Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects...

8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco

1/80

1

1. GR

Ortadou, bilinen insanlk tarihinden gnmze kadar yeryznn en fazla ilgi gsterilen blgesi

olmutur. Tm dnyay etkileyen semavi dinin buradan dnyaya yaylmas ve kutsal

mekanlarnn bu blgede bulunmas gsterilen ilginin en nemli sebebidir.

Ortadou; Afrika, Asya ve Avrupann tam ortasnda ve bu ktalar birbirine balamaktadr. Su

yollarnn blgeden gemesi askeri ve ticari nemini arttrmaktadr. Petrol ilk defa bu blgede

bulunmutur ve dnya petrol rezervlerinin te ikisi yine buradadr.

Amerika Birleik Devletlerinin kresel bir aktr olarak dnya politikalarn etkilemeye balad

gnden bu yana blgeye olan ilgisi hibir zaman azalmam, aksine gn getike artmaya devam

etmitir. srailin blge topraklar zerindeki varl ABDnin blgeye olan ilgisini oaltmtr.

Souk savan sona ermesinden sonra ABD yeni bir hedef belirlemitir; Ortadouda bulunan

lkeler demokratikleerek blgeden kaynaklanan terr sona erdirilecek ve blge lkeleri srail ile

ilikilerini dzeltecekler ve ekonomilerini de uluslararas rekabet kurallarna gre dzenleyecekler.

ABDnin bu amala hazrlayp uygulamaya balad Byk Ortadou Projesi, blge lkelerinin

ekonomileri ve devlet yaplar zerinde etkili olmaya ve toplumlar dntrmeyi planlamaktadr.

Adna nce Byk Ortadou Giriimi daha sonra da Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika

Projesi denilen giriim, Trkiyede genellikle Byk Ortadou Projesi olarak adlandrld iin

almamzda bu ismi kullandk.

Bu almann 2. Blmnde; Ortadou kelimesinin tarihi kkeni ve blgenin kapsad alanla

nemi anlatlmtr. 3.Blmde; Byk Ortadou Projesinin Arka Plan ve projenin ierii ayrntl

olarak incelenmitir. 4.Blmde; Projenin kronolojisi ve G-8 2004 toplantsnda grlen metin

verilmitir. 5. Blmde; Projenin kapsam ve programlar, 6. Blmde; Ortadou ve Kuzey Afrika

lke Ekonomileri, 7. Blmde; Projenin ekonomik hedefleri anlatlmtr. 8.Blmde; Trkiyenin

blge ile olan mnasebeti ve Byk Ortadou Projesinin Trkiyeye ekonomik olarak ne anlam

ifade ettii anlatlmtr.


2/80

2

2. ORTADOU BLGESNN TANIMI, KAPSADII ALAN VE NEM

2.1 Kavram Olarak Ortadou

"Ortadou" kavram zerinde alm yazarlarn eserlerine bakldnda genellikle, bu kavramn

kapsamnn birbirinden farkl olduu ve her bir almaya gre genileyip daraldnn

grlmesidir. Bunun iindir ki Ortadou ile ilgili btn almalar ncelikle bu kavramn ieriinin

belirlenmesi ve kapsamna nerelerin alndnn gsterilmesiyle balamaktadr.

kinci Dnya Sava'ndan sonra bilimsel almalarda ve uluslararas siyasette giderek kullanm

yaygnlaan "Ortadou" (Middle East; Moyen Orient; e-arku'l-Evsat) kavramn ilk defa 1902

ylnda Amerikan deniz tarihisi ve stratejisti Alfred Thayer Mahan, National Review'de

yaynlanan Basra Krfezi'nin nemini ele ald "The Persian Gulf and International Relations"

balkl yazsnda Arabistan ile Hindistan arasndaki blgeyi ifade etmek iin kullanmtr.

Yzyln balarnda Basra Krfezi'nin stratejik nemi ve bu blgede Alman mparatorluu,

ngiltere ve Rusya'nn nfuz mcadelelerini anlatmaya alan A.T. Mahan, jeostratejik bir konsept

dahilinde kulland "Ortadou" (Middle East) kavram ile, Svey'ten Singapur'a kadar uzanan

deniz yolunun bir blmn koruyan ve kesin ekilde snrlarn belirtmedii bir blgeyi

anlatmaktayd.

Mahan'n ardndan ngiliz gazetesi The Times'in d politika editr Valentine Chirol, Tahran

muhabiri imzasyla Basra Krfezi'nin stratejik nemini, Almanya'nn ina etmeye alt Badat

demiryolunun Basra'ya kadar uzatlmasnn ngiltere'nin blgede ve Asya'daki karlarna verecei

zararlar anlatt birka yazsna "Ortadou'nun Problemleri" baln koyarak kavram Basra

Krfezi blgesini anlatmak iin kullanm ve kavramn benimsenmesine katkda bulunmutur.

Mahan ve Chirol'un ngiliz diline kazandrdklar "Ortadou" kavram asrn balarnda szlklere

girerken kitap adlarnda da grlmeye balanmtr. Angus Hamilton 1909 ylnda Londra'da

yaynlad Problems of the Middle East adndaki kitab ile kavram bilim dnyasna tayarakBasra Krfezi blgesinin ngiltere'nin uluslararas menfaatleri ve smrgeci devletler arasndaki

rekabet erevesindeki nemini anlatmaktayd. Ayn yllarda Hindistan'da Kral naibi olan Lord

Curzon, ilk defa 1911'de Hindistan'a yakn yerleri ifade etmek iin resmi konuma ve belgelerde

"Ortadou" kavramn kullanarak ona yar resmi bir nitelik kazandrmtr.

Temelde "Ortadou" kavramnn, "ark" (Dou) ve "Yakndou" (Near East) kavramlar gibi Bat

merkezli ve sbjektif bir kavramlatrmann rn olarak ortaya kt ve kullanm sahasna

girdii sylenebilir. Bu kavramlatrmay ynlendiren ana bak, Avrupa'y dnyann merkezi


3/80

3

olarak kabul eden ve dnyann dier blgeleri bu merkeze olan uzaklklarna gre "yakn", "orta"

ve "uzak" eklinde kategorize eden baktr.

Aslnda dnyann "Avrupa merkezli" olarak kategorize edilmesi gelenei yeni bir uygulama

deildir ve byle bir refleks tarihin derinliklerinde de karmza kabilmektedir. Avrupakltrnn ekillenmesinde nemli bir role sahip olan Eski Yunanllar dnyay "medeni gney" ve

"barbar kuzey" eklinde ikiye ayryorlard. Bu ikili ayrm Romallarda "Dou" ve "Bat" eklini

almtr.

Bilindii gibi Roma mparatorluu'nun iki merkezi vard. mparatorluun batdaki merkezi Roma,

doudaki merkezi de Constantinopolis idi. mparatorluun dou ksmna "Bizans mparatorluu"

ad daha sonra verilmi bir ad olup nceleri Dou Roma mparatorluu eklinde anlyordu. Bu

durumda stanbul "Dou" dnyasnn merkezi oluyordu.

XV. yzylda Avrupa'nn Avrupa d dnyay kefetmesiyle balayan Keifler anda in,

Japonya ve Malezya "Uzak Dou" olarak adlandrlmtr. Sz konusu ada zellikle

Portekizlilerin "Dou"ya gidecek bir yol bulma abalar srasnda ilikiler gelitirilen "Uzak Dou"

ile Avrupa'dan uzak olan Akdeniz sahilleri arasndaki blge "Yakn Dou" (Near East) kavram ile

karlanmtr. Bylece "Yakn Dou", Bat'da, konuma dilinde "Uzak Dou" ile Avrupa

arasndaki blgeyi ve genel olarak da 1453'ten bu yana Osmanl Devleti tarafndan ynetilen

yerleri ifade etmek iin kullanlmaktayd.

Gnein doduu yer ve "Yakn Dou"nun ifade ettii blgeyi anlatacak ekilde "Levant" kavram

da kullanlmakla birlikte bu kavram daha ok Dou Akdeniz kylar iin tercih edilmitir. 19.

yzyln ikinci yarsnda ise "Yakn Dou" kavramnn kullanmnn iyice artt gzlenmektedir.

Bat dnyasnda "Dou"; (ark; Orient) veya "Yakn Dou" olarak ifade edilmi olan Osmanl

Devleti iin tercih edilen bu kavramlatrma, elbette ki sadece bir coraf ifadelendirme deil ayn

zamanda kltrel ve dini motiflerle beslenen ve farkl olan "teki"ni ifade eden bir kavramlatrma

idi.

Aslnda insanlarn kendi bulunduklar yeri merkez alarak dnyann dier yerlerini konumlandrp

adlandrmalar sadece Avrupallara zg bir uygulama deildir. Mesela Osmanllar Bat dnyas

iin corafi adlandrmadan ok etnik vurguyu ne alan "Frengistan" kavramn kullanrken slam

corafyaclar batdaki blgeler iin "el-Marib", dou iin ise "el-Mark" isimlendirmesini tercih

etmilerdir.1

1 Davut Dursun, Ortadou neresi?Subjektif Bir Kavramn Anlam erevesi ve Tarihi,www.stradigma.com./turkce/kasim2003/makale_01html


4/80

4

Ortadou deyiminin yaygn olarak kullanl ve kavram deiiklii kinci Dnya sava

sralarnda oldu. ngilterenin Nil ordusu Msrda slenmi, Orta Dou Komutanl da Kahirede

konulandrlmt. kinci Dnya Sava zamanla Akdenizde Afrika ve Gneybat Asyada

iddetlenince ngiltere ve mttefiklerin Kahirede slenen komutanlnn grevleri geniledi.

Blgedeki hareketlilik, istihbarat, siyasi faaliyetler ve ikmal ileri dolaysyla Ortadou

Komutanl balca kaynak ve bavuru yeri oldu.

ABDnin savaa girmesinden sonra, Mttefik Devletler iin Msr balca ikmal slerinden biri

oldu. Avrupa Cephesi ve Balkanlarda harekatn destei de Kahiredeki karargaha ynetilmeye

baland.Bylece Ortadou kavram da deiiklie urad.

kinci Dnya Savandan nce daha ok Osmanl Devletinin Balkanlardaki topraklar ile Dou

Akdeniz topraklarn anlatan Yakndou unutulmaya ve bu deyimin yerini Ortadou almayabalad. Dnyann corafi, siyasi ve ekonomik edebiyatna iyice yerleen Ortadou kelimesi

askeri bir komutanlk karargahndan kaynaklanarak dnya lsnde yaygnlat.2

2.2 Ortadou Blgesinin Kapsad Alan

Ortadou en geni anlamda batda Fas,Tunus Cezayir, Libya, Somali, Etiyopya, Sudan ve

Msrdan balayarak douda Umman Krfezine kadar uzanan ve Irak, Kuveyt, Bahreyn, Katar,

Birleik Arap Emirlikleri, Umman iine alan kuzeyde Trkiye, Kafkasya ve Ortaasya Trk

Cumhuriyetlerini kapsayan ayrca ran, Afganistan ve Pakistann da dahil edildii gneyde ise

Suudi Arabistandan Yemene uzanan Arap yarmadasn evreleyen ve ortada Suriye, Lbnan,

rdn, Filistin ve srailin yer ald bir corafya olarak tanmlanabilir.

Daha dar ve yaygn kullanm olarak Ortadou; Batda Msr, Kuzeyde Trkiye ve rann Yer

ald Douda Umman Krfezi, Gneyde ise Aden Krfezi ve Yemeni iine alan blge Ortadou

olarak tanmlanmaktadr.

Byk LAROUSSE Ansiklopedi ve szlne gre Ortadou; Dou Akdenize kys olan

lkeleri, Trkiyeyi verimli hilal lkelerini (Suriye, Lbnan, srail, rdn, Irak) Msr, Arabistan

Yarmadasn ran ve genellikle Afganistan da iine almaktadr.

2

Atilla Sandkl, Kresel Gelimeler, Byk Ortadou Projesi ve Trkiyeye Yansmalar , Byk OrtadouProjesi Yeni Oluumlar ve Deien Dengeler, yay.haz: Atilla Sandkl, Kenan Dac, stanbul, Tasam yaynlar,2006, s,16


5/80

5

Encyclopedia BRITANNICAya gre Ortadou; Atlantikten douda Afganistana kadar

uzanmaktadr.Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Msr, Sudan, Arap Yarmadas, Irak, Trkiye, Suriye,

Lbnan, srail, rdn Ortadou blgesini meydana getirmektedir.

Encylopedia AMERCANAYA gre Ortadou; Trkiye, ran, Irak, srail, rdn, Lbnan, Suriye,Arap Yarmadasndaki Arabistan, Yemen, Umman, Katar, Bahreryn, BAE ile Sudan ve Msr

iine almaktadr. Ortadou terimi bugn eski terim olan Yakn Dou yerine kullanlmaktadr.

