Bibliography - austriaca.at · ammianus marcellinus, res gestae (ed. John c. rolfe, ammianus...

12
Bibliography PRIMARY SOURCES Abbo abbas Floriacensis, Liber apologeticus ad Hugonem et Rodbertum reges Francorum, PL 139, 461–472. Acta sanctorum quotquot toto orbe coluntur, vel a catholicis scriptoribus celebrantur ex latinis et graecis, aliarumque gentium antiquis monumentis collecta, Aprilis 3 (ed. Godfried Henschen/Daniel Van Papenbroeck, Antwerpen 1675). Acta sanctorum Hiberniae (ed. John Colgan, Louvain 1645, repr. Dublin 1948). Adalbero episcopus Laudunensis, Carmen ad Rotbertum regum (ed. and trans. Claude Carozzi, Les Classiques de l’histoire de France au Moyen Age 32, Paris 1979). Adalbertus, Continuatio Reginonis (ed. Friedrich Kurze, MGH SS rer. Germ. in us. schol. separatim editi [50], Hannover 1890, Nachdruck 1989) 154–179; (ed. Albert Bauer/Reinhold Rau, Quellen zur Geschichte der sächsischen Kaiserzeit, Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters, Freiherr vom Stein-Gedächtnisausgabe 8, Darmstadt 1977) 185–231. Adam Bremensis, Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum (ed. Bernhard Schmeidler, MGH SS rer. Germ. in us. schol. separatim editi [2], Hannover/Leipzig 1917); oder: (ed. Werner Trillmich, Quellen des 9. und 11. Jahrhunderts zur Ge- schichte der Hamburgischen Kirche und des Reiches, Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters 11, Berlin 1961) 137–499. Ado archiepiscopus Viennensis, Martyrologium, PL 123, 139–436. Adso abbas Dervensis, De ortu et tempore Antichristi (ed. Daniel Verhelst, CC CM 45, Turnhout 1976). Ælfric, De falsis deis (ed. John C. Pope, Homilies of Ælfric: a Supplementary Collection, Early English Text Society, OS 259–260, London 1967) 667–724. Ælfric, De Judith, quomodo interfecit Olofernem (ed. Bruno Assmann, Angelsächsische Homilien und Heiligenleben, Bibliothek der angelsächsischen Prosa 3, Kassel 1889) 102–116. Aemilius Macer, Ornithogonia (ed. Willy Morel, Fragmenta poetarum latinorum epicorum et lyricum, Bibliotheca scrip- torum Graecorum et Romanorum Teubneriana 107, Leipzig 1927). Aethicus Ister, Cosmographia (ed. Otto Prinz, MGH Quellen zur Geistesgeschichte des Mittelalters 14, München 1993). Aimoin Floriacensis, Historiae Francorum libri quattuor, PL 139, 627–798. Ajbar Machmua (Colección de tradiciones) (ed. and transl. Emilio Lafuente y Alcántara, Madrid 1867, repr. in facsimile Madrid 1984). Alcuinus, De disputatio puerorum, PL 101, 1135–1136. Alcuinus, De orthographia, PL 101, 901–920. Alcuinus, Epistolae (ed. Ernst Dümmler, MGH EE 4, Berlin 1895, repr. 1974) 1–493; (ed. Colin Chase, Two Alcuin Letter- Books, Toronto 1975). Alcuinus, Expositio in epistolam Pauli apostoli ad Hebraeos, PL 100, 1031–1086. Alcuinus, Interrogationes et responsiones in Genesim, PL 100, 516–566. Aldhelmus, Epistola (ed. Rudolf Ehwald, MGH AA 15, Berlin 1919) 486–494. Al-Ghassani, Rihlat al-wazir fi iftikak al-asir (ed. Alfredo Bustani, Larache 1940). Al-Maqqari, Analectes sur l’histoire et la littérature des Arabes d’Espagne par al-Makkari, 2 vols. (ed. Reinhart Dozy/Gus- tave Dugat/Ludolph Krehl/William Wright, Leiden 1855–1861, repr. Amsterdam 1967). Al-Mas’udi, Muru al-Dhahab, Les Prairies d’Or, 9 vols. (ed. and transl. Charles Barbier de Meynard/Abel Pavet de Courteille, Paris 1861–1877). Amatus Casinensis, Historia Normannorum (ed. Vincenzo de Bartholomaeis, Storia de’Normanni di Amato di Montecassino, Fonti per la storia d’Italia, Roma 1935). Ambrosius Autpertus, De conflictu vitiorum et virtutum (ed. Robert Weber, Ambrosii Autperti Opera 3, CC CM 27B, Turnhout 1979) 909–931. Ambrosius Autpertus, Expositionum in Apocalypsim libri X (ed. Robert Weber, CC CM 27A, Turnhout 1975). Ambrosius Autpertus, Opera (ed. Robert Weber, CC CM 27A und B, Turnhout 1975). Ambrosius Autpertus, Vita sanctorum patrum (ed. Robert Weber, CC CM 27B, Turnhout 1975) 895–905. Ammianus Marcellinus, Res gestae (ed. John C. Rolfe, Ammianus Marcellinus, Loeb Classical Library 300, 315, 313, Cam- bridge-Massachusetts/London 1950–1952). Annales ex annalibus Iuvavensibus antiquis excertpa (siehe Annales Iuvavenses maximi, maiores et minores). Annales Augienses (ed. Philipp Jaffé, Monumenta Moguntina, Bibliotheca rerum Germanicarum 3, Berlin 1866) 700–706.

Transcript of Bibliography - austriaca.at · ammianus marcellinus, res gestae (ed. John c. rolfe, ammianus...

Bibliography

Primary sources

abbo abbas Floriacensis, Liber apologeticus ad Hugonem et rodbertum reges Francorum, PL 139, 461–472.acta sanctorum quotquot toto orbe coluntur, vel a catholicis scriptoribus celebrantur ex latinis et graecis, aliarumque

gentium antiquis monumentis collecta, aprilis 3 (ed. Godfried Henschen/Daniel Van Papenbroeck, antwerpen 1675).acta sanctorum Hiberniae (ed. John colgan, Louvain 1645, repr. Dublin 1948).adalbero episcopus Laudunensis, carmen ad rotbertum regum (ed. and trans. claude carozzi, Les classiques de l’histoire

de France au moyen age 32, Paris 1979).adalbertus, continuatio reginonis (ed. Friedrich Kurze, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [50], Hannover

1890, Nachdruck 1989) 154–179; (ed. albert Bauer/reinhold rau, Quellen zur Geschichte der sächsischen Kaiserzeit, ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des mittelalters, Freiherr vom stein-Gedächtnisausgabe 8, Darmstadt 1977) 185–231.

adam Bremensis, Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum (ed. Bernhard schmeidler, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [2], Hannover/Leipzig 1917); oder: (ed. Werner Trillmich, Quellen des 9. und 11. Jahrhunderts zur Ge-schichte der Hamburgischen Kirche und des reiches, ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des mittelalters 11, Berlin 1961) 137–499.

ado archiepiscopus Viennensis, martyrologium, PL 123, 139–436.adso abbas Dervensis, De ortu et tempore antichristi (ed. Daniel Verhelst, cc cm 45, Turnhout 1976). Ælfric, De falsis deis (ed. John c. Pope, Homilies of Ælfric: a supplementary collection, early english Text society,

os 259–260, London 1967) 667–724.Ælfric, De Judith, quomodo interfecit olofernem (ed. Bruno assmann, angelsächsische Homilien und Heiligenleben,

Bibliothek der angelsächsischen Prosa 3, Kassel 1889) 102–116.aemilius macer, ornithogonia (ed. Willy morel, Fragmenta poetarum latinorum epicorum et lyricum, Bibliotheca scrip-

torum Graecorum et romanorum Teubneriana 107, Leipzig 1927).aethicus ister, cosmographia (ed. otto Prinz, mGH Quellen zur Geistesgeschichte des mittelalters 14, münchen 1993).aimoin Floriacensis, Historiae Francorum libri quattuor, PL 139, 627–798.ajbar machmua (colección de tradiciones) (ed. and transl. emilio Lafuente y alcántara, madrid 1867, repr. in facsimile

madrid 1984).alcuinus, De disputatio puerorum, PL 101, 1135–1136.alcuinus, De orthographia, PL 101, 901–920.alcuinus, epistolae (ed. ernst Dümmler, mGH ee 4, Berlin 1895, repr. 1974) 1–493; (ed. colin chase, Two alcuin Letter-

Books, Toronto 1975).alcuinus, expositio in epistolam Pauli apostoli ad Hebraeos, PL 100, 1031–1086.alcuinus, interrogationes et responsiones in Genesim, PL 100, 516–566.aldhelmus, epistola (ed. rudolf ehwald, mGH aa 15, Berlin 1919) 486–494.al-Ghassani, rihlat al-wazir fi iftikak al-asir (ed. alfredo Bustani, Larache 1940).al-maqqari, analectes sur l’histoire et la littérature des arabes d’espagne par al-makkari, 2 vols. (ed. reinhart Dozy/Gus-

tave Dugat/Ludolph Krehl/William Wright, Leiden 1855–1861, repr. amsterdam 1967).al-mas’udi, muru al-Dhahab, Les Prairies d’or, 9 vols. (ed. and transl. charles Barbier de meynard/abel Pavet de courteille,

Paris 1861–1877).amatus casinensis, Historia Normannorum (ed. Vincenzo de Bartholomaeis, storia de’Normanni di amato di montecassino,

Fonti per la storia d’italia, roma 1935).ambrosius autpertus, De conflictu vitiorum et virtutum (ed. robert Weber, ambrosii autperti opera 3, cc cm 27B,

Turnhout 1979) 909–931.ambrosius autpertus, expositionum in apocalypsim libri X (ed. robert Weber, cc cm 27a, Turnhout 1975).ambrosius autpertus, opera (ed. robert Weber, cc cm 27a und B, Turnhout 1975).ambrosius autpertus, Vita sanctorum patrum (ed. robert Weber, cc cm 27B, Turnhout 1975) 895–905.ammianus marcellinus, res gestae (ed. John c. rolfe, ammianus marcellinus, Loeb classical Library 300, 315, 313, cam-

bridge-massachusetts/London 1950–1952).annales ex annalibus iuvavensibus antiquis excertpa (siehe annales iuvavenses maximi, maiores et minores). annales augienses (ed. Philipp Jaffé, monumenta moguntina, Bibliotheca rerum Germanicarum 3, Berlin 1866) 700–706.

