nh xa: nhn bit và bo tnPreprint submitted on 7 Feb 2017
HAL is a multi-disciplinary open access archive for the deposit and dissemination of sci- entific research documents, whether they are pub- lished or not. The documents may come from teaching and research institutions in France or abroad, or from public or private research centers.
L’archive ouverte pluridisciplinaire HAL, est destinée au dépôt et à la diffusion de documents scientifiques de niveau recherche, publiés ou non, émanant des établissements d’enseignement et de recherche français ou étrangers, des laboratoires publics ou privés.
Distributed under a Creative Commons Attribution - NonCommercial - NoDerivatives| 4.0 International License
nh xa : nhn bit và bo tn Bertrand Lavédrine, Jean-Paul Gandolfo, Sybille Monod
To cite this version: Bertrand Lavédrine, Jean-Paul Gandolfo, Sybille Monod. nh xa : nhn bit và bo tn. 2017. hal-01452409
Bertrand Lavédrine
Trong nhng nm gn ây, s quan tâm và yêu thích dành cho nh c ang gia tng mt cách áng k và rng rãi trong công chúng, t ngi su tp, các nhà bo tn và lu tr h s hay n nhng cá nhân n thun tìm cách gi gìn album nh gia ình lâu nm quý giá. Mc dù tui th trung bình ca ngành nhip nh ch mi khong 150 nm tui, nhng lch s tng i ngn ngi ca nó ã chng kin s ra i ca mt lot các quy trình chp nh. Cun sách này gii thiu mt cách toàn din v s am hiu và bo tn nhng bc nh tin k thut (predigital) s ng thi cung cp thêm nhng kin thc v quá trình chp nh mt cách c th hn bt k ngun nào khác. Mi Chng tp trung vào mt quá trình chp nh c th, cung cp mt cái nhìn tng quan v: lch s, các tài liu và các du vt ca s tin hóa công ngh hình nh trong tng quá trình ó. Cun sách này cng cung cp mt hng dn d hiu và toàn din cho các nhà bo tn, thm inh, các nhà su tp, kinh doanh, các nhip nh gia, và nhng ngi lu gi mong mun hình nh c xa ca gia ình, và bt c ai khác tìm kim thông tin v bo qun nh c.
Bertrand Lavédrine là giáo s ti Muséum national d’Histoire naturelle (Bo tàng Lch s t nhiên Quc gia Pháp) và Giám c Centre de Recherche sur la Conservation (Trung tâm Nghiên cu & Bo tn), Paris, Pháp.
Jean-Paul Gandolfo ging dy ti École supérieure Louis Lumière (Trng cao ng Louis Lumière), Paris.
Sibylle Monod giám sát các n phm nghiên cu ti CNRS (Trung tâm Nghiên cu Khoa hc Quc gia Pháp), Paris.
nh xa: nhn bit và bo tn
Nguyên tác ting Pháp Nhà xut bn Éditions du Comité des travaux historiques et scientifiques, Paris, 2007 và 2008.
Bn dch ting Anh do John McElhone Nhà xut bn The Getty Conservation Institute, Los Angeles, 2009
Bn dch ting Vit do Nguyn Tin Vn Nhà xut bn: Thit k © Soledad Munoz Gouet
nh xa: nhn bit và bo tn
Bertrand Lavédrine
cùng vi Jean-Paul Gandolfo và Sibylle Monod
Cun sách này hn không th có c nu không có s h tr khuyn khích ca Bruno Delmas và Martine François (thuc U ban nhng Công trình Lch s và Khoa hc) cng nh Cynthia Godlewski và Kristin Kelly (thuc Vin Bo tn Getty). Chúng tôi cng xin cm t nhng thit ch và nhng cá nhân ã cho phép chúng tôi tp hp nhng hình minh ho. Trc tiên phi nêu ra, là Vin Bo tàng/ Musée Nicéphore Niépce ã áp ng mau mn và hu hiu nhng thnh cu ca chúng tôi. Chúng tôi cng cách riêng cm t François Cheval, Giám tuyn, và Christian Passeri v s hp tác và quan tâm mà chúng tôi nhn c. Vin Bo tàng nhng Ngành ngh-CNAM, Vin Bo tàng J. Paul Getty, Nhóm Felix Schoeller Group, và th vin ca Vin Bo tàng Quc gia v Lch s T nhiên, tt c ã sn sàng cung ng nhng ngun nng ca h cho chúng tôi.
Nhng ngi sau ây ã khin d án này thành t c qua s óng góp ca h: Christine Barthe (Vin Bo tàng Musée du Quai Branly/, Paris), Michel Durovic (Národní archiv/ Vn kh Quc gia, Praha), Michel Frizot (Centre de recherche sur les arts et le langage/ Trung tâm Nghiên cu v nhng Ngh thut và Ngôn ng, Paris), Marc Harnly (Vin Bo tàng/ J. Paul Getty Museum, Los Angeles), Philippe và Marion Jacquier (La Lumière des Roses/ Ánh sáng Hoa hng, Montreuil), Katerina Supova (Národní
technické museum/ Vin Bo tàng K thut Quc gia, Praha), và Françoise Viénot (CRCC, Centre de recherche sur la conservation des collections/ Trung tâm Nghiên cu Bo tn Su tp, Paris).
Trong s nhng ngi rng lng giúp và c vn có Sabine Arqué, Jean-François Aussenard, Michel Azim, Patrick Barois, Takoui và Jean Bisciglia, Bertrand Lefèbvre, Gérard Mavalais, François Michel, Erin Murphy, Claude Nevet, William Reyes, Clara von Waldthausen, và Marc Walter.
Sau cùng, chúng tôi công nhn nhiu nhip nh gia tri bt cng nh không tên tui ã to nhng hình nh chúng tôi dùng làm minh ho. Chúng tôi hi vng rng s t vn cng hin ni ây s giúp bo tn nhng tác phm ca h dài lâu trong tng lai. Vic này t là cung cách vinh danh tt nht nhng n lc ca h.
Bn Vit ng này c thc hin nh nhng s óng góp ca TS Lâm Nhân, TS Phm Lan Hng và TS Tôn Long H thuc i Hc Vn Hóa TPHCM ; Bà Isabelle Poujol, cán b t liu EFEO, Vin Vin ông Bác c ; Bà Nguyn th Nhung, TS Phm th Anh Th, ông Ngô Kim Khôi, TS Phan Vn Song, TS Trn Quc Khôi, và ông Bùi An Sn.
Bertrand Lavédrine, Jean-Paul Gandolfo, John McElhone, và Sibylle Monod
Cm t
8
Trên ht, nh chp là ct c ngm xem. Chúng ta cng có th mun s vào chúng thng thc k hn, nhng chúng ta b nhng nhà giám tuyn cm không cho hng lc thú này, và h có lí khi ngn chn chúng ta. Nói nh vy thôi, không gì làm cho con mt sc bén bng mt tm nh chp. K t ln xut hin u tiên ca nh in kiu Daguerre vào nm 1839, nhng ngi quan sát ã sng s vì c hi bin bit nhng chi tit nh xíu nht và không quan trng nht vi s tr giúp ca mt tm kính khuch i. Bn cht ca nhip nh là kí lc nhng ng nét li ti này, mà chính nhà nhip nh cng chng lu tâm; nhng chi tit này nh vy c lu truyn qua nhiu th k và ban cho nhng hình nh cái giá tr tài liu vô song ca chúng. Chúng ta quay li ht ln này n ln khác vi nhng nh chp khám phá ra nhng iu cha c phát hin hoc nhìn nhn, và chúng ta có th tip tc làm nh th chng nào nhng s bin ci cha làm ti ám hình nh. nh chp thit yu là nhng b mt, nhng giá ca chúng c quét nh vi nhng dung dch bt nh, hoc ph bng nhng lp áo cc mng. iu kin ca b mt là quan h cho vic nhìn thy hình nh.
sáng, tính phn chiu, hoc màu sc cùng vi nhng c tính vt lí khác, thông báo cho chúng ta v quy trình nhip nh c s dng, tui ca i tng, và nó ã b thi gian tác ng ra sao. Mt quy trình n c phô ra vô vàn bin thiên phát xut t nhng hiu ng hoá hc ngay ti ch hoc t cung cách c áo mà nhà nhip nh ã vn dng quy trình ó. Chng bao gi chúng ta có th nhn mnh cho rng mt nh chp, u tiên và trên ht, là mt âm bn, ó là hình nh s nguyên và là sn phm ca tác ng trc tip do ánh sáng i vi hu ht nhng quy trình nhip nh. Nhng nhng thành t cu thành âm bn là mong manh thoáng chc và, trong bt c trng hp nào, u i din cho mt giai on trung gian trên ng i n nh in dng bn. Chng có ai ã bao gi ngh rng nhng âm bn cn phi tn ti n hai th k. Nhng chính âm bn mi là cái cha ng nhiu thông tin nht, và ôi khi nó là tt c nhng gì còn li t mt khuôn hình c thù. Trong quá kh, các nh chp thng b b ng, vì chúng có quá nhiu, chúng không lí thú; chúng quá tm thng. Nhng gn ây, nhng nh chp xa c ã tr thành có giá
Li ta cho nguyên bn ting Pháp
9
tr, chúng c su tp, c các vin bo tàng th c, và chúng c mua và bán. ng c có th là s hoài nim, nhng cng có th là mt s ham mun v cá th hoá, thit thân hoá, hoc s nhìn nhn v quyn nng nghi thc ca nhng hình nh. Chúng ta thy rng nh chp trình ra mt nghch lí: trong lí thuyt, hình nh có th tái to n vô tn, nhng mi th h ca s tái to u gây ra mt s mt mát nào ó v thông tin, và iu này cng c quyn nng và giá tr c áo ca tm nh gc nguyên thu. Thit yu là chúng ta phi chm sóc cho tt nhng t liu này, là chúng ta phi kháng s can thip hp tp “cu” chúng, v là chúng ta hành ng mt cách khôn ngoan bo m mt tng lai an toàn cho chúng. Tt c nhng iu này òi hi s hiu bit và kh nng phân bit, nhn nh, nh danh. làm iu này chúng ta phi nhìn, s dng mi ng li khác nhau ca chúng ta v cái nhìn. nh danh mt vt gì, chúng ta phi bit chính xác ý ngha ca nhng t ng, chúng ta phi có th d bit hoá và cung cp sc thái tinh t cho nhng ý ngha ca chúng ta; chúng ta phi sn lòng thu nhp s mâu thun và tip nhn nhng gii hn v s hiu bit ca chúng ta. Trong
khi nhng nh chp ng i là thông thng, nhng nh chp mô t nhng cnh tng ca quá kh có th xut hin l lm và xa lc vi chúng ta. Cun sách ca Bertrand Lavédrine − sn phm ca nng lc khoa hc kt hp vi mt lòng yêu thích ln lao vi nhng nh chp – cung cp mt h thng nhìn thy nhng tm nh chp vn có cha mt s phong phú v thông tin hu ích. ây chính là s hng dn mà chúng ta cn thit khi u cuc hành trình v khám phá – ôi mt rng m và, xin làm n, ng s mó!