Dnya Bankasnn lkelerin gelir ve blgelere gre yapt ayrmda Ortadou ve Kuzey Afrika

lkeleri ayn corafya iinde kabul edilmektedir. Dnya Bankasnn gruplandrmasnda Cezayir,

Bahreyn, Msr, ran, Irak, rdn, Lbnan, Libya, Fas, Umman, S.Arabistan, Suriye, Tunus, Bat

eria ve Gazzeden oluan Filistin ile Yemen yer almaktadr. Dnya Bankasnn ayn ayrmnda

bu corafyada yer alan srail, Kuveyt, Katar ve BAE dier yksek gelirli lkeler grubunda yeralmaktadr. Bylece Dnya Bankas 19 lkeyi kapsayan bir Orta Dou corafi tanm yapmaktadr

ve ekonomik adan yaplan bu deerlendirmede Ortadou ve Kuzey Afrika bir btn olarak

ngrlmektedir.

Birlemi Milletlerin yapt almalarda ise Dnya Bankasnn yapm olduu kapsama

Moritanya da dahil edilmektedir. Jeopolitik almalarda ise Ortadou kapsamna Sudan ve Somali

gibi Dou Afrika blgesinde yer alan lkeler de katlmaktadr.

Btn bu tanmlamalar ve deerlendirmelerden karacamz sonu; Ortadou blgesinin Trkiye,

ran, Mezopotamya, Arap Yarmadas, Krfez lkeleri ile Msr kapsayacak ekilde

kullanlmasnn daha doru olaca eklindedir.

Amerika Birleik Devletlerince hazrlanan Byk Ortadou Projesinde, Byk Ortadou; Arap

Birliine ye 22 Arap Devleti, Trkiye, ran, Pakistan, Afganistan ve srail olarak tarif

edilmitir.Bu geni corafyann isimlendirilmesi de Projenin ismi Geniletilmi Ortadou ve

Kuzey Afrika Projesi olarak deitirilmitir.3

2.3 Ortadou Blgesinin nemi

Tarih boyunca byk medeniyetlere ve nemli olaylara sahne olan Ortadou, Ktalararas durumu

ve corafi konumu ile nem kazanr. Corafya ve Jeopolitik otoritelerinin Dnya Adasolarak

niteledikleri Asya-Avrupa ve Afrikadan oluan ve zaman zaman Eski Dnya olarak da anlan

bu ktalar topluluu birbirleriyle Ortadouda buluurlar.

3 Kenan Dac, AB ve ABDnin Ortadou Stratejileri ve Byk Ortadou Projesi , Sandkl, a.g.e, s, 178


6/80

6

Ortadou; Asya, Afrika ve Avrupa ktalar arasnda bir kpr durumundadr. Ktalar arasndaki

merkezi konumu dolaysyla Ortadou, tarih boyunca eitli istikametlerden gelen glerin geit

yeri ve bilinen tarihin ilk devirlerinden balayarak insanln kaderine yn veren medeniyetlerin

beii olmutur.

Yakn tarihin artlar iinde Ortadou, dnyann kuvvet merkezlerinden biri olma vasfn yitirmi

olmakla birlikte, sraili gz nne aldmzda bu tesbit dier Arap lkeleri iin geerli

olmaktadr. Arap lkeleri askeri ve ekonomik anlamda bugn Amerika Birleik Devletlerine ve

Avrupa Birliine muhta konumda olup srail ise kendi teknolojisini rettii iin byle bir

bamlla ihtiya duymamaktadr. srail kendi askeri teknolojisini ABD, ngiltere ve zellikle

Nkleer teknoloji alannda Fransann yardmlaryla gelitirmi durumdadr. Bugn blgede srail

askeri anlamda en gl lke konumundadr ve dnyann sayl askeri glerinden birisidir.Dnya petrol kaynaklarnn %73 Ortadou blgesinde bulunmaktadr. Avrupa lkeleri yllk

ihtiyalarnn %70ini ( 600 milyon ton) ABD % 20den fazlasn (230 milyon ton), Japonya ise

240 milyon tonluk ihtiyacn bu blgeden karlamaktadr. Kara altn olarak tanmlanan petroln

kar konulmaz bir g haline gelmesi, Ortadounun dolaysyla buradan geen kara ve deniz

yollarnn stratejik nemini dnyann hibir yeriyle kyaslanmayacak derecede arttrmtr.

Kzldeniz ve Basra krfezi gibi asrlardr deniz ticaretinde kullanlan su yollar 20.yzyln ilk

yarsndan itibaren dnya deniz ticaretinin en youn yaand blgeler olmutur.

Cengiz ANDAR Ortadou kmaz adl eserinde blgenin stratejik nemini tarihten rnek

vererek yle anlatmaktadr;

Yeryznn en nemli kara ve su yollarna kumanda etmesinin kendisine kazandrd esiz

jeopolitik deer Ortadouyu tarihin ilk dnemlerinden bu yana dnya egemenlii peinde koan

glerin her kim olursa olsun- birincil hedefi haline getirmitir. Ortadouda etkili bir varlk

kuramayan hibir g dnya egemenlii zerinde iddia ileri sremez. Bu blgede varlk salayan

yada salayacak herhangi gce kar koyabilecek durumda bulunmayan gler ise peinen

yenilgiyi kabul ederler.(...)

Ortadou tarihin her dneminde, dnemin sper devletlerinin ekitikleri bir arena olmutur.Daha

sadan nceki tarih kesitinde bile tarihin kaydettii ilk ciddi uluslararas atmalarda geit

roln bu blge stlenmitir.(...)

Eski Yunann kent-devletlerini tek bir ynetim ats altnda toplayan Bykskender, Dnya

mparatorluu kurma erei ile Hindistan yollarna dnce, Ortadoudan gemek ve

Ortadouyu egemenlii altna almak zorunluluu duymutur.


7/80

7

Ortadouyu nemli klan bir dier zellik ise Mezopotamya ve Nil Vadisi gibi verimli topraklar

kendi bnyesinde bulundurmasdr. Bu corafya dnya tarihinde nemli yer tutan Msr, Smer,

Babil, Asur gibi uygarlklara beiklik etmitir. Tarm, ehircilik, ticaret dnyaya bu blgeden

yaylmtr. lk yazy Ortadou kaynakl uygarlklar kullanmtr. Bilinen en eski bar anlamas

da M.. 1278 ylnda II. Ramses ile Hitit Kral Hatuil arasnda yine bu blgede yaplmtr.

Yazl tarih bu blgede balamaktadr.

Gemiten gelen kltrel younluun izlerine bugn de rastlamak mmkndr. Ortadou

Ktalararas gei noktasnda olduu iin kltrel etkileimler ve atmalarnda da en youn

yaand blge olmutur. Bat, Slav-Ortodoks, Afrika, in-Hint uygarlklar gibi farkl kltrler

hep bu blgede yzlemilerdir. Semavi dinler Yahudilik, Hristiyanlk, slamiyet aada daha

ayrntl anlatacamz gibi bu blgeden km ve atmalarn, rekabetin en nemli sebeplerindenbiri olmutur.

2.3.1 Dinlerin doduu ve tarih boyunca att blge

Ortadounun uluslararas ilikilerde ok nemli ekimelere ve hegemonya savalarna sebep

olmasnn en nemli etkenlerinden biri olarak belirttiimiz semavi dinler, bu blgede ortaya

km ve ilk taraftarlarn ve geliimini yine bu blgede gerekletirmilerdir. Her dinin

mensuplar da Asr Saadetini (Huzur Dnemi) bu blgede aramtr. Ortadouya sahip olmak

maddi kazanlarn yannda ilahi bir grev olarak da alglanr. Bu ilgi phesiz yeryzndeki

insanlarn byk bir blmnn bu blgede kendi ruh derinliklerinden bir eyler bulmasndan

kaynaklanmaktadr.

Kutsal kitaplar incelendiinde insanoluna gnderilen peygamberlerin ounun Ortadoudan

kt ve insanlk tarihinde nemli bir yer tutan semavi dinlerin (Yahudilik, Hiristiyanlk ve

slamiyet) retilerini bu corafyadan yaydklar grlr. Dini kaynaklara gre ilk insan bu

blgede dnya hayatna balamtr.

Dini kaynaklarn dnda bilimsel aratrmalarda ilk insann Arap yarmadasna pek uzak olmayan

Etiyopyadan ktn belirtmektedir.4

imdi bu dine ksaca bakalm;

Yahudilik

Blgenin kkleri insanolunun ilk atas ve peygamberi olan Hz. Ademe kadar uzanr. Ama yazl

tarihi Beni srail (srailoullar) peygamberleri ve onlarn sergiledikleri mcadelelerle ekillenmeye

4mer Turan, Medeniyetlerin att Nokta Ortadou, stanbul, Yeni afak Gazetesi Yayn, 2003, s, 36


8/80

8

balar. Yahudiler tarihte Kenan ili olarak anlan gnmzde de Filistin olarak bilinen bu blgeyi

Babiller tarafndan srgn edilecekleri M.. 586 ylna kadar yurt edinirler.

Mezopotamyaya srgn edilmeleri Yahudi diasporasnn balangc olur. Daha sonraki yllarda

yurtlarna dnme imkan elde etmelerine ramen Yahudilerin nemli bir blm, verimliMezopotamya topraklarn terk etmeyi gze alamazlar. Bir blm ise II. Babil mparatorluunu

ykan Keyhsrevin geri dnmelerine izin vermesi zerine, Kudse gelip yklan mabetlerini

tekrar ina ederler. Bunlar da M.S. 70 ylnda Kudse girerek Sleyman Mabedini yerlebir eden

Roma mparatoru Titus tarafndan dnyann drtbir yanna datlrlar. Srgnde bulunduklar

yllarda kendilerini manevi adan bal hissettikleri Kuds hi unutmazlar.

Musevilerin younlamaya baladklar Msr ve Mezopotamya, V.yzyldan itibaren byk

Yahudi kolonilerinin bulunduu merkezler haline gelir. Mslmanlarn bu corafyaya hakimolmasyla yaam standartlar daha da ykselir ve kendilerine hogrl davranlr. Sasaniler ve

Hristiyan Bizansllar zamannda zulm gren Musevilerin durumu Mslman Arap devletinde ok

daha iyiye gitti.5

Ama dier blgelere g edenler bu kadar ansl deildir. Kuzey Afrikaya, oradan da spanyaya

geen Yahudiler, Diaspora boyunca makus talihleri haline gelen bask ve ikenceden kendilerini

kurtaramazlar. Zaman zaman dayanlmaz boyutlara ulaan olumsuzluklar berya

Yarmadasnn Mslmanlar tarafndan alnaca 711 ylna kadar devam eder. Musevilerbu tarihten itibaren burada da Mslmanlarn hogrsnden yaralanarak daha rahat bir

yaam srerler. 1492 ylna gelindiinde berya Yarm adasnn Mslmanlarn elinden

kmas ile birlikte Museviler de blgeden ayrlr yine Mslman bir devlet olan Osmanl

mparatorluuna snrlar.

Yahudilik bugn 1948 ylnda kurulmu olan Ortadoudaki askeri ve ekonomik ynden blgenin

en gl devleti olan srail ile birlikte anlmaktadr. Dnyadaki tek Yahudi devleti olarak her

blgeden gelen Musevilere kapsn amakta hatta gelmeleri iin tevik etmektedir.

Hristiyanlk

Bugnk bat medeniyetini oluturan Hristiyanlk da dnyaya Ortadoudan yaylr. Hz.sa Roma

mparatorluu iinde ayr bir statye sahip olan Filistinde doar. Kendisine gnderilen ilahi

retileri bu blgede yaymaya balar. Havarileriyle bu blgede buluur.yine bu blgede armha

gerildiine inanlr.

5 Bernard Lewis, Ortadou, ev. Selen Y. Klay, Ankara, Arkada Yaynevi, 2005, 2. bs, s, 63


9/80

9

Filistin o tarihte Roma Devletinin esareti altnda yaayan Musevilerin yurdudur. Yeni bir dinin

gnderilmesini kabullenemeyen Yahudiler Romallar kkrtarak Hz.sann armha gerilmesine

neden olurlar. Hz.sann armh hadisesinden sonra Hristiyanlk Roma mparatorluunun

zellikle bat kesiminde hzla yaylmaya balar. Dou kiliselerinin byk blmnn kkleri

Hristiyanln bu ilk yllarna kadar uzanr. Bu kiliselerin Hristiyanlk dnyasnda ayr bir yeri

olmutur.

Dini konularda tartmalar ve mezhep ekimeleri her dinde olduu gibi Hristiyanlkta da erken

balar.Hz.sann Tanrnn olu olup olmad, ruhani ve cismani niteliklerinin birbirinden ayr

olduunu savunanlarla kart grtekiler ayr ayr kiliseler kurarlar.

Gr ayrlklarna son vermek iin 451de Papa I.Leonun bakanlnda Kadkyde toplana

konslden, Hz. sann Tanrnn yegane olu olduu, onunla ayrlmaz bir btn olduu ynndekarar kar. Bu karar da yeni blnmelere yol aar ve dini tartmalar hafifletmez.

Hristiyanlk dnyasnda ki blnmeler bu kadarla snrl kalmaz.Bat Roma ve Dou Roma

(Bizans) arasnda uzun sredir devam eden siyasi gerginlik, 1054te Papa IX.Leo ile stanbul

Patriinin karlkl olarak birbirlerini aforoz etmeleriyle dnlmez bir noktaya gelir. Bunun

zerine Dou (Bizans) kilisesi Ortodoks kilisesi ad altnda faaliyetlerini srdrr. Ortodoks

Rumlarn bal olduklar stanbuldaki tarihi Fener Patrikhanesi gnmzde de etkinliini

srdrmektedir.