Bibliography416

annales Bawarici breves (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 20, Hannover 1868) 8.annales Bertiniani (ed. Félix Grat/Jeanne Vieillard/suzanne clémencet, annales de saint-Bertin, Paris 1964); oder: (ed.

Janet L. Nelson, The annals of st Bertin, manchester 1991).annales Blandinienses (ed. Ludwig Bethmann, mGH ss 5, Hannover 1844) 20–34.annales capituli cracoviensis, vetusti et compilati (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 19, Hannover 1866) 574–689.annales corbeienses (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 3, Hannover 1839) 1–18. annales corbeienses et chronographus corbeiensis (ed. Philipp Jaffé, Bibliotheca rerum Germanicarum 1, monumenta

corbeiensia, Berlin 1864) 28–65. annales corbeienses maiores (ed. Franz-Josef schmale, Die größeren annalen von corvey [annales corbeienses maiores],

Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Westfalen 10, abhandlungen zur corveyer Geschichtsschreibung 8, münster 1996); oder: Die corveyer annalen. Textbearbeitung und Kommentar (ed. Joseph Prinz, abhandlungen zur corveyer Geschichtsschreibung 7. Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Westfalen 10, münster 1982).

annales elmarenses (ed. Philip Grierson, Les annales de saint-Pierre de Gand et de saint-amand, Bruxelles 1937) 74–115.annales elwangenses (ed. otto abel, mGH ss 10, Hannover 1852) 15–20; oder: (ed. Josef a. Giefel, Die ellwanger und

Neresheimer Geschichtsquellen, Württembergische Geschichtsquellen 2, Württembergische Vierteljahrshefte für Lan-desgeschichte 2 [1888]) 12–16.

annales Fuldenses (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 1, Hannover 1826) 337–415; oder: annales Fuldenses sive annales regni Francorum orientalis (ed. Friedrich Kurze, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [7], Hannover 1891); oder: (ed. reinhold rau, Jahrbücher von Fulda. Quellen zur karolingischen reichsgeschichte 3, ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des mittelalters 7, Darmstadt 21993) 19–179.

annales Fuldenses antiquissimi (annales antiqui Fuldenses) (ed. Friedrich Kurze mGH ss rer. Germ. in us. schol. [7], Hannover 1891) 134–138.

annales Guelferbytani (ed. Walter Lendi, untersuchungen zur frühalemannischen annalistik. Die murbacher annalen – mit edition, scrinium Friburgense 1, Freiburg 1971) 147–181.

annales Hersfeldenses (ed. Hermann Lorenz, Die Jahrbücher von Hersfeld nach ihren ableitungen und Quellen [Diss. Leipzig 1885]) 83–105.

annales Hildesheimenses (ed. Georg Waitz, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [8], Hannover 1878). annales iuvavenses (ed. ernst Klebel, eine neu aufgefundene salzburger Geschichtsquelle, mitteilungen der Gesellschaft

für salzburger Landeskunde 61 [1921]) 33–54.annales iuvavenses maximi, maiores et minores (ed. Harry Bresslau, mGH ss 30, 2, stuttgart 1934) 727–744.annales iuvavenses minores et salisburgenses (ed. Heinrich Georg Pertz, mGH ss 1, Hannover 1826) 86–90.annales Laubienses (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 4, Hannover 1841) 9–25.annales Laureshamenses (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 1, Hannover 1826) 22–39.annales Lobienses (ed. Georg Waitz, mGH ss 13, Hannover 1881) 224–235. annales mettenses priores (ed. Bernhard von simson, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [10], Hannover/Leip-

zig 1905).annales mosellani (ed. Georg Heinrich Pertz/Johannes m. Lappenberg, mGH ss 16, Hannover 1859) 491–499. annales Nazariani (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 1, Hannover 1826) 23–44; oder: (ed. Walter Lendi, untersuchungen

zur frühalemannischen annalistik. Die murbacher annalen – mit edition, scrinium Friburgense 1, Freiburg 1971) 147–167.

annales ottenburani (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 5, Hannover 1844) 1–8. annales Palidenses auctore Theodoro monacho (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 16, Hannover 1859) 48–98.annales Patherbrunnenses. eine verlorene Quellenschrift des 12. Jahrhunderts aus Bruchstücken wiederhergestellt (ed.

Paul scheffer-Boichorst, innsbruck 1870).annales Petaviani (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 1, Hannover 1826) 7–18.annales Quedlinburgenses (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 3, Hannover 1839) 18–90; oder: (ed. martina Giese, mGH

ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [72], Hannover 2004).annales qui dicuntur einhardi (ed. Friedrich Kurze, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [6], Hannover 1895)

3–115.annales regni Francorum (ed. Friedrich Kurze, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [6], Hannover 1895); oder:

(ed reinhold rau, Die reichsannalen, Quellen zur karolingischen reichsgeschichte 1, ausgewählte Quellen zur deut-schen Geschichte des mittelalters 5, Darmstadt 21993) 10–157.

annales sancti amandi breves (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 2, Hannover 1829) 184.annales sancti Bonifatii (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 3, Hannover 1839) 117f.annales sangallenses maiores (ed. ildefonsus von arx, mGH ss 1, Hannover 1826) 76–81.annales Vedastini (ed. Bernhard von simson, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [12] Hannover/Leipzig 1909)

40–82.annales yburgenses (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 16, Hannover 1859) 434–438; oder: (ed. Hermann Forst, osna-

brücker Geschichtsquellen 1. Die chroniken des mittelalters, osnabrück 1891) 175–185; oder: ein Fragment der iburger annalen (ed. Klaus Naß, Die reichschronik des annalista saxo und die sächsische Geschichtsschreibung im 12. Jahr-hundert [mGH schriften 41, Hannover 1996]) 392–399.

417Primary sources

annalista saxo (ed. Georg Waitz, mGH ss 6, Hannover 1844) 542–777; oder: (ed. Klaus Naß, mGH ss 37, in Druck). annalium corbeiensium continuatio saeculi Xii et Historia corbeiensis monasterii annorum mcXLV-mcXLVii cum ad-

ditamentis (chronographus corbeiensis). Fortsetzung der corveyer annalen des 12. Jahrhunderts und die Geschichte des Klosters corvey der Jahre 1145–1147 mit Zusätzen (Der corveyer chronograph) (ed. irene schmale-ott, Veröffent-lichungen der Historischen Kommission für Westfalen 41, Fontes minores 2, münster 1989).

ansegisus, collectio capitularium (ed. Gerhard schmitz, mGH LL 3a, capitularia regum Francorum Ns 1, Hannover 1996).antony’s Disciples: Paul the simple (ed. and transl. mary-ann stouck, medieval saints. a reader, readings in medieval

civilizations and cultures 4, Peterborough 1999) 83–87. apollo Vilwilanus, chronica (ed. Josef rübsam, Die chronik des apollo von Vilbel, Zeitschrift des Vereins für hessische

Geschichte und Landeskunde 24, NF 14 [1889]) 196–266.arbeo episcopus Frisingensis, Vita corbiniani (ed. Hubert Glaser/Franz Brunhölzl/sigmund Benker, Bischof arbeo von

Freising und die Lebensgeschichte des hl. Korbinian, münchen/Zürich 1983).ardo abbas anianensis, Vita Benedicti abbatis anianensis et indensis (ed. Georg Waitz, mGH ss 15, 1, Hannover 1887)

200–220.‘arib ibn sa’d (ed. Juan castilla Brazales, La crónica de ‘arib sobre al-andalus, Granada 1992).astronomus, Vita Hludowici imperatoris (ed. ernst Tremp, astronomus, Das Leben Kaiser Ludwigs, mGH ss rer. Germ.

in us. schol. separatim editi [64], Hannover 1995) 279–555.athanasius alexandrinus, Vita antonii (ed. Gerard Bartelink, Vie d’antoine, sc 400, Paris 1994); oder: (ed. Gerard Barte-

link, Vita di antonio, Vite dei santi del iii al Vi secolo 1, roma 1974). athanasius alexandrinus, Vita antonii, evagrio interprete (ed. Heribert rosweyde, Vitae patrum. De vita et verbis seniorum

libri X historiam eremiticam complectens, anvers 31618, oder: PL 73, 125–170); (ed. Pascal H.e. Bertrand, Die evagri-usübersetzung der Vita antonii: rezeption – Überlieferung – edition. unter besonderer Berücksichtigung der Vitas Patrum-Tradition, Diss. utrecht 2005); http://igitur-archive.library.uu.nl/dissertations/2006-0221-200251/index.htm; oder: (ed. and transl. carolinne White, Life of antony by athanasius, early christian Lives, London 1998) 1–71.

atto cardinalis sancti marci, Breviarium (ed. angelo maï, scriptorum veterum nova collectio e Vaticanis codicibus edita 6, 2, roma 1832) 60–100.

auctarium ekkehardi altahense (ed. Philipp Jaffé, mGH ss 17, Hannover 1861) 360–365.auctarium Garstense (ed. Wilhelm Wattenbach, mGH ss 9, Hannover 1851, stuttgart 21983) 561–569.aurelius augustinus, De civitate Dei (ed. Bernhard Dombart/alphons Kalb, cc sL 47–48, Turnhout 1955). aurelius augustinus, enarrationes in psalmos 134–140 (ed. Franco Gori/Francisca recanati, cseL 95, 4, Wien 2002).aulus Gellius, Noctes atticae (ed. Peter K. marshall, oxford 1968).auraicept na nÉces (ed. George calder, edinburgh 1917); oder: (ed. anders ahlqvist, The early irish Linguist. an edition

of the canonical Part of the auraicept na nÉces, commentationes Humanarum Litterarum 73, Helsinki 1983).avitus episcopus Viennensis, epistulae (transl. Danuta shanzer/ian N. Wood, avitus of Vienne, Letters and selected prose,

Translated Texts for Historians 38, Liverpool 2002).avitus episcopus Viennensis, opera quae supersunt (ed. rudolf Peiper, mGH aa 6, 2, Berlin 1883).Ban-shenchus (poetic version) (ed. margaret Dobbs, revue celtique 47 [1930]) 282–339.Ban-shenchus (prose version) (ed. margaret Dobbs, revue celtique 48 [1931]) 163–234.Beda Venerabilis, chronica maiora (ed. Theodor mommsen, mGH aa 13, Berlin 1892) 223–354; oder: (ed. Faith Wallis,

Bede: The reckoning of Time, Liverpool 1999).Beda Venerabilis, Historia ecclesiastica gentis anglorum (ed. carl Plummer, Venerabilis Bedae opera Historica, 2 Bde.,

oxford 1896); oder: (ed. Bertram colgrave/roger a.B. mynors, Bede’s ecclesiastical History of the english People, oxford 1969); oder: (ed. Judith mcclure/roger collins, The ecclesiastical History of the english People, transl. Bertram colgrave, oxford World’s classics, oxford 1999).

