -]
४१५ ललना [ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ -]
४१६ अडKच [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
४१७ चि4का [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - -]
४१८ एकhप [ - - - ~ ~ - ~ - ~ - -]
४१९ बधरा [ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - -]
४२० हसमEता [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -]
४२१ कमदSनभा [ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - ~ - -]
४२२ सवjा [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -]
४२३ ldquoचाKrdquo चि4का [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ - -]
४२४ कampलका [ - ऽ ~ - - - - ~ ~ - -]
४२५ lsquoमहषrsquo [ - - - ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
४२६ नवशाampलनी [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - -]
४२७ नवमाampलनी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - -]
४२८ रोचक [ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - - -]
४२९ ldquoSतिfठतrdquo [ ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - ऽ -]
४३० सारणी [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ - - ऽ ~ -]
४३१ ldquoसrdquoरSत अस पा^हज [ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -]
४३२ मोहलाप [- - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
४३३ मरावampल [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
४३४ वलना [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
४३५ lsquoउडपथrsquo [~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
४३६ ldquoसरसYरताrdquo [- ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -]
टAपा
४१० मौ म ldquosपोम3ताrdquo hपमाला (ाप २८८) ४११ नौ सौ गौ वNमा (भ ३२१६८) ४१२
Pभौ गौ ग पीनQोणी वा Kचरवचा (भ ३२२०२) ४१३ यया कमjदनी (ह २१८६)
कमदभा (भ १५५६ कमदSनभा भ १५५७ गाामा) पण उदाहरणात कमदवती आह भरताच
उदाहरण पाहता मोडणी [ - ~ - ~ - ऽ ऽ - ~ ~ ~ ~ - -] अशी भगावतनी बरA वाटत
सहा)या अ5रानतर यSत घतला Pहणज चरणाच ज तकड पडतात Eयाpया उलटापालटAनच
lsquoकमदSनभाrsquo ४२१ ह वEत होत ४१४ Pभौ `गौ ग ldquoवातालrdquo घ वातोम= (ह २१३७) ४१५ ललना
ldquoप8चमSन `मौ सात सयता ललनाrdquo (गछ २८६)
४१६ ldquoभीगौ अड(Cचrdquo (ह २१९७ ना) कोमलKचरा (ना १४१) ४१७ ldquoनौ यAgrave गNचचिRकाrdquo
(ह २२०६) ४१८ ldquoमजा गौ एकsपrdquo (ह २१४६) ldquoम सो जो गKयlममकhपrdquo (कSनआ ३९)
४१९ भौ यAgrave बCधरा (रप ६८१) ४२० भौ यAgrave हसम3ता (ना १३४)
४२१ यौ यAgrave कमद1नभा (भ १६४०) ४२२ ldquoजौ ौ ग सव7Iाrdquo (ह २१९६) अचला (ह)
मग4मख (गछ २१०३) भातampमM (ना १४३) ४२३ नौ ौ ग ldquoचा(rdquo चिRका चि4का (कद
४६१) ldquoननतरगKampभNचि4काNचषडभrdquo (कSनआ ५६) ४२४ कलका माग २८३ पहा
छदोभगाप5ा लताचा अवलPब Mयकर होय ४२५ Pनौ गौ ग lsquoमहषrsquo ग
४२६-४२७ नवशालनी-नवमालनी २८१ २८२ पहा ४२८ ldquoभौ रो गौ रोचकrdquo (ह २१२७) ४२९
ldquo1तिठतrdquo माग १७ पहा ४३० ldquoस7या Rगौ सारणीrdquo (ह २१५३) या मोडणीप5ा [ ~ ~ - ~
- ऽ ~ ~ - - ~ -] हA हरावतनी मोडणी बरA वाटत
४३१ ldquoसrdquo-र1त ldquoचतampभनवampभिNछना रSत सभनसा गKrdquo (ममच १७) या वEताची मोडणी
[~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकल ४३२ मोहलाप (ममच
१८) पढ ४५३ टAप पहा ४३३ Nमरावल (ाप २१५४) ldquoसगण ampशववjampमतग दता नampलनीrdquo ()
(गछ २१४६) ४३४ ldquoनAgrave भौ गौ वलनाrdquo (ह २२३३) लता (ह) हमच4ाच उदाहरण वाचन हA
मोडणी SनिNचत कलA आह नाहA तर [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] अशी^ह मोडणी
होऊ शकत ४३५ जभजनसा lsquoउडपथrsquo याची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~
~ ~ ~ ~ ~ -] अशी^ह होऊ शकत
४३६ जगRगा ldquoसरसmरताrdquo ह समवEत आढळात नाहA पण lsquoउडपथrsquo आQण ldquoसरसYरताrdquo
याpया ampमMणान माSननी ह अधसमवEत ampसO होत
२४ गौ-वग
४३७ गौ [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
४३८ ldquoनपrdquo-ललना [ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
४३९ ldquoसहचरArdquo [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
४४० म8जहाampसनी [ ~ - ~ - - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
४४१ सकसर [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
४४२ कटजगSत [~ ~ ~ ~ - ~ - - - - - ~ -]
४४३ च4ौरस [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ -]
४४४ मQणभषण [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
४४५ मगला [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
टAपा
४३७ ldquoनानभा गौrdquo (ह २२५८) ४३८ ldquoनपrdquo ललना ldquoनीगा ललनाrdquo (ह २२८४) ४३९
जौ नौ स ldquoसहचरrdquo सहदळा (Sनस १०३) ४४० म8जहाampसनी ldquoजतौ सजौ गो भवSत
मaजहासनीrdquo (गछ २१०७) माग म8जभाषणी २९ पहा
४४१ सकसर (ह २२३४) ldquoनरनरलगौच रचत सकसरrdquo (गछ २१२७) ४४२ ldquoकटजग1तनजौ
सततPतौ गKrdquo (गछ २१०८) ४४३ ldquoPभौ यौ Rगौ च^दह भवSत च चRौरसrdquo (गछ २१२८)
या वEताची पVयावतनीच पण Sनराळी मोडणी [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ऽ ~ -] अशी
होऊ शकल ४४४ म6णभषण माग सदर ६४ पहा ४४५ मगला माग ६५ पहा
२५ पावत-वग
४४६ पVयावत [ - - - - - - - - - -]
४४७ कातोEपीडा [ - ~ ~ - - - ~ ~ - - - -]
४४८ पfपवचा [ - - ~ ~ - - - - ~ ~ - -]
४४९ जलधरमाला [ - - - - ~ ~ ~ ~ - - - -]
४५० कासारZाता [ - - - - - ~ ~ - ~ ~ - -]
४५१ वलना [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
४५२ एला [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
४५३ मोहलाप [ - - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
४५४ जलमाला [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ ~ - - - ~ ~ -]
४५५ मदा [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]
४५६ कलहसी [- - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]
४५७ कामकn [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
४५८ असPबाधा [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]
४५९ पकजवjा [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]
४६० ldquoगहrdquo लमी [- - - ~ ~ - - - ऽ ~ - ~ ~ - -]
टAपा
४४६ मौ Pगौ पhावत (रप ४१९) ४४७ ldquoकातो3पीडा `मौ मौrdquo (प ६४०) ४४८ ldquoEयौ
Eयौ पfपवचाrdquo (ह २१९०) यSत वाभावकपण पाच)या अ5रानतर यतो माग मQणमाला
२२२ पहा ४४९ ldquoजलधरमाला `मौ मौ सम4वसवrdquo (प ८४) ldquoअ]yयfटाampभजलधरमाला Pभौ
मौrdquo (क ३६३) या वEतालाच jवचत कोठ कातोEपीडा Pहणतात अस हमच4 Pहणतो
उदाहरणाथ मिRलनाथ (करात ५२३) या ^ठकाणी टAक त कातोEपीडा Pहणतो तर (ampशश ४३०)
या ^ठकाणी जलधरमाला Pहणतो ४५० Pतौ 7यौ कासारDाता (रप ६९५)
४५१ वलना माग ४३४ पहा ४५२ एला (ह २२५३) रखा (ममच १८) अSतरखा (कSनआ
६०) ldquoसजना नयौ शरदशयSतYरयमलाrdquo (क ३८९) ४५३ ldquoमोहलापMSतampभगहampभनो मभगाrdquo
(ममच १८) पण या वEताची मोडणी [- - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] अशी अधक
MSतसखद लागत ४५४ ldquoजलमाला भभमसा सागरवसampभयSतrdquo (ममच १७) ४५५ मदा
ldquoनजभजला गKNच भवSत मदाrdquo (गछ २१२४) माग मQणकटक ५७ पहा
४५६ ldquoकलहसी तयसभा गौ यSत रसampसOampभrdquo (ममच १८) ४५७ ldquoसगौ कामकErdquo (ह
२२६८) सोमडक (ह) कलधौतपद (रप १०७३) ४५८ असeबाधा (प ७५) असPबधा (ममच
१८) ldquoPतौ सौ गाव 5हवरSतरसPबाधाrdquo (क ३७६) ४५९ नौ सौ Eयौ पकजव7Iा घझ (ह
२३१६) आवतनार`भ चरणार`भी धYरला तर या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~
~ - - - ~ ~ - -] होईल दोहA यSत एकावळी आवतनाती घता यत नाहAत ४६०
ldquoगहलgमीrdquo ldquoलमीरfटवरामा Pसौ तभौ गKयlममrdquo (गछ २१२०) आठ)या अ5रानतर यSत
न पाळला तर मोडणी [ - - - ~ ~ - - - ऽ ~ - ~ ~ - -] अशी होईल
२६ माRयMी-वग
४६१ ldquoमाRयMीrdquo [ - - - - - - - - - - -]
४६२ मyय5ामा [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]
४६३ विRलत [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]
४६४ मEतमयरA [ - - - - - ~ ~ - - ~ ~ - -]
४६५ शरमाला [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - -]
४६६ ldquoवrdquo वZाता [ - - - - - - - - - ~ ~ -]
४६७ सगत [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
४६८ मदनवती [ - - - - - - - - ~ ~ ~ ~ -]
४६९ खampलतगSत [ - - - - - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]
४७० भतलतवी [ - ~ ~ - - - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]
४७१ Kचरमखी [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]
४७२ हसक [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
४७३ करकलता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]
४७४ घनमयर [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ -]
४७५ क^टल [ ~ ~ - - ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]
४७६ गजवलampसत [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
४७७ ldquoसौरभीrdquo [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ - - - ~ - ~ -]
४७८ भ4क [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
४७९ कमारA [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ऽ -]
४८० रमणीय [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
४८१ मगला [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
४८२ च4ौरस [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ऽ ~ -]
४८३ ददरक [ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
४८४ कलभाषणी [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
४८५ ldquoसमतीrdquo [- - - - - ~ ~ ~ ~ - - - - -]
४८६ अरवद [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]
४८७ lsquoचZवरrsquo [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
टAपा
४६१ मौ Pगौ ग rdquoमाqयQीrdquo मालती (ाप २११२) ४६२ ldquoम=यामा यगदशवरमा Pभौ यौ
गौ ldquo (गछ २१२२) क^टला (प ८१०) क^टल (ह २२४२) हसNयनी (ह) पगलहमच4 यती
सागतात Eयामाण या वEताची मोडणी [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]
अशी भगावतनी असल त)हा Eयाला हसNयनी Pहणाव ४६३ ldquoसौ नौ मो गो विqलत (ह २२८५)
हमच4ाpया उदाहरणावhन हA मोडणी SनिNचत कलA आह नाहAतर [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~
~ ~ ~ - - - -] अशी^ह ती होऊ शकल ४६४ मEतमयर (प ७३ वब १०३२६) माया (ाप
२१४१) ldquoवदर PतAgrave यसगा म3तमयरमrdquo (क ३७२) ४६५ ldquoभी गौ शरमालाrdquo (ह २२६५)
४६६ मौ Pसौ ववuDाता वZाता (भ ३२१६२) ४६७ ldquoभगौ सगतrdquo (ह २२६६) नील
(ाप २१७०) अNवगीत (गछ २१५८) पVयमखी सरता (ह) प पमखी जगVविदत (ना
१६१) ४६८ मौ Eनौ ग मदनवती (भ ३२१६४ का)यमाला आविEत) ४६९ Pतौ Jनौ Rगौ
खलतग1त (भतलतवी () भ ३२१६६) ४७० `मौ भौ स भतलतवी (भ ३२१७०)
४७१ जौ 7यौ लौ ग (Cचरमखी वा वकampसतपकजपSनभा5ी (भ ३२१७५) ४७२ नौ
7नौ `सौ हसक (ना कटल प ५५) सरampभ िड (ह २३१७) शभ (ममच १९) Eया वEताची
मोडणी [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी^ह होईल
४७३ नौ नौ Eनौ ग करकलता (३२१७७) ४७४ घनमयर ldquoकथत च घनमयर ननभसलग वर
रसिNछन (ममच १८) ४७५ कjटल ldquoयग^दिlभक^टलampमSत सभौ यौ गौ चतrdquo (गछ २१२३)
४७६ ldquoगजवलसतrdquo ऋषभगजवलampसत (प ७१५) गजवरवलampसत (वछ ४७)
मEतगजवलampसत इSतभरत (ह) यथ सागतललA मोडणी हA [- ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~
~ ~ ~ -] या पगलाpया मोडणीहन अधक चागलA आह ४७७ जौ Aumlौ Rगौ ldquoसौरभीrdquo ह
समवEत आढळात नाहA पण म8जसौरभवEताच समचरण या लगावलAच असतात ४७८ भRक
(ह २२५४) ldquoभवSत नजौ भजौ रस^हतौ भ4कrdquo (गछ २१४०) सकसर सरगकसर ( ना १५६)
ldquoनजभजरवरािजतampमद सकसरrdquo अस एक स वEतरEनाकरपYरampशfटात आह पण सकसर नावाच
Sनराळ वEत^ह आह मदारमरदचPपत यSत पाच)या अ5रानतर सागतला आह ४७९ कमार
ldquoनजभजगगKNच वसषट कमारArdquo (गछ २१२६) यातील यSत गजवलाampसतातील यतीमाणच
अवाभावक वाटतो ४८० रमणीय माग सदर ६४ टAप पहा
४८१ मगला माग ६५ पहा ४८२ चRौरस माग ४४३ पहा ४८३ ददरक माग १३० पहा
४८४ कलभाषणी माग १३१ पहा ४८५ Pतौ मौ गौ ldquoसमतीrdquo ड या वEताचा लगZम वासती
वEतासारखाच आह आVयतालपव गण Vवमाक ठवन वVयाधर वा ampभड यानी रचना कलA
असRयान या Sनराzया वEताला सवती ह नाव ^दल आह ४८६ नौ सौ Eयौ अरवद (ना १७०)
४८७ स lsquoचDवरrsquo
२७ कRयाण-वग
४८८ कRयाण [ - - - - - - - - - - - -]
४८९ वासती [ - - - - - ~ ~ ~ ~ - - - - -]
४९० बाला [ - - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ - - -]
४९१ पकजवjा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]
४९२ गहलमी [ - - - ~ ~ - - - ऽ ~ - ~ ~ - -]
४९३ खampलतवZमा [ ~ ~ - - ~ ~ - - - ~ ~ - - ~ ~ -]
४९४ भडग [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
४९५ चकता [ - ~ ~ ~ ~ - - - - - - ~ ~ ~ ~ -]
४९६ अNवगSत [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~-]
४९७ अSतशाSयनी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - -]
४९८ वलिPबतगSत [ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
टAपा
४८८ ldquoमी कqयाणrdquo (ह २१७४) वVयाधर (ाप २१२२) का8चन (ह) या वEताची मोडणी
ज)हा [ - - - - - - - - - - - -] अशी भडावतनी होत त)हा Eयाला MीलAला ह नाव
आह ४८९ ldquoमाEतो नो मो गौ य^द ग^दता वासतीयrdquo (गछ २११५) माग समती ४८२ पहा
ldquoवासतीय या^दह खल मतौ यौ गौ चत (गछ २१२९) अस^ह एक स आह याची मा डणी [
- - - - - ऽ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -] अशी _यावी लागल या सातील शवटला भाग मळात
lsquoमो Eनौ Pगौ गNचतrsquo असा तर नसल ४९० ldquoतो नो भतयगकारयतNच^दह बालाvयाrdquo (गछ
२१६२)
४९१ पकजवjा माग ४५९ पहा ४९२ ldquoगहrdquoलgमी माग ४६० पहा ४९३ मौ Pसौ `गौ
खलतवDमा (भ ३२१७२-३) ४९४ ldquoभीया भLडrdquo (ह २३२०) विpछिEत (ह) ४९५ चकता
ldquoभात समतनगरfटpछद या^दह चकताrdquo (गछ २१५०) यSत दहा)या अ5रानतर _यावा अस
मला वाटत
४९६ अवग1त ldquoप8चभकारयताNचगSतय द चाEयसरचताrdquo (गछ २१८२) ४९७
अ1तशा1यनी (प ८१३ ह २२९०) यादवी (ह) ldquoससजा भजतोऽSतशाSयनी भवSत गौ ^दगNचrdquo ह
स मिRलनाथ टAक त उOत कYरतो (ampशश ८७१) ldquoससजा भजगा ग ^दjवरभवSत चलखाrdquo
(क पYरampशfट) ४९८ वलिeबतग1त माग पवी १६४ पहा
२८ मQणकRपलता-वग
४९९ मQणकRपलता [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ ~ -]
५०० उमाRया [ - - - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
५०१ शलampशखा [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
५०२ अवतथ [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
५०३ वरयवती [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
५०४ वशदल [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
५०५ lsquoउडपथrsquo [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
५०६ मरपद [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
५०७ ldquoVयrdquo-वाQणनी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -]
५०८ वाQणनी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]
५०९ वीरलampलता [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]
५१० समदवलाampसनी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]
५११ गKडKत [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
५१२ मालाधर [ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
४९९ मQणकRपलता (ह २२६४ कद ४७८) नजरभमन गन च थान मQणकRपलताrdquo (गछ
२१५९) ५०० Pजौ सौ स उमाqया गच ह वEत आQण ह नाव हA वVयाधर वा ampभड यानी
^दलA आहत
५०१ ldquoशलशखा ौ मौ `गौ भतरसि4याrdquo (प ८११) ह अवाभावक यती हमच4 (ह
२२८२) सागत नाहA ५०२ ldquoअवतथ जौ `जौ 7लौ गrdquo (प ८१४ ह २२९८) नक टक (वब
१०३५२ वव ५३८ जयदव) नदटक (गछ २१६८) कनकाि]जनी (ना १६५) कोणी^ह यSत सागत
नाहA ldquoनजभजजा लगौ च य^द नक टक त तदाrdquo (उवब १०३५२) याच लगZमाpया कोकलक
वEतात मा पगल lsquoविवि4यसम4ाrsquo (प ८१५) आQण हमच4 ldquoछचrdquo (ह २-२९९) अस
SनरSनराळ यSत सागतात ५०३ वरयव1त (प ८१२ ह २२८३) ldquoभो रयना नगौ च यया
वरयवSतYरयमrdquo (गछ २१६१) ५०४ वशदल (वछ ६१) वशपलampलत (वछ ६३) वशपपSतत
(प ७१८) वब १०३४० ह २२८९) ldquo^दमSनवशपपSतत भरनभनलगrdquo (उवब १०३४०) ५०५
जौ `जौ सौ ldquoउडपथrdquo ४३५ पहा
५०६ Nमरपद (वछ ७७ ह २३१०) हमच4 ldquoझrdquo Pहणन अवाभावक यSत सागतो
ldquoभादरनना नसौ मरपदकampमदमampभ^हतमrdquo (गछ २१८५) ५०७ ldquo$यrdquo-वा6णनी निजगा वाQणनीrdquo
(ह २२७८) ५०८ वा6णनी (ह २२७७) ldquoनजभजरयदा भवSत वाQणनी गयjतrdquo (गछ २१५३) ५०९
वीरललता (वब १०३४१) म^दता (वव ५३३) ldquoौ frac34ौ गौ म^हषी ञrdquo (ह २२७५) lsquoधीरलampलता
(गछ २१५७) उEपलान ^दलRया सात lsquoसाचrsquopया ^ठकाणी lsquoवीरrsquo घालन lsquoयाद भरना रनौ च गK
नाम वीरलampलताrsquo अस स ampसO कYरता यईल ५१० समदवलासनी (वब १०३३२) उEपलान
^दलRया सात आर`भी lsquoभवSतrsquopया ^ठकाणी lsquoसमदrsquo घालन ldquoसमदवलाampसनी य^द नजौ भजौ
भलगKrdquo अस स ampसO कYरता यईल ५११ ldquoग(ड(त नजौ भजतगा यदा यतदाrdquo (गछ
२१५६) वाQणनी (कSनआ ६१) ५१२ मालाधर (ाप २१७८) माग १६७ पहा
२९ समQणमाला-वग
५१३ ldquoसमQणमालाrdquo [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - - - ~ ~ ~ ~ -]
५१४ तKणी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
५१५ ldquoअSतrdquo ndashचपला [ तामरस ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
५१६ रSतलAला [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]
५१७ बदबद [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ - ~ -]
५१८ ldquoमनोगSतrdquo [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]
५१९ दAपकाampशखा
[ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
५२० lsquoसरासरवVयrsquo [~ मोदक - ~ ~ - ~ ~ -]
५२१ lsquoदशागनाrsquo
[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]
५२२ ldquoसरrdquo-वाQणनी
[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ -]
५२३ वणा5ी [ - - - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ -]
टAपा
५१३ ldquoसrdquo म6णमाला ldquoampभ`भसा मQणमाला टrdquo (ह २३०२) ५१४ त(णी ldquoसगौ
तKणीवदनदrdquo (ह २३३४ कद ४८७) ५१५ जौ 7यौ नौ स ldquoअSतrdquo-चपला चपला (भ ३२२९८)
५१६ ldquo7सAgrave गो रSतलAला चचrdquo (ह २३२७) ५१७ बदबद माग ४६ पहा ५१८ सजौ गो
ldquoमनोग1तrdquo लampलतगSत (भ ३२१९१) ५१९ ldquo`नौ Jनौ frac34ौ Rगौ दपकाशखा गचrdquo (ह २३४४)
परत यामाण यSत पाळRयास चार मााचा आVयतालकपवगण यऊन छदोभड होतो त)हा
यSत ldquoछचrdquo अस घण Mयकर होईल ५२० जलौ ग lsquoसरासरव$यrsquo
५२१ जौ `जौ ौ lsquoMIदशानाrsquo ५२२ जौ `जौ 7गौ ग ldquoसरrdquo वा6णनी वाQणनी (ह
२३००) ५२३ Pजौ सौ य वणाी गच माग २३ पहा
३० वायवगा-वग
५२४ वायवगा [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ -]
५२५ चदन
[ - ~ - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
५२६ नदन [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ -]
५२७ तरड
[- ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ -]
५२८ ldquoगणrdquo सदर
[~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
५२९ Sतलकत
[ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]
५३० ldquoनवrdquo-लampलतलता [ हरणकampलता ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
५३१ वनलता [अचलधSत ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
५३२ ldquoचलrdquo-चलखा [ lsquoमहषrsquo ~ - - ~ - - -]
५३३ सरतलampलता [ - - - ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ - - ~ - ~ - -]
५३४ पकजानना
[~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ~ ~ -]
टAपा
५२४ वायवगा माग १६३ पहा ५२५ चदन ldquoजतSनसाNचदनकSतrdquo (ह २३५०)
५२६ नदन ldquoनजभजरत रफस^हतampशवहयनदनमrdquo (गछ २१७७) ५२७ तरग (ना १८०)
ldquoीनAgraveरतरगrdquo (ह २३५३) या वEतात तरा)या अ5रानतर यSत घण बर आवतनार`भ
चरणार`भी धरRयास [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ऽ ~ -] या
मोडणीच ज वEत होत Eयात यSत ६ )या १२ )या आQण १८ )या अ5रानतर बर वाटतात Eया
वEताला सरनतकn Pहणाव ५२८ भौ भौ Pसौ लौ ग गणसदर घचड सौदर (ना १८९)
नागवमा यSत बारा)या अ5रानतर सागतो ५२९ lsquo1तलकतrsquo ह समवEत अितEवात नाहA पण
उEतमवशा नामक अधसमवEतात वषमचरण या लगावलAच असतात ५३० ldquoनवrdquo- ललतलता
ldquoनौ `नौ 7नौ यौ लampलतलता छछrdquo (ह २३६७) लampलत (ना १९०)
५३१ ldquoनगौ ग वनलता जजजrdquo (ना १९९) ५३२ ldquoचलrdquoि8चIलखा ldquoवणाNचमननततमक
कnSतता चलखयमrdquo (गछ २१८४) ५३३ सरतललता माग १७३ पहा ldquoगचrdquo अस यSत
सागतलल नसल तरA त वाभावकपण पडतात आQण हमच4ाpया उदाहरणात त पाळल^ह गल
आहत ५३४ जौ `जौ जौ सAgrave पकजानना घच पकज (ना १९२) नागवमा आठ)या
अ5रानतर Pहणज भलEयाच ^ठकाणी यSत सागतो
३१ कामZnडा-वग
५३५ कामZnडा [ वVयमाला गाधवी]
५३६ म^दरा [ भ भ भ भ भ भ - ~ ~ -]
५३७ हसगSत [ सवासक भ भ भ भ - ~ ~ -]
५३८ हसलय [ मQणगणSनकर - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
५३९ मSनमत [ सवासक सवासक ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ -]
५४० उमEतZnडा [वVयमाला EवYरगSत]
५४१ वरतन [ - - - - - ~ ~ - - EवYरतगSत]
५४२ चपलगSत [Kjमवती EवYरतगSत]
५४३ स`ाता [अनवampसता EवYरतगSत]
५४४ 4तलघपदगSत [दोधक EवYरतगSत]
५४५ चपल [तामरस EवYरतगSत]
५४६ सयवमती [मदलampलता EवYरतगSत]
५४७ नर4
[ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]
५४८ कामलता
[ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]
५४९ शampशवदना
[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]
४५० सरनतकn
[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ऽ ~ -]
५५१ मEतवलाampसनी
[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
५५२ उिजत [ - ऽ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
५५३ म4ा [ ~ ~ ~ - ऽ ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
५५४ नदक [ मोदक - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
५५५ वनम8जरA
[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
टAपा
५३५ ldquoम कामDEडाrdquo (ह २२६३) लAलाखल (गछ २१३५) सारडगका (ाप २१५६)
आठ)या अ5रानतर यSत सागतलला नाहA पण तो वाभवकपण हवा ५३६ ldquoभगो म^दराrdquo (ह
२३५६ वछ ११९) लताकसम (ह कद ४९३) वनम7जरA (ना १८५) ldquoसतभकारयतक
गKग दतयमदारतरा मjदराrdquo (गछ २२१३) वEतदपणकार म^दरावEतालाच उमा Pहणतात तर
Sनर7जनमाधव Pहणतो कn पfकळ लोक हमकलावEतालाचा उमा Pहणतात ५३७ ldquoना7जRगा
हसग1तrdquo (ह २३६२) महातKणीदSयत (ह) सोमकला (Sनस १२५) ५३८ ldquoनीसampभगा हसलयो
जछrdquo (ह २३७४) हसपदा (ना १९६) बधर (Sनस १२७) ५३९ ldquoजौ सौ नौ जौ Rगौ म1नमत
वा सरल छछrdquo (ना १९८) ५४० ldquoउrdquoम3तDEडा ldquoमौ तSनसा मEतZnडा जडrdquo (ह २३४९) दसT या
यतीची आवNयकता नाहA असलाच तर तो^ह ldquoजrdquo असावा
५४१ ldquoमEयनीगा वरतनrdquo (ह २३५७) Zौ8चा (ना ३२३००) यSत झ असलला बरा ५४२
ldquo`मौ भौ SनRगाNचपलग1तrdquo (ह २३६४) पfपसमOा (भ ३२२९०) यSत ञ असलला बरा ५४३
यौ `तौ Sनसौ सeNाता (भ ३२२९४) ५४४ ldquoampभतSनसा Rतलघपदग1तrdquo (ह २३७०) खampलत
(भ ३२२८७-८) ५४५ ldquoज7या नीगौ चपलrdquo (ह २३७६)
५४६ जौ सौ भSनRगा ldquoसयवमतीrdquo वगवती (ह २३८०) ५४७ ौ नौ जौ य नरR (ाप
२२०२) उदाहरणावhन हA मोडणी SनिNचत होत अस मा नाहA ५४८ ldquoौ भौ ौ Rगौ
कामलताrdquo (ह २३४३) उEपलमाला (ना १७७) उEपलमाampलका (ह ममच १९) Mीकfण कव
lsquoहKदrsquo Pहणन यSत सागतो त वाभावक वाटत नाहAत त lsquoघचrsquo अस हवत ५४९ ldquoशशवदना
जौ `जौ ज ौ K4^दशrdquo (प ८१९) ampसOक (वछ ११४) ampसO (ह २३५१) सरसी (गछ
२२१३) चलता Kचरा (ह) धतMी सampललSनध प8चकावampल (मिRलनाथ) चPपकमाला (ना
१७९) ५५० ldquoसरनतकE रनरना रनरा वरती रसतशागणrdquo (ममच १९) माग तरग ५२७ पहा
५५१ म3तवलासनी ldquoभौ भभभाNच भरौ य^द कnतय पक मEतवलाampसनीमrdquo (कSनआ
६७) ५५२ ldquoर सौ तो जौ ग उिजत ञrdquo (ह २३३१) खचरलता (ना १७४) ५५३ ldquoनो भौ म सौ
Rगौ मRा टrdquo (ह २३३८) उ77वल (ह) ५५४ ldquoभीरसRगा नदकrdquo (ह २३४२) नगरि8जत
वनम8जरA वनवRलरA (ना १७८) ५५५ ldquoनजीा वनमaजरrdquo (ह २३५२) माग १३२ पहा
३२ माणी-वग
५५६ ldquoमाणीrdquo [- वVयमाला गाधव=]
५५७ श`भ [~ ~ - - - ~ ~ - - - ~ ~ गाधव=]
५५८ शख [- म^दरा]
५५९ दampमल [~ ~ म^दरा]
५६० सदYरका [~ ~ कमलदती चगSत]
५६१ lsquoरघवीरrsquo
[~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ -]
५६२ शालर [- - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ८ ला ८ ल ~ ~ ~ ~ -]
५६३ lsquoरघरमणrsquo [~ ~ अचलधSत EवYरतगSत]
५६४ दAपाच [- - - ~ ~ - जलोOतगSत ~ - ~ -]
५६५ चक [- जलोOतगSत कटा5लampलता]
टAपा
५५६ मगा ldquoweहाणी झrdquo Pहhपक (ाप २१७४) ५५७ तौ Jभौ मौ ग श-भ ठ (ाप
२१९४) ५५८ ldquoता7जRगा शखrdquo (ह २३६१) ५५९ दमल (ाप २२०८) घोटक (ममच १९)
ldquoसगणरप वEतवर वसampभ कल दampमल मjतampमद कवampभrdquo (गछ २२२२) ५६० सदmरका (ाप
२२०६) ldquoइह सदYरका पगलमSननोjता सVवयतो भसता 7लभगाrdquo (गछ १२१९) ५६१ नौ
भौ जौ सौ स lsquoरघवीरrsquo ५६२ शालर (ाप २२१२) ५६३ नगणदशकाद गK lsquoरघरमणrsquo ५६४
ldquoPसौ 7सौ 7सौ 7गौ दपाCच ठrdquo (ह २३५८) हा यSत सागतलला नसता तर या वEताची
मोडणी [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] अशी^ह होऊ शकलA
असती ५६५ ldquoीनAgrave Rगा िचIक (ह २३६३) यSत सागतलला नाहA उदाहरणावhन तो Sनण=त
होत नाहA दAपाच वEताशी ^दसणाT या साPयावhन हA मोडणी ^दलA आह Sनराळी मोडणी [ - ~
- ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] अशी^ह होऊ शकल
३३ कामोमEता-वग
५६६ ldquoकामोमEताrdquo [वVयमालाVवरावEता]
५६७ म8जीर [ - - - - - - - - ~ ~ - - - ~ ~ - - - -]
५६८ हमकला [ मोदक दोधक]
५६९ lsquoवरदाrsquo [ मोदक वागता]
५७० lsquoपYरampमSतrsquo [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ वागता]
५७१ र8जन
[ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]
५७२ lsquoसमRलसrsquo
[ - - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~]
५७३ तवी [ldquoसरrdquoललना नयनवशाला]
५७४ ldquoसKचरrdquo हसी [वVयमाला सपवा]
५७५ कYरट [मोदकVवरावEता]
५७६ आपीड [सQखजनवVया - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
५७७ मEताZnडा [ वVयमाला मQणगणSनकर]
५७८ Zौ8चपदा [Kjमवती मQणगणSनकर]
५७९ हसपदा सषमा मQणगणSनकर]
५८० ldquo^हर यकशीrdquo [जलौघवगाVवरावEता]
५८१ चक
[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
५८२ ldquoसrdquo चक [ रथोOता ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
५८३ माधवीलता [ - - - - ~ - ऽ - ऽऽ मालती]
५८४ हयलAलागी
[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - -]
५८५ भ4क [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - जलोOतगSत]
५८६ अNवलampलत [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - जलोOतगSत]
५८७ लampलतवZम
[ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
टAपा
५६६ ldquoकामोम3ताrdquo मगौ कामकnrdquo (ह २२६७) यSत ज असा असावा याच लगZमच
परत Sनराzया मोडणीच वEत ldquoमाणीrdquo ५५६ पहा ५६७ मौ `मौ मौ मBजीर (ाप २१८०)
५६८ हमकला (Sनस १२४) lsquoभरथ सतampभर कता गKणा गKणा च मयरगSत यातrsquo (कSनआ
६९) मEतगयद (छ २०३) या वEताला Sनर7जनमाधव आQण परशराम ताEया ह म^दरा
Pहणतात त सवथव चकnच आह ५६९ भौ भौ नAgrave `गौ ग lsquoवरदाrsquo ५७० जौ जौ 7भौ 7यौ
lsquoपmरम1तrsquo
५७१ ldquo`न7ननभगगखावावषampभ^द रaजनमrdquo (ममच २०) ५७२ Eनौ Eनौ Eनौ भौ
lsquoसमqलसrsquo ५७३ तवी (प ७२८) भतमनीनयSतYरह भतना भौ भनयाNच य^द भवSत तवीrdquo
(क ३१०८) ५७४ मौ Eनौ नौ गौ ldquoस(Cचरrdquo ndashहसी (ाप २२०४) ५७५ कmरट (ाप २२१०) ldquoभ
सभ4 (ह २३६९) ldquoनाम करAटampमद भगणा य^द पगलनगमनी4मत कलrdquo (गछ २२२१)
५७६ ldquo भो नौ मौ SनRगा आपीडो ठrdquo (ह २३७९) हमच4ाचच उदाहरण पाहता यSत
दसT या आवतनाती Pहणज ldquoडrdquo पा^हज ५७७ म3ताDEडा (प ७२७) ldquo मEताZnडा मौ Eनौ नौ
निRगSत भवSत वसशरkशयSतयताrdquo (क ३१०७) ७७८ कौaचपदा (प ७२९) ldquoकौ8चपदा `मौ
भौ न न ना गावषशरवसमSनवरSतYरह भवतrdquo (क ३१०९) ५७९ Eयौ भौ नीगौ हसपदा ञrdquo
(ह २३७५) ५८० ldquojहरlयकशीrdquo ह वEत सतीवEताची चारदा आविEत कRयान होत
५८१ CचIक माग ५६५ पहा ५८२ ldquoसrdquo CचIक रोनराजभनरालहगh तदा ज^ह तampमह बSत
चEतय ldquo(कद ४९५) मळात ldquoरोनराजरनrdquo आह Eयात चक असावी कारण साचा आQण वEताचा
लगZम हA अampभन असतात ५८३ माधवीलता माग १७४ पहा ५८४ हयललागी (वव ५४७) या
Nलोकाचा चौथा चरण 7यात नाव थत आह Eयाचा लगZम जौ `जौ ग असा आह
हयलAलागी ह नाव वEतात बसायच Pहणज चौया चरणाचाच लगZम माणभत माSनला
पा^हज ५८५ भRक (प ७२५) वशOचYरत (वव ५४६) म4क (भ १६९७-९८ वछ १२१ ह
२३५४) भ4क (ममच १९ कSनआ ६८) ldquoौ नरना रनावथ गK^दगक वरम ^ह भ4कampमदrdquo (क
३१०५)
५८६ ldquoअवललत जौ `जौ `जौ `लौ ग K4ा^दEया (प ७२६ क ३१०६ भ १६१००-
१०१) लampलत (वछ १२३ ह २३५९ कद ४९४) अ^4तनया (गछ २२१७) छदोमञरAतील सात
अEय श]द पालटन नव स lsquoनजभजभा जभौ लघगK बधत ग^दतयमNवलampलत अस कYरता
यईल ldquoनजभजसजनलगयत K4ाक ampभनमNवलampलताoयrdquo (ममच १९) या ल5णात
नजभजभजभलगयत अस शOीकरण हव ५८७ ललतवDम ldquoौ frac34ौ frac34ौ रो लampलतवZम ञrdquo (ह
२३४८)
३४ काम-कला-वग
५८८ काम-कला [~ ~ म^दरा -]
५८९ लाampलEय
[- - - ~ ~ - - ऽ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
५९० कसमातरण द डक [ ~ ~ करAट -]
५९१ वणकद डक [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ मोदक -]
५९२ अनवVया
[~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ऽऽ ऽऽ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
५९३ अक मरAच [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ऽ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -
~ ~ ~ - ~ - ~ -]
५९४ सधाकलश
[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]
५९५ भजगवलास द डक [ करAट - ~ ~ - -]
टAपा
५८८ कामकला (Sनस १२८) सखदा (रप १३६९) ५८९ लाल3य (गछ २२१५) माग १७५
पहा ५९० कसमातरण दlडक (वछ १७० ह २४०५) कसमतबक (गछ २२२९)
५९१ वणकदlडक (वव १०३६२) ldquoएतVवणकद डक नाम द डक नVवयन
सतampभभगKणाचrdquo (उEपल) ५९२ भौ `मौ सौ Rगौ अनव$या ट (ना १७६) यSतSनणयावhन
वEताची मोडणी अशी कलA आह ५९३ जौ भौ भौ ौ अक मरCच छ (ना १९३) ५९४ सधाकलश
ldquoनजभिज`जगा सधाकलशो टrdquo (ह २३८१) परत हमच4ाpयाच उदाहरणातील lsquoइSत दय
वचEय पYरिजवत मकर (क) yवज सप^द पव दशाrsquo या SतसT या चरणातील Sतसरा गण ( ~~-
~~-) असायpया ^ठकाणी ( ~ - ~ ~ ~ -) आह ह चतनीय आह ५९५ भजडवलासदlडक
(वछ १७२ ह २४१०)
पmर8छद ३ रा
अiयावतनी व3त
सतमाक गणाला अिlन ह नाव ^दल आह कारण अिlन हा सतिजplusmn असतो अस Pहणतात
(~ - - -) (- - - ~) (- - ~ -) आQण (- ~ - -) अस या अिlनगणाच चार मoय कार आहत
एका गhpया ^ठकाणी दोन लघ घालन अनक उपकार साधता यतील (~ - ~ ~ -) आQण (~
~ - ~ -) ह दोन उपकार (~ - - -) आQण (- - ~ -) या दोन कारातच समावfट होतात या
गणाpया पनKjतीन हA अlयावतनी वEत ampसO होतात याpयापकn काहA थोडी उद कवतpया
पYरचयामळ सडीत नाटकातन आलA असलA तरA बहतक अरबीफास= छदशााpया
अ`यासानतर तत लखकान कलRया सहतक यEनानच शO वhपात मराठत आण यात
आलA आहत अशा अरबी-फास= छदशाातन घतलRया वEताpया नावापढ फलA ^दललA
आह ववधया मानसहस आQण ldquoसरSनPनगाrdquo हA वEत मा सकतातन मराठत ाचीन
काळापासन आललA ^दसतात
टाळी नहमी प^हRयाच अ5रावर पडत अस नाहA परत प^हRया गणात ती िजत)या
अ5रावर पडल Sतत)याच अ5रावरती ती पढAल गणात पडलA पा^हज अEयगणात टाळी 7या
अ5रावर पडत Eयाpया पढAल अ5र नसलA तरA चालत Sततjया Sनश]द मााचा तथ वराम
होतो आर`भापासन गणना कYरता 7या गणाpया पनKjतीन वEत ampसO झाल आह अस वाटत
Eया गणाती उभी रघ ^दलA आह
Eयक गणाती यSत असतोच Pहणज तथ पदसमाित झालAच पा^हज अस नाहA आवतन
सतमाकच असल तरA गणनार`भ 7या अ5रापासन धरावा Eयामाण पनKjत गणाच वhप
पालटत आQण यSतथान^ह पालट शकत [ - - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -] या