16.yzylda Avrupada balayan reform hareketlerinin bir sonucu olarak Protestanlk adl yeni bir

mezhep daha domutur.Bu mezhep Ortadouda Ortodoks ve Katolik gibi kkl mezhepler kadar

yaygnlaamamtr.

Bugn Bat lke nfuslarnn ounluunu Hristiyanlar oluturmaktadr. Ortadouda ise aznlk

olarak varlklarn srdrmektedirler. Kptiler Ortadoudaki Hristiyan aznlklarn iinde en

kalabalklar olup Msr nfusunun %9unu olutururlar.Kptileri Lbnandaki Katolik Maruniler,

Ermeniler ve Suriye, ran, Irakta bulunan Kaldaniler takip eder. Gnmz Ortadousunda dou

kiliselerinin oynadklar rol, Mslman ve Musevilerle kyaslanmayacak derecede azalmtr.

Lbnann dnda hibir lkede siyasi mekanizma zerinde etkin deildirler.6

slamiyet

Ortadouda kan byk semavi dinin sonuncusu slamiyettir. Yahudilik ve Hristiyanlktan

sonra gelen slamiyet ksa srede tm blgeye yaylr. Hz.Muhammedin Medineye hicret ettii

6 Turan, a.g.e., s, 26


10/80

10

622 senesinden vefat edecei 632 tarihine kadar geen on yllk srede hemen hemen tm Arap

yarmadas slamiyeti benimser.

Sasani mparatorluuna son veren ikinci Halife Hz.mer devrinde ise gnmz Ortadousunun

iskeletini oluturan Suriye, Irak ve Msr slam topraklarna katlr. slam ordular ran ilerine veKafkasyaya kadar ilerler. 1071den itibaren dzenli olarak Anadolu ilerine yaylan Trkmen

boylarnn 1453te stanbulu fethetmesiyle, Ortadounun tamam slamiyet hakimiyeti altna

girer.

Her iki byk gc alaa ederek yepyeni bir tarih r am olan slamiyetin de kayna

Ortadoudur.slamiyet, burada domu, Sasani mparatorluunu ykarak Asya ilerine buradan

sarkmtr. slam ordular, buradan yola karak Kuzey Afrikay boydan boya katetmiler,

spanyay geerek ve Fransaya girerek Avrupa ilerine saplanmlardr. Ortadoudan yola kpKuzey Afrikadan ilerleyen bir baka kol, aaya sarkarak siyah Afrikayaslamiyeti tamtr. 7

lk douundan bugne 1400 sene gemi olmasna ramen slamiyet Ortadou halklar

zerindeki hakimiyetini srdrmektedir. Ama blgenin %95ini oluturan Mslmanlar arasnda,

dier dinlerde de olduu gibi, bir homojenlik yoktur. slamn ilk yllarnda meydana gelen Cemel

ve Sffn gibi i savalar mezheplerin ortaya kmasna sebep olmutur.8

Bu mezhepler Snni ii ve Harici olmak zere ana grupta toplanr. Haricilerin hemen hemen

tmyle etkinliini yitirdii gnmzde Snniler ve iiler arasndaki ihtilaflarn etkileri hala

srmektedir. imdi ksaca blge lkelerinde mezhep dalmna ve getirdii sorunlara bakalm.

Mezhep dalm lkelerin ynetiminde ve sosyal yapsnda zaman zaman sorunlar olumasna

neden olmaktadr. Blge devletlerinin I.Dnya Savandan sonra kurulmas srasnda zellikle

Suriye ve Irakta mezhep dengesi gzetilmeden oluturulan iktidarlar, halkn ounluuyla ters

dt iin dikta ynetim olarak oluturulmulardr.

Suriyede ounluu Tablo.1 de grlecei gibi Snnilerin oluturmasna ramen iktidardaNusayri aznlk bulunmaktadr. 1982 ylnda Hama ehrinde ayaklanan Snnilerin eylemi kanl bir

ekilde bastrlmtr. Tek adam olarak iktidar uzun yllar elinde tutan Hazfz Esad, 2000 ylnda

ldkten sonra bir deiiklik olmam, olu Bear Esad babasnn yerine gemi ve O da tek adam

olarak bugn iktidarna devam etmektedir.

7 Cengiz andar, Ortadou kmaz, stanbul, Sekin Yaynevi, 1988,8 Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerin Kelami Prolemlere Etkisi, b.a.,Ankara, 1992


11/80

11

TABLO. 1 Mezheplerinin Ortadou lkelerindeki Dalm(%)

LKELER SNN DER

IRAK 42 52 6

RAN 7 90 3

RDN 92

LBNAN 20 35 45

SURYE 86 14

S.ARABSTAN 97 2.5

KUVEYT 70 25

UMMAN 92 7

KATAR 78 10

BAE 75

BAHREYN 40 55 5

Kaynak : Atlas Politik XX.Sieci, Gerard Chaliand, Seuil,Paris

Irakta da bunun tersi -sanki bilerek yaplmcasna- ii ounluk olmasna ramen, Snni

diktatrlk kurulmutur. 2003 Nisannda Saddam Hseyinin ynetimden Amerika Birleik

Devletleri nderliindeki igal ordusunca devrilmesi sonucu bir kaos ortam olumutur. Amerikan

nderliinde koalisyon glerince gerekletirilen bu igal sonras birka defa seim yaplmasnakarn lkeye istikrar gelmemi, uzun sren koalisyon pazarlklar ve hangi bakanln hangi

mezhepte kalaca ile ilgili tartmalar uzayp gitmitir. Snnilerin gal Glerine kar direnie

gemeleri, iilerin ise yllarn diktatr Saddam Hseyinden kurtulmann sevinci ve iktidara

kendilerinin gelecei midiyle igalcilere ses karmamas iki mezhep yanllarn kar karya

getirmitir. Bugn yaanan i savata iki taraftan onlarca kii hayatn kaybetmektedir. Bu i

atmay iilerin trbelerine yaplan saldrlar gibi baz karanlk saldrlarn da krklemi olduu

ifade edilmektedir.


12/80

12

2.3.2 Petrol

Ortadou deyince akla ilk, gnmzde deta Ortadou ile zdeleen petrol gelmektedir.

XX.yzyln banda kefedilmesi ile, blgenin kaderini deitirmi ok sayda savaa, i

ekimelere, dardan mdahalelere blgenin maruz kalmasna sebep olmutur.

Ortadounun dnya petrol rezervlerinin te ikisine sahip olmas (%67) ve blgedeki petroln

karl maliyetinin dier blgelerinkinden ok az olmas (varil bana Ortadouda 1 dolar iken

Kuzey Denizinde 14 dolar), bu blgeye byk devletlerin younlamalarna sebep olmutur. Yeni

enerji kaynaklarn ve onlar tketim merkezlerine ulatran gei noktalarn kontrol altnda tutmak

isteyen gler iin Ortadou ne pahasna olursa olsun hakim olunmas gereken bir blge haline

gelmitir.

lk petrol yataklar 1908de randa, 1927de Irakta bulunur. Bunu 1932de Bahreyn, 1938de

Kuveyt ve Suudi Arabistan, 1939da da Katar takip eder. Birleik Arap Emirlikleri ve Umman

Sultanlnn petrol piyasasna katlmalar ise 1960l yllar bulur. Petrolden salanan astronomik

gelirler bu lkelerin ehresini deitirir. Yzyln banda kk bir balk kasabas olan Kuveyt

petro-dolarlarn sayesinde Ortadounun en grkemli bakentlerinden biri haline gelir. Umman,

Suudi Arabistan ve Birleik Arap Emirlikleri de benzer sreci yaamlardr.

Petrol gelirlerinin nasl anormal bir zenginlie sebep olduunu rakamlar gstermektedir. 1970te

Birleik Arap Emirlikleri ylda 230 milyon Amerikan Dolar kazanrken bu rakam 1980de 19

milyar Amerikan Dolarna kmt. Cezayirin geliri 272 milyondan 10.5 milyar dolara,

Libyannki 1.3 milyondan 22 milyar Dolara Irakn 1milyar 230 milyondan 25 milyar Dolara

Katarn 122 milyondan 5.3 milyar Dolara, Kuveytin 221 milyon Dolardan 18.6 milyara Suudi

Arabistannki de 1.2 milyon Dolardan 102 milyar Dolara ykseldi. 1980li yllarn sonuna doru

tm Arap lkelerinin toplam petrol geliri ylda 220 milyar Dolara ulat9

Doksanl yllardan gnmze kadar petrol gelirlerinde savalar (1991 Krfez Sava) ve Ekonomik

Krizler (1997 Asya-Pasifik Krizi) sebebi ile dalgalanmalar olmakla birlikte, gelir trendi yukar

doru ykselmeye devam etmitir.rnein Suudi Arabistann 1990 ylnda 40.1 milyar Dolar olan

petrol geliri 2000 ylnda 67.3 milyar dolar olarak gereklemitir.10

Petroln uluslararas ekonomi-politik gler asndan tad hayati nem bu doal kaynaa

dayal bir stratejik planlamann gelitirilmesini zorunlu klmtr. yle ki petrol, uluslararas

politikann modern dnemdeki iki nemli atma alan olan jeopolitik ve ekonomi-politiin

9 Muhammed Heykel, 3.Petrol Sava , stanbul, Pnar Yaynlar, 199310 www.eia.doe.gov.


13/80

13

kesiim alannda son derece belirleyici bir rol oynamaya balamtr. Daha nce orak ve nemsiz

alanlar olarak grlen corafi alanlar petroln bulunmasndan sonra klasik jeopolitik

yaklamlar dntren merkezi bir jeostratejik nem kazanmlardr. Bu yeni jeostratejik nem,

petroln ekonomi-politik g rekabeti iindeki rolnn olaanst bir trman gstermesi ile

birlikte uluslararas ilikiler arenasnn temel parametrelerinden birisi olmutur.11

Sonu olarak petrol, Ortadou blgesine sanayilemi byk devletler tarafndan ilgi duyulmasnn

en nemli sebeplerinden birini oluturmaktadr. Amerika Birleik Devletlerinin, 1991 ylnda

Irakn Kuveyti igalinden sonra Kuveyti kurtarmak iin yapt askeri harekat aslnda Kuveyti

kurtarmaktan ok petrol kurtarma harekat olduu gnmzde daha da iyi anlalmaktadr.

zgrlne kavuan Kuveyt, bugn ok uluslu dev irketlerin himayesinde petroln dnya

pazarlarna kolaylkla sunmaktadr. Amerika Birleik Devletlerinin gelitirdii Byk OrtadouProjesinin sebeplerinden biri de ayrntl olarak ele alacamz gibi blgenin Bat karlar

asndan istikrara kavuturulmas ve petrol aknn kesintisiz olarak Avrupa ve Amerika

pazarlarna akmaya devam etmesidir.

11 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, stanbul, Kre Yaynlar, 18.bs. 2004, s, 333


14/80

14

3. BYK ORTADOU PROJES ve ARKA PLANI

3.1 Byk Ortadou Projesinin Arka Plan

Byk Ortadou Projesinin ne zamandan beri uygulanmak istendii ile ilgili farkl grler

mevcuttur. BOPun zannedildiinden daha bir uzun gemie sahip olduunu savunan bir gre

gre, Ortadouda demokrasiyi yayma almalar yaklak yirmi yl nce Ronald Reagan

dneminde, ciddi byklkte kaynaklar tahsis edilerek balatlmtr. Hatta 1990l yllarda

Trkiyede baz unsurlar da bu kaynaklardan faydalanmtr.

BOPun k tarihini nispeten daha gerilere gtren bu gre gre BOPun somut hale gelmesi

1989dan sonra gereklemitir. Zira bu tarih, Sovyetler Birliinin k ve Dou ve Bat

Almanyann birlemesine zemin hazrlamas itibari ile bir dnm noktas olmutur. 1989u takip

eden yllarda Birleik Almanya ve Rusyann ran ile kurduu yakn ilikiler ABD, ngiltere ve

sraili ciddi biimde rahatsz etmi ve bu lkeler blgeye yerleerek rann petrol zengini

blgedeki muhtemel yaylmasnn nne geme karar almlard.12

Byk Ortadou Projesi ortaya kmadan nce doksanl yllarda Souk Savan sona ermesinden

sonra Yeni Dnya Dzeni ve ondan ncede kreselleme kavram ortaya km, dnya genelinde

youn bir ekilde tartlmtr ve halen zerinde teoriler gelitirilmeye devam edilmektedir.

Kreselleme, Yeni Dnya Dzeni ve Irak igali, Byk Ortadou Projesini ortaya karan

sreler gibidir. Daha dorusu, kreselleme leinin bymesi Amerika Birleik Devletlerine

Byk Ortadou Projesini uygulamakta kolaylk salamaktadr nce kreselleme kavramna

bakalm.