Beda Venerabilis, De temporum ratione (ed. charles W. Jones, cc sL 123B, Bedae, opera 6, opera didascalia 2, Turnhout 1977); (ed. Faith Wallis, The reckoning of Time, Translated Texts for Historians 29, Liverpool 1999).

Benedictus abbas anianensis, De concordia regularum, PL 103, 702–1380.Beowulf and the Fight at Finnsburg (ed. Friedrich Klaeber, Boston 31950).Bernold constantiensis, De excommunicatis vitandis, de reconciliatione lapsorum et de fontibus iuris ecclesiastici (Libellus X)

(ed. Doris stöckly, mGH Fontes iuris Germanici antiqui in us. schol. separatim editi 15, Hannover 2000).Biblia sacra iuxta vulgatam versionem (ed. robert Weber, stuttgart 1969); oder: (stuttgart 1994).mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der schweiz 1. Die Bistümer Konstanz und chur (ed. Paul Lehmann,

münster 1918).Bonifatius, epistolae (ed. michael Tangl, s. Bonifatii et Lulli epistolae, mGH ee selectae 1, Berlin 1955).Book of Leinster (ed. robert i. Best/osborn Bergin/michael a. o’Brien/anne o’sullivan, Dublin, 1954–1983).christoph Brower, Fuldensium antiquitatum libri quattuor (antwerpen 1612). Brun candidus, Vita eigilis abbatis Fuldensis (ed. Georg Waitz, mGH ss 15, 1, Hannover 1887) 221–233; oder: (ed. Gereon

Becht-Jördens, Vita aegil abbatis Fuldensis a candido ad modestum edita prosa et versibus. ein opus Geminum des iX. Jahrhunderts. einleitung und kritische edition, marburg 1994).

Burchardus Wormacensis, Decretorum libri viginti, PL 140, 537–1061.Die Bussordnungen der abendländischen Kirche (ed. Friedrich W.H. Wasserschleben, Halle 1851).

Bibliography418

c. Julius caesar, commentariorum libri Vii de bello Gallico (ed. and trans. Henry J. edwards, Loeb classical Library, London/cambridge-mass. 1917).

caesarius arelatensis, sermones (ed. Germain morin, sancti caesarii arelatensis sermones, cc sL 103–104, Turnhout 1953); oder: (ed. marie-José Delage, césaire d’arles. sermons au peuple 1, sc 175, Paris 1971).

Die canones Theodori cantuariensis und ihre Überlieferungsformen (ed. Paul W. Finsterwalder, untersuchungen zu den Bußbüchern des 7., 8. und 9. Jahrhunderts 1, Weimar 1929).

Les canons des conciles mérovingiens Vie-Viie siècles (ed. Jean Gaudemet/Brigitte Basdevant, sc 354, Paris 1989).capitula corbeiensia (ed. rudolf Pokorny, mGH LL 4, capitula episcoporum 3, Hannover 1995) 3–15.capitula Parisiensia (ed. rudolf Pokorny, mGH LL 4, capitula episcoporum 3, Hannover 1995) 16–35.capitula tractanda cum comitibus, episcopis et abbatibus (ed. alfred Boretius, mGH LL 2, Hannover 1883).capitula Trecensia (ed. rudolf Pokorny, mGH LL 4, capitula episcoporum 3, Hannover 1995) 166–171.capitulare italicum (ed. alfred Boretius, mGH LL 2, capitularia regum Francorum 1, Hannover 1883) 204f.capitulare missorum generale (802) (ed. alfred Boretius, mGH LL 2, capitularia regum Francorum 1, Hannover 1883)

91–99.capitularia regum Francorum (ed. alfred Boretius, mGH LL 2, 1, Hannover 1883 und ed. alfred Boretius/Victor Krause,

mGH LL 2, 2, Hannover 1897).carolingian civilization. a reader (ed. Paul edward Dutton, Peterborough-ontario 1993).cassiodorus Vivariensis, De institutione divinarum litterarum (ed. roger a.B. mynors, oxford 21961).catalogi regum Francorum praetermissi (ed. Bruno Krusch/Wilhelm Levison, mGH ss rer. merov. 7, Hannover/Leipzig

1920) 850–855.catalogus abbatum Fuldensium (ed. Georg Waitz, mGH ss 13, Hannover 1881) 272–274.chlotharii edictum (ed. alfred Boretius, mGH LL 2, capitularia regum Francorum 1, Hannover 1883) 20–23.chronica Fuldensis (ed. Walter Heinemeyer, Die Darmstädter Fragmente der Fuldaer chronik, archiv für Diplomatik,

Beiheft 1, Köln/Wien 1976). La chronica Gothorum pseudo-isidoriana (ms Paris BN 6113) (ed. and transl. Fernando González muñoz, colección Biblio-

teca Filológica 6, La coruña 2000).chronica muzarabica (ed. Juan Gil, corpus scriptorum muzarabicorum 1, madrid 1973) 15–54.chronica regia coloniensis (annales maximi colonienses) (ed. Georg Waitz, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim

editi [18], Hannover 1880).chronica sancti Benedicti casinensis (ed. Georg Waitz, mGH ss rer. Langob., Hannover 1878) 468–488.chronicon Laurissense breve (ed. Hans schnorr von carolsfeld, Na 36 [1911]) 13–39. chronicon Vulturnense del monaco Giovanni (ed. Vincenzo Federici, Fonti per la storia d’italia 58–60, roma 1925–

1938).chronologica regum Francorum stirpis merowingicae (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. merov. 7, Hannover/Leipzig 1920)

468–516.clavis patrum Latinorum, qua in corpus christianorum edendum optimas quasque scriptorum recensiones a Tertulliano ad

Bedam commode recludit eligius Dekkers opera usus qua rem praeparavit et iuvit aemilius Gaar (ed. eligius J. Dekkers/aemilius Gaar, cc sL, Turnhout 31995).

codex carolinus (ed. Wilhelm Gundlach, mGH ee 3, Berlin 1892) 469–657.codice diplomatico longobardo 4, 2 (ed. Herbert Zielinski, Fonti per la storia d’italia 65, roma 2003).codice diplomatico longobardo dal 568–774, 4 (ed. carlo Troya, Napoli 1854).collectio canonum in V libris (libri i-iii) (ed. mario Fornasari, cc cm 6, Turnhout 1970).collectio canonum Hibernensis (ed. Friedrich W.H. Wasserschleben, Die irische Kanonensammlung, Leipzig 21885).commonitiones sanctorum patrum. uma nova colecção de apotegmas (ed. José Geraldes Freire, coïmbra 1974).concilia aevi Karolini (ed. albert Werminghoff, mGH LL 3, concilia 2, 1 and 2, 2 Hannover/Leipzig 1906/1908).concilia Galliae a. 314–a. 506 (ed. charles munier, cc sL 148, Turnhout 1963).concilia Galliae a. 511–a. 695 (ed. carlo de clercq, cc sL 148a, Turnhout 1963).concilium remense a. 813 (ed. albert Werminghoff, mGH concilia aevi Karolini 2, 1, Hannover/Leipzig 1906) 253–258.conquerors and chroniclers of early medieval spain (ed. Kenneth B. Wolf, Translated Texts for Historians 9, Liverpool

1990).constructio Farfensis (ed. ugo Balzani, il chronicon Farfense di Gregorio di catino, precedono la constructio Farfensis e

gli scritti di ugo di Farfa 1–2, Fonti per la storia d’italia 33/34, roma 1903).conversio Bagoariorum et carantanorum (ed. Wilhelm Wattenbach, mGH ss 11, Hannover 1854) 1–15; oder: (ed. milko

Kos, Razprave Znanstvenega Društva v Ljubljani 11, Historični odsek 3, Ljubljana 1936); oder: Conversio Bagoariorum et carantanorum. Das Weißbuch der salzburger Kirche über die erfolgreiche mission in Karantanien und Pannonien (ed. Herwig Wolfram, Wien/Köln/Graz 1979); oder: Die conversio Bagoariorum et carantanorum und der Brief des erzbischofs Theotmar von salzburg (ed. Fritz Lošek, mGH studien und Texte 15, Hannover 1997).

corpus Glossary (an eighth-century Latin-anglo-saxon Glossary) (ed. Jan H. Hessels, cambridge 1890).correspondance de l’émpereur maximilien ier et de marguerite d’autriche, sa fille, gouvernante des Pays-Bas de 1507 à 1519

1 (ed. andré Joseph Ghislain le Glay, Paris 1839).crónica del moro rasis (ed. Diego catalán/maría soledad de andrés, madrid 1974).