रचनत आठ)या अ5राती यSत असावा अस वाटत पण याच लगावलAची मोडणी [- - ~ - -
- ~ - - - ~ - - - ~ -] अशी घतलA कn यSत नव)या अ5रानतर असावा अस वाट लागत
परत जथ चरणाच वEतkfया सारख दोन तकड पड शकतात तथ चरणमyयावर यSत असतो
Eयातन तथ जर काहA मााचा वराम असल तर यSत अपYरहायपण मानलाच पा^हज
३५ laquoीडा-वग
५९६ laquoीडा [~ - - -]
५९७ ldquoसकशीrdquo [~ - - - ~ - -]
५९८ ldquoमहामायाrdquo [~ - - - ~ - - -]
५९९ ldquoमगा5ीrdquo [~ - - - ~ - - - ~ - -]
६०० ldquoसनागीrdquo [~ - - - ~ - - - ~ - - -]
६०१ ldquoपनाकnrdquo [~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - -]
६०२ ldquoवयVगडाrdquo [~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - - -]
६०३ ldquo^हमाशमखीrdquo [~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ -]
टAपा
५९६ Jगौ yीडा (ह २१५ कद ४६)
३६ सावी-वग
६०४ सावी [- - - ~ -]
६०५ लघमाampलनी [- ~ ~ - ~ -]
६०६ सनदा [- - - ~ - -]
६०७ दAता [~ ~ - - ~ - -]
६०८ वSनPना [- ~ ~ - ~ - -]
६०९ चEतवलाampसत [~ ~ ~ ~ - ~ - -]
६१० मरमाला [- - ~ ~ ~ - -]
६११ हसKत [- - - ~ ~ ~ - -]
६१२ माQणjय [- - - ~ - ~ ~ - ~ - -]
६१३ ldquoमधावीrdquo [- - - ~ - - - ~ - - -]
६१४ ldquoमायावीrdquo [- - - ~ - - - ~ - - - ~ - - -]
टAपा
६०४ सावIी (ह २२५) माग २२४ पहा ६०५ लघमालनी (ह २४०) माग २२५ पहा
६०६ Pयौ सनदा (ह २४३) रPया (भ ३२९०) ६०७ ldquoौ गो द9ताrdquo (ह २६७) सरला
(ना ८८) हसमाला (कSनआ ३३) ६०८ ौ गो व1नeना (ना ८४) ६०९ जौ गौ Cच3तवलासत
(भ १५२६ गाामा) ६१० ldquoEसौ गो Nमरमालाrdquo (ह २५३ भ १६१०)
६११ हस(त (प ६७ ह २७५) ldquo`नौ गौ हसKतमततrdquo (क ३१५) ६१२ Pजौ 7गौ ग
मा6ण7य (ना १२२)
३७ सोमया-वग
६१५ सोमया [- - ~ -]
६१६ ldquoमदनrdquo-या [~ ~ - ~ -]
६१७ गणलयनी [~ ~ ~ ~ ~ - - -]
६१८ चडामQण [- - ~ - ~ ~ -]
६१९ तामर [~ ~ - ~ - ~ ~ - ~]
६२० सयत [~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
६२१ सPमदमाampलका [~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
६२२ ldquoवखरArdquo [- - ~ - - - ~ - - - ~ -]
६२३ मानसहस [~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
६२४ नवनampलन [~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
६२५ मदाकनी [- - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -]
६२६ ldquoसरSनPनगाrdquo [चार वळा मदनया ( ~ ~ - ~ -)]
६२७ ताSननी [~ - ~ - मानसहस]
६२८ मग ldquoपाampलकाrdquo [- - - मानसहस]
टAपा
६१५ ldquoEगौ सोमयाrdquo (ह २१७) Nयामाग (ना) ६१६ ldquoमदनrdquo-या ldquoसलग याrdquo (गछ
२८) ६१७ ldquoसौ गौ गणलयनीrdquo (ह २८०) ६१८ ldquoचडाम6णतभगाrdquo (प ८९ टAप) ६१९ सो जौ
तोमर (ाप २८६) ६२० जौ 7गौ सयत (ाप २९०) कमला (ममच १३)
६१२ सौ लौ ग सeमदमालका (रप ६०७) ६२३ जौ 7भौ र मानस हस मनहस (ाप
२१६२) ६२४ जौ 7भौ र नवनलन ञ (ना १५७) यSतभदामळ ह वEत कलभाषणी (माग १३१
पहा) वEताहन Sनराळ होत ६२५ ldquoमदाकनी Eमयता गो वदवदयSतभवतrdquo (ममच १८)
६२६ जौ 7भौ सAgrave Rगौ ldquoसर1नeनगाrdquo ञ मदानन) कSनआ ६७) शवरA वा मSनशखर
(रप १२४३) या वEताला ाकत पगलात गीतअ Pहटल आह याला गगादास गीSतका Pहणतो
परत 7या कारणासाठ वEतबहती धSत यमक हA वEतनाम Pहणन ाय वाटत नाहAत Eयाच
कारणासाठ गीSतका ह नाव^ह Eया7य वाटत (गछ २०७) या सात थोडा पालट कhन ldquoसजजा
भरौ सलगा यदा कथता तदा सर-SनPनगाrdquo अस स ampसO कYरता यईल ६२७ ता1ननी ह नाव
ampभजी २२५ )या कवतवर ^दलल आढळत पण Eयाला आधार सापडत नाहA ६२८ ldquoमगपालकाrdquo
ldquoमाEसौजौ भरसयता कYरबाणखहYरणलताrdquo (गछ २१८१) ताSननी आQण मगपाampलका याची
मोडणी अनZम [ ~ - ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] आQण [ - - -
~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] अशी पावतनी^ह होऊ शकल
३८ पfप-वग
६२९ पfप [- ~ - -]
६३० रSत [- ~ ~ ~ -]
६३१ ीSत [- ~ - - -]
६३२ सलampलत [~ ~ ~ - - -]
६३३ कामलSतका [- ~ ~ ~ - -]
६३४ ldquoसrdquo-वशाला [~ ~ ~ ~ ~ - -]
६३५ मधमती [~ ~ ~ - ~ ~ -]
६३६ नीलतोया [- ~ - - - ऽ -]
६३७ ldquoकादPबरArdquo [- ~ - - - ~ - ]
६३८ उदय [- ~ ~ ~ - ~ ~ ~-]
६३९ हलमखी [- ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -]
६४० अशोका [~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - -]
६४१ काितडPबर [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~]
६४२ शampशकला [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
६४३ ldquoमनकाrdquo [- ~ - - - ~ - - - ~ -]
६४४ ldquoरागणीrdquo [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
६४५ ldquoम8जघोषाrdquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - -]
६४६ राधा [- ~ - - - ~ - - - ~ - - -]
६४७ lsquoनदराजrsquo [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - -]
६४८ ldquoदवयाrdquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -]
६४९ lsquoकमगSतrsquo [- ~ - - - ~ ~ ~ - - ~ - - - ~ -]
६५० वबधया [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
६५१ तरल [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
६५२ lsquoमहोदयrsquo [- ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]
६५३ lsquoमकटrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
६५४ lsquoआ^दकववरrsquo
[- ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]
६५५ मदनसायक
[~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
६५६ lsquoपटहrsquo
[~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]
६५७ lsquoजगदघहरrsquo
[~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
६५८ ldquo)योमग़डाrdquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - -]
टAपा
६२९ पप (भ ३२५७) समO (ह २१३) प य (ह) दवरPया (ना) ldquoगAgrave समOrdquo (कSनआ
३०) ६३० र1त (ह २२१) माग २०२ पहा
६३१ ी1त (ह २१८) माग २२६ पहा ६३२ मौ सललत (ना ८१) याची मोडणी [ ~ ~ ~
- - ऽ -] अशी^ह होऊ शकल ६३३ कामल1तका (ह २३६) माग २२७ पहा ६३४ सौ ग ldquoसrdquo
वशाला वशाला (ना ८२) याची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -] अशी^ह हरावतनी होऊ शकल
६३५ ldquoमधमती नभगाrdquo (कSनआ ३३ Sनस ३५)
६३६ नीलतोया (भ ३२९८) माampलनी (कSनआ ३२) माग २६६ पहा ६३७ तAgrave ग ldquoकादeबरrdquo
६३८ ldquoभजसा उदयrdquo (ह २९२) ५३९ ldquoरानसावह हलमखीrdquo (क ३१९) या दोहA वEताची मोडणी
अनZम [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -] आQण [ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी हरावतनी होऊ
शकल ६४० ldquoनना गौ अशोकाrdquo (ह २१५२) याची^ह मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - -]
अशी हरावतनी होऊ शकल
६४१ lsquoकाितडeबरrsquo ldquoकाितडPबरमततो लघ पवतो रसजNच वभवrdquo ह स तवमालचा
भाfयकार जीवदव (प २२०) उदधत कYरतो ६४२ ldquoनी सौ शशकलाrdquo (ह २२४४) च4ावता (प
७११) या वEतात यSत ldquoछrdquo असा पा^हजच माग मQणगणSनकर ३८२ पहा ६४३ तAgrave Pलौ ग
ldquoमनकाrdquo ६४४ सAgrave जौ ग ldquoराCगणीrdquo ६४५ तAgrave Pयौ ldquoमaजघोषाrdquo
६४६ तAgrave Pयौ ग राधा (छ १६०) ६४७ सAgrave जौ `गौ ग lsquoनदराजrsquo ६४८ तAgrave Pयौ र
ldquoदवयाrdquo ६४९ तAgrave ौ र lsquoकमग1तrsquo ६५० वबधया (प ८१६) उ77वल (ह २३१४) चचरA
(ाप २१८४) मिRलकामाला (ना १६८) मlधसौरभ (hतमा टAका प २०८) मिRलका (ममच
१९) ldquoसAgrave जजौ भरसयतौ कYरबाणखहरनतनमrdquo (गछ २१९२)
६५१ ldquoनसा जौ गतरलrdquo (ह २३३२) सरल (ममच १९)
६५५ मदनसायक (Sनस १२२) ६५२ lsquoमहोदयrsquo ६५३ rsquoमकटrsquo ६५४ lsquoआjदकववरrsquo ५६५ lsquoपटहrsquo
६५७ lsquoMIजगदघहरrsquo हA वEत मोरोपतान वबधया वEतापासन साधललA आहत ६५८ तAgrave Pयौ
गAgrave ldquo^योमगगाrdquo ज
पmर8छद ४ था
भडावतनी-व3त
ष माक गणाला भग Pहटल आह कारण भग हा षटपद असतो भगगणाच (~ - ~ -
) (- ~ - ~) आQण (- - -) ह मoय कार आहत (~ - ~ -) आQण (- ~ - ~) या गणाpया
आवतनान ampसO होणारA वEत आधी दऊन उरललA ष माकावतनी वEत मागाहन द यात यतील
३९ नगाQणका-वग
६५९ नगाQणका [~ - ~ -]
६६० माQणका [~ - ~ - ~ - ~ -]
६६१ सभ4ा [~ - ~ - ~ - ऽ -]
६६२ वभावरA [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]
६६३ वलाampसनी [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]
६६४ lsquoभावrsquo [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]
६६५ ldquoधYरीrdquo [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]
६६६ lsquoकampलदनिदनीrdquo [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]
६६७ प8चचामर [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~]
६६८ ldquoमणाampलनीrdquo [५ वळा नगाQणका]
६६९ तरडगणी [६ वळा नगाQणका]
६७० अनशखर [७ वळा नगाQणका]
टAपा
६५९ नगा6णका (ाप २३१) जया (भ ३२६१ ह) वलाampसनी (ह२१२) लाampसनी (कSनआ
३०) जनोदय (ना) ६६० ldquoमा6णका जरौ लगौrdquo (क ३१७) माणी (प ५७ ह २७८)
मEतचिfटत (भ १६१४) िथर (वब १०३३८) नगवhपणी (Mबो १३)
६६१ ldquoौ ग सभRाrdquo (ह २६३) सम4ा ( भ) ३२११३) वलिPबता (भ ३२१२३) ६६२
ldquoा वभावरrdquo (ह २१८५) वसतचEवर (कद ४५३ ह) ldquoजरौ जरौ वदित प8चचामरrdquo (क
३६७) ६६३ वलासनी ौ 7गौ ग (प ६२६) ६६४ ौ ौ Rगौ lsquoभावrsquo कडडगका (रप ९६३)
६६५ ौ ौ ग ldquoधmरIीrdquo ह समवEत आढळात नाहA पण यवािवताच समचरण या धYरी
लगावलAच असतात
६६६ ौ ौ 7गौ lsquoकलदनिदनीrsquo प8चचामर (वछ ४१ ह २२७९) णराच (ाप २१६८)
चामरA (Sनस १०७) प8चचामर नावाची अनक वEत आहत आQण चामर-प8चचामर याचा^ह
घोटाळा होतो Pहणन कampलदनिदनी Sन दवराज हA दोन नाव आVयशकराचायाepया तोावhन
Pहणज ाचीनतम उदाहरणावhन ^दलA आहत ६६७ ldquoअव^ह पaचचामर जरौ जरौ जगौ लघNचrdquo
(गछ २१७५) ६६८ ldquoमणालनीrdquo प8चचामर वा नराय (रप १२४१) वाKणी आQण अपरा या
अथसमवEतात अनZम सम आQण वषम चरण ह मणाampलनीच असतात ६६९ ldquoतरLडगणीrdquo
वपक (रप १३५४) या लगावलAच चरण वतampसनी आQण हampसका या अधसमवEतात यतात ६७०
अनगशखर दडlक (ह २४०७) ldquoलघगKSनजpछया यदा SनवNयत तदष द डको
भवEयनगशखरrdquo (गछ २२३१)
४० घाYर-वग
६७१ घाYर [ - ~ - ~]
६७२ lsquoकददशनrsquo [ - ~ ~ ~ ~]
६७३ वदlधक [ - ~ - ~ -]
६७४ शफYरका [ ~ ~ ~ - ~ -]
६७५ हYरवलampसत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
६७६ जला [- - ~ - ~ -]
६७७ Sनमला [~ ~ - ~ - ~ -]
६७८ Nयामा [- - ~ ~ ~ - ~ -]
६७९ शाampलनीवतान [ - ~ - ~ - ऽ -]
६८० मनोvा [ ~ ~ ~ - ~ - ऽ-]
६८१ lsquoआनदrsquo [- - ~ - ~ - - ]
६८२ ldquoमदrdquo [~ ~ - ~ - ~ - -]
६८३ गव= [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -]
६८४ अ5 [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]
६८५ ldquoसrdquoकाampमनी [ - ~ - ~ - ~ -]
६८६ समालती [ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
६८७ वनत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]
६८८ Sनलया [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
६८९ समाSनका [ - ~ - ~ - ~ - ~]
टAपा
६७१ लAgrave घाmर (ाप २२९) ६७२ `लौ ल lsquoकददशनrsquo ६७३ वदiधक (ह २१९) माग वागरा
१९९ पहा ६७४ शफmरका (ह २३८) माग गरा २०० पहा ६७५ हYरवलampसत (ह २५९) माग
4तगSत १९१ पहा
६७६ ldquoौ जलाrdquo (ह २४२ भ ३२८८) ६७७ ldquo1नमलाrdquo माग ४० पहा ६७८ Eसौ Rगौ यामा
(वव ५१०) या वEताची मोडणी [ - - ~ ~ ~ - ~ -] अशी हरावतनी^ह होऊ शकल ६७९
यAgrave शालनीवतान (ना) पकालA (रप ७३) याची मोडणी [ - ~ - ~ - -] अशी पावतनी^ह
होऊ शकल माग २१९ पहा ६८० मनोा (ह २६६) माग काampशता २२० पहा
६८१ ौ ग lsquoआनदrsquo भीमाजन (रप १४७) ६८२ जौ गौ lsquoमदrsquo ^दगीश (रप २८०)
चरणार`भी आवतनार`भ धhन जला आनद आQण मद या SतहA वEताची मोडणी पावतनी
होऊ शकत ६८३ गवr (वव ५१६) माग शलभवचampलता २२९ पहा ६८४ अc (ह २९६) माग
२३० पहा आनद मद गव= आQण अ5 या वEतात Vवमाक आVयतालकपवगण घऊन^ह
पावतनी मोडणी घता यत ६८५ जAgrave ग ldquoसrdquo-कामनी काampमनी (भ ३२१०५) ampशखSत भरत (ह)
उिfणक (ह २४८) समाSनका (ाप 2५८) वभSत (ना ८५)
६८६ frac34ौ Rगौ समालती (ह २७२) माग २४५ पहा ६८७ वनत (ना १०२) माग उपpयत
२४३ पहा ६८८ 1नलया (ह २११४) माग २४४ पहा ६८९ समा1नका ldquolलौ रजौ समाSनका तrdquo
(गछ २१९) समानी (प ५६) मिRलका (ाप २७०)
४१ काampमनी-वग
६९० काampमनी [ - ~ - ~ - ~ - ~ -]
६९१ ldquordquoलता [ - ~ - ~ - ऽ - ~ -]
६९२ मनोहरा [ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ -]
६९३ ldquoचEतrdquo-चि4का [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
६९४ लघगSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
६९५ ampसहलखा [ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]
६९६ मयरसाYरणी [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]
६९७ NयSनका [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]
६९८ सपया [ - ~ - ~ - ऽ - ~ - ~ -]
६९९ वSतका [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]
७०० कलापSत [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]
७०१ लampलतभड [ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~]
७०२ lsquoदवराजrsquo [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]
७०३ हAर [ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ -]
७०४ च8चला [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~]
७०५ ldquoवrdquoचा [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]
७०६ प8च [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]
७०७ ग डका [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~]
७०८ अशोकपfपमजरA [७ वळा घाYर]
७०९ सम4द डक [२ नगण ७ वळा घाYर १ गK]
टAपा
६९० ldquoरा कामनीrdquo (ह २१०६) तरगवती (ह) ६९१ यAgrave Rगौ ldquoNrdquo लता लता (प ९०
टAप) ६९२ मनोहरा (Sनस ५०) माग मनोरमा ३१२ पहा ६९३ Cच3त-चिRका चि4का (ना
११८) माग सभ ३०९ पहा ६९४ लघग1त (ह) माग EवYरतगSत ३०६ पहा ६९५ जAgrave गौ सहलखा
(भ १५१७ गाामा ह २७७) ampसहलAला (भ १६१२) माampलनी (वव ५१३)
६९६ मयरसाmरणी (प ६१२ ह २१११) माग ३९४ पहा ६९७ जAgrave लAgraveग य1नका Nयनी (प
६२५ ह २१४४) SनMQणका (ह) ६९८ सपoया पया (प ९४ टAप) माग २५८ पहा ६९९
व1तका रजौ रलौ गKयदा (कSनआ ४८) ७०० जAgrave जAgrave ग कलाप1त कलापSतभा (रप ८५१)
७०१ ललतभड ldquoवO लampलतभडमQखलविददयलोampभ प8चकयSतधाYर भसनज
तनगलशोampभrdquo (hतमा टAका २१७) ७०२ जAgrave जAgrave र lsquoदवराजrsquo तोलअ (वछ ३३) तणक (ह
२२५५) चामर (ाप २१५८) माग ६६७ टAप पहा ७०३ `सौ जौ frac34ौ हmर ड (ाप ११९९)
७०४ जAgrave जAgrave लAgrave चaचला (ाप २१७२) चशोभा (वछ ४३) च गछ (२१४८) ७०५ जAgrave जAgrave गAgrave
ldquoवrdquo-CचIा च (वछ ४५ ह २२८० कद ४७५)
७०६ नौ जAgrave जAgrave ग पaच (रप १२१०) प8चचामर (क पYरampशfट) ७०७ जAgrave जAgrave जAgrave lलौ
गlडका (ाप २१९८) च (कद ४८९) वEत (प ७२३ ह २२३२ गछ २२०८)
ldquoरजयलगयjत मालव कचदच रrdquo (ममच १९) या सात ldquoलगयjत ह चकnच असन खरा पाठ
ldquoगलयjतrdquo असावा अस जर नसल तर ह वEत [च8चला - ~ ~ -] अस होईल ७०८
अशोकपपमBजर दlडक (ह २४०८) ldquoय kNयत गरो परो लघ Zमात स उpयत
बधरशोक8जरASतrdquo (गछ २२३२) ७०९ समRदlडक (वब १०३६३) ldquoअन नVवयात परत प8च
रफा जकारातYरता भवEयत लघगhrdquo (उEपल)
४२ मराampलका-वग
७१० मराampलकाrsquo [वदlधक VवरावEता]
७११ lsquoसरवधrsquo [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ -]
७१२ ldquoमEतमधपrdquo [ - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]
७१३ lsquoपवनसतrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
७१४ इिदरा [ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ~ -]
७१५ 4ता [ - ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ -]
७१६ lsquoअिजतसिEयाrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ -]
७१७ lsquoampशववधीrsquo [ - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ -]
७१८ lsquoभ4rsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]
७१९ lsquoMतrsquo [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
७२० ldquoमVवराrdquo [- - ~ - ~ - - - ~ - ~ -]
७२१ lsquoआनदकदrsquo [- - ~ - ~ - - - - ~ - ~ - -]
७२२ ldquoअनरागrdquo [~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - -]
७२३ ldquoकदपrdquo [- - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - -]
७२४ ldquoवVयRलताrdquo [- - ~ - ~ - - - - ~ - ~ -]
७२५ ldquoवशाखrdquo [- - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ -]
७२६ ldquoधवलकसमrdquo
[~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]
टAपा
७१० ldquoमरालका रयजगा ampशवाननशरयSतrdquo (ममच १४) मनोरमा (Sनस ५२) माग
पडjतका २५८ पहा या वEताला कामदा Pहणतात पण कामदा Pहणन जी रचना होत ती
(उदाहरणाथ अनतकत )यकटश तSत आQण ताPबकत मागती5ा) पfकळदा ampशथल
जवळजवळ जाSतवhप असत Pहणन जातीला कामदा ह नाव SनिNचत कhन वEताला मराampलका
ह नाव दण बर ७११ lsquoसरवधrsquo Pहणज शफYरकाVवरावEता होय ldquoमता नरौ नरौ ampभना वकोण
गहाननrdquo (ममच १७) ७१२ `सौ `सौ ldquoम3तमधपrdquo च ७१३ lsquoपवनसतrsquo माग हरणकampलता ३८१
पहा ७१४ frac34ौ लAgrave ग इिदरा च विदता (प ९८ टAप) राजहसी (ममच ९) शOकामदा (वद)
ldquoनररलगराविदरामताrdquo (गछ २६४)
७१५ जAgrave लौ ग Rता ड (गछ २६३) रि7जता (ममच १४) उपदाYरका (रप ६०९)
लampलत (वद) ७१६ नौ `जौ ग lsquoअिजतसि3याrsquo छ ७१७ यAgrave लौ ग lsquoशववधीrsquo ड ७१८ नौ Eनौ
ग lsquoभRrsquo छ ७१९ frac34ौ नौ ग Mत च ७२० ौ ौ ldquoम$वराrdquo च ह वEत Pहणज जला-VवरावEता
होय
७२१ ौ Pजौ गौ lsquoआनदकदrsquo छ Pहणज ldquoआनदrdquo-VवरावEता होय ७२२ जौ Eजौ गAgrave
ldquoअनरागrdquo ज Pहणज मदVवरावEता होय ७२३ ौ ौ य ldquoकदपrdquo ज ७२४ ौ Pजौ ग
ldquoव$यqलताrdquo छ ७२५ ौ ौ Rगौ ldquoवशाखrdquo ७२६ नौ नAgrave frac34ौ lsquoधवलकसमrsquo झ Pहणज
वनतVवरावEता होय
४३ नारA-वग
७२७ नारA [ - - -]
७२८ दमनक [ ~ ~ ~ ~ ~ ~]
७२९ सPमोहा [ - - - - -]
७३० तनमyया [ - - ~ ~ - -]
७३१ तग [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
७३२ ldquoहालाrdquo [- - ~ ~ - - -]
७३३ अधकारA [ ~ ~ - - ~ ~ -]
७३४ म^दता [ ~ - - ~ ~ - -]
७३५ उOता [ - ~ - ~ ~ - -]
७३६ चEतवलाampसत [ ~ ~ ~ ~ - ~ - -]
७३७ मातगी [ - - - - - -]
७३८ नागरक [ - ~ ~ - ~ - ~ -]
७३९ सवलासा [ ~ ~ - - ~ - - ~]
७४० चपदा [ - ~ ~ - ~ ~ - -]
७४१ lsquoसजनकampलतrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
७४२ माणवक [ - ~ ~ - - ~ ~ -]
७४३ सPफRलक [ - - ~ ~ - - ~ ~]
७४४ lsquoपKषोEतमrsquo [~ ~ - ~ ~ - - ~ ~]
७४५ कलटा [~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
७४६ ldquoमदनदमनrdquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
७४७ तरलनयन [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]
७४८ lsquoसाशकrsquo [हाला VवरावEता]
टAपा
७२७ नार (वव ५३ ह २६) तालA (ाप २११) वामाग (ना) ७२८ नौ दमनक (ाप
२५६) ७२९ सeमोहा (ाप २३३) माग वVयshyाता २०४ पहा ७३० तनम=या माग २०७ पहा
७३१ तiड (ाप २७२) माग रSतमाला २१६ पहा ७३२ Eयौ ग ldquoहालाrdquo वधा (रप १३९)
याची मोडणी [ - - ~ ~ - - -] अशी^ह होईल ७३३ भौ ग अCधकार (रप १७८) ७३४ ldquoJसौ
गो मjदताrdquo (ह २६५ भ ३२११७) ७३५ उdता माग २६७ पहा
७३६ जौ गौ Cच3तवलासत (भ १५२६ गाााभा) माग ६०९ पहा ७३७ मातगी (Sनस
३३) माग वVयRलखा २६० पहा ७३८ ldquoनागरक भरौ लगौrdquo (कSनआ ३४) ७३९ सवलासा सरौ
lलौ ^ह (प ९० टAप) ७४० CचIपदा माग २६३ पहा
७४१ नौ गौ lsquoसजनकलतrsquo ७४२ ldquo`तौ Rगौ माणवक घrdquo (२७३) माणवकाZnडतक (प
६४) ७४३ Eयौ लौ सeफqलक (hतमा टAका २१०) माग तfणा २७३ पहा ७४४ सौ भ
lsquoप(षो3तमrsquo ७४५ कलटा ldquoकलटा यानजनगा प8चampभ प8चampभयSतrdquo (ममच १६) माग
अमतगSत २७१ पहा
७४६ नौ लौ ग ldquoमदनदमनrdquo माग २७२ पहा ७४७ नी तरलनयन च (ाप २१३७) ७४८
Eयौ Pसौ गौ ldquoसाशकrdquo छ ह वEत हालावEताpया VवरावEतीन होत
४४ लघगSत-वग
७४९ लघगSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
७५० ldquoरPयाकSतrdquo [ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]
७५१ ldquoम^दरा5ीrdquo [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -]
७५२ ldquoवनमालाrdquo [ ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ -]
७५३ क [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
७५४ ldquoनहलताrdquo [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ऽ ~ -]
७५५ तत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ऽ ~ -]
७५६ ldquoसrdquo रSत [ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -]
७५७ ldquoमानवतीrdquo [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -]
७५८ ldquoका8चनकाितrdquo [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - -]
७५९ ldquoयrdquo [- ~ ~ - - ~ - - ~ ~ - - ~ -]
७६० कम^दनी [ - ~ - ~ - ऽऽ - ~ ~ ~ ~ - -]
७६१ धवल [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
७६२ हसNयनी [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]
७६३ ldquoकनकrdquo-मयी [ तरलनयन ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
७६४ lsquoशभकामीrsquo [ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]
७६५ ldquoकलावतीrdquo [ ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - - -]
७६६ ldquoमरAचकाrdquo [ ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ -]
७६७ ldquoशरयrdquo [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - - -]
७६८ ldquoयampशfयाrdquo [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -]
७६९ सरampभ [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
७७० ldquoयशोगधrdquo [ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]
७७१ ldquoNयामकातrdquo [ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - -]
७७२ ldquoनपरrdquo [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ -]
७७३ ldquoरसोदाEतrdquo [ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ -]
७७४ lsquoउषाrsquo [ ~ - - ~ - - - ~ - - ~ - ~ -]
७७५ MीलAला [ - - - - - - - - - - - -]
७७६ ldquoमनोमो^हनीrdquo [ ~ - - ~ - - - ~ - - ~ - - -]
७७७ ldquoरगरागrdquo [ - ~ - ~ - - - - ~ - ~ - - -]
७७८ ldquoगYरबालाrdquo [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]
७७९ ldquoवसधराrdquo [ ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - -]
७८० ldquoइदमखीrdquo [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -]
७८१ ldquoमाथनीrdquo [ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ -]
७८२ ldquoपाQणबधrdquo [ - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ -]
७८३ ldquoमानसभजनीrdquo [ - ~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]
७८४ वhथनी [ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ -]
७८५ मदकलनी [चारदा ( ~ ~ ~ ~ -)]
७८६ माyवी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ तरलनयन ~ ~ ~ ~ -]
७८७ वदampलतसरampसज [चारदा (~ ~ ~ ~ ~ ~) आQण एक ग]
७८८ अपवाहक
[ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]
टAपा
७४९ नीगौ लघग1त (ह) माग EवYरतगSत ३०६ पहा ७५० Eयौ गौ ldquoरeयाक1तrdquo यSत ड
घतला तर मा ह वEत पावतनी [ - - ~ ~ - - ~ ~ - -] होईल
७५१ भौ Eलौ ग ldquoमjदराीrdquo ह वEत^ह [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -] अस पावतनी
होऊ शकत ७५२ ौ 7लौ ग ldquoवनमालाrdquo ७५३ ldquoनीसौ Iक चrdquo (ह २२४५) माला (प ७१२)
माग मQणगणSनकर ३८० टAप पहा ७५४ `तौ Jलौ ग ldquoनहलताrdquo ७५५ तत माग ९५ पहा
७५६ ldquoसrdquo-र1त (ममच १७) माग ४३१ पहा ७५७ `तौ Jसौ ldquoमानवतीrdquo ७५८ `तौ सAgrave ग
ldquoकाaचनकाितrdquo ह वEत [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - -] अस पावतनी^ह होऊ शकल
७५९ `तौ Eयौ Rगौ य छ ७६० कमjदनी माग ४१३ टAप पहा
७६१ नगौ धवल (ाप २१९२) ह वEत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
~ ~ ~ -] अस हरावतनी^ह होऊ शकत ७६२ Pभौ यौ गौ हसयनी घच क^टला (प ८१०)
माग ४६२ मyय5ामा टAप पहा ७६३ कनक ldquoमयीrdquo ldquoकनकलता सा कथता ष नयjता तथा
लगाPयाचrdquo (ममच १९) ७६४ Eयौ भौ गौ lsquoशभकामीrsquo ७६५ 7भौ ौ गौ ldquoकलावतीrdquo
७६६ 7भौ ौ स ldquoमरCचकाrdquo ७६७ भौ Eयौ गौ ldquoशरयrdquo ७६८ भौ Eयौ स ldquo याशयाrdquo
७६९ ldquoन7न`सा सरभिIडrdquo (ह २३१७) शभ (ममच १९) माग हसक ४०२ पहा ७७० Jसौ
`तौ य ldquoयशोगधrdquo
७७१ सAgrave जAgrave य ldquoयामकातrdquo ७७२ `तौ सAgrave र ldquoनपरrdquo ७७३ Jजौ `तौ र ldquoरसोदा3तrdquo ७७४
यौ रौ Rगौ ldquoउषाrdquo छ ७७५ मौ मौ MीलAला ह वEतनाम MीSनवासपि डत Pहणज रावजी महाराज
हा आपRया लमीसहावरAल टAक त दतो माग कRयाण ४८८ पहा
७७६ यौ रौ गौ ldquoमनोमोjहनीrdquo छ ७७७ यAgrave ौ गौ ldquoरगरागrdquo छ ७७८ भौ Eयौ गौ
ldquoCगmरबालाrdquo ७७९ 7भौ ौ गौ ldquoवसधराrdquo ज ७८० `तौ Jसौ `गौ ldquoइदमखीrdquo ldquoमदा
सEयसभगा वणवणयSतभवतrdquo (ममच १८) यात वतत ल5ण भEयसभगा तर नसल
७८१ 7तौ ौ `गौ ldquoमाCथनीrdquo ज ७८२ जAgrave Jजौ `गौ ldquoपा6णबधrdquo ज ७८३ ौ Jसौ 7गा
ldquoमानसभBजनीrdquo ज ह वEत नागरकाpया VवरावEतीन ampसO होत ७८४ वsCथनी
ldquoशरययगािNछना जमन 7गा वhथनीrdquo (ममच १९) ७८५ ldquoमदकलनी नजनभसा
नलगािNछना शराबाणाडrdquo (ममच १९)
७८६ मा=वी ldquoतरlना लगौ माyवी मास K4Nच वा यSतrdquo (ममच १९) ७८७ नगौ
वदलतसरसज (ना १९५) ७८८ अपवाहक (प ७३१) ldquoमनसगगाrdquo अपवाहो झचचrdquo (ह २३७८)
पmर8छद ५ ला
हरावतनी व3त
४५ कशा-वग
७८९ कशा [~ - -]
७९० सोमराजी [~ - - ~ - -]
७९१ हा [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
७९२ ldquoमीलाrdquo [~ - - ~ - - ~ - -]
७९३ सौदाampमनी [~ - - ~ - - ~ - - ~ -]
७९४ मघावलA [~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ -]
७९५ भजयात [~ - - ~ - - ~ - - ~ - -]
७९६ कद [~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~]
७९७ कदक [~ - - ~ - - ~ - - ~ - - -]
७९८ ampसहपpछ [५ वळा यगण]
७९९ Znडच4 [६ वळा यगण]
८०० सधा [६ वळा (~ - ~ ~) ~ -]
८०१ वVयदाला [७ यगण]
८०२ वागीNवरA [७ यगण ~ -]
८०३ महानाग [८ यगण]
८०४ ampसहवZnड द डक [९ यगण]
८०५ चत द डक [२ नगण ७ यगण]
८०६ ampसहवZात द डक [~ ~ ~ ~ ~ ८ यगण]
८०७ ldquoमहाrdquoमघमाला द डक [२ नगण १ मगण ६ यगण]
टAपा
७८९ य कशा (ह २७) धYरSत भरत (ह) धSत (भ ३२५२) शशी (ाप २१५) रतात
(ना) ७९० ldquoयौ सोमराजीrdquo (ह २३३) शखनारA (ाप २५२) वच (ना)
७९१ ldquoSनसौ हrdquo (ह २१९३) ७९२ यौ य ldquoमीलाrdquo बहती (ना १०६) वशRय (रप ३६७)
७९३ Sयलौ ग सौदामनी ह वEत वVयाधर वामन ampभड यानी मराठत आQणल आQण नामकरण
Eयानीच कल भजडी (रप ५९०) ७९४ ldquoनो mरम|घावलrdquo (ह २१८९) वसत (ह) १९५ भजडयात
(प ६३७) अमया (भ १६५२) Nicolaus Mironow हा आपRया Die Dharmapariksha Des
Amitagati मyय या वEताला शभयात कशाpया आधार Pहणतो त समजत नाहA
७९६ यौ यौ ल कद (ाप २१४५) ७९७ कदक ldquoइद कदक य य`यNचत`य गrdquo (गछ
२१०९) ७९८ सहप8छ (रप १०११) ७९९ DEडाचR (रप ११५८) ZnडाचZ (ाप २१८२) या
सहा यगणाpया Znडाच4वEतात दसT या यगणाpया ^ठकाणी मगण घालन Eया वEताला कोणी
ZnडाचZ Pहणतात ldquoइद ZnडाचZ यमा`या समतयकार समतमrdquo (गछ २१९३) अथवा या
सात lsquoZnडाचZ यया`याrsquo असाच शO पाठ असल ८०० 7सौ भौ 7सौ Rगौ सधा (Sनस १२९)
अवyयोपचार (रप १२४०)
८०१ व$यदाल (रप १२५७) ८०२ वागीवर (रप १३१६) ldquoसमदारमालाrdquo ८०३ महानाग
(रप १३३९) ८०४ सहवDEड य यथfट यगणा य7यत स ampसहवZnड (ह २४०६)
८०५ Cचत (ह २३९९) ८०६ सहवDात (ह २४०२) परत वय`भpया )याoयवhन
आQण उदाहरणावhन (वछ १५८-१५९) एक यगण अधक असतो अस ^दसत ८०७ ldquoमहाrdquo
मघमाला ldquoलघषटकाVगKयाpच पर यथfट यगणा य य7यत सा मघमाला नाम द डकrdquo (ह
२४०३)
४६ प8चाल-वग
८०८ प चाल [ - - ~]
८०९ हारAत [ - - ~ - -]
८१० वमला [ ~ ~ - ~ - -]
८११ कामलSतका [ - ~ ~ ~ - -]
८१२ सवशाला [ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
८१३ वसमती [ - - ~ ~ ~ -]
८१४ उलपा [ - ~ ~ ~ ~ ~ -]
८१५ कसम [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
८१६ मथान [ - - ~ - -~]
८१७ Nयामा [ - - ~ ~ ~ - ~ -]
८१८ अ5 [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]
८१९ कतमाला [ - - ~ - - ~ - -]
८२० ldquoसवणrdquo-Kचरा [ - - ~ - ~ ~ ~ - -]
८२१ गौरA [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]
८२२ lsquoसनीतrsquo [- - ~ - - ~ - - ~]
८२३ ldquoतारामतीrdquo [- - ~ - - ~ - - ~ -]
८२४ सारणी [~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ - - ~ -]
८२५ लया^ह [- - ~ - - ~ - - ~ - -]
८२६ सारग [- - ~ - - ~ - - ~ - - ~]
८२७ अमतyवSन
[ - - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ ~ -]
८२८ कलक ठ
[ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]
८२९ मदारमाला [ ७ तगण १ गK]
८३० ldquoSनझरyवSनrdquo [अमतyवSन - ~ -]
८३१ सवगामी [७ तगण २ गK]
८३२ आभार [८ तगण]
८३३ कामबाण द डक [९ तगण २ गK]
८३४ ldquoवानदसcedilाटrdquo [हYरतVवरावEता]
टAपा
८०८ पaचाल (ाप २१९) ८०९ Eगौ ग हारAत (ाप २३५) ८१० वमला माग २५ पहा
८११ कामल1तका माग २२६ पहा ८१२ ldquoसrdquoवशाला माग ६३४ पहा ८१३ ldquoEसौ चद
वसमतीrdquo (क ३१०) ८१४ `नौ ग उलपा (रप १८९) ८१५ नौ Rगौ कसम (वव ५१४)
८१६ तौ मथान (ाप २५०) ८१७ यामा (वव ५१०) माग ६७८ पहा ८१८ अc (ह
२९६) माग २३० पहा ८१९ तौ गौ कतमाला (रप २७६) ८२० ldquoसवणrdquo-(Cचरा माग २३२ पहा
८२१ गौर नौ सौ ग (प ७४) माग १०८ पहा ८२२ तौ त lsquoसनीतrsquo ८२३ ता Rगौ
ldquoतारामतीrdquo वशालाितका (रप ४१५) ८२४ सारणी (ह २१५३) माग ४३० पहा ८२५ ldquoSतगAgrave
लयाjहrdquo (ह २१२९) वyवकमाला (गछ २६१)
८२६ तौ तौ सारग सारगhपक (ाप २१३१) कामावतार (ह २१६८) भडगार (hतमा
टAका २३०) ८२७ Eभौ Jजौ ौ गौ अमत=व1न (रप १३००) या नावाच मळ सापडल नाहA
मEतभ (ममच १९) कRपलSतका (Sनस १२३) रणपगलकार या वEताला अNवधाटA Pहणन
सभाषतरEनकरातील (प ३१६-३३०) जगनाथ पि डताpया अNवधा^टका)याकड बोट दाखवतो तर
वEतदपणात मदारमालावEतालाच अNवधाटA Pहटल आह ८२८ कलकlठ ldquoकलक ठार)य
सजनजभनरनगाNचा^हभोगSनधampभनाrdquo (ममच १९) ८२९ मदारमाला (रप १२८९) या नावाला
आधार सापडत नाहA ८३० Eभौ Jजौ ौ तौ ग ldquo1नझर=व1नrdquo
८३१ सवगामी (रप १३०९) ८३२ आभार (रप १३६२) ८३३ कामबाण दlडक (ह २४०९)
८३४ Eमौ गAgrave ldquoवानदसाटrdquo ड
४७ तडत-वग
८३५ तडत [ - ~ -]
८३६ मगवध [ ~ ~ ~ -]
८३७ कमलमध [ ~ ~ ~ ~ ~]
८३८ रSत [~ - ~ ~ ~ - -]
८३९ lsquoवदनपrsquo [~ - ~ ~ ~ - -]
८४० lsquoभावनीrsquo [ - ~ - - ~]
८४१ lsquoनदकलच4rsquo [ - ~ ~ ~ - ~]
८४२ ldquoकरभीरrdquo [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~]
८४३ ीSत [ - ~ - - ऽ -]
८४४ सलampलत [ ~ ~ ~ - - ऽ -]
८४५ कामलSतका [ - ~ ~ ~ - ऽ -]
८४६ सवशाला [ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -]
८४७ Vवयोधा [ - ~ - - ~ -]
८४८ शारदA [ - ~ ~ ~ - ~ -]
८४९ मखकमल [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]
८५० ldquoसरrdquo-नदA [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
८५१ गजगती [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]
८५२ कमलजा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
८५३ lsquoवीरवरrsquo [ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~]
८५४ हसमाला [ - ~ - - ~ - -]
८५५ वशाला [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -]
८५६ उदय [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]
८५७ हलमखी [ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -]
८५८ Mतानद [ - ~ - - ~ - - ऽ -]
८५९ अशोका [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ऽ -]
८६० वीरलमी [ - ~ - - ~ - - ~ -]
८६१ भाampमनी [ - ~ - - ~ - - ~ - -]
८६२ चलधSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
८६३ कटमलमयर [- ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - -]
८६४ इदवदना [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]
८६५ वरसदरA [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ऽ -]
८६६ वचलampलता [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ऽ -]
८६७ लampलतपद [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ऽ -]
८६८ वसधारा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -]
८६९ िlवणी [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]
८७० उवशी [ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]
८७१ lsquoजनकतनयाrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ -]
८७२ वVयमाampलका [ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ - - ~ - - ~ -]
८७३ वपनSतलक [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
८७४ Sनampशपालक [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ -]
८७५ lsquoनवमधrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]
८७६ lsquoसरampसKहलोचनाrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]
८७७ lsquoवलोलनयनाrsquo [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]
८७८ lsquoवशSतलकrsquo [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]
८७९ च4 [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]
८८० ldquoदयाrdquo [हसमाला VवरावEता]
टAपा
८३५ तLडत इSत भरत (ह) त^ट (भ ३२५०) मगी (ह २८) या (ाप २१३) पावन
(ना) ८३६ ldquoगौ मगवधrdquo (ह २१४ वव ५४) सती (गछ २६) ८३७ लौ ल ldquoकमलमधrdquo यमक
(ाप २३९) ८३८ र1त (ह २२१) माग २०२ पहा ८३९ lsquoवदनपhrsquo ह वEत कमारलampलतापासन
यSतभद ampसO होत (प ८९) माग कमारलampलता २१८ पहा ८४० गAgrave ल lsquoभावनीrsquo
८४१ `जौ lsquoनदकलचRrsquo याला कद अस^ह नाव आह (hतमा टAका १४४) ८४२ सौ ल
lsquoकरभीरrsquo करहच (ाप २६२) ८४३ ी1त (ह २१८) माग २२६ पहा ८४४ सललत (ना ८१) माग
६३२ पहा ८४५ कामल1तक (ह २३६) माग २२७ पहा
८४६ ldquoसrdquo-वशाला वशाला (ना ८२) माग ६३४ पहा ८४७ रौ $वयोधा (ाप २४५)
मालती (भ १५९ गााामा) वमोहा (वाभ २४५) वRलरA (प ८७ टAप) ८४८ ldquo`जौ ग शारदrdquo
(ह २६०) प8चमगSत (भ ३२१२५) ८४९ सौ Rगौ ldquoमखrdquo-कमल कमल (ाप २७४) महA (भ
३२१३३) अ8चल (प ९० टAप) ८५० `नौ Rगौ ldquoसरrdquo-नद घ माग ldquoअमरrdquo नदA २१३ पहा
८५१ ldquoनभलगा गजग1तrdquo (गछ २२१) ८५२ नौ स ldquoकमलजाrdquo कमला (ाप २८२) माग
लघमQणगणSनकर २१७ पहा ८५३ `जौ लौ lsquoवीरवरrsquo ८५४ ldquoरौ गो हसमालाrdquo (ह २५४) पमाला
(प ९० टAप) ह वEत Pहणज शाampलनीवगाeतील आQण मदाZाता वगाeतील वEताचा शवटला गण
होय ८५५ ldquoनया वशालाrdquo (ह २१०१) माग शलभ-वचampलता २२९ पहा
८५६ उदय (ह २९२) माग ६३८ पहा ८५७ हलमखी (क ३१९) माग ६३९ पहा ८५८ रौ गौ
Qतानद (ना ९७) ८५९ अशोका (ह २१५२) माग ६४० पहा ८६० ldquoवीरलgमीmरय रयाrdquo (प ९२
टAप) महालमी (ाप २७६)
८६१ रौ गAgrave भामनी (Sनस ५१) ८६२ ldquoनगौ चलध1तrdquo (ह २२७०) ८६३ `जौ नौ गौ
कमलमयर ड (ना १५२) ८६४ ldquo`जौ नौ Eगौ इदवदनाrdquo (ह २२३९) उदाहरणावhन मोडणी
Sनण=त होत नाहA पण या वEताची मोडणी [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] अशी
पावतनी^ह होऊ शकल परत जथ एखाVया वampशfट लगZमाची आविEत चरणात आढळत तथ
जणकhन ती आविEत भगल अशी मोडणी घण उचत वाटत नाहA ८३५ वरसदरA (प ८९)
खampलत (ह २२३८) म^हता काता (ह) वनमयर (ह ना १४९) इदवदना (क ३८२)
लगZमkfया वरसदरA ह वEत कमलमयरासारखच आह यSत वगळ Pहणज lsquoघघrsquo अस
आहत
८६६ सौ भौ य वCचIललता (ना १५८) ८३७ ldquoSनजगा ललतपद डrdquo (ह २२७३) ८६८
ldquoनगAgrave वसधारा डrdquo (ह २२९७) वनजदल (ना कटल प ५४) कसमशर (Sनस १०८) पण खालA
८८३ पहा ८६९ Iिiवणी (प ६३८) पSनी (भ १६५४) लमीधर (ाप २१२७) ldquoरNचतampभयता
िlवणी सPमताrdquo (क ३५६) ८७० ldquoनSतगा उवशीrdquo (ह २१९५)
८७१ सौ यौ Rगौ lsquoजनकतनयाrsquo ड ८७२ सौ तौ गो व$यमालकाrdquo (ह २२१०) माग
वVयत १३८ पहा ८७३ ldquoवपन1तलक नसनरफयlमभवतrdquo (गछ २१३६) ८७४ 1नशपालक (ाप
२१६०) ldquoशस Sनampशपालकampमद भजसनाNचरrdquo (गछ २१४७) ८७५ सौ 7नौ 7गौ lsquoनवमधrsquo
ldquoनगणसगणाडकतो जनजगKसयतो भवSत कल lsquoगpछकोrsquo वसयSतवभषतrdquo (hतमाटAका
१७१)
८७६ नरौ lsquoसरस(हलोचनाrsquo ड ८७७ नAgrave `जौ स lsquoवलोलनयनाrsquo ८७८ भौ 7सौ गौ
lsquoवश1तलकrsquo घ सलampलता (ममच १८) ८७९ नौ जौ नौ ल चR (वाभ २२०१) च4माला (ाप
२१९०) ८८० ldquoदयाrdquo Pहणज हसमाला VवरावEता होय
४८ MाOराता-वग
८८१ MाOराता [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - -]
८८२ ldquoकनकमयताrdquo [५ ल ५ ल ५ ल ५ ल -]
८८३ कसमशर [ ५ ल ५ ल ५ ल ५ ल ५ ल - ~ ~ ~ - -]
८८४ ककनी [ ७ रगण १ गK]
८८५ नEतलampलत [७ वळा (- ~ ~ ~ ) आQण २ गK]
८८६ लampलतलता [७ वळा (~ ~ ~ ~ ~) आQण (~ ~ -)]
८८७ वYरणीZnडन [८ रगण]
८८८ मEतमातग द डक [९ रगण]
८८९ पनग द डक [ ~ ~ ~ - ८ रगण]
८९० च डकाल द डक [ ~ ~ ~ ~ ~ ८ रगण]
८९१ द`भोampल द डक [ ~ ~ ~ - ९ रगण]
८९२ हलावलA द डक [ ~ ~ ~ - १० रगण]
८९३ मालती द डक [ ~ ~ ~ - ११ रगण]
९८४ कampल द डक [ ~ ~ ~ - १२ रगण]
८९५ ककिRल द डक [ ~ ~ ~ - १३ रगण]
८९६ लAलावलास द डक [ ~ ~ ~ - १४ रगण]
टAपा
८८१ रौ रौ ग Qाdराता (रप ८०६) ८८२ नसौ ldquoकनकमयताrdquo ड कनकलता (Sनस १२१)
ह वEत पावतनी धरRयास [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
अशी Eयाची मोडणी होऊन यती lsquoजजrsquo अस होतील ८८३ नजसगा कसमशर ञञ (ना २०५)
८८४ ककनी (रप १२८०) ८८५ ldquoVवभजसना `यौ न3तललतrdquo (ह २३८५) लampलतवEत जज (ना
२०४)
८८६ ldquoVवादशना Rगौ ललतलता ञrdquo (ह २३८६) ८८७ ldquoवmरणीकEडन ोjतमfटभी
रगणयतमrdquo (ममच १९) ८८८ म3तमातड दlडक (ह २४०४) मEतमातगलAलाकर (गछ २२३०)
८८९ पनग दlडक (ह २४००) ८९० चlडकाल दlडक (ह २४०१)
८९१ द-भोल दlडक ८९२ हलावल दlडक ८९३ मालती दlडक ८९४ कल दlडक ८९५
कडकिqल दlडक आQण ८९६ ललावलास दlडक ह द डक अनZम १२३४५ आQण ६ रगण
पनग द डकात ampमळवन होतात
४९ च8चला5ी-वग
८९७ च8चला5ी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]
८९८ ldquoऋजगSतrdquo [~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ -]
८९९ Sनशा [२ नगण िlवणी]
९०० लालसा [- - ~ ~ ~ ~ - ~ - ३ रगण]
९०१ lsquoहमका8चीrsquo [२ नगण ५ रगण]
९०२ मघमाला [२ नगण ६ रगण]
९०३ च डविfट द डक [२ नगण ७ रगण]
९०४ अण द डक [२ नगण ८ रगण]
९०५ अणव द डक [२ नगण ९ रगण]
९०६ )याल द डक [२ नगण १० रगण]
९०७ जीमत द डक [२ नगण ११ रगण]
९०८ लAलाकर द डक [२ नगण १२ रगण]
९०९ उiexclाम द डक [२ नगण १३ रगण]
९१० शड द डक [२ नगण १४ रगण]
९११ आराम द डक [२ नगण १५ रगण]
९१२ साम द डक [२ नगण १६ रगण]
९१३ सराम द डक [२ नगण १७ रगण]
९१४ वक ठ द डक [२ नगण १८ रगण]
९१५ सोEक ठ द डक [२ नगण १९ रगण]
९१६ सार द डक [२ नगण २० रगण]
९१७ कासार द डक [२ नगण २१ रगण]
९१८ वतार द डक [२ नगण २२ रगण]
९१९ सहार द डक [२ नगण २३ रगण]
९२० नीहार द डक [२ नगण २४ रगण]
९२१ मदार द डक [२ नगण २५ रगण]
९२२ कदार द डक [२ नगण २६ रगण]
९२३ साधार द डक [२ नगण २७ रगण]
९२४ सEकार द डक [२ नगण २८ रगण]
९२५ सकार द डक [२ नगण २९ रगण]
९२६ माकद द डक [२ नगण ३० रगण]
९२७ गोवद द डक [२ नगण ३१ रगण]
९२८ सानद द डक [२ नगण ३२ रगण]
९२९ सदोह द डक [२ नगण ३३ रगण]
९३० नद द डक [२ नगण ३४ रगण]
टAपा
८९७ चaचलाी च8चला5का (प ६३६) गौरA (प ८५ ह) म^दतवदना (ह २१८२)
मदाकनी (गछ २६५) माग भा ३९८ पहा ८९८ ldquoऋजग1तrdquo या वEताला रणपगलकार
करात वा क^टलगSत (रप ८४२) Pहणतो परत क^टलगSत नावाच Sनराळच वEत आह माग
१०१ पहा ८९९ ldquoनौ र1नशा डrdquo (ह २३१५) नाराचक (प ८१७) नाराचका (गछ २२२३) तारका
(कद ४८५) कोकला (Sन ११५) महामाampलका (क पYरampशfट) ampसहवZnडत (कSनआ ६५) ९००
लालसा ldquoसका वसवरSततनौ रNचनampभयता लालसाrdquo (गछ २१८९)
९०१ lsquoहमकाaचीrsquo ९०२ मघमाला (भ १६१०३-१०४) ldquoनौ hमघमालाrdquo (ह २३६८)
भडा]जनीलालका (ह) ९०३ ldquoनाऋ चlडविटrdquo (ह २३९१) च डविfटपात (प ७३३) ९०४-९१०
ldquoSतचरणववOरफा यरणाणव)यालजीमतलAलाकरोiexclामशडादयrdquo (क ३११३) ९११-९३०
वEतरEनाकरावरAल नारायणभीय )याoया (प १०६) पहा
पmर8छद ६ वा
अधसम-व3त
अधसमवEतातील चतfपदA हA दोन कारानी ampसO होऊ शकत प^हल दोन चरण एका
लगावलAच आQण पढAल दोन चरण ampभन लगावलAच ampमळन जी चतfपदA होईल Sतच वEत
अधसम समजायला Eयवाय नसावा अशा अधसम रचनची आढळललA उदाहरण पढAल
अyयायात Pहणज वEतवहारात ^दलA आहत परत (९३१) सौeया आQण (९३२) Bयो1त (माग प
२३ ९३ पहा) हA दोन वगळRयास या कारpया अधसमवEताना अVयाप मायता ampमळाललA
नाहA
इतर अधसमवEत हA दोन SनरSनराzया लगावलA ampमळन जी रचना होत Sतpया
VवरावEतीन होतात हA अधसम वEत सOा साहिजकपणच समवEतामाण अनावतनी पावतनी
अlयावतनी भडावतनी आQण हरावतनी अशी आहत
अनावतनी अधसम-वEत
५० आoयानकn-वग
९३३ आoयानकn [- - ~ - - ~ ~ - ~ - -] इ4वा
[~ - ~ - - ~ ~ - ~ - -] उप4वा
९३४ वपरAताoयानकn [~ - ~ - - ~ ~ - ~ - -] उप4वा
[- - ~ - - ~ ~ - ~ - -] इ4वा
९३५ ampशampशरा [- - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -] इ4वशा
[~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -] वशथ
९३६ हYरणलता [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] वदषी
[~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] 4तवलिPबत
९३७ मकरावलA [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] 4तवलिPबत
[~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]
ldquoगणीकताrdquo
९३८ lsquoतनतमाrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] 4तवलिPबत
[~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] ampमता5रा
टAपा
९३३ आvयानकE ldquoताजगगा जतजगगा आvयानकE ९३४ ldquo)यEयय वपरAता^दrdquo (ह ३६)
९३५ ताजरा जतजरा शशरा (वVयनाथ शाी वरकल याची टAप क प ७९)
९३६ हmरण9लता (वब १०३२८ ह ३१) हYरणोOता (कद ४११४) ldquoसकारचतभवतो लगौ
नभभरNच गणहYरणलतमrdquo (उवब १०३२८) ९३७ ldquoनभा नampभरा मकरावलrdquo (ह ३१०) ९३८
नभा सजससा lsquoतनतमाrsquo
पावतनी अधसमवEत
५१ कतमतीवग
९३९ कतमती [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -] ampमता
[- ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -] ldquoनवशाampलनीrdquo
९४० इला [~ ~ - ~ - ऽ] मदनया
[~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ] वदषी
९४१ मगाकमखी [~ ~ - ~ - ऽ] मदनया
[~ ~ म^दरा] दampमल
९४२ अpयतक [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] 4तपादगSत
[- ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] चगSत
९४३ lsquoमधपगलrsquo [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] तोटक
[- - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] मोटक
९४४ lsquoसवनीताrsquo [ - - ~ ~ - ~ ~ - -] ldquoकपला5ीrdquo
[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक
९४५ वगवती [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] मघवतान
[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक
९४६ कौमदA [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~]
[~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ -] भा
९४७ lsquo5E5ीणrsquo [ - - ~ ~ - ~ - ~ -] ldquoसलोचनाrdquo
[ - - - ~ ~ - ~ - ~ -] शOवराट
९४८ वयोगनी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] lsquoचाKलोचनाrsquo
[ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -] सीध
९४९ अपरवj [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -] सभ
[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] मालती
९५० lsquoMतकnSतrsquo [ - - ~ ~ - ~ - ~ -] ldquoसलोचनाrdquo
[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता
९५१ lsquoसPपदाrsquo [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] lsquoचाKलोचनाrsquo
[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता
९५२ lsquoमा डवीrsquo [ ~ - ~ - - ~ - ~ -] lsquoनपाEमजाrsquo
[ - - - ~ ~ - ~ - ~ -] शOवराट
९५३ lsquoउampमळाrsquo [ ~ - ~ - - ~ - ~ -] lsquoनपाEमजाrsquo
[ ~ - ~ - - - ~ - ~ -] lsquoचाKल5णाrsquo
९५४ lsquoवदा^हनीrsquo [~ - ~ - - ~ - ~ -] lsquoनपाEमजाrsquo
[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता
९५५ lsquoशभोदयrsquo [~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] lsquoकटा5लampलताrsquo
[- ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता
९५६ उपच [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] वदषी
[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक
९५७ 4तमyया [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक
[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] तामरस
९५८ lsquoवपलकराrsquo [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] तामरस
[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक
९५९ कYरणी [ - - - ~ ~ - ~ ~ - -] ldquoउनतrdquo
[ ~ ~ - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] नगम^हता
९६० वकampसतलAला [ - ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ -] कलवन
[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -] मदलampलता
९६१ lsquoवरमाSननीrsquo [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~] मोदक
[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]
९६२ भ4वराट [ - - ~ ~ - ~ - ~ - -] ldquoइराrdquo
[ - - - ~ ~ - ~ - ~ - -] एकhप
९६३ मालभाYरणी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -] ldquoअमलाrdquo
[ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -] बधरा
९६४ पिfपताा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -] काममEता
[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -] सवjा
९६५ ^दवजकRपलता [- ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता
[~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] यवदा
९६६ म8जसौरभ [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] मालती
[ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ - - - ~ - ~ -]
ldquoसौरभीrdquo
९६७ ampमतभाषणी [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]
[~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] ampमता5रा
९६८ माSननी
[ - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -] ldquoसरसYरताrdquo
[ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] lsquoउडपथrsquo
९६९ रवभा
[~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]
[- ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ -]
९७० lsquoअतरrsquo
[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] म^दरा
[~ ~ - ~ ~ -] नampलनी
९७१ lsquoउEतमवशाrsquo
[८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -] rdquoSतलकतrdquo
[~ ~ - - - ~ ~ - -] सPबO
९७२ ampशखा [८ ल ८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ -]
[८ ल ८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
९७३ ख8जा [८ ल ८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]
[८ ल ८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ -]
टAपा
९३९ ldquoसजगा भनगगा कतमतीrdquo (ह ३५) ldquoअसम सजौ सगKयjतौ कतमती सभ
भरनगादगrdquo (क ४५) ९४० ldquoलगा ampसRगा इलाrdquo (ह ३२८)
९४१ ldquoलगा समगाकमखीrdquo (ह ३२९) ९४२ नजजRगा ampभगौ अ8यतक (ना २०७) ९४३
सी तजजलगा lsquoमधपगलrsquo ९४४ त7या ampभगगा lsquoसवनीताrsquo ९४५ वगवती (ह ३२) आपातampलका
(ह) ldquoवषम थमा5रहAन दोधकमव^ह वगवती यातrdquo (गछ ३२)
९४६ ldquoअयिज ननभभा समकऽप त नयगरयगल तदा कौमदrdquo (गछ ३१३) ९४७ तजरा
मजगा lsquo3ीणrsquo ९४८ वयोCगनी (मिRलनाथ ममच २१) बोधता (ह ३१२) सदरA (गछ
३६) लampलता (कSनआ ७७) ldquoवषम ससजा गKसम सभरालोऽथगKवयोगनीrdquo (मिRलनाथ कस
४१) ९४९ अपरव7I ldquoननरलगयतौ नजौ जरौ भवSत सदापरवj मीiexclशमrdquo (उवब १०३१५) ९५०
तजरा रनरRगा lsquoQतकE1तrsquo
९५१ ससजगा रनरRगा lsquoसeपदाrsquo ९५२ जतरा मस7गा lsquoमाlडवीrsquo ९५३ जतरा जम7गा
lsquoउमळाrsquo ९५४ जतरा रनरRगा lsquoवदाjहनीrsquo ९५५ जजगा रनरRगा lsquoशभोदयrsquo
९५६ उपCचI (वछ २३ ह ३२) ldquoवषम य^द सौ सलगा दल भौ यिज भाद
गKकावपचमrdquo (क ४१) ९५७ Rतम=या (ह ३२ कद ४११५) चलमyया (वछ २५) Mतमyया
(Sनस १३५) ldquoभय मोजगत गKणी चत यिजच नजौ 7ययतौ 4तमyयाrdquo (क ४२) ९५८
4तमyया)यEयय lsquoवपलकराrsquo ९५९ ldquoमसागा सभासा कmरणीrdquo (ह ३११) ९६० ldquoभातRगा जसगा
वकसतललाrdquo (ह ३१६)
९६१ भभभभा भभभरा lsquoवरमा1ननीrsquo ९६२ भRवराट (ह ३४) ldquoओज तपरौ जरौ गKNचत
Pसौ 7गौ ग भ4वराड भवदनोजrdquo (क ४४) ९६३ सा7गगा भया मालभाmरणी (ह ३१५)
SनतिPबनी (ह) फampलता (ममच २२) ldquoवषम ससजा यदा गhचत सभरा यन त माल
भाYरणीयमrdquo (गछ ३१५) ९६४ पिपताा (ह ३१४) ldquoभवSत जगSत नौ ततNच रो यो
नजस^हतजरगNच पिfपतााrdquo (उवब १०३१७) ९६५ रनरRगा नभा jदवजकqपलता (ना २०८)
९६६ मaजसौरभ ldquoय^द वषम भवतो नजौ जरौ सजया सम त रलौ गो म8जसौरभमrdquo
(गछ ३१४) ९६७ मतभाषणी ldquoओज स7सजगा यjत स7ससा ampमतभाषणीrdquo (ममच २२) ९६८
ldquoजनRगा ञ जभजनसाfटमा1ननीrdquo (ह ३१७) ह यSत मा अवाभावक वाटतात ९६९
नजRगा भीरसा रवभा (ना २०९) ९७० भगौ सौ lsquoअतरrsquo
९७१ lsquoउ3तमवशाrsquo ह वEत आQण Eयाच नाव हA ाप (२२१५) या Nलोकावhन घतलA आहत
या चतfपदAत चरणात तीन खटक पडन खटjया खटjयानी यमक आहत Pहणन ^हला भगी
Pहटल आह दसT या खटjयाच थान SनिNचत नसRयान तो न मानता चतfपदAची अfटपदA
कhन अधसमवEतच मानण अधक सयिjतक वाटत ९७२ शखा (क २३९) ९७३ खaजा (क
२४०) ampशखा आQण ख8जा या वEतरEनाकरात VवपVया आहत पण वयPभ चतfपVयाची
उदाहरण दतो
अlयावतनी अधसमवEत
५२ ातवग
९७४ lsquoातrsquo
[ - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -] ldquoदवयाrdquo
[ - ~ - - - ~ -] ldquoकादPबरArdquo
टAपा
९७४ रतमयरा रतगा lsquoातrsquo
भडावतनी अधसमवEत
५३ वार-काampमनी-वग
९७५ ldquoवारrdquo-काampमनी [- ~ -] तडत
[~ - ~ - ~ - ~ -] माQणका
९७६ वानरA [~ - ~ - ~ - ~ -] माQणका
[- ~ -] तडत
९७७ ampशखी [- ~ -] तडत
[~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -] वभावरA
९७८ ampशख डी [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -] वभावरA
[- ~ -] तडत
९७९ SनतिPबनी [- ~ -] तडत
[चार वळा (~ - ~ -)] lsquoकampलदनिदनीrsquo
९८० सारसी [चार वळा (~ - ~ -)] lsquoकampलदनिदनीrsquo
[- ~ -] तडत
९८१ वाKणी [- ~ -] तडत
[५ वळा (~ - ~ -)] ldquoमणाampलनीrdquo
९८२ अपरा [५ वळा (~ - ~ -)] ldquoमणाampलनीrdquo
[- ~ -] तडत
९८३ वतampसनी [- ~ -] तडत
[६ वळा (~ - ~ -)] वपक
९८४ सहampसक [६ वळा (~ - ~ -)] वपक
[- ~ -] तडत
९८५ ldquoदAतrdquo [- ~ - ~ - ~ -] lsquoसrdquo काampमनी
[~ - ~ - ~ - ~ -] माQणका
९८६ यवािवता [- ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~] ldquoइदकातrdquo
[~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -] ldquoधYरीrdquo
९८७ षपदावलA [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -] ldquoधYरीrdquo
[ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~] ldquoइदकातrdquo
९८८ ldquoमोदमयीrdquo
[ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -] ldquoयाampशfयाrdquo
[~ ~ - - ~ ~ -] अधकारA
९८९ ldquoरावतानrdquo
[ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -] lsquoशभकामीrsquo
[- - ~ ~ - -] तनमyया
टAपा
९७५ ldquoवारrdquo-कामनी lsquoरो Rगा काampमनीrdquo (ह ३१८) ९७६ वारकाampमनी)यEयय वानर (ह
३२३) ९७७ ldquoरो ा शखीrdquo (ह ३१९) ९७८ ampशQख)यEयय शखlडी (ह ३२४) ९७९ ldquoरो ा
7गौ 1नतिeबनीrdquo (ह ३२०) ९८० SनतिPबनी)यEयय सारसी (ह ३२५)
९८१ ldquoरि Agrave Rगा वा(णीrdquo (ह ३२१) ९८२ वाKणी)यEयय अपरा (ह ३२६) ९८३
ldquoरNचतAgrave वतसनीrdquo (ह ३२२) ९८४ सहसका वतampसनी )यEयय हसी (ह ३२७) ९८५ र7गा
Rगा lsquoद9तrsquo
९८६ यवािवता ldquoजजा गा यववती छदोवशाpच यवािवता-ampमRयjतमrdquo (ह ३८)
परावती (ममच २२) पण पहा lsquoयादयlमक रजौ रजौ समत जरौ जरा गKयवात परामतीयमrsquo
(कSनआ ७९) Pहणज यवात यवश]दात परा मतीयवमती इEयथ ९८७ यवािवता)यEयय
षपदावल (ह ३९) ९८८ सभतयसा सभगा ldquoमोदमयीrdquo ९८९ तयसभगगा Eयौ
lsquoराMIवतानrsquo
हरावतनी अधसमवEत
५४ कRपना-वग
९९० ldquoकqपनाrdquo [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ -] िlवणी
[ - ~ - - ~ - - ~ -] वीरलमी
टAपा
९९१ रA Yर ldquoकqपनाrdquo
परवणी
३२ अ lsquoकोणोदयrsquo [- - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]
Eभौ जौ गौ lsquoकोणदयrsquo घ
अyयाय ४ था
वEतवहार
7या वEताची उदाहरण वामयात आढळतात Eया वEताची ाचीन वा मी वत रचन
घातललA उदाहरण या करणात ^दलA आहत वEताpया नावापढ जो अनZमाक आह तो Eया
वEताचा मागील करणातील अनZमाडक समजावा 7या Nलोकाpया पढ कसात अनZमाडक आह
तो Nलोक मी रचला आह अस समजाव
इRव[ा (११) [ - - ~ - - ~ ~ - ~ - - ]
ज एक सEयासच SनEय सवी
त चEत लोकोEतर होय कवी
पfपाहनी कोमल अतरगी
त इRव[ा^ह सलAल भगी (१)
lsquoआनदशदrsquo (१३) [ - - ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ - -]
ldquoछदो गहAEवा हयवKभषणाSन
उVयान ातो नरवKपगवय
उVयानपाल म दत वगजात
आनदशद Sत भQण शाकयानामrdquo (लव २८६)
लampलतवतरातील या कारpया रचनत थमा5र कोठ गK तर कोठ लघ आढळत
इ4वाpया आVया5राpया ^ठकाणी दोन लघ घालन ज वEत वाभावकपण ampसO झाल
Eयाला काहोबा रणछोडदास कnSतकर यानी आपRया इिदरा का)यात इिदरा ह नाव ^दल आह
पण ह वEत ककरव या नावान छदोनशासनात आढळत या वEताची उदाहरण इिदरा का)यात
अनक आहत
ककरव (१४) [~ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - - ]
पसरA पसारा जYर मEत ककn
ampमरव वतला पक ना शक कn
वचनी पकाpया पYर दय भाव
उलटा परA ककरव-भाव (२)
उपRव[ा (१५) [ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - - ]
करA कसनी यभampमसवा
तयास पोटास अस नस वा
परA तया जो अळशी वलासी
उपद वासन द ampमराशी (३)
इ4वा आQण उप4वा याpया ampमMणास मखEव उपजा1त Pहणतात वरहाडक (वव
५२१) तवढा उपजातीस ampमM Pहणतो दAघ का)यात सगच सग उपजातीत रचलल असतात
उपजातीत इ4वा-उप4वाच चरण कती आQण कोणEया Zमान यऊ शकतील याचा वचार
कhन ज चौदा कार (माग प २६ पहा) कRप यात आल आहत Eयाची उदाहरण मराठत
Sनर8जनमाधवान आपRया Mीमहालमीतोात (Sनक १६०) ^दलA असन Eयातच Eयाची नाव^ह
थत कलA आहत
वसत1तलका (२०) [ - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - - ]
आcedilासव बहरत lsquoमधमाधवीrsquo ती
lsquoउOषणीrsquo MवQण य पकभावगीती
lsquoampसहोनताrsquo उपवनी ठमक कपोती-
कोठ वसत1तलका दSयता अहो ती (४)
ऋषभ (२१) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]
नप नाampभ होय जगतात खरा सदवी
म^हषी^ह धयच तयापYर मKदवी
सत हो तयास िजन तोच वरjतराज
ऋषभ णPय Pहणनीच जगास आज (५)
वणाी (२३) [ - - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]
सोनरA कती वपल हा तव कशभार
कातीच सवण वलस कSत ह अपार
माची कणी ampभक तया जवळोSन याची
-वणाी 5धा अजSन का तज सोSनयाची (६)
इRवशा (२६) [ - - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - ]
खाणीतहA दampमळ रEन सदर
होती जरA ात उद ड पEथर
दती कस मान तयास समती
ज इRवशामध फjत जमती (७)
भरत ह वEत दत नाहA याची उदाहरण फारच दampमळ आहत वशथामाण या वEतात
सगच सग ampल^हलल आढळत नाहAत (वब ३०१५ ४२५८) हA दोन इ4वशाची उदाहरण आहत
भागवतात अधक ampमळतील Mीरामच4सYरणीत lsquoिजनथ kfटातगभतSतVवाampशकाrsquo ह
तो मा इ4वशावEतात आह मराठत वनवहार १ ला सग आQण lsquoमजरावर उपासमारAची
पाळीrsquo (कक ४२) हA कवता हA इ4वशावEतात आहत हA कवता हA इ4वशावEतात आहत
rdquoअMात दखSन वनया रवा
साग़ कSनfठा वचनया रवा
ह 4ौपदA ज सकमार राणी
चालोSनया कfटampल फार रानीrdquo (वावप १६२)
ह इ4वशा आQण इ4वा याpया ampमMणाच उदाहरण आह
वशथ (२८) [ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - ]
कवी Pहणनी भजता तया जनी
Pहण तका बोलवता दजा धनी
अस हYर रक राग-योजनी
5णक वशथ ^दस ^दसो yवनी (८)
ldquoअनन दfटो मदना^हना ^ह ना
न किNचदाEमयनविथत िथत
ममोह वोyयोयचलाEमनो मनो
बभव धीमाNच स शतनतनrdquo (असौ १०५६)
हा आQण याpया पढAल Nलोक दोहA चरणाती यणाT या Sनरतर अ5रावEतीसाठ
वचारणीय आहत
इ4वशा-वशथ ampमळन होणाT या उपजातीची उदाहरण भागवत वगळRयास सकतात
दampमळच आहत भाक २२ ह एकच उदाहरण मला आढळल कस १४ )या आQण १५ )या सगाeत
अशी उदाहरण आढळतात ह त सग 5त आहत याचच एक Vयोतक आह अमरच4सरAन
मा बालभारत आ^दपव ८ वा सग आQण पानद ३ रा सग ह या उपजातीत रचल आहत
ampशशपालवधाचा १२ वा सग आQण हYरच4कत धमशमा`यदयाचा ९ वा सग ह इ4वशा-वशथ
ampमळन होणाT या ampशampशरानामक अधसमवEतात आहत वब (१२९ ४२३४) हA दोन उदाहरण^ह
ampशampशराचीच आहत
ldquoअर5त SतfठSत दवर5त
सर5त दवहत वनNयSत
जीवEयनाथोऽप वन वसिजत
कतयEनोप गह न जीवSतrdquo (शाप ४४६)
मराठत पढAल उदाहरण सampसO आह
ldquoपता तनात 5णमा राहण
महादर मातमखाampस पाहण
वjात त दlध तसच वाहण
तणच फEकार कhSन नाहणrdquo (मोसारा ७२)
हा ७ वा सग (मोस ८४९७) या उपजातीत आह
मaजभाषणी (२९) [ ~ - ~ - - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]
उगीच का ह दय न हhSन ती
अहा यची चतरता मh कती
दhSन ना ^दपव ती सहाampसनी
धरA MतीहA कKण मaजभाषणी (९)
ldquoतोampलकाना Sत^दश ब^ह^दव
yवजा सहण लघampभyवजवEता
बभ पताका वममीष पRलवा
वभोनभोम डपगकnSतविRलजाrdquo (अप १४९०)
ampभजी १४३ वी कवता या म8जभाषणीवEतात आह
मदग
(३०) [ - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ]
आशाळनीच कQण दईल ऐकनी धन
चाटिjतन Sनज महEEव गमावती जन
आधीच घ कKSनया मखलप-सोय तो
काढA मदग मधर yवSन धय होय तो (१०)
ह वEत कवय हो याजोग आह
लgमी (३१) [ - - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]
लमीमळ उलट खलच लम त
लमीवना इहसख सव भमत
लमी करA खर रणी^ह नदन-
लgमी तला कवण करA न वदन (११)
(Cचरा (३२) [ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]
न जीवनी मध Kच अगनवण
Kच कस अKचर क ठण िजण
वयEपदाहSन घडता घडो pयती
धरA उरA घन (Cचरा 5णVयती (१२)
ampभजी १३९ वी कवता या Kचरा वEतात आह पढAल Nलोकात Kचरा Sन वशथ याच
ampमMण आह-
ldquoSनहEय त नरपSतampम4वZम
सखायampम4य तदि4राहव
ततो परातव जयकाड5णो नरान
बभ7ज वायबलवादमाSनवrdquo (मभा-4ोप २९)
हा Nलोक अधसमवEतासारखा आह पढAल तसा नाहA
rdquoततो रथVवपभटसा^दनायक
करालया पYरवत आEमसनय
मदगभयानकशखगोमख
घोषघोषEककभो SनराZमतrdquo (भाग १०७११४)
lsquoकोणोदयrsquo (३२ अ ) [ - - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]
ldquoकोणोदय भगतनयऽतचZसधौ
वyयापSतया^द न सत5ampमfटयjतम
पापह)ययमदलराampशसथ
5ीण शampशयसतकलजमधीथrdquo (वबजा २३४)
(ि7मणी (३३) [ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]
वरAल का कध गवzयास राजबाळी
जरA Sतpया मनampसज अतरास जाळी
परA शक अवगण नीच Kिjम-नीती
हरAस हो य Pहणनीच (ि7मणी ती (१३)
ldquoकपाघना मजवर ससन )हाव
अनाथ मी सतत सहाय त असाव
तयावना इतरसखा नसच मात
EवदाMय सहज तरन मी भवातrdquo (पार)
(मोकल ४४८) हा Nलोक Kिjमणी वEताचाच आह
ldquoसrdquo-(Cचरा (३४) [ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ]
हवी भवी Kचर सखी शातवाया
Sतpयामळ अधन भल ात वाया
समथ जो उचत पहा तोच तीज-
जगात का न स(Cचरा यOबीज (१४)
ampभजी १४० वी कवता या सKचरा वEतात आह
हषणी (३५) [ - - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]
आकाशी जलकण तो EयजSन माय
रगनी रवकरसगतीत जाय
यता तो दYर न करAच द दनी ती
वाEसRय उYरच धरA हषणी ती (१५)
सकतात सौदरनद (१७७१-७३) ह Nलोक हषणीच आहत मराठत हषणरामारण
(मोस ७४४३) वनवहार २ रा सग आQण रदाळकरकत lsquoशZाची चादणीrsquo (रक १३०५) हA
करण हषणी वEतात आहत
lsquoeलaछrsquo (३६) [ - - - ~ ~ - ~ - ~ - ~ - - ]
ldquoeलaछानामथ दोfमतामधीampशतारा-
वादEतावधकालपालनाEतचEतौ
वीर4ाकथमयमSनवाय यOात
भजात ampशबर Sनज Sनज रयणrdquo (नह १२७९)
घनमाला (३७) [~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]
^हणवी का कQण तजला Pहणन काळी
नयन हA म^दर कती भhन आलA
अampल न ampशव कध बघ कतकnस पोरA
घनमाला सरस पहा कधी न गोरA (१६)
ampभजी १४९ वी कवता या घनमाला वEतात आह
lsquoमधमcकाrsquo (३८) [ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]
का बनता उगच जगात दAन गाई
दAनसखा भ न ^दस दशा बघा हA
तत तPहA अजSन^ह Eया ampभकवरA का
सड करा मध मधम5कपरA खा (१७)
ldquoसिfटमध असSत अनक दाखल त
पाहSनया बह मनजा सबO यत
साचवती मध मधमcका जळन
कोयवध4मampशखरावYर मनrdquo (ampभजी प १०३)
ampभजी १६५ वी कवता हA Kिjमणी वEतात आह Pहणन तथ Pहटल आह त चकnच आह
ती या नवीन lsquoमधम5काrsquo वEतात आह
रमा (३९) [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]
EयजSन हरA हK बघता हYरयला
उर फटनी कवण रसातलA न गला
कनक कठ तन^ह बन अखर माती
हYरचरणी रमSन ठh शक रमा ती (१८)
ldquoनपSत तदा नमSन कर कशासनात
कलगKpया कYर बह माय शासनात
हYरिजदYरSत हYरसयराज राजा
मग जनक 5SतपSतpया Pहण घरा जाrdquo (मोकल २९)
ampभजी १७९ वी कवता रमावEतात आह
ldquo1नमलाrdquo (४०) [ ~ ~ - ~ - ~ - ]
सQख त जशी मला
तampश या महAतला
सख दई कौमदA
^हमशीत 1नमला (१९)
रथोdता (४१) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]
च4कोर गगनात शोभत
तारकागण झल सभोवत
दवलोकम^हषीमनोvता
हA जण कटवी रथोdता (२०)
यवदा (४२) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]
कampश िजवास जगती हवी सखी
Kचर जी कYरल ससतीस कn
खचत ती वमलसौoयसPपदा
ऋत न जी अवगणी यवदा (२१)
lsquoचEतबोधप8चकrsquo (खाक १९) आQण lsquoहलवाrsquo (च २४) या कवता यवदा वEतात आहत
ldquoअभीटrdquo (४३) [ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ]
ldquoनरक-अVवयपाश जो हYर
वYर तया यवतीस तो हYर
Vवज तयाच समगलाfटकn
रमSत तच जगी अभीट कnrdquo (वाVवा ११०)
ldquoसदSन ठवSन सन एकलA
थम यौवनसदरA भलA
कलश आपण घऊनी करA
VवरदगाampमSन जाय लौकरArdquo (आक १)
या करणातील ३ रा Nलोक^ह याच वEतात आह
ललता (४४) [ - - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]
दाYरVयशोकमय हा अस भव
म तयात^ह ampमळच वभव
यवोत मघ कSतहA नभी तरA
सौवण हाय ललता गहA भरA (२२)
हPमीर महाका)य १२ वा सग अमरच4सYरणीत पानद ५ वा सग आQण
अमरच4सYरणीत बालभारत वराटपव ३ रा सग ह लampलतावEतात आहत
कनकभा (४५) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]
वरवQणनी वधमखी सवाampसनी
असता गहातच सधाशहाampसनी
सकमार चPपकदलापरA Sनकn
न पडल कव कनकभा फकn (२३)
वZमोवशीय (४३३ ४४३) आQण वबजा (२१३) हA सकतातील कनकभावEतची ाचीन
उदाहरण होत मराठत lsquoEयज सव रोष मज पाव का सया (मोस ८४७८) ह कनकभावEताच
उदाहरण आह वनवहार ५ वा सग रणवहार ९ वा सग आQण गहवहार १३ वा सग ह या
कनकभा वEतात आहत या वEताला म8जभाषणी Pहणण योlय नाहA
वागता (४७) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ]
पजपYरस सदर बाला
ampसO अथ चहहA कर याला
पातलAच जर होऊSन गहA
वागता कवण धाव न घई (२४)
ाचीन मराठ कवतत कवककरकत गKडगवमोचन ह करण बहतक वागता वEतात
आह
Rतपदा (४८) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ]
जलधजा जYर शक सख Vयाया
पYर Sतच सकल कौतक वाया
िथरमSत यतमा न सदा हA
Rतपदा णSय-मानस दाहA (२५)
वब (८५३) वबजा (४६ १११०) हA 4तपदाची सकतातील उदाहरण आहत मराठत
समाद (१३) ह उदाहरण 4तपदाpया Sनराzया आQण चकnpया ल5णामाण आह पढAल
उदाहरणात 4तपदा आQण वागता याच ampमMण आह
ldquoअनचर समनवQणतवीय
आ^दपKष इवाचलभSत
वनचरो गYरतटष चरती-
वणनाplusmnयSत गा स यदा ^हrdquo (भाग १०३५८)
चRव3म (५०) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]
hप च4मQख Nयामल तव ह
शZतRयसमनोगणSनवह
भासत सभग अन Kचर जस
चRव3म उडमि डत वलस (२६)
म6णरड (५१) [ - ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ]
वण हा ^हमगौर तझा ग
सदरA खल द अनराग
गवी कSत त ब^हरड
बPबता मध म6णरड (२७)
lsquoलडकाrsquo (५२) [ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ]
वभवमEत हरA परजाया
तर बघ यश सEवर जाया
जनकजा ^टकलA अकलडका
मampलन हो गतभतक लका (२८)
lsquoअampभfटrsquo वEतामाणच lsquoलडकाrsquoवEत^ह सकतात आढळत नाहA याच नाव lsquoजळतस
कटाचल लडकाrsquo (भीमhपी तो १३३) या Nलोकावhन घतल आह ldquoनमान गा तज ह
ampभमरायाrdquo ह रामदासी तो lsquoलकाrsquo वEतात आह lsquoलडकाrsquo वEताच आणखी^ह अक उदाहरण
आह
ldquoहYर Pहण गKडा दयात
अभय होऊSन जाई वनात
वद त दाशरथी तज बाह
वचन बोलSनया मग पाहrdquo (अग ३८)
पढAल पVय ह लका आQण वागता याpया अहतक ampमMणाच ^दसत
ldquoसरampस सारसहसवहगा-
NचाKगीततचतस एEय
हYरमपासत त यतचEता
हत मीampलतkशो धतमौनाrdquo (भाग १०२५११)
कटजा (५३) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ]
कमल तzयात भरलA मधन ती
नलग Sनमण अलA मध नती
झकला चकSन रampसकोEतम राया
कटजा सन कर र मरा या (२९)
ह वEत कनकभावEतासारख कवय झालल ^दसत नाहA ampशश (६७३) या Nलोकानतर
अप (१४३८) हा Nलोक कटजावEताचा आढळतो मराठत वाVवा (१६) हा Nलोक कटजावEताचा
आह मोरोपतकत साररामायणाचा १८ वा सग आQण राप १४ वा सग ह या कटजा वEतात
आहत वलकत वVव7जीवन का)यातील (७३१) या Nलोकात कनकभा आQण कटजा याच
ampमMण आह
मतारा (५४) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ]
जYर SनझरA कलरव रमवी
न परA Sनदाघसमयी शमवी
पYर हA गभीर अSतशातजला
ampमता5राच िजववी मजला (३०)
ldquoगळतीसमान नयन गळती
लपन न यSत धड आलपन
Sनज वहाampस उठवी Sनजवी
जनकाEमजा मरतस जनकाrdquo (मोकल ४७०)
मोरोपतकत वरदरामायण (मोस ८३३) आQण रणवहार ३ रा सग आQण गवyवSन
(साSनस १५१) हA करण ampमता5रावEतात आहत
उ3थापनी (५६) [ - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ]
ldquo4fट)यमव मधमय सरा-
Sनयाplusmnयत इव कतकर
धयाNवश]दमदहासभतो-
ऽयोय रथा रथजषा ampमampलताrdquo (अप १७२०३)
याpया पढAल चार Nलोक^ह उEथापनीवEताचच आहत
यCथका (५८) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]
Kfट होऊSन बस दSयता दरA
तत होय वरह य तो उरA
तीस तो कळव धाडSन दSतका
rsquoम डपी िमत करA बघ यCथकाrsquo (३१)
ldquoसदर यतम तर कोमळ
मातकपampस तवा कत सोहळ
चितल परवसी मम डोहळ
मणी PहणSन कampलampस Sनमळrdquo (डKव ३९९)
ldquoबोलती वटप रPय पकावलA
कRकलाट कYरती कपकावलA
माि डल सरस नEय ampशखावलA
पाहता 4प^द फार सखावलArdquo (वावप १६०)
राप १३ वा सग करातकत lsquoआई भकrsquo हA कवता (आमा सटPबर १९१८) आQण
lsquoगोवदाजासrsquo (7यो ४३) हA यथकावEतात आहत अनतकवीpया रचनत यथका-जनकाEमजा
याची उदाहरण वपल आढळतात पढAल Nलोकात वागता आQण यथका याच ampमMण आह
ldquoजो सखा परम लोकपEयाचा
राQखतो yवज सदा कप Eयाचा
तो यधिfठर रवी सरता धरA
कधयान करवी अमताधरArdquo (वाव १६३)
ldquoबोलता सकप जानकवRलभा
दभय गजबज हYरची सभा
लागती कSतक त 5Qण कानी
rsquoMीपत न कYर ह जन-हानीrsquordquo (अस ५४)
अ8यत (५९) [ - ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]
रड हा कQण Eयास न मोिजत
कfटनी पकवी धन जो िजत
हो नपाampल पदpयत मातलA
लAन अ8यत हाच रसातलA (३२)
वVयाधर वा ampभड याpया अयोिjतम8जरAतील २५ वा Nलोक या अpयत वEताचा आह
lsquoजनका3मजाrsquo (६०) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]
ldquoKदन त कYरतस जनका3मजा
कमSत ह उपजलA कampश आEमजा
तरग बाधSन िजवावYर उठला
पडतस जनSन होऊSन )याकलाrdquo (उकल ११९)
राप ८ वा सग हा या ldquoजनकाEमजाrsquo वEतात आह या वEताला वभावरA Pहणण Sनराधार
आQण चकnच आह
Rतवलिeबत (६१) [ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]
खचत च8चल यौवनमाधरA
उचत तढ न हA नच जा दरA
उलटता 5ण होampशल सPमख
Rतवलिeबत ग मग त सख (३३)
पढAल Nलोकात 4तपदा आQण 4तवलिPबत याच ampमMण आह
ldquoकपवरा नगYर ह न)ह लडका
सkढ ह भवनदASतल नौका
पसampश नाम ^हच तYर Vवारका
रampसकभावकलोक-सतारकाrdquo (अग १०)
कमालनी (६३) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]
मशी खरोखर अर मरा कठ
कSत गड Sनरथकच श]द तझा उठ
तपत उहA मधरभाववampशfट त
बघ मौSननी कमलनी जampल Sतfठत (३४)
ampभजी १४५ वी कवता या कमampलनी-वEतात आह
सदर (६४) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]
तजवीण सखी भतल ह lsquoरमणीयrsquo न
सतीत तव नदन हो रमणी वन
भषवी न तजला lsquoमQणभषणrsquo ह तर
यास भषवampश तच खरोखर सदर (३५)
ampशश (१३६९) रह (५१२३) आQण ampसOषकत उपampमSतभव प8चकथामधील (ताव ४ प
७२१) lsquoयो ^ह गवमववकभरण कYरfयतrsquo हA सदर-वEताची उदाहरण आहत
मगला (६५) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]
कवण भलवल अय तयावण अगना
जवळ त न तर इ4सभत^ह रग ना
खचत साधampशल तच मनोरथ भगला
रमQण दई मज ग तव सगSत मगला (३६)
रह (४६६७) lsquo^दववEम घ^टतासहसा^हतकPपयाrsquo हा Nलोक या मगलावEतात आह
शालनी (६८) [ - - - - - ~ - - ~ - - ]
थोरा सवी आदरान सखान
पोरा पाळी कfटनी कौतकान
शालAनEव आचरA ीSत-नीती
ससाराची Mीच हो शालनी ती (३७)
महाभाfयातील ldquoवOिNच वVयjच हतNच घEवrdquo हA शाampलनीवEतातील काYरका ह या
वEताच ाचीनतम उदाहरण असल वबजा (२८३) या Nलोकातील lsquoSनयाण यानfटजमkकाणrsquo
या दसT या चरणात ऋकारयjत )य7जनापव=ल अ5रास गKEव आल आह कn गोfट चतनीय
आह
वातोम (६९) [ - - - - ~ ~ - - ~ - - ]
दख टक 5Sतजी हमगोल
ampसधपfठ लहरA नEयलोल
कfटाचा तो 7वर सारा Sनमाला
भट Znडातर वातोम-माला (३८)
वब (४६१७ ८४६) हA वातोम=ची सकतातील उदाहरण आहत
ldquoलाशकाद हयोग5णाVवा
वणावदद बलयjताVवयोनौ
kfया समानावदEवसoयया
रखा वदमरसथNच पfठrdquo (वबजा ३४)
या Nलोकातील SतसT या चरणाचा दसरा गण जर ( ~ ~ - - ~ - - ) pया ^ठकाणी ( - ~
~ - ~ - ~ - ) असा आह तो नसता तर ह एक नवीनच वEत झाल असत
ववदवी (७०) [ - - - - - - ~ - - ~ - - ]
ताKणVवारA ठाकतो जो कशोर
आNचयाची तो सिfट पाहA समोर
कवी ीEवाची चाKता मlध ठवी
सवी तो एक ीSत हA ववदवी (३९)
सकतात वNवदवीची उदाहरण भासात (भाअ ६५ भाख १९) हA दोन आहत वाlभटाpया
अfटाडदयातील उEतरथानातील (१३९७) हा Nलोक वNवदवीचाच आह मराठत क टकत राजा
ampशवाजी या का)यात सारख भजयात वEत क टाळवाण होऊ नय Pहणन मधन मधन
वNवदवीची योजना कलA आह
चिRणी (७२) [ ~ - - - - - - ~ - - ~ - - ]
जरA तया शीष= लोटत मघमाला
तरA लोटA माग च4 वग तमाला
सहासाच कात तज माया घरात
करA या जीवाची चिRणी चाद-रात (४०)
ldquoसवणाकारशान^दिlभिEतमाग
बभौ दवpछद वाampमवMामहतो
कलोEक ठापण ाप सवाथाampसO-
वमान तमानीभय नाभयनाथमrdquo (अप १४४७)
ampभजी १४१ वी कवता या चि4णी-वEतात आह
ldquoराजrdquo-लgमी (७३) [ - - - - ~ - - - ~ - - ~ - - ]
कfटाळ भाबड त राजधानीत जाती
ऐNवयe ती पहाता काय वाट मजा ती
वEवाची वमती द ल5 का राज-लमी
शोभ सार न कोणा मोहवी राज-लgमी (४१)
ldquoतEवाना वतराVवा तष स5पतो वा
जीवाVयाना नवाना योऽवबोधो यथावत
सPयlvान तदतत तpच प8चकार
vय मEया^द मjEयारोहसोपानhपमrdquo (अप १४२०८)
मदाDाता (७९) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]
मघानी ह गगन भKनी गाढ आषाढमासी
होता पयEसक मSन कणी कात एकातवासी
तिनNवास MवSन Yरझवी कोण Eयाpया िजवासी
मदाDाता सरस कवता काampलदासी वलासी (४२)
कसमतलता (८०) [ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ - - ]
वालकारA सजSन रमणी वाट पाहA याची
होता शकाहA वकल मधनी इशसायाampस याची
तो य मागनी रमण Sतचया पampशता पRलवात
होई ती जशी कसमतलता विRलता मद वात (४३)
ldquoतमाSshy5ाथ मम गKYरतो यावदव यात-
EयjEवा काषाय गहमहाampमततावदव याय
प7य ampलग ^ह खampलतमनसो बत िjलfटबO-
नामाथ यादपहतमतनायय जीवलोकrdquo (असो ७५२)
मराठत मोस (८५०८) हा Nलोक या कसampमतलतावEतात आह
विमता (८१) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]
कती शोभ तया नयनSतampमरA VयवVयVवलास
ampभती का ग ककn कतककलह मघवफिजतास
पर झाल आता वळSन बघनी अमतkिfटराग
िमताची ती वfटA कर नजर का रोQखशी विमता ग (४४)
सकतात ampशश (२०७९) आQण अप (१4३९) हA दोन विमतावEताची उदाहरण आहत
प^हRया उदाहरणाpया SतसT या चरणाpया शवटA विमता हा श]द आह मराठत ampभजी २२४ वी
कवता या विमतावEतात आह
CचIमाला (८२) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]
राह सौदय कोठ मकलरदनी फRलपाननी का
माच थान कोठ म^दर नयनी मEत पीन तनी का
छ छ च4ानना ती सकल मSनpया घालवी जा तमाला
माची सभा ती Sतप^द भवी रगवी CचIमाला (४५)
नदमखी (८३) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]
अampभKचच नस ीस का कव साह
यतम Sतज तो वाampम हो जो ववाह
शampशमQखवण का हो न छदA सखी तो
SनरखSन पYर _या शO नदमखी तो (४६)
rdquoampशampशररससरा राववममरारा
ददममततरा रािजिजEसEसरारा
ससववससरा-राममyवyवरारा
ततललददरा-राससEवEवराराrdquo (राह ५१३५)
CचIलखा (८४) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]
वपी कोणी SतरSत अपRया yययमत=स पाहA
आशापत=तव हYरखSन ती Eयास Eप वाहA
तो जागी हो हळहळSन Pहण lsquoकोण त वि8चल का rdquo
य सायाला णSयजनपनम=लनी चलखा (४७)
पपदाम (८५) [ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]
होऊ य दोघ Sनगडत सखय ीSतpया पfपपाशी
खळ कfटहA णयमयमन अधकारA-काशी
जथ त तथ घर तजवण तो वगहA दjखधाम
ाथ= मी तत ampशर नमवSन घ अपत पपदाम (४८)
शोभा (८६) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]
कती वाट चता जव तजवर मी म लाग कराया
ampलह दाव कवी गहन भयतमी भावनालख राया
तवा यवोनी तो उलट वनवनी दावता मलोभा
कशी pच4ा र सरस पसरलA पौQणमचीच शोभा (४९)
Iiधरा (८८) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]
kिfट5प िजयन सहज मज ^दलA पावन ीSतदA5ा
ातीसाठ िजयpया तपभरच जण मी^ह कलA ती5ा
साधाया अथ चारA शभ घ^ट बघनी शात Eया मyयराती
सcedilाvी )हावया य मजसह हYरख मदगहA Iiधरा ती (५०)
महाIiधरा (८९) [ ~ ~ - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]
ममता ठवी घना त वKSन ^दसSनहA अतरगी न काळा
Sनध मोठा अमताचा तव दSय अस का न यावा उमाळा
पडलA सवeसहा हA सतवरहतप होऊनी दlध राहA
फलवी भटSन हAत बघ कampश खलत र महाIiधरा हA (५१)
माझ द दन या का)याpया अती lsquoकKणाि]ध माय बाळाrsquo Pहणन जो Nलोक आह तो (गछ
२२१६) मधील चकnpया ल5णामाण आह माझ सहाyयापक ो कदनगार यानी
मEतभवZnडत आQण महाlधरा हA दोन वEत ampमळन होणाT या अथसमवEतात रचलला कानडी
भाषतील रनकत गदायO (७४१) हा जो Qrतशक ९८२ मधील Nलोक माया kfटोEपEतीस
आणला आह Eयावhन पहाता महाlधरा वEताच शO ल5ण मी वर ^दलRया ल5णामाणच
आह अस ^दसत
मालनी (९०) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - - ]
Kचर म^दर नी लोल नीलोEपल हA
उजळ Sनतळ दहA चPपकाची दल हA
मदल मधर ओठ लाल डाampळPबफल-
बघSन तज पडावी मालनी का न भल (५२)
चिRका (९८) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - - ]
वधसम मख ह Pहण कस वाया
वध वचनसधा न दई सवाया
वध वतYरल काय बायता शाती
सQखमख पसरच चिRका वाती (५३)
कjटलग1त (१०१) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - ]
लपत छपत ज वाकड चालती
उरग-गन नस उpच Eयाना गती
गKड बघ कसा अमतासी हरA
कjटलग1त न र भटवी MीहरA (५४)
rdquoरघकलSतलका म^दनीपालका
सदयपदका पापपकोदका
सदampलकमला नीरदNयामला
अतलभजबळा भर5ोबलाrdquo (मोकल ४७४)
करात (५१८) ह क^टलगतीच सकत उदाहरण असन मराठत ampभजी १३४ वी कवता या
वEतात आह
शरभललता (१०२) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ]
हास खळ गटग^टत ह बाळ गोड
पाव याpयाजवळ न कस चEत ओढ
च डवाणी रमSन दमवी हा द7याना
दावी कवी शरभललता हा पहा ना (५५)
ldquoयावEतEव न भवSत ^ह kfट Mत वा
तावpAEligOा न भवSत बलथा िथरा वा
kfट तEEव SनयमपYरभति4यय
MOाव5ो भवSत सफलNचाMयNचrdquo (असौ १२४३)
असौ (१३५६) हा^ह Nलोक या शरभलampलतावEताचाच आह
वरललता (१०३) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ]
^दलA तीत आधी सदय कती द5णा मी
^दसनी य तीचा नवलपYरची विEत नामी
Sतpया औदासीय दय इकड हाय चर-
जयानदyयानी वरललता जाय दर (५६)
शखmरणी (१०४) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ - ]
िजpया ीतीसाठ सरस कवन SनEय रचलA
महायEन रEन ampमळवSन स-वणाeत खचलA
िजची छाया वाया भलवच िजवा या Sनampश^दनी
कठ आता काता ampशखYरदशना ती शखmरणा (५७)
ldquoगजाampलMfठा या अSतSनबडकातारजठरA
मदाधा5ा ampमा 5णभर^ह वात)य न करA
नखानी यथ गKतरampशला भदSन कYर-
मान आह र गYरकहYर हा Sन^4त हरArdquo (खााक २६)
असा (१४५०) ह ampशखYरणीच एक ाचीनतम उदाहरण आह
पट (१०६) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ]
वरवर बघशी तो मिEतका हA
Mम कर तKणा SनविEत का हA
चल खण कदळीन हाण यEन
कर-पट भKनी द खाण रEन (५८)
ldquoकनकrdquo-गौर (१०७) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ - - ]
जळSन कर धड का दययोग
णय^ह Pहणव का Sनवळ रोग
बघ हYर कSत काळा भलSन सौरA
बनampलच कampश राधा कनकगौर (५९)
मा (१०९) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ - - ]
कSत जYर कणी कल हार साहA
कYर सतत तपया पहा रसा हA
भ अवतरतो या 5मा-भाव
जन ^हज Pहणतात 5मा वभाव (६०)
ampभजी १३५ वी कवता या 5मावEतात आह
लय (१११) [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]
मधर अधरA तया ampमळता सधा
कठSन दसरA उरल अता 5धा
म^दरनयन नकोच सरालय
णSय तQझया घडोच परा लय (६१)
भाराDाता (११२) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]
Mीरामाpया सरल चYरती माद न सापड
सPमोहA तो नरमQण पढ कसा मनसा पड
rsquoहा हा सीत lsquoवचSन दयी वस तव SनEय जी
भाराDाता असSन Sतज तो कसा वपनी Eयजी (६२)
करLडगका (११४) [ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]
गा यान तया उचत गमत मकपण य पका
कातीन तया असSन ग^हरा गलाब पड फका
वारय तया मर झलता रड न सरडग का
पाहनी तझी Kचर नयन दडच करडगका (६३)
मकरिदका (११५) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]
ampशरAषव5ात कसमभर य पलाश^ह रगतो
न ग हा आcedilाचा पYरमल परA मEत अनग तो
सयोगाची आता वर^हदया वलिPबत सिध का
कती व5ी आSतवर मधर हA करA मकरिदका (६४)
अपरािजता (११६) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]
तKण अकKण इथ लवल कती
तडवलA दय तवा अबल कती
गटव म^हला-वभाव खरा िजता
रडतच बसती िया अपरािजता (६५)
चल (११७) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]
कातहनी बलतर तस Sतिfठत का8चन
Eयाpयामाग कQण धडपडता न Eयामध ला8छन
आसjती हA कध न उपशम अख ड करA छल
Eयाpयाठायी अचल जनरSत वतच जरA चल (६६)
भजगवजि-भत (१२१) [ वVयमाला ८ ल ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]
ldquo लमीpया उमाद दAना सतत तडव अकKण तो
पड नरकामधी
ददवान गलA लमी तर अनभव नर नरका
इथ मरणावधी
दारोदारA ampभ5साठ मण कYरल सहSन अहो
SतरकSत दjखदा
लमीपानो उमादा EयजSन उपकSत कYरत जा
अनाथ जनी सदाrdquo (ampभजी २५३ वी)
भजडगवजि`भत ह वEत भरतपगलानी सागतल असन ाचीन वामयात याची उदाहरण
गावत नाहAत श4ककत पाभतकात दोन आQण वरKचकत उभयाampभसाYरकामyय एक अशी
तीनच उदाहरण मला सापडलA
हmरणी (१३४) [ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - - ~ - ~ ~ - ~ - ]
खचत दबळ होण मोठ अस जग पातक
भ^ह दबzयाचा दखा हा खरोखर घातक
न^ह सभगता दौबRयी या छळ कQण हA शक
तYर हYरकटA का )हाव त मन हmरणी सख (६७)
lsquoवरहrsquo (^टक ९६) हA कवता हYरणी वEतात आह
lsquoजननीमदrsquo (१३५) [ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]
ldquoबहतरमनराधारयता मखरQखलMती-
नampलनजनषा Sनमातमहो यदPब न शjयत
कथampमह तव तो कवय शjता () वयampमिदर
जगSत ampशशव शjयाऽथ कतोऽथ वा जननीमदrdquo (वलस १५१७)
हाmरणी (१३९) [ - - - - ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]
kिfट5प मत जYर करA स7जीवनी तमखी
उचारAना जYर मधवच चया सदा कौतकn
मामाजी बडवSन पहा होई भवी ताYरणी
सवाधम बनSन म^हषी चEतास हो हाmरणी (६८)
छाया (१४१) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - - ]
सदा जीवात या य सखद जी Ccedilीfमात छाया जशी
मखpछाया जीची बघSन गगनी घ पा डतया शशी
वनcedilा छाया जी जण पद धरA माज न सEतामद
ampमळ ती या व5ी सहजच जशी छाया काशामध (६९)
कसर (१४३) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]
पfपामाजी ^दसSत कठकठ रगाकती मा ती
कोठ गध खर अKचर मास ना पा ती
जाता कोमजSन कQण न बघ SनवाYर जस सर
नासाी ज धYरSत जYर सक त ऐकल कसर (७०)
विaचता (१४४) [ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]
नाथा अधागी घनतमवपनी अyयाच वाSनशी
टाकोनी गला अवचत उठSन कोठ कशाला Sनशी
Sनदाव आता खडतर अपRया मायाच मी सि8चता-
ददव राजन चकSन^ह मजला का हो अस विaचता (७१)
रोjहणी (१४६) [ ~ ~ ~ - - - - - - - ~ - - -]
जशी न कवता य तकाpया )याoयमध कोि डता
तampश Sनसटशी हातातनी पाशी जव ओ^ढता
मग झलवशी का ग ऐशी घालSन त मो^हनी
य अampश कशी होशी कात च4ा जशी रोjहणी (७२)
Bयो3ना (१४७) [ - - - - ~ - - - - ~ - - ~ - ]
जीpया सौPय भाव भावाPबधी नाचतो
ZnडामEत माथी होई न क)हाच तो
वनसfटAवरA य जीpया वच मोहर
ऐशी माझी सखी ती Bयो3नाच चतोहर (७३)
ldquoampसOातोjतष शOा तEEवष यVवासना