3.1.1 Kreselleme

Kreselleme sreci bata ekonomik alanda olmak zere, siyasal sosyal ve kltrel alanlarda ok

nemli deiim ve dnmlere neden olmakta, adeta dnya yeniden ekillenmektedir. Kken

olarak kreselleme terimi teknolojik devrimin dnya apnda etkilerini tasvir eden bir srecianlatan tarafsz bir tanm olarak ortaya kt. Kavram zerine pek ok tanm yaplmakta, srecin

eitli ynleri n plana karlmaya allmaktadr. Kresellemeyi, kapitalizmin gelimesinde bir

aama olarak gren yaklama gre pazarn dnya leinde bymesi, ulusal snrlarn dna

kmas ve dnyann tek bir pazar haline gelmesi eklinde tarif edilmektedir.13

ok boyutlu bir grnm arz eden kreselleme sreci hem ekonomik snrlar hem de ekonomi

dndaki snrlar ortadan kaldrmaktadr. Kresellemeyle birlikte ticaret sadece birka lke

12 Cenap akmak, Irak Sava ve Byk Ortadou Projesi,Sandkl, a.g.e., s,15313 Abdullah zkan, Kresellemenin letim Sistemi ve Byk Ortadou Projesi, Sandkl, a.g.e., s,357


15/80

15

arasnda yaplan bir ilem olmaktan km, corafi bakmdan ok farkl blgelerde bulunan bir ok

lke arasnda yaplr hale gelmitir.Sadece mal ve hizmet ticareti deil, ayn zamanda retim

faktrlerinin tm de kresellemektedir.irketlerin ve istihdam piyasalarnn snrlarnn

kalkmasyla birlikte zaman ve mekan boyutunu aan yeni alar ortaya kmaktadr.14

Daha geni olarak, kresellemeyi siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda deerlerin milli

snrlar aarak dnya geneline yaylmas olarak tarif edebiliriz. Kresellemenin gerekleebilmesi

iin bir takm siyasi, ekonomik ve sosyo-kltrel dinamiklerin var olmas gerekir.

Siyasal Dinamikler

zgrlk, demokrasi, insan haklar ve hukukun stnldr.Bunlar ulatrma, iletiim ve biliim

teknolojilerinden istifade edilerek btn dnyaya yaylmaya allmaktadr.

Ekonomik Dinamikler

Serbest piyasa ekonomisi ve uluslararas ticaretin serbestlemesidir. Bu dinamikler ynlendirmeler

ve zorlamalar ile yaylmaya allmaktadr. Bunun sonucu olarak uluslar aras irketlerin ve

sermayenin etkisi artmaktadr. Snr aan ekonomik ilikiler eitli devletlere mensup menfaat

gruplarn birbirine balamaktadr.

Sosyo-Kltrel Dinamikler

Bat tarz yaam ve tketim alkanlklarnn btn dnyaya yaylmas, sivil toplumun n plana

karlmas ve uluslar aras dzeyde rgtlenmesidir. Bunun sonucu olarak uluslar aras sivil

toplum rgtlerinin etkisi artmakta ve bu rgtler devletlerin i siyasal gelimelerine etki

edebilmektedirler.

Kreselleme srecinde ok uluslu irketler nemli bir rol stlenmektedir. Dnya toplam

ticaretinin byk blm ok uluslu irketler gerekletirmekte ve bu byklk giderek

artmaktadr. Teknolojik gelimeyi de denetleyen bu byk irketler, deta dnyann hangi

yresinin gelieceini ve hangi yrelerin yeni teknolojiye sahip olacann da belirlemektedirler.

ok uluslu irketlerin genel merkezleri belli bir lkede olsa da etkinliklerini bir veya birden fazla

lkede, kendisi tarafndan koordine edilen bal irketlerin vastas ile yrtebilmektedirler. Dier

lkelerdeki irketlerin iletme politikas, genel merkez tarafndan belirlenmektedir. irketler

etkinlik gsterdikleri lkelerde istihdam ve kar konularnda bamsz, ancak ynetim asndan

merkeze bamldrlar..

14 Martin Setzer , Ekonomik Kreselleme: Kresellemenin Ekonomi Ve Teknoloji zerindeki Etkileri, Ankara,SODEV Yaynlar, , 1997, s, 21


16/80

16

Kreselleme srecinin beraberinde getirdii iletiim ve finans teknolojilerindeki hzl gelimeler,

ok uluslu irketlere nemli avantajlar salam, onlarn hem rekabet glerini, hem de pazar

paylarn artrmtr. Bilgisayar donanm ve yazlmlar, uydular, fiberoptik kablolar ve yksek hzl

elektronik transferler ok uluslu irketlerin global pazarlar tekmi gibi hareket etmelerine imkan

salamaktadr.

Kreselleme bugn ok uluslu irketlerin dnya zerinde egemenlik alanlarnn geniletilmesi,

milli devletlerin yetkilerinin snrlandrlarak blgesel ittifaklarn kurulmas ve Birlemi Milletler,

Dnya Ticaret rgt, Avrupa Birlii gibi kurumlarca hukuki alt yapnn oluturulmasyla birlikte

tm dnyann tek serbest bir pazar haline getirmeye allmasdr. Batl lkelerde retilen fikirler,

yaam biimleri, ekonomik modeller dnyann vazgeemeyecei deerler olarak herkese kabul

ettirilmekte ve buna kar diren gsterecek herhangi bir ulus yada topluluun zerine kreselmedya gcnn de yardm ile gidilmektedir. Bunun bugn en briz rnei; Venezelladr.

ktidara seimle geldii ve oylarn ounluunu ald halde Devlet Bakan Hugo Chavez

Amerika Birleik Devletleri tarafndan aka iktidardan drlmeye allmaktadr. Chavezin

suu dnya petrol retiminin bete birini gerekletiren lkesinin yoksul kalmasn sorgulayp

petrol milliletirmeye ve yoksul kesimlere kaynak aktarmaya almasdr.

Byk Ortadou Projesini Amerika Birleik Devletlerinin uygulamaya koyma cesaretini de

kresellemenin kendisine verdii bu imkandan kaynaklandn sylemek yanl olmaz.Ortadouda bulunan lkeler demokrasi ile ynetilmedii iin Byk Ortadou Projesi,

kreselleme kavram ile anlatlmak istenen ekonomik ve siyasi btnlemelerin dnda kalan

Ortadou blgesindeki lkelerin pazarlarnn ok uluslu irketlere almasn da bylece

salayacaktr.

3.1.2 Yeni dnya dzeni

Kresellemenin ardndan yeni dnya dzeni tartlmaya balanm, SSCB ve Varova Paktnn

dalmasndan sonra yeni bir dnya dzeninin kurulmas beklentisi n plana kmtr. Yeni

Dnya Dzeni ilk nce I.Dnya savandan sonra galip devletlerin dnyay kendi menfaatleri

dorultusunda ekillendirmesi olarak ortaya km ve bu dzenin devamll iin Milletler

Cemiyeti gibi baz rgtler oluturulmutur. II.Dnya savandan sonra yine ayn dzen ABD ve

galip devletler gdmnde oluturulmu ve Birlemi Milletler gibi baz rgtler kurulmutur.

ki kutuplu olarak doksanl yllara kadar devam eden bu yap Varova Paktnn ve SSCBnin

dalmasndan sonra, iki kutuplu sistemin sona ermesi ile ortaya kan yeni durum uluslar aras

sistemde krlma eklinde bir deiiklie neden olmutur. Dou Avrupada, ardndan da Sovyetler


17/80

17

Birliinde meydana gelen deimelerle, 1917 Rus Devrimi ile balayan eitli yn deitirmelerle

birlikte Sovyet Modeli olarak 70 yl akn bir sre varln srdrm olan toplumsal

rgtlenme biimi ortadan kalkm, ABD tek sper g olarak kalm, Bat tarz siyasal, ekonomik

ve kltrel sistem dnyadaki etkinliini arttrmtr.15

Yeni dnya dzeni kavram yine Amerika Birleik Devletlerinde ortaya atlm ve 1990dan

gnmze kadar ABDnin dnya ile ilikilerinin ekillenmesine klavuzluk etmitir. 6 Mart

1991de dnemin bakan George H. Bush, Amerikan Kongresinde yapt konumada yeni bir

dnemin balangcnda olduklarn u szleri ile ifade etmitir: imdi yeni bir dnyann ortaya

kn gryoruz.Yeni bir dnya dzeninin son derece gerek bir beklentisinin olduu bir

dnyaSouk Sava emberinden syrlm bir BMnin temellerini atanlarn tarihi emellerini

gerekletirecei bir dnya. Tm milletler arasnda zgrln ve insan haklarna saygnnkendilerine yer bulduklar bir dnya16

Amerika Birleik Devletleri Bakan George Bush bu sylemini 1991 ylnda gerekletirdii

Birinci Krfez sava esnasnda merulatrc bir sylemin ana kavram olarak da kullanmtr.

Doksanl yllar boyunca yeni dnya dzeni Amerika Birleik Devletleri ile Almanyann ban

ektii Avrupa Birlii arasnda bir rekabeti de gn yzne karmtr.Bu sreci Ahmet

Davutolu u ekilde anlatr:

Irakn silah teknolojisindeki Alman patentini gren ABD, Birinci Krfez Sava ile gerek kresel

gerekse blgesel dengelerin nihai belirleyicisi olduunu tescil etmeye ynelik Yeni Dnya Dzeni

kavram gelitirerek uluslar aras btn aktrleri seferber etme becerisi gstermi ve bunun reel

gcn de Krfez savanda ispat etmitir.17

Gnmzde ise Amerika Birleik Devletleri bu stnlkle gerekletirdii ve Irak Kuveytten

kard Birinci Krfez Savann ardndan 2003 ylnda yine Iraka kar bir harekata girimi

ve bu sefer Irak tamamen igal etmitir. Avrupa Birlii ve Rusyann Irak galine destek

vermemesi bir eyi deitirmemi, yukarda bahsedildii gibi ABD gcn kabul ettirmitir. Ama

gal sonras her ey ABDnin beklentilerine uygun gelimemi Irakn Snni blgeleri etkili bir

direnie gemitir. Bu direni daha sonra maniple edilerek ii-Snni mezhep atmasna

kaydrlmaya allsa da, Amerika aradan yl getii halde bugn Irakta bir kmazn iine

girmitir. ABD, Irak gali ile deta, II. Vietnam Sendromunu yaamaktadr.

15

Sandkl, a.g.m., s, 2016 Zbigniew Brzezinski, Tercih, ev: Cem Kk, stanbul, nklap Kitapevi, 2005, s, 17017 Davutolu, a.g.e., s, 293


18/80

18

ABD Yeni Dnya Dzeninin tek lideri olarak yanna ngiltereyi alarak giritii Irak galinin

maliyetini bugn NATO gibi kurulularla uluslararas dzeye yaymaya alsa da, hibir lke bu

maliyeti paylamaya hazr grnmemektedir. Amerika Birleik Devletlerine Yeni Dnya Dzeni

sylemi I.Krfez Savanda ne kadar baar getirdiyse, ikincisinde de o kadar baarszlk

getirmitir.

3.1.3 Byk ortadou projesi ve Irak igali

Projenin ortaya k sebeplerinden birisi de aslnda Irakn igal edilme dncesidir. Irak

igalinin merulatrlmas iin bir takm teoriler retildi ve bu teoriler daha sonra igal edilecek ya

da ynetimleri deitirilecek Ortadou lkelerine temil edildi.

ABD Irak galine balamadan nce, hem ABD kamuoyunu hem de dnya kamuoyunu savan

hakl bir sava olduuna ikna etmek iin ciddi bir propaganda kampanyas yrtmtr. Bu

propaganda kampanyasnn argmanlar hzl bir ekilde deiiklie urasa da, dozu savaa

yaklaldka giderek iddetlenmitir.

Saddam Hseyinin El Kaide lideri same bin Ladin ile ibirlii yapt ve Kitle mha Silahlarna

sahip olduu yolundaki argmanlarn doru olduunu kantlayan herhangi bir somut delile

ulalamaynca, Irak galinin Amerikan kamuoyu nezdindeki bahaneleri de geerliliini

yitirmitir.

Bu argmanlar boa knca nc bir argman ortaya atlmtr: Irakta demokrasi ina ederek bu

lkeyi tm Ortadouya rnek olacak bir lke haline getirmek. Bu argman Irakla snrl

olmayaca, BOP ile birlikte Fastan Afganistana kadar uzanan bir corafyaya geniletileceidir.

Bunu iki ynl ilevi olan bir proje olarak da deerlendirmek mmkn.

1. BOP her eyden nce bir retoriktir, yani sava ABD ve uluslararas kamuoyu nezdinde hakl

gstermek iin ortaya atlm bir sylemdir. Bu argmann Amerikann geleneksel mttefikleri

nezdinde de bir ekiciliinin olaca ve Mslman lkelerde Amerikan kart havayyumuataca dnlmtr.

