book 4 (Sexual Harassment) Adoj.gov.in/sites/default/files/Manipuri book 4 (Sexual...nungaitaba...
Transcript of book 4 (Sexual Harassment) Adoj.gov.in/sites/default/files/Manipuri book 4 (Sexual...nungaitaba...
-
This is to certify that Manipur State Legal Services Authority has
vetted the Legal Literacy Materials consisting of 11 booklets and 11 folders
in Manipuri Language developed by the State Resource Centre (SRC), North
Eastern Hill University (NEHU), Shillong in collaboration with the
Department of Justice, Ministry of Law & Justice, Government of India
under Access to Justice Project for North Eastern States & Jammu and
Kashmir. These materials are found to be satisfactory and would be of
immense use in dissemination Legal Awareness to the grass-root level in the
State.
C E R T I F I C A T EC E R T I F I C A T EC E R T I F I C A T EC E R T I F I C A T EC E R T I F I C A T E
No.8/105/2016-MASLSA Imphal, the 6th May, 2017
(Smt. R.K. Memcha Devi )
Member Secretary
Manipur State Legal Service Authority
-
THOIBI GI WAHANG
Luhong ba chahi tarukki matungda
Thoibi gi nupa leikhidre. Macha ani chaonaba
yokpa asi magi awaaba potlum amani.
Macha ani adugi daitya pumba magonda
tarammi. Phibamsida masagi awa-nungai
khannaba mikup amattasu sangjadre.
Ahaanbada mari matasing gi minok-meisa
aduga machasing-gi wahang da khaangba
warammi. Mapuroiba leikhidraba matung
laining-laisongi thabak-thouram
pangthokhraba matungda houjikti mahaak
machasing-ga loinana karamna hingadage
loinana kari thabak
suraga sel
tangadage khanba
hourakle. Magi
chinta haibabu
yumdu karamhaina
p a a n g a n i ,
a n g a a n g s i n g
1
-
karamna semgani, makhoigee mahei-
masing tambana kamdouba haibasini.
Thoibi phi tubada ningthina changkholli.
Phi tubana magi samasya/awaba pumba
kokpa yai haibasi magi wakhalni. Mahaakna
magi yumthang-nabada leiba mandomcha
thokpa Mira ga waphaamsi tannarami. Magi
thabak ama phangnaba Mira na magi
nupaga tanarage yengsi hairakkhi.
Numit kharanigi matungda Mira
mangonda mana tukhiba phi amatang piyu,
kanagumba dukan amada amukta yenghal-
luge hairak-khi.
M a k h o i n a
p a m l a b a d i
n a n g n a
makho idag i
thabakki order
phangbasu yai
harakhi. Thoibi
yamna harou
2
-
re loinana mana khankhi-khudong chaaba
amadi laaklagani haina. Mana tukhiba
mallaba bags, mobile cover, purse leikhibani.
Adubu mana potsing adu thiba da mallaba
upu adu hangdoklui. Luhongbada setkhiba
phi-rol du upu manungda yaoramba ubada
mahaak thamoidi kairabani. Touigumbasung
nungaitaba pumba masaa matomta
phathajakhi. Mana khankhi- karigi amuk
asumna ningsingluribano? Magi
mapuroibana nouna hundokpi-ramlaba
machasing manakta leiri haina hiktharaba
wakhalbu themjinakhi. Madudagi mahaak
pot-sing adu
l o u t h o k l a g a
c h a k k h u m
lomda changlak-
khi.
Mahaak na
yumgi thabak
loisin lamlaga
m a n d o m c h a
3
-
Mira na hairakpagi matung inna dukanda
chatkhi. Magi wakhal da aphaba amasung
phattaba karino khallak-khi. karigumba
magi thabaktu yaarabadi ma phi tubada
thabak yaamna chinlagani; attoppa thabak
sunabagi matam amata phanglaroi haina
khanduna leirammi. Amaromda phi tubagi
thabak yadrabadi mahaak hotel phamduna
cha-bora yollage haina chap yungna leple.
Mana amuk khanlakhi- sinphamsi tourabadi
changadaba potchang Cha-chini, sangom,
beshon, thao-thum na chingba kadaidagi
karamna phangani?. Wakhal kayasi khanna
khanna mahaak phi gi dukan da yourakpa
khanghoudre.
M a p h a m
a d u d a
changbadu
magi punsida
a h a a n b a
o i r a m i .
Phajabaphi-
4
-
rol, phurit, atei-atei mayam ama yaanba
urammi. Mathanta sonjei- “Eidi asuk phajaba
phising asidi amuktasu tukhidrina. Nupi
amakhak magi mangoinana chang
ngakkhibadu ubada ngakkhi. Mahaakto
kana amata natlamde Gita oiramle. Gita na
Thoibi da hairak-khi -“karigi mapham sida
laklibano ?” haina.
Thoibina magi warido kapna kapna
tamlammi amasung mana purakpa sample
adu mangonda yeng-hankhi. Gitana magi
sample adu “yamna phajei amasung
pammi”. Hairak-
khi. Gitana
Thoibi da haikhi,
- “Ei nang
ngonda haijinba
natte. Nang
tasengna phi
tuba amadi
5
-
lonba hei. Waganu eina nanggi thabak
pigani”.
Gitana mangonda phi-rol, lang amasung
atoppa machaak sing pirammi. Mana Thoibi
da thabak adu loigadaba matam kaklak-khi.
Thoibi yam thunna yum da hallakhi. Mana
ahaanba Mira gi yumda chatuna mabu
thagatkhi. Thoibi numit khuding gi thabak
shuba houre amasung magi thabak adu
loinaba tharakpa matam youdringeida loina
loishinkhi. Mana ahanba khusuman
phanglani khanbada ma wakhal
charaangnakhi aduga mahaak achouba phi
gi dukanda chatkhi. Gitana magi thabak adu
ubada yamna
haraorammi amasung
Ramesh babu da
Thoibi gi peisa
pikhinaba hairammi.
Handak ti Thoibi
phi ama lonba
6
-
tarammi. Design yamna touri ba makhei
mamal wangadouribani, sendongsu henna
phangdouribani. Masina magi thabak suba
amadi peisa taanbagi punsirolni. Thoibi na
magi macha nupi bu mahei tamnaba school
da ming chanba tare. Haujikti ma peisa khara
khara su tungshinjaba ngamle. Phi tubana
magi heinabi sinphamni. Ma yam
haraorammi maram di phi tubana magi
darkar leiba khudingmak matam chaana
phanghalle.
Kari gumba matamda Gitana phigi
dukan da leitaba matamda Thoibi na magi
sot-houba peisa sing do Ramesh babu dagi
hek-hek lourammi.
Adubu Ramesh babu
na mangonda yengli
ba mityeng adudi
mana pamkhide.
Manabudi maduda
thoina khantharude.
Adubu Ramesh babu
7
-
na peisa piba matamda Thoibi gi makhut ta
paikhi. Thoibi thoudoududa yamna
nungaitaba tukat-chaba phaokhi
touigumbasung mana kari amatadi
phongdok-khide. Mahaak masa mathanta
mabukning phathajakhi “punnamak mana
laankhiba oiramba yai haina”.
Ramesh na Thoibi gi imung manung gi
phibhamdu khanglammi. Mahaak asi upai
leitrabi nupini haiba su khangle. Rameshna
Gita leitaba matam da Thoibi bu phigi dukan
da kaurak-khi. Mahaak na Thoibi gi manak
ta yamna naksinna changshal-laga lep
pammi amasung Thoibi na phigi dukan dagi
thoklakpa matam da thongjin da that-chin
duna leikhi. Thoibi peisa taannabagi
laanphamda karisu pambei leikhidre.
Mahaak tuminna adum khangkhi. Mana
Ramesh babu gi lamchat-sajat pu
pamkhide. Mana mayum yauraklaba
matamda kapkhi. Adugumba thaudok adu
8
-
amuk anirak mana order lauba chatpa
Matamda, thabak shuba mee ama anita leiba
matamda thok-khi. Ramesh na Thoibi da
phongdorakhibadi mahaak maga mari
leinaba pammi haibasini. Thoibi dadi mana
khanba waakhal gi onna teinaba oina
thoklare. Mahaak peisa loudana thok-lakkhi
amasung mayumda chellakhi. Mahaak
yamna paakhatlammi amasung kibana
niklammi. Numito magi punshi da ahaanba
thoudokni.
Numit khudinggi mahaak Mira ga
unnakhi. Mandomcha Mira na mangonda
hangba matamda mana thamoi kairaba
warising adu loinamak tamthoklak-khi.
Thoibi akiba amadi phakhatpa yamna pokle.
Ramesh tagi peisa louba chatpa matam da
Ramesh na kari amuk hairak-kadage
khanbada lawai saatlammi. Mahaak thabak
adu tokthokpa pamlammi. Mirana haibirak-
khi – “Nang kari matta kiganu amasung
9
-
pakhat kanu”. Karigumba nahaakna Ramesh
pu kiraduna tuminna khaangduna thabak
adu thadoklaga anouba thabak amamuk
pairubada Ramesh kumba saa ollaba mee
leiramloi hainingai leite” haina mana makha
tana haikhi. Mira na hairak-khi – “Eihaak-na
pao-che paabada nupi singda laanna
mityeng kaaran challakpa haibasi
(harassment) crime ni loinana
thoudoksigidamak maraal leiraba nupadu
cheiraak piba yare”. Asumna makhoi anina
waapham adu Gitada tamlaga makha tana
attoppa nupisingda amuk toudanaba hairasi
haina lepnare.
Gita gi mapuroibadi achouba police
officer ni. Maram aduna Gitasu law gi
maramda kharadi khanglammi. Gita na
Ramesh ta waapham adu hanglammi
amasung Ramesh ta phangadaba awaba
cheithengsing adusu khanghallammi. Waa
adu tabada Ramesh babu yamna kirammi.
Ramesh babu na Gita da “Eibu ngakpi yu.
10
-
Asigumba thouong ei matung da amuk
hanna taujararoi” haijarammi.
Gita na thaudok asi amuk tani na
mahakpu ngakpiduna masagi lichat
semdokchanaba khudongchaba ama khak
pirage khankhi. Adubu mahaak na masa gi
maraangi phangpham thokpa cheiraak
adudi khanghanba tai. Gita na mangonda
mathanggi numitta magi mapuroibaga una-
naba hairammi. Ramesh upai leikhide;
chatpa takhi.
Gita gi nupana Ramesh ta -“Munna tao,
ngasi nupigi maiyokta apik-apikpa crime
kaya touba mee-oi sing na tapna tapna
nongmadi phat-taba achouba crime kaya
tourakpa yai. Haujikti nupi sing su thabak
shunarakle. Thabak shuba nupising-gi
phibhambu ningthina khangbigadabani.
Nupasing na nupisinggi aning bagi maiyokta
thabak tounabagi hak karimatta leite.
Eikhoina nupi singgi ijjat amadi ikai
11
-
khumbabu bebhar tougadabani loinana
makhoibu ngaak senbi gadabani”, hairammi.
Gita na Ramesh ta haikhi – “Masi nanggi
ahaanba crime ni, aduna eina nangonda
nasagi lichat chumthok-chanaba
khudongchaba ama piri. Nang Thoibi da
phajana lalle haijaduna ngasidagi phajaba
lonchat utkadabani nattrabadi nang keisum-
shangda da changjani” Ramesh yamna
ningngam-lakkhide. Mahaak na Gita
amasung Thoibi da ngaakpi-yu haina
haijakhi.
Thoibi na waapham pumba loina
tasillammi. Mahaak ti government na nupi
gi ikai khumnababu ngaaknaba law mayaam
ama semle haiba si khanglamde. Haujik
Thoibi anouba thouna laakle; pukning
nungaiba phaore. Haujikti mahaak
taibangsida kanamattabu kidana mahaakki
macha singga loinana khongun tana hingba
ngamlagani khanjare. Mahaak na sembiba
12
-
mapu bu thamoi sengna hanna-hanna
thagatkhi.
Nupi gi maiyokta thabak shupham da
laanna mityeng kaaran taarakpasing
thingnaba chatna–Pathaap (law) ki
maru-oibasingdi:
# Thabak suphamda Nupi gi maiyok ta
laanna mityeng kaaran taarakpa (sexual
harassment) sing thingnaba chatna-
Pathaap (law) 2013 asi kumja 2013 gi
February thaadagi chatnaba houkhi.
# Chatna-Pathaap asi anekpa (sel piduna)
yumda thabak pangba laklibi (domestic
helpers) singdasu chatnagani.
# Maraal leiraba mee-oi adubu numit 90
(mariphutarani) gi manung da cheiraak
pigadabani. Kari gumba loishang aduna
mee-oidubu kankhatpa taarabadi
makhoisu cheiraak-sen (fine) thipham
thok-i.
13
-
# Kari gumba thabak shupham da laanna
mityeng kaarantaarakpa (sexual
harassment) adu leptraba nattraga
madugi chunaba thabak paikhatrabadi
loishang/mapham adu thabak suba
thingjinba yai.
# Maraal leiraba mee adu lupa lising
yangkhei (` 50000) phaoba cheiraak-
sen (fine) thihanba yai.
# Laanna mityeng kaaran taarakpa
(sexual harassment) haibasi nupigi
masa shokpa, natei chadaba lai utpa,
khonchop ngang ba, haktinnasi haiba,
lanna sijinnaba (abuse), atoppa
makhan-makha kayagi gi natei chadaba
thouwongsing asinachingbani.
# Thabak shupham da nupida laanna
mityeng kaaran taarakpa (sexual
harassment) toubada chennariba mee-
oisingbu cheiraak piba yare haibasi
khang-hangadabani.
14
-
# Nupi da laanna mityeng kaaran taarakpa
(sexual harassment) gi thou-ongsing gi
mataangda thangatlakpa waakat
yengsinnaba loishang khudingmakta
lup amamum lingkhat-kadabani.
*********
******
***
15