Michel Frizot Director of Research/ Giám c Nghiên cu
Centre de recherche sur les arts et le langage/ Trung tâm nghiên cu v
nhng ngh thut và ngôn ng Centre national de la recherche scientifique/
Trung tâm Quc gia Nghiên cu Khoa hc
10
nhn dng và nh danh mt th gì hiu rõ nó, cho nó mt thi im, phân loi nó, bo tn nó − ây là nhng th tc thit yu ca nhng nhà vn kh và nhng nhà su tp. Carl Linnaeus, nhà su tp và phân loi v i, có nói: “Nu bn không bit tên ca s vt, tri thc v chúng cng mt i luôn.”1 [các chú thích xin xem cui sách.] Mc ích ca sách hng dn này là gii thiu mt cách ht sc súc tích lãnh vc ang hin xut v s bo tn nh chp. Vào nm 1990, khi chúng tôi xut bn cun sách trc v tài này (hin nay sách này ã tuyt bn) có mt nhu cu v mt cun sách hng dn nhn dng nhng quy trình s dng to ra nhng nh chp xa c2. Cun sách ó nhm nh v nhng i tng này trong lch s k thut phong phú và ôi khi a phc ca nhip nh. Nó ra khái nim, mi m vào thi im ó, rng chính các nhip nh viên t thân cng không phi là nhng ngi thích hp mt cách lí tng x lí, tc là phc hi, nhng tm nh xa. Chúng tôi minh ho ý tng này bng vic phô ra nhng thí d cho s bo tn, c v lí thuyt và trong thc hành, vt khi nhng kh nng ca nhng k nghip d, ngay c vi nhng ngi y kinh nghim v nhip nh.
Hai mi nm sau, tình hình ã c ci thin mt cách áng k. Cuc cách mng to hình k thut s ã khích l nn nhip nh truyn thng, tc là vn cn c trên k thut tráng bc, nh là mt ngun nng mang tính lch s, là thành phn di sn vn hoá ca chúng ta; th trng nhip nh ngh thut ã t ti nhng thành tích mang con s ca thiên vn hc; chuyên ngành bo tn ã t chc và t thân nh thc hoá; và vic bo tn nhip nh ã tr thành lãnh vc ca mt nhóm các chuyên gia c ào to chuyên môn ã có s hun luyn chuyên bit và nhng vn bng tt nghip i hc v tài này. Tuy nhiên, ngi ta vn cn thit mt l li trong sáng và thng thn nhìn nhn và bo tn nhng nh chp ca chính h. iu này ã dn chúng tôi ti vic cp nht hoàn toàn cun sách xut bn nm 1990 bao gm nhng t duy mi nht v cách bo tn nhng nh chp c thc hin trc khi có có cuc cách mng to hình k thut s. Li tip cn chúng tôi s dng ây cho phép nhng ngi mi bt u i nhng bc u tiên vi s u t hoc ào to ti thiu nh hng h mau chóng trong m bòng bong hàng my chc quy trình v nhip nh. Cun sách này c t chc không hn
Gii thiu
11
i theo mt lch s biên niên v các quy trình nhip nh, mà úng ra nh mt s phân loi các quy trình da trên vic quan sát bng mt t thân nhng tm nh chp. iu này cho phép ngi c thy ra c nhng gì h kim tìm bng cách to nhng quan sát và nhng suy din ca chính h. Trc tiên, chúng ta xác nh bn cht ca tm nh, nó là mt dng bn hay mt âm bn? (S phân bit này không phi luôn luôn d dàng nh ngi ta tng chng.) Các quy trình sau ó c xp loi tu theo tình cht ca giá các tm hình − bng kim loi, king, giy, hoc nha cng – và ri li c phân chia thêm thành nhng hình màu và hình en trng. Loi hình en trng ôi khi còn c gi là hình n sc (monochrome), bi chúng nhiu khi có th mang màu nâu hoc màu xanh dng hn là màu en. Mt s nhng quy trình n sc có th c nhn dng chính xác hn, bng cách nhìn k cu trúc và c tính ca chúng vi mt kính khuch i hoc mt kính hin vi. Phng pháp nhn dng c bn này không chun xác mt cách tuyt i, ngay c trong tay ca mt ngi quan sát dày kinh nghim. Vì vy, chúng tôi lu ý ngi c hãy trông ch và chp nhn mt mc bt nh nào
ó. Thm chí c nhng phng pháp khoa hc v phân tích, trong khi có th nhn dng mt cách ích xác mt s nhng phn t cu thành tìm thy trong các tm nh chp, vn không nht thit xác nh c ng li chính xác theo ó nhng tm nh chp c to ra và x lí. Và, d nhiên, cun sách này ch là im khi u. Nhng quy trình c bao gm ây ã c chn la vì s sáng ngha lch s ca chúng hoc s ph bin ca chúng. Nhng quy trình ít thông thng hn s c b qua. Phn sau ca cun sách chuyên dành cho vic bo tn. Mt tm nh chp không ch n thun là mt hình nh; nó còn là mt s quy t phc hp ca nhng cht liu và nhng tng lp, vn có th tiêu hu − chúng có th yu i, vn vo, hoc rn v − nh th làm nguy n s sng sót ca hình nh. T quan im này, s tin b k thut không phi là luôn i kèm vi nhng ci thin v tính bn vng ca cht liu. Chng hn, nh tm king d v, nng n c s dng làm giá cho rt nhiu âm bn ã tr nên li thi vào lúc gn cui th k 19 khi king c thay bng nhng phim nha trong sáng phái sinh t cht cellulose. Trong khi mt s cht liu ca phim này dng nh tình trng tt,
12
phn nhiu chúng ã bt u phô ra nhng du hiu ca s tn hi không th o nghch do nhng nhân t ni ti gây ra. Tng t, phn ln các tm nh chp màu ri ra cng s phai lt i. Li tip cn tt nht i vi vic bo tn nhng i tng có nhng “tt xu c hu” nh th là lu tr chúng trong mt môi trng thích hp, di nhng iu kin tuy không chn ng c nhng hu qu ca thi gian nhng có th làm chúng chm li và khin chúng d tiên oán hn. Trong cun sách xut bn trc ây chúng tôi cp nhng khái nim và nhng nguyên lí rng hn ca vic bo tn phòng nga3. Trong cun sách này chúng tôi ch tóm lc nhng nguyên lí nn tng nht trong s ó và
chúng tôi trình ra nhng khuyn cáo v bo tn tiêu chun ã c thai nghén cho nhng thit ch chuyên vic su tp rng ln, thích ng chúng cho mt quan chúng không phi là chuyên gia. Chúng tôi tha nhn rng trách nhim v s bo tn và qun lí các b su tp không ch gii hn vào mt nhóm nh các nhà chuyên môn. Thc vy, vic tham gia ca công chúng trong s bo tn và che ch tài sn vn hoá không ch là mt s thit yu mà còn là mt s u tiên.4 Di sn nhip nh ca chúng ta – chc chn là mt trong nhng thành phn c phân b và ph thông nht v tài sn vn hoá – rt xng áng vi s tham gia nh vy ca công chúng.
Hình 1 S lu ng nhn dng và phân loi các quá trình nhip nh c quy chiu trong sách này.
1. nh âm bn hay dng bn?