2. Bir retorik olmann tesinde politik bir gereklie de tekabl etmektedir. ABDli planlamaclar,

gerekten de dnyann belli bir blgesini kendi kafalarndaki imge dorultusunda yeniden

dzenleyebileceklerini dnmektedirler. Bu noktada Almanya ve Japonyann II.Dnya Sava

sonras dnemde yeniden inaas bir model olarak dnlmektedir. 18

18 Nuri Ersoy, ran-Irak Savandan Gnmze ABDnin Irak Politikas, http://www.bgst.org/keab/ne20051114.asp


19/80

19

26 ubat 2003de george W. Bush bir neo-con (yeni muhafazakar) think-tanki olan American

Enterprise Instituteda Ortadouya demokrasiyi yaymak konusundaki isteini dile getirdi. Bu

argman Amerikan medyas tarafndan alnp inceltildi. ubat 2003de New York Times

Magazinede yazan Ignanieff yle diyordu: ABD bir iyilik imparatorluudur ... light bir

imparatorluktur, dnyadaki en muazzam askeri g ile, serbest pazar, insan haklar ve demokrasi

gibi deerleri dayatan kresel bir hegemonyadr. ... mparatorluu hakl kartan nedenler, Irak

gibi bir yerde demokrasi ve istikrar yolunda insanlarn son umudu olmasdr.19

Edward Saidin dedii gibi, Tm imparatorluklar, tpk Amerikan mparatorluu gibi kendisine ve

tm dnyaya srekli olarak dier imparatorluklardan farkl olduunu, ve grevinin ynettii yerleri

ve halklar dorudan veya dolayl olarak yamalamak ve kontrol etmek deil, ama eitmek ve

zgrletirmek olduunu syler.

20

ABDnin Ortadouya gerekten demokrasi getirmek isteyip istemediini tartmak iin ise

ABDnin Ortadou stratejisini zetlemek yeterli olacaktr: ABD son otuz yldr Arap

demokrasisine ve Araplarn kendi kaderini tayin hakkna kar olmutur ve aya olan bir

strateji izlemitir:

srailin savunmasn sbvanse etmek ve bu arada oyalama kabilinden bir bar sreci

sylemini srdrmek

Msr ve rdnde ABD yanls ynetimleri desteklemek

Petrol reten Krfez lkelerinde iktidardaki kraliyet aileleri ile, zellikle Suud ailesi ile

yakn ilikiler gelitirmek.

ABDnin Ortadouya demokrasi gtrme sylemi blge halklar asndan hibir inandrcl

olmayan, Amerikan kart havay yumuatmak iin tasarlanm ikiyzl bir sylem olarak da

deerlendirilmitir. Bunun yan sra blgede demokratik bir ileyi, ABD ve Batya dmanlk

besleyen gleri iktidara getirebilir ve ABDnin, Suudi Arabistan, Msr, rdn gibi lkelerdeki

iktidar yaplarna kar tavrnda nemli bir deiiklie gitmesini gerektirir. Bu ABDnin gze

alamayaca riskleri beraberinde getirir. Bunun en gzel rneini Msr ve Filistin seimleri

olmutur. Filistinde bu yl ocak aynda yaplan seimlerde Amerika ve srailin seime girmesine

19 Michael Ignatieff, "The Burden", the New York Times Magazine, 5 Ocak 2003, Aktaran: Gilbert Achcar OlmayanBlgenin Fantezisi, Byk Ortadou: ABD Plan, Yaznn aslna http://mondediplo.com/2004/04/04world adresinden

eriilebilir. Le Monde Diplomatique, Nisan 200420 Edward Said, Emperyal Perspektifler, Al-Ahram, 24-30 Temmuz 2003


20/80

20

izin verdikleri silahl direni rgt Hamas seimleri tek bana iktidar olacak ekilde kazanm ve

bugn Filistinde iktidardadr. Msr seimlerinde de Mslman Kardeler rgt beklenenden

fazla oy alarak bir sonraki seimler de iktidar kazanabileceini gstermitir.

Byk Ortadou, Fastan Afganistana kadar geni bir corafyay kapsamaktadr ve bu lkelerinortak paydas ABD dmanlnn ve slamc hareketlerin en youn olduu lkeler olmalardr.

Batl sanayilemi lkelerin ortak karlarnn bu lkelerden kaynakland dnlen sorunlarla

tehdit edildii varsaylmaktadr. Bu sorunlar ise blgedeki devletlerin ynetimde baar

gsterememeleri ve dolaysyla yolsuzluk ve yoksulluun ba gstermesiyle kaoslarn ortaya

kmasna neden olmaktadr.

Bu durumla baa kmak iin alnmas nerilen ekonomik nlemlere bakldnda ABDnin

blgeye demokrasi gtrmekten ne anlad daha ak olarak grlmektedir. Blgedeki lkelerinDou Avrupa lkelerinin geirdiine benzer bir ekonomik dnm geirmeleri, giriimciliin

tevik edilmesi, zel sektrn glendirilmesi, Geniletilmi Ortadou Kalknma Bankasnn

kurulmas, serbest ticaret blgeleri oluturulmas ve Dnya Ticaret rgtne katlmalar iin

blge lkelerine bask yaplmas nerilmekteydi. Dolaysyla Byk Ortadou Projesinin ardnda

yatan temel gd blgede orta snflar glendirmek ve blge sekinleri ile birlikte kresel

kapitalizme eklemlenmelerini amalamaktadr.

Blgedeki halklar aslnda 60l yllardan itibaren Arap milliyetilii erevesinde daha sonra da

ulus devlet yaplarnn ve Radikal Arap Milliyetiliinin geni kitlelerin sorunlarna zm

retemeyerek tkand, 1980lerden itibaren de slami hareket erevesinde biimi deierek

evrilen, ancak sreklilii olan bir direni rgtlemilerdir. Bu direniin taban byk lde orta

snflar olmutur. Direniin hedefi temel olarak srail ve ABDnin blge politikalardr. Bu direni,

Amerikan elit dncesinde bir tr Uygarlklar atmas olarak alglanmaya balam, ve bu

atmann sona erdirilmesinin ise kar taraf ehliletirerek, kleletirerek ve kltrn yok ederek

mmkn olduu dnlmtr.

Bu yeniden ina srecinin admlar ise ABDli stratejistler iin aktr: lkenin altyapsnn imha

edilmesi, igal edilmesi, halkn bir halk olma vasflarn yitirecek derecede drlmesi, kltrel

deerlerinin yamalanmas ve yok edilmesi, ondan sonra lkenin yeniden imar ve ulusun yeniden

inas, lkenin ekonomisinin da (ABDli irketlere) almas, politika sahnesinin ABDnin

ncelikleri dorultusunda dzenlenmesi, toplumsal, siyasi ve kltrel kurumlarn bu erevede

yeniden tanmlanmas, bu modelin blgedeki dier lkelere de yaylmas, tm bunlarn da

ABDnin lke iinde ve blgede kalc sler a ile kalclaan askeri varl ve tehdidi altnda


21/80

21

gereklemesi. Edward Said bu zihniyeti arkiyalk adl incelemesinin son basksna yazd

nszde arpc bir ekilde dile getirilmektedir.

"Ben bu yazy yazarken Irakn Britanya ve Birleik Devletler tarafndan illegal emperyalist igali

ilerlemeye devam ediyor. galin sonras tahmin edilemeyecek derecede korkun. Bu, medeniyetleratmas olduu varsaylan eyin bir paras, bitimsiz, dindirilemez ve aresiz. Yine de ben yle

olmadn dnyorum.

"Amerika Birleik Devletlerinde Orta Dou, Araplar ve slam hakkndaki genel kavrayn bir

lde gelimeye baladn syleyebilmek isterdim, ama bu maalesef mmkn deil. Pekok

nedenden dolay Avrupada durumun epeyce daha iyi olduu grnyor. ABDde tavrlarn

sertlemesi, kk drc genellemelerin ve dinsel saplantlara dayal klielerin glenmesi, ve

muhalif grte olanlara ve tekilere kar basit kibirli bir bakla birleen kaba g, Iraknmze ve ktphanelerinin yamalanmasnda mkemmel bir ifadesini buldu. Liderlerimiz ve uak

ruhlu entelektellerinin anlama yetisinden yoksun grndkleriey u ki, tarih bir kara tahta gibi

silinemez. Tarihi silip zerine kendi geleceimizi kazyamayz ve kendi yaam biimlerimizi takip

etsinler diye daha aa insanlara dayatamayz. 21

Savan balarnda yazlan bu makale ilerisinde korkun eylerin olacan belirtiyordu. Nitekim

korkun eyler Irakta oldu ve bugn de olmaya devam ediyor. Ebu Gureyb hapishanesinde yaplan

ikenceler, koskoca lkenin Amerikan tanklaryla her gn yaklp yklmas, yz bin nfuslu

Felluce kasabasnn bir Amerikan harekatndan sonra nfusunun otuz bine dmesi bu olanlardan

sadece medyaya ve bize kadar yansyan olaylardan bir kadr.

3.2 Byk Ortadou Projesi

Amerika Birleik Devletlerinin Ortadou Blgesi iin hazrlayp uygulamaya balad projenin

kamuoyuna ilk duyuruluu ABD Bakan Ghorge W.Bush tarafndan Kuzey Caroline

niversitesinde yaplm olan konuma ile olmutur. Bush konumasnda Ortadou ile bir

ortaklk giriimi balatmak niyetinde olduunu belirtti.(Middle East Partnership Initiative -MEPI)

Proje taslanda belirtilenler arasnda unlar yer almaktadr. On yllk bir sre ierisinde Ortadou

ile ABD arsnda bir serbest ticaret blgesi oluturmak, adli reformlara yardmc olacak bir forum

21Edward Said, arkiyatlk'a nsz, Al Ahram, 7-13 Austos 2003


22/80

22

kurmak, irketlere daha zgr bir ortam yaratmak, edebiyat ve evirileri desteklemek... Byk

Ortadou Projesinin ekirdeini bu konuma oluturmutur.22

ABDnin dnya egemenlik yarnda ele geirdii nc rol zellikle II.Dnya Savandan sonra

kurulan ift kutuplu dnyann yklmas ile birlikte deiik bir hal almak zorunda kalmtr.Amerikan sistemi tek bana kald liderlik yarnda yeni bir ortak olmamas iin uluslararas

kurumlar ve blgesel ittifaklar ynlendirmeye ve kendi kutbuna almaya almaktadr. Byk

Ortadou Projesi de byle bir nedenle ortaya km almalardan biri olup, halen yrtlmeye

devam etmektedir.

Zbigniew Brezinsky, ABDnin dnyaya egemen olmak iin nasl bir strateji izlemesi gerektiini

tartt Byk Satran Tahtas adl kitabnda, blgeye tayin edici bir nem verir: Ortadou,

Orta Asya ve Gneydou Asya.

Ortadou ve Orta Asyada her eyden nce petrol ve doal gaz rezervleri bulunmaktadr. Pasifik

daha imdiden; klasik uygarlklarda Akdenizin, XVIII., XIX., Ve XX. yzyln byk blmnde

Atlas Okyanusunun ekonomik nemine sahiptir ve bu gelecein dnyasnn ekonomik merkezinin

enerji alaca ve mallar sataca yollar Gney Dou Asyadan geer.

Byk Ortadou kavram sonradan Kuzey Afrika, yani Akdenize kys olan Arap lkeleriyle

geniletildi. Bu geniletme corafi olarak deil de tarihsel ve sosyolojik olarak ele alndnda,

kelimenin sosyolojik anlamyla tm Ortadouyu da kapsamas anlamna gelmitir. nk

Ortadou, corafi deil, sosyolojik bir kavram olarak ele alndnda, Akdenizin gneyindeki

lkelerde klasik Akdeniz uygarlna dahil lkeler olarak Ortadou lkeleridir.

Byk Ortadou Projesinin hedefi, demokrasi, serbest piyasa ekonomisi, ynetimde bulunanlar

iin snrl iktidar, din ve dnya ilerinin birbirinden ayrlmas, insan haklar, ferdiyetilik ve

hukukun stnl gibi Bat deerlerini, Mslman halklarn ounlukta yaad lkelerde tesis

etmektir.23

Resmi olarak ilan edilen almalarda ise bu tanmlama u balklar altnda toplanyor.

Demokrasinin tevik edilmesi,

Bilgi toplumu oluturulmas ve

Ekonomik frsatlarn artrlmas.24

22Haluk Gerger, Byk Ortadou Projesi ve Sosyalist Strateji Byk Ortadou Projesine Kar i Snfnnn ve

Halklarn Stratejisi Ne Olmaldr Sempozyumu stanbul, Araf yaynclk, 2005, s, 2323Abdullah ahin, Byk Ortadou Projesi ve Trkiye, stanbul, Truva yaynlar, 2004, s, 5224Byk Ortadou Projesi,Diplomatik Gzlem Gazetesi,(http://www.diplomatikgozlem.com/haber_oku.asp?id=1497)


23/80

23

Buna benzer bir snflandrmay da Cahit Babuna u ekilde yapmtr; Byk Ortadou Projesi

aslnda temel unsuru iermektedir.Bunlar:

Bu byk blgenin ABD ve dnya sermayesine uygun ekle dntrlmesi, demokratik

dzene sokulmas, insan haklarnn gelitirilmesi, sosyal yaplarn uygulanmas, yabancsermayeye akkresellemeye uygun hale sokulmas,

Ekonomik kalknmaya ak olmas, idari tarzlarnn feodal yapdan kurtarlmas ve Bat

sistemine uygun hale getirilmesi,

Gvenliin salanmas terr odaklarnn kurutulmas (u andaki ABDye kar uygulanan

kar gelmelerin yok edilmesi).25

Amerika Birleik Devletlerinin Ortadouya hakim olmak istemesinin nedenlerinden biri de petrol

ve doalgazn Batya gvenli bir ekilde aktarlmas meselesidir. ABDnin kresel isteklerini

gerekletirmek iin 11 Eyll 2001 ylnda lkesine yaplan ve halen bugn zerinde

speklasyonlar yaplan saldrlar byk bir frsat olmutur. Bu saldrlar Amerika Birleik

Devletleri istihbarat rgtlerinin bilerek nlemedii veya i istihbarat destei olmadan

gereklemeyecei ynnde birtakm speklasyonlar yaplmaktadr.

