Izvjestaj br. 36458-BA

Bosnia and HerzegovinaPension System Note(Bosna i Hercegovina:Dokument o penzijskim sistemima)15 .juni/lipanj 2007. godine

Human Development Sector UnitEurope and Central Asia Region(Jedinica za razvoj ljudskih kapacitetaRegion Evrope i srednje Azije)

Dokument Svjetske banke

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

BOSNA I HERCEGOVINA: DOKUMENT o PENZIJSKIM SISTEMIMA

AKRONIMI I SKRACENICE

BH Bosna i HercegovinaECA Europe and Central Asia (Evropa i srednja Azija)

FBiH Federacija Bosne i HercegovineKM Konvertibilna marka

OECD Organization for Economic Cooperation and Development(Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj)

PAYG Pay As You Go (sistem medugeneracijske solidarnosti;penzijski sistem u kojem se tekuci rashodi finansiraju izteku6ih prihoda)

PROST Pension Reform Options Simulation Toolkit(Instrumentarij za simulaciju opcija kod penzijske reforme)

RS Republika Srpska

Potpredsjednik: Shigeo KatsuDirektor za zemlju: Orsalia Kalantzopoulos

Direktor sektora: Tamar Manuelyan AtincMenadzer sektora: Hermann von Gersdorff

Voda projektnog tima: Anita Schwarz

PRIZNANJA

Ovaj dokument o politikama pripremio je tim Svjetske banke koji je vodila Anita Schwarz (vodaprojektnog tima i autor, ECSHD). Montserrat Pallares-Miralles (HDNSP) obezbijedilaje detaljnuanalizu podataka. Csaba Feher, Vedad Ramljak i Snjezana Plevko (svi iz ECSHD) obezbijedili sukomentare i smjernice. Ovaj dokument je pripremijen pod opstim nadzorom Hermanna vonGersdorffa, menadzera sektora za socijalnu zastitu (Social Protection, ECSHD), i Arup Banerji,menadzera za sektor ekonomije razvoja ljudskih kapaciteta (Human Development Economics,ECSHD), a sponzorisala ga je Orsalia Kalantzopoulos, direktor za zemlju (ECCU4). AugustinaNikolovaje obradila dokument.

Revizori na istom nivou su bili Gustavo deMarco, visi ekonomist (WBIHD) i Robert Palacios,visi ekonomist (SASHD), a njihovi komentari, zajedno sa onima koji su primijeni od drugihkolega na konceptualni dokument i prethodne verzije ovog rada su u velikoj mjeri doprinjelikonacnoj verziji dokumenta.

SadrZaj

SAZETAK ........................................................................................... 3I. UVOD .......................................................................................... 7II. ISTORIJSKI RAZVOJ PENZIJSKIH SISTEMA U BOSNI I HERCEGOVINI .......... 8III. TEKUCI DEMOGRAFSKI POKAZATELJI I FINANSIJSKI REZULTATIPENZIJSKIH SISTEMA ................................................. 9IV. PARAMETRI PENZIJSKOG SISTEMA ................................ 13V. PROJEKCIJE ZA POSTOJECI SISTEM ................................ 21VI. PARAMETARSKE REFORME ZA HARMONIZACIJU PARAMETARA IZMEDUENTITETA ................................................................. 30VII. DUGOROCNIJI PRIJEDLOZI ....................................... 36VIII. ZAKLJUCCI ................. ................................................ VIII-45

LISTA TABELA:Tabela 1: Statisticki podaci za penzijske sisteme u Bosni i Hercegovini ..................... I ITabela 2: Parametri penzijskih sistema za Bosnu i Hercegovinu ...................... 14Tabela 3: Starost za penzionisanje u drugim zemljama regiona ECA ................... 17Tabela 4: Kljucne makroekonomske pretpostavke koje su koristene u projekcijama ........ 25Tabela 5: Prediozena parametarska reforma, harmonizacija parametara izmedu entiteta ..... 30Tabela 6: Parametri za smanjenu penziju koja se finansira iz doprinosa sa dodatom socijalnom

penzijom ......................................................... 37

LISTA SLIKA:Slika 1: Poredenje stopa doprinosa u Bosni i Hercegovini sa stopama doprinosa u zemljama

OECD ........................................................... 15Slika 2: Poredenje stopa doprinosa u Bosni i Hercegovini sa stopama doprinosa u ostalim

zemijama regiona ECA ............................................... 15Slika 3: Stopa dospjeca visine penzijskih davanja u Bosni i Hercegovini u poredenju da

zemljama OECD-a .................................................. 17Slika 4: Projicirane stope zavisnosti starijeg stanovnistva u Bosni i Hercegovini, 2003-2075.... 22Slika 5: Stopa zavisnosti penzijskog sistema u FBiH .............................. 23Slika 6: Stopa zavisnosti penzijskog sistema u RS ................................ 23Slika 7: Projicirana stopa obuhvata penzionera u Bosni i Hercegovini, 2003-2075 ......... 24Slika 8: Projicirani bilans prihoda i rashoda Penzijskog fonda Federacije ................ 26Slika 9: Projicirani bilans prihoda i rashoda Penzijskog fonda RS ..................... 26Slika 10: Projicirana prosje6na davanja starosnih penzija u donosu na prosjecnu platu u dva

entiteta Bosne i Hercegovine ........................................... 27Slika 1: Projicirane inteme stope povrata za radnike sa razlicitim duzinama staza koji pocinju

da rade 2003. godine u RS ............................................. 28Slika 12: Projicirani bilans Penzijskog fonda FBiH nakon harmonizacije parametara ....... 31Slika 13: Potrosnja na penzije u Penzijskom fondu FBiH, izrazena kao procenat BDP-a ..... 32Slika 14: Projicirani zahtjevi za budzetskom podrskom u Penzijskom fondu RS kao rezultat

harmonizacije parametara ............................................. 32Slika 15: Projicirane stope penzijskih davanja u FBiH nakon harmonizacije parametara ..... 34Slika 16: Projicirane stope penzijskih davanja u RS u slucaju harmonizacije parametara ........... 34Slika 17: Projicirane inteme stope povrata u slucaju harmonizacije parametara ........... 35Slika 18: Projicirani bilans Penzijskog fonda FBiH nakon predlozene dugorocne reforme ........ 37Slika 19: Projicirani bilansi Penzijskog fonda RS nakon predlozene dugorocne reforme ..... 38Slika 20: Projicirani bilansi penzijskih fondova iz oba penzijska fonda nakon predlozene

dugorocne reforme sa i bez uvodenja socijalne penzije ......................... 39Slika 21: Projicirana visina penzijskih davanja u FBiH nakon predlozene dugorocne reforme sa

uvodenjem socijalne penzije ........................................... 39Slika 22: Projicirana visina penzijskih davanja u RS nakon predlozene dugorocne reforme sa

uvodenjem socijalne penzije ........................................... 40Slika 23: Procenat starijih lica koja primaju bar neku penziju uz uvodenje socijalne penzije..... 40Slika 24: Projicirane interne stope povrata za lica koja placaju doprinose u FBiH nakon

predlozene dugorocne reforme .................................................................... 41Slika 25: Projicirane interne stope povrata za lica koja placaju doprinose u RS nakon predlozene

dugorocne reforme .................................................. 42

ANEKS 0 PODACIMA: UZALNI PODACI, KLJUCNE PRETPOSTAVKE I METODOLOGIJA. VIII-45

SEKCIJA I. Dostupnost podataka i ogranicenja ................................................. VIII-47SEKCIJA II. Metodologija i pretpostavke ................................................. 60SEKCIJA III. Preliminarne projekcije. Demografske i finansijske ................... 66

SAZETAK

Penzijski sistem u Bosni i Hercegovini sada se sastoji od dva penzijska fonda, odkojih svaki funkcionise u jednom od dva entiteta od kojih se sastoji Bosna i Hercegovina,odnosno u Federaciji i Republici Srpskoj. Oba penzijska sistema su vec poduzelaznacajne i sustinske reforme uz podrsku Svjetske banke. Medutim, u oba sistema i daljepostoje kriticni problemi koji de se kroz vrijeme samo dodatno pogorsavati.

Penzijski sistem Federacije ce vremenom isplacivati sve niza i niza davanja, postoce ogranicenja prihoda pod kojima radi postajati sve vise i vise obavezujuca. Sto cekonacno rezultovati time da ce davanja koja ce se isplacivati biti ni2a, u donosu naprosjecnu platu, od stopa doprinosa za koje se ocekuje da de se isplacivati u toku punogradnog staza radnika. Republika Srpska, sa druge strane, izabrala je da finansira odredenibroj stavki potrosnje na penzije kroz budzetsku podrsku penzijskom fondu i izabrala je daolabavi uticaj ogranicenja prihoda na potrosnju. Kao rezultat toga, u penzijskom fonduRS zahtjeva se znacajan nivo budzetske podrske, a i to ce se vremenom samo povecavati.

Stope doprinosa, na nivou od 24% bruto plate u Federaciji i 24% neto plate uRepublici Srpskoj su relativno visoke- prema standardima OECD-a, a zemlje OECD-a uopstem slucaju imaju mnogo starije stanovnistvo nego Bosna i Hercegovina. Stopadavanja su takode nesto velikodusnije nego u zemljama OECD-a, posto pojedincimadospjeva vise od 2 postotna poena neto plate godisnje za svaku godinu staza za prvih 20godina. Sa druge strane, starost potrebna za odlazak u penziju je u oba entiteta zvanicnopovecana na 65 godina, iako se i dalje veliki procenat novo penzionisanih lica penzioniseprije te dobi. Penzije su u Republici Srpskoj vec sada zasnovane na visini plate u tokucijelog radnog staza, a u Federaciji postoje brza kretanja u tom smjeru, koji i predstavljanajbolju priznatu medunarodnu praksu.

Uz to, vise odlika dizajna oba sistema predstavlja motivaciju za kratak radni staz,gto dovodi do povecanja prisustva neformalnih trzista rada. najprije, stope po kojimavisina penzije raste za dodatne godine staza u oba sistema su znatno vise za prvih 20godina staza nego za narednih 20. Za radni staz duzi od 40 godina ne dozvoljavaju se bilokakva povecanja visine davanja. Prema tome, pojedinci se podsticu da doprinose samo 20godina, tek da bi dobili pravo na penziju, a zatim da predu u neformalni sektor ili, sto jeuobi6ajenije, da provedu prvih 20-25 godina svoje karijere u neformalnom sektoru a da senakon toga prebace u formalni sektor, prije penzionisanja, kako bi dobili pravo napenziju.

Slicno tome, standardi za dobijanje prava na invalidsku penziju ukljucujunesposobnost obavljanja posljednjeg posla koji je pojedinac obavljao. U medunarodnimokvirima, invaliditet se cesto definise kao nesposobnost za obavljanje bilo kakvog posla.Stavise, isplate u sistemu invalidskih penzija su velikodusnije od onih koje obezbjeduje

3

sistem starosnih penzija. Ako je pojedinac placao doprinose u toku 19 godina prijepenzionisanja i ima pravo da zahtjeva invalidsku penziju prije nego sto napuni dob zaodlazak u starosnu penziju, onda taj pojedinac ima pravo na visu penziju od pojedincakoji placa doprinose jog jednu godinu i time dobije pravo na penziju u sistemu starosnihpenzija.

Parametri penzijskih sistema u dva sistema su takode slicni, ali ne i identicni, stodovodi do dalje fragmentacije trzista rada u zemlji. Dokument o penzijskim sistemimapredstavlja opcije za parametarske reforme kao ilustraciju onoga sto je moguce, krozharmonizaciju parametara, otklanjanje demotivacionih faktora ugradenih u sisteme ipromjenu onih parametara koji sada nisu u skladu sa medunarodnim normama tako dapostuju medunarodne standarde. Parametarske promjene koje se preporucuju uk1jucujusljedece: (1) prelazak oba sistema na istu stopu doprinosa od 24%, izrazeno kao procenatneto plate, sto ukljucuje smanjenje za sistem Federacije, (2) uklanjanje opcije za 2ene dase penzionisu sa 60 godina u Republici Srpskoj, (3) smanjenje godisnje stope po kojoj sevisina penzija povecava sa povecanje duzine radnog staza na 1,5% za sve godine sasadahnjeg viseg nivoa za prvih 20 godina radnog staza, ali i uklanjanje ogranicenja kojadovode do kaznjavanja onih koji bi mogli da pokusaju da placaju doprinose duze od 40godina, (4) prelazak sa sadasnjeg sistema koeficijenata na sistemsku indeksaciju(prilagodavanje visine) penzija u skladu sa stopom inflacije, i (5) ogranicenja za noveinvalidske i porodicne penzije koja de dovesti do ostrog smanjenja broja penzionera u timgrupama za 50% u toku 20 godina. Medutim, iako bi harmonizacija dovela dopoboljsanja fiskalne situacije u Penzijskom fondu RS i nivoa davanja koja se isplacuju uFederaciji u odnosu na novi, nizi nivo doprinosa, penzijski fondovi bi ipak i dalje iskusiliznatne nivoe deficita u dugorocnom periodu.