2. Giá là kim loi, giy, king, hay nha cng?
3. Hình trng en (n sc) hay màu?
4. Nhn dng v quy trình nhip nh
MONOCHROME ON METAL/ N SC TRêN KIM LOI
COLOR ON GLASS/ MàU TRêN KING
COLOR ON PAPER/ MàU TRêN GIy
MONOCHROME ON GLASS/ N SC TRêN KING
MONOCHROME ON PLASTIC/ N SC TRêN NHA CNG
MONOCHROME ON PAPER/ N SC TRêN GIy
MONOCHROME ON PAPER/ N SC TRêN GIy
MONOCHROME ON GLASS/ N SC TRêN KING
AMBROTyPE/ NH IN KIU AMBROSE MONOCHROME TRANSPARENCy/ DNG BN THU MINH N SC
LIPPMANN PHOTOGRAPH/ NH CHP LIPPMANN THREE-COLOR LUMIèRE TRANSPARENCy/ DNG BN THU MINH LUMIèRE BA MàU AUTOCHROME/ IN T NG SC
HELIOGRAPH/ NHT QUANG NH (NICÉPHORE NIÉPCE) DAGUERREOTyPE/ NH IN KIU DAGUERRE TINTyPE/ NH IN TRêN KM
COLOR ON METAL/ MàU TRêN KIM LOI
DIRECT HELIOCHROME/ NH MàU NHT QUANG TRC TIP HILLOTyPE/ NH IN KIU HILL
MONOCHROME ON PLASTIC/ N SC TRêN NHA CNG
MONOCHROME TRANSPARENCy/ DNG BN THU MINH N SC
COLOR ON PLASTIC/ MàU TRêN NHA CNG
COLOR TRANSPARENCy/ DNG BN THU MINH MàU
MONOCHROME ON FABRIC/ N SC TRêN HàNG DT
PHOTOGENIC DRAWING/ TRANH V SINH NH SALTED PAPER PRINT/ NH IN TRêN GIy TM MUI ALBUMEN PRINT/ NH IN LòNG TRNG TRNG PRINTING-OUT PAPER (POP) PRINT/ NH IN GIy IN RA GELATIN SILVER DEVELOPING-OUT PAPER PRINT/ NH IN TRêN GIy TRIN KHAI M BC CyANOTyPE/ KIU IN THCH TíN PLATINUM OR PALLADIUM PRINT/ NH IN BCH KIM HAy PALLADIUM CARBON PRINT/ NH IN THAN GUM BICHROMATE PRINT/ NH IN KEO NH SC WOODBURyTyPE/ KIU IN WOODBURy COLLOTyPE/ KIU IN COLLO
COLOR PIGMENT PRINT/ NH IN KIU SC T MàU DyE TRANSFER PRINT/ NH IN CHUyN MàU ILFOCHROME CLASSIC (CIBACHROME) PRINT/ NH IN KINH IN CIBACHROME HOC ILFOCHROME CHROMOGENIC PROCESS PRINT/ NH IN QUy TRìNH SINH SC
Âm bn
Dng bn
PAPER NEGATIVE/ ÂM BN GIy
ALBUMEN NEGATIVE/ ÂM BN LòNG TRNG TRNG COLLODION NEGATIVE/ ÂM BN COLLODION GELATIN SILVER BROMIDE NEGATIVE/ ÂM BN BROMUA M BC
COLOR ON PLASTIC/ MàU TRêN NHA CNG
GELATIN SILVER BROMIDE NEGATIVE/ ÂM BN BROMUA M BC
CHROMOGENIC PROCESS NEGATIVE/ ÂM BN QUy TRìNH SINH SC
PANNOTyPE/ KIU IN PANNO
Mt s t ng
Mc dù nh chp là mt s thêm vào tng i gn ây cho di sn vn hoá ca chúng ta, nhip nh ã có mt gia tài phong phú v c ngh thut và k thut. Nhng quy trình nhip nh tng chim lãnh, thm chí thng ng, lãnh vc này trong quá kh bây gi ã hoàn toàn bin mt. Mi quy trình tip theo u òi hi nhng trin khai k thut và t vng c thù, và nhng th này li thay i hoc bin mt khi quy trình y tr nên li thi. Ti i hi Quc t v Nhip nh ti Bruxelles (th ô ca nc B) vào nm 1891, ngi ta ã quyt nh dn trt t và nghiêm túc rt cn thit cho t vng nhip nh. Kt qu là nh ngha bng ting Pháp ca ba lp i tng riêng bit: ó là (1) phototype: nh in, (2) photocopie: nh sao, (3) photocalque: nh. (1) phototype c nh ngha nh là nhng hình nh dng bn hoc âm bn có c trc tip do tác ng ca ánh sáng; (2) photocopie là nhng hình nh to nên do ánh sáng chiu qua mt phototype/ nh in và lên mt cht liu nhy cm vi ánh sáng; và (3) photocalque là nhng hình nh to trên mt cht liu nhy cm vi ánh sáng qua bt c mt cht liu nào thu quang khác hn là mt phototype/ nh in. Nhng nhng t ng ã i vào s s dng quen thuc hoá ra là nhng th c nhà thiên vn hc và hoá hc ngi. Anh tên là John Herschel
ngh t nm 1839: “photograph”/nh chp, “negative”/ âm bn, và “positive”/ dng bn. ây là nhng t ng c s dng trong hai phn u ca cun sách này – Phn 1, chuyên v nh chp dng bn, và Phn 2, chuyên v nh chp âm bn. Ngày nay nhng t ng này có nguy c mt i cái ngha nguyên thu ca chúng, ôi khi b bó buc cho va vi nhng ng cnh mi và không thích hp, nhng ây chúng ta quay v nhng ý ngha mà nhng t ng này có trong nhng ngày u ca nhip nh. Ngoài hai lp rng ln này – dng bn và âm bn – mt ít quy trình có th sn sinh nhng hình nh c thù có th c xem là mang c tính dng bn và âm bn, tu theo cách ngi ta ngó nhìn chúng. nh in kiu Daguerre và mt s nhng tm collodion có th phô bày v b ngoài lng tính này. Trong nhng trng hp c bit này chúng ta xp loi nhng hình nh tu theo s s dng nh hng ca chúng. Nh vy nh in kiu Daguerre c xp loi vào dng bn, bi vì nó ct ý c nhìn di nhng iu kin khin nó xut hin nh mt dng bn. Tng t, mt tm nh chp collodion trên king có th là mt âm bn (âm bn Collodion) hoc mt dng bn (ambrotype/ nh in kiu Ambrose) tu theo cách nó c nhìn.
Hình 2 Bn chm khc, Nhà nhip nh và ngi ph tá, trích t sách ca Louis Figuier, Les merveilles de la science, ou description populaire des inventions modernes/ Nhng kì diu ca khoa hc hay s mô t ph thông v nhng phát minh hin i (Paris, 1869).
16
Trong nhng th k 19 và 20, mt tm nh chp c hiu là mt hình nh nhìn thy c và bn lâu trên mt loi giá ã c sn sinh do tác ng ca bc x hu hình hoc vô hình trên mt b mt nhy cm vi ánh sáng còn gi là cm quang hoc bt nh (photosensitive). Ngày nay s hin xut ca li to nh k thut s (digital imaging) ã gây ra phn nào s hn lon trong t vng, bi nhng nh in ra bng k thut s t mt máy in gn kèm vi mt máy vi tính cng thng c gi là nh chp. Trong khi nhng tm nh này rt có th so sánh vi nhng tm nh chp thc s v phân gii (resolution) và din t (rendition), chúng là sn phm ca mt li k thut khác bit t nn tng. T ng “nh chp k thut s” (digital photograph) va m h va không úng. Chúng ta phi nên tránh nó bi nó có th mang ly ý ngha ca bt c th nào trong nhng vt rt khác bit: mt h s hình nh k thut s; mt nh in m bc phái sinh t mt hình nh k thut s; mt nh in mc phun; mt nh in laser, và vv.. Mt nh chp có mt cu trúc hình phin mng, Giá bên di là lp dày nht, nó có th làm bng kim loi, giy, king, polymer tng hp (plastic/ nha cng), hàng dt, và vv.. Giá c ph bng mt lp trong sut – mt lp kt dính bng keo m, lòng trng
trng hoc collodion – nó gi nhng cht liu to hình, nh là các ht kim loi, nhng sc t, nhng sc t màu, và vv.. Trong sách này chúng tôi s s dng nhng t ng “image material” (cht liu hình nh), “binder” (lp tráng), “support” (giá ), trong cái ngha nghiêm túc ca các t này: “cht liu hình nh” cho thc cht hp thu hoc phát tán ánh sáng i ti; “lp tráng” cho thc cht gi li cht liu hình nh trên giá ; và “giá ” cho cht liu nm di và mang lp tráng cùng cht liu hình nh.
nh chp
cht liu hình nh gm có nhng ht kim loi, thuc nhum, hoc nhng sc t
lp tráng kt dính: keo m, lòng trng trng, collodion, hoc th khác
lp trung gian hoc lp nn
giá : giy, king, hoc th khác
Hình 3 Cu trúc ca mt tm nh chp.
17
Hình 4 nh in keo nh sc/ gum bichromate print, Robert Demachy, Primavera/ u xuân, khong nm 1900.
18
Âm bn
Âm bn là mt nh chp trong ó t l v sc ca hình nh (the scale of tones of the image) – i li vi sáng thì o ngc vi t l ca ch th c chp. Trong mt âm bn màu, nhng màu cng b túc cho nhng màu ca ch th. H thng âm bn – dng bn giúp cho nhip nh thi khi u hin xut và m rng bng s cho phép nhiu tm nh sao ca cùng mt hình nh ng nht c in ra. Tuy th, âm bn luôn luôn c coi là mt bc s b hoc trung gian hng v sn phm cui cùng và nh vy là thng b b quên, làm ng, gt vào mt ngn t loi b, hoc t hn na, là
hu dit luôn. Gn ây, nhng âm bn ã có c mt mc mi v s tôn trng. Mt s âm bn – nh là calotype/ kiu in p ca William Henry Fox Talbot và nhng âm bn ca Gustave Le Gray và Edgar Degas – thm chí còn c trng bày trin lãm. Trong nhng thit ch và nhng vn kh cha nhng b su tp âm bn rng ln, s s hoá và mng li Internet ã khin nhng kho cha trc ây không c bit n ca di sn vn hoá chúng ta c truy cp d dàng, to c hi cho mt s tái nh giá c hoan nghênh v nhng âm bn nhip nh.
a
b
Hình 5 (a) Mt âm bn trên phim nitrat cellulose; và (b) nh in dng bn ca nó.
20
Dng bn
Mt dng bn là bt c mt hình nh chp nào trong ó t l v sc − ti i vi sáng − là ng nht, ch không phi o nghch, i vi t l sc ca ch th c chp nh. Trong khi t ng “âm bn” c s dng trong s mô t nhng vt th nhip nh (mt âm bn tm king, mt âm bn phim, hoc mt âm bn 35 mm), t ng “print”/ nh in thng c s dng gi tên cái dng bn c sn sinh t âm bn. Tu vào quy trình c s dng, nhiu thông tin hn c thêm vào v tính cht ca nhng thc cht to hình, chng hn nh là lòng trng trng, keo m, hoc bch kim. Nhng hình nh dng bn cng có th c gi tên bng cách s dng hu t “type”/ kiu in (collotype/ kiu in collodion, platinotype/ kiu in bch kim, vv..) hoc s dng mt thng hiu (Palaroid, Autochrome, vv..). Qua thi gian, mt âm bn có th c s dng nh mt hình nh ngun cho nhiu th h v nh in dng bn. Nhng nh in sm nht t mt âm bn – nhng th c làm ra
ch trong vài nm i vi âm bn – c gi là “vintage print”/ nh in in hình. Nhng nh in c làm ra v sau khá lâu, nhng vn bi cùng nhip nh gia hoc di s giám sát ca ngi này, c gi nhiu cách là “modern print”/ nh in hin i, “later print”/ nh in v sau, “lifetime print”/ nh in sinh tin hoc trong i. Nhng nh in làm sau khi nhip nh gia ã qua i s dng mt âm bn nguyên thu c gi là “posthumous print”/ nh in t hu, sau khi mt. Nu mt trong nhng kiu nh in nêu trên c chp li vi mc ích tái sn xut, hu qu là mt copy negative/ âm bn sao chép c s dng làm nhng “copy prints”/ nh in sao chép. Th trng bán hàng v nhip nh ã thit lp mt t l v nhng giá tr tin tài cho nhng loi a dng v nh in này. Tuy nhiên, thng khó phân bit nhng nh in in hình vi nhng tm nh in v sau rt lâu, nu chúng không c nhn dng minh bch bi nhip nh viên hoc ngi in nh.
b
a
c
a
Hình 6 Âm bn nhip nh (a) vi hai loi nh in : mt loi in làm mu kim chng trên giy t ng in en trc tip (b) và mt bn nh in trên giy phóng nh gelatinobromua bc (c), nhip nh gia không rõ, mt gia ình, khong nm 1950.