ABD Kresel terrizm gibi ierii de tam belli olmayan bir kavram erevesinde Ortadoudaki

lkelere daha fazla mdahalede bulunmak istemi, Afganistan ve Iraka dorudan mdahale

etmitir. Bu mdahaleler de bu projenin ngrd stratejik amalar dorultusunda yaplmtr.

Ayrca blgenin istikrarsz olduu ve terr rettii sav ile hareket eden ABD gerektiinde askeri

g kullanmaktan ekinmeyeceini ve blgedeki g dengelerini bozacak her adm kararllkla

nleyeceini gstermek istemitir. Bu g dengelerini etkileyen faktrler yledir:

Arap-srail atmas /Bar Sreci: Bu srete Filistinlilere ve Araplara kabul ettirilmek istenen

en nemli ey srailin, Ortadounun bir paras olduu ve olas birlemelerin srail merkezli

olmas fikridir.

Radikal slami Hareketler : Blgede, srailin Filistine kar haksz bir tutum ierisinde

bulunduunu iddia eden ve Filistinin haklarna kar daha saygl davranlmasn salamak

amacyla kurulmu eitli rgtlerin yapt faaliyetlerdir.

Silahlanma: zellikle ran-Irak Sava ncesinde balayan ve gnmzde had safhaya ulaan

silahlanma sorunu blge halklar zerinde psikolojik etki yapmakta ve blgenin uluslararas

kurulular tarafndan kontrol altnda tutulmas gerektii fikrine yol amaktadr.

25 Yeni Mesaj Gazetesi, 15.03.2004


24/80

24

Petrol Boru Hatlar : Blge petrolleri Amerika Birleik Devletleri ve Batl devletlerin kontrol

altndadr. Gnmzde sz konusu devletler Orta Asya ve Hazar petrolleri ile de ilgilenmektedir.

Demokratikleme: Belki de blgedeki en nemli sorun, blge lkelerinde demokratik

ynetimlerin kurulmam olmasdr.26

26 Giray Saynur Bozkurt, ABDnin Ortadou Politikas , Sandkl, a.g.e., s, 126-127


25/80

25

4. BYK ORTADOU PROJESNN KRONOLOJS

Aralk 1994: NATOnun balatt Akdeniz Diyalou giriimi, NATO yesi olan lkelerin

dnda, Cezayir, Msr, srail, rdn, Moritanya, Fas ve Tunusu da bnyesine dahil etti.

Ocak 1995: 1985 ylnda imzalanan serbest ticaret anlamasnn devam erevesinde, ABD ile

srail arasndaki tm ticari engeller kaldrld.

Kasm 1995: Barselonada bir araya gelen Avrupa Birlii ve Akdeniz havzas lkeleri; Cezayir,

Msr, srail, rdn, Lbnan, Fas, Suriye, Tunus, Trkiye ve Filistin siyasi ekonomik, mali, sosyal

ve kltrel boyutlarda Avrupa Akdeniz Ortakln balattlar. Sadece 1995-2000 yllar arasnda

AB bu projeye 9 milyar Euro ayrd.

Aralk 2001: rdn, ABD ile serbest ticaret anlamas imzalad. Tm gmrk duvarlar, 2010

ylndan evvel kaldrlm olacak.

9 Mays 2002: George W. Bush, Kuzey Carolina niversitesinde yapm olduu bir konumada

Ortadou ile bir ortaklk giriimi balatmak niyetinde olduunu belirtti. Byk Ortadou

Projesinin ekirdeini aslnda bu konuma oluturmaktadr.

10 Temmuz 2002: Richard Perlein bakanlndaki ABD Savunma Politikas Danma Konseyi,

Suud ailesinin iktidarna artk son verilmesini savunan uzun bir raporu dinledi.

12 Aralk 2002: ABD Dileri Bakan Colin Powell, Heritage Foundation Vakfnda yapt

konumada, Ortadou ile Ortaklk Giriimini balattn, 2003 yl iin ise bu programa 90

milyon Dolar tahsis edileceini aklad. Bu mthi mebla sayesinde, siyasi ve ekonomik

kalknma desteklenecek, kadnlarn toplum ierisinde rol ve eitimi glendirilecekti. Bu

programn uygulanmasna, Colin Powelln yardmclarndan Richard Armitage ve Ortadou

Brosu Mdr (Bakan Yardmcs Dick Cheneynin kz) Elizabeth Cheney atand.

26 ubat 2002: American Enterprise Institute nnde konuan George Bush, balamak zere olan

Irak savana deinerek unlar syledi: zgrlne kavuan bir Irak, zgrln tm bu

blgeyi nasl deitirebileceini milyonlarca insana umut ve terakki getirerek gsterecektir

Irakta kurulacak olan yeni bir rejim, blgedeki baka uluslar iin, zgrln etkileyici ve

muhteem bir rneini oluturacaktr.

19 Ekim 2003 : Pragda toplanan NATO zirvesinde, NATO ve Byk Ortadou konulu

konferansta sz alan ABD temsilcisi Nicholas Burns, u noktalarn altn izdi: NATOnungrevi, Avrupa ve Kuzey Amerikay savunmaktr.Sadece Bat Avrupa, Merkezi Avrupa veya Kuzey


26/80

26

Amerikada kalarak bunun mmkn olabileceine inanmyoruz.Askeri glerimizi douya ve

gneye yaymalyz. NATOnun gelecei douda ve gneydedir. Dolaysyla, NATOnun gelecei

Byk Ortadoudadr...

6 Kasm 2003: Demokrasi Ulusal Vakf (NED)nda konuan bakan Bush, giriimin erevesinigenileterek Ortadouyu deitirmeyi amalayan genel bir demokratik mdahale planndan sz

etti.

20 Ocak 2004: George Bush bu tarihte verdii nemli bir demete yle dedi:

Ortadou zulm, umutsuzluk ve fkeyle alkalanmaya devam ettii srece, Amerikann ve

dostlarmzn gvenliini tehdit eden insanlar ve hareketler retmeye devam edecektir.Birleik

Devletler, bu nedenle, Byk Ortadouda bir zgrlk stratejisi izleyecektir

Projenin ad artk deimi, Byk Ortadou Giriimi haline gelmiti ( Greater Middle East

Initiative-GMEI).

7 ubat 2004: Alman Dileri Bakan Joschka Fischer, Amerikan nerisini gayet olumlu ekilde

deerlendirip, Avrupa ile ABDnin Yakn Dou ve Ortadouda nasl ibirliine gidebileceklerini

belirtti. Ancak Franszlarn da dahil olduu baka Avrupal devletler, ABD giriimine daha souk

bakmlar, ABnin zaten 1995 ylndan bu yana, ayn konuyla ilgili olarak milyarlarca Euroluk

Barcelona srecini balattn, ABDnin ise bu ie topu topu 150 milyon dolar ayrm olduunu

vurgulamlard.

13 ubat 2004: Haziran aynda Sea Islandda dzenlenecek olan G8 toplantsna bu konuda

sunulacak olan G-8 ve Byk Ortadou Arasnda Ortaklk adl bir belge, Londrada Arapa

yaynlanan El-Hayat adl gazetede yaynland.

23 ubat 2004: ABDnin planna ar bir tepki gstermekten kanan Avrupa Birlii, Genel

Sekreteri Javier Solanann azndan, ABnin kendi yaklamn belirleyeceini, bunun Amerikan

yaklamn tamamlayc nitelikte olacan belirtti.

4-5 Mart 2004: rdn Kral Abdullah ve Msr Devlet Bakan Mbarek ile ABDnin Byk

Ortadou Giriimini gren Fransz Cumhurbakan Jacques Chirac, Ortadounun

modernlemesine ilikin her giriimin, sz konusu halklarn onayyla yaplmas gerektiini

aklad.

27 Mart 2004: Tunusta dzenlenecek olan Arap Birlii Zirvesi, 22 ye arasnda, ABDnin Byk

Ortadou Projesi ile ilgili olarak ortaya kan ihtilaflarn sonucunda iptal edildi.


27/80

27

12-15 Nisan 2004: ABDnin Demokrasi Ulusal Vakf (NED), stanbulda slam Dnyas

Demokratlar Kongresini toplad. 190 delege, gn boyunca Mslman dnyasnda

demokratik ynetim platformunu tarttlar.

8-10 Haziran 2004: Amerika Sea Islandda G-8 zirvesi topland ve aada yaynladmzraporu grt. Rapor Ortadou blgesi ile ilgili siyasi, ekonomik ve sosyo-kltrel hayata dair

tespitlerde bulunarak, G-8 tarafndan blge iin yaplacaklar anlatmaktadr.

28-29 Haziran 2004: ABD, stanbuldaki NATO Zirvesinde, Byk Ortadou Projesini gvenlik

kanadna sundu. Toplantda BOP u somutlatrc admlar atld. NATO bnyesindeki istihbarat

tekilatnn ilevi artrld. Irak gvenlik birimlerine verilecek eitim NATO bayra altna

alnarak igal merulatrld. Afganistandaki asker says artrld..27

G-8 Zirvesinde Grlen Raporun Tam Metni

Byk Ortadou uluslararas topluma meydan okuyuu temsil etmekle birlikte deerli frsatlar

da sunuyor. Arap yazarlarn BMnin 2002-2003 yllarnda Arap insani geliimiyle ilgili hazrlanan

iki ayr raporda eksiklik olarak belirttii zgrlk, bilgi ve kadn haklar, G-8ler

topluluuna ye her lkenin milli karlarn tehdit eden ortamn yaratlmasna katk salamtr.

Blgede siyasi ve ekonomik haklarndan mahrum braklanlarn says arttka, radikalizm, terr,

uluslar aras sular ve yasal olmayan g konularnda art gzlenecektir.

Byk Ortadoudaki durumu tanmlayan aratrma sonular rktcdr:

- 22 lkeden oluan Arap devletlerinin toplam ekonomik girdisi spanyannkinden daha azdr.

- Yetikin Araplarn yzde 40 -65 milyon kii- okuma yazma bilmiyor ve bu saynn te ikisini

kadnlar oluturuyor.

- 2010 ylnda 50 milyon, 2020 ylnda da yaklak 100 milyon Arap genci i hayatna atlacak.

hayatna yeni atlacak olan bu genlerin istihdam iin en az 6 milyon ie ihtiya var.

- Blgede isizlik oranndaki dengeler mevcut haliyle devam ederse 2010 ylnda 25 milyon kii

isiz olacak.

- Blge insannn te biri gnde 2 dolardan daha az bir gelirle yaamaktadr. Yaam standardnn

dzeltilmesi iin, blgenin ekonomik geliimi mevcut durumun iki katna yani yzde 3den en az

yzde 6ya karlmal.

27 Gerger, a.g.e., s, 22-25


28/80

28

- Toplumun sadece yzde 1.6s internet kullanma imkanna sahip ki bu da Byk Sahra

lnn gneyindeki Afrika lkeleri dahil- dnyadaki tm blgeler iinde en dk oran tekil

etmektedir.

- Arap lkelerindeki kadnlar, parlamentodaki sandalyelerin sadece yzde 3.5ini igal ediyorlar.Kyaslayacak olursak bu oran Byk Sahra lnn gneyindeki Afrika lkelerinde yzde

8.4tr.

- 2002 ylnda hazrlanan Arap nsani Geliim Raporuna gre, yalar ilerlemi genlerin yzde

51i baka lkelere g etmeyi istiyor. G etmek istedikleri yerlerin banda Avrupa lkeleri

geliyor.

Bu aratrma sonular, blgenin yol ayrmnda olduunu yanstyor. Byk Ortadou lkeleri,

layk olduklar i ve eitim standardndan mahrum braklan ve siyasi haklarndan yoksun kalan

genlere her yl yenilerini ekleyerek yoluna devam edebilir. Ancak bu durum blgenin istikrarna

ve G-8ler topluluu yelerinin ortak karlarna dorudan tehlike arz etmektedir.

Bunun alternatifi ise reform yoludur. Arap insani geliimiyle ilgili hazrlanan her iki raporun

sonular, Byk Ortadouda harekete gemek iin zorunlu ve acil eylem ars iermektedir. Bu

arlar, blgenin drt bir yanndaki aktivistler, akademisyenler ve zel sektr tarafndan

tekrarlanmaktadr. Byk Ortadoudaki baz liderler bu arlar nemseyip siyasi, itimai ve

iktisadi reform ynnde baz admlar atmaya baladlar.

G-8ler topluluuna dahil lkeler srayla, Ortadoudaki reform abalarn kendi zel Ortadou

reform giriimleriyle teyit etmilerdir.

Avrupa-Akdeniz Ortakl, Amerika Birleik Devletleri ile Ortadou Ortaklk Giriimi, ayrca

Afganistan ve Irakn ok ynl yeniden imar abalar, G-8ler topluluunun blgedeki reform

kararllklarn gsterir.