Stavige, povecan stepen neformalnosti trzista rada u posljednjih 15 godina ubuducnosti ce dovesti do povecanja procenta starijih lica koja nisu provela dovoljnovremena na formalnom trzistu rada da bi imala pravo na bilo kakvu penziju. Uodredenom trenutku moglo bi postati sa drustvenog stanovista neprihvatljivo da gotovopolovina starijih lica ne prima apsolutno nista od Vlade, dok ta ista Vlada nastavlja daobezbjeduje subvencije penzijskim fondovima za pokrivanje njihovih deficita, gtoomogucava isplate starijim licima koja su ionako u relativno boijem finansijskompolo2aju. Iz dugorocnije perspektive, Vlade bi mo2da mogle poze1jeti da dodatnoracionalizuju sektor penzija koje se finansiraju iz doprinosa i kojima se upravlja u javnomsektoru, tako da ga dovedu u stanje fiskalne izbalansiranosti, a da iz resursa Vladeobezbjeduju socijalnu penziju za sva starija lica u Bosni i Hercegovini. Mjere zapostizanje te ravnoteze ukljucuju dodatno smanjenje stope povecavanja visine penzija sapovecavanjem duzine staza, te povecanje starosti za odlazak u penziju u dugorocnomperiodu. U konkretnom primjeru koji je koristen, uklupni iznos Vladinih resursa koji supotrebni za obezbjedenje minimalne socijalne penzije bio bi ekvivalentan onim iznosimakoji su potrebni za pokrivanje deficita kod penzijskih planova koji se finansiraju izdoprinosa, cak i nakon njihove reforme, a minimalne socijalne penzije bi dovele do togada bi svi stariji gradani Bosne i Hercegovine dobijali neki oblik podrske od Vlade. Ako biijudi zeljeli dodatne penzije, uvijek bi mogli da se odluce da stede dodatni novac krozsistem dobrovoljnog penzijskog osiguranja.

Prijedlozi vezani za prelazak na fondovski sistem, koji bi bio ukljucen u penzijskisistem kao integralni dio penzijskog sistema (drugi stub) ili kao dobrovoljni dodatak za

postojeci penzijski plan (treci stub), moraju se pazljivo procijeniti. Uspjesnaimplementacija drugog stuba ukljucivala bi neophodnost da Vlada pokrije penzijskerashode koji se odnose na postojece penzionere i one koji ce uskoro postati penzioneri izsvojih resursa, dok bi svi prihodi od doprinosa koje placaju sadasnji radnici ili jedannjihov dio bili preusmjereni na pojedinacne penzijske racune privatnih penzijskihfondova. Prihodi od privatizacije predstavljaju izvor potencijalnih resursa za pokrivanjetroskova te tranzicije, ali u tipicnom slucaju oni su na raspolaganju u toku perioda od 2-3godine, dok period tranzicije za koji Vlada mora da pokrije penzije za penzionere ipenzijska prava u tipicnom slucaju traje 20-40 godina, u zavisnosti od dizajna reforme.Druga oblast koja zahtjeva evaluaciju je stanje finansijskih trzista. Da li postoji dovoljanbroj instrumenata finansijskog trzista, koji nude razuman povrat na ulaganja bezneprihvatljivog nivoa rizika, u koje se mogu investirati penzijski doprinosi? Da li suregulacija i supervizija na finansijskim tr2istima na tom nivou da nesofisticiraniinvestitori, kao sto su tipicni radnici, mogu da bezbjedno investiraju svoje 2ivotneustedevine i ocekuju da ce za 30 ili 40 godina na osnovu toga primati penzije narazumnom nivou? Da li postoji dovoljno stabilan makroekonomski okvir koji omogucujeda finansijska trzista uopste mogu da obezbjeduju dugorocne instrumente? Bez tihpreduslova vezanih za finansijsko trziste i makroekonomski okvir, fondovski penzijskisistem nece obezbjedivati adekvatne penzije, sto ce rezultovati implicitnim obavezama zaVladu koja nije spremna da dozvoli da njeni stariji gradani gladuju, alu koja vise nedeimati pristupa resursima koji se obezbjeduju kroz doprinose radnika u javnompenzijskom sistemu.

U isto vrijeme, jasno je da ce javni penzijski sistem u buducnosti morati daisplacuje manje velikodusna davanja. Reforme koje dovode do jacanja strukturefinansijskog tr2ista omogucice pojedincima da ustede dodatne resurse za sebe, kojim cemoci da uvecaju smanjenje penzije koje ce se isplacivati iz javnog sistema, ako to zele.Te reforme treba da ukljucuju unapredenja u cijelom spektru instrumenata finansijskogtrzista, ukljucujuci. finansiranje stambene izgradnje, posto posjedovanje stambenogprostora oslobada starija lica velikog dijela troskova. Marketing neregulisanih penzijskihproizvoda u toku perioda evolucije strukture finansijskog tr2ista cesto mole rezultovatiznatnim gubicima za nepripremljene stedise, sto otezava Ijudima da se oslanjaju na takveproizvode za dio penzijske stednje u buducnosti. Vladi se u velikoj mjeri preporucuje dastvori zakonski i institucionalni okvir koji mole da osigura razvoj zdravog nebankarskogfinansijskog sektora, ukljucujuci i trziste penzijskih proizvoda, umjesto da dozvoli pojavui umnozavanje neregulisanih penzijskih planova.

Javni penzijski sistem de i dalje zahtijevati znatne resurse od Vlade usrednjorocnom periodu, bez obzira na konfiguraciju struktume reforme koja konacnobude usvojena. Vlada se podstice da usmjeri energiju na reforme tog sistema koje ondamogu stvoriti fiskalni prostor za u ve6oj mjeri sustinske reforme u buducnosti, uzparalelno stvaranje zakonske i institucionalne strukture u kojoj moze doci do razvojafinansijskih trzista.

5

I. UVOD

1. Penzijski sistem u Bosni i Hercegovini sada se sastoji od dva penzijska fonda, odkojih svaki funkcionise u jednom od dva entiteta od kojih se sastoji Bosna i Hercegovina,odnosno u Federaciji i Republici Srpskoj. Oba penzijska sistema su vec poduzelaznacajne i sustinske reforme uz podrsku Svjetske banke. Medutim, u oba sistema i daljepostoje kriticni problemi koji ce se kroz vrijeme samo dodatno pogorsavati.

2. Ovaj dokument obezbjeduje evaluaciju postojeceg sistema i predstavlja neke odmogucih opcija za reformu. Dokument je organizovan na sljedeci nacin: sekcija 2 sadrzikratak pregled istorijskog razvoja penzijskih sistema, sekcija 3 sadrzi kratak pregledteku6eg demografskog i finansijskog statusa penzijskih fondova, sekcija 4 dalje detaljanpregled parametara dizajna penzijskog sistema za svaki sistem, obezbjedujuci i poredenjasa medunarodnim standardima, sekcija 5 daje projekcije finansijskih i socijalnihkonsekvenci danasnjih parametara, sekcija 6 predstavlja neke od opcija za reformu kojedovode do harmonizacije parametara u dva entiteta i uklanjaju najociglednijedemotivacione faktore koji su prisutni u postojecim sistema, sekcija 7 daje dugorocnijipogled na opcije za rjesavanje problema opadanja stope obuhvata penzijskog sistemamedu starijim licima, a sekcija 8 predstavlja zakljucke.

7

II. ISTORIJSKI RAZVOJ PENZIJSKIH SISTEMA U BOSNII HERCEGOVINI

3. Postojeci penzijski sistem u Bosni i Hercegovini predstavlja odredeni obliknasljedstva originalnog predratnog jugoslovenskog penzijskog sistema. Originalni sistemje imao jednake karakteristike na cijeloj teritoriji bivge Jugoslavije, ali su njimerukovodile razli6ite republike od kojih se Jugoslavija sastojala. Administrativna jedinicaza Bosnu i Hercegovinu imala je sjediste u Sarajevu. Istorijsku evidenciju za tu jedinicusada odrzava preduzece ERC-ZIPPO i ona sadrzi sve istorijske predratne istorijate zaradapojedinaca koji su zivjeli i radili na teritoriji Bosne i Hercegovine.

4. U toku rata je svaki od etnickih entiteta stvorio svoj penzijski fond, Bosnjacikoristeci penzijski fond bazira u Sarajevu koji je nasljeden od starog penzijskog sistemaJugoslavije, Hrvati stvarajuci novi penzijski fond sa sjedistem u Mostaru, a Srbistvarajuci svoj penzijski fond u Bjeljini. Samo je bosnjacki penzijski fond imao pristuppredratnim istorijatima visina zarada i nastavio je da funkcionise u skladu sa starimparametrima. Hrvatski penzijski fond obezbjedivao je samo pausalne penzijske isplatesvim penzionerima koji su imali pravo na penziju, dok je srpski penzijski fond pokusaoda koristi nivo obrazovanja kao grubi pokazatelj visine ranijih zarada, pri cemu su nivoipenzija raspodjeljeni u pet kategorija. U slucaju fonda koji je bio baziran u Mostaru ifonda RS, nivoi penzija su bili donekle prilagodavani finansijskom stanju penzijskogfonda. Za razliku od toga, fond u Sarajevu, opterecen nasljedstvom velikodusnijegjugoslovenskog sistema, poceo je da stvara znatne nivoe zaostalih neisplacenih obaveza,koje su se do sredine 1998. godine akumulirale do nivoa od oko 5% BDP-a.

5. U toku posljeratnog perioda svim penzijskim fondovima omogucen je pristuppredratnim podacima u Sarajevu, iako pristup tim podacima nije bio besplatan, i sva tripenzijska fonda su se vratila na obracun nivoa penzija zasnovan na stvamim istorijatimavisine plata. Postojale su bojazni da ce povratak na predratne istorijate plata stvoriti slicnezaostale neizmirene penzijske obaveze i u druga dva penzijska fonda, kao u sarajevskomfondu, sto bi predstavljalo veliku prijetnju po fiskalnu i makroekonomsku stabilnost. lakoje predratni odnos broja penzionera i broja radnika koji placaju doprinose u Bosni iHercegovini bio oko 0,3, on se do kraja rata povecao duplo i u Federaciji se kretao nanivou od oko 0,7, dok se u RS povecao jog vise, do 1,1 2000. godine. Sada je u Federacijidonekle opao, na 0,63, a izrazenije u RS, na 0,59, kako pokazuju podaci za 2003. godinuu oba fonda. Ipak, posto penzijski fondovi zasnovani na sistemu medugeneracijskesolidamosti (PAYG) izvlace svoje prihode od doprinosilaca i koriste te prihode daplacaju penzije korisnicima, svi penzijski fondovi su patili od gubitka prihoda oddoprinosa, zajedno sa povecanjem potrosnje na korisnike, sto je moglo dovesti dopotencijalnog porasta zaostalih neizmirenih obaveza.

6. Kako bi se izbjegao veliki porast potencijalnih zaostalih neizmirenih obaveza odkojih se ekonomije ne bi mogle oporaviti, Kancelarija visokog predstavnika je 1998.godine usvojila odredbu kojom je ogranicila isplate penzija iznosom doprinosa koji sunaplaceni, sto je zabranilo nastajanje zaostalih neizmirenih obaveza. Ta odredba je unarednom periodu ratifikovana zakonom i u Federaciji i u RS. Medutim, kao sto serazmatra u narednoj sekciji, implementacija te politike u dva entiteta prilicno se razlikuje.

7. U meduvremenu, i Federacija i RS su usvojile nove penzijske zakone saparametrima koji su bili razliciti od onih u starom jugoslovenskom sistemu. U tokuodredenog vremenskog perioda, dva penzijska fonda u Federaciji su primjenjivala isteparametre, ali odvojeno. Konacno, u toku 2002. godine, dva penzijska fonda u Federacijisu se spojila u jedan, iako su baze podataka i dalje odr2avane odvojeno i koriste seodvojeni informaticki sistemi.

8. Rat je stvorio i mnogo drugih problema. Doslo je do velikih migracija Ijudi, nesamo unutar Bosne i Hercegovine, vec i iz drugih komponenti bivse Jugoslavije i u njih.Evidencija o penzijskom stazu za radnike cuva se u penzijskom fondu republike u kojojje taj pojedinac radio. Na osnovu sporazuma izmedu bivsih jugoslovenskih republika,penzijski fond koji ima relevantnu evidenciju o penzijskom stazu je onaj koji isplacujepenzije- prema tome, sada postoje gradani Bosne i Hercegpvine koji primaju penzije izHrvatske i Srbije, kao i drugih bivsih jugoslovenskih republika, a penzijski fondoviBosne i Hercegovine placaju penzije pojedincima koji ne zive u Bosni i Hercegovini. uperiodu neposredno nakon kraja rata ti sporazumi jog nisu bili uspostavljeni, a to da li jeneko mogao da prima penziju iz druge teritorije dijelom je ovisilo o etnickom porijeklutog pojedinca i dijelom od kreativnosti tog pojedinca pri uspostavljaju aranzmana zaprenosenje. U kratkorocnom periodu, u nekim slucajevima, penzijski fond na teritoriji ukojoj je pojedinac zivio preuzeo je obaveze drugog penzijskog fonda, barem dijelom,kako bi svojim ziteljima obezbijedio barem neka sredstva za prezivljavanje. Kao rezultattoga, neki Ijudi cak i sada primaju penzije iz vise izvora. Medutim, cak i kad vecina tihpitanja bude rijesena, preostace problemi vezani za zdravstveno osiguranje. U tipicnomslucaju u zemljama bivse Jugoslavije, zdravstveno osiguranje za penzionere isplacujepenzijski fond u ime penzionera. lako su u opstem slucaju pojedincima bile isplacivanepenzije, zemije i entiteti nisu placali doprinose za zdravstveno osiguranje fondovimazdravstvenog osiguranja u drugim zemljama ili entitetima, osim svom fondu. Stopedoprinosa za zdravstveno osiguranje su takode razlicite u tom razlicitim zemljama ientitetima, sto dodatno otezava izmirivanje tih troskova i rjesavanje tih problema.

9. Drugi skup problema koje je stvorio rat odnosio se na invaliditet i lica sa statusomboraca ili c1anova porodica palih boraca. Oba entiteta obezbjeduju invalidnine krozsistem socijalnog osiguranja i one su velikodusnije od onih koje dobijaju radnici, a uz toobezbjeduju i zasebne fondove za borce, posebno ratne vojne invalide. Za razliku ofnekih od bivsih jugoslovenskih republika koje od boraca traze da prvo naplate ono sto imsljeduje od socijalnog osiguranja a onda obezbjeduju dodatna davanja onima ciji suprihodi ispod odredenog nivoa, u Bosni i Hercegovini se davanja za borce ni na kojinacin ne uslovljavaju nivoom njihovog dohotka. Kao rezultat toga, moguce je da postojeIjudi koji primaju davanja i iz socijalnog osiguranja i kroz programe boracke zastite. Sastanovista pravednosti, to je vjerovatno u redu, u smislu da su programi boracke zastite

9

kreirani s ciljem pomaganja svim onima koji su sluzili u ratu, sto je tacno za te pojedince,dok su programi socijalnog osiguranja kreirani sa ciljem da obezbijede penzije onima kojisu placali doprinose, sto je takode tacno za te pojedince. Sa stanovista socijalne zastite,medutim, u situaciji kada drzava ima ogranicene resurse, pretjerana zastita odredenihpojedinaca dovodi do toga da se drugi ostavljaju u potpunosti bez zastite, sto mozda nijenajmudrija politika.

10. Tredi problem koji je dodatno pogorsan kao rezultat rata odnosi se na broj lica sainvaliditetom koji je jasno visi nego sto bi bio da nije bilo rata. Povecanje broja lica sainvaliditetom dovodi do povecanja potrosnje na penzije uz istovremeno smanjenjepotencijalnih prihoda od doprinosa.

11. Na kraju, evidencija o uplatama doprinosa i stazu iz ratnog perioda jenekompletna i oba penzijska fonda su morala da uspostave pravila za plate koje sepripisuju pojedincima u slucaju da evidencija o platama nije dostupna. Uz to, postojefirme u kojima radnici rade, ali koje vise ne placaju doprinose; druge firme su ilizatvorene ili rade sa smanjenom radnom snagom, iako zadrzavaju punu radnu snagu naplatnim listama - postavljaju se pitanja o tome da li 6e penzijski fondovi jednog dana bitinatjerani da priznaju prava tih radnika koji su zadrzani na formalnim listama zaposlenih,ali kojima se nisu isplacivale plate i za koje se nisu placali doprinosi, kao rezultat ratnoghaosa. Mnoge od privreda u tranziciji suocavaju se sa slicnim problemima, ali oni su uBosni i Hercegovini dodatno pogorsani uticajem rata.

III. TEKUCI DEMOGRAFSKI POKAZATELJI IFINANSIJSKI REZULTATI PENZIJSKIH SISTEMA

12. Tabela 1 sazeto predstavlja demografske pokazatelje postojecih penzijskihsistema Bosne i Hercegovine i finansijske rezultate dva sistema.

Pokazatelji Federacija RepublikaSrpska

Broj doprinosilaca (Ukupno) 465.998 294.044Muskarci 290.405 173. 740Zene 175.593 120.304

Broj korisnika 293.348 173.784Starosne penzije 119.263 79.606

Muskarci 87.095 56.9302 ene 32.168 22.676

Invalidske penzije 65.128 32.313Muskarci 44.589 22.317Zene 20.539 9.996

Porodicne penzije 108.957 61.865Muskarci 8.845Zene 100.112 61.865

Koeficijent ovisnosti sistema 62,95% 59,10%Koeficijent ovisnosti starijeg stanovnistva 15,5% 15,5%Potrosnja (ukupno u milionima KM) 679 310

Starosne penzije (Zene) 95,0 43,4Starosne penzije (Muskarci) 264,8 127,0Porodicne penzije 203,7 86,7Invalidske penzije (Zene) 33,9 15,5Invalidske penzije (Muskarci) 81,4 37,2

Prosjecna obuhvacena plata (u hiljadama KM) 6.532 3.450Prihodi (u milionima KM) 731 243Suficit ili deficit 52 -66Obuhvat (broj doprinosilaca i broj stanovnika 15,6% 9,9%BiH starosti od 15 do 64 godine)Obuhvat penzionera (broj penzionera/ broj 41,6% 25,2%stanovnika BiH starijih od 65 godina)Potrosnja na penzije izrazena kao % BDP-a 5,3% 2,4%Suficit ili deficit izrazen kao % BDP-a 0,4% -0,5%Tabela 1: Statisticki podaci za penzijske sisteme u Bosni i Hercegovini

11

13. Jedna od prvih stvari koju treba primijetiti u vezi sa tabelom je izrazenaneujednacenost izmedu koeficijenta zavisnosti stanovnistva i koeficijenta zavisnosti usistemu, pri cemu koeficijent zavisnosti stanovnistva predstavlja broj lica starijih od 65godina u poredenju sa brojem Ijudi radne dobi, za koju se u tipicnom slucaju uzimastarost od 15 do 64. godine.' Iako je koeficijent zavisnosti penzijskog sistema u zemljamaOECD-a u najcesem slucaju dvaput visi od koeficijenta zavisnosti stanovnistva, u Bosnii Hercegovini je on oko cetiri puta visi od koeficijenta zavisnosti stanovnistva. Uzemljama regiona ECA tipicni koeficijent ovisnosti sistema je tri puta visi od koeficijentaovisnosti stanovnistva, jer se u tim zemljama pojedinci u tipicnom slucaju penzionisuprije nego sto navrse 65 godina, postoje relativno visoki nivoi prilicno mladih invalidskihpenzionera i rast neformalizacije je rezultovao smanjenjem broja lica koja placajudoprinose. Oba sistema u Bosni i Hercegovini imaju cak i vise koeficijente zavisnostisistema, sto je uglavnom posljedica velikog broja korisnika porodicnih penzija.Primijetite da je u oba entiteta broj porodicnih penzija gotovo jednak ili jednak brojustarosnih penzija, te da je odnos 91% u slucaju Federacije i 77,5% u slucaju S. za razlikuod toga, u zemljama kao sto je Slovacka, koje su takode zemlje u tranziciji, ali bez ratnihiskustava, broj korisnika porodicnih penzija iznosi samo 38% broja starosnih penzionera.Slicno tome, u Albaniji, koja je siromasnija, broj korisnika porodicnih penzija predstavljasamo 15% broja korisnika starosnih penzija. Srbija, koja dijeli ratna iskustva sa BiH, ikosa manjim stepenom borbi na svom teritoriju, ima odnos broja korisnika porodicnihpenzija i broja korisnika starosnih penzija od 57%.

14. Stope obuhvata doprinosilaca su ekstremno niske, pri cemu samo 25,5%stanovnika dobi od 15 do 64 placa doprinose u penzijski sistem. Posto tu nazivnikpredstavlja ukupni broj stanovnika Bosne i Hercegovine starosti od 15 do 64 godine,25,5% se dobija zbrajanjem koeficijenata obuhvata u dva entiteta. Za razliku od toga,doprinosioci u fondu za zaposlena lica u Srbiji sami predstavljaju 30% stanovnika starostiof 15 do 64 godine, a dodatni broj doprinosilaca dolazi iz odvojenih fondova zapoljoprivrednike i samozaposlene. U Albaniji, 39% stanovnistva radne dobi placadoprinose, a u Slovackoj placa 57% lica radne dobi. Imajuci u vidu niske stope obuhvatadoprinosilaca, stope zavisnosti sistema izgledaju iznenadujuce niske. Medutim, stopeobuhvata penzionera su takode prilicno niske, jer tek 2/3 pojedinaca starijih 65 godina ilistarijih od 65 godina stvamo prima penzije iz penzijskog fonda entiteta, sto trebauporediti sa situacijom u mnogim zemljama regiona ECA u kojima gotovo sva starija licaprimaju neki oblik penzije, a ponekad i vise od jednog oblika.

15. Finansijska situacija penzijskih fondova je relativno izbalansirana (ni suficit nideficit) kao rezultat ogranicenja potrosnje u skladu sa ostvarenim prihodima. U slucajuRS, ogranicenja vezana za ostvarene prihode se ne primjenjuju jednako strogo kao uFederaciji, pri cemu se vise stavki, kao sto su penzije za vojna lica, beneficirane penzije iminimalne penzije, finansira iz budzeta.

' Svi brojevi koji se odnose na broj stanovnika u Bosni i Hercegovini moraju se tretirati kao procjene. Jogod predratnog perioda nije odrzan popis stanovnistva, tako da niko ne zna koliko u stvari ima stanovnika, akamoli kakvaje njihova dobna struktura.

IV. PARAMETRI PENZIJSKOG SISTEMA

16. Tabela 2 u nastavku teksta daje sazeti pregled osnovnih parametara penzijskihsistema u dva entiteta. Parametri su slicni, ali ne i identicni, posto su izvuceni iz zasebnihlegislativnih procesa. Medutim, u dugorocnijem periodu, promovisanje mobilnosti radnesnage izmedu dva entiteta moglo bi zahtijevati odredeni stepen harmonizacije politikaizmedu njih.

Penzijski Federacija RSparametriDob za 65 M/Z sa najmanje 20 godina 65 M/60Z sa najmanje 20 godinapenzionisanje penzijskog stala od 2003. godine; penzijskog staza od 2006. godine;2

Bilo koja starost sa 40 godina radnog Bilo koja starost sa 40M/35Z godinastaza penzijskog stazaDo 2008. godine, moguce penzionisanjesa 60M/55Z sa 35M,30Z godinapenzijskog staza, ali uz kaznu od1%M/0,5%Z za svaku godinu do 65godina starosti;

Stopa dospjeca 2,25% godisnje za prvih 20 godina; 2,25% godisnje za prvih 20 godina;(povecanja 1,5% godisnje za narednih 20 godina; 1,5% godisnje za narednih 20 godina;visine penzija 0 za vise od 40 godina 0 za vise od 40 godinaza duzi staz)Penzijska Prosjecna neto plata zaradena u toku Neto plate zaradene od 1970. godine,osnovica prethodnih 40 godina (povecanje od iskljucujuci 1992. i 1993. godinu,

prosjeka za 18 godina na prosjek za 40 revalorizovano na osnovu istorijskoggodina izmedu 2006. i 2015. godine), prosjecnog rasta platarevalorizovano na osnovu istorijskogprosjecnog rasta plata

Indeksacija Prema zakonu, u skladu s rastom U skladu sa rastom prosjecnih plata alinakon prosjecnih plata, ali se ne implementira podlolno ogranikenju zasnovanom napenzionisanja tako, podlozno ograniWenju prihodimapenzonisnja zasnovanom na prihodimaPravo na Doprinosi placani u toku 1/3 radnog staza Doprinosi placani u toku 1/3 radnoginvalidsku od 20 godina starosti do trenutka nastanka staza od 20 godina starosti do trenutka

enziju invaliditeta; nastanka invaliditeta;P Nema zahtjeva da ozljeda bude vezana za Nema zahtjeva da ozljeda bude vezana

rad; za rad;Definise se kao nesposobnost obavljanja Definise se kao nesposobnost obavljanjaprethodnog posla prethodnog posla

2lako zakon ukazuje na to da su odredbe o penzionisanjujednake za muskarce i lene, lene imaju opciju dase penzionisu sa 60 godina starosti uz 35 godina penzijskog staza i vecina to i radi. Formula za obracundavanja ke ista kao i za muskarce tako da lene koje se penzionisu ranije primaju niza davanja na osnovucinjenice da su akumulirale manj godina staza, ali nema aktuarskog smanjenja za davanje ranije penzije.

13

Nivo 50% za do 20 godina penzijskog stala; 50% za do 20 godina penzijskog staza;invalidske 1,67% vise za dodatne godine, 1,25% vise za dodatne godine,penzije maksimalno 75% sto se dostize sa 35 maksimalno 75%;godina staza; Automatski maksimum bez obzira na

Automatski maksimum bez obzira na godine ako je ozijeda vezana za radgodine ako je ozijeda vezana za rad

Pravo na Sa 45 godina starosti, uz nesposobnost za Sa 45 godina starosti, uz nesposobnostporodicnu rad, ili zbog brige o djeci u sludaju za rad, ili zbog brige o djeci u sludaju.. udovice; udovice;penziju Sa 60 godina starosti, uz nesposobnost za Sa 55 godina starosti, uz nesposobnost

rad, ili zbog brige o djeci u slu6aju za rad, ili zbog brige o djeci u slucajuudovca; udovca;Djeca miada od 15 godina i sve do 25 Djeca miada od 15 godina i sve do 26godina ako studiraju ili do kraja zivota godina ako studiraju ili do kraja zivotaako su nesposobna za rad ako su nesposobna za rad

Nivo porodicne 70% prava lica kojeje pladalo doprinose 70% prava lica kojeje placalo doprinosepenzije ako pravo na penziju ima I lice; 80% ako ako pravo na penziju ima I lice; 80%se dijeli na 2 lica; 90% ako se dijeli na 3 ako se dijeli na 2 lica; 90% ako se dijeli

lica; te 100% ako se dijeli na 4 ili vige na 3 lica; te 100% ako se dijeli na 4 ililica vige lica

Stope 24% bruto plate 24% neto platedoprinosa

Tabela 2: Parametri penzijskih sistema za Bosnu i Hercegovinu

17. Stope doprinosa. Pocevsi od dna Tabele, stope doprinosa su postavljene na istomnivou, ali mjere se kao procenat bruto plate u slucaju Federacije i kao procenat neto plateu slucaju RS. U tipicnom slucaju, zemlje izrazavaju stope doprinosa kao procenat brutoplate. Uz pretpostavku da je bruto plata za oko jednu trecinu visa od neto plate. Stopedoprinosa izrazene na osnovu neto plate mogu se konvertovati u stope izrazene kaoprocenat bruto plate da bi se poredile sa stopama doprinosa u drugim zemljama. Slika 1pokazuje poredenje sa situacijom u zemijama OECD-a, ukazujuci da, iako stopedoprinosa u sistemima Bosne i Hercegovine nisu vige od stopa u svim zemljama savisokim nivoom dohotka, one jesu relativno visoke, ako se uzme u obzir da prosjecnastopa doprinosa u zemljama OECD-a iznosi 19% za penzije, sto je tek nesto iznad stopedoprinosa u RS koja nakon prilagodavanja iznosi 18% bruto plate, a dosta ispod stopedoprinosa u FBiH, koja iznosi 24%. Stavise, treba se napomenuti da, iako Bosna iHercegovina ima oko 14% stanovnistva starijeg od 65 godina, tipicne zemlje OECD-aimaju u prosjeku 16% stanovnistva starijeg od 65 godina, gto zahtjeva vise nivoedoprinosa od stanovnistva radne dobi za izdrzavanje velikoj broja starijih lica.

Stope doprinosa izrazene kao procenat bruto plate u BiHu poredenju sa zemijama OECD-a

% bruto plate

35 -_ _ __ _ _

lsand SALPeI~anS'vedska r6kaAustrija FB SaSvicarska Luksemburg Japan nska Nizozemsa Kortugal

Slika 1: Poredenje stopa doprinosa u Bosni i Hercegovini sa stopama doprinosa u zemijama OECD

18. Kada se stope doprinosa u Bosni i Hercegovini porede sa stopama doprinosa uregionu ECA, poredenje je daleko povoljnije. Slika 2 pokazuje to poredenje, kojepokazuje da su stope u Bosni i Hercegovini na donjem dijelu intervala za region ECA.Stope doprinosa u zemljama u tranziciji su u tipicnom slucaju bile vise nego u zemljamaOECD-a posto su preduzeca jednostavno prebacivala dio platnog fonda u agencije zasocijalno osiguranje, pri cemu nisu morala da postuju ni ogranicenja nivoa plata vodenihtrzistem ni razmatranja vezana za ostvarivanje dobiti. Tranzicija je dovela do ostrog padastope zaposlenosti u formalnom sektoru u svim zemljama i, kao posljedica toga, prihodiod doprinosa su pali i zemlje u razvoju su morale da inicijalno povecaju stope doprinosakoje su se naplacivale od onih koji su nastavili da placaju doprinose kako bi nadoknadileizgubljene prihode. Te zemlje su pocele da smanjuju svoje stope doprinosa tek postepeno,sa povezivanjem nivoa stopa doprinosa sa rastucom nivoom neformalizacije.

Stope doprinosa izrazene kao procenat bruto plata u BiHu poredenju sa drugim zemijama regiona ECA

% bruto plate

Kazahstan atvija S overafadansk. olSvijBoIjska UzbekistarHrvtska Lrbejd2an K Ergistan nija

Turska lovacka Turkmenistan RumunijaUkrajina

Slika 2: Poredenje stopa doprinosa u Bosni i Hercegovini sa stopama doprinosa u ostalim zemijamaregiona ECA

15

19. Starost za odlazak u penzju. Sto se tice starosti za odlazak u penziju, noveodredbe u sistemima Bosne i Hercegovine su relativno uskladene sa medunarodnimstandardima i progresivne su u odnosu na region ECA. U tipicnom slucaju, najboljemedunarodne prakse preporucuju 65 godina i za muskarce i za zene. To su tekuceodredbe u Federaciji. RS jog uvijek zadrzava opcionu razliku od 5 godina izmedumuskaraca i zena, sto se ne moze opravdati iz ekonomske perspektive, imajuci u vidu dazene zive duze od muskaraca i ta odredba bi se potencijalno trebala eliminisati. Uporedenju sa regionom ECA, kako pokazuje tabela 3, gradani BiH se brzo i definitivnokrecu ka postizanju medunarodnih standarda i treba im se cestitati na tome. Medutim,treba se napomenuti da postoje mogucnosti da se pojedinci penzionisu prije propisanestarosti za penzionisanje i da to mnogi i dalje rade. U RS, na primjer, na osnovu podatakakoji su obezbjedeni za 2003. godinu, 36% muskaraca koji su dobili starosnu penziju poprvi put bilo je mlade od tadasnje dobi za penzionisanje, koja je iznosila 62 godine.Slicno tome, 32% novih korisnica starosne penzije bilo je mlade od dobi zapenzionisanje, koja je tada za zene iznosila 57 godina. Ekvivalentne informacije za FBiHnisu bile dostupne, ali je za ocekivati da je prevremeno penzionisanje i tamo bilo jednakozastupljeno, a za ocekivati je da ce takvi modeli i dalje biti prisutni, imajuci u vidu dazakon omogucava penzionisanje sa 40 godina priznatog penzijskog staza, bez obzira nagodine starosti. Razlicite profesije imaju pravo na beneficirani staz, odnosno priznavanjeveceg broja godina sta2a od stvarnog broja, tako da ce ostvarivanje 40 godina priznatogstaza prije minimalne starosti za penzionisanje biti za sirok spektar Ijudi moguce cak i ubuducnosti.

20. Nivoi penzija. Slicno tome, osnovna struktura penzijskih davanja, sa 2,25%godisnje za prvih 20 godina staza u oba sistema, relativno je razumna. Ako se opet uzmekao pretpostavka da su bruto plate za trecinu vise od neto plata, osnovna stopa zamjenedohotka za 20 godina staza, izrazena kao procenat neto plata u zakonima u Bosni iHercegovini, konvertuje se u oko 1,69% godisnje kao procenat bruto plate. Prosjek zaOECD iznosi oko 1,5% tako da su se opet, u poredenju sa drugim zemljama regiona, obasistema kretala u pozitivnom smjeru. Slika 3 pokazuje stope dospjeca u zemljama OECD-a u odnosu na iste stope u Bosni i Hercegovini.

Starosi za penzionisanje za muskarce i 'zene u drugim zemijama regiona ECAZemlja Starost za penzionisanje za muskarce Starost za penzionisanje za zeneAlbanija 65 60Armenija 63 59.5Azerbejdzan 62 57Bjelorusija 60 55Bugarska 62.5 57.5Hrvatska 63 58Cegka 61.5 56-60Estonija 63 59Gruzija 65 60Madarska 62 60Latvija 62 59.5Litvaniia 62.5 60Kazahstan 63 58Kirgistan 62 57Moldavija 62 57

Poljska 65 60Rumunija 65 60Rusija 60 55Srbija 65 60Slovacka 62 53-57Slovenija 58 55Turkmenistan 62 57Turska 49 44Ukrajina 60 55Uzbekistan 60 55Izvor: Social Security Programs Throughout the World (Programi socijalnog osigurania girom sviieta),onlineTabela 3: Starost za penzionisanje u drugim zemijama regiona ECA

21. Medutim, postoje znatni problemi koji se ne odnose samo na osnovnu stopuzamjene dohotka. Stopa zamjene dohotka pada umjesto da se povecava za radnike kojirade duze od 20 godina, sto stvara demotivacione faktore za duzi rad. Taj pad je prilicnoostar u oba sistema u toku drugih 20 godina staza, posto stopa dospjeca pada sa 2,25% na1,5%, sto predstavlja pad za jednu trecinu. Umjesto da podstice pojedince da rade duze,ovaj tip strukture penzijskih davanja podstice krace periode rada. Duzi rad, odnosno, duziperiodi placanja doprinosa, dodatno su demotivisani potpunim prekidom akumulacijevisine davanja nakon navrsenja 40 godina staza u oba entitetska sistema. Imajuci u viduda pojedinci mogu da pocnu da rade ve6 sa 20 godina i1i ranije, i muskarci i zene u FBiHi muskarci u RS imaju priliku da navrse cak 45 godina sta2a, a zene u RS imaju priliku danavrse 40 godina staza. U oba slucaja cak 5 godina i1i vise odlazi kao potpunonenagradeno. Niko nece biti spreman da placa stope doprinosa koje su toliko visoke kaopostojece stope u sistemima Bosne i Hercegovine ako za to ne dobija apsolutno nista.Jasno je da se struktura penzijskih davanja treba izjednaciti za sve godine staza, sajednakim dospjecem visine penzije za sve godine staza ili sa rastucim procentom za visegodina staza.

Stope dospjeca visine penzijskih davanja izrazene kao %bruto plate za godine staza u zemijama OECD-a

3 -2.5

15

0.5 otgirnukSpana Italja 8lovacka Svedsfa SAD Poljska VB

Ivlta F uska Belgija island MadarskaFortug Flnska I Kore a Japan

Nizozemska Ceska Svicarska Njemacka Kanada

Slika 3: Stopa dospjeca visine penzijskih davanja u Bosni i Hercegovini u poredenju da zemljamaOECD-a

17

22. Penzijska osnovica. Penzijska osnovica u oba entiteta predstavljace prosjek plataostvarenih u toku najveceg dijela radnog staza, sto se revalorizira u odnosu na prosjecnustopu rasta plata, sto predstavlja najbolju priznatu medunarodnu praksu. U slucajuFederacije, broj godina koji je ukljucen u obracun ogranicen je na najvise 40, iako se touvodi postepeno, od 2005. do 2015. godine, sa prethodnog prosjeka od bilo kojih 15uzastopnih godina radnog staza. U RS, period na osnovu kojeg se uzima prosjekukljucuje sve godine od 1970. i one prethodne godine za koje su podaci o radnom stazudostupni.