Nhng quy trình nhip nh quan trng ca th k 19 và th k 20 cùng vi nhng thi kì s dng tip cn
Kiu in calo Kiu in Daguerre Giy tm mui
Âm bn tm king collodion Giy lòng trng trng
Âm bn m bc trên tm king Giy in ra (POP)
Âm bn m bc trên phim Giy trin khai m bc
Âm bn quy trình sinh sc nh in quy
1850
1920
1839
1860
2000
23
Hình 7 nh in trên giy ph bng gelatinobromua bc, nhip nh gia không rõ, ngi ph tá nhip nh gia, khong nm 1930.
Ph n
1 D
ng
b n
Ch
ng 1
D
ng b
n tr
ên k
im lo
Nht quang nh ca Nicéphore Niépce (1825–1827)
Lch s “S khám phá ca tôi, mà tôi gi là heliography/ nht quang nh tc là to hình nh bng ánh sáng ca mt tri, bao gm vic tái sn xut – bng tác ng ca ánh sáng vi tt c nhng bóng râm trung gian t en cho ti trng – ca nhng hình nh tip nhn bi camera obscura/ bung ti.”1
Vi nhng li này nhà phát minh phong phú và kiên trì Joseph Nicéphore Niépce (1765– 1833) loan báo cho chúng ta mt s khám phá ri ra s chuyn hoá xã hi bng s cho phép tái sn xut và ph bin nhng hình nh th giác, rt ging nh máy in ã làm bng cách lan truyn li l c vit ra ch. Nm 1827 Niépce to mt nh chp t ca s tng trên nhà ca ông, mang tên Le Gras, ti làng Saint-Loup-de-Varennes2. Tm nh vn còn tn ti và nay c mô t là “Tm nh chp u tiên”; ó là hình nh ca bung ti xa nht c bit n kí lc bng nhip nh t t nhiên. S gia Helmut Gernsheim khám phá ra và th c tm nh này vào nm 1952 sau nhiu nm tìm kim, và tm nh mang tên Cnh nhìn t ca s nhà Le Gras
bây gi nm trong b su tp ca Trung tâm Harry Ransom ti i hc Texas Austin, Hoa kì. Mt s nh nht quang trên giá bng km pha chì cng còn li; ây là nhng s tái sn xut các bn chm khc, cái quen thuc nht là mt bc chân dung ca v Hng y Georges d’Amboise . Niépce ch ý dùng nhng tm nh nht quang này làm nhng phin bn in cho vic sn xut nhng bn sao a phc v nhng hình nh xut phát t nhip nh.
Ch to và s dng3
Mt phin km chì c mài láng cn thn và ri c ph mt lp hc ín mng (asphaltum 15 – 30%) hoà tan trong du s (lavender oil/ spike oil). Lp áo ph này bt nh tc là nhy cm v ánh sáng khi khô i, và tm phin ó có th c phi ra trong mt bung ti ca máy chp hình hng v mt cnh tng bên ngoài phát quang. Tuy nhiên, vic này òi hi s kiên nhn, bi vì vic phi ra ánh sáng òi hi thi gian n vài gi. Sau khi phi ra nh
29
Hình 8 nh nht quang trên phin bn chì km, ca Nicéphore Niépce, tên là Cnh nhìn t ca s nhà Le Gras, nm 1826. Lu tr ti Trung tâm Harry Ransom, ti i hc Texas Austin, Hoa kì.
30
nh nht quang là gì? nh nht quang là mt tm nh chp to ra do vic gây nhy cm cho mt giá (king, kim loi, á, vv..) bng cách bôi mt lp hc ín, là mt th keo m t nhiên ging nh nha ng. Chính Niépce ã s dng nhiu th bin thiên ca quy trình này. Trong th k 19, t ng này c s dng khá là không bin bit mô t mt s phc bin các quy trình nhip nh khác nhau, nhng cui cùng mt t vng tiêu chun hoá hn c tip np.
N
Hình 9 Nicéphore Niépce x lí tm chm khc này thành thu quang nh bôi mt lp keo trong (colophane); bc chm khc ca Isaac Briot, tên là Hng y d’Amboise, th k 17.
Hình 10 nh nht quang trên bn chì km, Nicéphore Niépce Hng y d’Amboise – Phiên bn u tiên, 1826.
Hình 11 nh in mc to t phin nh nht quang, Nicéphore Niépce Hng y d’Amboise – Phiên bn u tiên, 1826.
31
th, hình nh vn cha hin hin; nó ch l ra khi mt dung môi pha trn bng du s và du paraffin làm tiêu chy lp hc ín khi nhng ch không b phi ra. Nhng ch b phi ra còn li mt lp hc ín mng, làm tán phát bt c ánh sáng nào ri trên tm phin. phn chiu ánh sáng sai bit gia nhng ch b phi và không b phi to nên mt hình nh ca cnh tng nguyên thu. Ti im này tm phin vn còn là mt hình nh chp c áo hoc nó có th c x lí thêm na bng cách nhúng vào mt dung dch axit. Ging nh tm phin chm khc, nhng ch không c ph bng th “chn” (trong trng hp này, là hc ín), c chm tr bng axit, trong khi nhng ch có lp ph che ch thì không b chm tr. Tm phin này
bây gi có th s dng nh mt tm phin to bn in, c bôi mc lp li nhiu ln và chy qua mt máy in chuyn nhng hình nh có mc lên nhng t giy. Mt trong nhng quy trình bin thiên ca Niépce khi u vi mt tm phin kim loi có tráng bc. Trong trng hp này, sau khi lp áo ph b tháo g i khi nhng ch không b phi ra, tm phin c xông bng hi iodine. Nhng ch không c che ch (không b phi ra) s to thành cht iôt bc và s in ra trong ánh sáng. Ri lp áo ã cng li c tháo g i l ra mt hình nh nhip nh vi s tng phn có phân gii cao. S nghiên cu sâu dày ca Jean-Louis Marignier thm dò thêm v nhng thành qu nhip nh ban u ca Niépce.4
Hình 12 S phân tích mt tm nh nht quang ca Niépce thi hành Trung tâm nghiên cu và phc hi ca Nhng Vin bo tàng nc Pháp/ Le Centre de recherche et restauration des Musées de France (vit tt là C2RMF) s dng k thut phân tích bng cách phóng quang tuyn X gây cm ng các ht kim loi/ particle-induced X-ray emission (vit tt là PIXE). Nhng nh chp này ã tr thành mt tài quan tâm c thù cho nhng nhà khoa hc nghiên cu và phân tích nhng cu thành ca i tng ngh thut. Nhng nh nht quang ca Niépce là ch cho n lc nghiên cu cng tác ca C2RMF, Vin Bo tàng Niépce, Trung tâm nghiên cu v các ngh thut và ngôn ng, Trung tâm nghiên cu v bo tn su tp/ Le Centre de recherche sur la conservation des collections (vit tt là CRCC), và Vin Bo tn Getty.
32
Ph chng Nhip nh c phát minh hn mt ln
K nguyên ca nhng quy trình nhip nh u tiên là mt k nguyên trong ó tri thc v hoá hc và vt lí ã phát trin cho phép mt nhà phát minh quyt tâm to ra mt hình nh bn lâu trên mt cht liu bt ánh sáng (cm quang) qua nhng hiu ng ca ánh sáng. Ngi ta ã quan sát thy rng t giy hoc tm da thuc nu c x lí vi clorua bc (silver chloride) sm en li trong ánh sáng và có th ghi li ng nét ca mt vt th c t lên trên nó. Nhng hình nh ó rt cuc tr nên hoàn toàn en ti, làm tiêu mt ng nét ã c ghi li, và ngi ta không bit cách nào làm n nh ng nét ó. Trong na u ca th k 19, mt s nhà phát minh tài nng i ti nhng gii pháp vi mc thành công a dng cho bài toán này. William Henry Fox Talbot (1800−1877), Hippolyte Bayard (1801−1877), John Herschel (1792−1871), Hercule Florence (1804−1879), và Jean-Louis Lassaigne (1800−1859) là trong s nhng ngi có th tuyên xng mnh m nht v nhng thành công trong thi ban u ca nhip nh. Tuy vy, không h nghi là còn có nhng ngi khác. Chng hn, ngi to ra thit b quang hc Charles Chevalier k li s kin xy ra vào khong cui nm 1825. Mt ngi l tiu ty ti tim ca ông trên Bn ng h/ Quai de l’Horloge Paris, và trình ra cho ông “không thua gì mt tm hình chp trên giy, và không phi kém ci, mà là mt nh in dng bn thc s nh sau này chúng ta gi nh vy,” và ri bin mt5. S c này, dù cho có c lãng mn hoá, cho ta thy rt khó gán mt cách rành rành bt c mt khám phá nào cho mt con ngi riêng l. Vy là, ta có th nói rng chính xác hn, phi nói v nhng phát minh ca nhip nh ch không phi ch mt s phát minh n c.
33
Hình 13 Nhà phát minh bn chm khc trích t sách ca Louis Figuier, Nhng kì diu ca khoa hc hay s mô t ph thông v nhng phát minh hin i (Paris, 1869).
34
nh in kiu Daguerre/ daguerreotype (1839−1860)
Lch s Nhng quy trình nh ca Niépce không nhy cm vi ánh sáng tìm ra nhiu ng dng hoc tr nên rt thành công. Nhng công trình ca Niépce qu thc khin cho Louis-Jacques Mandé Daguerre (1787−1851) có th hoàn thin quy trình ca chính ông: kiu in Daguerre. Daguerre, vn là mt ho s và mt nhà thit k sân khu, u tiên ni ting vào nm 1822 nh công trình diorama/ thông cnh ca ông, xây dng Paris gn a im ngày nay là Qung trng Cng hoà/ la Place de la République.Thông cnh này trình ra cho công chúng chu tr tin mua vé vào xem mt chui nhng tm màn sn rt rng (14 x 22 m) phô bày nhng toàn cnh v phong cnh vi sc màu bt mt − chng hn nh khu Rng en hoc cnh t chui Goldau − hoc nhng s kin nhng a im thú v nh là cnh l misa na êm nhà th Saint-Étienne-du-Mont/ Thánh Étienne trên núi hoc cnh dâng hin n th Solomon.6 Vào nm 1834 Daguerre thêm mt thit b gng phn chiu khéo léo cho phép tm màn sn kia u tiên c chiu ri ánh sáng t phía trc khin cnh tng xut hin nh th gia ban ngày. Ri bng s xoay dn tm gng phn chiu, vic chiu sáng phía trc c tit gim trong khi vic chiu sáng phía sau c gia tng khin cho mt bc ho th nhì nm sau tm màn c hin hin, dn dà bin ci cnh tng thành mt quang cnh
ban êm. Hiu ng này hoàn toàn xut sc và vic kinh doanh ca Daguerre thnh vng lên. Mt trong nhng bc ho thông cnh ca Daguerre còn tn ti nhà th Bry-sur- Marne. Thêm vào tt c iu này, Daguerre còn xúc tin, chng thành công bao nhiêu, v cách c nh các hình nh bung ti bng s s dng nhng cht hn hp phát quang. u nm 1826, ngi ch to thit b quang hc ca ông là Charles Chevalier k cho ông nghe v công cuc ca Niépce trên ch này. Vào nm 1829, sau s ngn ngi áng k v phía Niépce, Daguerre và Niépce kí mt bn tho thun hp tác các n lc ca h. Ngoi tr mt s các bc th gi Niépce, ít có bng chng thc cht v n lc hp tác này còn tn ti bi vì mt trn ho hon ã làm h hi sân khu Thông cnh và xng ca Daguerre vào nm 1839, hu dit phn ln các tài liu và vn kh ca ông. S hp tác này qu thc có to ra ít nht là mt quy trình nhip nh mang tên physautotype/ in t ng vào nm 18327. Niépce mt nm 1833 và k t 2 nm sau ó Daguerre ct lc vi quy trình mi này ri ra s mang tên ông. Vào ngày 6-1-1839 t báo Gazette de France/ Nht báo nc Pháp loan tin: “Chúng tôi loan báo mt khám phá quan trng do ho s Thông cnh lng danh ca chúng ta là ông Daguerre. Khám phá kì diu này vit li tt c nhng lí thuyt v khoa hc liên quan n
35
ánh sáng và quang hc và s làm cách mng v ngh thut v tranh. Ông Daguerre ã tìm ra mt ng li c nh nhng hình nh t v trên tm màn ca bung ti cho nên không phi ch có mt s phn ánh thoáng qua ca s vt, mà thc ra là du n c nh và trng cu ca chúng, có th mang i khi cnh tng nguyên thu ging nh mt bc tranh hoc mt bc chm khc.” Chính ph Pháp mua phát minh này t Daguerre và cung cp nó min phí cho th
gii, ngoi tr nc Anh, ni mt bn quyn v bng sáng ch c yêu cu và c cp phát. Vào ngày 19-8 François Arago, th kí ca Vin Hàn lâm Khoa hc nc Pháp, loan báo chính thc vi Vin Hàn lâm và tin này loan truyn mau l khp Châu Âu to ra s phn khích áng k: “Ch my gi sau là nhng ngi bán thit b khoa hc b ba vây gn nh không có máy chp sn sàng tho mãn nhit tình hng say ca nhng ngi thc hành lo lng”8
Hình 14 Bc ho thông cnh/ diorama, 5,4 x 6,05 m, Nhà th Saint Gervais và Saint Protais, Bry-sur-Marne, Pháp. Louis J.M. Daguerre, Phi cnh mt cung nhà th Gothic, 1842. ây là bc ho thông cnh cui cùng còn sót li do Daguerre v. Vic x lí phc hi nó (2006 – 9) c tài tr bi thành ph Bry-sur-Marne vi s tr giúp ca Qu Getty.
36
Mt kiu in Daguerre là gì? Mt kiu in Daguerre là mt nh chp trên mt tm phin bng ng có ph mt lp bc mài mn. Cht liu hình nh gm nhng ht li ti tích t trên b mt bc trn nhn. Nhng ht có màu trng hu này to nên nhng cao im ca hình nh bng cách khuch tán s phn chiu ánh sáng ri trên tm phin trn nhn. Tu theo góc nhìn, mt kiu in Daguerre có th là mt dng bn hoc mt âm bn. Kiu in Daguerre là mt hình nh n c, duy nht; to mt bn sao ca nó ch có cách là chp li tm phin gc. Thng thì hình nh này o nghch theo chiu ngang ging nh hình nh trong tm gng phn chiu: bên phi thành ra bên trái và bên trái thành ra bên phi. Ti Hoa kì và nc Anh, nhng nh in Daguerre thng cha trong nhng hp nh vi np y có bn l. châu Âu lc a, nhng nh in kiu Daguerre thng c ct trong nhng ô king hoc lng khung king (gi là passepartout/ tin dng khp ni), có th treo lên tng hoc dng trên bàn. Kích c ca phin bn c tiêu chun hoá và i t toàn phin ti 1/16 ca phin bn.
N
Hình 15 nh in kiu Daguerre trong mt khuôn hp, nhip nh gia không rõ, khong nm 1850.
37
Ch to và s dng Trên nguyên tc, làm mt tm phin Daguerre là mt công tác n gin, nhng vic thc hành òi hi cc kì cn thn và khéo léo. Bí quyt thành công nm ch quan tâm chun b và mài nhn tm phin. Nhng tâm phin tráng bc có sn trên th trng thng mi ngay sau khi quy trình này ra i. Chúng c to hoc bng cách s dng áp lc c gii gn mt t bc mng lên mt phin dày hn bng ng hoc bng mt quy trình in gii tráng bc. Phin bng ng thng có dày là 0,4 mm. B mt bng bc c mài nhn bng mt chui các cht nhám – u tiên bng á vôi (calcite, silica) ri vi cht bt ca th kim hoàn (oxit st). Sau ó b mt tráng bc nhn c làm cho nhy cm vi ánh sáng bng cách phô nó ra vi nhng hi to ca vài tinh th iodine, iu này to ra mt lp còn mng hn na cht iôdua bc (silver iodide) trên lp kim loi bc. Tm phin sau ó c phi ra trong bung ti. iu này chim t vài phút cho ti 30 phút, tu theo nhng iu kin v ánh sáng, bi vì iôdua bc không c thù cm quang và nhng thu kính bung ti trong thi kì u cng không c thù hu hiu. Hình nh không hin hin khi tm phin c ly ra khi bung ti và ch l ra khi trin khai tm phin trong hi thu ngân có si nóng. iu này gây ra nhng vi ht hình thành ni ánh sáng tác ng lên tm phin. Nhng vi ht trng màu c khuch tán ánh sáng này là mt hp cht thu ngân và bc. Sau này Edmond Becquerel cho thy rng bc trin khai v thu ngân có th loi b, bng cách ly tm phin ã phi ra khi bung ti và cho nó phi trn vn vi ánh sáng màu vàng và , mà Bequerel gi là “nhng quang tuyn liên tc” Mt khi tâm phin c trin khai nó c nhúng váo mt dung dch mui n (clorua
Hình 16 Thit b mài nhn các tm phin in kiu Daguerre.
Hình 18 Hp trin khai (ra nh) trong ó phin in kiu Daguerre ã phi ra c xông bng hi thu ngân. Nhng hình 17−18 là nhng tm chm khc, trích t cun sách ca Louis Figuier Nhng kì diu ca khoa hc hay s mô t ph thông v nhng phát minh hin i (Paris, 1869).
Hình 19 In thch bn/ lithograph, Honoré Daumier Mt quy trình mi c dùng có c nhng tm hình duyên dáng, th k 19.
Hình 17 Hp iôt hoá.
38
sodium) c hâm nóng cng c nhng t cht cm quang tàn d. Herschel cho thy rng bc này có th hoàn thành mt cách hu hiu hn bng cách s dng cht thiosulfat sodium, hay nh th k 19 gi là hyposulfit. Mt s ci tin khác na c Hippolyte-Louis Fizeau ngh vào nm 1840, gii thiu mt th thuc tráng (hoc gi là thip vàng/ gilding). Bc này s dng dung dch clorua vàng. Dung dch này làm rn chc nhng vi ht, bng không chúng có th b trôi tut khi tm phin khi ch b kh s mó vào, và ban cho hình nh mt sc iu nng m hn và s tng phn cao hn. Vi nhng k thut này, và khi có mt thu kính c bit và mt a im ng chp ngoài tri phát quang, chng phi là không th to ra mt hình nh chân dung ch trong mt ít phút. Nhng hu qu không phi luôn luôn hoàn toàn úng nh kì vng. “Bn ly t th ngi vi dáng iu kh ái mà ai cng có khi ch chp tm chân dung, và ri ngi th nh a cho bn tm hình ca mt k tun o ang chu hành hình, tra tn.” Din viên ngi Thu in Georg Dahlzwist gn nh b mù mt sau mt phiên chp kéo dài 5 phút phi ra di ánh sáng mt tri10. Trong khi mt ít tm chân dung kiu in Daguerre t nhng nm u tiên ca quy trình này còn sót li, ch n cui thi 1840 mi có mt s canh tân khác tng gia tính nhy cm ca các tm phin và gim tr thi gian phô ra chp, em li s tng trin bùng n ca công ngh kiu in Daguerre. Vic s dng nhng th “gia tc” là hi bromine và chlorine c s dng cng thêm vi cht làm nhy cm iodine – ã gia tng tính nhy cm ca các tm phin n gp 10 ln. Thi gian chp rút xung ch còn vài giây.
a
b Hình 20 Tu theo góc mà tm in kiu Daguerre c nhìn ngm, nó có th xut hin nh (a) mt dng bn hoc (b) mt âm bn; nhip nh gia không rõ, khong nm 1850.
39
S suy thoái ca kiu in Daguerre và cách chm sóc Vào nm 1889 Alphonse Davanne cho rng gn nh tt c nhng tm kiu in Daguerre nguyên thu u ã bin mt và trong khi ng thc là mt s ln ca chúng ã b hu dit qua s bt cn hoc không quan tâm, nhiu tm khác vn còn sng sót. Mt s trong iu kin tuyt ho, nhng nhiu tm ã b bin ci hoàn toàn. Nhng bc chân dung nhiu gp bi nhng tm v quang cnh hoc toà nhà. Nhng tm kiu in Daguerre phô ra nhng dng thc c áo v suy thoái, gây ra trên ht vì nhng môi trng ô nhim hoc lu tr m thp, hoc do vic vn dng không thích áng. Mt hình nh trong kiu in Daguerre ch tn ti trên b mt ngoài ca tm king. S tip xúc ít i nht hoc s s mó nh nht cng có
th làm nó b tn hi mt cách không th o nghch. iu này c thù úng vi nhng tm phin u tiên không c thip vàng. Trong mt s trng hp, lp bc b bong ra. Nhng s suy thoái thông thng nht là s hoen . Ging nh tt c nhng vt th bng bc, nhng tm nh in kiu Daguerre b hoen khi b phi ra không khí, càng c thù khi không khí có cha nhng cht ô nhim oxi hoá. Lp ô nhim thng xuyên xut hin nh mt lp hoen có màu (màu vàng, màu xanh bic, hoc màu xanh dng, tu theo dày ca lp hoen ) ca sulfua bc hoc oxit bc. S này có th bt u làm m hình nh nhng thng ngi ta thy nó to thành nhng vòng ng tâm tin t chu vi phía ngoài ca hình nh vào trung tâm, i theo con ng
Hình 21 Nhng tm in kiu Daguerre b , nhng nhip nh gia không rõ, khong nm 1850. Lp bng bc ã b oxi hoá bi nhng cht ô nhim trong bu khí quyn.
40
ca nhng th khí oxi hoá khi chúng chm chp len li vào phía bên trong ca gói khép kín kiu in Daguerre. Nhiu cách x lí phc hi tháo g lp hoen ã c s dng qua thi gian, bao gm c nhng li x lí dùng các dung dch thch tín/ cyanide hoc acidic thiourea – gm lu hunh và nc tiu. Nhng li x lí này chng phi là không có nhng ri ro áng k. Bc chân dung kiu in Daguerre do John W. Draper làm cho ch em gái ca mình, vn là tm chân dung kiu in Daguerre sm nht Hoa kì, c x lí London nm 1934 tháo g lp hoen . Nó b gi tr v kèm theo mt lá th có cha ni dung sau ây: “Tôi…rt lo lng v tm nh in kiu Daguerre ca ông. Nó ã din ra không úng cách khi ty ra lp hoen g. Trong sut 24 nm, và nhiu hn na tôi ã tng ty ra chúng mà cha bao gi gp mt cái x s trong cung cách tng t…. Tôi hoàn toàn cht sng bi trc ây cha bao tôi gp mt cái x s ging nh th.”11 Hình nh ó ã không sng sót sau s x lí ty ra. Bc chân dung ca nhà vn Edgar Allan Poe trong b su tp ca Nhà George Eastman Rochester c ty ra bng dung dch nc tiu vi lu hunh có axit, là mt li thc hành thông thng trong thp niên 1960. Ngày nay nó phô ra s suy thoái áng k, chc là do tàn d li ca dung dch ty ra. Nhiu tm phin khác cng tri qua nhng x lí ty ra tng t ngày nay phô ra bng chng v th “bnh si Daguerre”, mt iu kin trong ó nhng chm nh màu nâu xut hin trên b mt bc trong nhng nm tip theo vic x lí ty ra. Nhng chm này cng có th b vây quanh bi mt qung trng hu.12
S nghiên cu ã cng hin vài kh nng tháo g nhng lp hoen khi tm nh in kiu Daguerre, bao gm vic ty ra bng plasma khinh khí/ hydrogene plasma và ty ra bng in gii trong dung dch
hoc trong môi trng keo m/ gel medium. Nhng nhng bin pháp này không thoát khi ri ro bi nhng vic x lí này là không th o nghch và hu qu ca chúng – c trong ngn hn và dài hn – tht khó xác nh. Nu lp hoen xung quanh không làm m hình nh, tt hn là nó âu c ó và thay vào ó là thi hành nhng bin pháp phòng nga nó khi tin thêm. iu này i theo nhng ý tng hin hành trong vic bo tn là a thích làm n c hin trng ca mt vt th và làm chm i tin trình suy thoái hn là tin hành nhng li x lí có tim nng may ri nhm tái t ti tình trng có trc nào ó. Nhng nh in kiu Daguerre vn nguyên thu – và nên tip tc − c bao kín trong mt khuôn hp cô lp chúng khi môi trng xung quanh và che ch chúng khi b tn hi v c hc. Chính nhng tm king che ph chúng xa c cng có th phô ra nhng du hiu v mt loi suy thoái c thù biu l bng nhng chm trng nh xíu mt phía trong ca tm king, k cn vi b mt ca phin nh. Ch mt nhà bo tn chuyên gia mi nên tin hành vic tháo g và gn li nhng nh in kiu Daguerre, ch s dng nhng cht liu nh là giy, bìa, hoc nhng cht kt dính – s không gây ra s oxi hoá hn na hoc suy thoái hn na trên phin nh. Nhng nh in kiu Daguerre nên c lu gi trong nhng môi trng mát và khô. Phi chm sóc sao cho tránh khi nhng ngun ánh sáng cng quá ln trong khi trng bày.
nh in kiu Daguerre màu S tô màu bng tay cng thng khi c áp dng hoàn tt hình nh in kiu Daguerre. Mt s nhà bình lun ng thi ã ct lc phn i li thc hành này trên c s m hc.13
41
Tuy th, l li thông thng vn là tô m nhng trang sc vi sn màu hoàng kim, tô thêm mt chút hng vào ôi má, và pha màu xanh dng cho tm nn. Thnh thong mt hình nh hoàn toàn màu sc cng c ngi ta toan tính – không phi luôn luôn thành công cho lm. Nhng sc t c s dng cho vic tô màu rng khp nh th c hoà trn trong mt môi trng du hay nc và pht lên tm phin vi mt chic c
nh. Mt cht kt dính, nh là keo thc vt/ gum arabic, h, hoc keo m, cng có th c bôi lên tm phin chun b cho vic tô màu. ôi khi nhng sc phn pht xanh dng có th xut hin trên bu tri hoc trong nhng vùng nht hn ca hình nh: tuy nhiên nhng th này không c tô bng tay mà dng nh là do s dng hoá ca ánh mt tri, mt hin tng liên kt vi s phi ra quá ca nh in kiu Daguerre.
Hình 22 nh in kiu Daguerre c tô màu bng tay và ct trong khung, nhip nh gia không rõ, khong nm 1850. Nhng di hoen hình thành trên ngoi vi và tin vào trung tâm ca phin nh.
42
nh in kiu Daguerre 1839 −1960
nhìn qua kính hin vi quét electronnhìn khuch inhìn tng quát
nhy cm : trung bình (•), nhy cm (••), rt nhy cm (•••).
hp cht bc-thu ngân
Xy ra trong các su tp him
Khuyn cáo v bo tn nhng nh in kiu Daguerre • Không bao gi chm vào b nmt ca tm phin • Tm phin nên luôn luôn c phong kín trong mt khuôn hp, ph king, che ch khi b
try xc và khi phi ra không khí và các cht ô nhim
nhy cm ánh sáng.. c xát... ngp lt... cht ô nhim. m thp.
Kích thc và khuôn kh thông thng kích thc tiêu chun Châu Âu Hoa kì (in.) • toàn phin 61/2 x 81/2
• na phin 41/4 x 51/2
• phn t phin 31/4 x 41/4
• phn sáu phin 23/4 x 31/4
• phn chín phin 2 x 21/2
• phn mi sáu phin 13/8 x 15/8
• ngc phin 1 x 1
kích thc tm phin tiêu chun • toàn phin 16.2 x 21.6 • na phin 10.8 x 16.2 • phn ba phin 7.2 x 16.3 • phn t phin 8.1 x 10.8 • phn sáu phin 7.2 x 8.1 • phn tám phin 5.4 x 8.1 • phn chín phin 5.4 x 7.2 • phn mi sáu phin 4.0 x 5.4 • in ni 8.5 x 17.0
Cu trúc
43
Hình 23 nh in kiu Daguerre khuôn kh 1/6 tm phin trong mt khuôn bo tn hin i, nhip nh gia không rõ, khong nm 1850.
44
Lch s Bn km/ tintype − cng gi là bn st/ ferrotype − ln u tiên c Adolphe Alexandre Martin (1824−1896) mô t trong mt bn tng thut trình lên cho Vin Hàn lâm Khoa hc Pháp. Quy trình ph bin này vn còn c s dng mãi lâu trong th k 20. Nhng ngi chp nh lang thang có th sn xut nhng tm chân dung bng km mau chóng v r tin ti góc ph hoc phiên ch, thm chí c gn các bãi chin trng, nh c làm trong cuc Ni chin ca Hoa kì [1861−1865]. Khuôn kh thông thng ca bn km là
kích c ca tm danh thip (khong 6 x 9 cm), nhng ngi ta cng thy các bn nh hn c trng lên trên giy có trang trí các cánh ca s, trong khung ng, hoc gn lên trang sc na. Khung kh nh nht không ln hn mt con tem, 12 hoc 16 tm hình nh này có th c sn xut ra trên mt phin rng vi mt máy chp hình c bit (nhân bi), là tin thân ca bung chp hình thng ng. Mt bng sáng ch Hoa kì v máy chp hình a bi c cp phát vào nm 1862 và c s dng rng rãi Hoa kì cho n mãi cui th k 19.
nh in kiu bn km (1853−1930)
nh in km là gì? nh in km là mt tm nh chp dng bn có giá là mt phin st có ph sn. Quy trình này cho ta mt dng bn trc tip t máy chp hình s dng mt s bin thiên ca quy trình collodion t (xem kiu in Ambrose và âm bn collodion). Hình nh to ra thc s là mt âm bn; tuy nhiên bi vì nhng khu hình nh bc sáng hn là nhng khu không có hình nh, qua ó nn sn ph ti en nhìn thy c, nên hình nh xut hin nh th mt dng bn. iu này tng t vi cung cách làm mt nh in kiu Ambrose – ch có giá là khác thôi. Nhng hình nh in km b o ngc theo chiu ngang, ging nh trong mt tm gng soi.
N
45
Hình 24 nh km khuôn kh ngc phin, nhip nh gia không rõ, khong nm 1900.
Hình 25 Thit b bung ti chp hình do F. Berneuil và Các con trai ch to. Thit k ca máy chp hình này cho phép nhng nhip nh viên ng ph chp hình và tráng luôn nh km bên trong thân ca máy chp hình.
Hình 26 Qung cáo cho mt sách cm nang v kiu in nh km, 1891.14
46
Ch to và s dng15
Mt phin st mng ( dày khong 0,5mm) c ph mt lp sn nâu m hoc en, có th là du thông hoc du ht ay trn vi mt sc t. Tm phin ã có lp sn ph nh th thng c nhip nh gia mua sm nh mt sn phm ch to. Nhip nh gia ph tm phin ó bng cht collodion có cha bromua và/ hoc hp cht ca iodua và ri nhúng nó tm trong nitrat bc gây nhy cm vi ánh sáng trc khi nhng cht hòa tan collodion bc hi. Ri tm phin lp tc c phi trong bung ti; nó c ra nh bng mt dung dch sulfat st và acit nitric và ri c c nh bng cách nhúng vào trong mt dung dch sodium thiosulfate hoc potassium cyanide. Sau khi ra và phi khô, hình nh thng c ph mt lp sn bóng/ vernis che ch. Trong th k 20 cht keo m gelatin bromua c a vào làm nh km; nhng th này òi hi hình nh phi c làm trng ra bng vic s dng clorua thu ngân. Bìa cng màu en cng có th c s dng thay th cho tm phin st có sn ph. Nhng bin thiên ca quy trình này tip tc c s dng mãi n thp niên 1930.
Hình 27 nh km, nhip nh gia không rõ, khong nm 1880, mt phi.
Hình 28 nh km, nhip nh gia không rõ, khong 1880, mt trái.
47
S suy thoái ca nh km và cách chm sóc Không ging nh nh in kiu Daguerre và Ambrose, nh km không phi luôn luôn c cung ng vi mt lp king che ch. Bi chúng ct c vn dng và a vào nhng tp nh hoc gia các trang sách, nhng chân dung bng nh km còn tn ti thng b try xc và cong queo. Lu tr trong mt môi trng ch cn hi m thp
cng có th khin cho cht g st xut hin, ri th này li gây cho lp sn ph bên trên và lp hình nh bng rp và bong ra. Mt s nhng thành t ca nh km, chng hn nh lp sn bóng và collodion có th chu s h hi nh; vy tt hn là không nên phô bày chúng thng xuyên di ánh sáng ri mnh.
Hình 29 nh km khuôn kh 1/16 tm phin, nhip nh gia không rõ, khong 1880. S n mòn ca st ã khin lp hình nh b bong ra.
48
collodion
st
sn ph/ ph
nh km 1853−1930 cng gi là: ferrotype/ nh st, melainotype/ kiu in en, melanograph/ nh in en
nhìn khuch inhìn tng quát
Xy ra trong các su tp thông thng
Nhng khuyn cáo bo tn nh km • Gi trong phong bì lu tr, che ch khi b m thp và ánh sáng • Thêm mt tm bìa cng trong phong bì lu tr tránh b bin dng
nhy cm ánh sáng.. c xát. ngp lt. cht ô nhim... m thp...
Hoa kì (in.)16
• 8 x 10 in. • 5 x 7 in. • 21/2 x 4 in. (úng iu: 8 nh trên mt phin • 8 x 10 in.) • 21/2 x 31/2 in. (úng iu hoc danh thip: • 4 nh trên mt phin 5 x 7 in.) • 2 x 21/2 in. (16 nh trên mt phin 8 x 10 in.) • 13/4 x 21/2 in. (8 nh trên mt phin 5 x 7 in.) • 13/8 x 12/3 in. (và nhiu khuôn kh nh hn a
dng thng c gi là “ngc phin”
Châu Âu • toàn phin 162 x 216 mm • na phin 108 x 162 mm • phn t phin 81 x 108 mm • phn sáu phin 72 x 81 mm • phn chín phin 54 x 72 mm • phn mi sáu phin 40 x 54 mm • con tem 1,2 x 2,5 cm • nút áo hay là “ngc phin” 4,5 cm ng kính
Kích thc và khuôn kh thông thng
Cu trúc
49
Hình 30 nh km, nhip nh gia không rõ, Chân dung mt ngi àn ông, khong nm 1900.
50
Dng bn màu trên kim loi nh nht quang trc tip ca Becquerel và Niépce de Saint-Victor (1848 – 1855)
Lch s n cui th k 18 các nhà khoa hc quen thuc vi s kin rng clorua bc có th ghi li và tái to nhng màu sc chuyên bit ca ánh sáng. Mt lp clorua bc mng c chiu bng ánh sáng hoc lc s ln lt mang ly nhng sc hoc lc. Edmond Becquerel, mt giáo s Vin Bo tàng Lch s T nhiên ti Paris tò mò v hin tng này và vào nm 1848 dùng nó to nh màu trên nhng phin bc. Ông gi nhng th này là nh nht quang/ heliochrome. Ch có vài tm nh nht quang ca Becquerel còn tn ti, nhng vào lúc chúng c to ra, nhng hình nh này – tnh vt, tái to nhng bn chm khc màu và nhng hình nh ca quang ph mt tri – ã gây s quan tâm cao trong s các nhà khoa hc và các nhip
nh viên. nh nht quang ni ting nh nhng th nghim thành công u tiên v nhip nh màu, nhng chúng mc phi hai vn ln: (1). nhng tm phin này có nhy cm (tc ) rt thp, òi hi thi gian phi ra dài lâu, và (2). chúng không th c nh c và vì vy s phai lt i mt cách chm chp nu b phi ra ánh sáng. Xây dng trên quy trình ca Becquerel, Abel Niépce de Saint-Victor (cháu gi Nicéphore Niépce bng chú bác) lao ng sáng to mt phng tin thc t cho s làm nhng tm nh màu17. Mc dù ông này thành công trong vic ci thin s trung thành ca nhng màu và n nh chúng thêm i vi ánh sáng, ông vn không th to ra mt hình nh thc s vng vàng và bn lâu.
51
Hình 31 nh nht quang, Abel Niépce de Saint- Victor, Búp bê trên giá, khong gia 1851 và 1859.
52
nh nht quang trc tip là gì? Mt nh nht quang trc tip là mt nh chp màu trên mt phin ng có tráng bc c làm ra s dng nhng phng pháp ca Becquerel hoc Niépce. Hình nh c to ra trc tip trong bung ti s dng mt tm phin vi mt lp cm quang là clorua bc. Không cn có x lí sau ó v tm phin, nh là trin khai (ra hình) hoc c nh, xy ra. C ch bi ó nhng hình nh nh th c hình thành cha c ngi ta thit lp trn vn.
N
Hình 32 nh nht quang, Edmond Becquerel, Tái to nhng chm khc màu, khong 1850.
53
Ch to và s dng Edmond Becquerel công b hai phng pháp to nh nht quang trc tip. (1) Phng pháp th nht cung ng s gây nhy cm cho tm phin ph bc bng cách nhúng nó trong mt dung dch clorua sodium và clorua ng. (2) Phng pháp th nhì to ra mt lp clorua bc trên tm phin có tráng bc qua s in gii mt dung dch axit clohidric. Tm phin ã làm nhy cm ó ri c t trong mt bung ti và phi ra ánh sáng ban ngày trn vn trong vài gi. Hình nh hin hin trên tm phin mt cách trc tip sau khi phi ra nh th, nhng vn còn tip tc nhy
cm vi ánh sáng. Niépce de Saint-Victor gim tr cm quang ca hình nh bng cách ph nó bng mt lp keo h (dextrin) có trn vi clorua chì.
S suy thoái ca nh nht quang trc tip và cách chm sóc Ánh sáng s mau l phá hy nhng nh này. Chúng phi không bao gi c a ra phô bày và ch nên c xem trong nhng thi khc ngn ngi nht di s chiu sáng yu t, khuch tán.
Hình 33 Nhng ghi chú nghiên cu v nh nht quang, khong 1850.
Hình 34 nh nht quang, Edmond Becquerel, Quang ph mt tri,1848.
54
Xy ra trong các su tp rt him
Khuyn cáo cho s bo tn nh nht quang trc tip • ng phi ra ánh sáng. • Tm king phi nên luôn luôn c phong kín trong mt gói di tm king che ch nó
khi b c xát và phi ra vi không khí và nhng cht ô nhim.
nhy cm ánh sáng... c xát.. ngp lt.. cht ô nhim.. m thp.
Nhng kích thc và khuôn kh thông thng • Bin thiên, thng tng t vi nhng kích thc và khuôn kh ca nh in Daguerre
Cu trúc
55
Hình 35 nh nht quang, Edmond Becquerel, Nhng con chim, khong 1850.
56
nh in kiu Hill/ hillotype (1850 −1860)
Vào nm 1850 Giáo s Levi Hill thuc khu West Kill, New york Hoa kì, loan báo là ông ã hoàn thin mt quy trình có th to ra nhng nh in kiu Daguerre màu. Quy trình này phc hp và nhng kt qu không trông cy c, theo nhng tng thut ca nhiu ngi in nh kiu Daguerre ã th nghim nó vào thi bui y. Mt s nhà vit s coi quy trình này nh th mt chuyn khoác lác, mc dù có nhng ng h ca nhng nhà khoa hc ni ting ng thi nh Samuel Morse. Tính cách dè dt kín áo ca ông Hill có th cng góp phn làm quy trình ca ông không c nhìn nhn. Thêm na, nh in kiu Hill có th ã ti khá tr, khi chính t thân kiu in Daguerre ang i vào thi kì suy i. Có khong 60 nh in kiu Hill trong Vin Bo tàng Lch s Quc gia Hoa kì/ National Museum of American History thuc Vin Smithsonian Institution, quy trình này ã c tái to thành công vào nm 198518. nh in kiu Hill là mt trong nhng thí d him hoi ca mt quy trình xut phát t kiu in Daguerre. Nó cho mt hình nh màu ích thc phát xut trc tip t t nhiên. Quy trình này òi hi mt chui nhng vn dng phc hp. Mt tm phin bng ng ph bc c mài nhn và ri c phi ra vi mt chui nhng bc nhy cm hoá có liên can ti nhng vic xông hi clorua n i-t, clorin, và thu ngân. Nó c phi trong mt bung ti ri nhúng vào nhiu loi dung dch, mt s trong ó có nhng chc nng không c hiu rõ cho lm19. Không có my nghiên cu chuyên kho v quy trình này20. Ánh sáng dng nh là mt nhân t quyt nh trong vic làm suy thoái nhng nh in kiu Hill, vì vy chúng phi c gi trong kho lu tr ti. Chúng không bao gi c phô bày và ch c xem xét trong nhng thi khong ngn ngi di s chiu sáng yu t, khuch tán.
Hình 36 Bìa ca cun Lun v nh nht quang hay S tái to nh bng Ánh sáng trong nhng màu sc t nhiên (Treatise on Heliochromy or Reproduction of Pictures by Means of Light in Natural Colors) ca Mc s Levi Hill, 1856.
Hình 37 Nhng nh màu t ng sc/ autochrome, nhng nh ni/ stereograph, nhip nh gia không rõ, Nhng chân dung gia ình, khong 1910. Nim hi vng là v mt th nhip nh thc s toàn trit có kh nng nm bt s vn ng, nhng màu sc, và hình dng ba chiu kích ca t nhiên. Các nhà khoa hc bt u theo ui nhng mc tiêu y vào gia th k 19. Mãi n nm 1907, vi s ra i ca quy trình nh màu t ng sc hay Kiu in t ng sc, công chúng mi tip cn c vi mt quy trình ghi li nhng màu sc ca t nhiên.
57
nh in kiu Ambrose/ ambrotype (1852–1870)
Lch s Quy trình nh in kiu Ambrose ch yu là mt phng pháp nhìn mt tm king âm bn hình nh xut hin nh mt dng bn, mt hin tng ã c ghi nhn t ln xut hin sm nht ca nhng âm bn này vào nm 1850. Louis-Désiré Blanquart- Evrard (1802−1872) nhn thy rng mt s âm bn ca ông xut hin nh dng bn khi c nhìn trên mt nn en. Ông ngh dng hình nhng âm bn ó theo li này, gi chúng là lng nh/ amphitype hoc lng dng bn/ amphipositive báo hiu lng tính ca chúng. Loi hình nh có tm king làm nn này c gi là dng bn collodion Anh. Chính Hoa kì là ni James Ambrose Cutting (1814−1867) ph bin quy trình này di tên gi là nh in kiu Ambrose/ ambrotype. Ông ng kí bn quyn sáng ch mt phng pháp dng hình và phong kín phin nh collodion vào nm 1854. Phng pháp này t ra là mt cách giao th tit kim – dù rng không tng ng v phm cht – vi chân dung kiu in Daguerre, vn vn còn c coi là phng tin chp hình chân dung p nht. Mt cun sách dy nhip nh bng ting Pháp nm 1862 phát biu nh sau1:
“Chúng ta có th gi nó là “nhip nh lang
thang” vì nhng ngi thc hành nó lu ng nh nhng k du mc, ht hi ch này n nhng ni ch búa khác và vi vã thit lp ti mt quy, mt ca hàng b trng, hoc mt cn nhà cha xây xong. H giao dch bng nhng bc chân dung trên king hoc trên vi b có thoa sáp, giá c bình dân ch mt hoc hai ng franc. Nhng tm nh nh này chng th nào c xp loi là ngh thut cao cp gì c…. Mc dù chúng ta không thy nhng hiu ng ngh thut ln lao nào – dáng v trong chân dung dng nh luôn luôn hi lnh lùng – nhng tm nh này áng c khen ngi v s tinh t trong chi tit, hu nh tng ng vi s thun khit ca nhng nh in kiu Daguerre, nhng li không mc phi nhng hiu ng gng soi khó chu ca quy trình ó. Li th khác là nhng dng bn trc tip này có th c hoàn tt và giao hàng trong mt thi gian rt ngn, cho phép mt giá c khiêm tn cng nh s rt hài lòng ca nhng thân ch nóng ny.”
tránh s mong manh d v ca king, quy trình collodion, dng bn c th nghim trên nhng giá khác, chng hn nh kim loi (nh in km) hoc trên vi b (nh in vi b/ pannotype).
61
Hình 38 nh in kiu Ambrose, nhip nh gia không rõ, khong 1860. Nhng nh in kiu Ambrose c ct hoc trong khung hoc trong hp.
62
Mt nh in kiu Ambrose là gì? Tm phin nh kiu Ambrose là mt âm bn collodion trên king (xem Âm bn collodion) ngoi tr s kin là tm phin ít c phi ra và ri c x lí vi mt dung dch hoá cht cho mt hình nh bng bc vi mt sc trng, ch không phi nhng sc nâu nh phô ra thông thng. Hình nh có màu trng này – mt âm bn khi nhìn bng ánh sáng truyn phát – xut hin nh là mt dng bn khi c nhìn bng phn chiu trên mt cht liu nn ti en, cht liu này có th là giy, nhung, hoc sn ph bóng. Tm phin, cùng vi cht liu nn, c ct gi trong mt hp hoc mt khung, tng t nh th c dùng cho nhng nh in kiu Daguerre. iu này thng làm ngun gc cho s hoang mang khi ngi ta c phân bit gia nhng nh chp thc hin bng nhng quy trình này (xem Nhn dng nhng nh chp trong hp: nh in kiu Daguerre hay là nh in kiu Ambrose?)
N
Hình 39 nh in kiu Ambrose, nhip nh gia không rõ, khong 1860. Mt na tm phin in kiu Ambrose c t trên mt nn en và xut hin nh mt dng bn; na còn li c nhìn bng ánh sáng truyn phát và xut hin nh mt âm bn.
63
Ch to và s dng Mt dung dch collodion, hoà vi mt clorua hoc mt iôdua (ammoniac hoc cadmium) c rót lên mt ming king ã lau chùi tht sch to nên mt lp áo ph mng. Ri nó c làm nhy cm trong ít phút bng vic nhúng vào dung dch nitrat bc axit hoá. Khi ly ra khi cht gây nhy cm, dung dch gây nhy cm thng d c cho phép ráo i trong mt thi gian ngn ngi ri tm phin c t vào bung ti. Vic phi ra (chp hình) phi xy ra trc khi nhng dung cht collodion bc hi trn vn. Sau ó, tm phin c nhúng vào
khay ra hình có cha nitrat, axit nitric và sulfat; sau ó nó c c nh trong mt dung dch cyanure de potassium/ thch tín b tt. Khi khô b mt mang hình nh collodion còn c ph thêm mt lp áo bng keo trong che ch cho nó; nhng màu sc thu quang có th c thêm cho hiu ng ni bt. Giy hoc nhung làm nn en c thêm vào trc khi tm phin c dng trong mt hp hoc mt khung trình bày. Có th ph thêm mt lp sn ph en hoc nâu m lng ca phin nh nh mt thay th cho cht liu làm lng riêng r.
Hình 40 nh in kiu Ambrose, tô màu bng tay, nhip nh gia không rõ, khong 1860.
64
S suy thoái ca kiu in Ambrose và cách chm sóc Mt s nh in kiu Ambrose ã tn ti trong iu kin hoàn ho; nhng cái khác không làm tt nh vy, phô ra s suy thoái tng quát hoc tng phn, thng là chu vi ca hình nh. Nu hình nh nhn c không lp ph bng keo trong, hoc không h c ph, hoc có khi lp keo trong ã tan rã, hình nh bng bc có th ã tri qua s tn hi ôxit hoá áng k do s phi ra không khí. Nhng hình nh nh th có th xut hin b ti en và thiu s tng phn, ôi khi phô ra mt th hoen v kim loi. Có th có mt màng li nhng rn nt qua lp hình nh
collodion, iu này có th làm tng s suy thoái thêm vào nhng mt mát v lp hình nh. Ging nh tt c nhng nh chp có giá bng king, nhng nh in kiu Ambrose có nguy c b tn hi trm trng qua vic king v. Nhng nh in kiu Ambrose cng nhy cm vi s c xát, c bit nu chúng không c ph mt lp keo trong. B mt hình nh không bao gi nên chm vào, và nhng tm phin nh nên c ct gi trong cùng loi hp gói phong kín c s dng cho nhng nh in kiu Daguerre.
Hình 41 nh in kiu Ambrose b b, nhip nh gia không rõ, khong 1860.
Hình 42 nh in kiu Ambrose, nhip nh gia không rõ, khong 1860. Vic thiu lp keo trong ph trên mt s nh in kiu Ambrose có th dn ti s oxi hoá hoc s suy thoái ca hình nh.
65
a
b
Ph chng: Nhn dng nhng nh chp trong hp, khuôn: nh in kiu Daguerre hay là kiu Ambrose?
Trong tt c nhng loi nh chp trên kim loi, nhng cái d xut hin nht trong các b su tp là nh in kiu Daguerre và nh in km, còn nhng quy trình khác trên kim loi là cc kì him hoi. Mt con mt tinh nhanh thng s nhn dng c mt nh in kiu Daguerre. Nhng nhng nh in km và nh in kiu Ambrose thng b lm ln vi nhng nh in kiu Daguerre, bi tt c chúng u có nhng khuôn kh tng t và cng thng có cùng loi hp cha. Chúng ta hãy nên nh rng mt nh in kiu Daguerre là mt nh c hình thành bi mt s kt ta trng trên mt b mt gng. Nhng khu vc bóng ht ca hình nh không ti en cho n khi tm phin c t v trí phn chiu mt b mt ti en. i din vi mt b mt phát quang, hình nh xut hin là âm bn. nh in kiu Daguerre phi c nghiêng lui nghiêng ti có c góc nhìn tt nht. Ngi ta cng có th nhìn thy nh phn chiu ca chính t thân trong mt tm phin in nh Daguerre. Không có th nào trong nhng iu này là úng vi nhng nh in km và nh in kiu Ambrose.
Hình 43 (a) nh in kiu Daguerre, (b) nh in kiu Ambrose, nhng nhip nh gia không rõ, khong 1860. Nhng nh in kiu Daguerre và kiu Ambrose thng c ct trong mt cung cách tng t. Nhng nh in kiu Daguerre có th phân bit bng nhng s phn chiu ging nh trong gng soi.
66
king
collodion
keo trong
bc
nh in kiu Ambrose 1852–1870 T ng ngha: dng bn collodion
nhìn khuch inhìn tng quát
Xy ra trong su tp him - thông thng
Khuyn cáo v bo tn cho nh in kiu Ambrose • Cho vào mt gói c phong kín
nhy cm ánh sáng.. c xát.. ngp lt.. cht ô nhim.. m thp...
Kích thc và khuôn kh thông thng • Bin thiên; tng t vi nhng kích thc ca phin nh in Daguerre phù hp vi nhng
khuôn hp thit k cho nh in kiu Daguerre
Cu trúc
67
Hình 44 nh in kiu Ambrose cha trong hp, nhip nh gia không rõ, khong 1870.
68
Dng bn thu minh n sc trên king: Phin chiu èn và phin chiu ni (1850–1950)
Lch s S phóng chiu nhng hình nh to trên king qua mt c ch quang hc i trc nhip nh khá lâu. Sm ngay t th k th 17 các triu ình ca châu Âu ã c gii trí bng nhng hình nh sn lên king ri phóng chiu qua mt &egr