Yukarda iaret edilen demografik deiimler, Afganistan ve Irakn baskc iki rejimden kurtuluuve blge sathnda demokrasi filizlerinin yeermesinin tm G-8ler topluluuna tarihi frsat

sunuyor.

G-8ler topluluunun Sea Islandta Haziran aynda yaplacak olan zirvesinde, Byk

Ortadoudaki reform liderleriyle uzun vadeli ibirliini ekillendirmesi, ayrca blgede siyasi,

iktisadi ve itimai reformu cesaretlendirmeye ynelik koordineli bir cevap vermesi gerekir. G-8ler

topluluunun BMnin hazrlad Arap nsani Geliim Raporlarnn belirledii eksiklikleri

gidermeye ynelik reform iin ortak ncelikler zerinde uzlamas mmkndr. yle ki:


29/80

29

- Demokrasi ve yi Ynetimin Desteklenmesi;

- Bilgi Toplumunun nas;

- Ekonomik Frsatlarn Geniletilmesi.

Bu reformlarn ncelikleri, blgenin geliiminin anahtardr. Demokrasi ve iyi ynetim, iinde

gelimenin tahakkuk edecei bir ereve oluturur. yi eitimli fertler, gelimenin temsilcisidirler

ve giriim gelimenin motorudur.

1-Demokrasi ve yi Ynetimin Teviki

Demokrasi ve zgrlk bireysel giriimin geliimi iin zorunludur. Ancak Byk Ortadou

sathnda bu ikisi byk oranda yoktur. Freedom Houseun 2003 ylnda hazrlad rapora gre

yaplan tasnifte, Byk Ortadou lkeleri ierisinde sadece srail zgr olarak tanmlanm; dierlkelerden sadece 4 lke ksmen zgr olarak nitelenmitir. Arap nsani Geliim Raporu, 90l

yllar itibaryla dnyadaki 7 blge iinde Ortadounun zgrlk konusunda en az dereceyi elde

ettiine dikkat ekmitir. fade zgrl konusundaki sralama listesinde Arap lkeleri

dnyadaki en alt derecededir. Buna ek olarak, Arap alemi kadn haklar konusunda sadece Byk

Sahra lnn gneyindeki Afrika lkelerinin nne geebilmektedir. Bu cesaret krc

gstergeler, blge halknn ifadelendirdii arzularyla kesinlikle uyum iinde deildir. rnein,

2003 Yl Arap nsani Geliim Raporunda tm dnyada Demokrasi her trl ynetimden daha

iyidir diyen gr destekleyenler listesinin banda Araplar gelmektedir. Otoriter ynetimlere

kar kmada en yksek oran yine Araplardadr.

G-8ler, blgede demokratik reforma desteini unlar yaparak gsterebilirler:

a-Serbest Seimler Giriimi:

Byk Ortadoudaki bir ok lke (Afganistan, Cezayir, Katar, Suudi Arabistan, Bahreyn, ran,

Lbnan, Fas, Tunus, Trkiye, Yemen seim yapmay planlamaktadr) 2004 ile 2006 tarihleri

arasnda bakanlk, meclis veya belediye seimleri yapma niyetini aklamtr.

Hr ve adil seimler icra etme ciddiyetini ortaya koyan lkelerle alarak G-8ler topluluu, seim

ncesi aktif yardm sunabilir:

- Seimleri gzetleyecek, ikayetleri cevaplayacak ve raporlar teslim alacak bamsz seim

kurullarnn oluturulmas veya desteklenmesi amacyla karlkl ziyaretler gerekletirmek ve

seminerlere teknik yardmlar sunmak;


30/80

30

- Talepte bulunan hkmetler iin semenlerin kayd, sivillerin eitimi konularnda teknik yardm

takdim etmek. zellikle kadn semenlere younlamak.

b- Parlamento Baznda Eitim ve Karlkl Ziyaretler:

lkelerin demokratikletirilmesinde parlamentolarn roln glendirmek iin, G-8ler

topluluunun, kanunlarn ekillenii, yasama ve kanuni reformlarn uygulanmas ve semenlerin

temsili konularna younlaarak parlamento yeleri arasnda karlkl ziyaretleri gzetmesi

mmkndr.

c- Kadnlar in Ynetim Akademileri:

Arap lkelerindeki parlamentolarda kadnlar, sandalyelerin sadece yzde 3.5ini igal ediyor. G-

8ler topluluu, kadnlarn siyasi ve sosyal hayata daha fazla katlmlarn salamak iin liderlik

eitimi veren akademilere sponsor olabilir. Bylelikle seim kurumlar veya bir sivil toplum

rgtnde kurucu/ynetici olarak almaya istekli kadnlar iin yneticilik eitimi salanm

olacaktr. Bu akademiler, G-8ler topluluundaki kadn yneticiler ile blge lkelerindekileri bir

araya getirebilirler.

d- Sradan nsanlara Hukuki Destek:

ABD, AB, BM ve IMFnin yasama ve yarg reformunu cesaretlendirme amacyla fiilen birok

giriim ki bunlarn byk blm yarg eitimi, yarg ynetimi ve yasama sisteminin slahdzeyinde- gerekletirdii bir dnemde, dikkatleri toplumdaki sradan insanlara younlatrarak

G-8lerin bu abalar tamamlamas mmkndr. Bylece gerek bir adalet algs hissedilmeye

balanacaktr.

Yine G-8ler, bireylerin medeni kanun, ceza hukuku ve eri hukuk ile ilgili hukuki danmada

bulunabilecekleri merkezler ina edip bunlar finanse edebilirler. Bu merkezlerden savunma

avukat da temin edilinebilinir. (ki bu, blgede pek alldk bir durum deil). Ayn ekilde bu

merkezler, blgedeki hukuk faklteleriyle de irtibat kurabilirler.

e- Bamsz Medya Giriimi:

Arap nsani Geliim Raporu, her bin Arap vatandana den gnlk gazete saysnn 53ten az

olduunu belirterek, bu orann gelimi lkelerde 285i bulduuna dikkat ekiyor. Ayrca

piyasadaki Arap gazeteleri kt kaliteli olmaya meyyal.

Blgedeki televizyon programlarnn byk blm ya devlet yapm ya da devlet kontrolnde.

Genelde kt kalitede olan programlar, analitik ve aratrmac haberlerden yoksun bir karakteresahip.


31/80

31

Bu eksiklik, halkn yazl basna ilgi ve reaksiyonunun kaybolmasna neden olmakta ve halka ak

bilgiyi snrlandrmaktadr. Bunun stesinden gelmek iin G-8ler:

- Grsel ve yazl basnda grev yapan gazeteciler arasnda karlkl ziyaretler tertip edebilir.

- Bamsz gazetecilerin eitimi iin programlar dzenleyebilir.

- rencilerin blge dahilinde veya darda gazetecilik okullarna devam etmeleri iin burslar

verebilir. Blge okullarnda bir smestr eitim verecek ya da seminerler dzenleyecek

gazetecilerin, gazetecilik profesrlerinin katlaca programlara finans salayabilir.

f- effafla likin abalar/Yolsuzlukla Mcadele:

Dnya Bankas, Byk Ortadoudaki lkelerde kklemi olan yolsuzluklar kalknmann

nndeki yegane engel olarak belirledi. G-8lerin unlar yapmas mmkn:

- G-8lerde olduu gibi effaflk ilkeleri ve yolsuzlukla mcadele prensiplerini adapte etmek;

- OECD ve BMnin Ortadou-Kuzey Afrika iin hazrlad giriim, deneyimli devlet adamlar,

balar ve sivil toplum rgtlerinin glendirilmesi iin gerekli ulusal stratejileri tartmalar

gibi yollarla desteklenmelidir;

- G-8lerin deneyimini konu alan, blgenin effaflyla ilgili bir veya daha fazla programn

balatlmas.

g- Sivil Toplum:

Byk Ortadouda gerek reform iin gerekli itici gcn ierden gelmesi gerektii dikkate

alnmaldr. Reform tevikini temsiliyet etkisi bulunan kurulular eliyle yapmak en iyi yol

olduuna gre, G-8lerin blgede sivil toplum oluturma aktivitesinde bulunan kurulular

cesaretlendirmesi gerekir. G-8ler bu konuda unlar yapabilir:

- Hibir snrlama ve bask olmakszn zgrce alacak medya ve insan haklar rgtlerinin de

aralarnda bulunduu sivil toplum kurulularna izin vermeleri ynnde blge hkmetlerinin

teviki;

- Blgede demokrasi, insan haklar, basn aralar, kadn ve dier alanlarla ilgili faaliyet gsteren

sivil toplum kurulularnn dorudan finansmannn artrlmas;

- Halk kitlelerinin desteinin alnmasna ynelik stratejiler, medyann geliimi, ynetimler

nezdinde lobi faaliyetleri, bir platformun nasl oluturulaca gibi konularda sivil toplum

rgtlerinin eitilmesi ve desteklenmesi iin blgedeki organizasyonlara para salanarak (Birleik


32/80

32

Krallk Westminster Vakf veya Amerikan Ulusal Demokrasi in Destek Tekilat gibi) sivil

toplum rgtlerinin teknik kapasitelerinin arttrlmas;

- Bir sivil toplum rgt finanse edilerek, bu rgtn blgedeki hukuk uzmanlarn veya basn

uzmanlarn bir araya toplayarak blgede basn zgrl veya yarg reformu iin sarf edilenabalarn yllk deerlendirmelerini yapmalar salanabilir (Bu konuda Arap nsani Geliim

Raporunun program model alnabilir).

2- Bilgi Toplumunun nas:

Gemite bilimsel bulularn ve bilginin beii olan Byk Ortadou blgesi, bilgiye ynelmi

mevcut dnyann karsnda kmtr.

Blgenin bilgi alanndaki byk boluu ve maruz kald beyin g, blgedeki gelimenin baar

ansn tehdit etmektedir.

Arap lkelerinin yaynlad kitap miktar dnya toplamnn ancak yzde 1.1ini tekil ediyor (ki

bunlarn yzde 15ini dini kitaplar oluturuyor).niversite mezunlarnn drtte biri yurtdna g

ediyor. Teknoloji byk oranda dardan ithal ediliyor. 11 milyon kiinin konutuu Yunancaya

tercme edilen kitap says, Arapaya oranla 5 kat daha fazla.

Blgede bilfiil ortaya konan abalara dayanarak G-8ler topluluu, eitimin nndeki engelleri

kaldrmay destekleyebilir, ayrca iinde bulunduumuz yzylda rencilerin kresel pazardabaary yakalayabilmeleri iin gerekli becerileri kazanmalarna ynelik yardmlar sunulabilir.

a- Temel Eitim Giriimi:

Nfus younluunun oluturduu basklara paralel olarak renci saysndaki art nedeniyle

blgedeki temel eitim, hkmetin salad finanstaki yetersizlik ve gerilemeden muzdarip. Ayn

ekilde kltrel nemsemeler nedeniyle kzlarn eitiminin snrlandrlmasndan da muzdarip.

Byk Ortadou blgesinde G-8lerin ilk retim iin u unsurlar kapsayacak bir giriim abas

iinde olmas mmkn:

- Okur Yazarlk Temas: BM 2003 ylnda Okur Yazarlk zgrlktr! temas altnda 10 Yllk

Okur Yazarlk Program balatt. mmilik ile mcadelede G-8lerin giriimi, gelecek on yl iinde

Ortadouda mmilikten kurtulmu bir neslin yetimesine odaklanarak BMnin programyla

btnletirilir. Blgedeki mmilik orannn 2010 ylnda yzde 50 orannda drlmesine allr.

G-8ler giriimi, BMnin programnda olduu zere kadn ve kzlar zerinde younlar.


33/80

33

Blgede 65 milyon yetikinin mmilikten yakndn gz nnde bulundurursak, G-8ler

giriiminin yetikiniler arasnda da mmilik ile mcadeleye odaklanmas ve internette eitim

metotlarndan tutun da retmenlerin yetitirilmesine kadar eitli programlarla eitilmeleri

mmkndr.

- Okur Yazarlk Tekilat: G-8ler, kzlar arasnda okur yazarln artrlmas iin, kadnlara ynelik

retmen enstitlerinin kapasitelerini artrabilir veya yenilerini aabilir. Bu enstitlerde okullara

kadn retmenler ve kadn eitim uzmanlar kazandrmak amacyla kadnlar retmenlik meslei

zerine eitilir. (Kadnlara erkeklerin ders vermesini yasaklayan baz devletler var). BM program,

saylar 2008 ylnda 100 bin kadn retmeni bulacak olan mmilik (okuma-yazma bilmeme) ile

Mcadele Ekiplerinin hazrlanmas amacyla UNESCOya bal Herkes in Eitim

programndaki salam ynlendirmeleri de kullanabilir.- Eitim Kitaplar: Arap nsani Geliim Raporunda felsefe, edebiyat, sosyoloji ve tabiat

bilimlerindeki temel kitaplarn tercmesinde nemli bir eksiklik gzlenmektedir. Yine

niversitelerdeki ktphanelerin iler acs hali dikkat ekmektedir.