23. Indeksacija. Indeksacija (prilagodavanje visine davanja) nakon penzionisanja jekomplikovana zbog ogranicenja potrosnje nivoom ostvarenih prihoda. U trenutkudodjeljivanja penzije, visina penzije se odreduje na osnovu godina sta2a i prosjecnihprihoda koji predstavljaju penzijsku osnovicu. To se definise kao osnovna penzija i onase odrzava na fiksnom nivou u nominalnom iznosu. Svake godine se sabiraju osnovnepenzije za svakog penzionera koji ima pravo na isplatu penzije. Ukupni ocekivani prihodise onda dijele sumom osnovnih penzija i tako se dobija koeficijent. Ako je koeficijentveci od 1, svaki penzioner dobija porast u odnosu na svoju osnovnu penziju; ako jekoeficijent manji od nule, svaki penzioner dobija manje od svoje osnovne penzije. Prematome, jedna de facto indeksacija predstavlja posljedicu godisnjih promjena koeficijenta.Povecanje realnih plata garantuje da ce se penzije svake godine povecavati po stopi visojod stope inflacije, sve dok stopa rasta broja penzionera ne prede stopu rasta brojadoprinosilaca za vise od realne stope rasta plata. Najbolja priznata medunarodna praksaukazuje da bi visina penzija poslije penzionisanja trebalo da se povecava samo u skladusa stopom inflacije, sto dovodi do toga da su sistemi u Bosni i Hercegovini velikodusnijiod onih koji slijede najbolje priznate prakse. Stavise, iako izgleda da su sistemivelikodusni, postoje problemi vezani za neravnopravnost koji su ugradeni u sistem. Naprimjer, koeficijent na kraju 2005. godine u Federaciji iznosio je 1,15, sto ukazuje na toda bi svi penzioneri trebalo da prime 15% vise od svojih osnovnih penzija. Prema tome,lice koje se penzionisalo 2004. godine na osnovu nominalne plate iz 2004. godine dobijaistih 15% povecanja u odnosu na osnovnu penziju kao i lice koje se penzionisalo 1990.godine na osnovu nominalne plate iz 1990. 15% vise od osnovne penzije moze bitinedovoljno za pokrivanje cak i samo kumulativne inflacije od 1990. godine, stodjelotvorno dovodi do toga da to lice dobija nizu realnu penziju od one na koju jeinicijalno imalo pravo, dok se novim penzionerima daje indeksacija daleko velikodusnijacak i od indeksacije prema stopi rasta plata.

24. Stavise, dok zakoni u oba sistema ukazuju na to da penzije za vojna lica treba dase placaju iz budzeta, a ne iz prihoda od doprinosa, samo u RS bud2et zaista iobezbjeduje te resurse. Slicno tome, beneficirane penzije se u RS isplacuju iz budzeta,kao i povecani iznosi koji su neophodni za isplatu minimalnih penzija. Prema tome, od"prihoda" koji se koriste za obracun penzija u RS prilagodenih ostvarenim prihodima,40% dolazi iz budzeta, a samo 60% predstavlja stvarne prihode od doprinosa. Cak i satim nivoom budzetske podrske, RS ostvaruje mali deficit. Imajudi u vidu politicku odlukuo povecanju koeficijenta na 1, za ocekivati je da de RS i u buducnosti nastaviti daostvaruje deficit.

25. Situacija u RS se dodatno komplikuje time sto organizacije penzionera tumacekoeficijent na nivou manjem od 1 kao nesto sto ukazuje na akumuliranje neisplacenihzaostalih obaveza u penzijskom sistemu, obaveza za koje se trazi da se isplatepenzionerima sada. Ogranicenja koja se odnose na ostvarene prihode, predvidenazakonima u oba sistema, eksplicitno iskljucuju nagomilavanje zaostalih obaveza.

26. Imajuci u vidu evoluciju penzijskih sistema u entitetima i imajuci u vidu da jekoeficijent u oba penzijska fonda sada dosegao ili premasio nivo od 1, moglo bi biliadekvatno preci na eksplicitnu indeksaciju u skladu sa stopom inflacije, sa ciljemogranicavanja troskova i obezbjedenja osiguranja davanja u skladu sa krtanjem troskovazivota. Indeksacija u skladu sa stopom inflacije nakon penzionisanja predstavljamedunarodnu normu i uobicajena je u vecini zemljama OECD-a. mnoge zemlje regiona,kao Srbija i Poljska, presle su na indeksaciju u skladu sa stopom inflacije nakonpenzionisanja, a cak i formula kao ona koja se koristi u Hrvatskoj, koja vrsi indeksaciju50% u skladu sa stopom inflacije i 50% u skladu sa nominalnom stopom rasta platapredstavljala bi bolji izbor u odnosu na tekuci sistem koji de facto predstavlja indeksacijuu skladu sa nominalnim rastom plata od 100% ili vise.

27. Invalidske penzije. Vise pitanja postavlja se u vezi sa invalidskim penzijama.Pored potencijalnog dvostrukog obuhvata koji se daje borcima koji mogu da trazedavanja i iz programa boracke zastite i iz socijalnog osiguranja, invaliditet je u obaentiteta definisan kao nesposobnost obavljanja posljednjeg posla kojeg je pojedinacobavljao. U medunarodnim okvirima to predstavlja relativno velikodusnu definicijuinvaliditeta. Invaliditet se cesto definise kao nesposobnost obavljanja bilo kojeg posla.Mnoge od susjednih zemalja su redefinisale invaliditet na ovaj nacin i uspjesno susmanjile broj novih slucajeva invaliditeta na manje od 40% ranijeg godisnjeg broja. Onosto dodatno otezava to pitanje je cinjenica da je nivo invalidskih penzija velikodusniji odnivoa starosnih penzija. Pojedinac koji je navrgio 65 godina i ima samo 20 godinapenzijskog sta2a bio bi u boljoj poziciji kada bi se proglasio za lice sa invaliditetom negokada bi zahtijevao starosnu penziju, jer bi dobio stopu dospjeca od 2,5% pO godini staza,umjesto 2,25% koliko obezbjeduje sistem starosnih penzija. U stvari, ako neko ima samo15 godina penzijskog staza (jednu trecinu perioda od 20 do 65 godina starosti), opet mozeda zahtjeva penziju na nivou od 50% neto plate gto predstavlja cak i visu stopu dospjecaod 3,3% po godini penzijskog staza. lako simulacije predstavljene u narednoj sekcijiuzimaju kao pretpostavku smanjenje prisutnosti invaliditeta medu stanovnistvom u obaentiteta, imaju6i u vidu uticaj rata, nije jasno da li ce motivacioni faktori koje obezbjedujedizajn penzijskog sistema u stvari rezultovati smanjenjem broja slucajeva invaliditeta.

28. Porodicne penzije. Najbolje priznate medunarodne prakse ukazuju na to dapenzije za udovice i udovce treba da se obezbjede onima koji nakon sto navrse starostneophodnu za penzionisanje nemaju pravo na penziju za svoj sopstveni rad koja bi imalavecu vrijednost i koji nisu ponovo stupili u brak. Djeca koja su redovni ucenici/studentitakode primaju penzije, u tipicnom slucaju dok ne navrse 18 i1i 21 godinu starosti. Praksavezana za porodicne penzije u Bosni i Hercegovini donekle predstavlja mjesavinurazlicitih praksi. Udovice imaju pravo da primaju penziju daleko prije nego sto navrsestarost za odlazak u penziju, sa 45 godina. Medutim, ako nisu navrsile 45 godina uvrijeme smrti svojeg supruga, nemaju pravo na penziju za udovice osim ako su lica sa

19

invaliditetom ili odgajaju djecu. U Federaciji su pravila neznatno fleksibilnija; ako jeudovica navrsila 40 godina starosti u vrijeme smrti svog supruga, ona dobija pravo napenziju za udovice, ali mora da ceka dok ne napuni 45 godina da pocne da ju prima.Posto vecina zena odgaja djecu do 45 godina starosti, u osnovi sve udovice imaju pravona primanje penzije za udovice, ali neke manje srecne zene koje mozda nisu imale djecu ikoje su mozda izgubile supruga u ranoj dobi gube pravo na penziju za udovice upotpunosti. Mugkarci, sa druge strane, primaju penzije za udovce ako su navrsili 60godina u Federaciji i 55 u RS. Kao i u slucaju penzije za udovice u Federaciji, udovci kojisu pet godina mladi od konkretno navedene dobi dobijaju pravo na penziju, ali morajucekati na njenu isplatu sve dok ne navrse konkretno navedenu starost. Opet, ako su lica sainvaliditetom ili odgajaju djecu, primace penziju bez obzira na starost sve dok suinvaliditet ili djeca prisutni. Opet, neki muskarci su iskljuceni, dok drugi primaju penzijuu relativno mladoj zivotnoj dobi.

V. PROJEKCIJE ZA POSTOJECI SISTEM

29. Ova sekcija predstavlja rezultate penzijskih projekcija za dva penzijska sistemaBosne i Hercegovine. Projekcije su stvorene kroz koristenje modela PROST Svjetskebanke koji se za pripremu projekcija za penzijske sisteme koristi u vise od 80 zemalja.Medutim, prije nastavka razmatranja, neophodno je ukazati na neophodnost opreznogpristupa projekcijama. Projekcije vezane za penzijske sisteme u velikoj mjeri zavise odprojekcija vezanih za stanovnistvo. Ni u jednom od entiteta u Bosni i Hercegovini, niti nadrzavnom nivou, popis stanovnistva nije izvrsen jog od prije rata. Projekcije koje supredstavljane u nastavku teksta koriste bazu podataka projekcija vezanih za stanovnistvoSvjetske banke za projekcije broja stanovnika Bosne i Hercegovine na drzavnom nivou ubuducnosti. Poredenja sa podacima koje su pripremile statisticke agencije na entitetskomnivou ukazuju da su inicijalne projekcije broja stanovnika visoke. Medutim, u obaslucaja, informacije sa entitetskog nivoa su ciste procjene, imajuci u vidu nedostatakpopisa stanovnistva i ratne stete, zrtve, migracije i opsti haos do kojeg je u meduvremenudoslo. Imajuci u vidu da svaki od entiteta koristi svoju sopstvenu metodologiju pripravljenju tih procjena i cinjenicu da procjene koje su pripremljene nisu u dovoljnoj mjeristruktuirane da bi bile korisne za projekcije vezane za penzijske sisteme, rezultati koji suprikazani ovdje oslanjaju se na projekcije Svjetske banke za cijelu Bosnu i Hercegovinu,koje su struktuirane i proizvedene na konzistentan nacin. Svi koeficijenti, uk1jucujucistope obuhvata doprinosilaca i penzionera, koje pokazuju nizak broj penzionera ilidoprinosilaca izrazen kao procenat stanovnistva u odgovarajucim dobnim grupama,trebalo bi da se tretiraju sa oprezom, posto nazivnik, broj stanovnika u konkretnoj dobnojgrupi, mozda precijenjen, dok je brojnik stvaran broj. Sa fiskalne strane, tesko je odreditida li su rezultati pristrasni, odnosno precijenjeni ili potcijenjeni, bez poznavanja razlikaizmedu procjena broja stanovnika u odredenim dobnim i rodnim skupinama koje sukoristene i stvarnih brojeva.

30. Na osnovu projekcija broja stanovnika, ocekuje se da ce stopa zavisnosti ustarijem dobu, procenat stanovnistva starijeg od 65 godina podjeljena sa procentomstanovnistva starosti od 15 do 64 godine, rasti sa sadasnjeg nivoa od 17,6, kao i da ce svojmaksimum od 49 dosegnuti 2059. godine, a da de nakon toga neznatno opasti na 42,4 dokraja perioda simulacije, odnosno 2075. godine. Slika 4 pokazuje stope zavisnosti starijegstanovnistva za cijeli period simulacije, od 2003. do 2075. godine. Promjene inicijalnonisu toliko sustinske posto je stopa rasta broja starijeg stanovnistva tek nesto visa odstope rasta stanovnistva radne dobi. U srednjorocnom periodu broj starijeg stanovnistvanastavlja da raste, dok se broj stanovnistva radne dobi smanjuje. Medutim, kako manjedobne grupe radno sposobnog stanovnistva ulaze z godine za penzionisanje, broj starijihlica takode pocinje da pada, sto dovodi do neznatnog pada koeficijenta. Ocekuje se da ceocekivana duzina zivota u trenutku rodenja porasti sa 71 godine za muskarce i 77 godina

21

za zene na po6etku perioda na 80 godina za muskarce i 86 godina za zene u toku periodasimulacije. Detaljnije informacije mogu se na6i u tehnickom aneksu.

Projicirane stope zavisnosti starijeg stanovnistva% starijih lica/% lica radne dobi

60.0 --50.0 -40.0-30.0-20.0 .-10.0 -

20032008201 TO 18202I202820330382043204205320520632062073

Godina

Slika 4: Projicirane stope zavisnosti starijeg stanovnigtva u Bosni i Hercegovini, 2003-2075.

31. Medutim, stope ovisnosti sistema predstavljaju sasvim drugo pitanje. Kao stopokazuju slike 5 i 6, stopa ovisnosti starijih lica u sistemu, definisana kao broj korisnikastarosne penzije podjeljen sa brojem lica koja placaju doprinose, za Federaciju je 45%visa od stope zavisnosti starijeg stanovnistva. lako se stope zavisnosti stanovnistvaobracunavaju na osnovu starosti od 65 godina - dobi za penzionisanje i za muskarce i zazene, izuzeci u odnosu na tu politiku ce biti dozvoljeni sve do 2008; godine. Kao rezultattoga, mnogi mladi pojedinci nastavljaju sa se penzionisu kao korisnici starosne penzije.Vremenom, stopa zavisnosti u sistemu pada do nivoa ispod stope zavisnosti stanovnistva,posto ce manji procenat starijih lica imati pravo na penzijska davanja zbog toga sto necebiti u mogucnosti da placaju doprinose u toku dovoljnog dijela svog radnog vijeka. U RSje situacija nesto gora, sa inicijalnim odstupanjem izmedu stope zavisnosti starijih lica usistemu i stope zavisnosti starijeg stanovnistva od 54%. To ce se vremenom smanjiti, alisamo na 14%, posto se u RS zenama daje opcija da se penzionisu sa 60 godina starosti,umjesto sa 65 godina, cak i u dugorocnom periodu, dok su stope zavisnosti stanovnistvazasnovane na dobi od 65 godina i za zene i za muskarce. Kada se razmatraju ukupnestope zavisnosti sistema, definisane kao ukupni broj korisnika podjeljen sa ukupnimbrojem lica koja placaju doprinose, situacija je mnogo gora. Stopa zavisnosti je u obaentiteta vise od tri puta visa od stope zavisnosti starijeg stanovnistva, a vremenom padasamo do nivoa koji je nesto vise od dvaput visi. Visoka ukupna stopa zavisnosti sistemaodrazava veliki broj invalidskih i porodicnih penzija. Model uzima kao pretpostavku dade u dugorocnom periodu doci do pada broja korisnika invalidskih i porodicnih penzija,izrazenih kao procenat broja lica u odgovarajucim dobnim i rodnim skupinama, za pola,sto ce dovesti do smanjenja razlika izmedu stopama zavisnosti - medutim, imajuci u vidumotivacione faktore ukljucene u sistem invalidskih penzija, nije sasvim jasno da li ce dotoga zaista i doci.

Projicirana evolucija stopa zavisnosti u sistemu u FBiH

140.01Stopa zavisnosti

100.0 stanovnistva80.0 - Stopa zavisnosti60.0 - starijih lica u sistemu40.0 Ukupna stopa20.0 ,zavisnosti sistema

20001(01 0 205205206073

Slika 5: Stopa zavisnosti penzijskog sistema u FBiH

Projicirana evolucija stopa zavisnosti u sistemu u RS

140.0120.0 - Stopa zavisnosti100.0 - stanovnistva80.0 - Stopa zavisnosti60.0 starijih lica u sistemu40.0 Ukupna stopa20.0 -zavisnosti sistema

200. 01201 0

Slika 6: Stopa zavisnosti penzijskog sistema u RS

32. Primijetite da de, cak i sa projiciranim smanjenjem broja korisnika invalidskih iporodicnih penzija, broj penzionera premasiti broja lica koja placaju doprinose za manjeod 30 godina i da de ostati na tako visokom nivou u toku najveceg dijela periodasimulacije, sto ce otezati finansiranje penzijskog sistema na bazi medugeneracijskesolidarnosti (PAYG). Penzijski sistemi na bazi medugeneracijske solidarnosti zasnovanisu na principu da se doprinosi od lica koja sada rade koriste za placanje penzija licimakoja su sada penzioneri. Ako postoji jednak broj penzionera i lica koja placaju doprinose,te ako lica koja placaju doprinose placaju doprinose po stopi od 24% plate, onda penzijeu prosjeku ne mogu da premase nivo od 24% plate, bez stvaranja deficita. Korisnicistarosnih penzija mogli bi da primaju vise od korisnika porodicnih penzija, tako da bineki penzioneri mogli imati penzije vise od 24% plate, ali bi neki takode mogli imati i

23

penzije nize od 24% plate. Kada broj penzionera premasi broj lica koja placaju doprinose,prosjedne penzije ce biti jog i ni2e.

33. Druga odlika sistema koju vrijedi primijetiti je opadanje stope obuhvatapenzionera. U ovom trenutku, kako pokazuje slika 7, 63% pojedinaca u Bosni iHercegovini koji su stariji od 64 godina prima neki oblik penzije. Taj procenat ce porastina 76% starijih lica do 2016. godine, ali ce nakon toga opasti na 53% u dugorocnijojbuducnosti. Dio tog pada predstavljace rezultata smanjenja broja korisnika porodicnih iinvalidskih penzija koje je uzeto kao pretpostavka. Medutim, takode se kao pretpostavkauzima da ce ona lica koja ne primaju invalidske penzije nastaviti da placaju doprinose svedo dobi za penzionisanje i da ce onda primati starosne penzije. Cak i sa tim dodatkom nabroj lica koja primaju starosne penzije, procenat starijih lica koja primaju starosne penzijeu buducnosti ce opasti, posto mnogi radnici koji danas rade u neformalnom sektoru necesakupiti dovoljan penzijski staz da bi u buducnosti dobili pravo na starosnu penziju.

Projicirani procenat starijih lica koja de primati penzije u BiH,u periodu 2003-2075. godine

70.0%-60.0%- * - Ukupno BiH

40.0%- FBIH30.0%____ ____RS20.0%-10.0%:0.0% ~

~ '5'6T06M0752000 10220272033?03i604205 X0720 ..... 075

Slika 7: Projicirana stopa obuhvata penzionera u Bosni i Hercegovini, 2003-2075.

34. Ako predemo sa demografskih odlika sistema na finansijske projekcije, modelzahtijeva postavljanje pretpostavki vezanih za veliki broj kljucnih makroekonomskihvarijabli, ukljucujuci realnu stopu rasta BDP-a, realnu stopu rasta plata, te stopu inflacije.Osnovne pretpostavke koje su koristene date su u Tabeli 4 u nastavku teksta i dodatno serazmatraju u tehnickom aneksu. Realne stope rasta plata su bazdarene tako da se odrzavaudio radne snage u BDP-u, imajuci u vidu promjene kod ponude radne snage i stopa rastaBDP-a u pojedinacnim entitetima.4

3 Razdvojene projekcije po tipu penzionera i po rodu i za lica koja placaju doprinose po rodu mogu se naciu tehnickom aneksu.4lako se mozda ocekivala dugorocna konvergencija stopa rasta plata u dva entiteta, problem koji se nameceje znatna razlika izmedu raspodjele ponude radne snage u dva entiteta. Uz uslov da se dozvoli da se dobnastruktura u svakom od entiteta mijenja iskljucivo zbog demografskih rezultata u tim razlicitim stopamarasta plata. Ako bi do§Io do migracije izmedu entiteta, naravno da bi same plate konvergirale, sto bi dovelodo konacne konvergencije stopa rasta plata.

Makroekonomski trendovi 2003 2004 2005 2020 2040 2050 2075Realna stopa rasta BDP-a 4,0 5,7 5,3 5,3 5,0 5,0 5,0Realna stopa rasta plata

Federacija 5,0 4,0 3,4 4,5 6,0 6,0 4,0R. Srpska 10,0 10,0 10,5 6,0 5,5 5,0 5,0

Stopa inflacije 1,4 0,8 2,5 3,5 3,0 3,0 3,0Realna diskontna stopa 4,0 5,7 5,3 5,3 5,0 5,0 5,0Tabela 4: Kljucne makroekonomske pretpostavke koje su korigtene u projekcijama

35. Stavise, kao pretpostavka se uzima da ce dva penzijska fonda zadrzati svojetekuce politike vezane za koeficijent. Pretpostavlja se da ce Penzijski fond Federacijezadrzati stroga ogranicenja potrosnje na penzije zasnovana na nivou prihoda, bezbudzetskih subvencija. So se tice Penzijskog fonda RS, kao pretpostavka se uzima da ceon zadrzati svoj koeficijent na nivou od jedan, dozvoljavajuci, u isto vrijeme, vladi daobezbjeduje budzetske transfere. Imajuci u vidu politizaciju ovog pitanja, malo jevjerovatno da ce biti dozvoljeno da koeficijent u RS padne na nivo ispod jedan, cak i akone bude dovoljno prihoda za isplatu penzija. Vec u ovoj godini potrosnja u toku svakogmjeseca premasuje prihode, sto rezultuje kasnjenjem isplate penzija iz mjeseca u mjesec.Vremenom ce doci do preskakanja cijelog mjeseca, sto ce zahtijevati ili budzetsketransfere ili nagomilavanje zaostalih neisplacenih obaveza, sto je zakonom zabranjeno.Slike 8 i 9 pokazuju finansijske projekcije za te budzetske transfere. Kao sto se i ocekuje,u Federaciji se ne zahtjevaju nikakvi budzetski transferi, dok deficiti u RS dosezu svojmaksimum od 1,8% BDP-a 2044. godine. Primijetite da je nazivnik BDP za cijelu Bosnui Hercegovinu. Ako RS zadrzi svoj sadasnji procenat BDP-a za cijelu Bosnu iHercegovinu od jedne trecine, projekcije ukazuju na deficit od vise od 5% BDP-a RS, stoce biti izuzetno tesko finansirati. Stavise, sam deficit ne daje cijelu sliku. Penzijski fondRS zahtjeva znatne transfere za penzijski fond za pokrivanje beneficiranih penzija i zarazliku izmedu zaradenih penzija i minimalnih penzija. Ti transferi sada iznose 0,6%BDP-a, ali se ocekuje da ce pasti na nivo od 0,3% BDP-a u dugorocnom periodu, a taocekivanja su zasnovana na konsultacijama sa osobljem Penzijskog fonda RS iMinistarstva rada RS. Medutim, nije jasno da li de bud2etski transferi koji su potrebni zapodrsku isplati minimalnih penzija zaista opasti, kao sto ce biti objasnjeno u nastavkuteksta, sto ukazuje na to da bi se u dugorocnom periodu mogli vidjeti visi transferi i nizideficiti. Medutim, u svakom slucaju, to su budzetski resursi koje ce Vlada trebati zaobezbjedenje resursa za penzijski fond. Kombinacija te dvije stavke, kao sto pokazujegomja linija na slici 9, predstavlja mjerilo budzetskih zahtjeva koji dolaze izvanpenzijskog fonda, bez obzira na strukturu tih fondova i njihovu raspodjelu izmeduzakonom propisanih transfera i transfera za pokrivanje deficita.

25

Proicirani bilans prihoda i rashoda Penzijskog fondau Federaciji

% BDP-a1.0% ------ ---

( 1 .('200E201;218202:2028203203E204;204 05;25820620682073(2.0%)-(3.0%)-(4.0%)-

(5.0%)-

(6.0%) -

Slika 8: Projicirani bilans prihoda i rashoda Penzijskog fonda Federacije

Projicirani bilans prihoda i rashoda penzijskog fondau RS

% BDP-a

( %2 k'" OlZ'07~'2420X031232042O52?05906''2'''7'(.5%)

(1.0--- Deficit(1.0%) --- Deficit+Transferi(1.5%)

(2.0%)

(2.5%) -

Slika 9: Projicirani bilans prihoda i rashoda Penzijskog fonda RSMedutim, fiskalni pritisak predstavlja samo dio price. Obezbjedeni nivo

penzijskih davanja prikazan na slici 10 prica sasvim drugu pricu. Ocekuje se da de nivoipenzijskih davanja u oba entiteta opasti u odnosu na prosjecnu visinu plata zbognedostatka formalnog mehanizma indeksacije, iako ne toliko ostro u slucaju RS. Nivoidavanja u odnosu na odgovarajuce prosjecne visine plata su danas slkni, iako su u RS biliznatno nizi u toku perioda kada je koeficijent bio nizi od jedan. U oba entiteta, visinapenzijskih davanja opada u odnosu na visinu prosjecnih plata zbog toga sto davanja nisuindeksirana. Dok prosjecne plate nastavljaju da rastu. U Federaciji je to dodano otezanostopama rasta u koeficijentu koje su ispod stope rasta plata.5 Stavise, ocekuje se da cekoeficijent poceti da opada 2018. godine i da de stvarno pasti na nivo ispod 1 2039.godine, zbog starenja stanovnistva. Opadanje i negativne vrijednosti koeficijenta

5 Kada bi broj penzionera, broj lica koja placaju doprinose i dobna raspodjela lica koja placaju doprinosebili savrgeno konstantni kroz vrijeme, ocekivalo bi se da koeficijent talno odgovara rastu plata. Medutim,posto se sve tri varijable stalno mijenjaju, koeficijent de na pocetku perioda rasti u manjoj mjeri od stoperasta plata.

rezultuju smanjenjem cak i nominalnog nivoa penzijskih davanja u odnosu na prosjecnevisine plata. Vremenom, kako se broj penzionera smanjuje, koeficijent opet pocinje daraste, sto rezultuje povecanjem nivoa penzijskih davanja na kraju perioda.

36. U RS, gdje se uzima kao pretpostavka da ce koeficijent iznositi 1 u toku cijelogperioda, smanjenje nivoa penzijskih davanja predstavlja rezultat iskljucivo nedostatkaindeksacije penzijskih davanja u situaciji u kojoj nominalne i realne plate rastu. Medutim,taj pad je umanjen politikama koje se odnose na minimalnu penziju u RS. lako to nijetako propisano zakonom, Skupstina je redovno povecavala minimalnu penziju tako da jenjen rasta manje ili vise odgovarao stopi rasta plata. Sa pravne strane, Vlada je u obavezida pokriva razliku izmedu minimalne penzije koja je obezbjedena i onoga sto supojedinci u stvari zaradili kao penziju. Za razliku od toga, u Federaciji se minimalnapenzija podvrgava jednakim pravilima vezanim za koeficijent kao i ostale penzije. Kaorezultat te politike, RS je u mogucnosti da zadrzi nivo penzija u odnosu na prosjecnuvisinu plata kroz vrijeme, posto su minimalne penzije potpuno neindeksirane, sto dovodido toga da vecina penzionera vremenom, dugorocno, dobija penzije koje teze minimumu.Vlada RS je uzela kao pretpostavku da ce trosak zakonom propisanih transfera vremenomopadati, sa padom troskova vezanih za vojne penzije i penzije drugih grupa kojima sepenzije isplacuju iz sredstava Vlade, a ne iz sredstava penzijskog fonda. Medutim, maloje vjerovatno da ce ovaj drugi zakonom propisani transfer, transfer za minimalne penzije,vremenom opadati, ako se zadrzi tekuca praksa odrzavanja nivoa minimalne penzije uodnosu na visinu prosjecne plate. Prema tome, iako simulacije na slici 9 pokazujusmanjenje transfera u dugorocnom periodu, komponenta minimalne penzije bi trebalo dase znatno poveca, sto ukazuje da je malo vjerovatno da ce struktura neophodne budzetskepodrske, odnosno njena raspodjela izmedu pokrivanja deficita i zakonom propisanihtransfera, prikazana na slici 9, biti tacna, iako je ukupni iznos transfera reprezentativan.

Stope penzijskih davanja u dva entiteta Bosne i Hercegovineu odnosu na odgovarajuce prosjecne plate

Prosjecna starosna penzijalprosjecna plata

70.0%60.0%50.0%40.0% Visina davanja u FBiH30.0% - Visina davanja u RS20.0%10.0%

20G0 1(01 202`03 120i 2052205206073

Slika 10: Projicirana prosjecna davanja starosnih penzija u donosu na prosjecnu platu u dvaentiteta Bosne i Hercegovine

37. lako simulacije uzimaju kao pretpostavku da se stope obuhvata lica koja placajudoprinose ne6e promijeniti, one takode uzimaju kao pretpostavku da ce duzina staza licakoja placaju doprinose ostati na sadasnjim nivoima, koji se krecu izmedu 34 i 40 godina

27

staza za vecinu penzionera. Te pretpostavke su relativno konzistentne sa opservacijom dase vecina lica koja placaju doprinose nalazi u javnom sektoru i da imaju stabilnoformalno zaposlenje, dok ostatak stanovnistva radne dobi radi u neformalnom sektoru ine placa doprinose. Medutim, motivacioni faktori koji su ugradeni u sistem ne podsticutako duge periode placanja doprinosa. Imajuci u vidu promjene visine davanja uFederaciji, koje su ogranicene visinom prihoda, prilicno je te§ko obracunati interne stopepovrata ulaganja za lica koja placaju doprinose. Posto je politika visokih stopa dospjecapri obracunu visine plata za prvih 20 godina staza zajednicka za oba sistema, kao ipolitika nizih stopa za narednih 20 godina staza i potpuni nedostatak pove6anja visinepenzija za dodatne godine staza iznad 40, motivacioni faktori za RS koji su prikazani unastavku teksta odnose se na oba penzijska plana. Ono sto se lako vidi na slici 11 je daradnik sa 20 godina staza, covjek koji pocinje da placa doprinose sa 45 godina ipenzionise se sa 65 godina, ima daleko vecu stopu povrat ulaganja doprinosa od covjekakoji pocinje da placa doprinose sa 25 godina i skupi punih 40 godina penzijskog sta2a,7,3% u odnosu na 5,4%. Radnik koji pocne da placa doprinose sa 20 godina starosti iplaca ih 45 godina sve dok ne navrsi 65 godina starosti ne prima nikakve dodatne koristiza dodatnih 5 godina placanja doprinosa i zaraduje intemu stopu povrata od samo 5,3%za doprinose placane u toku 45 godina. Zene u RS dobijaju bolje stope povrata odmugkaraca iz dva razloga, a samo jedan od njih se odnosi i na Federaciju. Uopstegledano, zene 2ive duze od muskaraca, sto povecava ukupni iznos davanja koja oneprimaju, a to ce biti tacno u oba entiteta. Uz to, u RS, zenama se daje opcija da sepenzionisu 5 godina ranije, sto rezultuje stopom povrata koja je za vise od jedne trecinevisa od stope povrata koja se daje muskarcima. Isti model se nastavlja, pri cemu zenakoja pocinje da placa doprinose sa 40 godina starosti i penzionise se sa 60 godina starostizaraduje intemu stopu povrata od 9,8%, dok 2ena koja pocinje da placa doprinose sa 20godina starosti zaraduje internu stopu povrata od samo 7,2%. Uzima se kao pretpostavkada zene koje u RS najduze placaju doprinose pocinju da placaju doprinose sa 18 godinastarosti, a zatim placaju doprinose samo 42 godine prije penzionisanja sa 60 godina, alidodatne 2 nenadoknadene godine placanja doprinosa dovoljne su da smanje njihovuintemu stopu povrata na 7,1%. Te stope povrata na ulaganja predstavljaju realne stopepovrata, iznad stope inflacije.

Projicirane interne stope povrata za radnike sa razlicitimduzinama staza u RS

Realne inteme stope povrata12.0% r10.0% -- . . I _

8.0% -- _-. D 20 godina staza6.0% . 40 godina staia4.0% - -45 godina staia2.0% -

Muskarci 2ene

Slika 11: Projicirane interne stope povrata za radnike sa razliitim duzinama staza koji pocinju darade 2003. godine u RS

38. Motivacioni faktori koji su ugradeni u sistem, prema tome, ukazuju da su cak ineodrzivi rezultati koje pokazuju projekcije optimisticni. Kada bi ijudi reagovali na temotivacione faktore time sto bi placali doprinose samo u toku minimalnog perioda koji jeneophodan da bi dobili pravo na penziju, dok bi u svakom vremenom trenutku samosadasnji broj lica koja placaju doprinose, izrazen kao procenat stanovnistva radne dobi,nastavio da placa doprinose, fiskalna situacija bi se dramaticno pogorsala, kako bi doslodo dramaticnog povecanja proja korisnika.6 Nivoi penzijskih davanja koji bi biliisplacivani u buducnosti bili bi smanjeni, posto pojedinci primaju penzije zasnovane na20 godina penzijskog sta2a, a ne na 35 i1i 40 godina, ali ne u tolikoj mjeri u kolikoj bibroj korisnika bio povecan, kao sto dokazuje povecanje kod intemih stopa povrata. A uRS, umjesto smanjivanja visine penzijskih davanja, cak i vise pojedinaca bi se naslo usituaciji da prima minimalne penzije, u praksi indeksirane u skladu sa rastom plata, sto binametnulo jog vise troskova Viadi. Kada bi dodatni demotivacioni faktori vezani za pravona invalidske penzije i strukturu davanja bili ugradeni u projekcije, slika bi izgledala jog igore.

39. Kao sazetak, problemi penzijskog sistema u Bosni i Hercegovini mogu sepodijeliti u tri kategorije:

(1) Parametri penzijskih sistema su razliciti u razlicitim entitetima, sto predstavljaotezavajuci faktor za mobilnost radne snage izmedu dva entiteta;

(2) Parametri u oba entiteta su socijalno i fiskalno neodrzivi u svojem sadasnjemobliku, sto je rezultat i niskog buduceg nivoa penzijskih davanja i, u RS, potrebeza ogromnim transferima iz bud2eta; i

(3) Motivacioni faktori ugradeni u dizajn penzijskih davanja i sisteme odredivanjaprava na davanja promovisu krace periode pladanja doprinosa, posticuci rad naneformalnom trzistu rada, umjesto da ga demotivisu, sto ima ogromne implikacijepo fiskalnu odrzivost.

6 Kada bi svako lice koje placa doprinose placalo doprinose samo 20 godina od potencijalnih 45 godinaradnog vijeka, moglo bi se zamisliti da pojedinac u jednoj konkretnoj dobnoj grupi radi prvih 20 godina utoku perioda u kojem je radno sposoban, a drugi pojedinac radi u toku drugih 20 godina perioda u kojem jeradno sposoban, a da treci pojedinac radi samo 5 godina. Prema tome, ista stopa obuhvata lica koja pladajudoprinose bi dovela do toga da nakon penzionisanja te dobne skupine imamo dva ili vige dodatnihpenzionera. Sa druge strane, ako jedno lice placa doprinose u toku 45 godina, ista stopa obuhvata dovodi dopovecanja broja penzionera samo za jednog nakon penzionisanja iste dobne skupine.

29

VI. PARAMETARSKE REFORME ZA HARMONIZACIJUPARAMETARA IZMEDU ENTITETA

40. U najgorem slucaju, neophodno je sprovesti barem parametarske reforme koje cekao rezultat imati harmonizaciju penzijskih sistema u dva entiteta, sa ciljem dovodenjaoba sistema blize bilansu i uskladenosti sa medunarodnim normama u slucajevima ukojim postoje odredene neujednacenosti. lako te reforme mozda nece biti dovoljne dasisteme dovedu u potpunosti u odrzivu ravnotezu, postoje potencijalne dodatne mjerekoje bi mogle da se koriste nakon gto se postigne harmonizacija.

41. Tabela 5 predstavlja jedan primjer harmonizovane politike i sazeto predstavljaosnovne karakteristike koje bi se promijenile. Trebalo bi da se naglasi da to predstavljasamo jedan primjer i da Vlada moze da se odluci za razlicitu kombinaciju parametarskihpromjena i perioda faznog uvodenja tih promjena. Projekcija predvida da se vecinapromjena usvoji bez odlaganja, sa stupanjem na snagu od 2007. godine, sa izuzetkompromjene dobi za penzionisanje za zene u RS, za sto se predvida veoma kratak periodfaznog uvodenja. Ocekuje se da ce se broj korisnika invalidskih i porodicnih penzijasmanjiti na 50% tekuceg nivoa u -toku 20 godina, umjesto u toku cijelog periodasimulacije, sto daje dovoljno vremena za nestajanje uticaja rata, a predvida neznatnoagresivniji pristup kontroli potrosnje.

Prediozene mjereStope doprinosa 24% neto plateDob za 65 i za muskarce i za zene do 2011. godinepenzionisanjeStope dospjeca Pausalno 1,5% neto plate za godinu penzijskog staza, bez

propisivanja maksimumaIndeksacija nakon Eliminacija ogranicenja potrosnje na penzije u odnosu napenzionisanja ostvarene prihode i usvajanje indeksacije penzijskih davanja u

skladu sa stopom inflacije nakon penzionisanjaInvalidske i Brze smanjenje broja korisnika invalidskih i porodicnih penzija,porodicne penzije sto bi dovelo do pada sadasnjeg broja za 50% do 2026. godine

Tabela 5: Predlozena parametarska reforma, harmonizacija parametara izmedu entiteta

42. Slikael2 i 14 pokazuju uticaj reformi na finansijske projekcije za penzijskefondove i u Federaciji i u RS. Kao sto se jasno vidi iz slike 12, Penzijski fond Federacijece odmah upasti u deficit, sto ce prije svega predstavljati rezultat smanjenja stopedoprinosa za vise od 25% i eliminacije ogranicenja potrosnje na penzije u odnosu naostvarene prihode. U odnosu na taj deficit treba da se primijete dvije stvari. Tehnicki,prema zakonu, vojne penzije ili razlika izmedu vojnih penzija i redovnih penzija, treba da

se placaju iz budzeta. U ovom trenutku, vojne penzije se u tipicnom slucaju placaju odstrane samog penzijskog fonda sa malo ili nimalo budzetskih transfera. Svakako se mozepredstaviti argument da bi troskove vojnih penzija trebalo da snosi cijelo stanovnistvo, ane samo Ijudi koji sada rade. Drugo, mali visak koji se pojavio u penzijskom fondu doveoje do ideja da bi dodatne grupe u Federaciji, kao sto su parlamentarci, trebalo da primajudodatna davanja, koja bi ispla6ivao penzijski fond. Prelazak penzijskog fonda u deficit cedovesti do toga da ce fiskalne implikacije svih takvih politicki zasnovanih poklona bitisnaznije i transparentnije. Ta davanja se i u reformskom slucaju mogu povecati, ali tadace postojati eksplicitni, transparentni troskovi za koje de gradani koji pla6aju porezemorati da se odluce. Medutim, ako bez obzira na ta razmatranja, budzet ne bude umogucnosti da se dozvoli smanjivanje stope doprinosa bez odlaganja, to smanjivanje bise moglo uvesti u fazama, kako bi se direktni uticaj na budzet sve na minimum.

Projicirani finansijski bilans penzijskog fonda FBIH nakon

% BDP-a parametarske reforme

.5% ---- --

( Xv )001!003 N020052050662073(-. Polazni slucaj

(1 0%) Reformski slucaj(1.5%)-

(2.0%)

(2. 5%)

Slika 12: Projicirani bilans Penzijskog fonda FBiH nakon harmonizacije parametara

Slika 13 prikazuje uticaj na same troskove, izra2ene kao procenat BDP-a u Federaciji.Inicijalno dolazi do pada troskova u odnosu na polazni slucaj zbog toga sto je koeficijentu polaznom slucaju na nivou visem od jedan i raste, sto pokazuje rast nivoa penzija iznadstope rasta inflacije. lako rast koeficijenta nije dovoljan da prati relativno visoke stoperealnog rasta plata, on je vise nego dovoljan da prati relativno niske nivoe stope inflacije.Stavise, stope dospjeca za penzije padaju za 25%, iako one uticu samo na novepenzionere, a broj korisnika invalidski i porodicnih penzija opada brze nego u polaznomslucaju. Medutim, kako koeficijent pada ispod 1 u polaznom slucaju, nominalne penzijede opasti, sto dovodi do toga da de potrosnja na penzije u reformskom slucaju, kojiukljucuje automatsku indeksaciju prema stopi inflacije prirodno biti vise. Efektiindeksacije su dovoljno veliki da premase uticaj smanjenja stope dospje6a i smanjenjabroja korisnika invalidskih i porodicnih penzija, ali na kraju perioda potrosnja na penzijede biti gotovo na istom nivou na kom bi bila u polaznom slucaju.

43. Penzijski fond RS bi, sa druge strane, zbog svog znatnog stepena oslanjanja nabudzetsku podrsku vec u sadasnjem periodu, pokazao primjetno poboljsanje kod svojegfiskalnog bilansa, kao sto pokazuje slika 14. To unapredenje predstavlja, prije svega,

31

rezultat smanjivanja stope dospjeca i prelaska na br2e smanjenje broja korisnikainvalidskih i porodicnih penzija. Posto je razlika izmedu zakonom propisanih transfera ipokrivanja deficita donekle fluidna, imajuci u vidu vaznu ulogu minimalne penzije, linijeu nastavku pokazuju ukupne zahteve koji se odnose na budzetsku podrsku u RS ureformskom i u polaznom slucaju.

Potrosnja na penzije u FBIH% BDP-a

7.0%6.0%5.0%4.0% --- Polazni slucaj3.0% - -- Reformski sluaj2.0%1.0%

20020 1 (0172024'20312038 20452052205 6E2073

Slika 13: Potrosnja na penzije u Penzijskom fondu FBiH, izrazena kao procenat BDP-a

Projicirani zahtjevi za budietskom podrskom u Penzijskom fondu RSnakon parametarske reforme

% BDP-a

(1.0%)- - Polazni slucaj

(1.5%)- - /Reformski slucaj

(2.0%)

(2.5%) -

Slika 14: Projicirani zahtjevi za budzetskom podrskom u Penzijskom fondu RS kao rezultatharmonizacije parametara

44. U oba slucaja na kraju perioda i dalje de postojati znatni deficiti. Medutim, nakonzavrsetka harmonizacije, dob za penzionisanje bi se u dugorocnom periodu, nakon 2050.godine, mogla postepeno podizati u skladu sa povecanjem ocekivane duzine zivota, sto bidovelo do eliminacije dugorocnih fiskalnih deficita u oba penzijska fonda. Ni u jednomod slucajeva projekcije ne uzimaju kao pretpostavku povecanje obuhvata lica koja

pla6aju doprinose kroz povecanje formalizacije radne snage. Smanjenje stope doprinosa uFBiH moglo bi, u stvari, imati odredeni uticaj na smenjivanje neformalnosti. Nijedna odprojekcija ne ukljucuje uticaje ujednacavanja stope dospjeca i eliminacije demotivacionihfaktora za duzi radni staz ili promjene motivacionih faktora u sistemu invalidskih penzija.Svaka reakcija sa strane lica koja pla6aju doprinose na promjene kod motivacionihfaktora moze samo poboljsati fiskalnu situaciju, tako da slike 12 i 14 predstavljajuscenarije najgoreg moguceg slucaja. Jedin pretpostavka vezana za invaliditet je da deefekti koje je donio rat biti eliminisani u toku narednih 20 godina.

45. Ostale oblasti koje bi mogle da dovedu do nize potrosnje u buducnosti ukljucujucipregled odredbi za davanje beneficiranog staza, dodatnog broja priznatih godina staza uodnosu na stvari broj godina placanja doprinosa. U tipicnom slucaju sistemi u bivsojJugoslaviji bili su previse velikodusni pri priznavanju dodatnih godina staza. Mnoge odtih odredbi su zadrzane u entitetskim zakonima o penzijskom osiguranju i trebalo bi da serevidiraju, pri cemu bi se od onih koji dobijaju dodatne godine staza takode zahtijevaloda placaju vise da bi primali te pogodnosti. U vezi sa tim pitanjem, mnogi pojedinci u obasistema i dalje ce se penzionisati prijevremeno u toku cijelog perioda simulacije, dijelomi zbog pogodnosti vezanih za priznavanje dodatnih godina staza. Ocekuje se da ce se uRS cak jedna tre6ina novih korisnika starosne penzije penzionisati prije normalne dobi zapenzionisanje, a isto je tacno i za Federaciju. Stavise, definicija invaliditeta koja jeusvojena u oba zakona, koja se odnosi na nemogucnost obavljanja posla kojeg jepojedinac obavljao u trenutku nastavka ozljede, prilicno je velikodusna premamedunarodnim standardima. Definicija koja se cesce koristi odnosi se na nemogucnostobavljanja bilo kojeg posla. Pregled korisnika invalidskih penzija u drugim zemljamabivse Jugoslavije pokazao je prilican stepen prevara i rezultovao je znatnim smanjenjempotrosnje. Isti tip pregleda mogao bi da donese ustede i u slucaju Bosne i Hercegovine.

46. Ako sada predemo na stranu penzijskih davanja, slika 15 prikazuje uticajharmonizacije parametara na visinu davanja u Federaciji. Penzijska davanja su upocetnom dijelu perioda niza nego u polaznom slucaju, posto je korist od rastakoeficijenta eliminisana. Medutim, u drugoj polovini perioda, kada koeficijent pocne daopada, reforma obezbjeduje bolju vrijednost za penzionere. Bez obzira na inicijalno nizadavanja, cilj penzionera je da odrzi svoju kupovnu moc u toku perioda primanja penzije.Pravilo koeficijenta to nije obezbjedivalo, a posebno ne za starije penzionere. Prematome, reforma obezbjeduje bolju zastitu za penzionere. Stavise, trebalo bi da senapomene da je stopa doprinosa koja je neophodna za generisanje tih penzijskih davanjaza 25% niza, sto unapreduje i motivacione faktore za radnike.

33

Projicirane visine davanja u FBiH nakon predlozene reforme% prosjecne plate

60.0%

50.0%

40.0%

30.0% - - Polazni slucaj2.%- Reforrnski slucaj20.0%

10.0% -

.0%

200,0201(20172024203120320452052205 !6E2073

Slika 15: Projicirane stope penzijskih davanja u FBiH nakon harmonizacije parametara

47. Na strani RS, penzijska davanja se definitivno smanjuju kao rezultat reforne, kaosto pokazuje slika 16, iz dva razloga. Najprije, dolazi do malog smanjenja stope dospjeca,sto utice na nove penzionere. Medutim, ono sto je vaznije je da se sada uzima kaopretpostavka da ce minimalna penzija biti indeksirana prema inflaciji, umjesto da jeneformalno povezana sa stopom rasta plata, kako je ranije bio slucaj. Sa ekonomskog isocijalnog aspekta, minimalna penzija bi trebalo da predstavlja minimalni iznos koji jepotreban penzioneru da prezivIjava, ili neki procenat tog iznosa. Ne postoji nikakavinherentni razlog zasto bi taj iznos trebalo da raste u skladu sa stopom rasta plata. Kakocijene rasti, taj iznos bi trebalo da raste kako bi omogucio penzionerima da nastave da zanjega kupuju ono sto su kupovali prosle godine. Prema tome, indeksacija minimalnepenzije prema stopi inflacije stiti penzionere bez uzrokovanja nepotrebnih troskova.Stavise, treba se napomenuti da su penzijska davanja u polaznom slucaju bila upotpunosti finansijski nedostizna i, prema tome, da je malo vjerovatno da bi se stvarnoisplacivala.

Projicirane stope penzijskih davanja u RS nakon predlozene reforme% prosjecne plate

70.0%-

60.0%50.0% -- --40.0% _ Polazni slucaj30.0%- Reformski slucaj20.0%10.0%

.0% I ...........200200901 202202203203204205205206206Q075

Slika 16: Projicirane stope penzijskih davanja u RS u slucaju harmonizacije parametara

48. Sa motivacione strane, slika 17 pokazuje motivacione faktore u novom,harmonizovanom penzijskom planu. Radnici koji izaberu da placaju doprinose samo 20godina dobijaju znatno nize inteme stope povrata od radnika koji izaberu da placajudoprinose 40 ili 45 godina, 4,1% umjesto 5% ili vise. Zene i dalje dobijaju vise stopepovrata od muskaraca, jednostavno zato sto zive duze, 5,7% u odnosu na 5% kolikodobijaju muski radnici sa stazom od 40 godina. Dodatno pitanje koje treba postavitiodnosi se na to sto je realna inteme stopa povrata koja je prikazana realna stopa povratakoja bi se implicitno placala na doprinose kada bi radnik deponovao svoje doprinose naracun u banci i kada bi se sa bankovnog racuna placala davanja ekvivalentna onome stose placa u penzijskom sistemu. Normalna stopa povrata koju bi covjek mogao da ocekujeda rimi iznosi oko 4% u realnim iznosima. To ukazuje na cinjenicu da su penzijskiplanovi u Bosni i Hercegovini jog uvijek velikodusni u smislu onoga sto placaju i to bi semoglo potencijalno dodatno smanjiti.

Projicirane interne stope povrata za radnike sa razlicitomduzinom staza u RS nakon reforme

Realne interne stope povrata7.0% - -6.0% -

4. 0° 3 20 godina staza340% . 40 godina staza

2.0% = 45 godina staza

1.0%

Muskarci Zene

Slika 17: Projicirane interne stope povrata u slucaju harmonizacije parametara

35

VII. DUGOROCNIJI PRIJEDLOZI

49. lako harmonizacija parametara i priblizavanje medunarodnim normamapredstavljaju vrijedne napore, te politike same za sebe nece razrijesiti problem koji sesvodi na to da nesto manje od polovine starijih lica u buducnosti nece primati penzije.lako politike koje se zagovaraju ovdje imaju pozitivan uticaj na formalizaciju (prelazakradnika iz neformalnog u formalno trziste rada), a ne negativan, nije jasno da su onedovoljne da zaista povecaju stepen formalizacije, pa zbog toga povecanje formalizacijenije ukljuceno u projekcije koje su prikazane u sklopu prethodne sekcije. U tipicnomslucaju vise razlicitih faktora predstavlja prepreke za povecanje stepena formalizacije,uklucujuci regulaciju trzista rada, ostale poreze koji se naplacuju u formalnom sektoru,kao i vise drugih razlicitih zahtje