सPयक सPयक तमतpछका^ददोषोि7झतम
जायततिनसगाEससगतो वा गरो
ससारफारhपाऽकपारपारदमrdquo (अप १४२०९)
शादलवDELडत (१५१) [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]
शाहाpया पढती लव न न लग याला जहागीर हा
थापाया बघतो वरा7य- चल जा वया अभागी रहा
नाEयाच Pहणती कलाधम पहा आPहा करA laquoीडत-
शादलासच कौतकापद गम शादलवDELडत (७४)
असौ (११६०) ह शादलवZnडताच एक ाचीनतम उदाहरण ^दसत lsquo
म3तभवDELडत (१५३)
[ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]
जन यती चढनी तटावर कती दखावया कौतक
^दसती काय तरA फRल इतjया दाटAत अEयEसक
पYर होती कSत आगडात दय नावक सPमीampलत
जव हो सा^दसव भयकर अस म3तभवDELडत (७५)
सकतात ऐहोळampशलालखातील lsquoवरदातlडतरगरगवलसदहसावलAमखलाrsquo हा एक Nलोक
आQण वलस (१५१३ १५१५) ह दोन Nलोक मEतभवZnडताच आढळल मराठत ampभजी २२८ वी
कवता हA मEतभवZnडतात आह
शादलवZnडताpया रचनत मyयच अनवधानान एखादा चरण मEतभवZnडताचा यतो-
(१) ldquoथाया चासनमय चाह नपSतगpछ वश दद
अampसत सारथवाjय MEवम^दत ोEया सखनािवतrdquo
(लव प १२५)
(२) ldquoप^हRयान नप काय वाjय वदला हहA कशा उEतरा
दऊनी नप तोषला वद भला Eया सवहA वतराrdquo
(वाव २६)
मदनललता (१५७) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - ]
श]दाना का जळवSन लयी य Eयात कवता
पाडी वाती दKSन ^ठणगी का ^द)य सवता
का य लमी दयमथनी जी कNमल हरA
का हA आह मदनललता आनदलहरA (७६)
DEडा (१५८) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - ]
सधाkfटAन ती मज भलवनी नऊSन वपनी
कतीक वातीची कKण गपत साग मध^दनी
दरAमाजी लोटA चढवSन सखोjतगampशखरA-
अहा ती चावगी अदय दSयता DEडा कampश करA (७७)
समधरा (१५९) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - ]
दवी कवी Kचावा तजवण असा हा लौकक मला
ठावा साT या सखाचा अनपमच ग EवEसग गमला
चता वाट गहAची जवळ असता त कn सम-धरा
कायावाचामनाpया समधरगण होशी समधरा (७८)
ampभजी २१८ वी एकNलोकn कवता हA समधरावEतात आह
सवदना (१६०) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - ]
सारA जीचा मखद सकल Sतampमर अन सताप^ह दरA
kिfट िनlध सन णय उसळवी ग`भीर^ह उरA
आणी आकषनी जी वबधगणबळ वग वसदना
ससारA या असावी चतर नरसखी ऐशी सवदना (७९)
सकतात आर`भी आर`भी (असौ ११६२ १८६४ भा ३७ ११) सवदनावEताची उदाहरण
पfकळ आढळतात उEतरोEतर ती दampमळ होत जातात
सरसा (१६१) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ - ]
वाह खग़ जयाpया नरKधरनदA ^हक रणी
राह वाधीन Eयाpया गणSन सकल ती तRय करणी
काळ लाभो न लाभो ^दव खचत Eया जो असरसा
भाळ Eयाpया तापा 5Sत ampशव ampशव हA काय स-रसा (८०)
ampभजी २१९ वी कवता या सरसावEतात आह
शादललत (१६२) [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ ~ - ]
सौदयासह ^हता अampश कशी एकच वस
पाचचा रमणीय रग गरलA नाचSन वलस
वाट भीSत अथाग मोहSन तरA हो चEत चampलत-
ीलाampलEय न ह तझ अकKण शादलललत (८१)
MीसVगKशतीतो (साSनस २१) ampभजी २१२ वी lsquoनारायण वामन ^टळकrsquo (उषा ६१) या
कवता शादलampलतवEतात आहत
पoवी (१६४) [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ]
बलायतम भटता नर तयास पoवी वरA
वरा7य Sनजमानसावर परA तपवी करA
नपास जन पिजता Sनज^हताथ सEता-भय
परत यSत-दशना नप उठSन आपाप य (८२)
^दस नच परपरA णय अतर वाि8छत
सधाकर पहा वता सकSन हो वरA लाि8छत
करास नच याचया पYर सधस भ वीकरA-
वता^ह रवभोवती मण फोल पoवी करA (८३)
वब (२८१४) या पवीवEतातील Nलोकात यSत पाळलला नाहA
मaजर (१६८) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ]
तज वाटत णयभावना नNवर
Pहणनीच का कYरampश तार आतवर
चल जा कठतYर पड नको प8जरA
सहकार हा बघ कठ परA मaजर (८४)
सकतात ampशश (४२४) आQण रह (५४०) हA दोन म8जरAची उदाहरण आहत मराठत
ampभजी १४६ वी कवता म8जरAवEतात आह
नलनी (१७९) [ ~ ~ - ~ ~ - ]
कमल सकलA
मधत मकलA
Pहणनी अampलनी
EयिजलA नलनी (८५)
rdquoिमतवफYरत
ऽजSन य ^हत
रSतKRलampसत
सiexclशा लampलतrdquo (hतमा १६१)
ldquoसहampस laquoSतनीरampभतrdquo (Kतमा २३७) या पVयात रमणीचीच चरणावलA आह ampभजी १० वी
कवता नampलनीवEतात आह
मधभार (१८०) [ ~ ~ - ~ - ~ ]
ldquoजय चाKदाम-
ललनाampभराम
जगतीललाम
Kचत () वामrdquo (hतमा १२५)
समाल1तक (१८१) [ ~ - ~ ~ - ~ ]
पणा (९२१) ह कडवअ या समालSतकावEतात आह
कया (१८२) [ - - - - ]
ldquoकाका काका
मारा हाका
बोका बोका
ठोका ठोकाrdquo (ना ग ampलमय)
ampभजी १ लA आQण २ रA कवता या कयावEतात आहत
कतलतवी (१८४) [ - ~ ~ - - ]
ममद हA
जीवन दई
ससSतधवी
कतलतवी (८६)
rdquoरागणी माळा
आळव बाळा
MीहYरलAळा
चEत रसाळाrdquo (मका)
rdquoगाि7जSत मात
षEgraveप भारA
सEवर Eयात
इश SनवारArdquo (पार)
ampभजी ३ रA कवता या कतलतवीवEतात आह
मकरकशीषा (१८६) [ ~ ~ ~ ~ - - ]
वधवदना हA
झलवत राहA
न चढव ईषा
मकरकशीषा (८७)
rdquo^दसबहतसो
णहसरहसो
Qणहअणकदो
परसइ चदोrdquo (राक ३२९)
hतमा १२१ वरAल lsquoजयजयवीरrsquo मकरकशीषाpया ७ चतfपVया आहत ampभजी ८ वी कवता
याच वEतात आह
lsquoसeमदजनकrsquo (१८७) [ - ~ ~ ~ ~ - ]
ldquoय िथरकKण
तिजतवKण-
तपतजनक
सeमदजनकrdquo (hतमा १६१)
rdquoवकटभवया
रQखव Sनzया
अPबजनयना
ampसधजवदना (डKव २०)
rdquoअ7जन नयनी
7यासम रचनी
यगधनष
वाऊSन रवसrdquo (मका
lsquoसौरतटचरrsquo (१८८) [ - - ~ ~ ~ ~ ]
ldquoसौरAतटचर
गौरAlaquoतपर
गौरAपटहर
चौरAकतकरrdquo (hतमा १६४)
rdquoस Eव जयजय
दfटSतभय
भjतिथरदय
लतlaquoजभयrdquo (hतमा १६१)
ग(म=या (१८९) [ ~ ~ - - ~ ~ ]
ldquoधतगोवधन
सरभीवधन
पशपालय
रचतोपZयrdquo (hतमा ११८)
rdquoखampलनीडPबक
मरलAचPबक
जननीवदक
पशपीनदकrdquo (hतमा १२०)
lsquoसौरभसिBजतrsquo (१९०) [ - ~ ~ - ~ ~ ]
rdquoमाधव वफर
दानवSनfठर
यौवतरि7जत
सौरभसिBजतrdquo (hतमा १५०)
rdquoककमप Egraveक
गिPफतप डक
सकलककण
क ठगरगणrdquo (hतमा १३०)
Rतग1त (१९१) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ]
अन^दन झगडा
कYर धन पकडा
SनसटSन पYर त
Rतग1त वYरत (८८)
ampभजी १५ वी कवता या 4तगSतवEतात आह
lsquoकsणापmरमलrsquo (१९२) [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ]
ldquoवhणालयसम-
क(णापmरमल
कलभाSयतबल-
शलभाSयतखलrdquo (hतमा १२६)
ldquoकटAकतगणrdquo (hतमा १२६) या पVयात या लगावलApया ६ चतfपVया आहत
lsquoपननदनrsquo (१९७) [ ~ - ~ - ~ ~ ]
ldquoअYरfटख डन
वभjतम डन
यjतचदन
पननदनrdquo (hतमा १२०)
तनम=या (२०७) [ - - ~ ~ - - ]
फत= दयाला
दई मधबाला
शोभ मग पVया-
माजी तनम=या (८९)
rdquoचEतिpछत साग
ऐसा वर माग
वाथ= बहस7जा
जालA गतल7जाrdquo (मोस ८५२२)
सकतात भ^का)य (१०१२) ह तनमyयावEताच उदाहरण आह
कमारललता (२१८) [ ~ - ~ ~ ~ - - ]
हसSन समन ती
हhSन तम नती
मोद कSत दती
कमारललत ती (९०)
ampभजी १४ वी कमारलampलतावEतात आह
म6णमाला (२२२) [ तनमyयाVवरावEता ]
माझी य कया मjता जण वाट
kfटA पडता ती कौतहल दाट
व5ी Sतज घता शोभ कampश बाला
शोभ जampश तीpया क ठ म6णमाला (९१)
ldquoवाSत साम सनदनमोह
जोडSन करात ाथ= नप तो ह
दहास^ह दता दाता कव शर
Vयावा सत कसा ाणाहSन दरrdquo (मोस ८५०३)
ampभजी १२२ वी कवता मQणमालावEतात आह
राजरमणीय (२२३) [ कमारलampलताVवरावEता ]
ldquolaquoजदKपनदातरAणमSतनोदA
मनोvतरवदावनातरनमोदA
अनथजनSयया Sनजाकमपनीत
करगनयनाampभ सहषमनगीतrdquo (hतमा १७७)
या करणात राजरमणीयाpया ६ चतfपVया आहत
ी1त (२२६) [ - ऽ ~ - - - ]
बध पjयाचा
तत ऐjयाचा
7यास न Mी ती
Eया कठ ीती (९२)
ampभजी ४ थी कवता ीSतवEतात आह
प1hनी (२३९) [ ीSतVवरावEता ]
गीतवाVयाची आवडी मोठ
Vय श]दाची माधरA ओठ
चाKवषा य खावया वार
पगधा ती प1hनी वा र (९३)
ampभजी ३८ वी कवता या पSनीवEतात आह
मदलखा (२६१) [ - - - ~ ~ - - ]
आला माज गजाला
हा उpछखल झाला
ह ग डथल दखा
या काzया मदलखा (९४)
ldquoवfणी फार दरार
सरा य अSत Nयार
वीरा अत न लखा
छदA ह मदलखाrdquo (ओलख ३६)
ldquoदवा दAन-दयाळा
तारA बा भज बाळा
तोडी या भवजाळा
जो त दि डampश काळाrdquo (पार)
lsquoम6णCचIrsquo (२६२) [ ~ ~ - - ~ ~ - - ]
ldquoदय यय वशाल
गगनाभोगसमान
लभतऽसौ म6णCचI
नपSतमि_न वतानमrdquo (प ५४ टAका)
CचIपदा (२६३) [ - ~ ~ - ~ ~ - - ]
वाjय रसाEमक साध
काय कणास न साध
सौoय कणास वदा त
पाहSन CचI पदात (९५)
ampभजी २५ वी कवता या चपदावEतात आह
ldquoगणrdquo(Cचरा (२७०) [ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]
सदर ज वYरवYर त
शीmiddot मना वश कYरत
वत खरोखर उampशरा
मोहव जी गण(Cचरा (९६)
ldquoचकलावद रमणी
प8चसरडगत समनी
गिPफत वampलampस तKणी
ओ^ढampल ममथजननीrdquo (डKव १३१)
अमतग1त (२७१) [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]
वसर तझा मज न पडो
व^हतच कवळ न घडो
Sनत मज Sनमल मSत द
हYर मज अमतग1त द (९७)
lsquoतणाrsquo (२७३) [ - - ~ ~ - - ~ ~ ]
ldquoतfणा Eयज धम भज
पाप दय मा कK
इfटा य^द लमीतव
ampशfटानSनश सMय ldquo (प ५४ टAका)
lsquoसaचलrsquo (२७४) [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ]
ldquoसaचलवचकलक डल
मि डतवरतनम डल
क डampलपSतकतसEgrave
खि डतभवनभयकरrdquo (hतमा १२४)
ldquoअPबजकरणवडPबक
ख8जनपYरचलदPबक
चिPबतयवSतकदPबक
कतलल^ठतकदPबकrdquo (hतमा १३८)
अलोला (२७५) [ मदलखाVवरावEता ]
ldquoलखा कमराला Eव Sनमाampस कराला
क वा पNयampस वाम सर`भादampभरामम
^दfया काननलोला हलोEफRलकपोला
वEता Eव हYरहत ातायो भव कतrdquo (hतमा २५०)
याpया नतरचा Nलोक^ह अलोलावEताचाच आह
Nलोकात मyयाEय यमक असRयान चतfपदAची अfटपदA कhन वEत मदलखाच मान याकड
विEत होत ampभजी १६३ वी कवता हA अलोलावEतात आह
मघवतान (२७८) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ]
जYर द दन यई घरात
तYर सभ त ^दनरात
गहभषण त हampसतानी
शampश 7यापYर मघवतानी (९८)
lsquoरामाrsquo (२८०) [ - - ~ - ~ - - - - ]
ldquoरामाampस तो Pहण र तोका
नाहAच तज काहA धोका
मनाम मीरवीशी लोकn
त सोडवावया आलो कnrdquo (मोस ८५१६)
ीत Pहणोत काहA कोणी
जाती अचक त Qझगोनी
का मा नकोच मyय5ामा
Nयामा मनोampभरामा रामा (९९)
नवमालनी (२८२) [ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - ]
कसampमत हमचPपक न एक
सधवल पाYरजाततK दख
सरampसज प7ज न सखदायी
बघ नवमालनीच वसधा हA (१००)
गाधवr (२८७) [ - - - - - - - ]
मानदA जीवाला
झोक दई जी बाला
गडा का)याची वाह
गाधवr ती जाणा ह (१०१)
ampभजी १२ वी कवता गाधव=वEतात आह धाी ह तथ ^दलल नाव Sनराधार ^दसत
कलह (२९०) [ ~ ~ - - ~ ~ - - - ]
ldquoरसनालोल नरा टाळा
बह तो पो^ट अस काळा
रसनचच तया भोग
य होती न सEacuteVयोगrdquo (ampभजी)
हA ampभजी २८ वी कवता सरलावEतात न)ह तर या कलहवEतात आह
ldquoसदrdquo-व3ता (२९३) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ]
तSत जYर कSत कव मVयाची
कYरSत तYर न बध त याची
Kचर चषक कYर त नEता
उचत न लव पYर ldquoसदrdquo-व3ता (१०२)
ampभजी ८९ वी कवता सहदळावEतात न)ह तर या सदवEतावEतात आह
ldquoअभरामाrdquo (२९४) [ - - ~ ~ - ~ ~ - - ]
का पा डर त शampशराया
हA ीSत पहा कampश वाया
माझी न कणी नampभ रामा-
अन दर सदा अभरामा (१०३)
म6णबध (२९६) [ - ~ ~ - - - ~ ~ - ]
चाटवचानी का झकता
वEवमहEEवा का मकता
होय कस लोकn न हस
कn म6णबध 5ीण अस (१०४)
ampभजी २६ वी Sन २७ वी या कवता मQणबधावEतात आहत
कनक (२९७) [ - - - ~ ~ - ~ ~ - ]
कातची रSत हाय उरA
ताK यासह जाय दरA
आसjती परA भीषण कn
जी आ-जीव वस कनकE (१०५)
rdquoनाना वाजSत वाVयyवनी
घोष कापतस अवनी
भपा लागSन जोर महा
द5ा छद मनोरम हाrdquo (ओलव ४७)
द5ा या नावाला कोठ आधार गावत नाहA
CचIग1त (२९८) [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ]
हAन गण नर Eयाजकड
जाय तरA गQणराज पड
दशSन Eयास दYर4-मती
)यjत करA Sनज CचI गती (१०६)
ldquoसदघन चदघन नायक जो
ससSतसागरतारक वा
तVगणकnतSन गायक जो
तोच जना ampशव-कारक वाrdquo (डKव २९३)
ldquoसलोचनाrdquo (३०७) [ - - ~ ~ - ~ - ~ - ]
hपावर भाळSन कणी
नई रमणीस िजकनी
त म खळ जळोच ना
दासी तYर _या सलोचना (१०७)
lsquoचा(लोचनाrsquo (३०८) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ]
ldquoअSय ममथचतम7जYर
Mवणायतचा(लोचन
अपEacuteEय मन jक याampस म
कमराजकम राजतrdquo (काश १९)
ldquoमरSत म रSतयाVयत
5णमी5णमीampलत रतम
परपाम रमा तEतम-
तरसातरसा वयोगनीrdquo (हधश १०४५)
सभ (३०९) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]
चरKचर ^दस रती परA
न^ह दयगण सSत परA
उघड न पण त अYरEव र-
सभ जनमन हरA Eवर (१०८)
सकतात रह (५१२९) ह सभवEताच उदाहरण आह
lsquoनपा3मजाrsquo (३१०) [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]
ldquoअजाEमज ^दथ सख
वलोकलA सEनषामख
वपयोlया वलाampसनी
नपा3मजा चाKहाampसनीrdquo (मोस ८५१६)
३ T या आQण ४ या चरणाची मी यथ आलटापालट कलA आह
lsquoकटाललताrsquo (३११) [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]
ldquoमनाjसतदतदAधSत
मरोRलampसतग डम डला
कटा5लampलता त काampमनी
मनो हरSत चाKहाampसनीrdquo (प ४४ टAका)
जगात गणल]ध सदरA
दराप ^दसत खरोखरA
धनास वYरती 5तीवरA
कटाललता कती तरA (१०९)
मनोरमा (३१२) [ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ - ]
णयवा^हनी वत जी
अधम दायभावना Eयजी
दयवभव SतलोEतमा
कवण तीहनी मनोरमा (११०)
lsquoप8छrsquo (३१३) [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ]
ldquoप8छलसOननीलकश
चदनचचतचाKवश
खि डतदजनभYरमायrdquo
मि डतSनमलहाYरकायrdquo (hतमा १५८)
मोटक (३१९) [ - - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ]
वाह नव जीवन ह पहळी
उEफRल पहा झडप सगळी
ह बल कस Yरझती कवन
का मोट क ह असहायपण (१११)
rdquoभानोKदय य^द वातमय
गधवपरSतमा yविजनी
बPब SनKणO तदा नपत
ात समर सभय वदतrdquo (वब ४६२६)
तोटक (३२०) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ]
पडता कध गाठ न श]द वद
मग धाडSन भट कशातव द
सQख शात वरjत ^दसो मSन तो
बसतो टक लावSन चोKSन तो (११२)
rdquoय^द जमजरामरण न भवत
य^द चfटवयोगभय न भवत
य^द सवमSनEयampमद न भवत
इहजमSन कय रSतनभवतrdquo (सभाष ३३१४)
ह वEत फार ाचीन आह महाभाfय ख ड १ (प ३३४) मधील lsquoद ह याच Kधrsquo हA काYरका
तोटकवEतात आह मराठत मोरोपतकत हररमणीय रामायण (मोस ७३९०) ह तोटकवEतात
आह
वदषी (३२६) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ]
गणसदर जी म^हला Sतचा
सहवास बरा सखशाितचा
मSतमद सधाशमखीहनी
वदषीच बरA ग हणी गणी (११३)
ldquoसरभषण राम रणाणी
रणकक श दवampशरोमणी
Yरपकाळ कराल वदाYर तो
रणशर रणी मदहाYर तोrdquo (राकधास ७)
मौि7तकदाम (३२९) [ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ]
कती बघ ampसध भयकर खोल
Sन Eयातच मौिjतक त बहमोल
ampमळ पYर पाणबयास छदाम
Sन घाampल गळा नप मि7तकदाम (११४)
पणा (९१६) ह कडवअ या मौिjतकदामवEतात आह मोसारा ९ वा सग मौिjतकदामवEतात
आह रामदासाच^ह एक उदाहरण आह-
ldquoकती रडशील कती पडशील
कती दडशील कती घडशील
नको बह चार Eयजी अवचार
कhSन वचार पहा Sनजसारrdquo (राकधास १४९)
lsquoतजप1तrsquo (३३०) [ - - - - - - ~ - ]
ldquoय य सारA दरA तमा
य तजोमला उEतमा
राीpया या मघाती
SनसारA ह तजपती (उस ३२८)
या कवततील सारA कडवी या lsquoतजपSतrsquo वEतात आहत
उBजवला (३३३) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]
जव नव यवका यवती ^दस
तव Kचर गम जडनी पस
सदय ^हमकराहSन शीतला
सतपत कनकाहSन उ7जवला (११५)
ldquoचरणयगळ सदर गोिजर
मद कवलय रडगत सािजर
शरध कमYर वाि8छSत अतर
मSनजन ^द चितSत आदर (डKव २१३०)
हसी (३३४) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ]
साधी साधी Kचर म^हला
शगाराची Sनकड न ^हला
श]द म िथरमSत वद
दावी हसीपYर गSत पद (११६)
ldquoसवा सवा भपद सदा
Eयाpया नामा Sनampश^दSन वदा
जा हो जा हो शरण सदया
तो वNवाEमा Sनरampशल भयाrdquo (पार)
सकतात ममच (१३१) आQण मराठत lsquoपणागारArsquo हा Nलोक मोस
(८५३५) हA आणखी हसीवEताची उदाहरण आहत
व$यमाला (३३५) [ - - - - - - - - ]
मघालA का हA आभाळी
मEयpछाया आलA काळी
का हा Nयाम fटा आला
क ठ 7याpया व$यमाला (११७)
महाभाfयात दोनदा (१३५६ २२०४) काYरकसाठ वVयमालावEत योिजलल ^दसत वब
(६८२७) ह आणखी एक उदाहरण आह मराठत मोरोपतकत रामायणकथासधा (मोस ८३८) ह
का)य वVयमालावEतात आह
िनiधा (३३६) [ - ~ ~ - - - - - - ]
अEयज पोरा लावी पोटA
माणसकn ती Eयाची मोठ
जाEयampभमान कची ^दlधा
भतदयन विEत िनiधा (११८)
ldquoघाampलत खवी माला क ठ
कनर दहा जालA सटA
ाPहणhप दवा मटA
यऊSन माग vानापाठrdquo (डKव ६९४)
सकतात िनlधावEताची वब (६८१२) आQण वबजा (११९) ममच (१२५) हA तीन
उदाहरण आढळतात
Mबद (३३७) [ - ~ ~ - ~ ~ - - - - ]
ldquoKिjमणी सदYर खळ जथ
त वन मगळ राह तथ
yयान करA पर शा () यjत