419Primary sources

Decretales Pseudo-isidorianae et capitula angilramni (ed. Paul Hinschius, Leipzig 1863; repr. aalen 1963).Defensor Locogiacensis, Liber scintillarum (ed. Heinrich m. rochais, cc sL 117, Turnhout 1957).Diplomata Karolinorum 1 (ed. engelbert mühlbacher, Die urkunden Pippins, Karlmanns und Karls des Großen, mGH DD

Karol. 1, Hannover 1906).Domus carolingicae Genealogiae iii (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 2, Hannover 1829) 308–314.Dudo Quintinianensis, De moribus et actis primorum Normanniae ducum (ed. Jules Lair, mémoires de la société des anti-

quaires de Normandie 23, caen 1865); oder: (trans. eric christiansen, History of the Normans, Woodbridge 1998); oder: (ed. and trans. elisabeth van Houts, William of Jumièges, orderic Vitalis and robert of Torigni, The Gesta Norman-norum Ducum, oxford medieval Texts, 2 vols., oxford 1992–95).

ebroinus Bituricensis, ad magnonem senonensem archiepiscopum pro Dodoberto presbytero, ut in ejus parochia apud Hercambaldum manere possit, PL 129, 1389.

edición crítica del texto español de la crónica de 1344 que ordenó el conde de Barcelos don Pedro alfonso (ed. Diego ca-talán/maría soledad de andrés, madrid 1971).

edition der fuldischen Gedenküberlieferung (siehe Die Klostergemeinschaft von Fulda).eigil abbas Fuldensis, Vita sturmi (ed. Pius engelbert, Die Vita sturmi des eigil von Fulda. Literarkritisch-historische

untersuchung und edition, Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Hessen und Waldeck 29, marburg 1968).

einhardus, epistolae (ed. Karl Hampe, mGH ee 5, Berlin 1899) 105–145.einhardus, Translatio et miracula sanctorum marcellini et Petri (ed. Georg Waitz, mGH ss 15, 1, Hannover 1888) 238–

264.einhardus, Vita Karoli magni (ed. oswald Holder-egger, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [25], Hannover

1911); oder: (ed. reinhold rau, einhard, Das Leben Karls des Großen, Quellen zur karolingischen reichsgeschichte 1, ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des mittelalters 5, Darmstadt 1993) 163–213.

ekkehardus uraugiensis, chronicon universale (ed. Georg Waitz, mGH ss 6, Hannover 1844) 33–267. ekkehardus iV. sangallensis, casus sancti Galli (ed. meyer von Knonau, mitteilungen zur vaterländischen Geschichte 15/16

[1877]) 1–450; oder: (ed. Hans F. Haefele, ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des mittelalters 10, Darmstadt 31991).

ennodius, Panegyricus (ed. christian rohr, Der Theodorich-Panegyricus des ennodius, mGH studien und Texte 12, Han-nover 1995); oder: (ed. Friedrich Vogel, mGH aa 7, Berlin 1885) 203–214.

ennodius, Vita epiphanii (ed. maria cesa, ennodio. Vita del beatissimo epifanio, vescovo della chiesa pavese, como 1988); oder: (ed. Genevieve marie cook, The Life of saint epiphanius, Washington 1942).

epistolae variorum carolo magno regnante scriptae (ed. ernst Dümmler, mGH ee 4, Berlin 1895) 493–567.epitome de caesaribus (ed. Franz Pichlmayr, Leipzig 1911).epitome mariani (ed. Georg Waitz, mGH ss 13, Hannover 1881) 74–77.epytaphyum Pauli Diaconi (ed. Ludwig Bethmann/Georg Waitz, mGH ss rer. Langob., Hannover 1878) 23f.erchempertus, Historia Langobardorum Beneventanorum (ed. Georg Waitz, mGH ss rer. Langob., Hannover 1878) 234–

264.eusebius Pamphilius caesariensis, chronici canones. Latine vertit, adauxit, ad sua tempora produxit s. eusebius Hierony-

mus (ed. John K. Fotheringham, London 1923).eutropius, Breviarium ab urbe condita cum versionibus Graecis et Pauli Landolfique additamentis (ed. Hans Droysen,

mGH aa 2, Berlin 1878); oder: (ed. Franz rühl, Bibliotheca scriptorum Graecorum et romanorum Teubneriana, Leipzig 1887); oder: (ed. carlo santini, Bibliotheca scriptorum Graecorum et romanorum Teubneriana, Leipzig 1979); oder: eutropius, Breviarium historiae romanae (ed. and trans. John selby Watson, London 1886).

excerptum de Karentanis (ed. Fritz Lošek, Die conversio Bagoariorum et carantanorum und der Brief des erzbischofs Theotmar von salzburg, mGH studien und Texte 15, Hannover 1997) 136f.

The exeter anthology of old english Poetry: an edition of exeter Dean and chapter ms 3501 (ed. Bernard J. muir, exeter 1994).

The exeter Book (ed. George Philip Krapp/elliot van Kirk Dobbie, The anglo-saxon Poetic records 3, London/New york 1936).

Flodoardus remensis, annales (ed. Philippe Lauer, collection de textes pour servir a l’étude et a l’enseignement de l’his-toire 39, Paris 1905).

Flodoardus remensis, Historia remensis ecclesiae (ed. martina stratmann, mGH ss 36, Hannover 1998).Florus Lugdunensis, martyrologium (ed. Jacques Dubois/Genevieve renaud, edition pratique des martyrologes de Bede,

de l’anonyme Lyonnais et de Florus, Paris 1976).Folcuin abbas Lobiensis, Gesta abbatum Lobiensium (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 4, Hannover 1841) 52–74.Folcuin abbas Lobiensis, Gesta abbatum sithiensium (ed. oswald Holder-egger, mGH ss 13, Hannover 1882) 607–634.ein Fragment der iburger annalen (siehe annales yburgenses).Fragmentum annalium chesnii (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 1, Hannover 1826) 33f.Frechulfus episcopus Lexoviensis, chronicon, PL 106, 919–1258; oder: (ed. michael i. allen, cc cm 169/169a, Turnhout

2002).Fredegarius, chronicarum libri iV cum continuationibus (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. merov. 2, Hannover 1888) 1–193;

Bibliography420

oder: (ed. andreas Kusternig, Quellen zur Geschichte des 7. und 8. Jahrhunderts, ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des mittelalters 4a, Darmstadt 1982).

Fulbertus episcopus carnotensis, epistolae et carmina (ed. and transl. Frederick Behrends, The Letters and Poems of Fulbert of chartres, oxford medieval Texts, oxford 1976).

Fuldaer Totenannalen (ed. otto G. oexle/Karl schmid, edition der fuldischen Gedenküberlieferung. Die Klostergemein-schaft Fulda im früheren mittelalter 1, ed. Karl schmid, münstersche mittelalter-schriften 8, münchen 1978) 271–363.

Gaufredus malaterra, De rebus gestis rogerii calabriae et siciliae comitis et roberti Guiscardi fratris eius auctore Gaufre-do malaterra (ed. ernesto Pontieri, rerum italicarum scriptores 5, 1, Bologna 1927).

Die Gedenküberlieferung der angelsachsen mit einem Katalog der Libri Vitae und Necrologien (ed. Jan Gerchow, Berlin 1988).

Geineuluch chorcu Luidhe (ed. John o’Donovan, Geineuluch chorcu Luidhe. Genealogy of corco Laidhe, miscellany of the celtic society, Dublin 1849) 1–140.

Genealogia comitum Bulonensium (ed. Ludwig Bethmann, mGH ss 9, Hannover 1851) 300f.Genealogiae breves regum Francorum ii (ed. Georg Waitz, mGH ss 13, Hannover 1881) 250.Genealogical Tracts i (ed. Toirdhealbhach Ó raithbheartaigh, Dublin 1932).Genealogiae, Historiae, catalogi regum (ed. Georg Waitz, mGH ss 13, Hannover 1881) 241–271.Gerhardus augustae Vindelicae, Vita sancti uodalrici (ed. Georg Waitz, mGH ss 4, Hannover 1841) 377–428, oder: (ed.

Walter Berschin/angelika Häse, editiones Heidelbergenses 24, Heidelberg 1993).Drei fränkische Geschichtsbücher aus der Karolingerzeit: Paris, Bibliothèque nationale lat. 10911, Wien, ÖNB lat. 473, st.

Petersburg, NLr lat. F.v.iV.4, ed. richard corradini/Karl Giesriegl/Helmut reimitz (http://www.oeaw.ac.at/gema/dbfg.htm. [in Vorbereitung]).

Gesta abbatum Fontanellensium (ed. samuel Löwenfeld, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [28], Hannover 1886, ND 1980).

Gesta Dagoberti i. regis Francorum (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. merov. 2, Hannover 1888) 396–425.Gesta episcoporum mettensium (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 2, Hannover 1829) 260–270.Gesta sancti Hrodberti confessoris (ed. Wilhelm Levison, mGH ss rer. merov. 6, Hannover/Leipzig 1913) 157–162.Ghaerbaldus Leodicensis, capitula i. (ed. Peter Brommer, mGH LL 4, capitula episcoporum 1, Hannover 1984) 3–21. Ghaerbaldus Leodicensis, capitula iii. (ed. Peter Brommer, mGH LL 4, capitula episcoporum 1, Hannover 1984) 32–42. Gilla cóemáin, annálad anall uile (ed. Whitley stokes, The Tripartite Life of Patrick and other Documents relating to

that saint 2, London 1887) 530–541.Die althochdeutschen Glossen 4 (ed. elias von steinmeyer, Berlin 1898).Gobelinus Person, cosmidromius (ed. max Jansen, Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Westfalen 7, mün-

ster 1900).Gotescalcus, chronicon Benedictoburanum (ed. Wilhelm Wattenbach, mGH ss 9, Berlin 1851) 229–238.Gotescalcus, rotulus historicus (ed. Wilhelm Wattenbach, mGH ss 9, Berlin 1851) 212–216.Gregorius i. papa, Dialogorum libri iV de miraculis patrum italicorum (ed. Georg Waitz, mGH ss rer. Langob., Hannover

1878) 525–540; oder: (ed. umberto moricca, Gregorii magni Dialogi, roma 1924); oder: (ed. adalbert de Vogüé, Gré-goire le Grand, Dialogues, 2 Bde., sc 260, Paris 1979); oder: (ed. and transl. odo John Zimmerman, saint Gregory the Great, Dialogues, New york 1959).

Gregorius i. papa, registrum epistolarum (ed. Ludo moritz Hartmann, mGH ee 1 und 2, Berlin 1899).Gregorius episcopus Turonensis, Decem libri historiarum (ed. Bruno Krusch/Wilhelm Levison, mGH ss rer. merov. 1, 1,

Hannover 1951); oder: (ed. rudolf Buchner, ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des mittelalters 2–3, Darm-stadt 92000).

Grimlaicus, regula solitariorum, PL 103, 573–664.Guillaume de Pouille, La Geste de robert Guiscard (ed. marguerite mathieu, istituto siciliano di studi Bizantini e Neoel-

leni, Testi e monumenti, Testi 4, Palermo 1961).Guitmund adversanus, oratio ad Guillelmum anglorum, PL 149, 1509–1525.Gunzo, epistola ad augienses (ed. Karl manitius, mGH Quellen zur Geistesgeschichte des mittelalters 2, Weimar 1958)

1–57.Haito episcopus Basilensis, Bischöfliches Kapitular (ed. Peter Brommer, mGH LL 4, capitula episcoporum 1, Hannover

1984) 203–219. Heraclides alexandrinus, Heracilidis eremitae Paradisus [=Palladios, Historia Lausiaca], Vitae patrum. De vita et verbis

seniorum libri X historiam eremiticam complectens. appendix i ad Vitas patrum (ed. Heribert rosweyde, anvers 31628); (repr. in PL 74, 243–342).

Herardus Turonensis, Kapitular (ed. rudolf Pokorny/martina stratmann, mGH LL 4, capitula episcoporum 2, Hannover 1995) 115–157.

„Hibernius exul“, carmen 2 (ed. ernst Dümmler, mGH Poetae latini aevi carolini 1, Berlin 1881) 396–399.Hieronymus, chronicon (ed. rudolph Helm, eusebius Werke. siebenter Band. Die chronik des Hieronymus, Die Griechi-

schen christlichen schriftsteller der ersten Jahrhunderte, Berlin 1956); oder: (ed. John K. Fotheringham, eusebii Pam-phili chronici canones. Latine vertit, adauxit, ad sua tempora produxit s. eusebius Hieronymus, London 1923).

421Primary sources

Hieronymus, epistulae (ed. isidor Hilberg, eusebii Hieronymi opera sect. 1, cseL 54–56, Wien 1910).Hieronymus, Hebraicae quaestiones in Genesim (ed. Paul antin, cc sL 72, Turnhout 1960) 1–56.Hieronymus, Vita Pauli (ed. Domenico Vallarsi, s. Hieronymi opera omnia, Verona 21766–1772); (ed. Vincent Hunink,

Leuven 2002); (ed. and transl. carolinne White, Jerome, Life of Paul of Thebes, early christian Lives, London 1998) 71–85.

Hieronymus, Vita sancti Hilarionis (ed. antonius Bastiaensen/Johannes smit, Vita di ilarione, Vite dei santi del iii al Vi secolo 4, roma 1975) 70–143; (ed. and transl. carolinne White, Life of Hilarion by Jerome, early christian Lifes, Lon-don 1998) 85–117.

Hincmarus archiepiscopus remensis, ad adrianum papam, PL 126, 641–648.Hincmarus archiepiscopus remensis, capitula i (ed. rudolf Pokorny/martina stratmann, mGH LL 4, capitula episcopo-

rum 2, Hannover 1995) 3–45. Hincmarus archiepiscopus remensis, capitula ii (ed. rudolf Pokorny/martina stratmann, mGH LL 4, capitula episcopo-

rum 2, Hannover 1995) 45–70. Hincmarus archiepiscopus remensis, capitula iV (ed. rudolf Pokorny/martina stratmann, mGH LL 4, capitula episco-

porum 2, Hannover 1995) 76–85. Hincmarus archiepiscopus remensis, capitula V (ed. rudolf Pokorny/martina stratmann, mGH LL 4, capitula episcopo-

rum 2, Hannover 1995) 86–89. Hincmarus archiepiscopus remensis, De ordine palatii (ed. Thomas Gross/rudolf schieffer, mGH Fontes iuris Germanici

antiqui 3, Hannover 1980).Hincmarus archiepiscopus remensis, De presbiteris criminosis (ed. Gerhard schmitz, De presbiteris criminosis. ein memo-

randum erzbischof Hinkmars von reims über straffällige Kleriker, mGH studien und Texte 34, Hannover 2004).Hincmarus archiepiscopus remensis, epistola 34. ad Joannem episcopum cameracensen. De Hunoldo et malae famae

presbyteri purgatione, PL 125, 253–254.Hincmarus archiepiscopus remensis, expositiones ad carolum regem. Pro ecclesiae libertatum defensione, PL 126, 1035–

1070.Historia Brittonum (ed. Theodor mommsen, mGH aa 11, Berlin 1894) 111–222.Historia Brittonum, Vatican recension (ed. David N. Dumville, The Historia Brittonum 3. The ‘Vatican’ recension, cam-

bridge 1985).Historia monachorum in aegypto (ed. andré Festugière, subsidia Hagiographica 53, Bruxelles 1961).Historia Pseudoisidoriana cod. Parisini 6113 (ed. Theodor mommsen, mGH aa 11, Berlin 1894) 377–388.Hrabanus maurus, carmina (ed. ernst Dümmler, mGH Poetae Latini aevi carolini 2, Berlin 1884, repr. 1964) 154–258.Hrabanus maurus, De institutione clericorum (ed. Detlev Zimpel, Freiburger Beiträge zur mittelalterlichen Geschichte 7,

Frankfurt am main 1996).Hrabanus maurus, epistolae (ed. ernst Dümmler, mGH ee 5, 3, Berlin 1899).Hrabanus maurus, expositio in Librum Judith, PL 109, 539–592.Hrabanus maurus, expositionum in Leviticum libri septem, PL 108, 245–586.Hrabanus maurus, martyrologium (ed. John mcculloh, cc cm 44, Turnhout 1979) 1–161.Hrotsvith Gandersheimensis, opera (ed. Paul von Winterfeld, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [34], Berlin

1902).Hyginus, Fabulae (ed. Herbert Jennings rose, Leiden 1933, repr. 1963).iacobus Pamelius, Liturgica Latina, duobus tomi digesta (Köln 1571). ibn ‘abd al-Hakam, Futuh misr wa’l-maghrib wa’l-andalus (ed. charles c. Torrey, New Haven 1922).ibn al-Qutiyya, Historia de la conquista de españa de abenalcotía de córdoba (ed. Pascual de Gayangos/eduardo saave-

dra/Francisco codera, madrid 1868, repr. and transl. Julián ribera y Tarragó, madrid 1926).ibn Habib, Kitab al-Ta’rikh (ed. Jorge aguadé, madrid 1991).imtheachta aeniasa (ed. George calder, imtheachta aeniasa: The irish aeneid, irish Texts society 6, London 1907).iohannes Biclarensis, chronicon (ed. Julio campos, Juan de Biclaro, obispo de Gerona, su vida y obra, madrid 1960).iohannes diaconus, chronicon Venetum (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 7, Hannover 1846) 4–38.iohannes diaconus, commentarius in epistulam Pauli ad romanos, PL 30, 627–673.iohannes diaconus, epistola ad senarium, PL 59, 399–408.iohannes episcopus camaracensis, epistola generalis ad omnes episcopos, pro ursione presbytero, ut in qualibet illorum

parochia recipi possit, PL 129, 1391–1392.ionas Bobbiensis, Vita columbani abbatis discipulorumque eius libri duo (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. merov. 4, Han-

nover/Leipzig 1902, ND 1977) 1–156; (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. Germ. in us. schol. [37], Hannover/Leipzig 1905) 1–294.

iordanes, Getica (ed. Theodor mommsen, mGH aa 5, 1, Berlin 1882, repr. münchen 1982); oder: (ed. alfred Holder, iordanis De origine actibusque Getarum, Freiburg 1882); oder: (ed. and transl. charles mierow, Gothic History, New york 1915).

iordanes, Historia romana (ed. Theodor mommsen, mGH aa 5, 1, Berlin 1882) 1–52.The irish penitentials (ed. Ludwig Bieler, with an appendix by D.a. Binchy, scriptores Latini Hiberniae 5, Dublin 1975).isidorus episcopus Hispalensis, allegoriae quaedam scripturae sacrae, PL 83, 99–130.

Bibliography422

isidorus episcopus Hispalensis, chronicon (ed. Theodor mommsen, mGH aa 11, Berlin 1894) 420–488; oder: (ed. Jose carlos martin, cc sL 112, Turnhout 2003).

isidorus episcopus Hispalensis, De ecclesiasticis officiis (ed. christopher Lawson, cc sL 113, Turnhout 1989).isidorus episcopus Hispalensis, etymologiarum sive originum libri XX (ed. Wallace m. Lindsay, oxford 1911, repr. 1966);

oder: PL 82, 73–728.isidorus episcopus Hispalensis, Historia Gothorum (ed. Theodor mommsen, mGH aa 11, Berlin 1894).isidorus episcopus Hispalensis, Historia de rebus Gothorum, Vandalorum et suevorum (ed. cristóbal rodríguez alonso,

Las Historias de los Godos, Vandalos y suevos de isidoro de sevilla. edicion critica y Traduccion, coleccion fuentes y estudios de historia Leonesa 13, Leon 1975).

isidorus episcopus Hispalensis, Quaestiones in Vetus Testamentum: in exodum, PL 83, 287–322.isidorus episcopus Hispalensis, sententiae (ed. Pierre cazier, cc sL 3, Turnhout 1998) itineraria antonini augusti et Burdigalense (ed. otto cuntz, itineraria romana 1, Leipzig 1929).itineraria et alia geographica (ed. François Glorie, cc sL 175, Turnhout 1965).iudith (ed. Benno J. Timmer, exeter 21978); oder: (ed. mark Griffith, exeter medieval Texts and studies, exeter 1997).iulius Honorius, cosmographia (ed. alexander riese, Geographi latini minores, Heilbronn 1878, repr. Hildesheim 1964).marcus iunianus iustinus, epitoma historiarum Philippicarum Pompei Trogi (ed. otto seel, Bibliotheca scriptorum Grae-

corum et romanorum Teubneriana, Leipzig 1935).rodrigo Jiménez de rada, Historia de rebus Hispaniae (ed. Juan Fernández Valverde, cc cm 72, Turnhout 1987).Jugrafyat al-andalus wa-urubba min kitab al-masalik wa-l-mamalik li-abi ‘ubayd al-Bakri (ed. abd al-rahman ‘ali al-

Hajji, Beirut 1968, translated eliseo Vidal Beltran, Geografía de españa, Zaragoza 1982).Kitab al-imama wa’l-siyasa (ed. Pascual de Gayangos/eduardo saavedra/Francisco codera, madrid 1868).Kitab Hurusiyus: traducción árabe de las Historiae adversus paganos de orosio (ed. mayte Penelas, madrid 2001).Die Klostergemeinschaft Fulda im früheren mittelalter (ed. Gerd althoff/otto G. oexle/Karl schmid, edition der fuldischen

Gedenküberlieferung, münstersche mittelalter-schriften 8, 5 Bde., münchen 1978).Die Konzilien der Karolingischen Teilreiche 843–859 (ed. Wilfried Hartmann, mGH LL 3, concilia 3, Hannover 1984).Lampertus Hersfeldensis, annales (ed. oswald Holder-egger, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [38], Han-

nover 1894).Lampertus Hersfeldensis, Vita sancti Lulli (ed. oswald Holder-egger, mGH ss 15, 1, Hannover 1887) 132–148.Le lectionnaire de Luxeuil (ed. Pierre salmon, rome 1944).Leander episcopus Hispalensis, Homilia de triumpho ecclesiae ob conversionem (ed. angel custodio Vega, scriptores eccle-

siastici Hispano-Latini, el escorial 1948).Lebor Bretnach (ed. James H. Todd, The irish Version of the Historia Britonum of Nennius, Dublin 1848); oder: (ed.

anton G. van Hamel, The irish Version of the Historia Britonum ascribed to Nennius, Dublin 1932).Lebor Gabála Érenn (ed. robert a.s. macalister, irish Texts society 34, 35, 39, 41, 44, Dublin 1938–1956).Légende de Patras (ed. François Halkin, une histoire latine de s. antoine, La ‘Légende de Patras’, analecta Bollandiana

61 [1943]) 211–250. Lex salica (ed. Johannes merkel, mit einer Vorrede von Jakob Grimm, Berlin 1850); oder: (ed. Jean maria Pardessus, Loi

salique ou recueil contenant les anciennes rédactions de cette loi et texte connu sous le nom de lex emendata avec des notes et des dissertations, Paris 1843); oder: (ed. Karl august eckhardt, mGH LL nat. Germ. 4, 2, Hannover 1969).

Lex salica emendata nach dem codex von Trier Leyden, Vossianus 86 (ed. alfred Holder, Leipzig 1880). Lex salica emendata nach dem codex Vossianus Q. 119 (ed. alfred Holder, Leipzig 1879). Lex salica mit der mallobergischen Glosse nach den Handschriften von Besancon-sanct Gallen 731 (ed. alfred Holder,

Leipzig 1880).Lex salica mit der mallobergischen Glosse nach dem codex Lessurianus, Paris 9653 (ed. alfred Holder, Leipzig 1880).Lex salica mit der mallobergischen Glosse nach den Handschriften von sens-Fontainebleau-Paris 4627 (ed. alfred Holder,

Leipzig 1880).Lex salica mit der mallobergischen Glosse nach den Handschriften von Tours-Weißenburg-Wolfenbüttel und von Fulda-

augsburg-münchen (ed. alfred Holder, Leipzig 1879).Lex salica: 100 Titel-Text, D u. e (ed. Karl august eckhardt, Germanenrechte NF, Westgermanisches recht 3, Göttingen

1953).Lex salica, The Ten Texts with the Glosses and the Lex emendata (ed. John H. Hessels, synoptically edited by John H.

Hessels. With notes in the Frankish Words in the Lex salica, by Henry Kern, Professor of sanskrit in the university of Leiden, London 1880).

Liber historiae Francorum (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. merov. 2, Hannover 1888) 215–328.Liber memorialis romaricensis. Pars i: Textus, Pars ii: Tabulae e codice 10 Bibliothecae angelicae Phototypice expressae

(ed. eduard Hlawitschka/Karl schmid/Gerd Tellenbach, mGH Libri memoriales 1, Dublin/Zürich 1970).Liber vitae ecclesiae Dunelmensis 1 (ed. alexander Hamilton Thompson, surtees society 136, Durham/London 1926). Liber vitae of the New minster and Hyde abbey Winchester: British Library stowe 944, together with Leaves from British

Library cotton Vespasian a. Viii and British Library cotton Titus D. XXVii (ed. simon Keynes, early english manuscripts in Facsimile 26, copenhagen 1996) 49–65.

423Primary sources

Liber viventium Fabariensis, stiftsarchiv st. Gallen, Fonds Pfäfers codex i, 1 (ed. albert Bruckner/Hans r. sennhauser/Franz Perret, Basel 1973).

Libri confraternitatum sancti Galli, augiensis, Fabariensis (ed. Paul Piper, mGH Necrologia Germaniae. supplementum, Berlin 1884, repr. münchen 1983) 1–144.

Life of st cathróe (ed. John colgan, acta sanctorum Hiberniae 1, Louvain 1645, repr. Dublin 1948) 494–507.Liudger, Vita Gregorii abbatis Traiectensis (ed. oswald Holder-egger, mGH ss 15, 1, Hannover 1887) 63–79.Liudprandus episcopus cremonensis, antapodosis (ed. Joseph Becker, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [41],

Hannover/Leipzig 31915, ND 1993) 1–159, oder: (ed. Paolo chiesa, cc cm 156, Turnhout 1998) 1–150.Titus Livius, ab urbe condita (ed. and trans. Benjamin o. Foster, Loeb classical Library, 14 vols., London/cambridge-mas-

sachusetts 1919, repr. 1967, 1976).m. annaeus Lucanus, Pharsalia (ed. James D. Duff, Loeb classical Library, London/cambridge-mass. 1928). Lupus Ferrariensis, epistolae (ed. ernst Dümmler/ernst Perels, mGH ee 6, Berlin 1925).marianus scotus, chronicon (ed. Georg Waitz, mGH ss 5, Hannover 1844) 481–564. martinus episcopus Bracarensis, aegyptiorum patrum sententiae (ed. claude Barlow, martini episcopi Bracarensis opera

omnia, New Haven 1950) 11–52; oder: Vitae patrum. De vita et verbis seniorum libri X historiam eremiticam com-plectens. appendix ad Vitas patrum (ed. Heribert rosweyde, anvers 31628, ND PL 74, 381–394).

maximilianus i. imperator, Die abenteuer des ritters Theuerdank – The adventures of the Knight Theuerdank (kolorier-ter Nachdruck der Gesamtausgabe von 1517, Köln 2003).

maximilianus i. imperator, Weisskunig, 2 Bde. (ed. Heinrich Theodor musper, stuttgart 1956).Der memorial- und Liturgiecodex von san salvatore/santa Giulia in Brescia (ed. Dieter Geuenich/uwe Ludwig/arnold

angenendt, mGH Libri memoriales et necrologia Ns 4, Hannover 2000). metrical Dindsenchas (ed. edward J. Gwynn, Todd Lecture series 8–11, Dublin 1903–1924).The milesian invasion of ireland (ed. Vernam Hull, Zeitschrift für celtische Philologie 19 [1932]) 155–160. missale Bobbiense (ed. elias a. Lowe, The Bobbio missal: a Gallican mass-book, Henry Bradshaw society 58, London

1920); (ed. andré Wilmart/elias a. Lowe/Henry a. Wilson, The Bobbio missal. Notes and studies, Henry Bradshaw society 61, London 1924).

missale Gothicum (ed. Leo c. mohlberg, missale Gothicum [Vat. reg. lat. 317], rerum ecclesiasticarum documenta, series maior, Fontes 5, roma 1961); missale Gothicum e codice Vaticano reginensi latino 317 editum (ed. els rose, cc sL 159D, Turnhout 2005).

monumenta necrologica monasterii s. Petri salisburgensis: Liber confraternitatem vetustior (ed. sigismund Herzberg-Frän-kel, mGH Necrologia Germaniae 2, Berlin 1904).

Notker Balbulus, Gesta Karoli magni imperatoris (ed. Hans F. Haefele, mGH ss rer. Germ. Ns 12, Berlin 1959, verb. ND 1980); oder: (ed reinhold rau, Notker, Taten Karls, Quellen zur karolingischen reichsgeschichte 3, ausgewählte Quel-len zur deutschen Geschichte des mittelalters 7, Darmstadt 1993) 321–429.

odilo, Translatio s. sebastiani (ed. oswald Holder-egger, mGH ss 15, 1, Hannover 1887) 377–391; oder: PL 132, 579–622.

ordines coronationis Franciae. Texts and ordines for the coronation of Frankish and French Kings and Queens in the middle ages 1 (ed. robert Jackson, Philadelphia 1995).

Paulus orosius, Historiarum adversum paganos libri Vii (ed. carl Zangemeister, cseL 5, Leipzig 1882); oder: (ed. and transl. marie-Pierre arnaud-Lindet, orose, Histoires contre Les Païens, 3 vols., Paris 2003); oder: (ed. and transl. roy J. Deferrar, The seven Books of History against the Pagans, Washington 1964).

otloh st. emmerammi, Libellus de tentationibus/Dialogus de suis tentationibus, PL 146, 23–61.otloh st. emmerammi, Vita s. Bonifatii (ed. Wilhelm Levison, Vitae sancti Bonifatii archiepiscopi moguntini, mGH ss rer.

Germ. in us. schol. separatim editi [57], Hannover/Leipzig 1905) 111–217.otto ii. imperator, Diplomata (ed. Theodor sickel, mGH DD regum et imperatorum Germaniae 2, Hannover 1888).otto episcopus Frisingensis, chronica sive Historia de duabus civitatibus (ed. adolf Hofmeister, mGH ss rer. Germ. in us.

schol. separatim editi [45], Hannover/Leipzig 1912), oder: (ed. und übers. Walther Lammers/adolf schmidt, ausgewähl-te Quellen zur deutschen Geschichte des mittelalters 16, Berlin 1960).

Pactum cum Karolo rege (ed. Ludwig Weiland, mGH LL 4, constitutiones et acta publica imperatorum et regum 1, Han-nover 1893) 1f.; oder: (ed. und übers. Lorenz Weinrich, Quellen zur deutschen Verfassungs-, Wirtschafts- und sozialge-schichte bis 1250, ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des mittelalters, Freiherr vom stein-Gedächtnisaus-gabe 32, Darmstadt 22000) 19–23.

Pactus legis salicae (ed. Karl august eckhardt, mGH LL nat. Germ. 4, 1, Hannover 1962); Pactus legis salicae 1, 1: ein-führung und 80-Titel-Text (ed. Karl august eckhardt, Germanenrechte NF, Westgermanisches recht 1, 1, Göttingen 1954); Pactus legis salicae 1, 2: systematischer Text und italienisches Fragment (ed. Karl august eckhardt, Germa-nenrechte NF, Westgermanisches recht 1, 2, Göttingen 1957); Pactus legis salicae 2, 1: einleitung zur ausgabe des 65 Titel-Textes (ed. Karl august eckhardt, Germanenrechte NF, Westgermanisches recht 2, 1, Göttingen 1955); Pactus legis salicae 2, 2: Kapitularien und Lex salica Karolina (ed. Karl august eckhardt, Germanenrechte NF, Westgerma-nisches recht 2, 2, Göttingen 1956).

Paenitentiale Halitgarii, PL 105, 651–706.Paenitentiale Pseudo-Gregorii (ed. Franz Kerff, Das Paenitentiale Ps.-Gregorii. eine kritische edition, aus archiven und

Bibliography424

Bibliotheken. Festschrift für raymund Kottje zum 65. Geburtstag, ed. Hubert mordek, Freiburger Beiträge zur mit-telalterlichen Geschichte. studien und Texte 3, Freiburg 1992) 161–188.

Paenitentialia minora Franciae et italiae saeculi Viii-Xi (ed. raymund Kottje, cc sL 156, Turnhout 1994).Palladios, Historia Lausiaca (ed. cuthbert Butler, The Lausiac History of Palladius. a critical discussion together with

notes on early egyptian monachism, 2 vols., cambrigde 1898, repr. Hildesheim 1967); oder: (ed. christine mohrmann/Gerard Bartelink, Palladio, La storia Lausiaca. Vite dei santi del iii al Vi secolo ii, gr. e ital., roma 1974); oder: PL 74, 243–342; oder: (transl. Benedict Baker, http://www.vitae-patrum.org.uk).

Paschasius diaconus, Verba seniorum (ed. Heribert rosweyde, Vitae patrum. De vita et verbis seniorum libri X historiam eremiticam complectens. Liber Vii, anvers 31628, repr. PL 73, 1025–1066).

Paschasius Dumiensis, Liber Geronticon de octo principalibus vitiis (a versão latina por Pascásio de Dume dos apophtheg-mata patrum) (ed. José Geraldes Freire, 2 vols., Coїmbra 1971).

Passio Leudegarii (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. merov. 5, Hannover/Leipzig 1910) 282–322.Passio Nunilonis et alodie (ed. Juan Gil, en torno a las santas Nunilón et alodia, revista de la universidad de madrid 19

[1970]) 113–122. Passio sancti Desiderii episcopi et martyris (ed. Bruno Krusch mGH ss rer. merov. 3, Hannover 1896) 638–645.Passio Thrudperti martyris Brisgoviensis (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. merov. 4, Hannover/Leipzig 1902) 352–363.Paulus diaconus, carmina (ed. Karl Neff, Die Gedichte des Paulus Diaconus: kritische und erklärende ausgabe, Quellen

und untersuchungen zur lateinischen Philologie des mittelalters 3, 4, münchen 1908).Paulus diaconus, Historia Langobardorum (ed. Ludwig Bethmann/Georg Waitz, mGH ss rer. Langob., Hannover 1878)

12–187.Paulus diaconus, Historia romana (ed. amadeo crivellucci, instituto storico italiana, roma 1914); oder: (ed. Hans

Droysen, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [49], Berlin 1879). Paulus diaconus, sic ego suscepi tua carmina, maxime princeps (ed. ernst Dümmler, mGH Poetae Latini aevi carolini 1,

1, Berlin 1881) 51–52.Pelagius/Johannes, adhortationes sanctorum patrum ad profectum perfectionis monachorum (ed. Heribert rosweyde,

Vitae patrum. De vita et verbis seniorum libri X historiam eremiticam complectens Liber Vii, anvers 31628, ND PL 73, 851–1024); oder: (ed. and transl. Helen Waddell, The Desert Fathers, London 71977) 81–185; oder: (ed. columba Battle, ‘Vetera Nova’. Vorläufige kritische ausgabe bei rosweyde fehlender Vätersprüche, Festschrift Bernhard Bischoff zu seinem 65. Geburtstag dargebracht von Freunden, Kollegen und schülern, ed. Johanne autenrieth/Franz Brunhölzl, stuttgart 1971) 32–42.

Petrus Damianus, epistolae (ed. Kurt reindel, mGH ee, Die Briefe der deutschen Kaiserzeit 4, 1, münchen 1983).Petrus Damianus, Liber Gomorrhianus (ed. and transl. Pierre J. Payer, Book of Gomorrah. an eleventh-century treatise

against clerical homosexual practices, Waterloo 1982).c. Plinius secundus, Historia naturalis (ed. Harris rackham, Natural History, Loeb classical Library, 10 vols., cambridge-

massachusetts/London 1956–1984).Pontificale romano-Germanicum (ed. cyrille Vogel/reinhard elze, Le Pontifical romano-Germanique du dixième siècle

2, studi e Testi 227, rome 1963).Das Prager sakramentar [cod. o. LXXXiii (Fol. 1–120) der Bibliothek des metropolitankapitels] (ed. alban Dold/Leo

eizenhöfer, Texte und arbeiten 1. abteilung: Beiträge zur ergründung des ältesten lateinischen christlichen schrifttums und Gottesdienstes, 38–42, Beuron 1949).

Prose solomon and saturn and adrian and ritheus, edition from the British Library manuscripts with commentary (ed. James e. cross/Thomas D. Hill, Toronto 1982).

Prosper Tiro, epitoma chronicon edita primum a. ccccXXXiii continuata ad a. ccccLV (ed. Theodor mommsen, mGH aa 9, Berlin 1892) 341–499.

Le Psautier mozarabe de Hafs le Goth (ed. and transl. marie Thérèse urvoy, Toulouse 1994).Pseudo-augustinus, ad fratres in eremo commorantes, PL 40, 1233–1358.Pseudo-Philo, Liber antiquitatum biblicarum (ed. Guido Kisch, Notre Dame 1949).Pseudo-rufinus, Verba seniorum (ed. Heribert rosweyde, Vitae patrum. De vita et verbis seniorum libri X historiam ere-

miticam complectens. Liber iii, anvers 31628, ND PL 73, 739–814).radulfus archiepiscopus Bituricensis, capitula (ed. Peter Brommer, mGH LL 4, capitula episcoporum 1, Hannover 1984)

227–268. ratbodus archiepiscopus Trevirensis, ad rotbertum episcopum metensem, pro Gislemaro presbytero, ut ei deinceps in

ipsius parochia degere liceat, PL 129, 1396.ratpertus, casus s. Galli (ed. ildefonsus von arx, mGH ss 2, Hannover 1829) 59–74.recueil des actes des ducs de Normandie, 911–1066 (ed. marie Fauroux, mémoires de la société des antiquaires de Norman-

die 36, caen 1961).recueil des actes de Lothaire et de Louis V, rois de France (ed. Louis Halphen/Ferdinand Lot, chartes et diplômes relatifs

à l’histoire de France publiés par les soins de l’académie des inscriptions et Belles-Lettres, Paris 1908).regino abbas Prumiensis, chronicon (ed. Friedrich Kurze, mGH ss rer. Germ. in us. schol. separatim editi [50], Hannover

1890, ND 1989) 1–153; oder: (ed. und übers. reinhold rau, Quellen zur karolingischen reichsgeschichte 3, ausgewähl-te Quellen zur deutschen Geschichte des mittelalters 7, Darmstadt 1969, ND 1975) 180–319.

425Primary sources

regino abbas Prumiensis, Libri duo de synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis (ed. Friedrich W.H. Wasserschleben, Leipzig 1840).

registrum Gregorii Vii. (ed. erich caspar, mGH ee 2, 2, Berlin 1923).regula Benedicti (ed. rudolph Hanslik, cseL 75, Wien 21977); oder: (ed. Philibert schmitz/andré Borias, règle de saint

Benoît, Turnhout 51987).regula magistri (ed. marcellina Bozzi, regola del maestro, Brescia 1995).regum Francorum genealogiae (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 2, Hannover 1829) 304–314.richerus remensis, Historiae (ed. Hartmut Hoffmann, mGH ss 38, Hannover 2000).The old english riddles of the exeter Book (ed. craig Williamson, chapel Hill 1977).robert of Flamborough, Liber poenitentialis (ed. J.J. Francis Firth, canon-penitentiary of saint-Victor at Paris. a critical

edition with introduction and Notes, Toronto 1971).rudolfus monachus Fuldensis, Translatio s. alexandri (ed. Bruno Krusch, Nachrichten der Gesellschaft der Wissenschaften

zu Göttingen, phil.-hist. Kl. 1933, Göttingen 1933) 404–436.rudolfus monachus Fuldensis, Vita Leobae abbatissae Biscofesheimensis (ed. Georg Waitz, mGH ss 15, 1, Hannover 1887)

118–131.ruotger, Vita Brunonis archiepiscopi coloniensis (ed. irene ott, mGH ss rer. Germ. Ns 10, Weimar 1951).ruricius Lemovicensis, epistulae (ed. roland Demeulenaere, ruricii Lemovicensis epistularum libri duo, cc sL 64, Turn-

hout 1985) 305–394; (ed. and transl. ralph W. mathisen, ruricius of Limoges and Friends. a collection of Letters from Visigothic Gaul, Translated Texts for Historians 30, Liverpool 1999).

sacramentarium Fuldense saeculi X (ed. Gregor richter/albert schönfelder, sacramentarium Fuldense saeculi X: cod. theol. 231 der K. universitätsbibliothek zu Göttingen: Text und Bilderkreis, Fulda 1912; repr. as Henry Bradshaw society 101, Farnborough 1982).

c. sallustius crispus, catilina (ed. and trans. John c. rolfe, Loeb classical Library, London/cambridge-mass. 1965).saltair na rann (ed. Whitley stokes, saltair na rann. a collection of early middle irish Poems, oxford 1883). salvianus massiliensis, De gubernatione dei (ed. charles Halm, salviani presbyteri massiliensis libri qui supersunt, mGH

aa 1, Berlin 1961) 1–108; oder: (ed. and transl. Jeremiah F. o’sullivan, The Writings of salvian the Presbyter, Washing-ton 1947).

sanas cormaic in the yellow Book of Lecan (ed. Kuno meyer, sanas cormaic: an old-irish glossary, anecdota from irish manuscripts 4 [1912]) 1–128.

scél alexandair (ed. erik Peters, Die irische alexandersage, Zeitschrift für celtische Philologie 30 [1967]) 71–264. servius Grammaticus, in Vergilii aeneidos commentarii (ed. Georg Thilo, servii Grammatici qui feruntur in Vergilii carmi-

na commentarii, Leipzig 1878–1881).sex aetates mundi (ed. Dáibhí Ó cróinín, The irish sex aetates mundi, Dublin 1983). sigebertus Gemblacensis, chronica (ed. Ludwig conrad Bethmann, mGH ss 6, Hannover 1844) 300–374.sisebutus, Vita vel passio Desiderii (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. merov. 3, Hannover 1896) 630–637.smaragdus abbas st. michaelis, Diadema monachorum, PL 102, 593–690.smaragdus abbas st. michaelis, expositio in regulam Benedicti (ed. alfred spannagel/Pius engelbert, corpus consuetudi-

num monasticarum 8, siegburg 1974).smaragdus abbas st. michaelis, Via regia, PL 102, 931–970.solinus, collectanea rerum memorabilium (ed. Theodor mommsen, Berlin 1895, ND 1958).subsidia sangallensia. materialen und untersuchungen zu den Verbrüderungsbüchern und zu den älteren urkunden des

stiftsarchives st. Gallen (ed. michael Borgolte/Dieter Geuenich/Karl schmid, st. Galler Kultur und Geschichte 16, st. Gallen 1986).

sulpicius severus, Dialogi (ed. carl Halm, sulpicii severi libri qui supersunt, cseL 1, Wien 1866) 3–105.sulpicius severus, Vita sancti martini (ed. Jacques Fontaine, sulpice sévère, Vie de saint martin, sc 133, Paris 1967–1969).supplex libellus monachorum Fuldensium carolo imperatori porrectus, 812 et 816/17 (ed. Josef semmler/Kassius Hallinger,

corpus consuetudinum monasticarum 1. initia, consuetudines Benedictinae, consuetudines saeculi octavi et noni, sieg-burg 1963) 319–327.

synchronisms B in the Book of Ballymote (ed. Bartholomew maccarthy, The codex Palatino-Vaticanus no. 830, Todd Lecture series 3, Dublin 1892) 286–317.

Teutgaudus archiepiscopus Trevirensis, epistola generalis ad carolum calvum regem, episcopos et alios universos, pro Hegilone presbytero ad sanctorum loca peregrinante, PL 129, 1390–1391.

un texte mozarabe d’histoire universelle (ed. Giorgio Levi della Vida, etudes d’orientalisme dédiées à la mémoire de Lévi-Provençal, 2 vols., Paris 1962) 175–183.

Thangmar, Vita Bernwardi episcopi Hildesheimensis (ed. Georg Heinrich Pertz, mGH ss 4, Hannover 1841) 754–782.Thegan, Gesta Hludowici imperatoris (ed. ernst Tremp, Thegan, Die Taten Kaiser Ludwigs, mGH ss rer. Germ. in us.

schol. separatim editi [64], Hannover 1995) 167–278.Theodulfus archiepiscopus aurelianensis, capitula 1 (ed. Peter Brommer, mGH LL 4, capitula episcoporum 1, Hannover

1984) 73–142.Theodulfus archiepiscopus aurelianensis, capitula 2 (ed. Peter Brommer, mGH LL 4, capitula episcoporum 1, Hannover

1984) 142–184.

Bibliography426

Thietmarus episcopus merseburgensis, chronicon (ed. robert Holtzmann/Werner Trillmich, Thietmari merseburgensis episcopi chronicon. ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des mittelalters 9, Darmstadt 1957).

Die Traditionen des Hochstifts Freising 1 (ed. Theodor Bitterauf, Quellen und erörterungen zur bayerischen und deutschen Geschichte NF 4, münchen 1905).

Die Traditionen des Hochstifts Passau (ed. max Heuwieser, Quellen und erörterungen zur bayerischen und deutschen Geschichte NF 6, münchen 1930).

Traditiones emmerammenses, PL 129, 899–962.Tripartite Life of Patrick and other Documents relating to that saint (ed. Whitley stokes, London 1887). Tyrannius rufinus, Historia monachorum sive de vita sanctorum patrum (ed. eva schulz-Flügel, Patristische Texte und

studien 34, Berlin 1990).ua céirín, eochaid, apraid a éolchu elga (ed. rudolf Thurneysen, Das Gedicht der vierzig Fragen von eochaid ua cérín,

Zeitschrift für celtische Philologie 13 [1921]) 130–136. urkundenbuch des Klosters Fulda 1. Die Zeit der Äbte sturmi und Baugulf (ed. edmund e. stengel, Veröffentlichungen

der Historischen Kommission für Hessen und Waldeck 10, 1, marburg 1913, 21958).urusiyus, Ta’rikh al-alam (ed. ‘abdw al-rahman Badawi, Beirut 1982).Venantius Fortunatus, carmina (ed. Friedrich Leo, mGH aa, Berlin 1881).Das Verbrüderungsbuch der abtei reichenau (ed. Johanne autenrieth/Dieter Geuenich/Karl schmid, mGH Libri memori-

ales et necrologia Ns 1, Hannover 1979).Das Verbrüderungsbuch von st. Peter in salzburg: Vollständige Faksimile-ausgabe im originalformat der Handschrift a1

aus dem archiv von st. Peter in salzburg (ed. Karl Forstner, codices selecti phototypice impressi 51, salzburg 1974); oder: Liber confraternitatum sancti Petri salisburgensis vetustior (ed. siegmund Herzberg-Fränkel, mGH Necrologia 2, Berlin 1904) 4–44.

P. Vergilius maro, aeneis (ed. and transl. Henry rushton Fairclough, Vergil, Loeb classical Library 63–64, London/cam-bridge-massachusetts 21956, rev. ed. 2000).

Virgilius maro Grammaticus, epitomae (ed. Dominique Tardi, Les epitomae de Virgile de Toulouse, Paris 1928).Vita alcuini (ed. Wilhelm arndt, mGH ss 15, 1, Hannover 1887) 182–197.Vita audoini (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. merov. 5, Hannover 1910) 536–567.Vita domnae Balthildis (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. merov. 2, Hannover 1888) 475–508.Vita Gregorii abbatis Traiectensis (ed. oswald Holder-egger, mGH ss 15, 1, Hannover 1887) 63–79.Vita mathildis antiquior (ed. Bernd schütte, Die Lebensbeschreibungen der Königin mathilde, mGH ss rer. Germ. in us.

schol. separatim editi [66], Hannover 1994) 109–142.Vita et miracula sancti otmari (ed. Gerold meyer von Knonau, mitteilungen zur Vaterländischen Geschichte 12 = NF 2

[1870]) 94–139. Vita Walfredi (ed. Heike mierau, Zur Überlieferungsgeschichte der Vita Walfredi, Vita Walfredi und Kloster monteverdi.

Toskanisches mönchtum zwischen langobardischer und fränkischer Herrschaft, ed. Karl schmid, Tübingen 1991) 21–63.

Wace, Le roman de rou (ed. antony J. Holden, transl. Glyn s. Burgess, annot. Glyn s. Burgess/elisabeth van Houts, sociéte Jersaise, Jersey 2002).

Walahfrid strabo, Vita sancti Galli (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. merov. 4, Hannover/Leipzig 1902, ND 1977) 280–377.

Waldebert, regula cuiusdam patris ad virgines, PL 88, 1053–1070.Warner rotomagensis, moriuht: a Norman Latin Poem from the early eleventh century (ed. christopher mcDonough,

Toronto 1995).Wetti, Vita Galli (ed. Bruno Krusch, mGH ss rer. merov. 4, Hannover/Leipzig 1902, ND 1977) 256–280.Widukindus corbeiensis, rerum gestarum saxonicarum libri tres (ed. Paul Hirsch/Hans-eberhard Lohmann, mGH ss rer.

Germ. in us. schol. separatim editi [60], Hannover 51935, ND 1989); oder: (ed. albert Bauer/reinhold rau, Widukinds sachsengeschichte, Quellen zur Geschichte der sächsischen Kaiserzeit, ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des mittelalters 8, Darmstadt 1971) 1–185.

William of malmesbury, Gesta regum anglorum (ed. and trans. roger a.B. mynors, completed by rodney Thomson/michael Winterbottom, 2 vols., oxford medieval texts, oxford 1998–1999).

Willobrord, calendarium (ed. Henry a. Wilson, The calendar of st. Willibrord, Henry Bradshaw society 55, London 1918).

Wonders of the east (ed. stanley rypins, Three old english Prose Texts in ms. cotton Vitellius a xv, early english Text society, original series 161, London 1924) 51–67.

Wulfstan eboracensis, De falsis deis (ed. Dorothy Bethurum, The Homilies of Wulfstan, oxford 1957) 221–224.Wulfstan eboracensis, De temporibus anticristi (ed. arthur Napier, Wulfstan: sammlung der ihm zugeschrieben Homilien

nebst untersuchungen über ihre echtheit, sammlung englischer Denkmäler in kritischen ausgaben 4, Berlin 1883) 191–205.