G-8ler topluluuna mensup her lke, bu alanda kendi klasik eserlerinin tercme edilmesi

programlarn finanse edebilir. Yine devletler ve yaynevleri (zel ve resmi sektr ortaklaa), u an

piyasada olmayan Arap klasiklerini yeniden nerederek okullara, niversitelere ve yerel

ktphanelere balayabilirler.

- Aratrma Okullar Giriimi: rdn, ileri teknolojinin kullanlaca ve modern eitim

programlarnn uygulanaca Aratrma Okullar ina etme giriimini hayata geirdi. G-8ler,

finans salayp bu dnceyi zel sektr de dahil blgedeki dier lkelere tayarak geniletebilir

(zel sektrn desteini de talep ederek).

- Eitim Reformu: Ortadouda Amerikan Ortaklk Giriimi, G-8lerin nmzdeki (Mart veya

Nisan) zirvesinden nce Ortadou Eitim Reformu Zirvesini kendi himayesinde gerekletirecek.

Bu zirve, blgedeki zel sektr temsilcileri, sosyal ve sivil kurulu bakanlar ile Amerika ve

Avrupadaki meslektalarnn katlmyla reform konusuna vkf, kamuoyundaki eitli dnce

akmlarnn buluma yeri olacaktr. Burada, zm bekleyen yerler ve konular belirlenecek ve

eitim alanndaki eksiklikleri giderme yollar aratrlacaktr. Zirvenin hemen ncesinde Byk

Ortadou Giriimine destei artrmak amacyla G-8lerin ev sahipliini yapaca bir zirve tertip

edilebilir.

- Dijital Bilgi Giriimi: Blge, internete eriim bakmndan en dk seviyede bulunmaktadr.

nternete yklenen bilgi ak, internetin eitim ve ticaretteki nemi gz nnde


34/80

34

bulundurulduunda, blge ile dnya arasnda fark kapatacak kpr kurma tam bir zorunluluktur.

Kamu ve zel sektr arasnda ibirlii balatarak blgenin sathnda ve bir lke iindeki ehirler ile

kyler arasnda bilgisayar iletiimini kurmas veya geniletmesi G-8ler topluluunun imkan

dahilindedir. Rusyadaki belde ve kylerde olduu gibi, bir ok yerdeki postanelere bilgisayar

temin edilmesi uygun olacaktr. Proje, ilkin Ortadouda bilgisayarn az kullanld (Irak,

Afganistan, Pakistan, Yemen, Suriye, Libya, Cezayir, Msr ve Fas gibi) lkelere

younlatrlacaktr. letiim amacyla maddi olanaklarn elverdii oranda, mmkn olduunca ok

okul ve postaneye bilgisayar temin edilmeye allacaktr.

Okullar bilgisayarlarla donatma giriimi ile yukarda zikri geen mmilik le Mcadele ekipleri

giriimi arasnda koordinasyon salamak da yine mmkndr. Yani akademi hocalarnn eitim

programlarnn gelitirilmesi zerine yerel retmenleri eitmeleri, bu programlar internetortamna tamalar; zel sektrn de renci ve retmenlerin kullanmna sunulacak gerekli

ekipman teminini stlenmesi mmkndr.

- daresi Eitimi Giriimi: Blge genelinde i idaresi dzeyini iyiletirme abalar balamnda

G-8ler, kendi lkelerindeki i idaresi okullar ile blgedeki eitim akademileri (niversiteler ve

enstitler) arasndan ibirlii oluturabilir. Yine G-8ler, oluturulacak olan bu ortak

akademilerdeki eitimcileri ve eitim gerelerini finanse etme imkanna sahiptir. Bu akademinin

programlar, mezunlar iin bir senelik eitim dneminden tutun da pazarlama stratejileri veirketlerin alma planlar gibi snrl konular ieren ksa kurlara varan alternatifler sunabilir.

Buna rnek olarak Bahreyn Bankaclk ve Finans Enstits verilebilir. Amerikal bir mdr olan

bu kurum, Amerikadaki bir ok niversiteyle ibirlii iindedir.

3- Ekonomik Frsatlarn Yaygnlatrlmas

Byk Ortadouda refah seviyesinin ykseltmek iin, Dou Avrupadaki eski komnist

devletlerin yaptklarna benzer ekonomik bir dnm gerekletirmek gerekir. Dnmn

anahtar, blgedeki zel sektrn gcnn nn amak olacaktr. zellikle de ekonomik

gelimenin ve i imkanlar yaratmann ana motorlar olan orta ve kk lekli projelerin.

Giriimci snfn olumas, demokrasi ve zgrlklerin gelimesinde byk bir etken olacaktr. Bu

balamda G-8ler aadaki admlar atabilir:

- Kalknmay Finanse Etme Giriimi:

Ekonomik kalknma ve i imkanlar yaratma zerindeki etkisini artrmak iin G-8ler, aadaki

unsurlar ieren mali bir giriim balatmaya almaldr:


35/80

35

a- Mikrofinans: Blgede baz mikrofinans kurulular mevcuttur. Ancak bu alanda faaliyet

gsterenler hala byk mali aklarla yz yzeler. htiya duyanlarn ancak yzde 5i aradklar

mikrofinansa sahip olabiliyor ve toplam gereken finansn sadece yzde 0.7si karlanabiliyor.

G-8ler topluluu kk projeleri kredilendirerek bu eksiklii telafi etmeye yardmc olabilir.Kazanc amalayan kredilere arlk vererek ve zellikle de kadnlarn banda olduu projeler iin

bu yaplabilir.

Kar amal mikrofinans enstitler, kendi ayaklar zerinde durabilir, sreklilik ve kalknma iin ek

finansa ihtiya duymazlar. Be sene geri dnml 400-500 milyon dolar kredi salayarak,

ekonomiyle uraan ve 750 bini kadn olan bir milyon 200 bin kiiyi fakirlikten kurtarabiliriz.

b- Byk Ortadou Para Fonu: G-8ler topluluu, blgede iktisadi tekamle ulamak amacyla

byk ve orta lekli projeleri gelitirmeye yardmc olarak, Uluslar aras Para Fonu (IMF) tarz

bir tekilatn finansna katkda bulunabilir.

Belki de bu tekilatlarn G-8ler topluluundaki zel sektr yneticilerinden bir grup tarafndan

idare edilmesi mmkn olabilir.

c- Byk Ortadou Kalknma Bankas: Kalknma iin ncelikli olan ihtiyalar gidererek reform

iin abalayan devletlere yardmc olmak amacyla Avrupa kalknma ve mar Bankas tarznda

blgesel kalknma messesesinin inas, bizzat Byk Ortadou blgesindeki finansrlerin

katlmyla G-8ler tarafndan yaplabilir.

Bu yeni messese, blgedeki zengin lkelerin mali glerini birletirip G-8ler ile beraber temel

altyap inas, salk korumas ve eitimin yaygnlatrlmas projelerinin gelitirilmesi zerinde

younlaabilir. Byk Ortadou Kalknma Bankas, blge lkelerinin kalknma stratejileri ile

teknolojik yardm hizmetlerinin topland yer (bir nevi veri bankas) olmaldr. Kredi (veya ba)

kararlar, kredi alan lkelerin hissedilir reformlar gerekletirdikleri oranda belirlenmelidir.

d- Daha yi Mali Dzen in Ortaklk:Blgede mali hizmetler reformunu artrmak ve blgelkelerinin uluslar aras mali sisteme entegrasyonlarn iyiletirmek iin G-8ler, blgedeki reform

liderlerine yeni bir ortaklk nerebilir. Bu ortaklktaki ama, finans sektrndeki uzmanlk ve

teknik yardmlarndan bir oluum salayarak blge genelinde finans hizmetini balatmak ve

geniletmektir. u hususlara da younlaarak:

- Mali hizmetler zerinde devlet egemenliini azaltan reform planlarnn uygulanmas;

- Devletler arasndaki ekonomik ilikilerde engellerin kaldrlmas;

- Bankaclk ilemlerinin modernizasyonu;


36/80

36

- Pazar ekonomisini destekleyen mali aralarn geniletilmesi, iyiletirilmesi ve sunulmas;

- Mali hizmetler zgrlnn balatlmasn destekleyen yapsal iskeletlerin inas.

- Ticaret Giriimi:

Ortadouda karlkl ticaret hacmi gerekten de ok dktr. yle ki, dahili ticaret Araplarn

toplam ticaretinin sadece yzde 6sn oluturuyor. Byk Ortadou lkelerinin byk ksm blge

dndaki lkelerle ticaret yapyor. Komular yerine kendilerine uzak lkeler ile ayrcalkl ticari

anlamalar yapmlardr. Bunun bir sonucu olarak, gmrk ve gmrk d engeller

sradanlamtr. Snr ticareti de nadir olarak yaplmaktadr. G-8ler topluluu, Byk

Ortadouda ticareti tevik etmek iin aadaki unsurlardan oluan kararl yeni giriim

oluturabilir:

- Dnya Ticaret rgt Balamnda Uygulama/Katlm ve Ticaretin Kolaylatrlmas: G-8ler

topluluu, blge lkelerinin Dnya Ticaret rgtne dahil olmalar hususunda etkinliini

kullanabilir. (DTye katlm talebinde bulunan lkeler -bunlar iin rgte bal bir kurul

oluturuldu-, Cezayir, Lbnan, Suudi Arabistan, Yemen; katlm talebinde bulunan, ancak henz

talepleri incelenmeyen lkeler, Afganistan, ran, Libya, Suriye; gzlemci sfat alma talebinde

bulunan lke, Irak). Program belirli teknik yardmlar ierecektir. DTne katlm konusunda sz

konusu lkelerde alacak mstearlar temin etmek gibi. Ayrca ticaretin nndeki gmrk d

engellerin tanmlanmas ve kaldrlmas zerinde younlamak dahil, katlm operasyonunun

cesaretlendirilmesini G-8ler tevik edecektir.

Blge lkelerinin DTne katlmlar gerekleir gereklemez, DTnn telif haklar ve

hkmet almlar anlamas gibi ek taahhtlerin imzalanmas ve bu taahhtlerin yrtlmesine

dnk teknik yardmn salanlmasna odaklanlacaktr. Bu teknik yardmlarn blge apnda G-

8lerin himayesindeki programlarla irtibat, blge lkeleri arasnda karlkl ticarete ynelik fiziki

ve idari engellerin azaltlmas iin gmrk vergileriyle ilgili ynlerin kolaylatrlmas konusunda

salanabilir.

- Ticaret Blgeleri: G-8ler topluluu, blgedeki karlkl ticaretin ve gmrk ilemlerinin

iyiletirilmesi iin Byk Ortadouda ticaret blgeleri ina edecektir. Bu blgeler, zel sektrn

ticari faaliyetlerini desteklemek iin bir dizi hizmetler sunacak ve zel projeler arasnda iliki

kuracaktr. Bunlar arasnda, yabanc yatrmclara tek bir operatr elinden pazarlama yaplmas,

nakliye ilemleri iin harcanan zaman kaybnn azaltlmas iin gmrk brolar arasnda irtibatn

salanmas ve blgede hizmet ve mal giri knn kolaylatrlmas iin ortak kurallar var.


37/80

37

- Ticareti Gelitirme Blgeleri: Dier blgelerde zel ticaret sahalar ile ihracat blgelerinin

gerekletirdii baarlara istinaden G-8ler topluluu, mamullerin tasarm, retimi ve

pazarlanmas konusunda blgesel ibirliini zendirmeyi stlenecek Byk Ortadouya mahsus

belli blgelerin kurulmasna yardmc olabilir. Yine G-8ler topluluu, kendi pazarnda bu

mamullerin arz iin cazip reyonlar aabilir ve tecrbelerini sz konusu blgelere aktarabilir.

- Byk Ortadou Ekonomik Frsatlar Forumu:

Cazip hale getirilmi blgesel ibirliini zendirmek iin G-8ler topluluu, Byk Ortadou

Ekonomik Frsatlar Forumu oluturabilir. Bu forum, G-8ler topluluundan ve Byk

Ortadoudan st dzey yetkilileri ekonomik reforma ilikin konular tartmak amacyla

buluturabilir ( camiasndan hkmet d bireyler ile yetkilileri buluturan ek toplantlar da tertip

edilebilir). Forum, Asya-Hint Okyanusu Ekonomik birlii Paktna (APEC) esnek olarakdayanabilir. Ayrca mali ve ticari meselelere ilikin kurallar dahil blgesel ekonomik konular

kapsayacaktr.28

G-8 Zirvesi sonucunda; Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerindeki reform srecine destek verilecei

aklanarak yle denmitir:

Biz (G-8 lkeleri olarak) blge lkeleri liderlerinin reform ve modernleme srecine devam

etmekle ilgili olarak ortaya koymu bulunduklar istek ve vaatleri memnuniyetle karlyoruz. Arap

Birliini de iine alacakekilde blgenin belirlemi olduu reform nceliklerine karlk, blge

liderleri ve halklaryla istiare ve diyalog yoluyla reformlara destek olmay amalayan bir plan

gelitirdik. Bu plan (Reform in Destek Plan) bnyesinde ki giriimler, destek istedikleri takdirde

blge hkmetlerine, i dnyasna ve sivil toplumuna ok eitli olanaklar

Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects...

Documents

Transcript of Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects...