AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa...

96
3 ~wco{QZ Am°’ `w{ZH A°H° S‘r & E{àc 2020 Vw _Mo A{^àm` Xo Ê`mgmRr Imcrc "B© -_o c' Am`Srda _o c H amdo V. [email protected] WhatsApp : 8805065166 A§H mÀ¶m dJ©Ur Am{U VH« mar~m~V g§nH© g{MZ H mo ir (9075053344) {dVaUmgmRr g§nH© w {ZH A° H° S‘r npãcHo eÝg àm. {c., dmñVw M| ~g© , ’ ½¶w © gZ H m° co O, ‘o Z Jo Q g‘mo a, {eamo io amo S, {edmOr ZJa, nw Uo - 411 004. ’ moZ : 020-25511330 ‘mo. Z§. 7775083344 _w»` g§nmXH VwH mam_ OmYd ì`dñWmnH s` g§nmXH _ëhma nmQrc H m¶©H mar g§nmXH ‘hoe {eamnyaH a, ‘ZmoO OJVmn g§nmXZ gmhmæ¶ Jmoamo~m Jwad, {n¶wfm Omoer, gVre Xoenm§So coIZ gmhmæ¶ {H emoa Jm¶H dmS, eaX ndma _¥In¥îR {Xem A°Sg² _m§SUr g§Vmof H m§~io AjaOwiUr ¶w{ZH QmB©ngoQg© ‘hÎdnyU© KSm‘moSr emgH s¶ ¶moOZm/YmoaUo/H m¶©H« ‘/nmarV {dYo¶Ho 20 amOH s¶ KSm‘moSr 26 Am{W©H Am{U ì¶mnma 36 gm‘m{OH -e¡j{UH -Amamo½¶ 44 g§ajU d gwajm 51 {dkmZ-V§ÌkmZ d AdH me g§emoYZ 57 n¶m©daU Am{U Z¡g{J©H AmnÎmr 63 H¥ fr Am{U Z¡g{J©H g§gmYZo 69 {ZYZ 71 H« sSm 74 nwañH ma 77 {Z¶wº s 80 {XZ{deof 84 {deof gXa 85 PSI/STI/ASO : `w º ny narjo Mr (2020) V`mar (^mJ-2) gmam§e … ¶moOZm-Hw éjoÌ-cmoH amÁ¶ 88 AZwH« ‘{UH m 'Bulletin of Unique Academy' monthly is owned by Unique Academy Publications Pvt. Ltd., Printed & Published by Malhar Patil, Printed at Narmada Offset, Narayan Peth, Pune- 411030 & Published at Vastu chambers, Shirole Road, off. Fergusson College, Main gate, Shivajinagar, Pune-411004. Editor - Tukaram Jadhav. H ìhañQmoar 5 ‘hmamï´mMm AW©g§H ën 2020-21 amÁ¶mMr Am{W©H nmhUr 2019-20

Transcript of AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa...

Page 1: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

3~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

Vw_Mo A{^àm` XoÊ`mgmR>r Imcrc "B©-_oc' Am`S>rda _oc H$amdoV.

[email protected] : 8805065166

A§H$mÀ¶m dJ©Ur Am{U VH«$mar~m~V g§nH©$

g{MZ H$moir (9075053344)

{dVaUmgmR>r g§nH©$¶w{ZH$ A°H°$S>‘r npãcHo$eÝg àm. {c.,

dmñVw M|~g©, ’$½¶w©gZ H$m°coO, ‘oZ JoQ> g‘moa, {eamoio amoS>, {edmOr ZJa, nwUo - 411 004.

’$moZ : 020-25511330 ‘mo. Z§. 7775083344

_w»` g§nmXH$

VwH$mam_ OmYd

ì`dñWmnH$s` g§nmXH$

_ëhma nmQ>rc

H$m¶©H$mar g§nmXH$

‘hoe {eamnyaH$a, ‘ZmoO OJVmn

g§nmXZ gmhmæ¶

Jmoamo~m Jwad, {n¶wfm Omoer, gVre Xoenm§S>o

coIZ gmhmæ¶

{H$emoa Jm¶H$dmS>, eaX ndma

_¥In¥îR>

{Xem A°S>g²

_m§S>Ur

g§Vmof H$m§~io

AjaOwiUr

¶w{ZH$ Q>mB©ngoQ>g©

‘hÎdnyU© KS>m‘moS>r

emgH$s¶ ¶moOZm/YmoaUo/H$m¶©H«$‘/nmarV {dYo¶Ho$ 20

amOH$s¶ KS>m‘moS>r 26

Am{W©H$ Am{U ì¶mnma 36

gm‘m{OH$-e¡j{UH$-Amamo½¶ 44

g§ajU d gwajm 51

{dkmZ-V§ÌkmZ d AdH$me g§emoYZ 57

n¶m©daU Am{U Z¡g{J©H$ AmnÎmr 63

H¥$fr Am{U Z¡g{J©H$ g§gmYZo 69

{ZYZ 71

H«$sS>m 74

nwañH$ma 77

{Z¶wº$s 80

{XZ{deof 84

{deof gXa 85

PSI/STI/ASO : g§ wº$ nyd© narjoMr (2020) V`mar (^mJ-2)

gmam§e … ¶moOZm-Hw$éjoÌ-cmoH$amÁ¶ 88

AZwH«$‘{UH$m

'Bulletin of Unique Academy' monthly is owned by Unique Academy Publications Pvt.

Ltd., Printed & Published by Malhar Patil, Printed at Narmada Offset, Narayan Peth, Pune-411030 & Published at Vastu chambers, Shirole

Road, off. Fergusson College, Main gate, Shivajinagar, Pune-411004.

Editor - Tukaram Jadhav.

H$ìhañQ>moar 5

‘hmamï´>mMm AW©g§H$ën2020-21

amÁ¶mMr Am{W©H$ nmhUr2019-20

Page 2: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

4 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

{dÚmWu {‘Ìm§Zmo Z‘ñH$ma,

amÁ`godm nyd© narjm Am{U PSI/STI/ASO g§ wº$ nyd© narjm `m XmoÝhr narjm§Mr Amnbr V`mar A§{V‘ Q>ßß`mV Ambr Agob. m narjm§À`m V`marVrb AmUIr EH$ bjUr` KS>m‘moS> (Or Amnë`mbm {dMmamV KoUo H«$‘àmá Amho) åhUOo ‘mM©À`m n{hë`m AmR>dS>çmV ‘hmamï> gaH$maZo à{gÕ Ho$bocm amÁ`mMm Am{W©H$ nmhUr Ahdmc (2019-20) Am{U amÁ`mMm AW©g§H$ën (2020-21) hmo . narjoÀ`m Ñï>rZo ho XmoÝhr XñVEodO AË §V ‘hÎdmMo AmhoV. VgoM `m {df`m§Mm AmdmH$mXoIrb VwbZoZo A{YH$ Amho. `m XmoÝhr XñVEodOm§Mo narjm§À`m Ñï>rZo Agbobo ‘hÎd Am{U ì¶márMm {dMma H$ê$Z " w{ZH$ ~wbo{Q>Z'À`m àñVwV A§H$mV ‘wIn¥ð> H$WoÀ`m ñdê$nmV ¶m XmoÝhr XñVEodOm§Mm g‘mdoe Ho$cm Amho. Joë`m ‘{hZm^amVrb AÝ` ‘hÎdnyU© KS>m‘moS>tgmo~VM {deof gXa `m‘Ü`o PSI/STI/ASO g§`wº$ nyd© narjobm gm‘moao OmVmZm {dÚmÏ`mªZr H$moUVr ì`yhZrVr Adb§~mdr m{df`r ‘mJ©Xe©Z H$aUmè¶m boImMm Xþgam ^mJ g‘m{dï> Ho$bm Amho. àñVwV A§H$mVrb "gmam§e' `m gXamV ’o$~«wdmar 2020 `m ‘{hÝ`mVrb `moOZm, Hw$éjoÌ Am{U bmoH$amÁ` `m VrZ ‘m{gH$m§Mm gmam§e {Xbm Amho. n[aUm‘r, narjobm gm‘moao OmVmZm "~wboQ>rZ'Mm hm A§H$ Amnë`mbm Cn`wº$ R>aob, Aer ImÌr Amho. amÁ`godm nyd© narjogmR>r Amnë`mbm ew^oÀN>m!

- g§nmXH$

Page 3: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

5~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm gdbV XoD$Z nwT>rb 3 Vo 4 dfmªV CgmImbrb eoVr nyU©nUo {R>~H$ qgMZmda AmUÊ`mMm amÁ` gaH$maMm ‘mZg Amho.

(3) gm¡a H¥$fr n§n `moOZm eoVrbm {Xdgm drOnwadR>m H$aVm ¶mdm, `mgmR>r nwT>rb nmM dfmªV Xadfu EH$ bmI `mà‘mUo EHy$U nmM bmI gm¡a H¥$fr n§n ~g{dÊ`mV `oVrb. `m `moOZogmR>r EHy$U < 10,000 H$moQ>r BVH$m IM© Ano{jV AgyZ Vmo `oË`m nmM dfmªV AW©g§H$ën Am{U Aݶ ‘mÜ`‘m§VyZ CnbãY H$ê$Z XoÊ`mV `oB©b. VgoM 2020-21 `m Am{W©H$ dfm©‘ܶo `m `moOZogmR>r < 670 H$moQ>r§Mr VaVyX H$aʶmV Ambr Amho. Xodr ‘§{Xa, H$moamS>r n[aga (ZmJnya) `oWo ZmdrÝ`nyU© D$Om© nmH©$ V`ma H$aÊ`mMo àñVm{dV Amho. drO {Z{‘©Vr H$er hmoVo, ˶mM~amo~a Q´>mÝg{‘eZ cmB©ZÛmao Vr cmoH$m§À¶m Kamn¶ªV H$er nmohmoMVo ¶mMr g{dñVa ‘m{hVr ¶m D$Om© nmH©$À¶m ‘mܶ‘mVyZ ZmJ[aH$m§Zm {‘iUma Amho.

(4) ZmJar gS>H$ {dH$mg `moOZm amÁ`mVrb ‘hmZJanm{bH$m, ZJanm{bH$m Am{U ZJan§Mm`V Agboë`m eham§‘Yrb ‘w»` ~mOmanoR>oÀ`m añË`m§Mm XOm© gwYmaUo, VgoM ¶m añ˶m§Mo é§XrH$aU d gwemo^rH$aU H$aÊ`mgmR>r "ZmJar gS>H$ {dH$mg `moOZm' am~{dÊ`mV `oB©b. `m `moOZogmR>r `m Am{W©H$ dfm©‘ܶo < 1,000 H$moQ>r BVH$m {ZYr CnbãY H$ê$Z XoÊ`mV `oB©b.

‘hmamï´> amÁ`mMo Cn‘w»`‘§Ìr Am{U AW©‘§Ìr A{OV ndma `m§Zr 2020-21 `m Am{W©H$ dfm©gmR>rMm AW©g§H$ën 6 ‘mM© 2020 amoOr {dYmZg^oV gmXa Ho$bm. gZ 2019 ‘Ü`o amÁ`mV nma nS>boë`m {dYmZg^oÀ`m {ZdS>UwH$m§Z§Va amÁ`mV ñWmnZ Pmboë`m ‘hm{dH$mg AmKmS>r gaH$maMm hm n{hbmM AW©g§H$ën Amho. `m AW©g§H$ënmV gZ 2020-21 `m Am{W©H$ dfm©H$[aVm Z‘yX H$aʶmV Amboë`m {d{dY VaVwXtMm WmoS>Š`mV AmT>mdm nwT>o KoÊ`mV Ambm Amho.

Zdo H$m`©H«$‘ Am{U Zì¶m `moOZm

(1) ‘w»`‘§Ìr Obg§dY©Z `moOZm amÁ`mV {d{dY moOZm§À`m ‘mÜ`‘mVyZ Obg§dY©ZmMr H$m‘o H$aÊ`mV Ambr AmhoV. na§Vw `m `moOZm§Mr XoI^mb Am{U XþéñVr ¶mA^mdr `m H$m‘m§‘YyZ nwaogm Obg§M` hmoV Zmhr, hr ~m~ bjmV KoD$Z amÁ`mVrb 8,000 Obg§YmaU `moOZm§Mo nwZé‚mrdZ H$aÊ`mgmR>r "‘w»`‘§Ìr Obg§dY©Z `moOZm' hm H$m`©H«$‘ am~{dÊ`mV `oB©b. ‘¥X d Obg§YmaU {d^mJmgmR>r `m H$mbmdYrgmR>r < 2,810 H$moQ>r§BVH$m {ZYr amIyZ R>odÊ`mV Ambm. amÁ`mVrb nmUrQ>§MmB©da ‘mV H$aÊ`mgmR>r {S>g|~a 2014 ‘Ü`o gwé H$aÊ`mV Amboë`m "Ob`wº$ {edma moOZo'Mr ‘wXV {S>g|~a 2019 ‘Ü`o g§në`mZo `m `moOZoEodOr darb `moOZm gwé H$aÊ`mV Ambr.

(2) {R>~H$ qgMZ `moOZoMm {dñVma gÜ`m amÁ`mVrb H$mhr VmbwŠ`m§‘Ü`o D$g ¶m {nH$mì`{V[aº$ Aݶ {nH$m§H$[aVm {R>~H$ qgMZ ~g{dÊ`mgmR>r Aën d AË`ën yYmaH$ eoVH$è`m§Zm 80 Q>¸o$ Am{U ~hþ^yYmaH$ eoVH$è`m§Zm 75 Q>¸o$ AZwXmZ XoÊ`mV `oVo. `mnwT>o hr `moOZm g§nyU© amÁ`^a

H$ìha ñQ>moar

‘hmamï´>mMm AW©g§H$ën 2020-21

Page 4: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

6 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

(5) J«m‘rU gS>H$ {dH$mg `moOZm J«m‘rU ^mJmVrb añVo {dH$mgmgmR>r 40 hOma {H$.‘r. bm§~rMr H$m‘o hmVr KoD$Z Vr 2020-24 `m H$mbmdYrV nyU© H$aÊ`mMo {Z`mo{OV Amho. `m `moOZogmR>r 2020-21 `m dfm©‘ܶo < 1,501 H$moQ>r§Mr VaVyX Ho$br Jobr.

(6) ZdrZ emgH$s` ‘hm{dÚmb`m§Mr ñWmnZm 2020-21 `m Am{W©H$ dfm©V Z§Xþa~ma `oWo Va 2021-22 `m Am{W©H$ dfm©V gmVmam, A‘amdVr Am{U A{b~mJ `oWo emgH$s` ‘hm{dÚmb`o gwé H$aÊ`mV `oVrb. gZ 2020-21 `m dfm©H$[aVm emgH$s` d¡ÚH$s` ‘hm{dÚmb`m§‘Ü`o nXì`wÎma Aä`mgH«$‘m§À`m 118 OmJm dmT>{dÊ`mV `oVrb.

(7) AmXe© emim : dm~iodmS>r (Vm. {eê$a, {O. nwUo) `oWrb {Oëhm n[afX emim Cƒ XOm©Mr emim åhUyZ Zmdmê$nmg Ambr. `m emioÀ`m YVuda nwT>rb 4 dfmªV amÁ`mVrb àË`oH$ VmbwŠ`mV {H$‘mZ 4 AmXe© emim `mà‘mUo amÁ`mVrb EHy$U 1,500 emim§Zm AmXe© emim ~ZdÊ`mMm gaH$ma à`ËZ H$aob.

(8) Am§Vaamï´>r` XOm©Mo H«$sS>m {dÚmnrR> : {edN>ÌnVr H«$sS>m g§Hw$b, åhmiw§Jo-~mbodmS>r, nwUo `oWo Am§Vaamï´>r` XOm©À`m H«$sS>m {dÚmnrR>mMr ñWmnZm H$aÊ`mV `oB©b.

(9) Am°qb{nH$ ^dZ : amÁ`mVrb IoimSy§>Zr Am°qb{nH$ ñnYmª‘Ü`o CÎm‘ H$m‘{Jar H$amdr, ¶mgmR>r nwUo `oWo "Am°qb{nH$ ^dZ' ~m§YÊ`mV `oB©b.

(10) ‘hmamï´> {eH$mD$ C‘oXdmar `moOZm : amÁ`mVrb {H$‘mZ 10 dr CÎmrU© Pmboë`m `wdH$-`wdVtZm amoOJmamÀ¶m d ñd`§amoOJmamÀ`m g§Yr Am{U AZw^d CnbãY H$ê$Z XoÊ`mgmR>r "‘hmamï´> {eH$mD$ C‘oXdmar `moOZm' hr Zdr ¶moOZm gwé H$aÊ`mV `oUma Amho.

`m `moOZo‘wio {eH$mD$ C‘oXdma ^aVr~m~V H§$nÝ`m§Zm àmoËgmhZ {‘iyZ nwT>rb nmM dfmªV 10 bmI gw{e{jV ~oamoOJma VéU à{e{jV hmoVrb. `m `moOZoMr d¡{eîQ>ço nwT>rbà‘mUo : hr `moOZm 21 Vo 28 d`moJQ>mVrb gw{e{jV ~oamoOJmam§gmR>r bmJy H$aÊ`mV `oB©b. hr moOZm 15 Am°JñQ> 2020 nmgyZ gwé H$aÊ`mV oB©b. `m `moOZogmR>r nwT>rb nmM dfmªV A§XmOo < 6,000

H$moQ>r IM© `oB©b. "{eH$mD$ C‘oXdmar H$m`Xm, 1961' ‘Yrc VaVwXtZwgma emgH$s`, {Z‘emgH$s`, VgoM ImgJr g§ñWm§‘Yrb nma§n[aH$ Am{U Zì¶m CÚmoJjoÌm§‘Ü`o C‘oXdmam§Zm R>am{dH$ H$mi à{ejU XoÊ`mV `oB©b. `m `moOZoA§VJ©V àË`oH$ {eH$mD$ C‘oXdmam‘mJo àË`oH$ ‘{hÝ`mg Xo` {dÚmdoVZmÀ`m 75 Q>¸o$ qH$dm < 5,000 `mn¡H$s H$‘r Agbobr a¸$‘ ImgJr g§ñWm§Zm XoÊ`mV `oB©b. Ë`mgmR>r à{V C‘oXdma < 60 hOma BVH$m dm{f©H$ IM© Ano{jV Amho. `m `moOZoA§VJ©V gaH$ma amÁ`emgH$s` /{Z‘emgH$s` g§ñWm§Zm 100 Q>¸o$ {dÚmdoVZ XoB©b.

(11) amÁ`ñVar` à{ejU H|$ÐmMr ñWmnZm : ‘{hbm d ~mbH$ë`mU, g‘mOH$ë`mU Am{U BVa gm‘m{OH$ {dH$mg {d^mJm§Vrb A{YH$mar Am{U H$‘©Mmar `m§À¶m à{ejUmgmR>r A‘amdVr {OëømVrb {Vdgm VmbwŠ`mVrb JwéHw§$O ‘moPar `oWo "amï´>g§V VwH$S>moOr ‘hmamO amÁ`ñVar` à{ejU à~mo{YZr' ñWmnZ H$aÊ`mV `oUma Amho.

(12) ‘amR>dmS>m dm°Q>a J«rS> ‘amR>dmS>m {d^mJmVrb nmUr Q>§MmB©da ‘mV H$aÊ`mgmR>r "‘amR>dmS>m dm°Q>a J«rS'>Mr AmIUr H$aÊ`mV Ambr. `m H$m`©H«$‘mÀ`m n{hë`m Q>ßß`mV Cñ‘mZm~mX, bmVya Am{U Am¡a§Jm~mX `m {Oëøm§Vrb Q>§MmB©J«ñV VmbwŠ`m§gmR>r COZr qH$dm Om`H$dmS>r YaUmVyZ nmUr AmUÊ`mMo {Z`moOZ AgyZ `mgmR>r ¶m Am{W©H$ dfm©‘ܶo < 200 H$moQ>r§Mr VaVyX Ho$br Jobr.

(13) ‘amR>r ^mfm ^dZ : ‘amR>r ^mfoMm {dH$mg, àMma Am{U à{gÕr ¶mgmR>r ‘w§~B©V "‘amR>r ^mfm ^dZ' ~m§YÊ`mV `oUma Amho.

(14) dñVy d godm H$a ^dZ AàË`j H$a g§emoYZ g§ñWm Am{U boIm d H$mofmJma {d^mJmÀ`m à{ejU H|$ÐmgmR>r ‘w§~B©V dS>mim `oWo "dñVy d godm H$a ^dZ' C^mabo OmUma Amho. `mgmR>r `m Am{W©H$ dfm©‘ܶo < 118.16 H$moQ>r nwa{dÊ`mV `oVrb.

(15) ‘hmamï´> ^dZ C^maUr : ‘hmamï´>mÀ`m {d{dY ^mJm§VyZ ‘w§~B©V H$m‘m{Z{‘Îm Amboë`m ZmJ[aH$m§À¶m {ZdmgmMr gmo` ìhmdr, `m CÔoemZo Zdr ‘w§~B©Vrb dmer `oWo

Page 5: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

7~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

Ama{jV ^yI§S>mda {gS>H$moH$Sy>Z "‘hmamï´> ^dZ' C^maÊ`mMo àñVm{dV Amho.

(16) V¥Vr`n§Wr`m§À`m h¸$m§Mo g§ajU Am{U H$ë`mU ‘§S>i V¥Vr`n§Wr`m§À`m H$ë`mUmgmR>r VgoM Ë`m§Zm {dH$mgmÀ`m ‘w»¶ àdmhmV AmUÊ`mgmR>r "V¥Vr`n§Wr`m§À`m h¸$m§Mo g§ajU Am{U H$ë`mU ‘§S>i' ñWmnZ H$aÊ`mV `oB©b. `m ‘§S>imgmR>r `m Am{W©H$ dfm©‘ܶo < nmM H$moQ>r§Mr VaVyX Ho$br Jobr.

(17) Aëng§»`mH$ {dÚmÏ`mªZm naXoer {ejUmgmR>r {eî`d¥Îmr `moOZm Aëng§»`mH$ g‘wXm`mVrb Am{W©H$ÑîQ>çm Xw~©b {dÚmÏ`mªZm nX{dH$m, nXdr, nXì`wÎma Am{U nrEM.S>r. `m Aä`mgH«$‘m§H$[aVm naXoer {ejUmgmR>r Zdr {eî`d¥Îmr `moOZm am~{dÊ`mV `oB©b. `m `moOZoH$[aVm 2020-21 `m dfm©‘ܶo < 120 H$moQ>r§Mr VaVyX H$aÊ`mV Ambr.

{d{dY joÌm§gmR>r H$aÊ`mV Amboë`m VaVwXr

(A) H¥$fr

(1) ‘hmË‘m OmoVramd ’w$bo eoVH$ar H$O©‘wº$s `moOZm, 2019 amÁ`mVrb eoVH$è`m§Zr 2015-16 Vo 2018-19 `m H$mbmdYrV KoVbobo Am{U {XZm§H$ 30 gßQ>|~a 2019 n`ªV WH$sV ImË`mdarb ‘wÔb d ì`mO `m§Mr < 2 bmIm§hÿZ H$‘r Agbobr Aer WH$sV d naV’o$S> Z Pmbobr a¸$‘ ‘m’$ H$aÊ`mMm {ZU©` KoÊ`mV Ambm. `mdfuÀ`m AW©g§H$ënmV `m `moOZogmR>r A{YH$Mr <7 hOma H$moQ>r§Mr VaVyX H$aÊ`mV Ambr. Cnamoº$ VaVwXr{edm` 1 E{àb 2015 Vo 31 ‘mM© 2019 `m H$mbmdYrV KoVbobo nrH$ H$O©, nrH$ H$Om©Mo nwZJ©R>rV Ho$bobo H$O© `m§Mo ‘wÔb d ì`mO ¶m§gh < 2 bmIm§nojm OmñV WH$~mH$s Agboë`m eoVH$è`m§gmR>r EH$doi g‘PmoVm `moOZm (One Time Settlement) åhUyZ gaH$maV’}$ 30 gßQ>|~a 2019 amoOr WH$~mH$s Agboë¶m H$Om©n¡H$s < 2 bmIBV³¶m aH$‘oMm bm^ XoÊ`mV `oB©b. `m `moOZoA§VJ©V nmÌ eoVH$è`m§Zr < 2 bmIm§darb Ë`m§À`m {híí`mMr g§nyU© a¸$‘ ~±Ho$V O‘m Ho$ë`mZ§Va gaH$maV’}$ Ë`m§Zm < 2 bmI XoÊ`mV `oVrb.

`m{edm` 2017-18, 2018-19 Am{U 2019-20 `m Am{W©H$ dfmªVrb nrH$ H$Om©Mr 30 OyZ 2020 n`ªV nyU©nUo {Z`{‘V naV’o$S> Ho$boë`m eoVH$è`m§Zr gZ 2018-19 `m dfm©V KoVboë`m Am{U Ë`mMr nyU© naV’o$S> Ho$boë`m nrH$ H$Om©Mr a¸$‘ < 50 hOmanojm H$‘r Agë`mg Ë`m§Zm gZ 2018-19 m Am{W©H$ dfm©V àË`j KoVboë`m nrH$ H$Om©À`m aH$‘oBVH$m àmoËgmhZna bm^ {Xbm OmB©b.

(2) nrH$ {d‘m `moOZm : `m `moOZogmR>r `m Am{W©H$ dfm©‘ܶo < 2,034 H$moQ>r§Mr VaVyX H$aÊ`mV Ambr Amho.

(3) qgMZ àH$ën amÁ`mV gÚ:pñWVrV 313 qgMZ àH$ën AnyU© AdñWoV AmhoV. `m àH$ënm§‘ܶo "H¥$fr qgMZ `moOZo'Vrb 26 àH$ënm§Mm d "~iramOm Obg§OrdZr `moOZo'Vrb 91 àH$ënm§Mm g‘mdoe Amho. Obg§nXm d bm^joÌ {dH$mg {d^mJmgmR>r ¶m Am{W©H$ dfm©‘ܶo <10,235 H$moQ>r§Mr VaVyX Amho.

(4) ZdrZ H¥$fr ‘hm{dÚmb` - gmH$mobr ({O. ^§S>mam) `oWo ZdrZ H¥$fr ‘hm{dÚmb` C^maÊ`mV `oB©b.

(5) H¥$fr, newg§dY©Z, Xþ½Yì`dgm` Am{U ‘Ëñ`ì`dgm` B. {d^mJm§gmR>r ¶m Am{W©H$ dfm©‘ܶo < 3,254 H$moQ>r§Mr VaVyX H$aÊ`mV Ambr Amho.

(6) ghH$ma, nUZ d dómoÚmoJ `m {d^mJmgmR>r < 7,995 H$moQ>r§Mr VaVyX H$aÊ`mV Ambr.

(~) nm`m^yV gw{dYm àH$ën

(1) ~mimgmho~ R>mH$ao ‘hmamï> g‘¥Õr ‘hm‘mJ© `m àH$ënmÀ`m ^mJ^m§S>dbmgmR>r < 8,500 H$moQ>r XoÊ`mV Ambo. n[aUm‘r, `m àH$ënmÀ`m ì`mOmVrb aH$‘o‘Ü`o < 2,500 H$moQ>r§Mr ~MV hmoB©b. `m ‘hm‘mJm©da 20 {R>H$mUr H¥$fr g‘¥Õr H|$Ðo C^mabr OmUma AgyZ Ë`m§n¡H$s 4 H¥$fr g‘¥Õr H|$Ðo AmJm‘r dfm©V àË`j H$m`©aV hmoVrb.

(2) ‘oQmo àH$ën nwUo-qnnar qMMdS> ‘oQ´mo A§VJ©V ‘mU-qhOdS>r Vo {edmOrZJa `m ‘m{J©Ho$ì`{V[aº$ {edmOrZJa Vo eodmiodmS>r Am{U ‘mU Vo {na§JwQ> `m XmoZ ZdrZ ‘oQ´mo ‘m{J©H$m gwé H$aÊ`mV `oVrb. dZmP Vo am‘dmS>r `m ‘oQ´mo bmB©ZMo {dñVmarH$aU H$ê$Z dZmO Vo Mm§XUr Mm¡H$ d am‘dmS>r Vo dmKmobr

Page 6: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

8 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

VgoM qnnar-qMMdS> Vo ñdmaJoQ> `m ‘m{J©H$m§Mr bm§~r dmT>dyZ ñdmaJoQ> Vo H$mÌO d qnnar-qMMdS> Vo {ZJS>r Ago {dñVmarH$aU H$aÊ`mMr `moOZm Amho. amÁ`mVrb ‘oQ´mo C^maUrH$[aVm gZ 2020-21 `m dfm©‘ܶo < 1,657 H$moQ>r§BVH$m {ZYr CnbãY H$ê$Z XoÊ`mV `oB©b.

(3) amï>r` Ob‘mJ© `moOZm : dgB©-R>mUo-H$ë`mU `m Ob‘mJm©da ‘ram-^mBªXa Vo S>m|{~dbr Aer àdmgr dmhVyH$ gwé H$aÊ`mH$[aVm < 86 H$moQ>r§BV³¶m IMm©À`m VaVwXrg VÎdV: ‘mÝ`Vm XoÊ`mV Ambr.

(4) amo-amo godm gmJa‘mbm H$m`©H«$‘mA§VJ©V {H$ZmanÅ>rdarb ~§Xam§‘Ü`o àdmgr ObdmhVwH$sgmR>r dgB©, ^mBªXa, ImadmS>oídar, ‘Zmoar, KmoS>~§Xa, Zma§Jr, ‘mbdU, ~moardbr, JmoamB© Am{U Am§~dS>o `oWo amo - amo godogmR>r OoÅ>r ~m§YÊ`mMo H$m‘ gwê$ AgyZ Ë`mgmR>r `m Am{W©H$ dfm©V <65 H$moQ>r XoÊ`mV Ambo AmhoV. ~§Xao-{dH$mg `m {d^mJmgmR>r `m Am{W©H$ dfm©V < 276 H$moQ>r BVŠ`m {ZYrMr VaVyX H$aÊ`mV Ambr.

(5) ‘m. ~mimgmho~ R>mH$ao ñ‘¥Vr ‘mVmolr J«m‘n§Mm`V ~m§YUr `moOZm amÁ`mV 28,006 J«m‘n§Mm`Vr AgyZ Ë`m§n¡H$s 4,252 J«m‘n§Mm`Vt‘ܶo H$m`m©b`mMr ñdV§Ì B‘maV Zmhr. Ë`m§n¡H$s 1,074 J«m‘n§Mm`VtÀ`m B‘maVr 2020-21 ‘Ü`o ~m§YÊ`mV `oVrb Am{U Ë`mgmR>r 150 H$moQ>r én`m§Mm {ZYr XoÊ`mV Ambm. amÁ`mVrb gd© J«m‘n§Mm`VtZm gZ 2024 n`ªV ñdV…Mo H$m`m©b` CnbãY H$ê$Z XoÊ`mV `oB©b.

(6) {d‘mZVi {dH$mg : amÁ`mV gmobmnya Am{U nwUo `oWo ZdrZ {d‘mZVio {dH${gV H$aÊ`mgmR>r `m Am{W©H$ dfm©‘ܶo < 78 H$moQ>r§BVH$m {ZYr àñVm{dV Amho.

(H$) Amamo½` godm

(1) ‘hmË‘m OmoVramd ’w$bo OZAmamo½` `moOZm `m `moOZoA§VJ©V g‘m{dï> é½Umb`m§Mr g§»`m 493 AgyZ Vr 1,000 BVH$s dmT>{dÊ`mV Ambr Amho. `m `moOZoA§VJ©V g‘m{dï> na§Vw ZmJ[aH$m§Ûmao ’$magm bm^ Z KoÊ`mV Amboë`m 127 CnMmam§Zm H$‘r H$ê$Z Ë`mEodOr Zì`mZo 152 CnMma àH$mam§Mm g‘mdoe H$aÊ`mV Ambm Amho. Ë`mV JwS>Km Am{U

Iw~m ~XbÊ`mÀ`m eó{H«$`oMmhr g‘mdoe Amho. n[aUm‘r m moOZoA§VJ©V AmVm EHy$U 996 àH$maMo CnMma CnbãY hmoUma AmhoV. amÁ`mVrb 4 AmH$m§{jV d Am{Xdmgr {Oëøm§‘Ü`o d¡ÚH$s` g§ñWm§À`m loUrVdmT> H$ê$Z d¡ÚH$s` IMm©Mr à{VnyVu Ho$br OmB©b. `m `moOZogmR>r 2020-21 dfm©H$[aVm < 515 H$moQ>r§Mr VaVyX H$aÊ`mV Ambr Amho.

(2) gZ 2020-21 ‘Ü`o gmd©O{ZH$ Amamo½` {d^mJmg `m H$m`©H«$‘mMr nyV©Vm H$aÊ`mH$[aVm < 2,456 H$moQ>r én`o BVH$m {ZYr àñVm{dV Amho. VgoM d¡ÚH$s` {ejU Am{U Am¡fYrÐì`o `m {d^mJmg < 950 H$moQ>r§BVH$m {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm.

(S>) ‘Zwî`~i {dH$mg

(1) {d^mJr`, {OëhmñVar¶ Am{U VmbwH$mñVar¶ H«$sS>m g§Hw$bm§Mr AZwXmZ ‘`m©Xm dmT>{dUo VmbwH$m H«$sS>m g§Hw$bm§Mr AZwXmZ ‘`m©Xm < 1 H$moQ>r§dê$Z < 5 H$moQ>r§BVH$s dmT>{dÊ`mV Ambr. {Oëhm H«$sS>m g§Hw$bm§Mr AZwXmZ ‘`m©Xm < 8 H$moQ>r§dê$Z < 25 H$moQ>r Am{U {d^mJr` H«$sS>m g§Hw$bm§Mr AZwXmZ ‘`m©Xm < 24 H$moQ>r§dê$Z < 50 H$moQ>r§BVH$s dmT>{dÊ`mMo àñVm{dV Amho.

(2) CËH¥$ï>Vm H|$Ð (g|Q>a ’$m°a EŠgbÝg) ZmJnya, Am¡a§Jm~mX, ‘w§~B© Am{U nwUo ¶oWrb emgH$s` A{^`m§{ÌH$s ‘hm{dÚmb¶o; VgoM aËZm{Jar, H$èhmS>, Am¡a§Jm~mX ¶oWrb emgH$s` Am¡fY {Z‘m©Uemó ‘hm{dÚmb¶o Am{U aËZm{Jar, nwUo, ZmJnya oWrb emgH$s` V§Ì{ZHo$VZ ‘hm{dÚmb¶o oWo 12 CËH¥$ï>Vm H|$Ðo ñWmnZ H$aÊ`mMo àñVm{dV Amho. gZ 2020-21 `m dfm©V embo` {ejU Am{U H«$sS>m {d^mJmg `m H$m`©H«$‘m§darb IMm©H$[aVm < 2,525 H$moQ>r§Mm {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm. 2020-21 `m dfm©‘ܶo Cƒ Am{U V§Ì {ejU {d^mJmg H$m`©H«$‘mdarb IMm©H$[aVm < 1,300 H$moQ>r§BVH$m {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm.

(B©) H$m¡eë`o {dH$mg Am{U amoOJma

(1) AÊUmgmho~ nmQ>rb Am{W©H$ {dH$mg ‘hm‘§S>imÛmao e¡j{UH$ H$O© `m ‘hm‘§S>imA§VJ©V AmÎmmn ªV Ho$di CÚmoJmH$aVm

Page 7: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

9~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

H$O© CnbãY H$ê$Z XoÊ`mV oV hmoVo. ‘mÌ Am{W©H$ÑîQ>çm ‘mJmgdJm©Vrb {dÚmÏ`mªÀ`m {ejUmV I§S> nSy> Z o, `mgmR>r `m ‘hm‘§S>im‘m’©$V ¶mnwT>o e¡j{UH$ H$O©hr CnbãY H$ê$Z XoÊ`mV oB©b. `m ‘hm‘§S>imgmR>r ¶m Am{W©H$ dfm©‘ܶo < 50 H$moQ>r§Mm {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm Amho.

(2) ‘w»`‘§Ìr amoOJma {Z{‘©Vr H$m ©H«$‘ gZ 2020-21 ‘Ü`o `m `moOZogmR>r < 130 H$moQ>r§Mm {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm Amho. gZ 2020-21 `m dfm©V H$m¡eë` {dH$mg Am{U CÚmoOH$Vm `m {d^mJmg H$m`©H«$‘m§darb IMm©H$[aVm < 501 H$moQ>r; Va CÚmoJ, D$Om© d H$m‘Jma `m {d^mJmg < 8,547 H$moQ>r§BVH$m {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm Amho.

(’$) ‘{hbm d ~mb {dH$mg

(1) nmofU Amhma `moOZm EH$mpË‘H$ ~mb {dH$mg godm (ICDS) m moOZogmR>r 2020-21 `m dfm©V < 1,221 H$moQ>tMr VaVyX H$aÊ`mV Ambr Amho. embo` {ejU {d^mJm‘m’©$V emgH$s` d AZwXm{ZV emim§‘Yrb B`Îmm AmR>drn`ªVÀ`m {dÚmÏ`mªZm nmofU Amhma nwa{dÊ`mV `oVmo. `m `moOZogmR>r 2020-21 `m dfm©H$[aVm < 600 H$moQ>r ‘§Oya H$aÊ`mV Ambo AmhoV. Am{Xdmgr {dH$mg {d^mJm‘m’©$V "^maVaËZ S>m°.E.nr.Oo. AãXþb H$bm‘ A‘¥V Amhma' moOZoA§VJ©V nmofU Amhma nwa{dÊ`mV `oVmo. `m `moOZogmR>r 2020-21 ‘Ü`o < 204 H$moQ>r§Mr VaVyX H$aÊ`mV Ambr. 2020-21 `m dfm©V ‘{hbm d ~mb{dH$mg `m {d^mJmg `m H$m`©H«$‘m§darb IMm©H$[aVm < 2,210 H$moQ>r§BVH$m {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm. 2020-21 `m dfm©V AÞ, ZmJar nwadR>m Am{U J«mhH$ g§ajU `m {d^mJmg H$m`©H«$‘m§darb IMm©H$[aVm < 300 H$moQ>r§BVH$m {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm.

(J) nmUrnwadR>m d ñdÀN>Vm

(1) ObOrdZ A{^`mZ `m H$m`©H«$‘mA§VJ©V amÁ`mVrb 10,000 ZdrZ nmUrnwadR>m `moOZm§Mm g‘mdoe H$aÊ`mV `oB©b.

gZ 2020-21 ‘Ü`o `mgmR>r < 1,230 H$moQ>r àñVm{dV H$aÊ`mV Ambo. gZ 2020-21 `m dfm©V nmUrnwadR>m d ñdÀN>Vm `m {d^mJmg H$m`©H«$‘m§darb IMm©H$[aVm < 2,042 H$moQ>r§Mm {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm.

(h) n`m©daU d dZo

gZ 2020-21 `m dfm©H$[aVm n`m©daU {d^mJmg H$m`©H«$‘m§darb IMm©H$[aVm < 230 H$moQ>r§Mm {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm. 2020-21 `m Am{W©H$ dfm©V dZ {d^mJmg H$m`©H«$‘m§darb IMm©H$[aVm < 1,630 H$moQ>rEdT>m {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm.

(O) n`©Q>Z {dH$mg

(1) dair (‘w§~B©) oWo Am§Vaamï>r` XOm©Mo n ©Q>Z g§Hw$b : dair Xþ½Ymb`mÀ`m 14 EH$a OmJoda Am§Vaamï>r` XOm©À`m n ©Q>Z g§Hw$bmMr {Z{‘©Vr H$aÊ`mV oB©b. `m àH$ënmMr A§Xm{OV qH$‘V < 1,000 H$moQ>r§BVH$s Amho.

(2) AMbnya ({O. A‘amdVr) ehamMm {dH$mg à~moYZH$ma R>mH$ao Am{U {d»`mV gm{hpË`H$ am‘ eodmiH$a `m§À`mer g§~§{YV AMbnya `m ehamMm gdmªJrU {dH$mg H$aÊ`mgmR>r AmamIS>m V`ma H$aÊ`mV `oB©b. gZ 2020-21 `m dfm©V n`©Q>Z d gm§ñH¥${VH$ H$m`© `m {d^mJmg H$m`©H«$‘mdarb IMm©H$[aVm < 1,400 H$moQ>r§Mm {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm.

(b) {Z`moOZ

(1) Am‘Xma ñWm{ZH$ {dH$mg {ZYr "Am‘Xma ñWm{ZH$ {dH$mg H$m`©H«$‘m'A§VJ©V {d{Y‘§S>i gXñ`m§Zm ‘VXmag§KmVrb H$m‘o H$aÊ`mgmR>r < 2 H$moQ>r§Mm {ZYr XoÊ`mV `oV hmoVm. AmVm Vmo < 3 H$moQ>r§BVH$m H$aÊ`mV Ambm Amho. Am‘Xma ñWm{ZH$ {dH$mg {ZYrÀ`m aH$‘oVrb dm{f©H$ 10 Q>¸o$ a¸$‘ emgH$s` ‘mb‘Îmm§À`m XoI^mb-XþéñVrH$[aVm amIrd R>odÊ`mMo àñVm{dV Amho.

(2) ‘mZd {dH$mg H$m ©H«$‘ ‘mZd {dH$mg H$m`©H«$‘mA§VJ©V g‘m{dï> Amamo½`, {ejU Am{U amoOJma{Z{‘©Vr `m VrZ KQ>H$m§À`m {dH$mgmH$[aVm {Oëhm ñVamEodOr VmbwH$m ñVamda A{YH$ ^a XoD$Z ‘mZd {dH$mg {ZX}em§H$m‘Ü`o

Page 8: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

10 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

dmT> hmoÊ`mgmR>r gZ 2020-21 ‘Ü`o < 1,000 H$moQ>r§Mm {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm. gZ 2020-21 ‘Ü`o {Z`moOZ {d^mJmg H$m`©H«$‘mdarb IMm©H$[aVm < 4,257 H$moQ>r§BVH$m {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm.

(3) ‘hmamï> amÁ` hraH$ ‘hmoËgd : gZ 2020 ho ‘hmamï´>mÀ`m ñWmnZoMo hraH$ ‘hmoËgdr df© Amho. Ë`m{Z{‘ÎmmZo Am`mo{OV H$aÊ`mV `oUmè`m {d{dY H$m`©H«$‘m§gmR>r 2020-21 m dfm©V < 55 H$moQ>r§BVH$m {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm.

(‘) gm‘m{OH$ godm

gZ 2020-21 ‘Ü`o gm‘m{OH$ Ý`m` Am{U {deof gmhmæ` {d^mJmbm < 9,668 H$moQ>r; Am{Xdmgr {dH$mg {d^mJmbm < 8,853 H$moQ>r; Am{U BVa ‘mJmgdJ© d ~hþOZ {dH$mg {d^mJmg < 3,000 H$moQ>r§BVH$m {ZYr àñVm{dV H$aÊ`mV Ambm. N>ÌnVr emhÿ ‘hmamO g§emoYZ à{ejU d ‘mZd {dH$mg g§ñWm (gmaWr), nwUo `m g§ñWogmR>r gZ 2020-21 `m dfm©H$[aVm < 50 H$moQ>r§Mr VaVyX H$aÊ`mV Ambr.

{Oëhm dm{f©H$ `moOZm

{Oëhm dm{f©H$ `moOZogmR>r gZ 2020-21 `m dfm©V < 9,800 H$moQ>r§Mr VaVyX H$aÊ`mV Ambr. {Oëhm dm{f©H$ `moOZoVrb aH$‘on¡H$s 3 Q>³³`m§n`ªVMm {ZYr nwT>rb XmoZ dfmªH$[aVm nmo{bgm§À`m dmhZm§gmR>r amIrd R>odÊ`mMo àñVm{dV Amho.

dm{f©H$ `moOZm 2020-21

gZ 2020-21 ‘Ü`o H$m`©H«$‘ IMm©Mr a¸$‘ < 1 bmI 15 hOma H$moQ>r§BVH$s {ZpíMV H$aÊ`mV Ambr Amho. Ë`m‘Ü`o AZwgy{MV OmVr Cn`moOZogmR>rÀ`m < 9,668 H$moQ>r Va Am{Xdmgr {dH$mg Cn`moOZogmR>rÀ`m < 8,853 H$moQ>r§BVŠ`m {ZYrMmhr g‘mdoe Amho.

gwYm[aV A§XmO 2019-20

gZ 2019-20 `m Am{W©H$ dfm©V < 3 bmI 14 hOma 640 H$moQ>r§Mr ‘hgwbr O‘m a¸$‘ Ano{jV hmoVr. na§Vw H|$Ð gaH$maH$Sy>Z àmá hmoUmè`m amÁ` {híí`mÀ`m aH$‘oV < 8,453 H$moQ>tMr KQ> Pmbr Agë`mZo ‘hgwbr O‘oMo gwYm[aV bú` < 3 bmI 9 hOma 880 H$moQ>r§BVHo$ {ZYm©[aV H$aÊ`mV Ambo Amho.

gZ 2019-20 `m Am{W©H$ dfm©Vrb EHy$U IMm©Mo AW©g§H$ënr` A§XmO < 3 bmI 78 hOma 600 H$moQ>r Am{U gwYm[aV A§XmO < 3 bmI 90 hOma 787 H$moQ>r Ago AgyZ eoVH$è`m§Zm Ho$bobr ‘XV, gmVì`m doVZ Am`moJmMr A§‘b~OmdUr `m H$maUm§‘wio gZ 2019-20 `m dfm©À`m gwYm[aV A§XmOmV dmT> Pmbr Amho.

AW©g§H$ënr` A§XmO gZ 2020-21

‘hgwbr O‘m … < 3 bmI 47 hOma 457 H$moQ>r. ‘hgwbr IM© … < 3 bmI 56 hOma 968 H$moQ>r. ‘hgwbr VyQ> … < 9,511 H$moQ>r.

H$a g§aMZm

(1) H$a g§H$bZ gZ 2019-20 `m dfm©V H$a g§H$bZmMo gwYm[aV C{Ôï> < 2 bmI 16 hOma 824 H$moQ>r BVHo$ R>odÊ`mV Ambo Amho. `mn¡H$s dñVy d godm H$a (GST), ‘yë`d{Y©V H$a

(VAT), H|$Ðr` {dH«$s H$a (CST), ì`dgm` H$a B. ‘w»` H$am§gmR>r H$a g§H$bZmMo gwYm[aV C{Ôï> < 1 bmI 44 hOma 276 H$moQ>r§BVHo$ Amho.

(2) H$a gdbVrMo àñVmd ‘wÐm§H$ ewëH$ : amÁ`mVrb ~m§YH$m‘ joÌmbm MmbZm XoÊ`mgmR>r ‘w§~B© ‘hmZJa àXoe {dH$mg àm{YH$aU joÌ (MMRDA) Am{U nwUo, qnnar-qMMdS> Am{U ZmJnya `m ‘hmZJanm{bH$m joÌm§Vrb XñVZm|XUrÀ`mdoir ^amì`m bmJUmè`m EH§$XarV ‘wÐm§H$ ewëH$ VgoM BVa {ZJ{S>V ^mam§‘Ü`o nwT>rb XmoZ dfmªÀ`m H$mbmdYrgmR>r 1 Q>¸$m gdbV XoÊ`mMo àñVm{dV H$aÊ`mV Ambo. drO ewëH$ gdbV ¾ amÁ`mV CÚmoJjoÌmbm MmbZm XoÊ`mgmR>r Am¡Úmo{JH$ dmnamdarb drO ewëH$ gÜ`mÀ`m 9.3 Q>³³`m§dê$Z 7.5 Q> o$ BVHo$ àñVm{dV H$aÊ`mV Ambo. ¾ Cnamoº$ H$a gdbVt‘wio amÁ`mbm Xadfu < 2 hOma 500 H$moQ>r§Mr ‘hgwbr VyQ> Ano{jV Amho.

(3) H$admT>rMo àñVmd noQ´mob Am{U {S>Pob ¶m§À`m {dH«$sdarb ‘yë`d{Y©V H$amV dmT> ¾ n`m©daUnyaH$ H$m`©H«$‘m§gmR>r Amdí¶H$ {deof

Page 9: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

11~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

g‘{n©V {ZYrMr VaVyX H$aÊ`mgmR>r noQ´mob d {S>PobÀ`m {dH«$sda gÜ`m ApñVËdmV Agboë`m H$amÀ`m Xamì`{V[aº$ A{V[aº$ à{V{bQ>a < 1 BVH$m ‘yë`d{Y©V H$a AmH$maÊ`mMo àñVm{dV Amho. Ë`m‘wio gaH$mabm < 1,800 H$moQ>r§BVH$m A{V[aº$ ‘hgyb {‘iUo Ano{jV Amho. ¾ amÁ` gaH$ma "h[aV {ZYr' (Green Fund) `m ZmdmZo {deof g‘{n©V {ZYrMr C^maUr H$aob Am{U àñVm{dV H$a {ZYr‘YyZ Jmoim hmoUmam A{V[aº$ ‘hgyb `m {ZYr‘Ü`o dJ© Ho$bm OmB©b. ¾ amÁ` gaH$ma n¶m©©daU g§dY©Z Am{U OVZ, {deofV: ‘b{Z:ñgmaU d KZH$Mam ì`dñWmnZ B. H$m`©H«$‘ hmVr KoÊ`mgmR>r h[aV {ZYrMr a¸$‘ IM© H$aob.

‘yë`m§H$Z

‘hm{dH$mg AmKmS>r gaH$maZo gÎmoV Amë`mZ§Va Amnbm n{hbm AW©g§H$ën 6 ‘mM© 2020 amoOr gmXa Ho$bm. AmO OJ^amV H$mhrgo ‘§XrgÑí` dmVmdaU Amho. ^maVmgma»`m {dH$gZerb Xoembm `m ‘§XrMo ZH$mamË‘H$ n[aUm‘ ghZ H$amdo bmJV AmhoV. ‘hmamï´> ho ^maVmVrb EH$ à‘wI amÁ` Agë`mZo `m amÁ`mbmhr ‘§XrÀ`m Pim ~gV AmhoV. gÜ`m

(Am{W©H$ df© 2019-20) XoemMm {dH$mg Xa 5 Q>³³`m§À`m Imbr amhrb, Agm A§XmO Am§Vaamï´>r` ZmUo{ZYrgh AZoH$ {dÎmr` g§ñWm§Zr ì`º$ Ho$bm Amho. `mMo n[aUm‘ amÁ`mdahr hmoUo ñdm^m{dH$ Amho.

`m AW©g§H$ënmV g‘mOmVrb gd© KQ>H$m§H$S>o H$Q>mjmZo bj nwa{dÊ`mV Ambo Amho. Ë`m‘Ü o àm‘w»`mZo eoVr Am{U eoVH$ar `m KQ>H$m§g PwH$Vo ‘mn (CXm. ‘hmË‘m OmoVramd ’w$bo eoVH$ar H$O© ‘wº$s `moOZm 2019; `m `moOZogmR>r A{YH$Mr < 7 hOma H$moQ>tMr VaVyX) XoʶmV Ambo Amho. nm`m yV gw{dYm, {ejU, Amamo½`, H«$sS>m, n ©Q>Z, ‘{hbm Am{U ~mb{dH$mg m KQ>H$m§gmR>r AW©g§H$ënmV g‘mYmZH$maH$ VaVwXr H$aÊ`mV Amboë`m AmhoV. AmO amÁ`mÀ¶m bmoH$g§» o‘Ü o ‘{hbm d ~mbHo$ ¶m§Mo à‘mU 60 Q> o$ qH$dm Ë`mhÿZ A{YH$ AgyZ `m KQ>H$m§gmR>r qbJ^mdmYm[aV Am{U ~mb AW©g§H$ën ‘m§S>Ê`mMo àñVm{dV Amho.

gZ 2019-20 m Am{W©H$ dfm©Vrb gwYm[aV A§XmOmZwgma amÁ` gaH$maMr ‘hgwbr àmár Am{U IM© `m‘Ü`o gw‘mao < 9,511 H$moQ>r§Mr VyQ> {ZXe©Zmg `oV Amho. na§Vw H$ë`mUH$mar amÁ`ì`dñWoÀ`m {Z{‘©VrgmR>r gaH$ma ZmdmÀ`m g§ñWog H$mhrgm VmoQ>m ghZ H$ê$Zhr OZ{hVmÀ`m H$m‘m§Zm àmYmÝ` XoUo H«$‘àmá R>aVo.

{H$emoa Jm¶H$dmS>(X ¶w{ZH$ A°H°$S>‘r, nwUo)

KQ>H$ a¸$‘ (n¡em§‘Ü`o)

amÁ`mMm ñdV:Mm H$a ‘hgyb 51.84

amÁ` gaH$maMo Xoem§VJ©V H$O© 18.57

amÁ`mMm H|$Ðr` H$a CËnÞmVrb {hñgm

11.08

H|$Ð gaH$maH$Sy>Z {‘iUmar AZwXmZo 12.39

amÁ`mMm ñdV:Mm H$aoVa ‘hgyb 4.72

bmoH$boIm {Zìdi {ZYr 0.76

amÁ`m§H$Sy>Z KoVbobo H$O© d AmJmD$ aH$‘m§Mr dgwbr

0.53

H|$Ð gaH$maH$Sy>Z KoVbobr H$O} d AmJmD$ aH$‘m

0.11

KQ>H$ a¸$‘ (n¡em§‘Ü`o)

gm‘m{OH$ godm 35.30

gd©gmYmaU godm 16.66

Am{W©H$ godm 15.71

^m§S>dbr IM© 10.40

ì`mO XoUr Am{U H$O© godm ’o$S> 9.11

gaH$mar H$Om©Mr naV’o$S> 6.84

n§Mm`V amO g§ñWm§Zm ‘XV Am{U A§eXmZ

5.45

amÁ` gaH$maÛmao XoÊ`mV oUmar H$O} Am{U AJ«r‘o

0.53

én`m Agm `oUma én`m Agm OmUma

Page 10: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

12 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

‘hmamï´>mMo Cn‘w»`‘§Ìr d AW©‘§Ìr A{OV ndma `m§Zr {dYmZg^oV 5 ‘mM© 2020 amoOr "‘hmamï´>mMr Am{W©H$ nmhUr, 2019-20' gmXa Ho$br. AW© d gm§pIH$s g§MmbZmb`, {Z`moOZ {d^mJmV’}$ ‘hmamï´>mMr Am{W©H$ nmhUr V`ma Ho$br OmVo. gZ 2019-20 Mr Am{W©H$ nmhUr hm Am{W©H$ nmhUr ‘m{bHo$Vrb 59 dm A§H$ Amho. `m‘Ü`o amÁ`mÀ`m AW©ì`dñWoVrb {d{dY gm‘m{OH$-Am{W©H$ joÌm§À`m pñWVr~m~VMr ‘m{hVr XoÊ`mV Ambr Amho.

A) amÁ` CËnÞ

gZ 2019-20 À`m nwdm©Zw‘mZmZwgma ‘hmamï>mÀ`m AW©ì`dñWoV 5.7% Va ^maVmÀ`m AW©ì`dñWoV 5% dmT> Ano{jV Amho. gm§Ho${VH$ Xoem§VJ©V ñWyb CËnÞmV (Nominal GDP) ‘hmamï>mMm gamgar {hñgm gdm©{YH$ åhUOo 14.3% Amho.

‘hmamï´>mMo CËnÞ (én`o H$moQ>r‘Ü`o)

àH$ma 2017-18 2018-19 2019-20(nwdm©Zw‘m{ZV)

gm§Ho${VH$ ñWyb amÁ` CËnÞ (Nominal GSDP)

23,82,570 26,32,792 28,78,583

dmñV{dH$ ñWyb amÁ` CËnÞ (Real GSDP)

19,23,797 20,39,074 21,54,446

gm§Ho${VH$ ñWyb amÁ` CËnÞmMo ‘moO‘mn Mmby qH$‘VrZwgma Va dmñV{dH$ ñWyb amÁ` CËnÞmMo ‘moO‘mn gZ 2011-12 À`m pñWa qH$‘VrZwgma Ho$bo OmVo.

XaS>moB© amÁ` CËnÞ

H«$. df© XaS>moB© amÁ` CËnÞ (én`o)

1 2011-12 99,597

2 2017-18 1,75,121

3 2018-19 1,91,736

4 2019-20 (nydm©Zw‘m{ZV) 2,07,727

gZ 2020 H$[aVm OmJ{VH$ ñWyb CËnmXZmMo d¥{ÕXa

H«$. dJ©dmar KQ>H$ ñWyb CËnmXZmMo d¥{ÕXa (%)

1 MrZ 6

2 ‘hmamï´> (2019-20 H$[aVm) 5.7 (nydm©Zw‘mZ)

3 Aën {dH${gV AW©ì`dñWm 5.1

4 ^maV (2019-20 H$[aVm) 5 (nydm©Zw‘mZ)

5 {dH$gZerb AW©ì`dñWm 4

6 OmJ{VH$ AW©ì`dñWm 2.5

7 A‘o[aH$m (USA) 1.7

8 {dH${gV AW©ì`dñWm 1.5

9 OnmZ 0.9

ñWyb amÁ` CËnÞ Am{U Xoem§VJ©V ñWyb CËnÞ `m§‘Yrb dmT>rMo à‘mU (Q>¸o$dmar - %)

df© ‘hmamï> ^maV

2012 - 13 6.1 5.5

2013 - 14 6.9 6.4

2014 - 15 6.3 7.4

2015 - 16 7.2 8

2016-17 ({Vgao gwYm[aV A§XmO) 9.2 8.3

2017-18 (Xþgao gwYm[aV A§XmO) 6.5 7

2018-19 (n{hbo gwYm[aV A§XmO) 6 6.1

2019-20 (nydm©Zw‘mZ) 5.7 5

Am) qH$‘Vr

‘hmamï´>mÀ`m J«m‘rU Am{U ZmJar ^mJmMm gamgar J«mhH$ qH$‘V {ZX}em§H$ E{àb 2019 Am{U {S>g|~a 2019 ‘ܶo AZwH«$‘o 298.1 d 282.2 hmoVm Va E{àb 2018 Am{U {S>g|~a 2018 `m H$mbmdYrV Vmo AZwH«$‘o 273 d 265.7 hmoVm. 2003 ho nm`m^yV df© J¥hrV Yê$Z J«mhH$ qH$‘V {ZX}em§H$ H$mT>bm OmVmo.

amÁ¶mMrAm{W©H$ nmhUr2019-20

H$ìha ñQ>moar

Page 11: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

13~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

amÁ`mÀ`m J«m‘rU Am{U ZmJar mJmH$[aVm AW© d gm§p»`H$s g§MmbZmb` Xa‘hm J«mhH$ qH$‘V {ZX}em§H$ à{gÕ H$aVo. `mH$[aVm J«m‘rU ^mJmVrb 68 Va ZmJar ^mJmVrb 74 H|$Ðm§‘YyZ AZwH«$‘o 106 Am{U 127 ~m~tÀ`m {H$aH$moi qH$‘Vr {Z`{‘VnUo Jmoim H$aÊ`mV oVmV. H|$Ð gaH$maÀ`m amï>r` gm§p»`H$s` H$m`m©b`m‘m’©$V ApIb ^maVr` Am{U amÁ o/H|$Ðem{gV àXoem§H$[aVm J«m‘rU mJ, ZmJar mJ d EH${ÌV H$[aVm ‘m{gH$ J«mhH$ qH$‘V {ZX}em§H$ V`ma H$ê$Z àH$m{eV Ho$bo OmVmV. `mgmR>r 2012 ho nm`m yV df© J¥hrV Yabo OmVo.

B) bmoH${dÎm

‘hgwbr O‘m

‘hgwbr O‘o‘Ü`o amÁ`mÀ`m ñdV:À`m ómoVm§nmgyZ O‘m a³H$‘ Am{U H|$Ðr` AZwXmZo d H|$Ðr` H$amVrb {hñgm `m§Mm g‘mdoe AgVmo. amÁ`mMr gZ 2019-20 AW©g§H$ënr` A§XmOmZwgma ‘hgwbr O‘m 3,14,640 H$moQ>r én`o, Va gZ 2018-19 À`m gwYm[aV A§XmOmZwgma 2,86,500 H$moQ>r én`o Amho. AW©g§H$ënr` A§XmO 2019-20 Zwgma H$a ‘hgyb Am{U H$aoVa ‘hgyb (H|$Ðr` A§XmOmZwgma) AZwH«$‘o 2,57,455 H$moQ>r én`o Am{U 57,185 H$moQ>r én`o Amho.

‘hgwbr IM©

2019-20 Zwgma amÁ`mMm ‘hgwbr IM© 3,34,933 H$moQ>r én`o AgyZ gZ 2018-19 À`m gwYm[aV A§XmOmZwgma Vmo 3,01,460 H$moQ>r én`o Amho. EHy$U O‘oVrb ^m§S>dbr O‘oMm {hñgm Am{U EHy$U IMm©Vrb m§S>dbr IMm©Mm {hñgm AZwH«$‘o 22.2% Am{U 17.3% Amho. VgoM EHy$U ‘hgwbr IMm©‘ܶo {dH$mg IMm©Mo à‘mU 68% Amho. ‘hgwbr IMm©‘Ü`o {dH$mg IM© Am{U {dH$mgoVa IMm©Mm g‘mdoe hmoVmo.

VyQ>

2019-20 Zwgma ‘hgwbr VyQ>, {dÎmr` VyQ> Am{U F$U^ma AZwH«$‘o 20,293 H$moQ>r én`o, 61,670 H$moQ>r én`o Am{U 4,71,642 H$moQ>r én`o Amho.

2019-20 Zwgma {dÎmr` VwQ>rMo ñWyb amÁ` CËnÞmer à‘mU 2.1% BVHo$ AgyZ VgoM F$U^mamMo ñWyb amÁ` CËnÞmer à‘mU 16.4% AmhoV. ho XmoÝhr {ZX}eH$ Mm¡Xmì`m {dÎm Am`moJmZo KmbyZ {Xboë`m {dÎmr` ‘`m©XoV AmhoV.

amOH$mofr` VyQ>

2019-20 À¶m Am{W©H$ nmhUr AhdmcmZwgma amOH$mofr`

VyQ> 61,670 H$moQ>r én`o AgyZ {VMo ñWyb amÁ` CËnÞmer à‘mU 2.1% BVHo$ Amho. VgoM àmW{‘H$ VyQ> 26,463 H$moQ>r én`o AgyZ {VMo ñWyb amÁ` CËnÞmer à‘mU 0.9% BVHo$ Amho.

Mm¡Xmì`m {dÎm Am`moJmÀ`m {e’$maerZwgma gmhmæ`H$ AZwXmZo

(1) Mm¡Xmì`m {dÎm Am`moJmZo H|$Ðr` H$a g§H$bZmVrb gd© amÁ`m§Mm {hñgm 42% H$aÊ`mMr {e’$mag Ho$br hmoVr. Ë`mZwgma amÁ`m§Zm H|$Ðr` H$amnmgyZ àmá {ZYrn¡H$s {dVaUmgmR>r {ZpíMV Ho$boë`m (godm H$am§ì`{V[aº$) amÁ`m§À`m {hí`mV 5.199 Q>³Š`m§dê$Z 5.521 Q>³³`m§n`ªV dmT> Pmbr Amho Am{U amÁ`m§Mm godm H$amVrb {hñgm 5.281 Q>³³`m§dê$Z Vmo 5.674 Q>¸o$ Pmbm Amho.

(2) Mm¡Xmì`m {dÎm Am`moJmÀ`m {e’$maetZwgma amÁ`mVrb J«m‘rU ñWm{ZH$ ñdamÁ¶ g§ñWm Am{U ZmJar ñWm{ZH$ ñdamÁ¶ g§ñWm§H$[aVm ‘yb^yV AZwXmZo Am{U H$m‘{Jarda AmYm[aV AZwXmZo AZwH«$‘o 90:10 Am{U 80:20 `m à‘mUmV àmá hmoVo.

(3) Mm¡Xmì`m {dÎm Am`moJmZo amÁ` AmnÎmr {ZdmaU {ZYrMrhr {e’$mag Ho$br Amho. Ë`mZwgma gd©gmYmaU dJ©dmarVrb amÁ`m§H$[aVm amÁ` AmnÎmr {ZdmaU {ZYrÀ`m EHy$U AmH$ma‘mZmVrb H|$ÐmÀ¶m Am{U amÁ`m§À`m {híí`mMo à‘mU 75:25 Amho.

n§Yamdm {dÎm Am`moJ

(1) H|$Ð emgZmZo Zmoìh|~a 2017 ‘Ü`o n§Yamdm {dÎm Am`moJ ñWmnZ Ho$bm.

(2) n§Yamì`m {dÎm Am`moJmda H$am§Mr dmQ>Ur, amÁ`m§Zm Á¶m VÎdm§À¶m AmYmao gmhmæ`H$ AZwXmZo Úmd`mMr AmhoV Aer VÎdo Am{U {dÎmr` {eñVr~m~VMo à`ËZ `mH$[aVm {e’$maer H$aÊ`mMr O~m~Xmar Amho.

(3) `m Am`moJmÀ`m {e’$maerZwgma gZ 2020-21 H$[aVm H|$Ðr` H$a g§H$bZmVrb gd© amÁ`m§Mm {hñgm 41% Pmbm Amho. VgoM amÁ`m§Zm H|$Ðr` H$am§nmgyZ àmá {ZYrn¡H$s {dVaUmgmR>r {ZpíMV Ho$boë`m amÁ`m§À`m {híí`mV 5.521 Q>³³`m§n`ªV dmT> Pmbr Amho.

B©) g§ñWmË‘H$ {dÎmnwadR>m

àmYmÝ` joÌ : àmYmÝ` joÌmgmR>r gZ 2019-20 À`m dm{f©H$ H$O© `moOZoA§VJ©V "H¥$fr d g§b¾ H$m`}' ¶m

Page 12: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

14 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

joÌmMm {hñgm 20.6% Am{U A{V bKy, bKy-‘Ü`‘ CÚmoJ, ImXr d J«m‘moÚmoJ ¶m joÌmMm {hñgm 55.5% Amho. àYmZ‘§Ìr ‘wÐm `moOZoA§VJ©V {dV[aV H$aÊ`mV `oUmè`m H$Om©‘Ü`o ‘hmamï´> amÁ` AJ«oga Amho. 15 Am°JñQ> 2020 n`ªV Z§Xþa~ma {Oëhm 100% {S>{OQ>br gj‘ H$aÊ`mMo {ZpíMV H$aÊ`mV Ambo. ~±H$m : ‘hmamï´>mV 31 ‘mM© 2019 AIoa AZwgy{MV dm{UÁ` ~±H$m§Mr 12,501 H$m`m©b`o hmoVr. ho à‘mU XoemVrb EHy$U ~±H$ H$m`m©b`m§À¶m VwbZoV gw‘mao 9 % Amho. Ë`m§n¡H$s 25.1 % H$m`m©b`o J«m‘rU ^mJm‘ܶo, 22.9 % {Z‘-ehar ^mJm‘ܶo Va 52 % H$m`m©b`o ehar ^mJm‘ܶo hmoVr. godm nwa{dbobr gamgar bmoH$g§»`m : à˶oH$ ~±H$ H$m`m©b`m‘Ü o godm nwa{dÊ`mV Ambobr gamgar bmoH$g§»`m 31 ‘mM© 2019 AIoa ApIb ^maVr¶ ñVamdarb 9,157 À`m VwbZoV ‘hmamï>mV 9,834 hmoVr. ‘hmamï>mV 31 ‘mM© 2019 AIoa EQ>rE‘ gw{dYm 23,306 {R>H$mUr nwa{dÊ`mV Ambr AgyZ ApIb ^maVr` ñVamda hr gw{dYm 2,02,196 {R>H$mUr CnbãY hmoVr. AZwgy{MV dm{UÁ` ~±H$m§À`m XaS>moB© R>odr Am{U XaS>moB© H$O© 31 ‘mM© 2019 AIoa AZwH«$‘o < 2,07,424 én o Am{U < 2,20,836 hmoVo. ApIb ^maVmMr VËg‘ AmH$S>odmar AZwH«$‘o < 96,751 Am{U < 75,640 hmoVr. amÁ`mVrb AZwgy{MV dm{UpÁ`H$ ~±H$m§‘Yrb EHy$U R>odr Am{U H$Omª‘Ü o gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m§Mm {hñgm AZwH«$‘o gw‘mao 48.3 % Am{U 50.9 %, VgoM ImgJr ~±H$m§Mm {hñgm AZwH«$‘o 405 % Am{U 41.8 % BVH$m hmoVm. ‘hmamï´>mVrb ~±H$ JQ>{Zhm` AZwgy{MV dm{UpÁ`H$ ~±H$m~±H$JQ> ~±H$ H$m`m©b`o (g§»`m)

2018 2019

gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m 8490 7954

{dXoer ~±H$m 89 91

àmXo{eH$ J«m‘rU ~±H$m 734 739

ImgJr ~±H$m 2864 3484

bKy {dÎm ~±H$m 140 233

EHy$U 12317 12501

g§`wº$ m§S>dbr g§ñWm : g§`wº$ m§S>dbr g§ñWm {d{dY nyaH$ CÚmoJ, ì`mnma Am{U ì`mnmamer nyaH$ CÚmoJ ¶m§Zm àmoËgmhZ XoV ‘moR>çm à‘mUmda amoOJma CnbãY H$ê$Z XoVmV. XoemVrb EHy$U 11,56,373 g§`wº$ ^m§S>dbr g§ñWm§n¡H$s ‘hmamï´>mV gw‘mao 19.3 % g§ñWm 31 ‘mM© 2019 AIoa H$m`©aV hmoË`m. H§$nÝ`m§À`m ^aUm Ho$boë`m EHy$U m§S>dbm‘Ü`o amÁ`mVrb g§ñWm§Mm Xoem§VJ©V {hñgm 25.2 % hmoVm. {dH«o$` dñVy ì`mnma {d{Z‘` H|$Ð : {H$aH$moi Jw§VdUyH$Xmam§À`m gmhmæ`mgmR>r ‘hmamï´>mV "‘ëQ>r H$‘mo{S>Q>r EŠñM|O Am°’$ B§{S>`m {b{‘Q>oS> (E‘grE³g) Am{U Z°eZb H$‘mo{S>Q>r A±S> S>o[aìho{Q>ìhO² EŠñM|O {b{‘Q>oS> (EZgrS>rBE³g) hr ‘w»` {dH«o$` dñVy {d{Z‘` ì`mnma H|$Ðo H$m`©aV AmhoV.

E‘grE³g Am{U EZgrS>rBE³g `m§Mr CbmT>mb

{dH«o$` dñVy ì`mnma {d{Z‘` H|$Ð

g‘m{dï> {dH«o$` dñVy§Mr g§»`m)

CbmT>mb (000 H$moQ>r é. ‘Ü`o)

2017-2018

2018- 2019

2019-2020

2017-2018

2018-2019

2019-2020

‘ëQ>r H$‘mo{S>Q>r EŠñM|O Am°’$ B§{S>`m {b{‘Q>oS>

(E‘grE³g)

32 29 29 (Am°ŠQ>mo.n`ªV)

5393 6772 4782 (Am°ŠQ>mo.n`ªV)

Z°eZb H$‘mo{S>Q>r A±S> S>o[aìho{Q>ìhO² EŠñM|O {b{‘Q>oS>

(EZgrS>rBE³g)

25 23 20 (Zmoìh|. n`ªV)

590 531 300 (Zmoìh|.n`ªV)

dm{f©H$ H$O© `moOZm : J«m‘rU ^mJmVrb Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r J«m‘ñVamn`ªV H$O© CnbãYVm AgUo ‘hÎdmMo Amho. ^maVr` [aPìh© ~±Ho$Zo àË`oH$ JmdmV H$O© CnbãY H$ê$Z XoÊ`mgmR>r "godm joÌ nÕV' ñdrH$mabr AgyZ {Oëhm hm godm joÌmMm KQ>H$ Amho. ~±H$ Am°’$ ‘hmamï´>bm `mgmR>r "amÁ`mMr {Z‘§ÌH$ ~±H$' åhUyZ Kmo{fV Ho$bo Amho. {dÎmr` g‘mdoeZ : {dÎmr` g‘mdoeZ åhUOo d§{MV, Aën CËnÞ JQ>mg {dÎmr` godm CnbãY hmoUo Am{U doioda d nadS>Umam nwaogm H$O©nwadR>m {‘iÊ`mMr g§Yr {Z‘m©U H$aUo hmo`. àYmZ‘§Ìr OZ-YZ `moOZm hm {dÎmr` g‘mdoeZ {df`H$ ‘hÎdmH$m§jr H$m`©H«$‘ Amho. J«m‘rU nm`m^yV gw{dYm {dH$mg {ZYr : J«m‘rU nm`m^yV

Page 13: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

15~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

gw{dYm§gmR>r gmd©O{ZH$ joÌmVrb m§S>dbr Jw§VdUwH$sg gmhmæ` ìhmdo, `m CÔoemZo H|$Ð emgZmZo 1995-96 ‘Ü`o J«m‘rU nm`m^yV gw{dYm {dH$mg {ZYr gwé Ho$bm Amho. àmYmÝ` joÌ H$O© dmQ>nmMo Ü`o` gmÜ` Z H$ê$ eH$boë`m AZwgy{MV dm{UÁ` ~±H$m§Zr H$‘r {dV[aV Ho$bobr a¸$‘ m {ZYr‘Ü`o O‘m H$aUo Amdí`H$ Amho. `m {ZYrMo ì`dñWmnZ Zm~mS>©Ûmao Ho$co OmVo. {d‘m : {d‘m A{ZpíMVVonmgyZ g§ajU XoÊ`mMo H$m`© H$aVo. g§ñWm§Zm d ì`º$s¨Zm XþK©Q>Zm§‘wio hmoUmè`m ‘mb‘Îmm d Or{dV hmZrÀ`m OmoI‘rnmgyZ Am{W©H$ gwajm XoÊ`mì`{V[aº$, ho joÌ ~MV Am{U Jw§VdUwH$sg àmoËgm{hV H$aVo Am{U Ë`m‘wio {dH$mg H$m‘m§gmR>r Amdí¶H$ XrK©H$mbrZ {ZYr CnbãY hmoVmo. amÁ`mV Am`w{d©‘m joÌmVrc 24 H§$nÝ`m H$m`©aV AmhoV. ^m§S>dbr ~mOma : ^m§S>dbr ~mOma hr ~MVtZm n[aUm‘H$maH$ Aem XrK©H$mbrZ Jw§VdUwH$sH$S>o di{dUmar `§ÌUm Amho. amÁ`mV ‘w§~B© eoAa ~mOma Am{U amï´>r` eoAa ~mOma ho à‘wI XmoZ eoAa ~mOma H$m`©aV AmhoV. ‘w§~B© eoAa ~mOma hm OJmVrb gdm©V OwÝ`m eoAa ~mOmam§n¡H$s EH$ AgyZ amï´>r` eoAa ~mOma hm AmYw{ZH$ d AÚ`mdV V§ÌkmZmV Aìdb eoAa ~mOmam§n¡H$s EH$ eoAa ~mOma Amho.

C) H¥$fr Am{U g§b¾ H$m`}

‘hmamï´>mVrb gw‘mao 53% bmoH$g§»`m CnOr{dHo$gmR>r H¥$fr d g§b¾ joÌm§da Adb§~yZ Amho.

d{hVr ImVoXma

(1) n{hë`m H¥${fJUZoZwgma (1970-71) ‘hmamï´>mV EHy$U d{hVr ImVoXmam§Mr g§»`m Am{U d{hVr joÌ AZwH«$‘o 0.50 H$moQ>r Am{U 2.12 H$moQ>r hoŠQ>a BVHo$ hmoVo.

(2) Xhmì`m H¥${fJUZoZwgma (2015-16) EHy$U d{hVr ImVoXmam§À`m g§»`o‘Ü`o dmT> hmoD$Z Vr 1.53 H$moQ>r Pmbr Am{U d{hVr joÌm‘Ü`o KQ> hmoD$Z Vo 2.05 H$moQ>r hoŠQ>a BVHo$ Pmbo. AZwgy{MV OmVr Am{U AZwgy{MV O‘mVr `m§À`mH$S>rb gamgar d{hVr joÌ 1.22 hoŠQ>a hmoVo.

(3) n{hë`m H¥${fJUZoZwgma d{hVr ImË`mMo gamgar joÌ 4.28 hoŠQ>a BVHo$ hmoVo. Vo H$‘r hmoD$Z Xhmì`m H¥${fJUZoZwgma 1.34 hoŠQ>a BVHo$ Pmbo. H¥$fr JUZm

2015-16 Zwgma gamgar d{hVr joÌm‘Ü`o gd© amÁ`m§‘Ü`o ‘hmamï´>mMm (1.34 hoŠQ>a) H«$‘m§H$ AH$amdm Amho.

‘hmamï´>mVrb O{‘ZrMm dmna (2017-18) (EHy$U ^m¡Jmo{bH$ joÌ - 307.58 bmI hoŠQ>a)

H«$. àH$ma dmna (%)

1 {Zìdi noaUr joÌ 55

2 dZo 17

3 bmJdS>rgmR>r CnbãY Zgbobr O‘rZ 11

4 nS>rH$ O‘rZ 9

5 bmJdS> Z Ho$bobr BVa O‘rZ 8

H¥$fr {dÎm nwadR>m

N>ÌnVr {edmOr ‘hmamO eoVH$ar gÝ‘mZ `moOZm 2017 ¾ eoVH$ar Hw$Qw>§~mZo EH$m qH$dm A{YH$ g§ñWm§H$Sy>Z 1 E{àb 2012 Z§Va KoVbobo Am{U Z¡g{J©H$ AmnÎmr‘wio 30 OyZ 2016 amoOr W{H$V Pmbobo nrH$ H$O© ‘m’$ H$aÊ`mgmR>r ‘hmamï´> emgZmZo hr `moOZm OyZ 2017 ‘Ü`o gwê$ Ho$br. ¾ ¶m `moOZoA§VJ©V O‘rZ YmaUm joÌmMr ‘`m©Xm bjmV Z KoVm, ‘yi a¸$‘ Am{U ì`mO ¶mg{hV 1.50 bmI én`mn`ªVMo H$O© ‘m’$ H$aÊ`mV Ambo. ¾ hr `moOZm amï´>r¶rH¥$V ~±H$m, ì`mnmar ~±H$m, àmXo{eH$ J«m‘rU ~±H$m, {Oëhm ‘Ü`dVu ghH$mar ~±H$m Am{U àmW{‘H$ H¥${f ghH$mar nVnwadR>m g§ñWm `m§À`mH$Sy>Z H$O© KoVboë`m eoVH$è`m§ZmM bmJy Amho.

H¥$fr nUZ

amÁ`mVrb H¥$fr nUZ {d^mJmV’}$ "‘hmamï´> H¥$fr CËnÞ nUZ ({dH$mg d {d{Z`‘Z) A{Y{Z`‘, 1963' Zwgma H¥$fr CËnÞ ~mOma g{‘Ë`m§Mr ñWmnZm Ho$br OmVo. eoVH$è`m§À¶m H¥$fr ‘mbmbm `mo½` ^md {‘imdm Am{U ì`mnmar d ‘Ü`ñWm§H$Sy>Z eoV‘mbmbm H$‘r md XoD$Z eoVH$è`m§Mo emofU Ho$bo OmD$ Z`o, `m hoVyZo H¥$fr CËnÞ ~mOma g{‘Ë`m§‘Ü`o eoV‘mb {dH$Ê`mMr gw{dYm CnbãY H$ê$Z {Xbr OmVo. ‘hmamîQ´>mV 305 H¥$fr CËnÞ ~mOma g{‘Ë`m Am{U 624 Cn-~mOma g{‘Ë`m ñWmnZ Pmë`m AmhoV.

newJUZm

"newJUZm 2019' À`m {ZîH$fm©Zwgma ‘hmamï´>mV gw‘mao

Page 14: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

16 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

3.31 H$moQ>r newYZ AgyZ `m g§X^m©V ‘hmamï´> XoemV gmVì`m H«$‘m§H$mda Amho. ‘hmamï´>mV Hw$¸w$Q>mXr nú¶m§Mr g§»`m gw‘mao 7.43 H$moQ>r AgyZ `m g§X^m©V ‘hmamï´> XoemV nmMì`m H«$‘m§H$mda Amho.

Xþ½YmoËnmXZ d XþYmMr XaS>moB© CnbãYVm

df©

Xþ½YmoËnmXZ(bmI ‘o. Q>Z)

XþYmMr XaS>moB© CnbãYVm (J«°‘ à{V{XZ)

‘hmamï´> ^maV ‘hmamï´> ^maV

2016-17 104.02 1636.94 243 352

2017-18 111.02 1763.46 256 375

2018-19 116.54 1877.49 266 394

Xþ½YmoËnmXZ (2018-19)

H«$. amÁ` Xþ½YmoËnmXZ (bmI ‘o. Q>Z)

1 CÎma àXoe 305.19

2 amOñVmZ 236.68

3 ‘Ü` àXoe 159.11

4 Am§Y« àXoe 150.44

5 JwOamV 144.93

6 n§Om~ 125.99

7 ‘hmamï´> 116.54

XþYmMr XaS>moB© CnbãYVm (2018-19)

H«$. amÁ` XaS>moB© CnbãYVm (J«°‘ à{V{XZ)

1 n§Om~ 1181

2 amOñVmZ 870

3 JwOamV 626

4 Am§Y«àXoe 623

5 ‘Ü`àXoe 538

6 CÎma àXoe 371

7 H$Zm©Q>H$ 344

8 V{‘iZmSy> 322

9 ‘hmamï´> 266

‘Ëñ`ì`dgm`

amÁ`mg EHy$U 720 {H$.‘r. bm§~rMm gmJar {H$Zmam bm^bm AgyZ gmJar ‘mgo‘mar¶mo½¶ joÌ 1.12 bmI Mm¡. {H$. ‘r. BVHo$ Amho. `m ì`{V[aº$ amÁ`mV 4.18 bmI hoŠQ>a joÌ

JmoS>çm nmÊ`mVrb Am{U 0.10 bmI hoŠQ>a joÌ {Z‘Imè`m nmÊ`mVrb ‘mgo‘margmR>r `mo½` Amho.

aoer‘

VwVr aoer‘ {dH$mg H$m`©H«$‘ amÁ`mVrb 24 {Oëøm§‘ܶo am~{dbm OmVmo. amÁ`mbm aoer‘ eoVr CÚmoJmgmR>r "CX`moÝ‘wI Anma§n[aH$ amÁ` nwañH$ma' ’o$~«wdmar 2019 ‘Ü`o àmá Pmbm. JS>{Mamobr, M§Ðnya, ^§S>mam Am{U Jm|{X`m `m Mma {Oëøm§‘Ü`o Q>ga aoer‘ {dH$mg H$m`©H«$‘ am~{dbm OmVmo. `m Mma {Oëøm§‘ܶo Q>ga aoer‘ {H$S>çm§À`m g§dY©ZmgmR>r ‘moR>çm à‘mUmV EoZ Am{U AOw©Z `m d¥jm§Mr bmJdS> Ho$br OmVo.

dZ n[a‘§S>i{Zhm` dZjoÌmMo dJuH$aU (31 ‘mM© 2019 amoOr)

H«$. n[a‘§S>i amÁ`mVrb EHy$U dZjoÌmer Q>¸o$dmar

1 JS>{Mamobr 20.8

2 ZmJnya 12.5

3 Ywio 10.4

4 R>mUo 9.4

5 Zm{eH$ 8.6

‘hmamï´>mVrc Am{U ^maVmVrb dZmÀN>mXZ

àH$ma ^maV ‘hmamï´>

^m¡Jmo{bH$ joÌ (Mm¡. {H$. ‘r.) 32,87,469 3,07,713

EHy$U dZmÀN>mXZ (Mm¡.{H$.‘r.) 7,12,249 50,778

^m¡Jmo{bH$ joÌmer EHy$U dZmÀN>mXZmMr Q>¸o$dmar

21.7 16.5

D$) CÚmoJ Am{U ghH$ma

‘hmamï´> Am¡Úmo{JH$ YmoaU, 2019 ¾ ‘hmamï´>mZo "Am¡Úmo{JH$ YmoaU, 2019' Omhra Ho$bo AgyZ Vo 1 E{àb 2019 nmgyZ A‘bmV Ambo. ¾ hoVy : J{Verb Am¡Úmo{JH$ dmT> Am{U emídV {dH$mg. ¾ `m YmoaUmA§VJ©V CX`moÝ‘wI joÌm§Vrb {dH$mgmgmR>r EHy$U 14 àmYmÝ` joÌo {ZpíMV H$aÊ`mV Ambr AmhoV. Ë`mVrb à‘wI joÌo nwT>rbà‘mUo : {dÚwV dmhZo (CËnmXZ, nm`m yV gw{dYm d XþéñVr), CÚmoJ 4.0 (H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm, {Ì{‘Vr N>nmB©, ‘hmOmb Am{U §Ì‘mZd {dkmZ, A{Vgyú‘ V§ÌkmZ), EH$mpË‘H$ ‘m{hVr H|$Ð g§Hw$bo, dómoÚmoJ §Ìgm‘J«rMo CËnmXZ, H¥${f Am{U AÞ à{H«$`m KQ>H$, ‘m{hVr

Page 15: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

17~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

V§ÌkmZ Am{U ‘m{hVr V§ÌkmZ AmYm[aV godm, BboŠQm°{ZH$ àUmbr g§aMZm Am{U CËnmXZ.

WoQ> naH$s¶ Jw§VdUyH$ : WoQ> naH$s¶ Jw§VdUwH$s‘Ü`o ‘hmamï´>mZo gdm©{YH$ ng§VrMo ñWmZ H$m`‘ amIbo AgyZ ^maVmV Pmboë`m EHy$U WoQ> naH$s¶ Jw§VdUwH$sV ‘hmamï´>mMm {hñgm gw‘mao 29% Amho. ‘hmamï´>mVyZ {Z`m©V : Am`mV-{Z`m©VrÀ¶m ~m~VrV ‘w§~B© ho ^maVmMo gdm©V ‘moR>o Am{U A{V ‘hÎdmMo ~§Xa Amho. ^maVmÀ¶m EHy$U {Z`m©VrV ‘hmamï´>mMm {hñgm gw‘mao 24% Amho. ‘hmamï´>mVyZ {Z`m©V hmoUmè`m dñVy : aËZo d Am^yfUo, noQ´moHo${‘H$ëg, V`ma H$nS>o, gwVr YmJo, YmVy Am{U YmVy CËnmXZo, eoV‘mbmda AmYm[aV CËnmXZo, A{^`m§{ÌH$s CnH$aUo, Am¡fYr Ðì`o Am{U Am¡fYo, ßbmpñQ>H$ Am{U ßbmpñQ>H$À`m dñVy. {deof Am{W©H$ joÌo : WoQ> naH$s¶ Jw§VdUyH$ AmH${f©V H$aÊ`mgmR>r, {Z`m©Vrg àmoËgmhZ XoÊ`mgmR>r Am{U amoOJma {Z{‘©VrgmR>r ‘hmamï´>mZo gZ 2001 ‘Ü`o "{deof Am{W©H$ joÌ YmoaU' Kmo{fV Ho$bo. Am°ŠQ>mo~a 2019 n`ªV EHy$U 251 {deof Am{W©H$ joÌm§Mo àñVmd àmá Pmbo AgyZ Ë`mn¡H$s 5.94 bmI amoOJma XoD$ eH$Vrc Aer 30 {deof Am{W©H$ joÌo H$m`m©pÝdV Pmbr AmhoV. ‘hmamï´>mVrb ImOJr ‘m{hVr g§Hw$bo AgUmao {Oëho

H«$. {Oëhm ImOJr ‘m{hVr g§Hw$bo (g§»¶m)

1 nwUo 186

2 ‘w§~B© eha d ‘w§~B© CnZJa 172

3 R>mUo 158

4 ZmJnya 5

5 Zm{eH$ 5

6 Am¡a§Jm~mX 3

7 dYm© 1

‘hmamï> Am¡Úmo{JH$ {dH$mg ‘hm‘§S>i : amÁ` emgZmMr à‘wI Am¡Úmo{JH$ nm`m yV {dH$mg g§ñWm åhUyZ gZ 1962 ‘Ü o ‘hmamï> Am¡Úmo{JH$ {dH$mg ‘hm‘§S>imMr ñWmnZm H$aÊ`mV Ambr. {S>g|~a 2019 n ªV ‘hmamï> Am¡Úmo{JH$ {dH$mg ‘hm‘§S>imZo 289 Am¡Úmo{JH$ joÌo {Z‘m©U Ho$br AgyZ Ë`m‘ܶo 143 ‘moR>o Am¡Úmo{JH$ joÌo, 95 bKy Am¡Úmo{JH$ joÌo d 51 {dH$mg H|$Ðo AmhoV.

‘hmamï´> amÁ` Zm{dÝ`Vm g§ñWm : "‘hmamï´> amÁ` ñQ>mQ>©-An YmoaU, 2018' Mr A§‘b~OmdUr H$aÊ`mgmR>r amÁ` emgZmZo EH$ à‘wI g§ñWm åhUyZ ‘hmamï´> amÁ` Zm{dÝ`Vm g§ñWoMr Zo‘UyH$ Ho$br Amho. I{ZOo : amÁ`mVrb gw‘mao 58 hOma Mm¡. {H$. ‘r. joÌ ho "CËnmXZj‘ I{ZO gmR>m AgUmao joÌ' åhUyZ AmoiIbo OmVo. ho joÌ amÁ`mÀ`m EHy$U ^m¡Jmo{bH$ joÌmÀ`m 19 Q>¸o$ Amho. {dX^m©Vrb ^§S>mam, M§Ðnya, JS>{Mamobr, ZmJnya, Jm|{X`m d `dV‘mi {Oëøm§‘Ü`o H$moigm, MwZIS>r, H$ƒo ‘±J{ZO, ~m°ŠgmB©Q>, H$ƒo bmoI§S>, H$m`ZmB©Q>, ßbmoamB©Q> (J«oS>oS>), H«$mo‘mB©Q> à‘wI I{ZOm§Mo gmR>o AmhoV. gd© I{ZOm§‘Ü`o H$moiemMo gdm©{YH$ CËnmXZ hmoVo. dómoÚmoJ g§Hw$bo : amÁ`mV qhJUKmQ> ({O. dYm©), dg‘V ({O. qhJmobr), bmVya ({O. bmVya), {eanya, Ywio d XoJmd ({O. Ywio), {^d§S>r ({O. R>mUo), ~mam‘Vr ({O. nwUo), Bñbm‘nya ({O. gm§Jbr) Am{U BMbH$a§Or ({O. H$moëhmnya) `oWo EHy$U 13 dómoÚmoJ g§Hw$bo AmhoV. n`©Q>Z ¾ amÁ`mbm gZ 2025 n`ªV AJ«Ur n`©Q>ZñWi åhUyZ {dH${gV H$aUo Am{U `m CÚmoJmV Xhm bmI A{V[aº$ amoOJma {Z{‘©Vrgh 30,000 H$moQ>r én`m§Mr Jw§VdUyH$ AmH${f©V H$aUo, ho "‘hmamï´> amÁ` n`©Q>Z YmoaU, 2016' Mo Ü`o` Amho. ¾ "Ñï>rjonmV ^maV n`©Q>Z gm§p»`H$s, 2019' `m AhdmbmZwgma gZ 2018 ‘Ü`o amÁ`mV 11.91 H$moQ>r Xoem§VJ©V n`©Q>H$m§À`m Am{U 0.51 H$moQ>r {dXoer n`©Q>H$m§À`m ^oQ>r Pmë`m.

dm{f©H$ CÚmoJ nmhUr ¾ "dm{f©H$ CÚmoJ nmhUr, 2017-18' À`m {ZîH$fm©Zwgma XoemÀ`m ñWyb ‘yë`d{Y©V 18% {híí`mgh ‘hmamï´>mZo Amnbo gdm}ƒ ñWmZ H$m¶‘ amIbo Amho. EHy$U H$m‘Jma Am{U H$m‘Jma doVZ `m ~m~VrV amÁ` Xþgè`m H«$‘m§H$mda AgyZ Ë`m§Mm {hñgm AZwH«$‘o 11.6% Am{U 14.7% BVH$m Amho. ¾ ^maVmVrb EHy$U CËnmXZ ‘yë`, IoiVo ^m§S>db Am{U {Zìdi ‘yë`d¥Õr ¶m§‘Ü`o amÁ`mMm {hñgm

Page 16: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

18 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

AZwH«$‘o 14.9%, 18.2% Am{U 18.6% BVH$m hmoVm.

ghH$ma ¾ ‘hmamï´>mV 31 ‘mM© 2019 AIoa gw‘mao 2.06 bmI ghH$mar g§ñWm H$m`©aV hmoË`m. ¾ amÁ`mV ‘hmamï´> amÁ` ghH$mar ~±H$ hr {eIa ghH$mar ~±H$ AgyZ {Oëhm ñVamda 31 {Oëhm ‘Ü`dVu ghH$mar ~±H$m H$m`©aV AmhoV. ¾ Aën ‘wXVrMm H¥$fr nVnwadR>m hm ‘w»`V: eoVrÀ`m h§Jm‘mVrb H$m‘m§H$[aVm àmW{‘H$ H¥$fr nVnwadR>m g§ñWm§Ûmao Ho$bm OmVmo. amÁ`mV 31 ‘mM© 2019 AIoa 20,747 àmW{‘H$ H¥$fr nVnwadR>m g§ñWm hmoË`m. ¾ ghH$mar gmIa H$maImZo : ‘hmamï´>mV 31 ‘mM© 2019 AIoa 175 Zm|XUrH¥$V ghH$mar gmIa H$maImZo hmoVo. ^maVmVrb EHy$U gmIa H$maImÝ`m§n¡H$s gdm©{YH$ 37% H$maImZo Ho$di ‘hmamï´>mV AgyZ Ë`mImbmoImb 22% H$maImZo CÎma àXoemV AmhoV.

E) nm`m^yV gw{dYm

D$Om©

(1) ñWm{nV j‘Vm : ‘hmamï´>mVrb drO {Z{‘©VrMr EHy$U ñWm{nV j‘Vm 31 ‘mM© 2019 AIoa 36,729 ‘oJmdm°Q> AgyZ Ë`mV ImOJr joÌmMm {hñgm 57.6%, gmd©O{ZH$ joÌmMm {hñgm 37% Am{U gmd©O{ZH$-ImOJr ^mJrXmar àH$ënmMm (aËZm{Jar J°g nm°da àmoOoŠQ> {c.) {hñgm 5.4% Amho.

(2) ZdrH$aUr` D$O}À`m ñWm{nV j‘VoZwgma ‘hmamï´> ho amÁ¶ ^maVmV {Vgè`m H«$‘m§H$mda Amho.

(3) à‘wI noQmo{b`‘ CËnmXZm§À`m dmnam‘Ü o ‘hmamï> ho amÁ¶ gZ 2018-19 ‘Ü o ^maVmV Xþgè`m H«$‘m§H$mda hmoVo.

(4) joÌ{Zhm` {dOoMm gdm©{YH$ dmna

H«$. joÌ 2018-19 (Xebj w{ZQ>)

dmnamMo à‘mU (EHy$U 1,31,866 X.b.

`w{ZQ²gÀ`m VwbZoV)

1 Am¡Úmo{JH$ 47,164 35.8%

2 H¥$fr 33,725 25.6%

3 KaJwVr 29,188 22.1%

(5) {dOoMm XaS>moB© dmna (gd© joÌmVrb {‘iyZ)

df© ^maV (`w{ZQ²g) ‘hmamï´> (`w{ZQ²g)

2017-18 753.1 1028.2

2018-19 (AñWm`r AmH$S>odmar)

784.2 1083.7

(6) ZdrH$aUr` D$Om© : H|$Ð emgZmÀ`m YmoaUmZwgma, ZdrH$aUr` D$Om© òmoVm§nmgyZ 10% n`ªV drO IaoXr H$aÊ`mMo YmoaU amÁ` emgZmZo pñdH$mabo Amho. ZdrH$aUr` D$O}À¶m ñWm{nV j‘VoZwgma V{‘iZmSy> Am{U H$Zm©Q>H$ ¶m amÁ¶m§nmR>monmR> ‘hmamï´>mMm {Vgam H«$‘m§H$ bmJVmo.

(7) ZdrH$aUr` D$O}Mr ñWm{nV j‘Vm (31 {S>g|~a 2019 AIoa EHy$U 9,020 ‘oJmd°Q>)

H«$. òmoV à‘mU (%)

1 ndZ D$Om© 55

2 {MnmS>m§nmgyZ drO {Z{‘©Vr 26

3 gm¡a D$Om© 12

4 bKy Ob{dÚwV àH$ën 4

5 H¥$fr Adeof Am{U BVa 3

‘hmamï´>mV ‘w§~B© nmoQ>© Am{U Odmhabmb Zohê$ nmoQ>© hr XmoZ ‘moR>r Va 48 bhmZ ~§Xao AmhoV. ‘hmamï´>mV nmM Am§Vaamï´>r` Am{U 13 Xoem§VJ©V {d‘mZVio AmhoV.

Eo) gm‘m{OH$ joÌ

(1) amoOJma Am{U Xm[aÐç amoOJma pñWVr : 2011 À¶m OZJUZoZwgma ‘hmamï´>mV 4.94 H$moQ>r H$m‘Jma AmhoV. Ë`m‘Ü`o {ó`m§Mo à‘mU 34% Amho. `mM OZJUZoZwgma H¥$fr Am{U g§b¾ H$m`©joÌm§‘Ü`o H$m`©aV H$m‘Jmam§Mr Q>¸o$dmar 46.1 Amho. Ë`mM~amo~a ór ‘w»` H$m‘Jmam§Mr Q>¸o$dmar 31.5 BVH$s Amho Va ór {g‘m§{VH$ H$m‘Jmam§Mr Q>¸o$dmar 53.6 BVH$s Amho. Xm[aÐç : Xoe nmVirda Xm[aÐç aofm (gZ 2011-12 gmR>r) J«m‘rU ^mJmgmR>r XaS>moB© Xa‘hm 816 én`o Am{U ZmJar ^mJmgmR>r XaS>moB© Xa‘hm 1000 én`o Aer {ZpíMV H$aÊ`mV Ambr. VgoM amÁ`mVrb Xm[aÐçaofm J«m‘rU ^mJmgmR>r XaS>moB© Xa‘hm 967 én`o Am{U ZmJar ^mJmgmR>r XaS>moB© Xa‘hm 1126

Page 17: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

19~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

én`o {ZpíMV H$aÊ`mV Ambr. amÁ`mÀ`m J«m‘rU Am{U ZmJar ^mJmVrb Xm[aÐçaofoImbrb bmoH$m§Mo à‘mU AZwH«$‘o 24.2% Am{U 9.1% BVHo$ Amho.

(2) {ejU "~mbH$m§À`m ‘mo’$V d gº$sÀ`m {ejUmMm A{YH$ma A{Y{Z`‘, 2009' A§VJ©V gZ 2019-20 ‘Ü`o EHy$U 78,743 {dÜ`mÏ`mªZm emio‘Ü`o àdoe XoÊ`mV Ambm. A{Y{Z`‘mÀ`m A§‘b~OmdUrÀ`m gwédmVrnmgyZ df© 2019-20 n`ªV EHy$U 391336 {dÚmÏ`mªZm emio‘Ü`o àdoe XoÊ`mV Ambm Amho. {ejUmÀ`m emídV {dH$mg Ü`o`mÀ`m AZwf§JmZo nyd©-embo`nmgyZ Cƒ ‘mÜ`{‘H$ n`ªV gd©g‘mdoeH$ d g‘mZ XO}Xma {ejUmMr h‘r XoÊ`mH$[aVm gd© {ejm A{^`mZ, amï´>r` ‘mÜ`{‘H$ {ejm A{^`mZ Am{U {ejH$ {ejU `m VrZ `moOZm g‘m`mo{OV H$ê$Z "g‘J« {ejm' hr ZdrZ EH$mpË‘H$ `moOZm gZ 2018-19 nmgyZ amÁ`mV am~{dÊ`mV `oV Amho. g‘J« {ejm A§VJ©V 2018-19 gmR>r 1854.54 H$moQ>r én`o {ZYr ‘§Oya H$aÊ`mV Ambm hmoVm Ë`mn¡H$s 1354.06 H$moQ>r én`o IM© H$aÊ`mV Ambm.

(3) bmoH$g§»`m

bmoH$g§»`m (2011 À`m OZJUZoZwgma) (H$moQ>t‘Ü`o)

H«$. àH$ma ^maV ‘hmamï´>

1 EHy$U bmoH$g§»`m 121.09 11.24

2 AZwgy{MV OmVr 20.14 1.33

3 AZwgy{MV O‘mVr 10.45 1.05

4 Xedm{f©H$ d¥{ÕXa 17.7% 16%

5 bmoH$g§»`oMr KZVm 382 (à{V Mm¡.

{H$.‘r.)

365 (à{V

Mm¡.{H$.‘r.)

6 ZmJar bmoH$g§»`m 31.1% 45.2%

gZ 2011 À`m OZJUZoZwgma ^maVmV gdm©{YH$ {Xì`m§J bmoH$g§»`m CÎma àXoe‘Ü`o (41.58 bmI)

Am{U Ë`mZ§Va ‘hmamï´>mV (29.63 bmI) Amho. ‘hmamï´>mVrb EHy$U {Xì`m§J ì`º$s¨n¡H$s 42.1% ì`º$s H$m‘ H$aUmao AmhoV. ‘hmamï´>mVrb {Xì`m§J bmoH$g§»`m gdm©{YH$ AgUmao {Oëho (gZ 2011 À`m OZJUZoZwgma)

H«$. {Oëhm Q>¸o$dmar

1 R>mUo 8.5%

2 ‘w§~B© CnZJa 8.2%

3 nwUo 7.8%

Ñï>rjonmV ‘hmamï´>

ñWmnZm 1 ‘o 1960

EHy$U ‘hgwbr {d^mJ 06

EHy$U {Oëho 36

EHy$U VmbwHo$ 355 (‘w§~B© eha d ‘w§~B© CnZJa `m {Oëøm§Vrb VrZ VmbwHo$ dJiyZ)

EHy$U ehao 534 (JUZm eham§gh)

gmjaVm 82.3%

ór-nwéf à‘mU 929

OZZXa 1.7

OÝ‘Xa 15.7

‘¥Ë`wXa 5.7

EHy$U {Oëhm n[afXm 34

EHy$U J«m‘n§Mm`Vr 27,875

EHy$U n§Mm`V g{‘Ë`m 351

EHy$U ZJa n[afXm 241

EHy$U ‘hmZJanm{bH$m 27

EHy$U ZJa n§Mm`Vr 128

EHy$U H$Q>H$ ԤS>io 7

Jmoamo~m Jwad(X ¶w{ZH$ A°H°$S>‘r, nwUo)

Page 18: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

20 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

eoVH$ar CËnmXH$ g§KQ>Zm

n§VàYmZ Za|Ð ‘moXr m§Zr 29 ’o$~«wdmar 2020 amoOr {MÌHy$Q> `oWo Xoe^amV 10 hOma eoVH$ar CËnmXH$ g§KQ>Zm gwê$ H$aUma Agë`mMo Omhra Ho$bo.

^maVmV gw‘mao 86 Q>¸o$ eoVH$ar N>moQ>o Am{U Aën^yYmaH$ AgyZ Ë`m§À`mH$S>o 1.1 hoŠQ>anojm H$‘r O‘rZ Amho. N>moQ>çm, ‘Ü`‘ Am{U ^y{‘hrZ eoVH$è`m§Zm H¥$fr CËnmXZ Q>ßß`mV V§ÌkmZ, XO}Xma {~`mUo, IVo Am{U H$sQ>H$ZmeH$m§Mr CnbãYVm `m§gma»`m AZoH$ AmìhmZm§Mm gm‘Zm H$amdm bmJVmo. eoVH$ar CËnmXH$ g§KQ>Zm Aem g‘ñ`m§Mm {ZnQ>mam H$aÊ`mgmR>r Ë`m§Zm gm‘y{hH$ ~i XoVrb. `m g§KQ>Zm§Mo gXñ` V§ÌkmZ, {dÎm nwadR>m Am{U ~mOmanoR>oV eoV‘mb KoD$Z OmÊ`mgmR>r ‘XV H$aVrb, OoUoH$ê$Z Ë`m§À`m CËnÞmV doJmZo dmT> hmoB©b.

àYmZ‘§Ìr {H$gmZ gÝ‘mZ {ZYr `moOZm

`mM H$m`©H«$‘mV àYmZ‘§Ìr {H$gmZ gÝ‘mZ {ZYr `moOZoÀ`m df©nyVuMr XIb KoÊ`mV Ambr. H|$Ð gaH$maZo 24 ’o$~«wdmar 2019 amoOr hr `moOZm gwê$ Ho$br hmoVr.

eoVH$è`m§Zm H¥$fr Am{U g§b¾ CÚmoJ VgoM KaJwVr JaOm nyU© H$aVm `mì`mV `mgmR>r hr `moOZm gwê$ H$aÊ`mV Ambr. `m `moOZoA§VJ©V nmÌ bm^mÏ`mªZm dfm©bm 6,000 én`m§n`ªV ‘XV {Xbr OmVo. Mma ‘{hÝ`m§VyZ EH$Xm àË`oH$s 2,000 én`o {Xbo OmVmV. WoQ> bm^ hñVm§VaU nÕVr‘m’©$V nmÌ bm^mÏ`mªÀ`m ~±H$ ImË`mV ho n¡go O‘m hmoVmV.

ñdÀN> ^maV A{^`mZmÀ¶m (J«m_rU) Xþgè`m Q>ßß`mbm H|$Ðr` _§Ìr_§S>imMr _§Owar

n§VàYmZ Za|Ð _moXr `m§À`m AÜ`jVoImbr Pmboë`m H|$Ðr` _§Ìr_§S>imÀ`m ~¡R>H$sV ñdÀN> ^maV A{^`mZmÀ`m (J«m_rU) Xþgè`m Q>ßß`mbm (2024-25 n`ªVÀ`m {dñVmambm) 19 \o$~«wdmar 2020 amoOr _§Owar XoÊ`mV Ambr.

¶m Xþgè`m Q>ßß`mV AmoS>rE\$ ßbg (Open Defecation Free Plus) `m H$m`©H«$_mda bj H|${ÐV H$aÊ`mV `oB©b. `mV KZ Am{U Ðd H$Mam ì`dñWmnZmMmXoIrb g_mdoe Amho. `m H$m`©H«$_mA§VJ©V àË`oH$ ì`º$sÀ¶m ñdÀN>VmJ¥hmMm dmna Ho$cm OmV Amho, ¶mMr ImVaO_m H$aÊ`mdahr bj nwadÊ`mV `oB©b. `m Xþgè`m Q>ßß`mMr A§_b~OmdUr {_eZ _moS>da H$aÊ`mV `oUma AgyZ Ë`mgmR>r 2020-21 Vo 2024-25 `m H$mimgmR>r < 52,497 H$moQ>r§BVH$m IM© Ano{jV Amho. `m{edm` 15 ì`m {dÎm Am`moJmZo J«m_rU nmUrnwadR>m Am{U ñdÀN>Vm ¶m§gmR>r < 30,375 H$moQ>r àñVm{dV Ho$bo AmhoV. `m H$m`©H«$_mMr gm§JS ‘ZaoJm Am{U Ob-OrdZ A{^`mZmer> KmVbr OmB©b. gÜ`mÀ`m {ZH$fm§Zwgma, ì`{º$JV H$m¡Qw>§{~H$ ñdÀN>VmJ¥hm§gmR>r Agbobr 12,000 én`m§Mr àmoËgmhZna a¸$_ `m H$m`©H«$_mA§VJ©Vhr CnbãY Agob. H|$Ð Am{U amÁ` `m§À`m {ZYrMm dmQ>m B©emÝ` ^maVmVrb amÁ¶o, {h_mb`rZ amÁ¶o Am{U Oå_y Am{U H$mí‘ra ho H|$Ðem{gV àXoe ¶m§À¶mgmR>r 90:10 Va BVa amÁ`m§gmR>r 60:40 Agm amhrb. `m Xþgè`m Q>ßß`mVXoIrb amoOJma {Z{_©Vr gwê$M amhrb Am{U ñdÀN>VmJ¥ho ~m§YÊ`mVyZ J«m_rU AW©ì`dñWobm MmbZmhr {_iob.

nrH$ {d‘m `moOZoÀ`m gwYmaUm àñVmdmg ‘§Owar

H|$Ðr` ‘§Ìr‘§S>imZo 19 ’o$~«wdmar 2020 amoOr n§VàYmZ nrH$ {d‘m `moOZm Am{U nwZa©{MV hdm‘mZ AmYm[aV nrH$ {d‘m `moOZm ¶m§‘Yrc gwYmaUm H$aÊ`mÀ`m àñVmdmbm ‘§Owar {Xbr. nrH$ {d‘m `moOZm am~dVmZm `oUmè`m AS>MUr Am{U AmìhmZo `m§da VmoS>Jm H$mT>Ê`mgmR>r `m gwYmaUm Ho$ë`m OmUma AmhoV. `m gd© gwYmaUm Iarn h§Jm‘ 2020 nmgyZ Xoe^amV bmJy Ho$ë`m OmVrb.

emgH$s¶ ¶moOZm/YmoaUo/H$m¶©H«$‘/nm[aV {dYo¶Ho$

Page 19: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

21~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

`m `moOZoVrb H$mhr VaVwXr Am{U ¶mg§X^m©Vrc gwYmaUm§Mm àñVmd

A§‘b~OmdUrgmR>r H$ama : `m `moOZoÀ`m A§‘b~OmdUrgmR>r {d‘m H§$nÝ`m§er VrZ dfmªMm H$ama Ho$bm OmB©b. h‘r ^md : {nH$m§Mo ‘yë` {ZpíMV H$aÊ`mgmR>r, VgoM h‘r ^md Am{U {d{eï> {OëømV {då`mMr a¸$‘ ¶m ~m~r R>adÊ`mgmR>rMo n`m©` amÁ` gaH$ma/H|$Ðem{gV àXoem§Zm {Xbo OmVrb. Á`m {nH$m§Mm h‘r^md Omhra H$aÊ`mV Ambobm Zmhr, Ë`m {nH$m§gmR>r eoVr ‘yë` {ZpíMV Ho$bo OmB©b. n§VàYmZ nrH$ {d‘m `moOZm Am{U nwZa©{MV hdm‘mZ AmYm[aV nrH$ {d‘m `moOZm `m XmoÝhr `moOZm§gmR>r {‘iUmao H|$Ðr` AZwXmZ, H$moaS>dmhÿ O{‘ZrgmR>rMm hám 30 Q>³³`m§n ªV ‘`m©{XV Ho$bm OmB©b. Va qgMZmImbrb O{‘ZrgmR>rMm hám 25 Q> o$ XamZo {Xcm OmB©c. H$mhr amÁ`o {d{eï> g§H$Q> qH$dm AmnÎmrgmR>r (CXm. JmanrQ>) {deof {d‘m H$dM {ZdSy> eH$VmV. amÁ`m§Zr {ZpíMV H$mbmdYrV hßË`mÀ`m AZwXmZmMr a¸$‘ {d‘m H§$nÝ`m§Zm {Xbr Zmhr Va Ë`m H¥$fr ‘mog‘mV Ë`m§Zm EH$m ‘`m©XoZ§Va `moOZm bmJy H$aÊ`mMm A{YH$ma {‘iUma Zmhr. Iarn h§Jm‘mgmR>r hr H$mb‘`m©Xm 31 ‘mM© Am{U aã~r h§Jm‘mgmR>r 30 gßQ>|~a Aer Agob. {nH$m§À`m ZwH$gmZrMm A§XmO qH$dm AmT>mdm KoÊ`mgmR>r VgoM Xmì`m§Mr nS>VmiUr H$aÊ`mgmR>r {ÛñVar` à{H«$`m am~dbr OmB©b. Ë`mV {d{eï> {ZH$fm§À`m AmYmamda ZwH$gmZrMm AmT>mdm KoÊ`mV `oB©b. nrH$mMm AWdm O{‘ZrMm grgrB© nÕVrZo AmT>mdm KoV AgVmZm ‘mb Z‘wZm MmMUr nÕV dmnabr OmB©b. amÁ`m§Zr {d‘m `moOZoÀ`m H$mbmdYrV nrH${df¶H$ AmH$S>odmar CncãY H$ê$Z {Xbr Zmhr Va Aem pñWVrV eoVH$è`m§Mo Xmdo V§ÌkmZmMm AmYma KoD$Z {ZH$mbr H$mT>bo OmVrb. `m XmoÝhr `moOZm§gmR>r Zm|XUr H$aUo gd© eoVH$è`m§Zm EopÀN>H$ Agob. {à{‘A‘ AZwXmZmgmR>r H|$ÐmMm dmQ>m B©emÝ` maVmVrb amÁ`m§~m~V 90 Q>³³`m§n`ªV dmT>dÊ`mV Ambm Amho. `m `moOZoVrb EHy$U {ZYrn¡H$s {H$‘mZ VrZ Q>¸o$ {ZYr hm H|$Ð gaH$maÛmam àemgH$s` IMmªgmR>r CnbãY

H$ê$Z {Xbm OmB©b. àË`oH$ amÁ`mV hr a¸$‘ `m `moOZoA§VJ©V {ZpíMV H$aÊ`mV Amboë`m {ZYrÀ`m à‘mUmV {Xbr OmB©b. `m{edm` H|$Ðr` H¥$fr ‘§Ìmb` ho gd© {hVg§~§Yr JQ>m§er MMm© H$ê$Z amÁ`{Zhm` Am{U Ë`m Ë`m mJmVrb YmoHo$ J¥hrV Yê$Z doJdoJù`m ^mJm§gmR>r ñdV§Ì AmamIS>o V`ma H$aoc.

gwnmo{fV ‘m± A{^`mZ

bmoH$g^oMo g^mnVr Amo‘ {~bm© `m§Zr H$moQ>m (amOñWmZ) `oWyZ "gwnmo{fV ‘m± A{^`mZ' `m amï´>r` A{^`mZmMr 1 ‘mM© 2020 amoOr gwê$dmV Ho$br. H$moQ>m hm Amo‘ {~bm© `m§Mm bmoH$g^oMm ‘VXmag§K Amho.

J ©dVr ‘{hbm, ‘mVm Am{U ~mbH$m§Mo nwaogo nmofU Am{U gdmªJrU {dH$mg gw{ZpíMV H$aUo hm `m A{^`mZmMm CÔoe Amho.

A{^`mZmMr R>iH$ d¡{eîQ>ço

`m A{^`mZmZwgma ‘{hbm§Zm EH$m ‘{hÝ`m§gmR>r nm¡{ï>H$ Amhma nwa{dbm OmB©b VgoM ~mimÀ`m Amamo½`mMr H$miOr, aº$, Am¡fYmonMma, àgyVr Am{U BVa Jmoï>tMr H$miOr KoVbr OmB©b. `m A{^`mZmA§VJ©V Ho$di J^©dVr ‘{hbm§MrM Zìho Va ZdOmV {eeyMrXoIrb H$miOr KoVbr OmB©b. n{hë`m Q>ßß`mV gw‘mao 1000 J^©dVr ‘{hbm§Zm bm^ CnbãY H$ê$Z {Xbm OmUma Amho. ‘{hbm§Zm 17 {H$bmo g§Vw{bV AmhmamMo EH$ {H$Q> {Xbo OmB©b. `m {H$Q>‘Ü`o Jhÿ, ha^am, ‘H$m Am{U ~mOarMo nrR>, Jyi, AmoQ²gMo nrR>, ‘gya, gmo`m~rZ, Vyn, e|JXmUo, ^mObobm MUm, IOya Am{U Vm§Xyi `m§Mm g‘mdoe Agob.

gmhmæ`H$ àOZZ V§ÌkmZ {Z`_Z {dYo`H$, 2020 bm _§Ìr_§S>imMr _§Owar

H|$Ðr` _§Ìr_§S>imÀ`m ~¡R>H$sV 19 \o$~«wdmar 2020 amoOr "gmhmæ`H$ àOZZ V§ÌkmZ {Z`_Z {dYo`H$, 2020' (Assisted Reproductive Technology Regulation Bill, 2020) `m Eo{Vhm{gH$ {dYo`H$mbm _§Owar XoÊ`mV Ambr. `m_wio {ó`m§À`m àOZZ{df¶H$ h¸$m§Zm MmbZm {_iob.

g§gXoV "gamoJgr {Z`_Z {dYo`H$, 2020' gmXa Ho$ë`mZ§Va Am{U "d¡ÚH$s` J^©nmV gwYmaUm {dYo`H$, 2020'bm _§Owar {Xë`mZ§Va _{hbm§À`m g§X^m©V CMbÊ`mV Ambobo ho Eo{Vhm{gH$ nmD$b Amho.

Page 20: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

22 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

ho {dYo`H$ g§_V Pmë`mZ§Va amï´>r` _§S>imMrhr ñWmnZm H$aÊ`mV `oB©b. ¶m amï´>r` _§S>imgmR>r ^m¡{VH$ nm`m^yV g§aMZm, à`moJemim, {ZXmZmgmR>rMr CnH$aUo CnbãY H$ê$Z XoÊ`mV `oVrb. VgoM é½Umb¶m§‘ܶo H$m_ H$aUmè`m bmoH$m§À`m H$m_mMm {H$_mZ XOm© {ZpíMV H$aÊ`mgmR>r AmXe© _mJ©Xe©H$ VÎdo AmIyZ {Xbr OmVrb. H|$Ð gaH$maH$Sy>Z A{YgyMZm Omar Pmë`mZ§Va VrZ _{hÝ`m§À`m AmV amÁ¶m§Zr Am{U H|$Ðem{gV àXoem§Zr amÁ` _§S>im§Mr Am{U amÁ` àm{YH$aUmMr ñWmnZm H$aUo Amdí¶H$ Amho. amï´>r` _§S>imZo àgyV Ho$boë`m YmoaUmMo Am{U AmamIS>çmMo nmbZ H$aÊ`mMr O~m~Xmar amÁ` _§S>im§da Agob. `m {dYo`H$mV qbJ{ZXmZ Am{U _mZdr ^«yU{dH«$s H$aUmè`m§gmR>r, VgoM Aem ~oH$m`Xoera H¥$Ë`m§gmR>r EOÝgr qH$dm a°Ho$Q> MmbdUmè`m§gmR>r H$R>moa {ejoMr VaVyX H$aÊ`mV Ambr Amho. `m H$m`Úm_wio XoemVë`m gmhmæ`H$ àOZZ V§Ì godm§Mo {Z`_Z hmoB©b.

H§$nZr (Xþgar gwYmaUm) {dYo`H$mbm H|$Ðr` ‘§Ìr‘§S>imMr ‘§Owar

H|$Ðr` ‘§Ìr‘§S>imZo 5 ‘mM© 2020 amoOr "H§$nZr H$m`Xm 2013' ‘Ü`o XþéñVr H$aÊ`mgmR>r "H§$nZr (Xþgar gwYmaUm) {dYo`H$, 2019' bm ‘§Owar {Xbr Amho.

`m‘wio maVr` H§$nÝ`m§Zm naamï´>mÀ`m A{YH$majoÌmVrb eoAa ~mOmam‘Ü`o gyMr~Õ hmoVm `oB©b. Ë`m‘wio `m H§$nÝ`m§Mr ñnYm©Ë‘H$ JwUdÎmm dmT>rg bmJob. `m XþéñVr {dYo`H$m‘wio m H$m`ÚmVrb JwÝhoJmar{df¶H$ VaVwXr Xÿa hmoÊ`mg ‘XV hmoB©b Am{U H$m`ÚmMo nmbZ H$aUmè`m H§$nÝ`m§Zm nmofH$ dmVmdaU CnbãY hmoB©b. `m {dYo`H$mV EHy$U 72 ~Xb gwM{dÊ`mV Ambo AmhoV. n[aUm‘r, XoemÀ`m ’$m¡OXmar Ý`m` ì`dñWoVrb H$m|S>r Xÿa hmoÊ`mg ‘XV hmoB©b. VgoM `m XþéñVr {dYo`H$mÛmao 23 AnamYm§Mo nwZd©JuH$aU H$aÊ`mV Ambo Amho. {d{dY VaVwXtÀ`m A§‘b~OmdUr{df¶H$ AS>MUr Xÿa

H$aÊ`mgmR>r `mnydu 2013 gmbÀ`m H$m`ÚmV "H§$nZr (gwYmaUm) H$m`Xm, 2015'Ûmao gwYmaUm H$aÊ`mV Amë`m hmoË`m.

~m{dgmì¶m {dYr Am`moJmÀ`m ñWmnZog _§Owar

H|$Ðr` _§Ìr_§S>imÀ`m 19 \o$~«wdmar 2020 amoOr Pmboë`m ~¡R>H$sV ~m{dgmì`m {dYr Am`moJmÀ`m ñWmnZog _§Owar XoÊ`mV Ambr. `mAmYrÀ`m EH${dgmì`m {dYr Am`moJmMm H$m`©H$mb 31 Am°JñQ> 2018 amoOr g_má Pmbm. ~m{dgmdm {dYr Am`moJ gaH$mabm H$m`Xoera àíZm§~m~V g„m XoÊ`mMo H$m_ H$aob.

_hÎdmMo _wÔo

m Am`moJmMm H$mbmdYr 3 dfmªMm Agob. {dYr Am`moJ H|$Ð gaH$maZo g§X{^©V Ho$boë`m H$m`Úm§_Ü`o gwYmaUm H$aÊ`mgmR>r Amdí¶H$ g§emoYZ H$aob, VgoM ˶m§Mm AmT>mdm KoB©b. Ý`m`à{H«$`m ObX ìhmdr, IQ>bo bdH$a {ZH$mbmV {ZKmdoV Am{U Ë`mgmR>r H$_r IM© `mdm `mÑï>rZo ì`dñWoV gwYmaUm H$aÊ`mgmR>r hm Am`moJ g§emoYZ H$ê$Z gaH$mabm g„m XoB©b. BVa Xoem§Zr g§emoYZmgmR>r Ho$boë`m {dZ§Vr~m~V gaH$maÀ`m AmXoemZwgma Am`moJ {dMma H$aob. VgoM hm Am`moJ {e\$magtZm A§{V_ ñdê$n XoÊ`mAmYr {d{dY _§Ìmb`o Am{U g§~§{YVm§er MMm© H$aob.

d¥Õ H$bmH$mam§gmR>r noÝeZ Am{U d¡ÚH$s` gmhmæ` `moOZm

d¥Õ H$bmH$mam§Mr, bmoH$H$bmd§Vm§Mr gm‘m{OH$-Am{W©H$ pñWVr gwYmaÊ`mgmR>r H|$Ðr` gm§ñH¥${VH$ ‘§Ìmb`mZo "H$bmd§Vm§gmR>r {Zd¥Îmr doVZ Am{U d¡ÚH$s` gmhmæ` `moOZm' (Scheme for Pension and Medical Aid to Artistes) gwê$ Ho$br Amho.

`m `moOZoMm CÔoe H$bmjoÌmV {deof `moJXmZ XoUmè`m na§Vw J[a~rMm gm‘Zm H$aV Agboë`m d¥Õ bmoH$H$bmd§Vm§Mr Am{U {dÛmZm§Mr gm‘m{OH$-Am{W©H$ pñWVr gwYmaUo, hm Amho. àË`oH$ bm^mÏ`m©g Xa‘hm OmñVrV OmñV 4,000 én`o {Xbo OmVrb, Ë`m‘Ü`o amÁ`/H|$Ðem{gV àXoe gaH$maH$Sy>Z XoÊ`mV `oUmè`m {H$‘mZ 500 én`o Am{W©H$ ‘XVrMmhr g‘mdoe Amho.

Page 21: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

23~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

bm^mÏ`m©À`m ‘¥Ë`yZ§Va, bm^mÏ`m©À`m OmoS>rXmamÀ`m Zmdo Am{W©H$ gmhmæ` hñVm§V[aV Ho$bo OmD$ eH$Vo. `mgmR>r {dZ§Vr-AOm©gmo~V bm^mÏ`m©À`m OmoS>rXmamZo ‘¥Ë`yÀ`m VmaIonmgyZ ghm ‘{hÝ`m§À`m AmV Amdí`H$ H$mJXnÌo ‘§Ìmb`mV gmXa H$aUo Ano{jV Amho.

‘{hbm gj‘rH$aUmgmR>r gwé H$aÊ`mV Amboë`m `moOZm§Mm AmT>mdm

H|$Ðr` AW© ‘§Ìmb`mZo Joë`m ghm dfmª‘ܶo {d{dY `moOZm gwé Ho$ë`m. `m `moOZm§‘Ü`o H$aÊ`mV Amboë`m H$mhr {deof VaVwXtMm CÔoe "‘{hbm§Mo gj‘rH$aU' hm hmoVm. `m `moOZm§Mm bm^ KoD$Z AZoH$ ‘{hbm ñd`§CÚmo{OH$m Pmë`m AmhoV. H|$Ðr` AW© ‘§Ìmb`mZo gwé Ho$boë`m Aem H$mhr `moOZm§Mm (‘{hbm {XZmÀ`m {Z{‘ÎmmZo) WmoS>Š`mV AmT>mdm KoD$.

ñQ>±S> An B§{S>`m `moOZm

ñQ>±S> An B§{S>`m `moOZm 5 E{àb 2016 amoOr gwé H$aÊ`mV Ambr. ‘{hbm§‘Ü`o CÚ‘erbVobm àmoËgmhZ XoD$Z, Ë`mÛmao Ë`m§Mo Am{W©H$ gj‘rH$aU H$aUo Am{U amoOJma{Z{‘©Vr H$aUo, `m C{Ôï>m§Zr hr `moOZm gwé H$aÊ`mV Ambr. `m `moOZoA§VJ©V AZwgy{MV OmVr, O‘mVr Am{U ‘{hbm Aem Xþ~©b Am{U d§{MV KQ>H$m§‘Yrb CÚmoOH$m§gmR>r g§ñWmË‘H$ nVnwadR>m Ho$bm OmVmo. `m `moOZoA§VJ©V AZwgy{MV OmVr qH$dm AZwgy{MV O‘mVtÀ`m {H$‘mZ EH$m CÚmoOH$mbm, VgoM {H$‘mZ EH$m ‘{hbm CÚmo{OHo$bm J«rZ{’$ëS> CÚmoJ C^maÊ`mgmR>r eoS>çyëS> H$moAm°nao{Q>ìh ~±Ho$VyZ {H$‘mZ < 10 bmI Am{U H$‘mb < 1 H$moQ>r§Mo H$O© {‘iÊ`mMr VaVyX Amho. 17 ’o$~«wdmar 2020 n`ªV CnbãY Pmboë¶m AmH$S>odmarZwgma, ¶m `moOZoÀ`m EHy$U ImVoYmaH$m§n¡H$s 81 Q>¸o$ ImVoYmaH$ `m ‘{hbm AmhoV.

àYmZ‘§Ìr ‘wÐm `moOZm

àYmZ‘§Ìr ‘wÐm `moOZm ¶m 8 E{àb 2015 amoOr gwé Pmboë`m `moOZoA§VJ©V {~Ja-H$m°nm}aoQ>, AH¥$fH$ Aem bKy Am{U gyú‘ CÚmoOH$m§Zm < 10 bmIm§n`ªVMo H$O© CnbãY H$ê$Z {Xbo OmVo. `moOZoMm CÔoe … g‘mOmVrb d§{MV KQ>H$m§Mm gdmªJrU Am{W©H$ - gm‘m{OH$ {dH$mg gmÜ` H$aÊ`mgmR>r OmJ{VH$ ‘mZH$m§Zwgma Am{U Cnm``moOZm§Zwgma

EH$mpË‘H$ Am{W©H$ ‘XV H$aUo Am{U AmYma XoUo. `m `moOZoA§VJ©V 31 OmZodmar 2020 n`ªV EHy$U H$O©YmaH$m§n¡H$s {ó`m§Mo à‘mU 70 Q>¸o$ Amho.

àYmZ‘§Ìr OZ-YZ `moOZm

àYmZ‘§Ìr OZ-YZ `moOZm 28 Am°JñQ> 2014 amoOr gwé H$aÊ`mV Ambr. 14 Am°JñQ> 2018 amoOr `m `moOZoV XþéñVr H$aV {VMm {dñVmahr H$aÊ`mV Ambm. `m `moOZoA§VJ©V àË`oH$ àm¡T> ì`º$sÀ`m ZmdmZo ~±Ho$V ImVo gwê$ Ho$boo OmVo Am{U Ë`mÛmao {dÎmr` gmjaVm, nVnwadR>çmgmR>r nmÌVm, {d‘m Am{U {Zd¥{ÎmdoVZ Aem gw{dYm {Xë`m OmVmV. `m `moOZoA§VJ©V 19 ’o$~«wdmar 2020 n`ªV 38.13 H$moQ>r EHy$U bm^mÏ`mªn¡H$s 20.33 H$moQ>r bm^mWu (åhUOoM 53 Q>¸o$) {ó`m AmhoV.

AQ>b noÝeZ `moOZm

AQ>b noÝeZ `moOZm 9 ‘o 2015 amoOr gwé H$aÊ`mV Ambr. hr `moOZm gd© ^maVr`m§Zm ì`mnH$ gm‘m{OH$ gwajm XoUmar Amho. {deofV… Jar~ Am{U d§{MV KQ>H$m§Zm 60 df} d`mZ§Va {H$‘mZ 1,000 Vo 5,000 én`m§n`ªVMr ‘m{gH$ noÝeZ XoÊ`mMr h‘r `m `moOZoA§VJ©V {Xbr OmVo. hr `moOZm ~±H$ Am{U nmoñQ> Am°{’$g ¶m§À`m ‘mÜ`‘mVyZ KoVm `oD$ eH$Vo. `m noÝeZ `moOZoMo 22 ’o$~«wdmar 2020 n`ªV 2.15 H$moQ>r gXñ¶ AgyZ Ë`m§n¡H$s 93 bmI gXñ¶ (43 Q>¸o$) {ó`m AmhoV.

àYmZ‘§Ìr OrdZ Á`moVr {~‘m `moOZm

nrE‘OoOo~rdm` hr `moOZm 9 ‘o 2015 amoOr gwé Pmbr. `m `moOZoMm CÔoe 18 Vo 50 df} d`moJQ>mVrb Jar~ Am{U d§{MV KQ>H$m§Zm gm‘m{OH$ gwajm ì`dñWm XoUo hm Amho. `m `moOZoA§VJ©V Ho$di 330 én`m§‘Ü`o 2 bmI én`m§Mo {d‘mg§ajU {Xbo OmVo. nrE‘OoOo~rdm` `moOZoÀ`m EHy$U 58.21 Q>¸o$ gXñ¶m§‘Ü`o 31 OmZodmar 2020 n`ªV {ó`m§Mo à‘mU 40.70 Q>¸o$ Amho.

ZoMa a±qH$J B§S>oŠg 2020

"ZoMa' ¶m {dkmZ joÌmVrb à{V{ð>V g§emoYZna {Z`VH$m{bH$mV’}$ XoemVrb d¡km{ZH$ g§emoYZ g§ñWm§g§~§Yr "ZoMa H«$‘dmar {ZX}em§H$, 2020' (Nature Ranking Index

Page 22: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

24 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

2020) à{gÕ H$aÊ`mV Ambm. hm H«$‘dmar {ZX}em§H$ XoemVrb {dkmZ joÌmer g§~§{YV g§ñWm§Zr 1 {S>g|~a 2018 Vo 30 Zmoìh|~a 2019 Xaå`mZ gmXa Ho$boë`m g§emoYZ {Z~§Ym§er g§~§{YV Amho.

g§~§{YV ‘wÔo

`m {ZX}em§H$ H«$‘dmarV d¡km{ZH$ Am{U Am¡Úmo{JH$ g§emoYZ ‘§S>i (CSIR) àW‘ ñWmZr, ^maVr` {dkmZ g§ñWm, ~§Jiwê$ (IISc) Xþgè`m ñWmZr, Va Q>mQ>m ‘yb^yV g§emoYZ g§ñWm {Vgè`m ñWmZr Amho. gdm©{YH$ g§emoYZ n¥Ïdr Am{U n`m©daUr` {dkmZ, ^m¡{VH$ {dkmZ, agm`Z {dkmZ Am{U OrdZ {dkmZ (Life Science) B. {df`m§‘Ü`o H$aÊ`mV Ambo, Ago {ZarjU Zm|XdʶmV Ambo Amho.

"‘amR>r ^mfm gº$sgmR>r AÜ`mnZ Am{U AÜ``Z {dYo`H$, 2020'

‘amR>r ^mfm {XZmMo Am¡{MË` gmYyZ amÁ`mVrb gd© emim§‘Ü`o ‘amR>r ^mfm {eH$dUo gº$sMo H$aÊ`mgmR>r "‘amR>r ^mfm gº$sgmR>r AÜ`mnZ Am{U AÜ``Z {dYo`H$, 2020' ho {dYo¶H$ ‘hmamï´> {dYmZ n[afXoV 26 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Am{U {dYmZg^oV 27 ’o$~«wdmar 2020 amoOr EH$‘VmZo g§‘V Ho$bo Jobo.

`m {dYo`H$mVrb VaVwXr

‘hmamï´>mVrb gd© ‘mÜ`‘m§À`m B`Îmm n{hbr Vo nmMdrn`ªVÀ`m emim§‘Ü`o ‘amR>r ^mfm {eH$Uo Am{U {eH$dUo gZ 2020-21 `m e¡j{UH$ dfm©nmgyZ A{Zdm`© H$aʶmV Ambo Amho. B`Îmm ghmdr Vo XhmdrÀ`m emim§‘Ü`o gZ 2024-25 nmgyZ ‘amR>r ^mfm hm {df` A{Zdm`© H$aÊ`mV `oB©b. ¶m {Z`‘mMo C„§KZ H$aUmè`m emim§À¶m à‘wIm§Zm O~m~Xma Yê$Z Ë`m§Zm < 1 bmIm§Mm X§S> Ho$bm OmB©b. emim§Zr ‘amR>r mfm hm {df` {eH$dUo ZmH$maë`mg ¶m H$m¶ÚmZwgma Ë`m§Mo "Zm-haH$V à‘mUnÌ' aÔ hmoB©b. gaH$mar, ImgJr, AZwXm{ZV, {dZmAZwXm{ZV, H$m`‘ {dZmAZwXm{ZV, VgoM Aëng§»`mH$ Aem gd© loUr§Vrb emim§Zm ‘amR>r ^mfm hm {df` gº$sMm Agob. B. Xhmdrn`ªV ‘amR>r hm {df` gº$sMm H$aÊ`mV Ambm Agbm Var emim§‘Ü`o ‘amR>r ~mobUo gº$sMo H$aʶmV Ambobo Zmhr.

‘amR>r mfm gº$sÀ`m ¶m H$m`ÚmVyZ EImÚm {dÚmÏ`m©g qH$dm EImÚm emioVrb nyU© dJm©g gyQ> XoÊ`mMo A{YH$ma amÁ` gaH$mabm AmhoV. `mnydu gZ 1964 ‘Ü`o ‘amR>r ^mfm gº$s {dYo`H$ ‘m§S>Ê`mV Ambo hmoVo. Ë`mZ§Va gw‘mao 60 dfmªZr emim§‘ܶo ‘amR>r mfm A{Zdm`© H$aÊ`mg§~§Yr {dYo`H$ nm[aV Pmbo.

ñ‘mQ>© J«m‘ `moOZobm Ama.Ama. nmQ>rb `m§Mo Zmd

J«m‘{dH$mg {d^mJm‘m’©$V am~{dÊ`mV `oV Agboë`m ñ‘mQ>© J«m‘ `moOZog "Ama. Ama. (Am~m) nmQ>rb gw§Xa Jmd nwañH$ma `moOZm' Ago Zmd XoÊ`mV `oB©b, Aer KmofUm J«m‘{dH$mg ‘§Ìr lr. hgZ ‘wlr’$ `m§Zr 5 ‘mM© 2020 amoOr Ho$br.

ñ‘mQ>© J«m‘ `moOZo{df`r

J«m‘{dH$mg {d^mJmÛmao Zmoìh|~a 2016 nmgyZ ñ‘mQ>© J«m‘ `moOZm am~{dÊ`mV `oV Amho. `m `moOZoA§VJ©V J«m‘n§Mm`VtZm VmbwH$mñVar` d {OëhmñVar` ñ‘mQ>© J«m‘ nwañH$ma XoÊ`mV `oVmV. hr `moOZm AmVm "Ama. Ama. (Am~m) nmQ>rb gw§Xa Jmd nwañH$ma `moOZm' `m ZmdmZo AmoiIbr OmB©b. ‘mOr Cn‘w»`‘§Ìr Ama. Ama. (Am~m) nmQ>rb `m§Zr J«m‘rU {dH$mgmÀ`m joÌmV ^ard H$m`© Ho$bo Amho. VgoM Ë`m§Zr amÁ`mV J«m‘ñdÀN>Vm A{^`mZ Am{U ‘hmË‘m Jm§Yr V§Q>m‘wº$ Jmd `moOZm gwé H$éZ `m `moOZm§Mr à^mdrnUo A§‘b~OmdUr Ho$br. Ë`m§À`m `m `moJXmZmMo ñ‘aU åhUyZ ñ‘mQ>© J«m‘ `moOZog Ë`m§Mo Zmd XoÊ`mV Ambo.

H$mQ>mob (ZmJnya) `oWo amÁ` amIrd nmobrg XbmMr n{hbr ‘{hbm ~Q>m{b`Z

ZmJnya {OëømVrb H$mQ>mob `oWo amÁ` amIrd nmobrg XbmMr (State Reserve Police Force - SRPF) n{hbr ‘{hbm ~Q>m{b`Z (All Women Battalion) C^maÊ`mMo {ZX}e amÁ`mMo J¥h‘§Ìr A{Zb Xoe‘wI `m§Zr 8 ‘mM© 2020 amoOr {Xbo. H$mQ>mob hm J¥h‘§Ìr A{Zb Xoe‘wI `m§Mm {dYmZg^m ‘VXmag§K Amho.

AmÎmmn`ªV amÁ` amIrd nmobrg XbmMr ‘{hbm ~Q>m{b`Z ZìhVr. ‘mÌ AmVm Vr C^maÊ`mV `oUma Agë`mZo "SRPF Act, 1951' `m H$m`Úm‘Ü`o

Page 23: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

25~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

Amdí`H$ Vo ~Xb H$aÊ`mV `oVrb. `mnydu Ho$ai nmo{bgm§Zr 2018 ‘Ü`o gd©àW‘ amÁ` amIrd nmocrg XbmMr ‘{hbm ~Q>m{b`Z 600 ‘{hbm gXñ`m§gh gwê$ Ho$br hmoVr. ‘hmamï´>mVrb hr ~Q>m{b`Z maVmVrb Ho$ainmR>monmR>Mr Xþgar ‘{hbm ~Q>m{b`Z Agob. hr àñVm{dV ‘{hbm ~Q>m{b`Z EHo$ am`’$ëggh AmYw{ZH$ eóo Am{U Vmo’$ImZm `m§gh gwg‚m Agob. ‘hmamï´> amÁ`mMo EH$ {deof geó Xb åhUyZ SRPF Mr ñWmnZm 6 ‘mM© 1948 amoOr H$aÊ`mV Ambr hmoVr.

~wboQ> Ý`yO

H|$Ðr` g§ñH¥$V {dÚmnrR> {dYo`H$ 2019 : H|$Ðr` ‘mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìr a‘oe nmoI[a`mb `m§Zr 2 ‘mM© 2020 amoOr amÁ`g^oV "H|$Ðr` g§ñH¥$V {dÚmnrR> {dYo`H$, 2019' gmXa Ho$bo. ho {dYo`H$ 11 {S>g|~a 2019 amoOr bmoH$g^oV ‘m§S>Ê`mV Ambo hmoVo. ^maVmÀ`m VrZ A{^‘V {dÚmnrR>m§Zm H|$Ðr` g§ñH¥$V {dÚmnrR>m§‘Ü`o ê$nm§V[aV H$aUo, ho `m {dYo`H$mMo C{Ôï> Amho.

{H$gmZ H«o${S>Q> H$mS>© {dV[aV H$aÊ`mgmR>r {deof ‘mohr‘ … nrE‘ {H$gmZ `moOZoA§VJ©V gd© bm^mÏ`mªZm {H$gmZ H«o${S>Q> H$mS>© {dV[aV H$aÊ`mgmR>r 29 ’o$~«wdmar 2020 amoOr EH$m {deof ‘mo{h‘oMr gwê$dmV H$aÊ`mV Ambr. nrE‘ {H$gmZ `moOZoA§VJ©V gw‘mao 8.5 H$moQ>r bm^mÏ`mªn¡H$s 6.5 H$moQ>r bm^mÏ`mªH$S>o {H$gmZ H«o${S>Q> H$mS>© AmhoV. `m {deof ‘mo{h‘o‘wio Cd©[aV 2 H$moQ>r bm^mÏ`mªZmhr {H$gmZ H«o${S>Q> H$mS>© {Xbr OmUma AmhoV. ‘hmË‘m OmoVramd ’w$bo eoVH$ar H$O©‘wº$s `moOZogmR>r AmH$pñ‘H$Vm {ZYrVyZ a¸$‘ XoÊ`mg ‘mÝ`Vm : ‘hmamï´> amÁ` ‘§Ìr‘§S>imÀ`m 19 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Pmboë`m ~¡R>H$sV ‘hmË‘m OmoVramd ’w$bo eoVH$ar H$O©‘wº$s moOZoÀ`m A§‘b~OmdUrH$[aVm < 10 hOma H$moQ>r BVH$s a¸$‘ AmH$pñ‘H$Vm {ZYr AJ«r‘mÛmao CnbãY H$ê$Z XoÊ`mg ‘mÝ`Vm XoÊ`mV Ambr. gÜ`m AmH$pñ‘H$Vm {ZYrMr ‘`m©Xm Ho$di < 150 H$moQ>r BVH$s Amho. `m ‘`m©XoV < 10, 000 H$moQ>tMr VmËnwaVr dmT> H$ê$Z Vr AmVm < 10,150 H$moQ>r BVH$s H$aÊ`mV `oB©b. amÁ` emgZmZo hr `moOZm 22 ’o$~«wdmar 2020 nmgyZ H$m`m©pÝdV H$aÊ`mMo R>a{dbo.

qhXr hr OJmVrb {Vgar gdm©{YH$ ~mobbr OmUmar ^mfm

A‘o[aH$mpñWV "Zm Z’$m Zm VmoQ>m' VÎdmda MmbUmè¶m "g‘a BpÝñQ>Q>çyQ> Am°’$ qbp½dpñQ>H$' (SIL) m g§ñWoZo OJ^amV ~mobë`m OmUmè`m ^mfm§g§~§Yr (Living Language) ‘m{hVr XoUmam 22 dm Ahdmb 18 ’o$~«wdmar 2020 amoOr à{gÕ Ho$bm.`m AhdmbmVrb à‘wI ‘wÔo`m AhdmbmZwgma, gZ 2019 ‘Ü`o OJ^amV B§J«Or ^mfm hr OJmVrb gdm©{YH$ ~mobbr OmUmar ^mfm R>abr Amho. hr ^mfm 1,132 Xebj (1 AãO 13 H$moQ>r 20 bmI) bmoH$m§Ûmao ~mobbr OmVo. Ë`mZ§Va MrZ‘Yrb ‘±S°>arZ hr ^mfm Xþgè`m ñWmZr AgyZ Vr 1,117 Xebj (1 AãO 11 H$moQ>r 70 bmI) bmoH$m§Ûmao ~mobbr OmVo. ^maVmVrb qhXr hr ^mfm {Vgè`m ñWmZr AgyZ Vr 615 Xebj (61 H$moQ>r 50 bmI) bmoH$m§Ûmao ~mobbr OmVo. gÜ`m OJmV 7,111 ~mobr ^mfm Agë`mMo `m g§ñWoZo Amnë`m AhdmbmV gm§{JVbo Amho. ~m§½bm hr OJ^amV ~mobbr OmUmar 7 ì`m H«$‘m§H$mMr ^mfm AgyZ Vr 228 Xebj (22 H$moQ>r 80 bmI) bmoH$m§Ûmao ~mobbr OmVo. SIL À`m ¶m AhdmbmV OJ^amV ~mobë`m OmUmè`m ^mfm§Mr ‘m{hVr XoÊ`m~amo~aM ZOrH$À`m B{VhmgmV ~mobr ^mfoVyZ bwá Pmboë`m ^mfm§~m~Vhr ‘m{hVr {Xbr OmVo. gܶm OJ^amVrb 348 ~mobr ^mfm bwá Pmboë`m AmhoV. SIL hr g§ñWm ~mobr ^mfm§g§~§YrMr ‘m{hVr 1951 gmbmnmgyZ à{gÕ H$aVo.

Page 24: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

26 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

A‘o[aHo$Mo amï´>mÜ`j S>moZmëS> Q´ån `m§Mm ^maV Xm¡am

A‘o[aHo$Mo 45 do amï´>mÜ`j S>moZmëS> Q´ån Am{U A‘o[aHo$À`m àW‘ ‘{hcm ‘obm{Z`m Q´ån ho 24-25 ’o$~«wdmar 2020 Xaå`mZ ^maV ^oQ>rda Ambo hmoVo.

`m ^oQ>rVrb à‘wI ~m~r

Ah‘Xm~mX (JwOamV) `oWrb ‘moVoam ñQ>o{S>`‘‘ܶo Am¶mo{OV "Z‘ñVo Q´ån' `m ñdmJVna H$m`©H«$‘mV Q´ån `m§Zr XheVdmX, Jw§VdUyH$, ^maV-A‘o[aH$m ‘¡Ìr, ^maVmMm {dH$mg, JwOamV, ~m°{bdyS>, {H«$Ho$Q> `m {df`m§da ^mî` Ho$bo. Q´ån `m§Zr gm~a‘Vr Aml‘mbm ^oQ> {Xbr. Ë`mZ§Va ¶m Xm§n˶mZo VmO‘hmb `m OJmVrb AmR> AmíM`mªn¡H$s EH$ Agboë`m dmñVybm ^oQ> {Xbr.

`m ^oQ>rVrb gm‘§Oñ` H$ama (MoU) Q´ån m§À`m maV oQ>rV 3 gm‘§Oñ` H$amam§da ñdmjè`m H$aÊ`mV Amë`m. Ë`mVrb XmoZ gm‘§Oñ` H$ama ho Amamo½` joÌmVrb Va 1 gm‘§Oñ` H$ama "ghH$m`m©Mo nÌ' (boQ>a Am°’$ H$moAm°naoeZ) ¶m{df`r hmoVo. ^maV gaH$maMo Amamo½` Am{U Hw$Qw>§~ H$ë`mU ‘§Ìmb` Am{U A‘o[aHo$Mm Amamo½` Am{U ‘mZdr godm {d^mJ `m§À`mV ‘mZ{gH$ Amamo½`m~m~V gm‘§Oñ` H$ama Pmbm. ^maV gaH$maÀ`m A{YnË`mImbrb H|$Ðr` Am¡fY ‘mZH$ g§ñWm, Amamo½` godm àm{YH$aU, Amamo½` d Hw$Qw>§~ H$ë`mU ‘§Ìmb` Am{U A‘o[aHo$Mo AÞ Am{U Am¡fY gwajm {d^mJ, Amamo½` Am{U Hw$Qw>§~ H$ë`mU ‘§Ìmb` `m§À`mV d¡ÚH$s` CnH$aUm§À`m gwa{jVVog§X^m©V gm‘§Oñ` H$ama Pmbm. B§{S>`b Am°B©b H$m°nm}aoeZ {b., EŠgm°Z‘mo{~b EbEZOr {b. Am{U MmQ>© CÚmoJ {b{‘Q>oS> `m§À`mV gm‘§Oñ` H$ama H$aÊ`mV Ambm.

g§ajU ghH$m`©

^maV Am{U A‘o[aH$m `m§À`mV 3 AãO S>m°bg©À¶m

g§ajU H$amam§Zm Am{U VrZ gm‘§Oñ` H$amam§Zm A§{V‘ ê$n XoÊ`mV Ambo. ^maV A‘o[aHo$H$Sy>Z 24 E‘.EM. 60 amo{‘Amo ho{bH$m°ßQ>g© 2.6 AãO S>m°bg©bm, Va ghm E.EM. 64 B A°nmMr ho{bH$m°ßQ>g© 800 Xebj S>m°bg©bm IaoXr H$aUma Amho. A‘o[aH$m ^maVmbm OJmVrb gdm}ËH¥$ï> bîH$ar gm‘J«r Am{U eómóo XoB©c, Ago Q´ån `m§Zr gy{MV Ho$bo. Ë`mV àJV hdmB© g§ajU àUmbrMm Am{U hdmB© dmhZm§Mm g‘mdoe Amho.

A‘o[aH$m Am{U Vm{b~mZ `m§À`mV em§VVm H$ama

A‘o[aH$m Am{U Vm{b~mZ `m§À`mV H$Vma ¶m AmImVr XoemMr amOYmZr Xmohm `oWo 29 ’o$~«wdmar 2020 amoOr em§VVm H$ama Pmbm. mdoir 30 Xoem§Mo {deof à{V{ZYr CnpñWV hmoVo. A‘o[aH$m Am{U Vm{b~mZ ¶m§À¶mV Joë`m 18 dfmªnmgyZ gwê$ Agbobm g§Kf© g§ndÊ`mgmR>r em§VVm H$ama H$aÊ`mV Ambm AgyZ AmJm‘r 14 ‘{hÝ`m§‘Ü`o A’$Jm{UñVmZmVyZ A‘o[aH$s g¡Ý` H$mTy>Z KoVbo OmUma Amho.

`m H$amamMr nmíd©^y‘r

ZìdXÀ`m XeH$mV gmopìhEV `w{Z`Z g¡Ý`mZo A’$Jm{UñVmZmVyZ ‘mKma KoVë`mZ§Va CÎma nm{H$ñVmZ‘Ü`o Vm{b~mZ ¶m g§KQ>ZoMm CX` Pmbm. gwédmVrÀ`m H$mimV ^«ï>mMma amoIUo Am{U dmXJ«ñV ^mJmV em§VVm àñWm{nV H$aUo Aer H$m‘o Ho$ë`m‘wio Vm{b~mZbm A’$Jm{UñVmZ‘Ü`o àñWm{nV hmoÊ`mg `e {‘imbo. Vm{b~mÝ`m§Zr gwédmVrbm X{jU-npíM‘ A’$Jm{UñVmZmV Amnbm à^md dmT>{dbm Am{U Ë`mZ§Va BamUÀ`m gr‘obm bmJyZ Agboë`m hoamV `m àm§VmMm Vm~m KoVbm. Vm{b~mÝ`m§da hiyhiy ‘mZdm{YH$mam§À¶m C„§KZmMo Am{U gm§ñH¥${VH$ AË`mMmam§Mo Amamon Pmbo. ~m{‘`mZ `oWrb OJà{gÕ ~wÕ‘yË`m© Zï> Ho$ë`m‘wio Vm{b~mÝ`m§da

amOH$s¶ KS>m‘moS>r

Page 25: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

27~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

OJ^amVyZ Q>rH$m H$aÊ`mV Ambr hmoVr. Ý`y`m°H©$da (9/11) h„m Ho$ë`mZ§Va Vm{b~mÝ`m§Mm OmJ{VH$ à^md dmT>bm. `m hëë`mgmR>r ¶m g§KQ>ZoMm ZoVm Amogm‘m {~Z bmXoZ `mbm Xmofr R>adÊ`mV Ambo. `mdoir A’$Jm{UñVmZmV VgoM nm{H$ñVmZ‘Ü`ohr Ë`mMo ñWmZ ~iH$Q> Pmbo. ^maVmV 26/11 Mm h„m Pmë`mZ§Va A‘o[aHo$Zo Vm{b~mZ{déÕ `wÕ H$aÊ`mgmR>r Amnbo g¡Ý` A’$Jm{UñVmZmV nmR>dbo. A‘o[aHo$Zo Vm{b~mZda AZoH$ h„o Ho$bo. AmVmn`ªV `m `wÕmMm A‘o[aHo$À`m AW©ì`dñWoda ‘moR>m ^ma nS>bm Am{U `m `wÕmV A‘o[aHo$Mo 3,500 g¡{ZH$ ‘mabo Jobo. n[aUm‘r, A‘o[aHo$bm A’$Jm{UñVmZmVrb g¡Ý` ‘mKmar ¿`mdo bmJbo. ~amH$ Amo~m‘m ho A‘o[aHo$Mo amï´>mÜ`j Pmë`mZ§Va A’$Jm{UñVmZmV em§VVm àñWm{nV H$aÊ`mMr à{H«$`m nwÝhm gwê$ H$aÊ`mgmR>r A‘o[aH$s g¡Ý` ‘moR>çm à‘mUmV V¡ZmV H$aÊ`mV Ambo. A‘o[aH$s g¡Ý`mZo ‘o 2011 ‘Ü`o 9/11 À`m hëë`mMm ‘w»` gyÌYma Agboë`m Amogm‘m {~Z bmXoZ `mbm nm{H$ñVmZÀ`m A~moQ>m~mX `oWo R>ma Ho$bo. A‘o[aHo$Mo amï´>mÜ`j ~amH$ Amo~m‘m `m§Zr A’$Jm{UñVmZmVyZ ‘`m©{XV g§»`oZo A‘o[aH$Z g¡Ý` ‘mJo KoÊ`mMm AmamIS>m OyZ 2011 ‘Ü`o gmXa Ho$bm. A’$Jm{UñVmZmVyZ A‘o[aH$s g¡Ý` ‘mJo KoUo, `m S>moZmëS> Q´ån `m§À`m YmoaUmZwgma gÜ`m H$madmB© Ho$br OmV Amho.

A‘o[aH$m Am{U Vm{b~mZ em§VVm H$amamVrb à‘wI VaVwXr

`m H$amamZwgma A‘o[aH$m `oË`m 14 ‘{hÝ`m§‘Ü`o Amnbo gd© g¡Ý`, H§$ÌmQ>Xma, à{ejH$, g„mJma `m gdmªZm A’$Jm{UñVmZmVyZ ‘mKmar ~mobmdob. ZmQ>mogh A‘o[aHo$À`m BVa ghH$mar Xoem§Zrhr Ë`m§Mo 39 hOma g¡{ZH$ H$mb~Õ [aVrZo A’$Jm{UñVmZmVyZ naV ~mobdmdo, Aer VaVyX H$aÊ`mV Ambr Amho. `m H$amamÀ`m A§‘b~OmdUrMr gwédmV åhUyZ A‘o[aHo$Zo 135 {Xdgm§‘Ü`o 8,600 g¡{ZH$ ‘mKmar ~mobmdÊ`mMo {ZpíMV Ho$bo Amho. `m H$amambm g§`wº$ amï´>m§À`m gwajm g{‘VrH$Sy>Z ‘mÝ`Vm {‘idyZ Úmdr Am{U 27 Am°JñQ> 2020 n`ªV

Vm{b~mZdarb gd© {Z~ªY CR>dmdoV, Agohr `m‘Ü`o Z‘yX Amho. A’$Jm{UñVmZZo Amnë¶m Vwé§JmVrb Vm{b~mZMo 5,000 XheVdmXr 10 ‘mM©n`ªV ‘wº$ H$amdoV, Va Cd©[aV XheVdmÚm§Mr ¶o˶m VrZ ‘{hÝ`m§V gwQ>H$m H$amdr. `m gd© AQ>tÀ`m ~Xë`mV Vm{b~mZZo Ab ²-H$m`Xmer Agbobo g§~§Y VmoSy>Z Q>mH$mdoV. A’$Jm{UñVmZ gaH$ma, VgoM BVa amOH$s` nj, {gìhrb gmogm`Q>r `m§À`mgmo~V H$m`‘ñdê$nr em§VVogmR>r dmQ>mKmQ>r H$amì`mV.

¶m H$amamMo ‘hÎd

hm A‘o[aH$s g¡Ý`mÀ`m B{VhmgmVrb (pìhEVZm‘ `wÕmZ§VaMm) Xþgam gdmªV ‘moR>m bT>mD$ g§Kf© hmoVm. Vmoo A‘o[aHo$À`m Ñï>rZo {ZamemOZH$ R>abm Amho. A‘o[aHo$V 2020 ‘Ü`o hmoUmè`m amï´>mÜ`jnXmÀ`m {ZdS>UwH$sV hm EH$ ‘moR>m ‘wÔm R>aÊ`mMr eŠ`Vm Amho. amï´>mÜ`j S>moZmëS> Q´ån `m§Zr ‘mJrb {ZdS>UwH$sÀ`m àMmamV A’$Jm{UñVmZmV XmoZ XeH$m§nmgyZ V¡ZmV Agbobo A‘o[aH$s g¡Ý` ‘mKmar ~mobmdÊ`mMm ‘wÔm gmVË`mZo AYmoaopIV Ho$bm hmoVm.

nmoVw©JmbÀ`m amï´>mÜ`jm§Mm ^maV Xm¡am

nmoVw©JmbMo amï´>mÜ`j _mg}bmo [a~obmo S>r gyPm (Marcelo Rebelo de Sousa) ho 13-16 \o$~«wdmar 2020 Xaå`mZ ^maV ^oQ>rda Ambo hmoVo. Vo n{hë`m§XmM ^maVmÀ`m Xm¡è`mda Ambo AmhoV.

`m ^oQ>rVrb MM}Mo à_wI _wÔo

¶m XmoÝhr Xoem§_Yrb gmJar dmagm (Maritime Heritage), gmJar dmhVyH$ Am{U ~§Xa {dH$mg, ñWbm§Va Am{U J{VerbVm, ñQ>mQ>©Aßg, ~m¡{ÕH$ g§nXm A{YH$ma, CËnmXZ, `moJ, _wËgÔr à{ejU, d¡km{ZH$ g§emoYZ, gmd©O{ZH$ YmoaU, Eamoñnog, Z°Zmo-~m`moQ>oŠZm°bm°Or Am{U Am°{S>Amo pìhÁ`wAb `m joÌm§_Ü`o EHy$U 14 H$amam§da ñdmjè¶m H$aÊ`mV Amë`m. ¶m XmoÝhr Xoem§Zr XheVdmXmgma»`m J§^ra {df`mda nañna ghH$m`© H$aÊ`mMo _mÝ` Ho$bo. m Xm¡è`mV hdm_mZ ~Xb `m {df`mdahr MMm© Pmbr.

Page 26: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

28 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

`oË`m H$mhr H$mimV nmoVw©Jmb hm Am§Vaamï´>r` gm¡a AmKmS>rMm gXñ¶ hmoB©b, Aer maVmMr Anojm Amho. g§`wº$ amï´> gwajm n[afXoVrb H$m`_ñdê$nr gXñ`ËdmgmR>r nmoVw©JmbZo ^maVmcm nmqR>~m Xe©{dbm Amho.

^maV-nmoVw©Jmb g§~§Y

maV Am{U nmoVw©Jmb g§~§Ym§Mm Odinmg 500 dfmªMm B{Vhmg Amho. nmoVw©JrO Ibmer dmñH$mo-X-Jm_m hm Am{\«$H$m I§S>mVyZ _o 1498 _Ü`o ^maVmÀ`m H$m{bH$V ~§XamV nmohmoMbm. `mÛmao Ë`mZo `wamon Am{U X{jU Am{e`m Xaå`mZ WoQ> g_wÐr _mJ© àñWm{nV Ho$bm. Ooìhm nmoVw©JmbZo H$mo„_ (nyduMo Zmd {¹$bm°Z) `oWo Ho$ai_Yrb n{hbo ¶wamonr¶ ì`mnma H|$Ð ñWm{nV Ho$bo, Voìhm ^maVmV n{hbr nmoVw©JrO dgmhV ñWmnZ Pmbr. Ë`mZ§Va nmoVw©JrOm§Zr Xrd, X_U, XmXam Am{U ZJa hdobrgh ^maVmÀ`m npíM‘ {H$Zmè`mdarb _wbwI Vmã`mV KoVbm. Jmodm hr nmoVw©JrOm§Mr amOYmZr 1510 gmbr Pmbr Am{U 1947 gmbr ^maVmbm ñdmV§Í¶ {_imë`mZ§Va XmoÝhr Xoem§_Yrb amOZ{`H$ g§~§Ym§Zm gwédmV Pmbr. gÜ`m ^maV-nmoVw©Jmb `m C^` Xoem§_Yrb g§~§Y K{Zï> Am{U _¡ÌrnyU© AmhoV. nmoVw©JmbZo gmVË`mZo ~hþ-àmXo{eH$ _§M Am{U g§`wº$ amï´> gwajm n[afXoV ^maVmÀ`m ñWm`r gXñ`ËdmMo g_W©Z Ho$bo Amho. VgoM nmoVw©JmbZo 2011-12 _Ü`o g§`wº$ amï´>m§À`m gwajm n[afXoÀ`m AñWm`r gXñ`Ëdmg§X^m©V ^maVmbm nmqR>~m Xe©{dbm. Zmb§Xm {dÚmnrR>mÀ`m nwZ~mªYUrgmR>r Am°ŠQ>mo~a 2015 _Ü`o ^maV gaH$ma~amo~a ghH$m`© H$ama H$aUmam nmoVw©Jmb hm ¶wamonr¶ ‘hmg§KmVrb (`wamo{n`Z `w{Z`Z-B©¶y) n{hbm Xoe R>abm. Am°ŠQ>mo~a 2019 _Ü`o nmoVw©JrO n§VàYmZ A±Q>mo{Z`mo H$moñQ>m ho _hmË_m Jm§Yr `m§À`m 150 ì`m O`§Vr{XZm{Z{_Îm ^maV Xm¡è¶mda Ambo hmoVo.

å`mZ‘maÀ`m AÜ`jm§Mm ^maV Xm¡am

å`mZ‘maMo AÜ`j `y {dZ ‘m`§Q> ho 26 Vo 29 ’o$~«wdmar 2020 Xaå`mZ ^maV Xm¡è`mda Ambo hmoVo. Ë`m§À`m Xm¡è`mXaå`mZ {d{dY joÌm§Vrb {Ûnjr¶ gm‘§Oñ` H$amam§da

ñdmjè`m H$aÊ`mV Amë`m.

^maV-å`mZ‘ma `m§À`mVrb gm‘§Oñ` H$ama

‘mZdr VñH$arg§X^m©Vrb gm‘§Oñ` H$ama : gwQ>H$m, nwZ:àmár, ñdXoe admZJr, nwZ:EH$sH$aU. ^maV Am{U å`mZ‘ma ¶m§‘Yrb ‘hËdnyU© `moOZm§Zm Am{W©H$ ghH$m`© H$aÊ`m~m~V H$ama. ~rO gmR>dU J¥ho Am{U nmUr nwadR>m H$aÊ`m~m~V H$ama. gm¡a D$O}Ûmam {dÚwV nwadR>m H$aÊ`m~m~V H$ama. {dH$mg `moOZoA§VJ©V ¹$mdbm±J-Amohb’$m`y ‘mJ© Am{U ¹$m±J Š`md nm±J ‘mJ© C^maUrg§X^m©V H$ama. nyd© àmW{‘H$ {ejUmg§X^m©V XodmUKodmU. bmHy$S> VñH$ar{damoYr, ì`mK« g§dY©Z Am{U dZg§nÎmr XoI^mb {df`H$ gm‘§Oñ` H$ama. noQ´mo{bA‘ CËnmXZm§{df`r gm‘§Oñ` H$ama XiUdiU {df`H$ gmhmæ¶.

Or-20 AW©‘§Í`m§Mr ~¡R>H$

Or-20 amï´>m§À¶m AW©‘§Í`m§Mr EH$ ~¡R>H$ [a`mY (gm¡Xr Aao{~`m) `oWo 22 - 23 ’o$~«wdmar 2020 Xaå`mZ Am`mo{OV H$aÊ`mV Ambr. Or-20 amï´>à‘wIm§Mr n[afX Zmoìh|~a 2020 ‘Ü`o hmoUma Amho. gm¡Xr Aao{~`m ho Or-20 n[afXoMo AÜ`jnX ^yf{dUmao n{hboM Aa~ amï´> R>aUma Amho.

~¡R>H$sVrb ‘hÎdmMo ‘wÔo

H$moamoZm ìhm`ag gmWamoJmÀ`m n[aUm‘m§nmgyZ OmJ{VH$ AW©ì`dñWoMo g§ajU H$aÊ`mgmR>r Amdí¶H$ H¥$Vr `moOZm (Plan of Action) AmIUo. `m ~¡R>H$sV {S>{OQ>b `wJmgmR>r A{YH$ Mm§Jbr OmJ{VH$ H$aàUmbr gmÜ` H$aÊ`mÀ`m ‘mJmªMr MMm© H$aÊ`mV Ambr. {dH$mgmbm g‘W©Z XoUo Am{U Am{W©H$ YmoŠ`m§nmgyZ g§ajU H$aUo, `m§gmR>r Amdí¶H$ OmJ{VH$ Am{W©H$ Ñ{ï>H$moZ Am{U g§^mì` YmoaUmË‘H$ à{VgmX ¶m§~m~V MMm© H$aÊ`mV Ambr.

Zmoìh|~a 2020 ‘ܶo hmoUmè¶m {eIa n[afXoMr ‘Ü`dVu g§H$ënZm … 21 ì`m eVH$mVrb g§Yr gdmªgmR>r gmH$maUo (Realizing Opportunities of the 21st Century for All).

Or-20 {df`r

nyd© Am{e`m‘ܶo 1997 gmbr CX²^dboë¶m {dÎmr`

Page 27: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

29~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

g§H$Q>mVyZ {Z‘m©U Pmbobo Am§Vaamï´>r` nmVirdarb AñW¡`m©Mo AmìhmZ nobÊ`mÀ`m àmW{‘H$ hoVyZo Or-20 hr g§KQ>Zm ñWmnZm H$aÊ`mV Ambr. Or-20 `m g§KQ>ZoMr ñWmnZm 1999 gmbr EH$ "AZm¡nMm[aH$ g§dmX ‘§M' åhUyZ H$aÊ`mV Ambr. Am§VaamîQ>r¶ ZmUo{ZYr (Am`E‘E’$) Am{U OmJ{VH$ ~±H$ (dëS>© ~±H$) ¶m§À`m à{V{ZYtgh 19 Xoe Am{U wamonr` g§K m§Mm ¶m AZm¡nMm[aH$ JQ>mV g‘mdoe Amho.

hr g§KQ>Zm OJmVrb gw‘mao XmoZ V¥Vr`m§e bmoH$g§»`m, 85% OmJ{VH$ gH$b Xoem§VJ©V CËnmXZ, 80% OmJ{VH$ Jw§VdUyH$ Am{U 75% nojm OmñV OmJ{VH$ ì`mnma ¶m§Mo à{V{Z{YËd H$aVo. AO]{Q>Zm, Am°ñQ´o{b`m, ~«mPrb, H°$ZS>m, MrZ, ’«$mÝg, O‘©Zr, ^maV, B§S>moZo{e`m, BQ>br, OnmZ, X{jU H$mo[a`m, ‘opŠgH$mo, a{e`m, gm¡Xr Aao{~`m, X{jU Am{’«$H$m, VwH$r©, `wZm`Q>oS> qH$JS>‘, A‘o[aH$m Am{U `wamonr` g§K ho Or-20 Mo gXñ` AmhoV.

qhX ‘hmgmJa Am`moJm‘Ü`o ^maV {ZarjH$nXr

qhX ‘hmgmJa Am`moJmÀ`m (Indian Ocean Commission - IOC) goeoëg `oWo nma nS>boë`m ‘§Ìr n[afXoV 6 ‘mM© 2020 amoOr ^maVmbm "{ZarjH$m'Mm XOm© XoÊ`mV Ambm. Agm XOm© àmá ìhmdm, mgmR>r maVmZo m Am`moJmH$S>o ’o$~«wdmar ‘{hÝ`mV AO© Ho$bm hmoVm.

hm Am`moJ åhUOo X{jU-npíM‘r qhX ‘hmgmJamVrb EH$ ‘hÎdmMr àmXo{eH$ g§ñWm Amho. qhX ‘hmgmJa Am`moJ hr EH$ Am§VaamÁ`r` g§ñWm AgyZ Vr npíM‘ qhX ‘hmgmJamVrb ~oQ>o Agboë`m Xoem§Zm EH${ÌVar˶m H$m`© H$aÊ`mMo ì`mgnrR> nwa{dVo. H$mo‘moamog, ‘mXmJmñH$a, ‘m°[aeg, goeoëg Am{U [a`w{Z`Z (hm ’«$mÝgÀ`m {Z`§ÌUmImbrb àXoe) ho ¶m Am`moJmMo gXñ` Xoe AmhoV. ^maV hm `m Am`moJmMm nmMdm {ZarjH$ R>abm AgyZ Aݶ Mma {ZarjH$m§‘Ü`o MrZ, `wamonr` g§K, ‘mëQ>m Am{U International Organisation of La Francophonie (OIF) `m§Mm g‘mdoe Amho.

{ZarjH$ åhUyZ ‘hÎd

^maVmZo `m àXoemVrb Amnbo ~hþAm`m‘r ‘hÎd bjmV KoD$Z IOC ¶m g§KQ>ZoV gm‘rb hmoÊ`mMm {ZU©`

KoVbm. hm Am`moJ ^maVmMo npíM‘ qhX ‘hmgmJamVrb Xoem§~amo~aMo g§~§Y ÑT> H$aÊ`mg àmoËgmhZ XoB©b. {ZarjH$ hm XOm© gm‘[aH$ Ñ{ï>H$moZmVyZhr ‘hÎdnyU© Amho. gÜ`m `m àXoemV OJmVrb {Zåå`mhÿZ A{YH$ geó g§Kf© gwé AmhoV. Aem n[apñWVrV ^maVmgmR>r hm àXoe Ho$di y-amOH$s` Ñ{ï>H$moZmVyZM Zìho Va ^m¡Jmo{bH$-ì yhaMZmË‘H$ Ñ{ï>H$moZmVyZhr ‘hÎdmMm Amho.

qhX ‘hmgmJa Am`moJm{df`r

ñWmnZm : 1982. `m g§KQ>ZoVrb gXñ`m§Mm dmgmh{VH$ B{Vhmg g‘mZ AgyZ `m g§KQ>Zoda ’«$mÝgMm ‘moR>m à^md Amho. ’«$mÝgÀ¶m amï´>mÜ`jm§Zr 2018 gmbÀ¶m ^maV Xm¡è¶mXaå¶mZ `m g§KQ>Zo‘Yrb {ZarjH$ åhUyZ ^maVmÀ`m àdoembm nmqR>~m Xe©{dbm hmoVm. `mbm à{VgmX åhUyZ ^maVmZo ’«$mÝgÀ`m qhX ‘hmgmJa VQ>r` g§KQ>ZoVrb (Indian Ocean Rim Association - IORA) "ì`mnH$ ^y{‘Ho$bm' nmqR>~m {Xbm hmoVm. ^maVmMo amï´>nVr am‘ZmW H$moqdX `m§Zr 2018 gmbr ‘mXmJmñH$a ¶m Xoembm ^oQ> {Xbr. `m Xoembm ^oQ> XoUmao Vo ^maVmMo n{hbo amï´>nVr R>abo. VgoM ^maVmMo Cnamï´>nVr d|H$æ`m Zm`Sy> `m§Zr Am°ŠQ>mo~a 2019 ‘Ü`o H$mo‘moam°g `m Xoembm ^oQ> {Xbr. 2019 À`m gwédmVrbm ^maVmÀ`m naamï´> ì`dhma ‘§Ìmb`mZo "B§S>mo-n°{g{’$H$ {d^mJ' ñWmnZ Ho$bm.

"’«$sS>‘ BZ X dëS>© 2020' Ahdmb

OJ^amV bmoH$emhr ‘yë`m§da hmoV Agboë`m hëë`m§Mo n[aUm‘ Ho$di MrZ, a{e`m Am{U BamUgma»`m hþHw$‘emhr amOdQ>r Agboë`m Xoem§‘Ü`oM Zìho, Va ‘yb^yV h¸$ Am{U àXrK© H$mimnmgyZ ñdmV§Í¶ A~m{YV amIÊ`mMr nmíd©^y‘r Agboë`m Xoem§dahr hmoV AmhoV.

`m àË`oH$ XoemVrb {ZfoY ‘moM} Am{U Am§XmobZm§‘Ü`o gw-àemgZm~m~V ì`mnH$ ‘mJUr hmoV Agë`mMo {XgyZ `oV Amho, Ago gm§JUmam "’«$sS>‘ BZ X dëS>© 2020' hm Ahdmb ‘mM© 2020 ‘ܶo àH$m{eV H$aÊ`mV Ambm.

AhdmbmVrb à‘wI XmoZ {ZX}eH$ … 1) amOH$s` h¸$ (0-40 JwU), 2) ZmJar ñdmV§Í¶ (0-60 JwU).

Page 28: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

30 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

amOH$s` h¸$mMo {ZH$f : {ZdS>UyH$ à{H«$`m, amOH$s` ~hþbVm Am{U gh^mJ, Am{U emgZmMo H$m`©MbZ B. ZmJar ñdmV§Í`mMo {ZH$f : A{^ì`º$s Am{U lÕoMo ñdmV§Í`, g§KQ>ZmË‘H$ h¸$, H$m`ÚmMo amÁ` Am{U ì`{º$JV ñdm`ÎmVm Am{U ì`º$s h¸$ B. amOH$s` h¸$ Am{U ZmJar ñdmV§Í¶ m XmoZ {ZX}eH$m§‘Ü`o {‘imboë`m JwUm§À`m AmYmao Xoem§Mo nwT>rbà‘mUo dJuH$aU Ho$bo OmVo - ñdV§Ì (Free); A§eV… ñdV§Ì (Partly Free); Am{U ñdV§Ì Zmhr (Not Free).

AhdmbmVrb à‘wI Zm|Xr

`m AhdmbmV ^maVmgma»`m OJmVrb gdm©V ‘moR>r bmoH$emhr Agboë`m XoemMr Zm|X ImbÀ`m H«$‘m§H$mda Ho$br Jobr Amho. ^maV `m AhdmbmV 71 JwUm§gh 83 ì`m ñWmZr Amho. ‘mJrb AhdmbmV ^maVmbm 75 JwU {‘imbo hmoVo. amOH$s` h¸$ m {ZX}eH$mV maVmbm 40 n¡H$s 34 JwU {‘imbo AmhoV, Va ZmJar ñdmV§Í¶ {ZX}eH$mV 60 n¡H$s 37 JwU {‘imbo AmhoV. ^maVmMo ñWmZ KgaÊ`mMo H$maU … ZmJ[aH$m§À`m ñdm`ÎmVodarb ~§YZo, H$mí‘ra‘Yrb B§Q>aZoQ> ~§X Am{U O‘md~§Xr, EZ.Ama.gr. Am{U gr.E.E. H$m`Xm Am{U Ë`m‘wio ‘moR>çm g§»`oZo Pmbobr {ZXe©Zo hr ^maVmVrb ñdmV§Í`mMr pñWVr AmH«$gbr OmÊ`mMr à‘wI H$maUo `m AhdmbmV Z‘yX Ho$br AmhoV. `m AhdmbmZwgma A‘o[aHo$Mr bmoH$emhr à{H«$`mhr YmoŠ`mV Ambr Amho. `m AhdmbmV A‘o[aHo$bm ‘mJrb dfu {‘imboë`m JwUm§nojm 8 JwU H$‘r {‘imbo AmhoV. `m AhdmbmV ‘yë`m§H$Z H$aÊ`mV Amboë`m 195 Xoem§n¡H$s 83 (43%) Xoem§Zm ñdV§Ì (Free), 63 (32%) Xoem§Zm A§eV… ñdV§Ì (Partly Free), Va Cd©[aV 49 (25%) Xoem§Zm ñdV§Ì ZmhrV (Not Free) Agm eoam XoÊ`mV Ambm Amho. ‘mJrb EH$m XeH$m‘Ü`o ñdV§Ì Xoem§Mr g§»`m 3 Q>³³`m§Zr KQ>br Amho. ñdV§Ì dJ©dmarVrb n{hbo nmM Xoe … 1) {’$Zb§S>, 2) Zm°d}, 3) ñdrS>Z, 4) ZoXab±S>, 5) bŠP|å~J©. ñdV§Ì dJ©dmarVrb eodQ>Mo nmM Xoe … 1) ~moQ²ñdmZm, 2) noê$, 3) maV, 4) {V‘moa-boñVo (Timor-Leste), 5) Q>çw{Z{e`m.

’«$sS>‘ hmCg{df`r

’«$sS>‘ hmD$g hr OJmVrb bmoH$emhrÀ`m g‘W©ZmgmR>r d g§ajUmgmR>r g‘{n©V Agbobr gdmªV OwZr A‘o[aH$Z g§ñWm Amho. Xwgè`m ‘hm`wÕmV A‘o[aHo$À`m gh^mJmg Am{U ’°${gP‘{dê$ÕÀ`m bT>mB©bm àmoËgmhZ XoÊ`mgmR>r 1941 ‘Ü`o Ý`y`m°H©$ `oWo `m g§ñWoMr Am¡nMm[aH$ ñWmnZm Pmbr. hr g§ñWm ‘mZdr h¸$m§Mo ajU H$aÊ`mgmR>r VgoM amOH$s` h¸$ Am{U ZmJar ñdmV§Í`mda bj H|${ÐV H$ê$Z bmoH$emhr ~Xbm§Zm MmbZm XoÊ`mgmR>r H$m © H$aVo.

^maV Am{U H$moQ²> S>r AmBìhar `m§À`mV Amamo½`{df`H$ gm‘§Oñ` H$ama

Amamo½` joÌmVrb ghH$m`m©gmR>r ^maV gaH$maMo Amamo½` d Hw$Qw>§~ H$ë`mU ‘§Ìmb` Am{U H$moQ²> S>r AmBìhar gaH$maMo Amamo½` d gmd©O{ZH$ ñdÀN>Vm ‘§Ìmb` `m§À`mV Pmboë¶m gm‘§Oñ` H$amambm H|$Ðr` ‘§Ìr‘§S>imZo 4 ‘mM© 2020 amoOr ‘mÝ`Vm {Xbr.

gm‘§Oñ` H$amamVrb ‘hÎdmÀ`m ~m~r

àJV d¡ÚH$s` V§ÌkmZ, Am¡fYo, ‘yÌqnS> àË`mamonU, öX` eó{H«$`m, Zo’«$m°bm°Or, ho‘moS>m`{b{gg Am{U d¡ÚH$s` g§emoYZ `m joÌm§Vrb d¡ÚH$s` S>m°ŠQ>a, A{YH$mar, BVa Amamo½` ì`mdgm{`H$ Am{U Vk ¶m§Mo AmXmZàXmZ Am{U à{ejU H$aUo. Am¡fYm§Mo Am{U Am¡fYr CËnmXZm§Mo {Z`‘Z H$aUo. `m joÌmV ‘Zwî`~i {dH${gV H$aUo. d¡ÚH$s` Am{U Amamo½` g§emoYZ H$aUo. gmd©O{ZH$ Amamo½` godm§Mo ì`dñWmnZ H$aUo. OoZo[aH$ Am{U Amdí¶H$ Am¡fYo IaoXr H$aUo Am{U Am¡fY nwadR>m H$aÊ`mg ‘XV H$aUo. EMAm`ìhr ES²g m joÌmV ghH$m¶© Am{U g§emoYZ H$aUo. àmW{‘H$ Amamo½` godm joÌmVrb gdm}Îm‘ H$m¶©nÕVtMr XodmUKodmU H$aUo. é½Umb`o Am{U gm‘wXm{`H$ Amamo½` godm H|$Ðo ¶m§À`m ì`dñWmnZmg§X^m©V ‘m{hVrMo gm‘m{`H$sH$aU H$aUo. gmd©O{ZH$ Amamo½`mg àmoËgmhZ XoUo Am{U d¡ÚH$s` H$Mam ì`dñWmnZmVrb AZw^dm§Mo AmXmZàXmZ H$aUo. Amamo½` àmoËgmhZ Am{U amoJ à{V~§Y H$aUo.

Page 29: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

31~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

gmWrÀ¶m amoJm§da à{V~§Y KmbUo. ì`mdgm{`H$ Am{U n`m©daUr` Amamo½` g§d{Y©V H$aUo. d¡ÚH$s` g§emoYZ H$aUo. nañna g§‘VrZo KoVboë¶m {ZU©`mZwgma Amamo½¶{df¶H$ Aݶ H$moU˶mhr joÌm§‘ܶo ghH$m`© H$aUo Am{U ˶m§Mo ì`dñWmnZ H$aUo. ghH$m ©{df`H$ Vnerb A{YH$ {dñV¥V H$aÊ`mgmR>r Am{U m gm‘§Oñ` H$amamÀ`m A§‘b~OmdUrMo n ©dojU H$aÊ`mgmR>r EH$ H$m ©JQ> ñWmnZ H$aÊ`mV oB©b.

lrb§Ho$V ‘Ü`mdYr {ZdS>UwH$m Omhra

lrb§Ho$Mo amîQ´>mܶj JmoVm~m`m amOnjo m§Zr 2 ‘mM© 2020 amoOr g§gX ~aImñV H$ê$Z {ZYm©[aV doioÀ`m ghm ‘{hZo AmYrM gmd©{ÌH$ {ZdS>UwH$m KoÊ`mMo R>a{dbo Amho. amOnjo `m§À`m AÜ`jr` AmXoemZwgma lrb§Ho$V 25 E{àb 2020 amoOr {ZdS>UwH$m hmoVrb.

amOnjo `m§Zr Amnë`m KQ>ZmË‘H$ A{YH$mam§Mm dmna H$ê$Z 225 gXñ`m§Mo H$m¶Xo‘§S>i ~aImñV Ho$bo. {dÚ‘mZ g§gX 1 gßQ>|~a 2015 amoOr ApñVËdmV Ambr hmoVr. g§gX ~aImñV H$aÊ`mgmR>r {H$‘mZ gmS>oMma df} nyU© H$aUo Amdí`H$ Amho. hm H$mbmdYr 1 ‘mM© amoOr ‘Ü`amÌr nyU© Pmbm. Zì¶m g§gXoMo n{hbo A{YdoeZ 14 ‘o 2020 amoOr gwê$ hmoUo Ano{jV Amho. ‘mOr g§ajU g{Md Agboë`m JmoVm~m`m amOnjo `m§Zr 16 Zmoìh|~a 2019 amoOr Pmboë`m amîQ´>mܶjr¶ {ZdS>UwH$sV 13 bmIm§hÿZ A{YH$ ‘Vm§Zr {dO` {‘i{dbm hmoVm.

‘bo{e`mÀ`m n§VàYmZnXr ‘whrB{ÔZ `mgrZ `m§Mr {ZdS>

‘bo{e`mMo ‘mOr J¥h‘§Ìr ‘whrB{ÔZ `mgrZ `m§Mr ‘bo{e`mÀ`m n§VàYmZnXr {ZdS> Pmbr. Ë`m§Zr ‘bo{e`mMo amOm gwbVmZ Ah‘X emh `m§À`m CnpñWVrV 1 ‘mM© 2020 amoOr n§VàYmZnXmMr enW KoVbr.

OJmVrb gdmªV d`mod¥Õ n§VàYmZ åhUyZ n[a{MV Agboë`m ‘hmWra ‘mohå‘X (d` 94) `m§Zr 24 ’o$~«wdmar 2020 amoOr n§VàYmZnXmMm amOrZm‘m {Xbm. Ë`m‘wio ho nX [aº$ Pmbo hmoVo. Ë`mZ§Va XoemV ApñWaVoMo dmVmdaU {Z‘m©U Pmbo hmoVo. ‘bo{e`mMo amOm gwbVmZ Ah‘X emh `m§Zr ‘whrB{ÔZ

`m§Zm Agboë`m ~hþg§»` ImgXmam§À`m nmqR>ã`mÀ`m AmYmao Ë`m§Mr n§VàYmZnXr {ZdS> Ho$br.

añVo gwa{jVVo{df`r {Vgar OmJ{VH$ CƒñVar` _§ÌrJQ> n[afX

ñQ>m°H$hmo_ (ñdrS>Z) `oWo 19 \o$~«wdmar 2020 amoOr añVo gwa{jVVoer g§~§{YV CƒñVar` OmJ{VH$ _§ÌrJQ>mMr n[afX nma nS>br. `m n[afXoV H|$Ðr` XiUdiU _§Ìr {ZVrZ JS>H$ar `m§Zr ^maVmMo à{V{Z{YËd Ho$bo. `m n[afXoMo Am`moOZ ñdrS>Z gaH$ma, OmJ{VH$ Amamo½` g§KQ>Zm (WHO), OmJ{VH$ ~±H$ Am{U 80 hÿZ A{YH$ Xoem§À`m _§Í`m§À`m ghH$m`m©Zo H$aÊ`mV Ambo.

`m n[afXoMr _Ü`dVu g§H$ënZm : "OmJ{VH$ Ü`o`m§Mr àmár 2030' ( Achieving Global Goals 2030). Am`moOZm_mJrb hoVy ¾ gwa{jV añVo àdmg hm _wÔm OmJ{VH$ {df`n{ÌHo$da AmUUo. ¾ añVo AnKmVm§_wio hmoUmar Or{dVhmZr Q>miÊ`mgmR>r {ZpíMV Ho$boë`m YmoaUm§Zwgma H¥$Vr H$m`©H«$_ AmIUo Am{U Ë`m§Mr A§_b~OmdUr H$aUo. ¾ añVo àdmgmÀ`m gwa{jVVog§~§Yr 2011 Vo 2020 `m XeH$mgmR>r Omo AmamIS>m Omhra Ho$bm hmoVm, Ë`mÀ¶m A§_b~OmdUrMm Am{U AZw^dm§Mm AmT>mdm KoD$Z Ë`m§Mr XodmUKodmU H$aUo.

ñQ>m°H$hmo_ KmofUmnÌ

`m n[afXoV "ñQ>m°H$hmo_ KmofUmnÌ' ñdrH$¥V H$aʶmV Ambo. `m KmofUmnÌmV añVo àdmgmÀ`m gwa{jVVogmR>r ZdrZ OmJ{VH$ C{Ôï>m§Mm Am{U añVo AnKmVmV hmoUmao _¥Ë`y Q>miÊ`mgmR>r ZmdrÝ`nyU© Cnm``moOZm§Mm g_mdoe Amho.

añVo AnKmVm§{df`r

gwa{jV añVo àdmg hr Amamo½¶mer Am{U {dH$mgmer g§~§{YV ~m~ Amho. OJ^amV Xadfu gw_mao 1.35 Xebj (13 bmI 50 hOma) bmoH$ añVo AnKmVmV _¥Ë`w_wIr nS>VmV, Va gw_mao 50 Xebj (5 H$moQ>r) bmoH$ OI_r hmoVmV. añVo AnKmVmVrb _¥Ë`y ho OJmV hmoUmè`m _¥Ë`y§À`m AZoH$ H$maUm§n¡H$s AmR>do à_wI H$maU Amho. 2030 n`ªV añVo AnKmVm§_Ü`o _moR>çm à_mUmV KQ>

Page 30: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

32 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

H$aÊ`mMo g§`wº$ amï´> g§KmMo C{Ôï> AgyZ ^maVmZohr `mà{V Amnbr ~m§{YbH$s `m n[afXoV ñnï> Ho$br.

bîH$amV ‘{hbm§Zm g‘mZ g§Yr

gdm}ƒ Ý`m`mb`mZo 17 ’o$~«wdmar 2020 amoOr bîH$amV ‘{hbm§Zm H$m`‘ñdê$nr ZmoH$ar XoÊ`mMr åhUOoM {Zd¥ÎmrÀ`m d`mn`ªV ZmoH$ar H$aÊ`mMr g§Yr XoÊ`mV `mdr, Ago AmXoe {Xbo. Ë`mgmR>r H$m`‘ñdê$nr/ñWm¶r Am`moJ (n‘©Z§Q> H${‘eZ) ñWmnZ H$amdm, Agohr åhQ>bo Amho.

gdm}ƒ Ý`m`mb`mMo Ý`m`‘yVu YZ§O` M§ÐMyS> `m§À`m AÜ`jVoImbrb I§R>nrR>mZo hm {ZU©` {Xbm. `m {ZU©`mZwgma AmVm à{ejU gwê$ Pmë`mda ^maVr` ^yXb Amnë`m gd© emIm§‘Ü`o ‘{hbm§Mm g‘mdoe H$aÊ`mg gwédmV H$aob. bîH$amVrb ‘{hbm A{YH$mè`m§Zr hm IQ>bm gd©àW‘ 2001 ‘Ü`o {X„r Cƒ Ý`m`mb`mV XmIb Ho$bm hmoVm. `mda {X„r Cƒ Ý`m`mb`mZo 2010 ‘Ü`o ‘{hbm§Zm bîH$amV g‘mZ A{YH$ma XoÊ`mMm {ZU©µ` {Xbm. na§Vw `m AmXoemMr A§‘b~OmdUr Pmbr Zmhr. H|$Ð gaH$maZo `m {ZU©`m{damoYmV gdm}ƒ Ý`m`mb`mV `m{MH$m XmIb Ho$br hmoVr.

gdm}ƒ Ý`m`mb`mMr {ZarjUo

Ho$di emar[aH$ j‘Vm Am{U nwéfr ‘mZ{gH$VoÀ`m ‘wÚmda ‘{hbm§Zm bîH$amV g‘mZ A{YH$ma ZmH$maVm `oUma ZmhrV. {X„r Cƒ Ý`m`mb`mZo ‘{hbm§Zm H$‘m§S> nmoñQ> XoÊ`mg§X^m©V {Xboë`m AmXoem~m~V H|$Ð gaH$maZo VrZ ‘{hÝ`m§À`m AmV H$m`‘ñdê$nr/ñWm¶r Am`moJ ñWmnZ H$aÊ`mMo AmXoe {Xbo AmhoV.

^yXbmVrb ‘{hbm§Mm g‘mdoe : nmíd©^y‘r

^maVr` yXbm‘Ü`o 1992 nmgyZ ‘{hbm A{YH$mè`m§Mm g‘mdoe gwê$ Pmbm. AmÎmmn`ªV Ë`m§Zm Am‘u EÁ`wHo$eZ H$m°ßg©, H$m°ßg© Am°’$ {g¾ëg, B§Q>o{bOÝg H$m°ßg© Am{U H$m°ßg© Am°’$ B§{O{ZAg© `m§gma»`m H$mhr {ZdS>H$ joÌm§V nmM dfmªgmR>r {Z`wº$ Ho$bo OmV hmoVo. Ë`m§Mr ^aVr ‘{hbm {deof àdoe `moOZm (Women

Special Entry Scheme - WSES) A§VJ©V 5 dfmªgmR>r Am{U Ë`mZ§Va 2006 ‘Ü`o em°Q>© gpìh©g

H${‘eZ (Short Service Commission - SSC) A§VJ©V 10 dfmªgmR>r Ho$br OmV hmoVr. nwT>o hm H$m`©H$mb 14 dfmªn`ªV dmT>dVm `oV hmoVm.

‘Ü` àXoe ho `w{Z’$mB©S> a{OñQ´oeZ H$mS>© gmXa H$aUmao XoemVrb n{hbo amÁ`

‘Ü` àXoe ho `w{Z’$mB©S> a{OñQ´oeZ H$mS>© (Unified Registration Card) gmXa H$aUmao XoemVrb n{hbo Am{U `w{Z’$mB©S> S´m`pìh§J bm`gÝg gwê$ H$aUmao (CÎma àXoenmR>monmR>) Xþgao amÁ` R>abo Amho. monmi oWo 25 ’o$~«wdmar 2020 amoOr nma nS>boë`m H$m`©H«$‘mV ‘Ü` àXoeMo ‘w»`‘§Ìr H$‘bZmW `m§À`m hñVo dmhZ Zm|XUr Am{U dmhZ MmbH$ nadmÝ`mgh `w{Z’$mB©S> H$mS>©Mo {dVaU H$aÊ`mV Ambo.

H|$Ðr` añVo dmhVyH$ Am{U ‘hm‘mJ© ‘§Ìmb`mZo (E‘AmoAmaQ>rEM) ‘mJrb dfu ‘mM©‘Ü`o Xoe^amV dmhZ nadmZo Am{U dmhZ Zm|XUr H$mS>© `m§‘Ü`o EH$gmaIonUm AmUÊ`mgmR>r ‘mJ©Xe©H$ VÎdo Omar Ho$br hmoVr. Ë`mZwgma hr H$mS>©g {Xbr OmVmV. ZdrZ H$mS>mª‘Ü`o H$mS>©À`m XmoÝhr ~mOy§Zr A{YH$ {dñV¥V ‘m{hVr ‘w{ÐV Ho$br OmVo. àË`oH$ `w{Z’$mB©S> ñ‘mQ>© H$mS>©‘Ü`o S´m`pìh§J bm`gÝg Am{U dmhZ ¶m§À¶m Zm|XUrgmR>r EH$ Š`yAma H$moS> Agob. Vmoo H$mS>©da N>mnboë`m ‘m{hVrMr gË`Vm nS>VmiÊ`m‘ܶo Cn¶wº$ R>aob. `w{Z’$mB©S> S´m`pìh§J bm`gÝg H$mS>©‘Ü`o S>m|Jami Am{U YmoH$mXm`H$ ^mJmV S´m`pìh§J H$aÊ`mMr j‘Vm Agbobo S´m`ìhg© Am{U ˶m§Mo AmnËH$mbrZ g§nH©$ H«$‘m§H$ hr ‘m{hVr Agob.

emim, H$m°boO ¶m§À¶m n[agamVrb Am§XmobZm§da Ho$ai Cƒ Ý`m`mb`mMr ~§Xr

Ho$ai Cƒ Ý`m`mb`mZo emim Am{U ‘hm{dÚmb¶m§‘ܶo hmoUmè`m Am§XmobZm§da Amnë¶m AmXoemÛmao 25 ’o$~«wdmar 2020 amoOr ~§Xr KmVbr. {d{dY e¡j{UH$ g§ñWm§À¶m Am{U ‘hm{dÚmb`m§À`m àemgZm§Zr XmIb Ho$boë`m `m{MHo$da gwZmdUr H$aVmZm Ho$ai Cƒ Ý`m`mb`mZo hm AmXoe {Xbm.

`m {ZU©`mVrb R>iH$ ‘wÔo

Am§XmobZm§‘wio e¡j{UH$ g§ñWm§À`m H$m‘H$mOmda {dnarV n[aUm‘ hmoVmo. e¡j{UH$ g§ñWm øm {ejUg§~§{YV {H«$`mH$bmnm§gmR>r

Page 31: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

33~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

AgVmV, {ZfoYmgmR>r Zìho. VWm{n, e¡j{UH$ g§ñWm øm em§VVmnyU© MM}Mo {R>H$mU hmoD$ eH$VmV. emim§À¶m Am{U ‘hm{dÚmb¶m§À¶m n[agamV e¡j{UH$ dmVmdaUmda n[aUm‘ hmoUmao H$moUVohr Am§XmobZ hmoD$ Z`o. {ejUmMm h¸$ (KQ>ZoMo H$b‘ 21-E Zwgma) hm ‘yb^yV A{YH$ma Amho Am{U `m h¸$mMo C„§KZ H$aÊ`mMm A{YH$ma H$moUmbmhr Zmhr.

CÎmamI§S>Mr J¡ag¡Z hr CÝhmir amOYmZr

CÎmamI§S> gaH$maZo J¡ag¡Zbm amÁ`mMr ZdrZ CÝhmir amOYmZr åhUyZ Kmo{fV Ho$bo Amho. CÎmamI§S>Mo ‘w»`‘§Ìr {ÌdoÝÐqgJ amdV `m§Zr 4 ‘mM©, 2020 amoOr CÎmamI§S>À`m AW©g§H$ënr` A{YdoeZmV hr KmofUm Ho$br.

2017 gmbr maVr` OZVm njmZo {ZdS>UyH$ OmhraZmå`mV J¡ag¡Zbm CÎmamI§S>Mr CÝhmir amOYmZr åhUyZ Kmo{fV H$aÊ`mMo AmídmgZ {Xbo hmoVo. {dYmZg^m {ZdS>UwH$sV amÁ`mV ^mOnbm EHy$U 57 OmJm {‘imë`m. CÎmamI§S>À`m amOH$s` B{VhmgmV H$moUË`mhr EH$m amOH$s` njmbm `mnydu BVŠ`m OmJm {‘imë`m ZìhË`m.

J¡ag¡Z {df`r

1998 ‘Ü`o CÎmamI§S> ho amÁ` CÎmaàXoe‘YyZ doJio Pmbo. Á`mdoir CÎmamI§S>bm amÁ`mMm XOm© àmá Pmbm, VoìhmnmgyZ S>ohamSy>Z hr amÁ`mMr VmËnwaVr amOYmZr am{hbr Amho. AOyZhr VoWo ‘w»`‘§Í`m§Mo {ZdmgñWmZ, amO ^dZ Am{U Am‘Xmam§Mr {ZdmgñWmZo AmhoV. amÁ` {dYr‘§S>i S>ohamSy>Z `oWo Agbo Var J¡ag¡Z `oWo {dYmZg^oMr gÌo ^adbr OmVmV. J¡ag¡Z àemgZmÀ`m ‘Vo ho eha amOYmZrgmR>r gdm}Îm‘ {R>H$mU Amho. J¡ag¡Z ho n`©Q>Z ñWi åhUyZ CX`mg oV AgyZ JT>dmb

(Garhwal) Am{U Hw$‘mD$ àXoe `m§Zm OmoS>Umè`m ‘mJm©Mmhr Vmo ^mJ Amho. Z§XmXodr Am{U ìh°br Am°’$ âbm°dg© Z°eZb nmH©$ (`wZoñH$moMo OmJ{VH$ dmagm ñWi), ~ÐrZmW, dgw§Yam Y~Y~m hr `oWrb AmH$f©H$ n`©Q>Z ñWio AmhoV.

‘{hbm§{damoYr AË`mMmam§Mo IQ>bo Mmb{dÊ`mgmR>r {deof Ý`m`mb`o

‘{hbm§darb AË`mMmam§Mo IQ>bo VmVS>rZo {ZH$mbr H$mT>Ê`mgmR>r amÁ` gaH$maZo ‘hmamï´>mV 138 {deof Ý`m`mb`o

(Special Courts) ñWmnZ H$aÊ`mMm {ZU©` KoVbm. Ë`mZwgma {Oëhmdma Ý`m`mb`m§Mr g§»`m {ZpíMV H$ê$Z Ë`mbm ‘mÝ`Vm XoÊ`mV Ambr. {dYr Am{U Ý`m` {d^mJmZo 4 ‘mM© 2020 amoOr `m~m~V emgZ AmXoe Omar Ho$bm.

g§~§{YV ‘wÔo

H|$Ð gaH$ma ‘{hbm d ~mbHo$ ¶m§À¶mdarb AË`mMmamMr àb§{~V àH$aUo Ëd[aV {ZH$mbr H$mT>Ê`mgmR>r XoemV nwT>rb df©^amV 1023 {deof Ý`m`mb`o ñWmnZ H$aUma Amho. Ë`m§n¡H$s 138 Ý`m`mb`o ‘hmamï´>mV ñWmnZ H$aÊ`mV `oVrb. ‘hmamï´> emgZmZo `m Ý`m`mb`m§gmR>r 1104 Ý`m{`H$ nXo {Z‘m©U H$aÊ`mg ‘§Owar {Xbr Amho. àË`oH$ Ý`m`mb`mV EH$ Ý`m{`H$ A{YH$mar Am{U 7 ghm`H$ H$‘©Mmar `mà‘mUo EHy$U 8 nXo AgVrb. 100 nojm OmñV àH$aUo àb§{~V Agboë`m {Oëøm§‘ܶo {deof Ý`m`mb` ñWmnZ H$aÊ`mV `mdo, Agm AmXoe gdm}ƒ Ý`m`mb`mZo {Xbm hmoVm. àË`oH$ Ý`m`mb`mgmR>r dm{f©H$ < 75 bmI IM© oB©b, Agm A§XmO Amho. Ë`mZwgma 138 Ý`m`mb`m§gmR>r < 103 H$moQ>r 50 bmI BVH$s a¸$‘ {ZpíMV H$aÊ`mV Ambr Amho. Ë`m‘ܶo H|$Ð gaH$maMm dmQ>m 60 Q>¸o$ Am{U amÁ`mMm dmQ>m 40 Q>¸o$ Agob. {dÎm {d^mJmZo m Ý`m`mb`m§Mr ñWmnZm Am{U Ë`mgmR>r Amdí¶H$ nXm§Mr {Z{‘©Vr ¶m§gmR>r 99 H$moQ>r 33 bmI 16 hOma 880 én¶m§À¶m àñVmdmbmhr ‘mÝ`Vm {Xbr.

amÁ` emgH$s` H$m`m©b`m§gmR>r 5 {Xdgm§Mm AmR>dS>m

‘hmamï´>mVrb emgH$s` H$m`m©b`m§gmR>r 5 {Xdgm§Mm AmR>dS>m bmJy H$aÊ`mMm {ZU©` 12 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Pmboë`m amÁ` ‘§Ìr‘§S>imÀ`m ~¡R>H$sV KoÊ`mV Ambm. `mZwgma AmVm H|$Ðmà‘mUo amÁ`mVrb emgH$s` H$m`m©b`m§Zm Xa e{Zdmar Am{U a{ddmar gwÅ>r amhrb. Ë`m‘wio emgH$s` H$‘©Mmè`m§Zm amoO 45 {‘{ZQ>o A{YH$ H$m‘ H$amdo bmJob. hm {ZU©` 29 ’o$~«wdmar 2020 nmgyZ bmJy H$aÊ`mV Ambm.

gd© H$m`m©b`m§gmR>r EH$M doi

gÜ`m ~¥hÝ‘w§~B©Vrb H$m`m©b`rZ H$m‘H$mOmMr doi gH$mir 9.45 Vo gm`§. 5.30 Aer Amho. `m {ZU©`mZwgma amÁ`mVrb gd© emgH$s` H$m`m©b`rZ H$m‘H$mOmMr doi 9.45 Vo 6.15

Page 32: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

34 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

Aer amhrb. {enm`m§gmR>r hr doi 9.30 Vo 6.30 Aer amhrb. Zì`m H$m`m©b`rZ doio‘Ü`o XþnmaÀ`m doioVrb OmñVrV OmñV AÜ`m© VmgmMr ^moOZmMr doihr A§V^y©V Amho.

`m {ZU©`mbm AndmX

Á`m emgH$s` H$m`m©b`m§Zm "H$maImZm A{Y{Z`‘' qH$dm "Am¡Úmo{JH$ {ddmX' bmJy Amho qH$dm Á`m§À`m godm AË`mdí`H$ godm ‘mZë`m OmVmV Aer H$m`m©b`o, emim, emgH$s` ‘hm{dÚmb`o, V§Ì{ZHo$VZo, nmobrg Xb, A{¾em‘H$ Xb, g’$mB© H$m‘Jma `m§Zm 5 {Xdgm§Mm AmR>dS>m bmJy AgUma Zmhr. Aem AndmXmË‘H$ H$m`m©b`m§Mr `mXr nwT>rbà‘mUo :

{d^mJ/godm Ë`mA§VJ©V Agbobr H$m`m©b`o

AË`mdí`H$ godm

emgH$s` é½Umb`o, {M{H$Ëgmb`o, nmobrg, H$mamJ¥ho, nmUr nwadR>m àH$ën, A{¾e‘Z Xb, g’$mB© H$m‘Jma.

e¡j{UH$ g§ñWm

emim, emgH$s` ‘hm{dÚmb`o, d¡ÚH$s` ‘hm{dÚmb`o, V§Ì{ZHo$VZo.

Obg§nXm {d^mJ

XmnmoS>r, gmVmam, dYm©, AH$mobm, Ah‘XZJa, Aï>r, IS>H$dmgbm, Zm{eH$ Am{U Zm§XoS> `oWrb H$‘©emim; ZmJnya d ^§S>mam `oWrb ‘Ü`dVu H$‘©emim; Obg§nXm d gmd©O{ZH$ {d^mJm§VJ©V joÌr` H$m‘mdarb Am{U àH$ënm§darb {Z`{‘V AmñWmnZm; ñWm`r Am{U AñWm`r AmñWmnZm; amoO§Xmardarb joÌr` H$m‘Jma Am{U H$‘©Mmar.

gmd©O{ZH$ Amamo½` {d^mJ

ZmJnya ¶oWrb ìh°pŠgZ BpÝñQ>Q>çyQ>.

‘hgyb Am{U dZ {d^mJ

~„maem, naVdmS>m Am{U S>hmUy `oWrb EH$mpË‘H¥$V KQ>H$; Ambmn„r `oWrb gm° {‘b; {d^mJr` dZ A{YH$mar `m§À`m {Z`§ÌUmImbrb naVdmS>m Am{U ~„maem `oWrb dH©$em°n; emgH$s` N>m`m{MÌ Zm|XUr H$m`m©b`, nwUo.

gm‘mÝ` àemgZ {d^mJ

emgH$s` n[adhZ godoMm H$maImZm {d^mJ.

H¥$fr {d^mJ Xþ½Yemim {dH$mg {d^mJm§VJ©V Xþ½Y `moOZm.

CÚmoJ, D$Om© d H$m‘Jma {d^mJ

emgH$s` ‘wÐUmb`o.

H$m¡eë` Am{U CÚmoOH$Vm {dH$mg

gd© Am¡Úmo{JH$ à{ejU g§ñWm (Am`Q>rAm`).

gܶm 5 {Xdgm§Mm AmR>dS>m bmJy Agbobr amÁ`o

amOñWmZ, {~hma, n§Om~, V{‘iZmSy> Am{U npíM‘ ~§Jmb `m amÁ`m§‘Ü`o 5 {Xdgm§Mm AmR>dS>m bmJy AgyZ hm {ZU©` H|$ÐemgZmÀ`m H$‘©Mmè`m§Zm `mAmYrnmgyZM bmJy Amho.

H$m‘mÀ`m Vmgm§Vrb dmT>

gÜ`mÀ`m H$m`m©b`rZ doim§‘wio dfm©Vrb gamgar H$m`m©b`rZ {Xdg 288 hmoVmV. ^moOZmMm 30 {‘{ZQ>m§Mm H$mbmdYr dJiyZ à{V{XZ 7 Vmg 15 {‘{ZQ>o `mà‘mUo EH$m ‘{hÝ`mVrb H$m‘mMo Vmg 174, Va EH$m dfm©Vrb H$m‘mMo Vmg 2088 BVHo$ hmoVmV. nmM {Xdgm§À`m AmR>dS>çm‘wio dfm©Vrb gamgar H$m`m©b`rZ {Xdg 264 hmoVrb. X¡Z§{XZ H$m‘mMo Vmg 8 hmoVrb. n[aUm‘r, EH$m ‘{hÝ`mVrb H$m‘mMo Vmg 176 Va dfm©Vrb H$m‘mMo Vmg 2112 BVHo$ hmoVrb. åhUOoM à{V{XZ 45 {‘{ZQ>o, à{V‘{hZm 2 Vmg Am{U à{Vdf© 24 Vmg BVHo$ H$m‘mMo Vmg dmT>Vrb.

~wboQ> Ý`yO

lrb§H$m g§`wº$ amï´>mÀ`m R>amdmVyZ ~mhoa : g§`wº$ amï´>m§À¶m ¶wÕmoÎma O~m~Xmar Am{U gm‘§Oñ` (UN Resolution on Post-war Accountability and Reconciliation) `mg§X^m©Vrc R>amdmVyZ lrb§H$m ‘mKma KoV Amho, Ago lrb§Ho$Zo g§`wº$ amï´>m§À`m ‘mZdm{YH$ma n[afXobm (`yEZEMAmagr) 26 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Am¡nMm[aH$arË`m gy{MV Ho$bo. lrb§Ho$Mo naamï´>‘§Ìr {XZoe JwUdY©Zm (Dinesh Gunawardena) `m§Zr `yEZEMAmagrbm H$i{dbo H$s, lrb§Ho$Zo CÎmaXm{`Ëd, gbmoIm Am{U ‘mZdr h¸$ ¶m ~m~tZm àmoËgmhZ XoÊ`mgmR>r "`yEZEMAmagrÀ`m R>amd 41/1' À`m gh-àm`moOH$ËdmVyZ ‘mKma KoÊ`mMm {ZU©` KoVbm Amho. ~m§½bmXoeMm ZdrZ Zmam : "Om°` ~m§½bm' : "Om°` ~m§½bm' (O` ~m§½bm) hr ~m§½bmXoeMr amï´>r` KmofUm Agob. KQ>ZmË‘H$ nXmdarc ì`º$s¨Zr Am{U amÁ`mÀ`m A{YH$mè`m§Zr amï´>r` {Xdg Am{U AÝ` ‘hÎdmÀ`m àg§Jr Amnë`m ^mfUmZ§Va "Om°` ~m§½bm' `m KmofUoMm Cƒma H$amdm, Ago {ZX}e ~m§½bmXoeÀ`m Cƒ Ý`m`mb`mZo {Xbo AmhoV. ݶm¶mc¶mZo gaH$mabm VrZ ‘{hÝ`m§À`m AmV AZwnmbZ Ahdmb Ý`m`mb`mV gmXa H$aÊ`mg gm§{JVco Amho. 1971 ‘Ü`o ~m§½bmXoeÀ`m ñdmV§Í¶`wÕmÀ`m doir "Om°` ~m§½bm' hm ‘w»`

Page 33: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

35~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

Zmam hmoVm. ~m§½bmXoeMo n{hbo amï´>nVr eoI ‘w{O~ya ah‘mZ `m§Zr Amnë`m 7 ‘mM© 1971 À`m Eo{Vhm{gH$ ^mfUmV hr KmofUm {Xbr hmoVr. nm{H$ñVmZÀ`m à{gÕ gwZhar ‘{eXrV ‘{hbm CnmgH$ àmW©Zm H$é eH$Vrb … 23 dfmªÀ`m ~§XrZ§Va AmVm noemda (nm{H$ñVmZ) ¶oWrb à{gÕ gwZhar ‘{eXrV ‘{hbm CnmgH$ àmW©Zm H$é eH$Vrb, Ago ‘erX àemgZmZo Kmo{fV Ho$bo. Ë`m§À`m `m {ZU©`mMo VoWrb ‘{hbm§Zr ñdmJV Ho$bo. ‘erX àemgZmÀ¶m m KmofUoZ§Va gw‘mao 20 ‘{hbm§Zr gwZhar ‘{eXrV Z‘mO AXm Ho$br. ‘{hbm§Zm 1996 n`ªV ewH«$dmar Z‘mO AXm H$aÊ`mMr nadmZJr hmoVr. Z§Va ‘mÌ XheVdmXmÀ`m dmT>Ë`m YmoŠ`m‘wio `mda ~§Xr KmbÊ`mV Ambr. gwZhar ‘{eXrMo H$m‘ 1976 gmbr nyU© Pmbo hmoVo. hr ‘erX ‘wKb H$bmH¥$Vr nÕVrÀ`m ~m§YH$m‘mgmR>r à{gÕ Amho. am‘OÝ‘^y‘r Q´ñQ>À`m AÜ`jnXr Z¥Ë` Jmonmb Xmg … am‘OÝ‘^y‘r Q´ñQ>Mo à‘wI Ho$. nameaU `m§À`m {ZdmgñWmZr 19 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Pmboë¶m Q´ñQ>À¶m n{hë¶m ~¡R>H$s‘ܶo nwT>rb Zo‘UwH$m H$aÊ`mV Amë`m - AÜ`j - am‘OÝ‘^y‘r Ý`mg ‘h§V Z¥Ë` Jmonmb Xmg; g{Md - {díd qhXÿ n[afXoMo M§nV am`; H$mofmÜ`j - JmoqdX Xod{Jar (nm§Sw>a§Jemór AmR>dbo `m§Mo {eî`); ‘§{Xa C^maUr g{‘VrMo AÜ`j - ‘mOr H|$Ðr` g{Md Z¥n|Ð {‘l grEE {damoYmV "¶yEZEMAmagr'Mr gdm}ƒ Ý`m`mb`mV `m{MH$m … ZmJ[aH$Ëd gwYmaUm H$m`ÚmMo (grEE) nS>gmX Am§Vaamï´>r` nmVirdahr C‘Q>bo AgyZ g§`wº$ amï´>

‘mZdm{YH$ma Am`moJmZo (¶yEZEMAmagr) grEE {damoYmV gdm}ƒ Ý`m`mb`mV m{MH$m XmIb Ho$br Amho. maVmÀ`m naamï´> ‘§Ìmb`mZo g§`wº$ amï´> ‘mZdm{YH$ma Am`moJmÀ`m `m ^y{‘Ho$~m~V Vrd« ZmamOr ì`º$ Ho$br AgyZ "grEE' hm ^maVmMm A§VJ©V àíZ Agë`mMo åhQ>bo Amho. {~hma {dYmZg^oV EZAmagr {damoYmV R>amd … {~hma ¶m amÁ`mV amï´>r` ZmJ[aH$ Zm|XUr (EZAmagr) Amdí`H$Vm Zgë`mMm Am{U 2020 ‘Yrb amï´>r` bmoH$g§»`m Zm|XUr (EZnrAma) 2010 À`m àménmZwgmaM AÚ`mdV H$aÊ`mMm R>amd {~hma {dYmZg^o‘ܶo 25 ’o$~«wdmar 2020 amoOr AmdmOr ‘VmZo ‘§Oya Ho$bm Jobm. hm R>amd {damoYr njZoVo VoOñdr `mXd `m§Zr ‘m§S>bm hmoVm. grEE, EZnrAma, EZAmagr g§X^m©V 6 ‘§Í`m§Mr g{‘Vr … grEE, EZnrAma Am{U EZAmagr `m§g§X^m©V Aä`mg H$aÊ`mgmR>r amÁ` gaH$maZo EH$ g{‘Vr ñWmnZ Ho$br AgyZ `mg§~§YrMr KmofUm amÁ`mMo ‘w»`‘§Ìr CÕd R>mH$ao `m§Zr 5 ‘mM© 2020 amoOr {dYmZg^oV Ho$br. A{Zb na~ `m§À`m AÜ`jVoImbrb ¶m g{‘VrV {OV|Ð AmìhmS>, {dO` dS>oÅ>rdma, gw{Zb Ho$Xma, Zdm~ ‘{bH$ Am{U CX` gm‘§V m gXñ`m§Mm g‘mdoe Amho. grEE, EZnrAma Am{U EZAmagr `m§g§X^m©Vrb gÜ`mÀ¶m Xoe^amVrb g§^«{‘V dmVmdaUmÀ¶m nmíd©^y‘rda amÁ` emgZ `m~m~VrV H$m` H$aUma, Ago àíZ {dMmabo OmVmV. `m {df`m§~m~V ghm ‘§Í`m§Mr hr g{‘Vr Aä`mg H$aob. Amdí`H$VoZwgma {ZU©` KoÊ`mgmR>r ‘§Ìr‘§S>imZo H$m` H$amdo, `mg§~§Yr hr g{‘Vr ‘mJ©Xe©Z H$aob.

amï´>r` {H«$Ho$Q> {ZdS> g{_VrÀ`m AÜ`jnXr gwZrb Omoer

^maVr` {H«$Ho$Q> {Z`m_H$ _§S>imÀ`m {H«$Ho$Q> g„mJma g{_VrZo 4 _mM© 2020 amoOr ^maVmMo _mOr {\$aH$s Jmob§XmO gwZrb Omoer `m§Mr amï´>r` {H«$Ho$Q> {ZdS> g{_VrÀ`m AÜ`jnXr {Z`wº$s Ho$br. VgoM ^maVmMo _mOr doJdmZ Jmob§XmO haqdXa qgJ `m§Mr g{_VrMo gXñ` åhUyZ {Z`wº$s Ho$br.gwZrb Omoer `m§Mr H$maH$sX© haqdXa qgJ `m§Mr H$maH$sX©

{H«$Ho$Q> àH$ma EHy$U gm_Zo EHy$U ~ir gm‘Zm àH$ma EHy$U gm_Zo EHy$U ~ir

H$gmoQ>r 15 41 H$gmoQ>r 3 4

EH${Xdgr` 69 69 EH${Xdgr` 16 24

àW_ loUr 160 615 àW_ loUr 109 292

Page 34: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

36 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

^maV noQ´mo{b`‘ H$m°nm}aoeZÀ`m g§nyU© ImgJrH$aUmMr KmofUm

H|$Ð gaH$maÛmao {Z`§{ÌV Vob Am{U dm¶y ¶m joÌm§Vrb ^maV noQ´mo{bA‘ H$m°nm}aoeZ {b. (BPCL) `m H§$nZrVrb H|$Ð gaH$maÀ`m g§nyU© 52.98 Q>¸o$ ‘mbH$s {híemMr {dH«$s H$aÊ`mMr KmofUm H|$Ð gaH$maZo 7 ‘mM© 2020 amoOr Ho$br.

g§~§{YV ‘wÔo

H|$Ð gaH$maH$S>o BPCL ‘Yrb < 1,14,91,83,592 (EH$ AãO 14 H$moQ>r 91 bmI 83 hOma 592 én o) BVŠ`m ‘yë`mMo g‘^mJ AmhoV. BPCL À`m EHy$U g‘^mJm§‘Ü o m g‘^mJm§Mo à‘mU 52.98 Q> o$ BVHo$ R>aVo. g‘^mJ {dH«$sÀ`m hñVm§VaUm~amo~aM `m H§$nZrMo ì`dñWmnH$s` {Z`§ÌUXoIrb hñVm§V[aV H$aÊ`mV `oUma Amho. gÜ`m BPCL Mo Zw‘mbrJS> [a’$m`Zar {b{‘Q>oS> (NRL) `m H§$nZrV 61.65 Q>¸o$ g‘^mJ AmhoV; na§Vw `m g‘^mJm§Mo hñVm§VaU ImgJr joÌmVrb IaoXrXmam§H$S>o Z H$aVm Vob Am{U dm`y joÌmV H$m`©aV Agboë`m gmd©O{ZH$ joÌmVrb H§$nZrH$S>o H$aÊ`mV `oB©b. hr H§$nZr IaoXr H$aÊ`mg BÀNw>H$ Agboë`m§Zm 2 ‘o 2020 n`ªV ñdmañ` nÌo XmIb H$aVm `oUma AmhoV. hr {dH«$s ì`dhma nyU© H$aÊ`mgmR>r S>obm°B©Q> Q>M Vmo‘Ëgy B§{S>`m EbEbnr (Deloitte Touche Tohmatsu India LLP) `m H§$nZrMr {Z wº$s H$aÊ`mV Ambr Amho. H|$Ð gaH$maMr 51 Q>¸o$ qH$dm Ë`mnojm A{YH$ mJrXmar Agboë¶m gmd©O{ZH$ joÌmVrb H§$nÝ`m Am{U H|$Ð gaH$maÀ`m ‘mbH$sÀ`m ghH$mar g§ñWm øm BPCL À`m IaoXr à{H«$`oV ^mJ KoD$ eH$Uma ZmhrV. IaoXr à{H«$`oV gh^mJr hmoÊ`mgmR>r BÀNw>H$ H§$nݶm§Zr Amnbo Z’$m Am{U VmoQ>m nÌH$ (Vmio~§X) V`ma H$aUo Amdí`H$ Amho, VgoM `m H§$nݶm§Zr ‘mJrb nmM Am{W©H$ dfmªn¡H$s {H$‘mZ VrZ dfmª‘Ü`o (H$a dJiVm)

Z’$m àmá Ho$bobm AgUo JaOoMo Amho. IaoXr à{H«$`oV gh^mJr hmoD$ BpÀN>Umè`m H§$nZrMo {Zìdi ‘mb‘Îmm ‘yë` 10 AãO A‘o[aH$s S>m°bg© BVHo$ Agmdo. BPCL À`m IaoXrgmR>r Mma H§$nÝ`m EH${ÌVnUo ñdmañ` nÌo XmIb H$ê$ eH$VmV. na§Vw `m àË oH$ IaoXrXma H§$nZrMo {Zìdi ‘mb‘Îmm ‘yë` ho EH$ AãO A‘o[aH$s S>m°bg©BVHo$ qH$dm ˶mhÿZ A{YH$ AgUo Amdí`H$ Amho.

^maV noQ´mo{bA‘ H$m°nm}aoeZ H§$nZr{df`r

E{e`m{Q>H$ noQ´mo{b`‘ (^maV) ¶m H§$nZrMr ñWmnZm eob Am{U am°`b S>M Am°B©b H§$nZr `m XmoZ H§$nÝ`m§Zr g§`wº$nUo 1903 ‘Ü`o Ho$br. `m H§$nZrZo 20 ì`m eVH$mÀ`m gwédmVrg X{jU Am{e`m‘Ü`o noQ´mo{b`‘ CËnmXZm§Mo {dnUZ (‘mH}$qQ>J) Ho$bo. E{e`m{Q>H$ noQ´mo{b`‘ (^maV) H§$nZrZo gZ 1928 ‘Ü`o ~‘m© Am°B©b H§$nZrer hmV{‘idUr H$ê$Z "~‘m© eob Am°B©b A±S> {S>pñQ´ã`yqQ>J H§$nZr'Mr ñWmnZm Ho$br. Q´m°å~o, ‘w§~B© `oWo AmYw{ZH$ [a’$m`Zar ñWmnZ H$aÊ`mgmR>r ~‘m© eob g‘yhmZo 15 {S>g|~a 1951 amoOr ^maV gaH$maer H$ama Ho$bm. Ë`mZ§Va ^maVr` H§$nZr H$m`ÚmA§VJ©V 3 Zmoìh|~a 1952 amoOr ~‘m© eob [a’$m`Zar {b{‘Q>oS> H§$nZrMo énm§Va ImgJr ‘`m©{XV H§$nZrV H$aÊ`mV Ambo. ^maV [a’$m`Zar {b{‘Q>oS> H§$nZrMr ñWmnZm H$aÊ`mgmR>r ^maV gaH$maZo 24 OmZodmar 1976 amoOr "~‘m© eob H§$nZr g‘yh' Vmã`mV KoVbm. Ë`mZ§Va 1 Am°JñQ> 1977 amoOr ¶m H§$nZrMo Zm‘H$aU "^maV noQ´mo{bA‘ H$m°nm}aoeZ {b{‘Q>oS>' Ago H$aÊ`mV Ambo. ~m°å~o hm` `oWo gmnS>boë`m ñdXoer H$ÀÀ`m Vobmda à{H«$`m H$aUmar hr n{hbr [a’$m`Zar R>abr.

Am{W©H$ Am{U ì¶mnma

Page 35: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

37~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

gmd©O{ZH$ joÌmVrb Xhm ~±H$m§Mo Mma ~±H$m§‘Ü`o EH$ÌrH$aU

H|$Ðr` ‘§Ìr‘§S>imÀ`m 4 ‘mM© 2020 amoOr nma nS>boë`m ~¡R>H$sV XoemÀ`m gmd©O{ZH$ joÌmVrb Xhm ‘moR>çm ~±H$m§Mo EH$ÌrH$aU (Amalgamation) Mma ~±H$m§‘Ü`o H$aÊ`mg ‘mÝ`Vm XoÊ`mV Ambr. `m {ZU©`mMr A§‘b~OmdUr 1 E{àb 2020 nmgyZ gwê$ hmoB©b.

‘yi ~±H$m§‘Ü`o EH$ÌrH$aU hmoUmè`m ~±H$m

‘yi ~±H$ ‘yi ~±Ho$V EH$ÌrH$aU Ho$ë`m OmUmè`m ~±H$m

n§Om~ Z°eZb ~±H$ Amo[aE§Q>b ~±H$ Am°’$ H$m°‘g© Am{U `wZm`Q>oS> ~±H$ Am°’$ B§{S>`m

H°$Zam ~±H$ qg{S>Ho$Q> ~±H$

`w{Z`Z ~±H$ Am°’$ B§{S>`m Am§Y« ~±H$ Am{U H$m°nm}aoeZ ~±H$

B§{S>`Z ~±H$ Abmhm~mX ~±H$

~±H$m§À`m EH$ÌrH$aUmMo ’$m`Xo

Cnamoº$ ~±H$m§À`m EH$ÌrH$aUm‘wio XoemVrb gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m§Mr g§»`m 27 dê$Z 12 BVH$s hmoB©b. `m‘Ü`o 7 ‘moR>çm Am{U 5 N>moQ>çm ~±H$m g‘m{dîQ> AgVrb. ¶m EH$ÌrH$aUm‘wio n§Om~ Z°eZb ~±H$, H°$Zam ~±H$, `w{Z`Z ~±H$ Am°’$ B§{S>`m Am{U B§{S>`Z ~±H$ m ~±H$m§Mo AmH$ma‘mZ dmTy>Z Ë`m§Mm ì`dgm` gw‘mao AmR> bmI H$moQ>r én`m§n`ªV {dñVmaʶmMr e³¶Vm Amho. ~±H$m§À`m EH$ÌrH$aUm‘wio ^maVm‘ܶo OmJ{VH$ nmVirdarb ~±H$m§À`m g‘H$j ~±H$m V`ma hmoD$Z ñnYm©Ë‘H$ dmVmdaUmV Ë`m Xoe Am{U OmJ{VH$ Aem XmoÝhr nmVù¶m§da à^mdrnUo d gj‘nUo H$m`© H$aVrb.

BVa ‘wÔo

~±H$m§À`m ¶m EH$ÌrH$aUmZ§Va ñQ>oQ> ~±H$ Am°’$ B§{S>`mZ§Va (ì`dgm` AmH$ma‘mZ < 52 bmI H$moQ>r) n§Om~ Z°eZb ~±H$ (ì`dgm` AmH$ma‘mZ < 17.94 bmI H$moQ>r) hr XoemVrb Xþgar gdm©V ‘moR>r ~±H$ R>aob. ¶m Xhm ~±H$m§Mo Mma ~±H$m§‘Ü`o EH$ÌrH$aU H$aÊ`mV Ambo AgyZ Vo {dbrZrH$aU (Merger) Zmhr. {dbrZrH$aU `m g§H$ënZoV XmoZ qH$dm A{YH$ ì`mdgm{`H$ g§ñWm EH$Ì `oD$Z Ë`m EH$ ZdrZM g§ñWm ñWmnZ H$aVmV. EH$ÌrH$aU à{H«$`oV ‘mÌ EH$ CÚmoJ g§ñWm EH$ qH$dm

A{YH$ CÚmoJ g§ñWm§Zm Amnë`mV gm‘mdyZ KoVo. gZ 2019 ‘Ü`o {dO`m ~±H$ Am{U XoZm ~±H$ `m ~±H$m§Mo ~±H$ Am°’$ ~S>moXm‘Ü`o {dbrZrH$aU (Merger) H$aÊ`mV Ambo hmoVo. gXa {dbrZrH$aU 1 E{àb 2019 nmgyZ A‘bmV Ambo.

A{Zdmgr ^maVr`m§Zm EAa B§{S>`mV 100 Q>¸o$ Jw§VdUwH$sg nadmZJr

H|$Ðr` ‘§Ìr‘§S>imÀ`m 4 ‘mM© 2020 amoOr nma nS>boë`m ~¡R>H$sV H|$Ð gaH$maÀ¶m ‘mbH$sÀ¶m EAa B§{S>`m `m àdmgr {d‘mZ dmhVyH$ H§$nZr‘Ü`o A{Zdmgr ^maVr`m§Zm (NRIs) ñd`§M{bV ‘mJm©Zo 100 Q>¸o$ naH$s` WoQ> Jw§VdUyH$ (FDI) H$aÊ`mMr nadmZJr XoÊ`mMm {ZU©` KoÊ`mV Ambm.

g§~§{YV ‘wÔo

`mnydu (Oo ^maVmMo ZmJ[aH$ AmhoV; nU gÜ`m naXoemV amhVmV Aem) NRIs Zm EAa B§{S>`m‘Ü`o 49 Q>¸o$ BVH$m ‘mbH$s h¸$ {dH$V KoÊ`mMr nadmZJr hmoVr. ho à‘mU AmVm 100 Q>¸o$ BVHo$ dmT>dÊ`mV Ambo Amho. XoemVrb BVa àdmgr {d‘mZ dmhVyH$ H§$nÝ`m§à‘mUoM EAa B§{S>`m‘Ü`ohr NRIs Zm 100 Q>¸o$ Jw§VdUyH$ H$aÊ`mMr g§‘Vr {‘imbr Amho. ‘mÌ EHy$U Jw§VdUwH$sn¡H$s Ho$di 49 Q>¸o$ Jw§VdUyH$M ñd`§M{bV ‘mJm©Zo H$aÊ`mMr g§‘Vr XoÊ`mV Ambr Amho. EAa B§{S>`m‘Ü`o NRIs Zm 100 Q>¸o$ Jw§VdUyH$ H$aÊ`mg nadmZJr XoÊ`mV Ambr Agbr Var BVa naXoeñW Jw§VdUyH$Xma Am{U {d‘mZ H§$nÝ`m `m§À`mgmR>r hr ‘`m©Xm àË`j Am{U AàË`jnUo 49 Q>³³¶m§BVH$sM H$m`‘ R>odÊ`mV Ambr Amho. EAa B§{S>`m‘Ü`o naXoeñW Jw§VdUyH$Xmam§Zm Am{U {d‘mZ H§$nÝ`m§Zm Jw§VdUwH$sg nadmZJr Agbr Var `m H§$nZrMm ‘mbH$s h¸$ ‘mÌ ^maVr` ì`º$sH$S>o/g§ñWoH$S>o amhrb, Aer VaVyX H$aÊ`mV Ambr Amho. gÜ`mÀ`m FDI YmoaUmZwgma naH$s` ì`º$s/{d‘mZ dmhVyH$ H§$nÝ`m `m§Zm ^maVmVrb A{Ygy{MV hdmB© dmhVyH$ godm§‘Ü`o 100 Q>¸o$ FDI H$aÊ`mg (49 Q>¸o$ FDI ñd`§M{bV ‘mJm©Zo Am{U Ë`mnojm A{YH$ gaH$mar g§‘VrZo) nadmZJr Amho. na§Vw NRIs Zm ñd`§M{bV ‘mJm©Zo 100 Q>¸o$ FDI H$aÊ`mg nadmZJr Amho.

Page 36: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

38 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

V§ÌkmZ AmYm[aV ~±qH$JgmR>r EASE 3.0

H|$Ðr` {dÎm Am{U H§$nZr ì`dhma ‘§Ìr {Z‘©bm grVmam‘Z `m§Zr 26 ’o$~«wdmar 2020 amoOr gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m§g§~§Yr EASE 3.0 (Enhanced Access and Service Excellence - EASE 3.0) hm H$m`©H«$‘ Omhra Ho$bm. VgoM gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m§g§~§Yr gwb^Vm gwYmaUm dm{f©H$ Ahdmb (PSB EASE Reforms Annual Report) 2019-20 Mo àH$meZhr Ho$bo.

gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m§Ûmao gZ 2020-21 `m dfm©V ñ‘mQ>© Am{U V§ÌkmZ AmYm[aV ~±qH$J godm XoÊ`mg§~§Yr EASE 3.0 hm H$m`©H«$‘ AmIʶmV Ambm Amho.

EASE 3.0 A§VJ©V g‘m{dï> gwYmaUm H¥$Vr H$m`©H«$‘

S>m`b-A-bmoZ : `mA§VJ©V {H$aH$moi d gyú‘ Am{U bKy CÚmoJ joÌmbm {S>{OQ>b gmYZm§À`m AmYmao H$O© gw{dYm CnbãY H$ê$Z XoÊ`mV `oB©b. J«mhH$m§Zm {S>{OQ>b AmYm[aV gmYZm§Ûmao H$O©àmárg§X^m©V {dZ§Vr H$aVm `oB©b. gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m§À`m àM{bV J«mhH$m§Zm Ë`m§À`m JaOm§Zwgma gmoZo IaoXr, J«mhH$mon`moJr dñVy, ‘mb‘Îmm VmaU H$O©, J¥h H$O© hñVm§VaU (Take Over) H$O© CnbãY H$ê$Z XoVm ¶oB©b. J«mhH$m§Zm JaOoZwgma nVnwadR>m H$aÊ`mgmR>r {dÎmr` V§ÌkmZ g§ñWm Am{U B©-dm{UÁ` joÌmVrb H§$nÝ`m§er ^mJrXmar H$aVm ¶oB©b. H«o${S>Q>pŠbH$ : {S>{OQ>b gmYZm§À`m ‘mÜ`‘mVyZ {H$aH$moi Am{U gyú‘ d bKy CÚmoJm§Zm H$O© {dVaU H$aVm ¶oB©b. VgoM gyú‘ Am{U bKy CÚmoJ joÌmVrb CÚmoJm§Zm àdmh AmYm[aV nVnwadR>m H$aVm ¶oB©b. V§ÌkmZ AmYm[aV H¥$fr nwadR>m Ho$bm OmB©b. nm‘ ~±qH$J : JwUdÎmmnyU© godogh àmXo{eH$ ^mfm§‘Ü`o {S>{OQ>b ñdê$nmV {dÎmr` godm CnbãY H$ê$Z {Xbr OmB©b. aoëdo ñWmZH$, ~g ñWmZH$, ‘m°ëg, é½Umb`o B. gmd©O{ZH$ {R>H$mUr H$mJXa{hV d {S>{OQ>b gmYZm§Ûmao ñnm°Q> ~±qH$J godm CnbãY H$ê$Z {Xbr OmB©b.

gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m§Mr EASE 2.0 {ZX}em§H$m‘Yrb H$m‘{Jar

EASE 2.0 H$m`©H«$‘ A‘bmV Amë`mnmgyZ gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m§Zr ‘mJrb VrZ {V‘mhr‘ܶo

g‘mYmZH$maH$ H$m‘{Jar Ho$br Amho. ‘mM© 2019 Vo {S>g|~a 2019 `m H$mbmdYrV PSBs À`m EHy$U JwUm§‘Ü`o 35 Q>³³¶m§Zr dmT> Pmbr Amho. `m ~±H$m§À`m gamgar EASE JwUm§H$mV 49.1 Vo 66.3 (100 n¡H$s) Aer dmT> Pmbr Amho. `m H$m`©H«$‘mA§VJ©V ghm ‘Ü`dVu g§H$ënZm (Theme) AYmoaopIV Ho$ë`m hmoË`m. Ë`m§n¡H$s "O~m~Xma ~±qH$J' (Responsible Banking) Am{U MSMEs gmR>rMr "CX`{‘Ì `moOZm' `m XmoZ g§H$ënZm§er g§~§{YV KQ>H$m§‘Ü`o gdm©{YH$ gwYmaUm Pmë`mMo {XgyZ `oVo. ghm ‘Ü`dVu g§H$ënZm Am{U Ë`mV CËH¥$ï> H$m‘{Jar ~Omdboë`m ~±H$m ¾ O~m~Xma ~±qH$J … ~±H$ Am°’$ ~S>moXm, ñQ>oQ> ~±H$ Am°’$ B§{S>`m, `w{Z`Z ~±H$ Am°’$ B§{S>`m. ¾ J«mhH$ à{VgmX … ñQ>oQ> ~±H$ Am°’$ B§{S>`m, ~±H$ Am°’$ ~S>moXm, H°$Zam ~±H$. ¾ nV d¥Õr (Credit off-take) : Amo[aE§Q>b ~±H$ Am°’$ H$m°‘g©, `w{Z`Z ~±H$ Am°’$ B§{S>`m, ñQ>oQ> ~±H$ Am°’$ B§{S>`m. ¾ MSMEs gmR>rMr CX`{‘Ì `moOZm : Amo[aE§Q>b ~±H$ Am°’$ H$m°‘g©, ñQ>oQ> ~±H$ Am°’$ B§{S>`m, `w{Z`Z ~±H$ Am°’$ B§{S>`m. ¾ {dÎmr` g‘mdoeZ Am{U {S>{OQ>bm`PoeZ : H°$Zam ~±H$, ~±H$ Am°’$ ~S>moXm, n§Om~ Z°eZb ~±H$. ¾ emgZ Am{U ‘mZd g§gmYZ : ñQ>oQ> ~±H$ Am°’$ B§{S>`m, ~±H$ Am°’$ ~S>moXm, Amo[aE§Q>b ~±H$ Am°’$ H$m°‘g©.

gmd©O{ZH$ joÌmVrb ~±H$m§Ûmao ñ‘mQ>© ~±qH$J gw{dYm XoÊ`mÀ`m CÔoemZo EASE gwYmaUm H$m`©H«$‘ gwé H$aÊ`mV Ambm.

{d‘m ‘Ü`ñW godm§‘Ü o 100 Q> o$ FDI bm nadmZJr

Am¡Úmo{JH$ Am{U A§VJ©V ì`mnma àdV©Z {d^mJmZo (Department for Promotion of Industry and Internal Trade - DPIIT) {d‘m ‘Ü`ñW (Insurance Intermediaries) godm§‘Ü`o ñd`§M{bV ‘mJm©Zo 100 Q>¸o$ naH$s` WoQ> Jw§VdUwH$sg (FDI) 26 ’o$~«wdmar 2020 amoOr ‘mÝ`Vm {Xbr.

g§~§{YV ‘wÔo

`mnyduÀ`m FDI YmoaUmZo, {d‘m ‘Ü`ñW joÌmgh

Page 37: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

39~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

{d‘m joÌmV ñd`§M{bV ‘mJm©Zo 49 Q>¸o$ naH$s` WoQ> Jw§VdUwH$sg g§‘Vr {Xbr hmoVr. ^maVmVrb {d‘m ‘Ü`ñW joÌmV H$m`©aV KQ>H$m§Zr (`m‘Ü`o naH$s` Jw§VdUyH$Xmam§Mo ‘moR>o g‘^mJ AmhoV) "H§$nZr H$m`Xm, 2013' A§VJ©V EH$ H§$nZr ñWmnZ H$amdr. VgoM `m H§$nZrÀ`m g§MmbH$ ‘§S>imV qH$dm `m H§$nZrMm ‘w»` H$m`©H$mar A{YH$mar (CEO) qH$dm à‘wI A{YH$mar qH$dm ì`dñWmnH$s` g§MmbH$ åhUyZ ^maVr` a{hdmgr Agboë`m ZmJ[aH$mMr Zo‘UyH$ H$aUo ~§YZH$maH$ Amho. ñWmnZ Pmboë`m g§~§{YV H§$nZrg hmoUmam bm^m§e Amnë`m ‘yi XoemV hñVm§V[aV H$aÊ`mgmR>r ¶m H§$nZrbm àW‘ "^maVr` {d‘m {Z`m‘H$ àm{YH$aUm'Mr (IRDA) g§‘Vr ¿`mdr bmJob. VgoM EH$m ‘`m©Xon¶ªV qH$dm g§‘V aH$‘oEdT>rM a¸$‘ naH$s` g‘yhmg qH$dm àdV©H$mg Am{U gh`moJr H§$nZrg XoVm `oB©b.

{d‘m ‘Ü`ñW godm

{d‘m ‘Ü`ñW godm§‘Ü`o {d‘m Xbmb, nwZ{d©‘m Xbmb, {d‘m g„mJma, ì`mdgm{`H$ Xbmb, Ì`ñW/V¥Vr¶ nj àemgH$ (Third Party Administrators), gd}jH$ Am{U ZwH$gmZ {ZYm©aH$ (Surveyors and Loss Assessors) B. godm§Mm g‘mdoe hmoVmo.

gdm}ƒ Ý`m`mb`mZo ^maVmVrb Am^mgr MbZm§À`m ì`mnmamdarb ~§Xr CR>dbr

gdm}ƒ Ý`m`mb`mZo ^maVmVrb Am^mgr MbZm§À`m (Virtual Currency - VC) ì`mnmamdarb ~§Xr 4 ‘mM© 2020 amoOr CR>dbr. [aPìh© ~±H$ Am°’$ B§{S>`mZo E{àb 2018 ‘Ü`o EH$m AmXoemÛmao Am^mgr MbZmÀ`m ì`mnmamda ~§Xr KmVbr hmoVr.

`mg§~§YrMo à‘wI ‘wÔo

Am^mgr MbZmdarb ~§Xr hr {dg§JV AgyZ Ama~rAm`Zo Am^mgr MbZmÀ`m ì`dgm`mMm H$moUVmhr {dnarV n[aUm‘ qH$dm VmoQ>m ñnï> Ho$bm Zmhr, Ago Ý`m`mb`mZo Amnë`m AmXoemV åhQ>bo Amho. [aPìh© ~±H$ Am°’$ B§{S> mZo E{àb 2018 ‘Ü o {~Q>H$m°BZgma»`m Am^mgr MbZmÀ`m ì`mnmamda ~§Xr AmUbr hmoVr. Ama~rAm`Zo {~Q>H$m°BZ VgoM BVa Am^mgr MbZm§g§~YrMo {Z`‘hr AË §V H$R>moa Ho$bo hmoVo.

[aPìh© ~±Ho$À`m m nÌH$mbm maVr` B§Q>aZoQ> d ‘mo~mBb Agmo{gEeZ Am°’$ B§{S>`mZo (Am`EE‘EAm`) gdm}ƒ Ý`m`mb`mV AmìhmZ {Xbo hmoVo. `mg§X^m©V H$moUVmM H$m`Xm Zgë`mZo Am^mgr MbZmÀ`m ì`dhmamda ~§Xr KmbUo Ad¡Y Agë`mMm `w{º$dmX H$aÊ`mV Ambm. Ë`m§Mm hm `w{º$dmX J«mø YaV gdm}ƒ Ý`m`mb`mZo hm {ZU©` {Xbm. ‘Zr bm±S>[a¨J Am{U BVa àH$aUm§‘Ü`o Am^mgr MbZmMm dmna hmoÊ`mÀ`m ^rVrZo `mda ^maVmV {Z~ªY bmXÊ`mV Ambo hmoVo. ‘mÌ, gdm}ƒ Ý`m`mb`mZo AmVm `m MbZmdarb {Z~ªY CR>dÊ`mMo {ZX}e {Xbo AmhoV.

SPICe+ H$m`©H«$‘

ì`dgm` gwb^Vm (Ease of Doing Business - EoDB) hm H|$Ð gaH$maMm EH$ ‘hÎdnyU© nwT>mH$ma Amho. `mA§VJ©V H|$Ðr` H§$nZr ì`dhma ‘§Ìmb`mZo do~ ñdê$nmV CnbãY Agboë`m SPICe `m H$m`©H«$‘mMr SPICe+ (Simplified Proforma for Incorporating Company Electronically Plus) (ñnmB©g ßbg) ¶m gwYm[aV Amd¥ÎmrMm 24 ’o$~«wdmar 2020 amoOr àma§^ Ho$bm.

g§~§{YV ‘wÔo

SPICe+ H$m`©H«$‘m§VJ©V XmoZ H|$Ðr` ‘§Ìmb¶m§À¶m (H|$Ðr` H§$nZr ì`dhma ‘§Ìmb` Am{U H|$Ðr` l‘ ‘§Ìmb`) Am{U EH$m {d^mJmÀ`m ({dÎm ‘§Ìmb`m§VJ©V H$m¶©aV ‘hgwbr {d^mJ), VgoM ‘hmamï´> amÁ` gaH$ma m§À`m {d{dY Xhm godm nwa{dÊ`mV `oUma AmhoV. CnbãY hmoUmè`m ¶m godm§‘wio ^maVmV CÚmoJ ì`dgm` gwé H$aÊ`m~m~V Amdí`H$ doi, à{H«$`m Am{U IM© ¶m§‘Ü`o ~MV hmoB©b.

`m àmê$nmMo ñdê$n

ho EH$mpË‘H$ ñdê$nmMo do~ àmê$n Amho. `m àmê$nmMo "A' Am{U "~' Ago XmoZ ^mJ AmhoV. "A' ¶m ^mJmV ñWmnZ H$aÊ`mV `oUmè`m ZdrZ H§$nZrgmR>r Zmd amIrd H$aÊ`mV `oB©b, Va "~' ¶m ^mJmV g§ñWoMr ñWmnZm (Incorporation), g§MmbH$ AmoiI H«$‘m§H$ (Director Identification Number - DIN), n°ZH$mS>© àMbZ, EPFO Zm|XUr `m§gma»`m ~m~tMm g‘mdoe Amho.

`m àmê$nmMr d¡{eîQ>ço

^maVmV ì`dgm` gwê$ H$aÊ`mgmR>r bmJUmè`m doioV H$nmV.

Page 38: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

40 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

ì`dgm` gwê$ H$aÊ`mgmR>r Amdí`H$ 10 à{H«$`m§Mr EH$mpË‘H$ ñdénmV CnbãYVm. H§$nÝ`m§Zm Am°Z-ñH«$sZ ‘m{hVr ^aVm `oB©b, VgoM H§$nÝ`m§Ûmao XoÊ`mV Amboë`m ‘m{hVrMr A{daVnUo gË`Vm nS>VmiUr H$aUo eŠ` hmoB©b. ‘yi ñdê$nmVrb SPICe àménmMr gwédmV 2016 ‘Ü`o Pmbr.

H$‘©Mmar {dî` {Zdm©h {ZYrÀ`m (nrE’$) ì`mOXamV H$nmV

H$‘©Mmar ^{dî` {Zdm©h {ZYr g§KQ>ZoZo (EPFO) gZ 2019-20 `m Am{W©H$ dfm©gmR>rÀ`m H$‘©Mmar ^{dî` {Zdm©h {ZYrÀ`m (nrE’$À`m) ì`mOXamV gZ 2018-19 `m Am{W©H$ dfm©V {‘imboë`m 8.65 Q>¸o$ m XamV 0.15 Q>¸o$ BVH$s H$nmV Ho$br. hm {ZU©` 5 ‘mM© 2020 amoOr Pmboë`m EPFO À`m H|$Ðr` {dídñV ‘§S>imÀ`m (Central Board Of Trustee - CBT) ~¡R>H$sV KoÊ`mV Ambm.

g§~§{YV ‘wÔo

EPFO À`m m {ZU©`m‘wio H$‘©Mmè`m§Zm nrE’$ aH$‘oda 8.50 Q>¸o$ BVH$m ì`mOXa {‘iob. H$‘©Mmè`m§Zm Ë`m§À`m nrE’$ aH$‘oda {‘iUmam ì`mOXa hm ‘mJrb gmV dfm©Vrb gdm©V ZrMm§H$s ì`mOXa Amho. `mnydu gZ 2012-13 ‘Ü`o 8.50 Q>¸o$ BVH$m ì`mOXa XoÊ`mV Ambm hmoVm. H$‘©Mmè`m§À`m nrE’$ aH$‘odarb ì`mOXamVrb H$nmVr‘wio EPFO H$S>o 700 H$moQ>r én`o EdT>r dmT>rd a¸$‘ {e„H$ amhUma Amho.

`og ~±Ho$da RBI Mo {Z~ªY

[aPìh© ~±H$ Am°’$ B§{S>`mZo (RBI) "~±qH$J {Z`‘Z H$m`Xm, 1949' ‘Yrb 36 EgrE (ACA) ‘Yrb VaVwXrA§VJ©V 5 ‘mM© 2020 amoOr `og ~±Ho$da {Z~ªY bmJy H$ê$Z ~±Ho$Mo g§MmbH$ ‘§S>i ~aImñV H$aÊ`m~m~VMo AmXoe {Xbo. hm AmXoe 30 {Xdgm§gmR>r bmJy Agoc.

g§~§{YV ‘wÔo

`og ~±Ho$Mr gVV ImbmdV Jobobr Am{W©H$ pñWVr bjmV KoD$Z RBI Zo Cnamoº$ ñdê$nmMr H$madmB© Ho$br. RBI À`m Cnamoº$ AmXoemZwgma og ~±Ho$À`m ImVoXmam§Zm Ë`m§À`m ImË`mVyZ OmñVrV OmñV 50,000 én`o BVH$s

a¸$‘ H$mT>Vm `oB©b. `m ~±Ho$Mo X¡Z§{XZ H$m‘H$mO nmhÊ`mgmR>r "ñQ>oQ> ~±H$ Am°’$ B§{S>`m'Mo ‘mOr Cnì`dñWmnH$s` g§MmbH$ Am{U ‘w»` {dÎmr` A{YH$mar àem§V Hw$‘ma `m§Mr àemgH$nXr {Z`wº$s H$aÊ`mV Ambr.

^maVmMm GDP Mmby Am{W©H$ dfm©V 4.9 Q>¸o$ amhrb : NC ER

^maVr` AW©ì`dñWoMm gZ 2019-20 `m Mmby Am{W©H$ dfm©Mm GDP d¥{ÕXa 4.9 Q>¸o$ BVH$m amhrb, Ago "Z°eZb H$mC§{gb Am°\$ AßbmBS> BH$m°Zm°{_H$ [agM©' (NCA ER) `m g§ñWoZo ñnï> Ho$bo Amho.

g§~§{YV _wÔo

2018-19 `m _mJrb Am{W©H$ dfm©V AW©ì`dñWoMm GDP d¥{ÕXa 6.1 Q>¸o$ BVH$m hmoVm. Mmby Am{W©H$ dfm©V ^maVr` AW©ì`dñWm d¥{ÕXa 5 Q>¸o$ BVH$m amhʶmMr e³¶Vm dV©dbr Jobr Amho. 2020-21 `m AmJm_r Am{W©H$ dfm©V GDP d¥{ÕXa 5.6 Q>¸o$ BVH$m amhrb, Agm A§XmO amï´>r` gm§p»`H$s H$m`m©b` (NSO) Am{U [aPìh© ~±H$ Am°\$ B§{S>`m (RBI) `m§Zr `mnyduM ì`º$ Ho$bm Amho.

NC AER {df`r

ñWmnZm : 1956 gmbr; gmd©O{ZH$ ImgJr ^mJrXmar VÎdmda H$m`©aV. AÜ`j : Z§XZ {ZboH$Ur. _w»`mb` : Zdr {X„r.

g§ajU Am{U A§VJ©V gwa{jVVo~m~V {dÎm Am`moJmMm JQ>

g§ajU Am{U A§VJ©V gwajm (Defence & Internal Security) `m ~m~tgmR>r {ZYr nwa{dÊ`m~m~V ñdV§Ì `§ÌUm Agmdr H$m; Am{U Aem `§ÌUoMr JaO Agë¶mg Vr ¶§ÌUm H$em nÕVrZo H$m`m©pÝdV H$amdr, `m~m~V gyMZm qH$dm H$m`©nÕVr gwM{dÊ`mgmR>r 15 ì`m {dÎm Am`moJmZo EH$ JQ> ñWmnZ Ho$bm Amho.

`m JQ>mMr g§aMZm

AÜ`j : EZ. Ho$. qgJ (15 ì`m {dÎm Am`moJmMo AÜ`j). gXñ` : E. EZ. Pm (15 ì`m {dÎm Am`moJmMo gXñ¶),

Page 39: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

41~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

H|$Ðr` J¥h _§Ìmb`mMo g{Md, g§ajU _§Ìmb`mMo g{Md Am{U H|$Ðr` {dÎm _§Ìmb` IM© Am`moJmMo g{Md BË`mXr.

HRMS _mo~mB©b A°n

aoëdo _§S>imMo AÜ`j {dZmoX Hw$_ma `mXd `m§Zr 20 \o$~«wdmar 2020 amoOr aoëdo H$_©Mmè`m§gmR>r Cn`wº$ Agboë`m _mZd g§gmYZ ì`dñWmnZ àUmbr (Human Resource Management System - HRMS) ¶m _mo~mB©b A°nMo CX²KmQ>Z Ho$bo. `m _mo~mB©b A°nMr {Z{_©Vr aoëdo _m{hVr àUmbr H|$ÐmV’}$ (Centre for Railway Information System - CRIS) H$aÊ`mV Ambr Amho.

`m _mo~mB©b A°nMr d¡{eîQ>ço

m A°nÀ`m _mÜ`_mVyZ aoëdo_Ü`o H$m`©aV Agboë`m H$_©Mmè`m§Zm ñdV…À`m godoer g§~§{YV (ZmoH$arda éOy Pmë¶mMr VmarI, nJmadmT>, ~T>Vr, àmá nwañH$ma, ~Xbr, Zo_UyH$, gwQ²>Q>çm, à{ejU) _m{hVr nmhVm `oB©b. aoëdo àemgZ Am{U aoëdo H$_©Mmar m§À`mVrb g§dmXmMr EH$b pIS>H$s g§àofU àUmbr (Single Window Communication System) åhUOo ho A°n hmo`. maVr` aoëdoVrb H$m`©aV H$_©Mmè`m§À`m _mZd g§gmYZ{df`H$ H$m`©àUmbrMo g§JUH$sH$aU H$aÊ`mÀ`m dmQ>MmbrVrb EH$ à_wI Q>ßnm åhUyZ `m A°nH$So> nm{hbo OmVo. ho A°n JwJb ßbo ñQ>moAada ‘HRMS Employee

Mobile PP For Indian Railways’ `m ZmdmZo CnbãY Amho.

AmñH$ {Xem M°Q>~moQ>

aoëdo àdmem§er qhXr ^mfoV g§dmX gmYÊ`mgmR>r B§{S>`Z aoëdo Ho$Q>[a¨J A±S> Qw>[aP_ H$m°nm}aoeZZo (IRCTC) 21 \o$~«wdmar 2020 amoOr "AmñH$ {Xem M°Q>~moQ>' [ASK DISH A (Digital Interaction to Seek Help A nytime) CH TBOT] `m H¥${Ì_ ~w{Õ_Îmoda ( AI) AmYm[aV Am°ZbmB©Z M°Q>~moQ>À`m qhXr Amd¥ÎmrMr gwédmV Ho$br.

g§~§{YV _wÔo

IRCTC Am{U "H$moamoìha àm. {b.' ¶m ~§Jiwê$pñWV ñQ>mQ>© An `m§Zr g§`wº$nUo Am°ŠQ>mo~a 2018 _Ü`o `m

M°Q>~moQ>Mr B§J«Or Amd¥Îmr gwê$ Ho$br hmoVr. m M°Q>~moQ>À`m _mÜ`_mVyZ àdmem§Zm aoëdoH$Sy>Z nwadë`m OmUmè`m {d{dY godm§{df`rÀ¶m g_ñ`m§~m~V g§^mfUmÛmao qH$dm EgE_EgÛmao g§dmX gmYVm `oVmo.

`m M°Q>~moQ>Mr d¡{eîQ>ço

hm M°Q>~moQ> H¥${Ì_ ~w{Õ_Îmm AmYm[aV Amho. aoëdo àdmem§er B§Q>aZoQ>À`m _mÜ`_mVyZ g§dmX gmYÊ`mgmR>r hm EH$ g§JUH$ AmYm[aV {deof CnH«$_ Amho. aoëdoÛmao àdmem§Zm nwa{dÊ`mV `oV Agboë`m {d{dY godm§~Ôb ({VH$sQ> Ama{jV H$aUo, {VH$sQ aÔ H$aUo B.) àdmem§À`m H$mhr AS>MUr AgVrb, Va Ë`m gmoS>{dÊ`mH$[aVm IRCTC Zo hm M°Q>~moQ> {dH${gV Ho$bm Amho.

H$mer _hmH$mb EŠñàog

"H$mer _hmH$mb EŠñàog' `m {Vgè`m ì`mdgm{`H$ àdmgr dmhVyH$ aoëdoMo (Corporate Passenger Train) bmoH$mn©U 16 \o$~«wdmar 2020 amoOr H$aÊ`mV Ambo. `m aoëdoZo Amnë`m {Z`{_V godog 20 \o$~«wdmar 2020 amoOr àma§^ Ho$bm. `mnydu bIZD$ Vo {X„r Am{U Ah_Xm~mX Vo _w§~B© `m _mJmªda YmdUmè`m VoOg EŠñàog `m XmoZ ì`mdgm{`H$ àdmgr aoëdo R>aë`m AmhoV.

H$mer _hmH$mb EŠñàogMr d¡{eîQ>ço

B§{S>`Z aoëdo Ho$Q>[a¨J A±S> Qw>[aP_ H$m°nm}aoeZ (IRCTC) `m ^maVr` aoëdoÀ`m gmd©O{ZH$ joÌmVrb H§$nZrÛmao H$mer _hmH$mb EŠñàogMo g§MbZ Ho$bo OmB©b. ObXJVr Am{U nyU©nUo dmVmZwHy${bV Agbobr hr aoëdo CÎma àXoe Am{U _Ü` àXoe `m XmoZ amÁ`m§_Yrb Am|H$maoída (B§Xÿa-_Ü` àXoe), _hmH$mboída (C‚m¡Z- _Ü` àXoe) Am{U H$mer {dídZmW (dmamUgr-CÎma àXoe) `m Á`mo{V{bªJ ñWim§Zm OmoSo>b, VgoM B§Xÿa `m Am¡Úmo{JH$ Am{U e¡j{UH$ H|$Ðmbm _Ü` àXoeMr amOYmZrer (^monmier) OmoSo>b. hr aoëdo AmR>dS>çmVyZ VrZ doim dmamUgr Am{U B§Xÿa `m XmoZ eham§Xaå`mZ Ymdob. `m aoëdoMm àñWmZ _mJ© : gwbVmZnya - bIZD$ - H$mZnya - Pm§er - {~Zm - g§V {haXmam‘ZJa - C‚m¡Z - B§Xÿa Agm Agob.

Page 40: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

42 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

hr aoëdo bIZD$ _mJ} dmamUgr Vo B§Xÿa Ago 1131 {H$._r.Mo A§Va Am{U Abmhm~mX _mJ} dmamUgr Vo B§Xÿa Ago 1102 {H$._r.Mo A§Va A§XmOo 19 Vmgm§_Ü`o nyU© H$aob. àdmem§Zm EH$m {XdgmÀ`m nyU© àdmgmV Ym{_©H$, ì`mdgm{`H$ Am{U n`©Q>Z ñWim§Zm ^oQ> XoÊ`mgmR>r "EopÀN>H$ n`©Q>Z n°Ho$O gw{dYm' CnbãY H$ê$Z XoUmar hr Aem àH$maMr n{hbrM aoëdo godm Amho. `m aoëdo àdmgmMo ~wqH$J àdmem§Zm IRCTC À`m do~gmB©Q>Ûmao Am{U "IRCTC aob H$ZoŠQ>' ¶m _mo~mB©b A°nÛmao H$aVm `oB©b. `m aoëdoMr {V{H$Q>o ‘mÌ aoëdo {VH$sQ> {dH«$s H$mC§Q>ada {_iUma ZmhrV. `m aoëdoMo {VH$sQ> 120 {Xdg AJmoXa Ama{jV H$aÊ`mMr gw{dYm XoÊ`mV Ambr Amho. `m aoëdo àdmgmgmR>r àdmem§Zm Hw$R>ë`mhr àH$maMr gdbV {_iUma Zmhr. nmM dfmªImbrb ~mbH$m§Zm {VH$sQ> AmH$mabo OmUma Zmhr. `m aoëdoVyZ àdmg H$aUmè`m àdmem§Zm 10 bmI én`m§Mo {d_m g§ajU {_iUma Amho. H$moUË`mhr H$maUmZo aoëdoMr {Z`mo{OV \o$ar aÔ Pmbr, Va> {ZpíMV {VH$sQ (Confirmed Ticket) {‘imboë`m Am{U àVrjm gyMrVrb àdmem§Zm {V{H$Q>mMo gd© n¡go naV {_iVrb.

hþZa hmQ> 2020

H|$Ðr` Aëng§»`mH$ ‘§Ìmb`mZo USTTAD (Upgrading the Skills Training in Traditional Arts/crafts for Development) `m `moOZoA§VJ©V 13 Vo 23 ’o$~«wdmar 2020 Xaå`mZ B§{S>`m JoQ> bm°Ýg, amOnW, Zdr {Xëbr `oWo 20 ì`m "hþZa hmQ>' `m CnH«$‘mMo Am`moOZ Ho$bo hmoVo. XoemVrb Aëng§»`mH$ g‘wXm`mÀ`m g§nÞ H$bm Am{U hñVH$bm dmaemMo OVZ Am{U g§dY©Z H$aUo, hm USTTAD ¶m `moOZoMm CÔoe Amho.

hþZa hmQ>Mr d¡{eîQ>ço

‘Ü`dVu g§H$ënZm : "H$m¡eb H$mo H$m‘' (Kaushal Ko Kaam). "hþZa hmQ>' àXe©ZmÀ`m ‘mÜ`‘mVyZ Xoe^amVrb Aëng§»`mH$ g‘yhmÛmao CËnm{XV hñVH$bm dñVy§Zm Am{U nma§n[aH$ CËnmXZm§Zm ì`mgnrR> CnbãY H$ê$Z

XoÊ`mV `oVo. ¶mnwT>rb hþZa hmQ> hm CnH«$‘ am§Mr (PmaI§S>) `oWo 29 ’o$~«wdmar Vo 8 ‘mM© 2020 Am{U M§S>rJT> `oWo 13 Vo 22 ‘mM© 2020 Xaå`mZ Am`mo{OV H$aÊ`mV `oB©b.

_w§~B© Vo nwUo : n{hbr B§Q>a{gQ>r BbopŠQ´>H$ ~g

_w§~B© Vo nwUo `m XmoZ eham§Xaå`mZ n{hbr B§Q>a{gQ>r BbopŠQ´>H$ ~g 14 \o$~«wdmar 2020 amoOr gwê$ Pmbr.

g§~§{YV _wÔo

\o$è`m : XaamoO XmoZ. AmgZ j_Vm : 43. "{_Ì _mo{~{bQ>r gmoë`weZ' `m H§$nZrZo V`ma Ho$bobr hr ~g "àgÞ nn©b _mo{~{bQ>r gmoë`weÝg' `m§À`mÛmao Mmb{dbr OmB©b. hr ~g gmd©O{ZH$ ImgJr mJrXmar (PPP) VÎdmda Mmb{dbr OmB©b. hr BbopŠQ´>H$ ~g EH$Xm MmO© Ho$ë`mZ§Va 300 {H$._r. A§Va nma H$ê$ eH$Vo.

A°{nA°ar Am°Z ìhrëg

{Od§V ‘Y‘mí`m§À`m A{Ydmgm§Mr gwb^ gmR>dUyH$ Am{U dmhVyH$ H$aÊ`mgmR>r ImXr Am{U J«m‘moÚmoJ Am`moJmZo (KVIC) 13 ’o$~«wdmar 2020 amoOr A°{nA°ar Am°Z ìhrëg (Apiary On Wheels) `m ZmdrÝ`nyU© CnH«$‘mbm àma§^ Ho$bm.

A°{nA°ar Am°Z ìhrëg CnH«$‘mMr d¡{eîQ>ço

A°{nA°ar Am°Z ìhrëg ho JmS>rgÑí¶ dmhZ AgyZ ‘Y‘mí`m§À`m 20 noQ>çm§Mr dmhVyH$ H$aÊ`mMr `m dmhZmMr j‘Vm Amho. `m JmS>rV gm¡a n°Zob àUmbr, VgoM n§»`mMr gw{dYm CnbãY H$ê$Z XoÊ`mV Ambr Amho. Vmn‘mZmV Ooìhm 35 A§e gopëgAg qH$dm Ë`mnojm A{YH$ dmT> hmoVo, Voìhm ho n§Io AmnmoAmn gwé hmoVmV. `m dmhZmÀ¶m noQ>çm§‘Yrb ‘Y‘mí`m§Zm CÝhmù`mV ImÚnwadR>m ìhmdm, `mgmR>r S´rnÛmao gmIa nwadR>m H$aÊ`mMr gw{dYm Amho. A°{nA°ar Am°Z ìhrëg ho dmhZ "Q´°ŠQ>a qH$dm Q´m°br'bm ghO OmoS>Vm `oVo. gÜ`m hr godm {X„r ¶m H|$Ðem{gV àXoemÀ`m gr‘obJV Agcoë¶m ‘moharÀ`m eoVreoOmar àm`mo{JH$ VÎdmda gwê$ H$aÊ`mV `oB©b.

Page 41: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

43~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

‘Yw‘{jH$m nmbZ A{^`mZ (Honey Mission)

gwédmV : Am°JñQ> 2017. ho A{^`mZ H|$Ðr` gyú‘ Am{U bKy CÚmoJ ‘§Ìmb`mA§VJ©V gwé H$aÊ`mV Ambo Amho. `m A{^`mZmA§VJ©V ‘Yw‘{jH$mnmbH$ eoVH$è`m§À¶m à{ejUmgh Ë`m§Zm ‘Yw‘{jH$m noQ>çm§Mo dmQ>n H$aÊ`mV `oVo. `m A{^`mZm‘wio J«m‘rU ^mJmVrb bmoH$m§Zm amoOJma {‘iÊ`mg ‘XV Pmbr Amho. VgoM ho A{^`mZ gw{e{jV ~oamoOJmam§Zm ‘Yw‘{jH$m nmbZmVyZ amoOJma nwa{dÊ`m‘ܶo gmhmæ`^yV R>aV Amho.

~wboQ> ݶyO

^maVmMm GDP 2.4 Q>¸o$ amhrb - OECD : gZ 2020 `m dfm©V OmJ{VH$ AW©ì`dñWoMo ñWyb Xoem§VJ©V CËnmXZ, AWm©V GDP d¥{ÕXa 2.4 Q>¸o$ BVH$m amhrb, Ago Am{W©H$ ghH$m`© Am{U {dH$mg g§KQ>ZoÛmao (Organisation for Economic Cooperation and Development - OECD) Omhra H$aÊ`mV Ambo. hm d¥{ÕXa gZ 2009 nmgyZMm gdm©{YH$ ZrMm§H$s d¥{ÕXa Amho. hm d¥{ÕXa gZ 2021 ‘Ü`o 3.3 Q>¸o$ BVH$m amhrb, Agm A§XmO Amho. dmñV{dH$ 2020 ‘Ü`o OmJ{VH$ AW©ì`dñWm GDP d¥{ÕXa 2.9 Q>¸o$ amhÊ`mMm A§XmO `mnydu ì`º$ H$aÊ`mV Ambm hmoVm. VgoM H$moamoZm {dfmUyMm àgma AgmM hmoV am{hbm Va gZ 2020 ‘Ü`o d¥{ÕXa 1.5 Q>¸o$ BVH$m Imbr

Kgaob, Ago OECD Zo ñnï> Ho$bo. GDP Xad¥Õr~m~V _wS>rMm Ahdmb : ^maVr` AW©ì`dñWoMm gZ 2020 `m H°$b|S>a dfm©Vrb GDP dmT>rMm Xa 5.4 Q>¸o$ BVH$m amhrb, Ago "_yS>r' `m Am§Vaamï´>r` nmVirdarb nV_mZm§H$Z g§ñWoZo Omhra Ho$bo. `m H$mbmdYrV ^maVr` AW©ì`dñWoMm d¥{ÕXa 6.6 Q>¸o$ amhrb, Ago ¶mnyduÀ`m A§XmOmV ñnï> Ho$bo hmoVo. gZ 2021 _Ü`o GDP d¥{ÕXa 5.8 Q>¸o$ amhrb, Agohr ¶m g§ñWoZo Omhra Ho$bo Amho. H$moamoZm {dfmUyÀ`m (H$mopìhS>-19) MrZ‘Yrb CÐoH$mMo à{VHy$b n[aUm‘ OmJ{VH$ AW©ì`dñWodahr Pmë`mMo `m g§ñWoZo ñnï> Ho$bo. "H$cmH§w$^' Zm‘H$ àXe©Z … H|$Ðr` dómoÚmoJ ‘§Ìmb`mZo hñVH$bm {dH$mg Am`wº$ H$m`m©b`mÀ`m ‘mÜ`‘mVyZ hñVH$bm {Z`m©V àdV©Z ‘§S>imÀ`m (Export Promotion Council For Handicrafts - EPCH) ghH$m¶m©Zo 14 Vo 23 ’o$~«wdmar 2020 Xaå`mZ ~§Jiwê$ Am{U ‘w§~B© `oWo "^m¡Jmo{bH$ ‘mZm§H$Z' (Geographical Indication - GI) XOm©àmá hñVH$bm dñVy§Mo "H$bmHw§$^' Zm‘H$ àXe©Z Am`mo{OV Ho$bo hmoVo. ‘mM© 2020 ‘Ü`o ho àXe©Z H$mobH$mVm Am{U MoÞB© `oWo Am`mo{OV Ho$bo OmB©b. EImÚm {d{eï> ^m¡Jmo{bH$ ñWmZr qH$dm àXoemV (eha, àXoe qH$dm Xoe) AmT>iyZ `oUmè`m hñVH$bmHw$garÀ`m dñVy§gmR>r GI Q>°J dmnaÊ`mV `oVmo. Am°JñQ> 2019 AIoa ^maVmVrb hñVH$bmHw$garÀ`m GI ‘mZm§H$Zàmá dñVy§Mr g§»`m 178 BVH$s hmoVr.

Am¡a§Jm~mX {d‘mZVimg N>ÌnVr g§^mOr ‘hmamOm§Mo Zmd

‘hmamï´>mMo ‘w»`‘§Ìr CÕd R>mH$ao `m§Zr 5 ‘mM© 2020 amoOr Am¡a§Jm~mX {d‘mZVimMo Zm‘H$aU "N>ÌnVr g§^mOr ‘hmamO {d‘mZVi, Am¡a§Jm~mX' Ago H$aÊ`mMr KmofUm Ho$br. `m àñVmdmg amÁ` ‘§Ìr‘§S>imZo ‘mÝ`Vm {Xbr Amho. `mg§~§Yr ‘hmamï´>mÀ`m {d{Y‘§S>imÀ`m XmoÝhr g^mJ¥hm§Mr ‘mÝ`Vm KoD$Z hm àñVmd H|$Ð gaH$maÀ`m ZmJar hdmB© CÈ>mU ‘§Ìmb`mH$S>o nmR>dÊ`mV ¶oB©c. Am¡a§Jm~mX ‘hmnm{bHo$Zohr `m {d‘mZVimMo Zmd "Y‘©dra amOo g§^mOr ^mogbo {d‘mZVi' Ago R>odÊ`m~m~V R>amd ‘§Oya Ho$bm Amho. `mnydu ‘w§~B© Am§Vaamï´>r` {d‘mZVimMo Zmd "N>ÌnVr {edmOr ‘hmamO Am§Vaamï´>r` {d‘mZVi, ‘w§~B©' Ago H$aÊ`mV Ambo AgyZ H$moëhmnya {d‘mZVimMo Zmd "N>ÌnVr amOmam‘ ‘hmamO {d‘mZVi, H$moëhmnya' Ago H$aÊ`mV Ambo Amho.

Page 42: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

44 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

OJmVrb ~mbH$m§Mo ^{dVì` Ahdmb à{gÕ

OmJ{VH$ Amamo½` g§KQ>Zm (WHO), g§`wº$ amï´> ~mbH$ {ZYr (UNICEF) Am{U bmÝgoQ> d¡ÚH$s` ‘m{gH$ `m§À`m g§`wº$ Am`moJmZo 19 ’o$~«wdmar 2020 amoOr "OJmVrb ~mbH$m§Mo ^{dVì`' (A Future For the World's children's Report) hm Ahdmb àH$m{eV Ho$bm.

g§~§{YV ‘wÔo

`m AhdmbmV CËH$f© {ZX}em§H$ (Flourishing Index) Am{U emídVVm {ZX}em§H$ (Sustainability Index) `m XmoZ {ZX}em§H$m§À`m AmYmao OJmVrb 180 Xoem§Mr JUZm H$aÊ`mV Ambr Amho. CËH$f© {ZX}em§H$ H«$‘dmarV ^maV 131 ì`m ñWmZr Amho. ~mbH$m§Mo ñdmñÏ` Am{U Ë`m§Mr {Od§V amhÊ`mMr eŠ`Vm m ~m~tMm Aä`mg m {ZX}em§H$mV Ho$bm OmVmo. emídVVm {ZX}em§H$ H«$‘dmarV ^maV 77 ì`m ñWmZr Amho. XaS>moB© H$m~©Z CËgO©Z Am{U EImÚm XoemVrb ~mbH$m§Mr JwUdÎmmnyU© OrdZ OJÊ`mMr j‘Vm `m ~m~ter hm {ZX}em§H$ g§~§{YV Amho.

CËH$f© {ZX}em§H$

Amnbo ApñVËd {Q>H$dyZ R>odUo Am{U g§nÞVm àmá H$aUo `m XmoZ ~m~r `m Ahdmbmer g§~§{YV AmhoV. Amnbo ApñVËd {Q>H$dyZ R>odUo (Surviving) `m {df`rMo ‘mnX§S> : ‘mVoMo Or{dV amhUo, nmM df} d`moJQ>mImbrb ~mbH$m§Mo Or{dV amhÊ`mMo à‘mU, AmË‘hË`m, ‘mV¥Ëd Am{U ~mb Amamo½`mer g§~§{YV godm§Mr CnbãYVm, ‘yb^yV ñdÀN>Vm, Vrd« Xm[aÐçmMm A^md. g§nÞVm `m KQ>H$mMo ‘mnX§S> : e¡j{UH$ àmár, d¥Õr Am{U nmofU, àOZZ ñdmV§Í¶ Am{U qhgonmgyZ g§ajU BË`mXr. Or{dV amhUo, Amamo½`, {ejU Am{U nmofU Xa `m KQ>H$m§‘Ü`o Zm°d} hm Xoe n{hë`m ñWmZr AgyZ Ë`mZ§Va

X{jU H$mo[a`m Am{U ZoXab±S> `m Xoem§Mm H«$‘ bmJVmo. `m {ZX}em§H$ H«$‘dmarV ‘Ü` Am{’«$H$s JUamÁ`, MmS> Am{U gmo‘m{b`m ho Xoe eodQ>À`m ñWmZr AmhoV. ’$mñQ> ’y$S>, gmIa {‘{lV no`o Am{U ~mbH$m§‘Ü`o dmT>V Agbobr ñWybVm `m ~m~r nañna g§~§{YV Agë`mMo `m AhdmbmV åhQ>bo Ambo. ~mbH$m§Mo g§ajU H$aÊ`mgmR>r OmJ{VH$ Midi C^r H$aÊ`mMr JaO `m AhdmbmV AYmoaopIV H$aÊ`mV Ambr Amho.

emídVVm {ZX}em§H$

emídV {dH$mg Ü`o` (SDG) 2030 er VwbZm H$aVm A{YH$Mr H$m~©Z CËgO©Z nmVir {dMmamV KoD$Z `m {ZX}em§H$mV Xoem§Mr H«$‘dmar {ZpíMV H$aÊ`mV `oVo. Aë~m{Z`m, Am‘}{Z`m, J«oZoS>m, Om°S>©Z, ‘moëXmodm, lrb§H$m, Q>çw{Z{e`m, Cé½do Am{U pìhEVZm‘ ho Xoe n°[ag H$amam‘Ü o {ZYm©[aV Ho$ë`mà‘mUo gZ 2030 n ªV H$m~©Z CËgO©Z nmVir H$‘r H$aÊ`mÀ`m à`ËZmV AmhoV. ~wé§S>r, MmS> Am{U gmo‘m{b`m ho gdmªV H$‘r H$m~©Z CËgO©Z H$aUmao Xoe AmhoV. A‘o[aH$m, Am°ñQ´o{b`m Am{U gm¡Xr Aao{~`m ho Xoe BVa Xhm Xoem§gh gdm©{YH$ H$m~©Z CËgO©Z H$aUmao Xoe AmhoV.

WEFFI {ZX}em§H$, 2019

"X BH$m°Zm°{‘ñQ> J«wn'À`m BH$m°Zm°{‘ñQ> B§Q>o{bOÝg `w{ZQ> `m g§emoYZ Am{U {díbofU g§ñWoZo {Z‘m©U Ho$bobm {Vgam "dëS>©dmB©S> EÁ`wHo$qQ>J ’$m°a X â`wMa B§S>oŠg, 2019' (WEFFI) Ahdmb 18 ’o$~«wdmar 2020 amoOr {`XmZ àmB©P ’$mC§S>oeZZo (Yidan Prize Foundation) à{gÕ Ho$bm.

`m AhdmbmVrb à‘wI ‘wÔo

`m AhdmbmÀ¶m ‘mܶ‘mVyZ XoemVrb {dÚmÏ`mªZm H$m¡eë`mYm[aV {ejU XoÊ`m~m~VÀ¶m EImÚm XoemÀ`m

gm‘m{OH$-e¡j{UH$-Amamo½¶

Page 43: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

45~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

Agboë`m j‘VoMm {dMma H$ê$Z H«$‘dmar à{gÕ H$aÊ`mV `oVo. AhdmbmMr ‘Ü`dVu g§H$ënZm : "YmoaUmnmgyZ Vo àË`j H¥$Vrn`ªV' (From Policy to Practice). EHy$U 50 Xoem§Mm g‘mdoe Agboë¶m `m {ZX}em§H$ H«$‘dmarV {’$Zb±S> hm Xoe àW‘ ñWmZr Amho, Va ^maV 35 ì`m ñWmZr Amho. gZ 2018 gmbr `m H«$‘dmarV ^maV 40 ì`m ñWmZr hmoVm. ¶m {ZX}em§H$ H«$‘dmarV A‘o[aH$m, {~«Q>Z, ’«$mÝg Am{U a{e`m `m OJmVrb ‘moR>çm AW©ì`dñWm Agboë`m Xoem§Mr 2019 ‘ܶo KgaU Pmbr AgyZ MrZ, ^maV Am{U B§S>moZo{e`m `m Xoem§À`m H«$‘dmarV gwYmaUm Pmbr Amho. `m {ZX}em§H$mV d` df© 15 Vo 24 d`moJQ>mVrb bmoH$g§»`oMm {dMma H$aÊ`mV Ambobm Amho. hm {ZX}em§H$ YmoaU Ñ{ï>H$moZ, AÜ`mnZ pñWVr Am{U gm‘m{OH$ ñdmV§Í¶ d IwbonUm B. g§H$ënZmYm[aV {df`dma loÊ`m§da (Thematic Categories) ~oVboë`m 20 {ZX}em§H$m§da Am{U 57 Cn-{ZX}em§H$m§da AmYm[aV Amho. ¶m AhdmbmV V§ÌkmZ Am{U H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm `m joÌm§Mr gmV˶nyU© àJVr bjmV KoVm {dî`mV {Z{‘©Vr j‘Vm, CÚmoOH$Vm H$m¡eë`o d ‘r‘m§gm Am{U g‘rjH$ {dMmagaUr `m Jmoï>tH$S>o bj XoUo JaOoMo Agë`mMo Z‘yX H$aÊ`mV Ambo Amho. Xoe^amVrb AZoH$ Xoem§Zr Amnë`m e¡j{UH$ YmoaUm§‘Ü`o ^{dî`H$mbrZ {ZH$S>rÀ`m Jmoï>tMm g‘mdoe Ho$bobm Amho; na§Vw Ë`m§Mr A§‘b~OmdUr Ano{jV doJmZo hmoV Zgë`mMo AhdmbmV ñnï> H$aÊ`mV Ambobo Amho. `m {ZX}em§H$ H«$‘dmarVrb n{hbo nmM Xoe Am{U ^maV

Xoe H«$‘dmar

{’$Zb±S> 1

ñdrS>Z 2

Ý`yPrb§S> 3

qgJmnya 4

ZoXab±S> 5

^maV 35

{`XmZ àmB©P ’$mC§S>oeZ{df`r

ñWmnZm : 2016. g§ñWmnH$ : S>m°. Mmëg© MoZ {`XmZ. {ejUmÀ`m ‘mÜ`‘mVyZ A{YH$ Mm§Jë`m OJmMr {Z{‘©Vr H$aUo, ho `m ’$mC§S>oeZMo C{Ôï> Amho. ¶m ’$mC§S>oeZÛmao e¡j{UH$ g§emoYZ Am{U e¡j{UH$ {dH$mg `m ~m~tgmR>r nwañH$ma XoÊ`mV `oVmV. nwañH$maàmá ì`º$sbm gwdU© nXH$ Am{U 30 Xebj hm±JH$m±J S>m°bg© BVH$s a¸$‘ {‘iVo. `m EHy$U aH$‘oVrb {Zå‘r a¸$‘ amoI ñdê$nmV Va Cd©[aV a¸$‘ àH$ën {ZYrÀ`m ñdê$nmV {‘iVo.

CX`moÝ_wI AW©ì`dñWm {dÚmnrR> H«$_dmarV MrZMr AmKmS>r

"Q>mB©åg hm`a EÁ`wHo$eZ' `m g§ñWoZo {~«Q>Z `oWo 18 \o$~«wdmar 2020 amoOr "CX`moÝ_wI AW©ì`dñWm {dÚmnrR> H«$_dmar 2020' (Emerging Economies University Rankings 2020) à{gÕ Ho$br. `m H«$_dmarV CX`moÝ_wI AW©ì`dñWm§_Yrb {dÚmnrR>m§Mm Am{U Cƒ e¡j{UH$ g§ñWm§Mm g_mdoe Amho.

`m AhdmbmVrb à_wI _wÔo

m H«$_dmarV OJ^amVrb {d{dY 47 Xoem§_Yrb 533 {dÚmnrR>m§Mm g_mdoe Amho. m_Ü`o MrZ_Yrb pËg§KwAm (Tsinghua) {dÚmnrR> 83.8 JwUm§gh n{hë`m ñWmZr Amho. m H«$_dmarV n{hë`m 100 {dÚmnrR>m§_Ü`o MrZ_Yrb 30 {dÚmnrR>m§Mm g_mdoe Amho.

`m H«$_dmar AhdmbmVrb n{hbr nmM {dÚmnrR>o

H«$_dmar {dÚmnrR> Zmd Xoe àmá JwU

1 pËg§KwAm (Tsinghua) {dÚmnrR> MrZ 83.8

2 noqH$J {dÚmnrR> MrZ 83.0

3 Po{O`m§J {dÚmnrR> MrZ 65.5

4 {dkmZ Am{U V§ÌkmZ {dÚmnrR> MrZ 63.3

5 bmo_moZmogmoìh _m°ñH$mo amÁ` {dÚmnrR> a{e`m 61.2

CX`moÝ_wI AW©ì`dñWm {dÚmnrR> H«$_dmar 2020 Am{U maV

maVmVrb "^maVr` {dkmZ g§ñWm, ~§Jiwê$' (IISc, Bangalore) hr g§ñWm EHy$U 48.4 JwUm§gh n{hë`m 100 {dÚmnrR>m§_Ü`o 16 ì`m ñWmZr Amho. `m H«$_dmar

Page 44: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

46 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

AhdmbmVrb n{hë`m 100 {dÚmnrR>m§_Ü`o ^maVmVrb EHy$U 11 g§ñWm AmhoV. m H«$_dmar Ahdmbm‘Yrb ^maVmVrb n{hbr 11 {dÚmnrR>o/e¡j{UH$ g§ñWm Am{U H§$gmV Ë`m§Mo H«$_m§H$ : ^maVr` {dkmZ g§ñWm, ~§Jiwê$ (16), Am`Am`Q>r, IaJnya (32), Am`Am`Q>r, _w§~B© (34), Am`Am`Q>r, {X„r (38), Am`Am`Q>r, éaH$s (58), Am`Am`Q>r, B§Xmoa (58), Am`Am`Q>r, _Ðmg (63), Am`Am`Q>r, amonS> (63), agm`Z V§ÌkmZ g§ñWm (73), Am`Am`Q>r, H$mZnya (77), A_¥V {díd {dÚmnrR> (90).

`m H«$_dmar{df`r

`m H«$_dmar AhdmbmV b§S>Z ñQ>m°H$ EŠñM|OÀ`m FTSE g_yhmÛmao àJV CX`moÝ_wI, _Ü`_ CX`moÝ_wI qH$dm AmKmS>rdarb e¡j{UH$ g§ñWm Aer dJ©dmar Ho$boë`m g§ñWm§MmM g_mdoe H$aÊ`mV Ambm Amho. hr H«$_dmar {ZpíMV H$aÊ`mgmR>r g§~§{YV e¡j{UH$ g§ñWoVrb AÜ`mnZ nÕVr, g§emoYZ nÕVr, kmZ hñVm§VaU Am{U Am§Vaamï´>r` Ñ{ï>H$moZ B. ~m~ter g§~§{YV EHy$U 13 H$m_{Jar {ZX}eH$ (Performance Indicator) {dMmamV KoÊ`mV Ambo AmhoV. ¶m 13 H$m_{Jar {ZX}eH$m§Mr {d^mJUr nwT>rb nmM ^mJm§‘ܶo H$aÊ`mV Ambr Amho. AÜ`mnZ (AÜ``Z dmVmdaU), g§emoYZ (AmH$ma_mZ, CËnÞ Am{U Zmdbm¡{H$H$), CÕaU (Citation) (g§emoYZ à^md), Am§Vaamï´>r` Ñ{ï>H$moZ (H$_©Mmar, {dÚmWu Am{U g§emoYZ) Am{U Am¡Úmo{JH$ CËnÞ (kmZ hñVm§VaU).

`m àË`oH$ KQ>H$m§Mo ^mam§H$ JwU

AÜ`mnZ : 30 Q>¸o$ g§emoYZ : 30 Q>¸o$ CÕaU (Citation) : 20 Q>¸o$ Am§Vaamï´>r` Ñ{ï>H$moZ : 10 Q>¸o$ Am¡Úmo{JH$ CËnÞ : 10 Q>¸o$

^maVm~mhoarb n{hë¶m `moJ {dÚmnrR>mMr A_o[aHo$V bm°g E§{Oëg `oWo ñWmnZm

`moJ{df`H$ Aä`mgH«$_mMo Am¡nMm[aH$ {ejU XoUmao ^maVm~mhoarb n{hbo {dÚmnrR> A_o[aHo$Vrb bm°g E§{Oëg `oWo ñWmnZ H$aÊ`mV Ambo. `m {dÚmnrR>mMo Zmd "{ddoH$mZ§X `moJ {dÚmnrR>' (VA YU) ho Amho.

`m {dÚmnrR>m{df`r

AÜ`j : ^maVr` `moJJwé EM. Ama. ZmJ|Ð. g§ñWmnH$ AÜ`j : lr. lrZmW (Ho$g doñQ>Z© {dÚmnrR>mVrb àmÜ`mnH$). `m {dÚmnrR>mgmR>r gwédmVrg nmM Xebj S>m°bg©Mr Am{W©H$ VaVyX H$aÊ`mV Ambr Amho. `m {dÚmnrR>mV à{ejUmWvZm E{àb 2020 nmgyZ "`moJ' `m {df`mVrb nXì`wÎma à{ejUmgmR>r àdoe XoÊ`mV `oB©b. Am°JñQ> 2020 nmgyZ ¶m à{ejUmg gwédmV hmoB©b. `m {dÚmnrR>mg "àm`ìhoQ> nmoñQ>goH§$S>ar EÁ`wHo$eZ' `m e¡j{UH$ joÌmVrb {Z`m_H$ g§ñWoZo Zmoìh|~a 2019 ‘ܶo _mÝ`Vm {Xbr Amho. VA YU hr g§ñWm OJmVrb à_wI {dÚmnrR>m§À¶m gh¶moJmVyZ gh^mJmË_H$ g§emoYZ, kmZ hñVm§VaU Am{U moJ g§~§{YV AZoH$ g§`wº$ H$m`©H«$_ hmVr KoB©b. EM. Ama. ZmJ|Ð `m§Zr H$Zm©Q>H$ amÁ`mVrb ~§Jiwê$ `oWo gZ 2002 _Ü`o ^maVmVrb n{hbo `moJ {dÚmnrR> "ñdm_r {ddoH$mZ§X `moJ AZwgmYZm g§ñWmZ'Mr (S-VYASA ) ñWmnZm Ho$br.

qbJ^md gm‘m{OH$ g§Ho$V {ZX}em§H$ (GSNI)

g§`wº$ amï´> {dH$mg H$m`©H«$‘mZo (UNDP) 5 ‘mM© 2020 amoOr "qbJ^md gm‘m{OH$ g§Ho$V {ZX}em§H$' (Gender Social Norms Index - GSNI) à{gÕ Ho$bm.

`m {ZX}em§H$mVrb ‘hÎdnyU© ‘wÔo

‘mJrb AZoH$ XeH$m§nmgyZ ór-nwéf {df‘Vm H$‘r H$aÊ`m~m~V à`ËZ hmooV Agbo, Var AmOhr 90 Q>¸o$ nwéf Am{U ‘{hbm `m Xmohm|À`m ‘ZmV ‘{hbm§{df`r nyd©J«h (Bias) Amho, Ago `m Aä`mg AhdmbmVyZ g‘moa Ambo. Ho$di nwéf hoM Mm§Jbo amOH$s` ZoVo Agy eH$VmV qH$dm hmoD$ eH$VmV, Ago OJ^amVrb {Zåå`mnojm A{YH$ ór-nwéfm§Zm dmQ>Vo. OJ^amVrb 40 Q>³³`m§nojm A{YH$ ór-nwéfm§À`m ‘Vo, nwéf ho ì`dgm` A{YH$ Mm§Jë`m àH$mao g§M{bV H$ê$ eH$VmV, VgoM ZmoH$è`m§À`m Q>§MmB©H$mimV nwéf ho ‘{hbm§À¶m VwbZoV ZmoH$è`m {‘idÊ`mV AmKmS>rda AmhoV. nwéfmZo Amnë¶m nËZrg ‘mahmU H$aUo qH$dm nVrZo

Page 45: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

47~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

nËZrÀ¶m g§Yr {hamdyZ KoUo g‘W©Zr` Agë`mMo 28 Q>³³`m§nojm A{YH$ bmoH$m§Mo ‘V Amho. {d{dY Xoem§À¶m g§gXoVrc EHy$U g§gX gXñ¶m§n¡H$s Ho$di 24 Q>¸o$ g§gX gXñ¶ øm ‘{hbm AmhoV. OJmVrb 193 Xoem§n¡H$s Ho$di 10 Xoem§À`m à‘wI øm ‘{hbm AmhoV. l‘eº$sVhr nwéfm§À`m VwbZoV ‘{hbm§Zm H$‘r ‘mo~Xbm {Xbm OmVmo. VgoM {d{dY H§$nÝ`m§‘Yrb CƒñWmZm§da {damO‘mZ hmoʶmÀ¶m g§Yr ‘{hbm§Zm Aën à‘mUmVM CnbãY AgVmV. "ñQ>±S>S>© Am{U ß`wAg©'Zo (S&P) à{gÕ Ho$boë`m AhdmbmZwgma, 500 H§$nÝ`m§n¡H$s Ho$di 6 Q>¸o$ H§$nÝ`m§À`m ‘w»` H$m`©H$mar A{YH$mar (CEO) ¶m nXmda ‘{hbm AmhoV.

qbJ^md gm‘m{OH$ g§Ho$V {ZX}em§H$ (GSNI)

gm‘m{OH$ ê$T>r Am{U na§nam `m§‘wio amOH$s` joÌ, e¡j{UH$ joÌ Am{U BVa H$m‘m§À`m {R>H$mUr qbJ^md g‘mZVoV H$emàH$mao AS>Wio `oVmV, `m ~m~tMr ‘moOXmX H$aÊ`mMo H$m`© `m {ZX}em§H$mÛmao H$aÊ`mV `oVo. `m {ZX}em§H$mgmR>r Ho$boë`m Aä`mgm‘ܶo OJ^amVrb 75 Xoe Am{U OmJ{VH$ bmoH$g§»`on¡H$s gw‘mao 80 Q>¸o$ bmoH$g§»¶m g‘m{dîQ Amho.

^maVr` emim§‘Yrb {dÚmÏ`mªgmR>r H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm AmYm[aV ‘moS>çyb

Z°gH$m°‘ (National Association of Software and Services Companies - NASSCOM) hr g§KQ>Zm Am{U ZrVr Am`moJmMo AQ>b BZmoìhoeZ {‘eZ (AIM) `m§Zr g§`wº$nUo ^maVr` emim§‘Yrb {dÚmÏ`mªgmR>r H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm AmYm[aV ‘moS>çyb H$m`©H«$‘mMr 27 ’o$~«wdmar 2020 amoOr gwédmV Ho$br.

g§~§{YV ‘wÔo

Xoe^amVrb 5,000 nojm A{YH$ "AQ>b {Q>H$[a¨J b°~'‘Ü`o `m H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm AmYm[aV ‘moS>çybMr A§‘b~OmdUr H$aÊ`mV `oB©b. `m ‘moS>çybMm bm^ 2.5 Xebj (25 bmI) {dÚmÏ`mªZm {‘iob. `m ‘moS>çyb‘Ü`o H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmoer g§~§{YV {d{dY g§H$ënZm§À`m ‘mÜ`‘mVyZ AZoH${dY CnH«$‘ am~dUo, VgoM pìh{S>Amo§Mo àjonU Am{U AZw^dmYm[aV H$m`©H«$‘ ¶m§Mm g‘mdoe Amho. ho H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm AmYm[aV ‘moS>çyb bhmZ ‘wbm§er

g§~§{YV Amho. m‘Ü`o Ioi Am{U e¡j{UH$ Aä`mgH«$‘ `m XmoÝhr ~m~tMm g‘mdoe Amho. emioVrb {dÚmÏ`mªZm "H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmo'gma»`m àJV V§ÌkmZm~Ôb ‘m{hVr CnbãY H$ê$Z XoÊ`mgmR>r gaH$ma Am{U CÚmoJ joÌ `m§Zr EH$Ì `oD$Z gwé Ho$bobm Aem àH$maMm hm n{hbmM ì¶mnH$ CnH«$‘ Amho. EH$m A§XmOmZwgma gZ 2030 n`ªV OmJ{VH$ nmVirdarb H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm ~mOmanoR>oMo ‘yë` 15 Vo 15.5 bmI H$moQ>r S>m°bg© BVHo$ hmoUma AgyZ Ë`m‘Yrb ^maVmMm {hñgm EH$ bmI H$moQ>r BVH$m AgUma Amho. n[aUm‘r, H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm ho Am{W©H$ d¥ÕrMo EH$ à‘wI joÌ R>abo Amho. Ë`m‘wio XoemVrb ‘wbm§Zm bhmZnUmnmgyZM `m joÌmMo kmZ XoUo H«$‘àmá Pmbo Amho.

embo` Amamo½` XÿV nwT>mH$ma H$m`©H«$‘

H|$Ð gaH$maZo 12 ’o$~«wdmar 2020 amoOr embo` Amamo½` XÿV nwT>mH$ma (School Health Ambassador Initiative) `m H$m`©H«$‘mgmR>r "Am`wî‘mZ ^maV' `moOZoA§VJ©V Aä`mgH«$‘mMo (Curriculum) àH$meZ Ho$bo. hm H$m`©H«$‘ à{V~§YmË‘H$ ñdmñÏ`m~m~V OmJ¥Vr H$aÊ`mg§~§YrMm H|$Ðr` Amamo½` Am{U ‘mZd g§gmYZ ‘§Ìmb`mMm g§`wº$ CnH«$‘ Amho.

`m H$m`©H«$‘mMr C{Ôï>o

embo` {dÚmÏ`mªMo Amamo½` Am{U ñdmñÏ` gwYmê$Z Ë`m§Mr ~m¡{ÕH$ dmT> H$aUo Am{U ˶m§Mm e¡j{UH$ {dH$mg gmYUo. {dÚmÏ`mª‘Ü`o à{V~§YmË‘H$, g§dY©ZmË‘H$ Am{U gH$mamË‘H$ OrdZe¡br `m g§H$ënZm§Mm {dH$mg H$aUo. ~mbH$m§Mm gdmªJrU {dH$mg hmoÊ`mgmR>r m H$m`©H«$‘mMr gm§JS H|$Ð gaH$maÀ`m "`mo½` Im' ‘mohr‘ (Eat Right Campaign), "V§XþéñV ^maV A{^`mZ' (Fit India Movement) Am{U "nmofU A{^`mZ' BË`mXr H$m`©H«$‘m§er> KmbÊ`mV ¶oB©c.

"embo` Amamo½` XÿV nwT>mH$ma' `m H$m`©H«$‘mMr ê$naofm

Amamo½`mMr à{V~§YmË‘H$ H$miOr KoÊ`m~m~V {dÚmÏ`mª‘Ü`o OmJ¥Vr H$aÊ`mgmR>r gaH$mar emim§‘Yrb àË`oH$s XmoZ {ejH$m§Zm "Amamo½` Am{U ñdmñÏ` XÿV' (Health and Wellness Ambassador) åhUyZ Zo‘Ê`mV `oB©b.

Page 46: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

48 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

`m XÿVm§Zm dJm©Vrb ‘m°{ZQ>aMo gmhmæ` {‘iob. ho ‘m°{ZQ>a Amamo½` Am{U ñdmñÏ` g§XoedmhH$ (Health and Wellness Messengers) åhUyZ H$m`© H$aVrb. "Amamo½` Am{U ñdmñÏ` XÿV' AmZ§XXm¶r {ejU àUmbrgmR>r Amamo½`mÀ`m à{V~§YmË‘H$ Cnm¶m§~m~V emim§‘Ü`o àË`oH$ AmR>dS>çmV EH$ Vmg Ago EH$m dfm©V 24 gÌo Am`mo{OV H$aVrb. Cnamoº$ 24 gÌm§gmR>r "amï´>r` e¡j{UH$ g§emoYZ Am{U à{ejU' (NCERT) g§ñWoZo 24 Vmgm§Mm Aä`mgH«$‘ V`ma Ho$bm. Cnamoº$ Aä`mgH«$‘m{edm` H|$Ðr` Amamo½` Am{U Hw$Qw>§~ H$ë`mU ‘§Ìmb` Am{U ‘mZd g§gmYZ ‘§Ìmb` ¶m§À¶mer {dMma{d{Z‘` H$ê$Z {ejH$m§À`m à{ejUmgmR>r EH$ ‘mJ©Xe©H$ nwpñVH$m (Guide) {dH${gV H$aÊ`mV Ambr. `m H$m`©H«$‘mA§VJ©V nwT>rb EHy$U 11 ‘Ü`dVu g§H$ënZm (Theme) {ZpíMV H$aÊ`mV Amë`m : ^md{ZH$ Am{U ‘mZ{gH$ ñdmñÏ`, b¢{JH$ g‘mZVm, nañnag§~§Y, nmofU, nXmWmªÀ`m J¡admnam{df`r à{V~§Y Am{U ì`dñWmnZ, Amamo½` Am{U ñdÀN>Vm, àOmoËnmXZ Amamo½` Am{U EM.Am`.ìhr. à{V~§Y, B§Q>aZoQ>À`m gwa{jV dmnamV dmT>, ‘mÜ`‘o Am{U g‘mO ‘mÜ`‘o, qhgm Am{U OI‘m§{damoYr gwa{jVVm, Amamo½`Xm`r dmT>. `m H$m`©H«$‘mgmR>r NCERT Zo Amamo½` joÌmMo kmZ Agboë`m 40 bmoH$m§Mm amï´>r` g§gmYZ g‘yh (National Resource Group - NRG) ñWmnZ Ho$bm AgyZ NRG H$Sy>Z amÁ` g§gmYZ g‘yhmg (SRG) à{ejU XoÊ`mV `oB©b. n{hë`m Q>ßß`mV hm H$m`©H«$‘ XoemVrb ‘hÎdmH$m§jr {Oëøm§‘Yrb gaH$mar àmW{‘H$, ‘mÜ`{‘H$ Am{U Cƒ ‘mÜ`{‘H$ emim§‘Ü`o am~{dÊ`mV `oB©b. `m H$m`©H«$‘mÀ`m Xþgè`m dfu Vmo Cd©[aV {Oëøm§‘Ü`o am~{dÊ`mV `oB©b.

‘oX`wº$ Amhma godZm~m~V ICMR Mm Ahdmb

^maVr` d¡ÚH$s` g§emoYZ n[afX (Indian Council of Medical Research - ICMR) Am{U amï´>r` nmofU g§ñWm (National Institute of Nutrition - NIN) `m XmoZ g§ñWm§Zr ‘oX`wº$ AmhmamÀ`m (Fatty Foods) godZm~m~V 21 ’o$~«wdmar

2020 amoOr EH$ {díbofU Ahdmb à{gÕ Ho$bm. `m Aä`mg AhdmbmV ^maVmVrb Ah‘Xm~mX, ~§Jiwê$, MoÞB©, {X„r, h¡Xam~mX, H$mobH$mVm Am{U ‘w§~B© m gmV eham§‘Yrb bmoH$m§À`m Amhmam‘Ü`o ‘oXmÀ`m godZmMo à‘mU A{YH$ Agë`mMo Z‘yX H$aÊ`mV Ambo Amho. hm Ahdmb Z°eZb Ý`w{Q´>eZ ‘m°{ZQ>[a¨J ã`wamo ñQ>S>r (2015-16) Am{U ICMR-NIN Mo h¡Xam~mX H$m`m©b` `m§À`m g§emoYZ AmH$S>odmarda AmYmarV Amho.

{X„r Am{U Ah‘Xm~mX `m XmoZ eham§‘Ü`o ‘oXmÀ`m godZmMo à‘mU XaS>moB© à{V{XZ AZwH«$‘o 44.4 J«°‘ Am{U 43.9 J«°‘ BVHo$ AgyZ ‘oX`wº$ Amhma godZm~m~V hr XmoÝhr ehao AmKmS>rda AmhoV. ‘w§~B© Am{U h¡Xam~mX `m XmoZ eham§‘Yrb ZmJ[aH$ XaS>moB© à{V{XZ AZwH«$‘o 28.8 J«°‘ Am{U 25.1 J«°‘ m à‘mUmV ‘oX`wº$ nXmWmªMo godZ H$aVmV Am{U ho à‘mU BVa eham§À`m VwbZoV gdmªV H$‘r Amho. ‘oX`wº$ AmhmamMo à‘mU {ó`m§À`m VwbZoV nwê$fm§‘Ü`o A{YH$ Amho. nmM df} d`mImbrb ~mbH$m§‘Ü`o ‘oX`wº$ nXmWmªMo godZ H$aÊ`mMo à‘mU gdmªV H$‘r (15.7 J«°‘/à{V ‘mUer/à{V {Xdg) Amho. emH$mhmar AÞnXmWmªMo godZ H$aUmè`m ì`º$s¨‘Ü`o ‘oX`wº$ nXmWmªMo godZ H$aÊ`mMo à‘mU 40.7 J«°‘ AgyZ ‘m§gmhmamMo godZ H$aUmè`m ì`º$s¨À`m VwbZoV (30.2 J«°‘) Vo A{YH$ Amho.

X¥í¶ ‘oX¶wº$ nXmWm©{df`r

Ma~r Am{U Vob`wº$ nXmWmª‘Ü`o ImÚVob, bmoUr, dZñnVr Vyn Am{U H«$s‘ B. nXmWmªMm g‘mdoe AgVmo. nXmWmª‘Yrb `m KQ>H$m§Mo à‘mU ghO Ñï>rg nS>Vo, VgoM Vo Ëd[aV AmoiIVm `oVmV, åhUyZ Ë`m§Zm "Ñí` ‘oX`wº$ nXmW©' Ago åhUVmV.

Am`wf eãXmdbrÀ`m à‘mUrH$aUmg§X^m©V Am§Vaamï´>r` n[afX

Am`wf eãXmdbrMo à‘mUrH$aU, {ZXmZ Am{U ‘mZH$sH$aU `m§darb Am§Vaamï´>r` n[afX (International Conference on Standardization of Diagnosis and Terminologies in Ayurveda, Unani and Siddha Systems of Medicine - ICoSDiTAUS-2020) hr XmoZ{Xdgr¶ n[afX 25 d 26 ’o$~«wdmar 2020 Xaå`mZ nma nS>br.

Page 47: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

49~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

`m n[afXoer g§~§{YV ‘wÔo

H|$Ðr` Am`wf ‘§Ìmb`mV’}$ hr n[afX Zdr {X„r `oWo Am`mo{OV H$aÊ`mV Ambr hmoVr. "Am`wf'Mo XrK©ê$n : Am`wd}X, moJ Am{U {ZgJm}nMma, `wZmZr, {gÕ Am{U hmo{‘Amon°Wr. `m n[afXoV nma§n[aH$ Am¡fYàUmbr ‘m{hVr g§J«h Am{U dJuH$aU m§~m~VMm "{X„r OmhraZm‘m' ñdrH$mabm Jobm. `m n[afXoV gh^mJr Xoe : lrb§H$m, ‘m°[aeg, g{~©`m, Hw$aH$mAmo, Š`w~m, å`mZ‘ma, B¹o$Q>mo[a`b {JZr, H$Vma, KmZm, yVmZ, CP~o{H$ñVmZ, maV, pñdËPbªS>, BamU, O‘¡H$m Am{U OnmZ. OJmVrb {d{dY I§S>m§‘Yrb Xoem§Mm gh^mJ Agbobr Am{U nma§n[aH$ Am¡fY àUmbrMo {ZXmZ Am{U eãXmdbrMo ‘mZH$sH$aU H$aÊ`m~m~V Am`mo{OV H$aÊ`mV Ambobr ICoSDiTAUS-2020 hr EH$ ‘moR>r n[afX R>abr.

`m n[afXoV M{M©bo Jobobo {df`

nma§n[aH$ Am¡fY àUmbrMo ‘moO‘mn Am{U {VMo dJuH$aU H$aUo. nma§n[aH$ Am¡fYm§Mr Amamo½` àUmbrVrb àmg§{JH$Vm/C{MVVm (Relevance) H$m¶‘ amIUo Am{U Ë`m§Mo {Z`‘Z H$aUo. nma§n[aH$ Am¡fY àUmbrMr gm§JS> AmOmam§À`m Am§Vaamï´>r` dJuH$aUmer KmbUo.

AmOmam§Mo Am§Vaamï´>r` dJuH$aU (International Classification of Diseases - ICD)

ho dJuH$aU OmJ{VH$ Amamo½` g§KQ>ZoÛmao (WHO) àH$m{eV H$aÊ`mV `oVo. OmJ{VH$ Amamo½` H$b Am{U Ë`m{df¶rMr gm§p»`H$s ‘m{hVr nwa{dÊ`mMo H$m`© ICD H$aVo. {d{dY AmOma, OI‘m Am{U ‘¥Ë`y ¶m§À¶m H$maUm§Mo dJuH$aU H$aÊ`mMr nÕV ICD nwa{dVo. gÜ`m 10 ì`m Amd¥ÎmrVrb ICD A‘bmV AgyZ

WHO À`m OmJ{VH$ Amamo½` g^oZo 25 ‘o 2019 amoOr 11 ì`m Amd¥ÎmrVrb ICD À`m ñdrH¥$Vrg ‘mÝ`Vm {Xbr Amho. hr ZdrZ ICD Amd¥Îmr 1 OmZodmar 2022 nmgyZ A‘bmV `oB©b. 11 ì`m Amd¥ÎmrVrb ICD hr nyU©V: BboŠQ´m°{ZH$ ñdénmV AgyZ {VÀ`m‘Ü`o A{YH$ ‘m{hVrMr gmR>dUyH$

H$aÊ`mMr gw{dYm Amho. VgoM Vr dmnaʶmg Am{U A‘bmV AmUÊ`mg gmonr Amho. ICD Mr n{hbr Amd¥Îmr "‘¥Ë`yg H$maUr^yV R>aUmè`m AmOmam§Mr Am§Vaamï´>r` `mXr' `m ZmdmZo 1893 ‘Ü`o à{gÕ Pmbr. Am§Vaamï´>r` gm§p»`H$s g§ñWoZoXoIrb hr `mXr 1893 ‘Ü`o ñdrH$mabr. WHO À`m ñWmnZoZ§Va (1948) ICD àH$m{eV H$aÊ`mMo H$m`© {VÀ`mH$S>o gmon{dÊ`mV Ambo.

^maVr` Am¡fYr Am{U d¡ÚH$s` CnH$aU n[afX Am{U àXe©Z 2020

^maVr` Am¡fYr Am{U d¡ÚH$s` CnH$aU n[afX Am{U àXe©Z 2020 (India Pharma and Medical Device Conference 2020) ¶m nmMì`m n[afXoMo Am`moOZ 5 Vo 7 ‘mM© 2020 Xaå`mZ Jm§YrZJa (JwOamV) `oWo H$aÊ`mV Ambo. hr n[afX n{hë`m§XmM (EH$ mJrXma amÁ` åhUyZ) JwOamV‘Ü`o Am`mo{OV H$aÊ`mV Ambr hmoVr.

`m n[afXo{df`r

Am`moOH$ : H|$Ðr` Am¡fY {d^mJ, VgoM H|$Ðr` agm`Zo Am{U IVo ‘§Ìmb`mZo ^maVr` dm{UÁ` Am{U CÚmoJ ‘hmg§KmÀ¶m (Federation of Indian Chambers of Commerce and Industry - FICCI) AWm©V {’$¸$sÀ¶m gh`moJmZo `m n[afXoMo Am`moOZ Ho$bo hmoVo. `m n[afXoMr ‘Ü`dVu g§H$ënZm (Theme) : "^maVr` Am¡fYr joÌ : amñV Am{U JwUdÎmmnyU© Amamo½` godm§À¶m AmìhmZm§Mr nyV©Vm' Am{U "^maVr` d¡XH$s` CnH$aU : gmd©{ÌH$ Amamo½` godogmR>r {H$’$m¶Vera, O~m~Xma Am{U JwUdÎmmnyU© d¡ÚH$s` CnH$aUm§Zm àmoËgmhZ' (India Pharma : Meeting Challenges of Affordable and Quality Healthcare and India Medical Device : Promoting Affordable Responsible and Quality Medical Device for Universal Healthcare.') n[afXoMo Ü`o` : gdmªZm JwUdÎmmnyU© Amamo½` CnH$aUo {H$’$m¶Vera qH$‘VrV CnbãY H$ê$Z XoÊ`mgmR>r ZmdrÝ`nyU©Vog àmoËgmhZ XoUo. ^maVmVrb d¡ÚH$s` CnH$aU joÌmV H$m`©aV KQ>H$, H|$Ð Am{U amÁ` gaH$ma, AmKmS>rMo CÚmoJ YmoaUH$V} Am{U CÚmoJ, {ejU B. g§ñWmË‘H$ KQ>H$m§er OmJ{VH$

Page 48: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

50 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

Jw§VdUyH$ g‘wXm`mbm OmoS>Ê`m~m~V EH$ ì`mgnrR> CnbãY H$ê$Z XoUo. n[afXoMr C{Ôï>o : d¡ÚH$s` BboŠQ´m°{ZŠg CnH$aUo, Amamo½` {ZXmZ CnH$aUo, ê$½Umb`o Am{U eó{H«$¶m§gmR>r Amdí¶H$ (g{O©H$b) gm‘J«r B. gmYZm§Mm g‘mdoe H$ê$Z J«mhH$m{^‘wI d¡ÚH$s` dñVy {Z{‘©Vrbm àmoËgmhZ XoUo, VgoM ^maVmVrb BboŠQ´m°{ZH$ V§ÌkmZ {dH$mg Am{U dñVw{Z‘m©U joÌmMm nm`m `m§~m~V EH$ `§ÌUm {dH${gV H$aÊ`m{df`r {dMma{d‘e© H$aUo.

BVa ‘wÔo

^maVr` Am¡fY ~mOmanoR> hr AmH$ma‘mZmÀ`m ~m~VrV OJmVrb {Vgè`m H«$‘m§H$mMr ~mOmanoR> Amho, Va ‘yë`mÀ`m ~m~VrV Vr OJmVrb 13 ì`m H«$‘m§H$mMr ~mOmanoR> Amho. ^maV hm OoZo[aH$ Am¡fYm§Mm nwadR>m H$aUmam OJmVrb gdmªV ‘moR>m Xoe Amho. ^maVmVrb d¡ÚH$s` CnH$aU ~mOmanoR>oMo ‘yë` 5.2 AãO A‘o[aH$s S>m°bg© BVHo$ AgyZ Vo ^maVr` Amamo½` joÌmÀ`m (96.7 AãO ‘yë` ~mOmanoR>oÀ`m) 4 Vo 5 Q>¸o$ BVHo$ Amho.

d¡ÚH$s` CnH$aUm§Zm Am¡fYr XOm©

"Am¡fYo Am{U gm¢X © àgmYZo H$m`Xm, 1940' ‘Yrb H$b‘ 3 AÝd o 1 E{àb 2020 nmgyZ d¡ÚH$s` CnH$aUm§Zm Am¡fYm§Mm Agm XOm© XoÊ`mV oB©b, Ago H|$Ðr` Amamo½` Am{U Hw$Qw>§~ H$ë`mU ‘§Ìmb`mZo 11 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Omhra Ho$bo.

g§~§{YV ‘wÔo

gÜ`m Ho$di 23 d¡ÚH$s` CnH$aUm§Zm Am¡fYm§Mm XOm© XoÊ`mV Ambobm Amho. `m‘Ü`o öX` ñQ>|Q>, S´J E{bqQ>J H$m{S>©A°H$ ñQ>|Q>, {ZamoY, B§Q´m`yQ>[aZ CnH$aUo B. CnH$aUm§Mm g‘mdoe Amho. Am¡fYm§g§~§Yr Vm§{ÌH$ ~m~t{df`r Agboë`m "Am¡fY Vm§{ÌH$ g„mJma ‘§S>i' (DTAB) `m {eIa g§ñWoer g„m‘gbV H$ê$Z hm {ZU©` KoÊ`mV Ambm Amho. VgoM mM AZwf§JmZo "d¡ÚH$s` CnH$aUo {Z`‘, 2017' ‘Ü`o H$mhr XþéñË`m H$aÊ`mV Amë`m AgyZ `mnwT>o ho {Z`‘ "d¡ÚH$s` CnH$aUo (XþéñVr) {Z`‘, 2020' åhUyZ AmoiIbo OmVrb. ho {Z`‘ XoIrb 1 E{àb 2020 nmgyZ A‘bmV `oVrb.

`mnwT>o H|$Ðr` Am¡fYo à‘mUZ {Z`§ÌU g§KQ>ZoÛmao (CDSCO) {Z‘m©U H$aÊ`mV Amboë`m Am°ZbmB©Z nmoQ>©bÀ`m ‘mÜ`‘mVyZ d¡ÚH$s` CnH$aUm§Mr Zm|XUr H|$Ðr` nadmZm àm{YH$aUmH$S>o H$aÊ`mV `oB©b. hr Zm|XUr 18 ‘{hZo H$mbmdYrgmR>r EopÀN>H$ amhrb, na§Vw Ë`mZ§Va ‘mÌ Vr ~§YZH$maH$ Agob.

Am¡fY Vm§{ÌH$ g„mJma ‘§S>i (DTAB)

g§ñWm àH$ma : EH$ d¡Ym{ZH$ g§ñWm Amho. ñWmnZm : Am¡fYo Am{U gm¢X`© àgmYZo H$m`Xm, 1940 AÝd`o. Am¡fYo Am{U gm¢X`© àgmYZm§g§~§Yr Vm§{ÌH$ ~m~tda H|$Ð Am{U amÁ` gaH$mam§Zm g„m XoÊ`mMo H$m`© `m ‘§S>imÛmao Ho$bo OmVo.

~wboQ> Ý`yO

"amÁ` Am§Vaamï´>r` Aä`mgH«$‘ ‘§S>i' : amÁ`mVrb {Oëhm n[afX Am{U ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm ¶m§À`m 66 hOma 33 emim§Zm Am§Vaamï´>r` XOm©À`m emim åhUyZ Zmdmê$nmg AmUÊ`mgmR>r ‘hmamï´> gaH$ma "amÁ` Am§Vaamï´>r` Aä`mgH«$‘ ‘§S>i' ñWmnZ H$aUma Amho. `m ‘§S>imÛmao g§~§{YV emim§gmR>r Am§Vaamï´>r` XOm©Mm gwYm[aV Aä`mgH«$‘ V`ma Ho$bm OmUma Amho. ho ‘§S>i 2020-21 `m e¡j{UH$ dfm©V 81 emim§gmR>r B`Îmm nmMdrMm Am{U 2021-22 `m dfm©nmgyZ gd© emim§gmR>r Aä`mgH«$‘ V`ma H$aob. gÜ`m amÁ`mVrb 81 emim§‘Ü`o "‘hmamï´> Am§Vaamï´>r` {ejU ‘§S>im'Zo V`ma Ho$bobm Aä`mgH«$‘ {eH${dÊ`mV `oV hmoVm; na§Vw gXa {ejU ‘§S>i AmVm ~aImñV H$aÊ`mMm {ZU©` KoÊ`mV Ambm Amho. Amo~rgr {dÚmÏ`mªgmR>r dg{VJ¥ho : amÁ`^amVrb BVa ‘mJmgdJu` (OBC) {dÚmÏ`mªgmR>r àË oH$ {OëømÀ`m {R>H$mUr ‘wbm§gmR>r Am{U ‘wbtgmR>r àË oH$s EH$ Aer 100 OmJm§À`m j‘VoMr amÁ`^amV EHy$U 72 dg{VJ¥ho gwé H$aÊ`mg ~hþOZ H$ë`mU {d^mJmZo ‘mÝ`Vm {Xbr. `m dg{VJ¥hm§À`m ~m§YH$m‘mgmR>r XmoZ dfmªMm H$mbmdYr bmJob. `m nmíd© y‘rda gÜ`m dg{VJ¥hm§gmR>r ^mS>oVÎdmda OmJm KoD$Z Ë`m~m~VMm àñVmd emgZmg gmXa H$amdm, Ago {ZX}e amÁ`mVrb {Oëhm{YH$mè`m§Zm XoÊ`mV Ambo AmhoV.

Page 49: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

51~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

^maV hm eómóo Am`mV H$aUmam OJmVrb Xþgè`m H«$‘m§H$mMm Xoe

The Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) ({gàr) ¶m g§emoYZ g§ñWoZo "Am§Vaamï´>r` eóo hñVm§VaUmVrb H$b 2019'(Trends in International Arms Transfers 2019) hm Ahdmb ‘mM© 2020 ‘Ü`o à{gÕ Ho$bm.

`m AhdmbmZwgma, ^maV hm eómóo Am`mV H$aUmam OJmVrb Xþgè`m H«$‘m§H$mMm Xoe Amho. a{e`mZo ^maVmbm 2015 Vo 2019 `m Xaå`mZ gdm©{YH$ eómóo nwa{dbr. OJmVrb n{hë`m nmM eóo Am`mVXma Xoem§‘Ü`o AZwH«$‘o gm¡Xr Aao{~`m, ^maV, B{Oá, Am°ñQ´o{b`m Am{U MrZ `m Xoem§Mm g‘mdoe Amho. OmJ{VH$ nmVirdarb eómóm§À`m Am`mVrV `m 5 Xoem§Mm dmQ>m 36 % BVH$m Amho. ^maVmZo OJmVrb Aݶ Xoem§H$Sy>Z bîH$ar gm{hË` IaoXr Ho$bo Amho. m‘Ü`o S>oÝ‘mH©$H$S>rb ñH°$ÝQ>a-6000 aS>ma, O‘©ZrH$S>rb ACTAS gmoZma `§ÌUm, ~«mPrbH$S>rb A°på~«`a ERJ-145 OoQ>, X{jU H$mo[a`mH$S>rb K-9 W§S>a Vmo’$ImZm Am{U BQ>brH$S>rb gwna a°{nS> 76 {‘.‘r. Zoìhb JZ B. bîH$ar gm{hË`mMm g‘mdoe Amho.

OmJ{VH$ g§ajU IMm©V Joë`m 10 dfmªVrb gdm©{YH$ dmT> : IISS Ahdmb

Am§Vaamï´>r` gm‘[aH$ Aä`mg g§ñWoZo (International Institute of Strategic Studies - IISS) Amnbm OmJ{VH$ g§ajU IMm©{df`H$ Ahdmb 14 ’o$~«wdmar 2020 amoOr gmXa Ho$bm. hm Ahdmb "{‘{bQ>ar ~°bÝg' `m erf©H$mImbr à{gÕ H$aÊ`mV Ambm. `m AhdmbmZwgma OmJ{VH$ g§ajU IMm©V 2019 ‘Ü`o 4 Q>³³¶m§Zr dmT> Pmbr Amho. hr Joë`m 10 dfmªVrb OmJ{VH$ g§ajU IMm©Vrb gdmªV ‘moR>r dmT> Amho.

AhdmbmVrb ‘w»` ‘wÔo

`m AhdmbmZwgma A‘o[aH$m Am{U MrZ `m§À`mVrb eó ñnYm© PnmQ>çmZo dmT>V Amho. MrZZo "bîH$ar AmYw{ZH$sH$aU H$m`©H«$‘m' A§VJ©V ZdrZ hm`nagm°{ZH$ jonUmóo {dH${gV Ho$br AmhoV. hr jonUmóo aS>mada emoYUo A{YH$ H$R>rU Amho. n[aUm‘r, A‘o[aHo$Zohr g§ajU joÌmV dmT> Ho$br Amho. A‘o[aHo$Zo 2018-19 ‘Ü`o g§ajU H$m`©H«$‘m§gmR>r 53.4 AãO A‘o[aH$s S>m°bg© IM© Ho$bo. MrZ Am{U A‘o[aH$m `m XmoÝhr Xoem§À`m g§ajU IMm©V àË`oH$s 6.6 Q>¸o$ dmT> Pmbr Amho. `wamonMm g§ajU IM© 4.2 Q>³³¶m§Zr dmT>bm Amho. {deof åhUOo wamonZo 2008 À`m Am{W©H$ g§H$Q>mZ§Va àW‘M g§ajU IMm©V dmT> Ho$br Amho.

IISS `m g§ñWo{df`r

hr {~«{Q>epñWV g§emoYZ g§ñWm 1997 ‘Ü`o ñWmnZ Pmbr. "½bmo~b Jmo Qy> qWH$ Q>±H$ B§S>oŠg'‘Ü`o IISS hr g§ñWm Xhmì`m ñWmZmda Amho. hm g§ajU Am{U amï´>r` gwajm ¶m g§X^m©Vrb OmJ{VH$ nmVirdarb Xþgam gdm}ËH¥$ï> qWH$ Q>±H$ Amho.

^maV Am{U a{e`m `m§À`m Xaå`mZ 16 AãO S>m°bg©Mm g§ajU H$ama

DefExpo 2020 Xaå`mZ ^maV Am{U a{e`m `m§Zr 18 ’o$~«wdmar 2020 amoOr 16 AãO S>m°bg©À`m g§ajU H$amamda ñdmjar Ho$br. bIZD$‘Ü`o nma nS>boë`m DefExpo 2020 ‘Ü`o XmoÝhr Xoem§Zr 14 gm‘§Oñ` H$amam§da ñdmjè`m Ho$ë`m. `m‘Ü`o ^yXb, hdmB©Xb Am{U Zm¡Xb àUmbr Am{U BVa Cƒ V§ÌkmZmYm[aV (hm`Q>oH$) ZmJar CËnmXZo `m§Mm g‘mdoe Amho.

2020 À`m àXe©ZmMr ‘Ü`dVu H$ënZm : "^maV - g§ajU CËnmXZmMo CX`moÝ‘wI H|$Ð'. `m H$amamVrb à‘wI ~m~r ¾ a{e`m Am{U ^maV `m§À`mV Eg-400 jonUmóo,

g§ajU d gwajm

Page 50: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

52 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

H$m‘mod ho{bH$m°ßQ>g© Am{U H$bmpíZH$m°ìh am`’$ëg B. gmYZgm‘wJ«r~m~V hm H$ama H$aÊ`mV Ambm. ¾ DefExpo 2020 Xaå`mZ ^maVmÀ`m g§ajU g§emoYZ Am{U {dH$mg g§ñWoZo (S>rAmaS>rAmo) amogmo~amoZ EŠgnmoQ>© `m a{e`Z H§$nZrer Advanced Pyrotechnic Ignition Systems g§X^m©V H$ama Ho$bm. ¾ "H$m‘moìh H$m-226 ho{bH$m°ßQ>a'Mo CËnmXZ a{e`Z H§$nZr H$aob, Va ^maVmV `m ho{bH$m°ßQ>aMo gwQ>o ^mJ V`ma Ho$bo OmVrb. ^maV a{e`mH$Sy>Z "H$m‘moìh H$m-226' nÕVrMr 200 ho{bH$m°ßQ>g© {dH$V KoUma Amho.

Am`EZEg O‘wZm : lrb§Ho$À`m {H$Zmè`mda ObpñWVr gd}jUmgmR>r V¡ZmV

^maVr` Zm¡XbmMo Am`EZEg O‘wZm ho OhmO lrb§Ho$À`m {H$Zmè`mda g§ wº$ ObpñWVr gd}jU (Hydrographic Survey) H$aÊ`mH$[aVm V¡ZmV H$aÊ`mV Ambo. ho gd}jU ¶o˶m XmoZ ‘{hÝ`m§‘ܶo Ho$bo OmB©b. ^maV Am{U lrb§H$m `m XmoZ Xoem§V’}$ g§ wº$nUo XmoZ ‘{hÝ`m§Mo gd}jU Am{U {H$ZmanÅ>r gd}jU ho CnH«$‘ am~{dbo OmV AmhoV. `mA§VJ©V `m gd}jUmì`{V[aº$ lrb§Ho$À`m Zm¡Xb A{YH$mè`m§Zm à{ejUhr {Xbo OmB©b.

ObpñWVr gd}jU

ObpñWVr gd}jUmÛmao gmJar Zm¡H$m{dhmamda n[aUm‘ H$aUmao KQ>H$ Aä`mgbo OmVmV. `mV {H$Zmè`mdarb Vob g§emoYZ, Vob {S´qbJ Am{U BVa g§~§{YV H$m`mªMm g‘mdoe AgVmoo. `m gd}jUmVrb ‘mZHo$ Am§Vaamï´>r` Ob{dkmZ g§KQ>ZoÛmao (International Hydrographic Organization - IHO) Omar Ho$br OmVmV. `m g§KQ>ZoMr ñWmnZm 1921 ‘Ü`o Pmbr AgyZ g‘wÐmVrb gd}jU gw{ZpíMV H$aUo, hm `m g§KQ>ZoMm ‘w»` hoVy Amho. `m g§KQ>ZoMo Am°ŠQ>mo~a 2019 n`ªV 93 Xoe gXñ` hmoVo. ^maVXoIrb `m g§KQ>ZoMm gXñ` Amho.

^maVr` Zm¡Xb Ob{dkmZ {d^mJ

^maVr` Zm¡Xb Ob{dkmZ {d^mJmMo H$m`m©b` CÎmamI§S> amÁ`mVrb S>ohamSy>Z `oWo Amho. gÜ`m ObpñWVr gd}jU H$aÊ`mgmR>r ^maVr` Zm¡XbmMr H$mhr OhmOo V¡ZmV H$aÊ`mV Ambr AmhoV. `m‘Ü`o Am`EZEg {ZénH$, Am`EZEg O‘wZm, Am`EZEg BÝìhopñQ>JoQ>a, Am`EZEg gVbO, Am`EZEg g§Ym`H$, Am`EZEg Xe©H$ Am{U Am`EZEg gd}jH$ `m§Mm g‘mdoe Amho.

~§JmbÀ`m CngmJamVrb AnVQ>r` Zm¡H$mZ`Z ‘mohr‘ (~r~rEgB©)

^maVr` Zm¡XbmMr åhmXoB© Am{U Vm[aUr hr OhmOo 22 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Jmoì`mVrb B§{S>¶Z Zoìhb AmoeZ goqbJ ZmoS> oWyZ ~§JmbÀ`m CngmJamÀ`m {XeoZo àdmgmgmR>r {ZKmbr. `m ‘mo{h‘obm Jmodm `oWrb Zoìhb dm°a H$m°boOMo à‘wI [a`a A°S>{‘ab Eg. Oo. qgJ `m§Zr {hadm P|S>m XmI{dbm. hr ^maVr` Zm¡XbmMr n{hbr à‘wI {‘l H«y$ Zm¡H$m{dhma ‘mohr‘ R>abr AgyZ Ë`m àË`oH$ OhmOmV Zm¡XbmÀ`m XmoZ ‘{hbm A{YH$mè`m§gh nmM Zm¡Xb A{YH$mè`m§Mm g‘mdoe Amho.

‘mo{h‘oMr d¡{eîQ>ço

~§JmbÀ`m CngmJamÀ`m {H$Zmè¶mdarb Xoem§‘Ü`o ghH$m`© dmT>{dUo, ho `m ‘mo{h‘oMo C{Ôï> Amho. `m OhmOm§Ûmao `m ‘mo{h‘oA§VJ©V EHy$U 6,100 Zm{dH$ ‘¡b (Zm°{Q>H$b ‘mB©ëg) A§VamMm àdmg Ho$bm OmB©b. `mgmR>r 55 {Xdg bmJVrb. H°$ßQ>Z {dnwb ‘oharer hm Vm[aUr `m Zm¡Xb OhmOmMm H$U©Yma Amho Va H°$ßQ>Z AVwb {gÝhm hm åhmXoB© Zm¡Xb OhmOmMm H$U©Yma Amho. gw‘mao VrZ ‘{hÝ`m§À`m àXrK© àdmgmV hr OhmOo Mmb{dÊ`mH$[aVm Aj` (ndZ) D$O}Mm dmna Ho$bm OmB©b. hr ‘mohr‘ ^maV gaH$maÀ`m "Zmar eº$s' `m A{^¶mZmÀ`m AZwf§JmZo am~{dbr OmV Amho. `m ‘mo{h‘oMm EH$ ^mJ åhUyZ hr OhmOo ’w$Ho$V, ¶§JyZ (nyduMo Zmd - a§JyZ), {MVJmd Am{U H$mob§~mo `m ~§Xam§da Wm§~m KoVrb. VgoM ¶m {d{dY Xoem§À`m A{YH$mè`m§er g§dmX gmYVrb. ^maVr` Zm¡XbmV åhmXoB© Am{U Vm[aUr `m OhmOm§Zm AZwH«$‘o 08 ’o$~«wdmar 2009 Am{U 18 ’o$~«wdmar 2017 amoOr XmIb H$aÊ`mV Ambo hmoVo. 2017-18 ‘Ü`o Vm[aUr OhmOmZo ^maVr` Zm¡XbmÀ`m ghm ‘{hbm A{YH$mè`m§gh "Zm{dH$m gmJa n[aH«$‘m' ZmdmMm n{hbm n[aY«wdr` Zm¡H$m{dhma (Circumnavigation Voyage) CnH«$‘ nyU© H$ê$Z B{Vhmg aMbm.

^maV Am{U `wZm`Q>oS> qH$JS>‘ Xaå`mZ g§`wº$ g¡Ý` gamd

^maV Am{U wZm`Q>oS> qH$JS>‘ Xaå`mZ 13 ’o$~«wdmar 2020 nmgyZ "AOo` dm°[a`a 2020' (AJEYA WARRIOR-2020) hm VrZ {Xdgr` g§`wº$ g¡Ý` gamd gwê$ Pmbm. hm ^yXb

Page 51: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

53~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

gamd 2005 nmgyZ Am`mo{OV Ho$bm OmV Amho. hm gamd B§½b§S>‘Yrb g°{bg~ar ‘¡XmZmda nma nS>bm.

g¡Ý` gamdmVrb ‘w»` ‘wÔo

hm gamd ^maV Am{U `wZm`Q>oS> qH$JS>‘ `m§À`mVrb XrK©H$mbrZ gm‘[aH$ g§~§Ym§Mo CÎm‘ CXmhaU Amho. hm `m XmoZ Xoem§‘Yrb nmMdm ^yXb gamd Amho. ehar Am{U {Z‘ehar Aem XmoÝhr ^mJm§‘ܶo ~§S>Imoar Am{U XheVdmXr H$madm¶m m§À¶m {damoYmV bîH$ambm à{ejU XoUo, ho `m gamdmMo C{Ôï> Amho. `m~amo~aM `m gamdmA§VJ©V XheVdmX{damoYr H$madmB©er g§~§{YV ì`m»`mZo, àmË`{jHo$ Am{U H$dm`Vr KoVë`m OmVrb.

B§ÐYZwf - 5 : IAF Am{U RAF g§ wº$ wÕ gamd

^maVr` dm`wgoZm (IAF) Am{U B§½c§S>À¶m am°`b EAa ’$mog© (RAF) `m§À`mV 24 Vo 29 ’o$~«wdmar 2020 Xaå`mZ CÎma àXoeÀ`m Jm{P`m~mXÀ¶m qhS>Z (Hindan) ¶oWrb EAa’$mog© ñQ>oeZ‘ܶo "B§ÐYZwf - 5' hm nmMdm `wÕ gamd nma nS>bm. ^maV Am{U `wZm`Q>oS> qH$JS>‘ `m§À¶m hdmB© Xbm§Xaå`mZMm hm g§`wº$ `wÕ gamd Amho.

`wÕ Aä`mgmÀ`m `m Q>ß߶m‘Ü`o ‘Base Defence and Force Protection’ `mda ^a XoÊ`mV Ambm hmoVm. `m `wÕ gamdm‘Ü`o RAF À`m VwH$S>rVrb 36 {deof bT>mD$ {d‘mZm§Mm Am{U ^maVr` dm`wgoZoÀ¶m JéS> ’$mog©‘Yrb 42 bT>mD$ {d‘mZm§Mm g‘mdoe hmoVm.

B§ÐYZwf-5

^maVr` dm`wgoZm (IAF) Am{U am°`b EAa ’$mog© (RAF) ¶m XmoÝhr g§KmVrb EH${ÌVnUo H$m`©aV `moOZoZwgma Am{U n[apñWVrZwgma hm gamd nyU© Ho$bm. `m gamdm‘Ü`o {deof eóo, CnH$aUo Am{U dmhZo m§Mm dmna Ho$bm. ¶m {deof ‘mo{h‘m§‘Ü`o ehar joÌm‘Yrb EAa{’$ëS> hëë¶m§Mm, ~og {S>’o$ÝgMm Am{U XheVdmX{damoYr H$madm`m§Mm g‘mdoe hmoVm. `m `wÜX gamdm‘Ü`o C-130J {d‘mZmVrb n°am-S´m°ßg,

Mi-17 V5 ho{bH$m°ßQ>aÀ`m {MÎmWamaH$ H$dm`Vr Am{U {d{dY hdmB© goÝga `m§Mm dmna H$aÊ`mV Ambm. hm `wÕ gamd XheVdmXr hëë`m§À`m nmíd©^y‘rda AË`§V ‘hÎdmMm ‘mZbm OmVmo.

nm{H$ñVmZÀ`m amX-2 ¶m jonUmómMr `eñdr MmMUr

nm{H$ñVmZZo amX-2 (Ra'ad) `m ñdXoer ~ZmdQ>rÀ`m jonUmómMr 19 ’o$~«wdmar 2020 amoOr `eñdrar˶m MmMUr KoVbr. ¶m jonUmóm‘wio nm{H$ñVmZr bîH$amMr O‘rZ Am{U g‘wÐ ¶m XmoÝhr {R>H$mUm§darb AdamooY/àamoYZ j‘Vm (Deterrence Capability) bjUr¶ar˶m dmT>br Amho. `m jonUmómÀ`m Q>ßß`mV AZoH$ ^maVr` ehao `oD$ eH$VmV. nm{H$ñVmZmVrb bmhmoa oWyZ Zdr {X„r ho {R>H$mU 430 {H$.‘r. A§Vamda Amho. ^maVr` g§ajU VÁkm§À¶m ‘Vo, ^maVmÀ`m {Z^©` H«y$P jonUmómbm àË`wÎma åhUyZ nm{H$ñVmZZo amX-2 ho jonUmó {dH${gV Ho$bo Amho.

amX-2 jonUmómMr d¡{eîQ>ço

nm{H$ñVmZÀ¶m 2017 ‘Yrb dm{f©H$ H$dm¶VtXaå`mZ amX-2 `m jonUmómMo AZmdaU n{hë¶m§Xm H$aÊ`mV Ambo hmoVo. ho AUwgj‘ jonUmó Amho. `m jonUmómMm n„m 2017 ‘Ü`o 550 {H$.‘r. BVH$m hmoVm. AmVm Vmo 600 {H$.‘r. BVH$m Pmbm Amho. {‘amO II `m bT>mD$ {d‘mZm§À¶m gmhmæ¶mZo amX-2 ¶m jonUmóm§Mm dmna Ho$bm OmVmo.

^maVmMo {Z^©` H«y$P {‘gmB©b

{Z^©` H«y$P jonUmó ho S>rAmaS>rAmoZo {dH${gV Ho$bobo jonUmó Amho. ^maVmZo `m jonUmómÀ`m AmVmn`ªV 6 MmMÊ`m KoVë`m AgyZ nwT>rb MmMUr E{àb 2020 ‘Ü`o KoÊ`mV `oB©b. `m jonUmómMm n„m 1000 {H$.‘r. BVH$m Amho.

VnmgUr MmMÊ`m EH$m ’o$arV nyU© H$aUmao n{hbo g§ajU OhmO : ICGS "daX'

^maVr` VQ>ajH$ XbmMo "ICGS daX' ho AnVQ>r` JñVr OhmO 28 ’o$~«wdmar 2020 amoOr MoÞB© ~§XamV H$m`m©pÝdV H$aÊ`mV Ambo. bmg©Z A±S> Qw>~«mo {en{~pëS§>J H§$nZrZo ho OhmO "‘oH$ BZ B§{S>`m' CnH«$‘mA§VJ©V MoÞB©Odirb H$Åx>n„r `oWo {dH${gV Ho$bo Amho. "ICGS daX' ho bîH$ar ‘mo{h‘m§gmR>r Amdí`H$ AgUmè`m gd© gmJar MmMÊ`m EH$mM ’o$ar‘Ü`o CÎmrU© H$aUmao n{hboM ‘moR>o g§ajU OhmO R>abo Amho.

`m OhmOmMr d¡{eîQ>ço

ho OhmO 98 ‘rQ>a cm§~ AgyZ Ë`mda AmYw{ZH$ ZopìhJoeZ Am{U g§àofU CnH$aUo CnbãY AmhoV.

Page 52: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

54 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

VgoM ho OhmO 30 {‘.‘r. Am{U 12.7 {‘.‘r. À`m ~§XþH$m§gh gwg‚m Amho. `m OhmOmV ßb°Q>’$m°‘© ‘°ZoO‘|Q> {gpñQ>‘, B§{Q>J«oQ>oS> {~«O {gpñQ>‘ B. gw{dYm AmhoV. ho JñVr OhmO g‘wÐmVrb Vob JiVrgmR>r, VgoM ObX ~mo{Sª>J Am°naoeZgmR>r bmJUmè`m CnH$aUm§Zr gwg‚m Amho. VgoM ho OhmO Xþhoar B§OrZMo ho{bH$m°ßQ>a Am{U 4 hm` ñnrS> ~moQ>r KoD$Z OmÊ`mg gj‘ Amho.

Am`EZEg {edmOr `m A{^`m§{ÌH$s à{ejU g§ñWobm amï´>nVr ÜdO àXmZ

amï´>nVr am‘ ZmW H$moqdX `m§Zr 13 ’o$~«wdmar 2020 amoOr bmoUmdim `oWo Am`EZEg (Indian Naval Station - INS) {edmOr `m A{^`m§{ÌH$s à{ejU g§ñWobm amï´>nVr ÜdO (President's Colour) àXmZ Ho$bm. em§VVoÀ¶m qH$dm `wÕmÀ¶m H$mimV XoemgmR>r ~OmdÊ`mV Amboë`m AndmXmË‘H$ godoÀ`m gÝ‘mZmW© bîH$ar {d^mJmbm àXmZ H$aÊ`mV `oUmè`m gÝ‘mZm§‘Ü`o amï´>nVtMo ÜdO{MÝh gdm}ƒ ñWmZr Amho. {deof åhUOo Am`EZEg {edmOr hr g§ñWm 75 dfmªnmgyZ XoemÀ`m godoV H$m`©aV Amho.

Am`EZEg {edmOr~m~V

Am`EZEg {edmOr hr ^maVr` Zm¡XbmMr à‘wI A{^`m§{ÌH$s à{ejU XoUmar g§ñWm bmoUmdim `oWo 16 ’o$~«wdmar 1945 nmgyZ H$m`©aV Amho. ñdmV§Í¶àmárnydu hr g§ñWm EME‘Am`Eg (Her Majesty's Indian Ship) {edmOr `m ZmdmZo H$m`©aV hmoVr. g§ñWoMo ~«rX … H$‘©gy H$m¡eb‘² (Skill at Work). hr g§ñWm ^maVr` Zm¡Xb, ^maVr` VQ>ajH$ Xb Am{U BVa {‘Ì Xoe ¶m§À¶m H$m¶©aV g¡{ZH$m§Zm à{ejU XoVo.

àkmZ n[afX 2020 : maVr` bîH$amMm Am§Vaamï´>r` n[ag§dmX

Centre for Land Warfare Studies (CLAWS) `m§À`mÛmao ^maVr` bîH$amMm "àkmZ n[afX 2020' (PRAGYAN CONCLAVE 2020) `m {df`mdarb Am§Vaamï´>r` n[ag§dmX Zdr {X„r `oWo 4 Am{U 5 ‘mM© 2020 Xaå`mZ g§nÞ Pmbm. `m n[ag§dmXmZo OJmVrb `wÕ àUmbrbm n[a^m{fV H$aÊ`mg§X^m©Vrb CX`moÝ‘wI H$ënZm, Ñ{ï>H$moZ Am{U {dMma{d‘e© `m§darb MM}bm EH$ ì`mgnrR> CnbãY H$ê$Z {Xbo.

`m XmoZ {Xdgr` n[afXoV amï´>r` Am{U Am§Vaamï´>r` VÁkm§Zr ^y‘rdarb `wÕo Am{U Ë`m§Mo bîH$amdarb n[aUm‘ `m§{df`r MMm© Ho$br. ZdrZ `wÕ àUmbrÀ`m ñdê$nm~amo~aM `wÕ {R>H$mUm§Mo ñdê$nhr ~XbVo Amho Am{U bú`àmárgmR>r ZdrZ nÕVr§Mm dmna Ho$bm OmV Amho. Ë`mgmR>r ¶m n[ag§dmXm‘Ü`o VÁkm§Zr `wÕàUmbr§Mm {dH$mg Am{U ~XbVr n[apñWVr ¶m§{df`r MMm© Ho$br. VgoM V§ÌkmZ H«$m§Vr, ‘m{hVr wÕ, gm`~a wÕ, A§Vami wÕ, H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm Am{U amo~mo{Q>ŠgMm à^md `m§g§X^m©Vhr MMm©

Pmbr.

MoÞB© `oWo OPV-6 "dO«'Mm ew^ma§^

MoÞB© `oWo 27 ’o$~«wdmar 2020 amoOr ghmì`m VQ>ajH$ XbmMr AnVQ>r` JñV Zm¡H$m - 6 "dO«' (Offshore Patrol Vessel (OPV-6) ‘VAJRA’) m OhmOmMo bmoH$mn©U H$aÊ`mV Ambo.

"‘oH$ BZ B§{S>`m' A§VJ©V gwê$ Ho$boë`m "Amonrìhr E‘/Eg Eb A±S> Q>r {en {~pëS§>J H§$nZr'Zo V`ma Ho$boë`m gmV Amonrìhr àH$ën‘m{bHo$Vrb ho ghmdo OhmO Amho. OPV-6 Ûmao ^maVmÀ`m 7,500 {H$.‘r. bm§~rÀ`m {H$ZmanÅ>rMo Am{U 20 bmI Mm¡.{H$.‘r. {deof Am{W©H$ joÌmMo g§ajU H$aUo gmono hmoB©b. VgoM OJ^amVyZ qhX ‘hmgmJam‘Ü`o dmhVyH$ H$aUmè`m gw‘mao EH$ bmI ì`mnmar OhmOm§Mo g§ajU H$aÊ`mghr ‘XV hmoB©b.

OPV-6 "dO«'Mr d¡{eîQ>ço

OPV-6 "dO«' hr EH$ AË`mYw{ZH$ gw{dYm Amho. Ë`m‘wio ^maVr` VQ>ajH$ XbmÀ¶m ‘mohr‘ am~dUo, nmiV R>odUo/Q>ohiUr H$aUo, emoY KoUo Am{U ~MmdH$m`© H$aUo m g§X^m©Vrb j‘Vmd¥Õr hmoB©b.

ho OhmO {Xdgm-amÌr JñV KmbUo/nmiV R>odUo, VgoM {deof Am{W©H$ joÌm‘Yrb (EgB©PoS>) XheVdmX{damoYr/VñH$ar{damoYr H$madm¶m H$aUo Am{U VQ>r` gwajm H$aUo ¶m§gmR>r dmnabo OmB©b. OPV-6 ‘Ü`o AË`mYw{ZH$ V§ÌkmZmgh XmoZ ZopìhJoeZ aS>ma, AË`mYw{ZH$ ZopìhJoeZb (Sophisticated Navigational) Am{U ZdrZV‘ g§àofU àUmbr AgVrb.

Page 53: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

55~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

^maVr` VQ>ajH$ Xb

^maVr` VQ>ajH$ Xb ho OJmVrb gdmªV ‘moR>o VQ>ajH$ Xb Amho. `mÛmao ^maVmÀ`m gmJar gr‘m§Mo g§ajU Ho$bo OmVo. H|$Ðr` g§ajU ‘§Ìmb`mA§VJ©V H$m`©aV `m XbmMr ñWmnZm 18 Am°JñQ> 1978 amoOr Pmbr AgyZ Ë`mMo ‘w»`mb` Zdr {X„r `oWo Amho. ‘w§~B©, MoÞB©, H$mobH$mVm, nmoQ>© ãboAa, Jm§YrZJa ho ^maVr` VQ>ajH$ XbmMo nmM {d^mJ AmhoV.

~§Jiwê$ `oWo bmBQ> H$m°å~°Q> ho{bH$m°ßQ>a (EbgrEM) {Z{‘©Vr àH$ën gwê$

H|$Ðr` g§ajU‘§Ìr amOZmW qgh `m§Zr ~§Jiwê$ ¶oWrb qhXþñVmZ Eam°Zm°{Q>³g {b{‘Q>oS>À¶m (HAL) H°$ång‘Ü`o 27 ’o$~«wdmar 2020 amoOr hb³¶m bT>mD$> ho{bH$m°ßQ>a CËnmXZ àH$ënmMo (Light Combat Helicopter Production Hangar) CX²KmQ>Z Ho$bo.

hm àH$ën "‘oH$ BZ B§{S>`m' CnH«$‘mMm EH$ ^mJ Amho. Joë`m XmoZ dfmª‘ܶo ^maVmVrb g§ajU {Z`m©VrV dmT> Pmbr AgyZ Vr < 17,000 H$moQ>r§À`m nwT>o Jobr Amho. ^maVmZo gZ 2024 n`ªV g§ajU {Z`m©V < 35,000 H$moQ>r§n`ªV dmT>dÊ`mMo C{Ôï> g‘moa R>odbo Amho.

hbHo$ bT>mD$ ho{bH$m°ßQ>a (EbgrEM)

EMEEbZo "EbgrEM' `m ho{bH$m°ßQ>aMr g§nyU© g§aMZm Ho$br AgyZ `mV 2 B§{OZ dmnabr Jobr AmhoV. EbgrEM ho 5.5 Q>Z dOZmMo bT>mD$ ho{bH$m°ßQ>a Amho. Vo g‘wÐgnmQ>rnmgyZ 4,700 ‘rQ>a C§Mrdarb {g`mMrZ Vimda V¡ZmV Ho$bo OmB©b. Vo 500 {H$bmo dOZ dmhÿZ ZoÊ`mg gj‘ Amho.

qhXwñVmZ Eam°Zm°{Q>³g {b{‘Q>oS> (EMEEb)

EMEEb hr H|$Ðr` g§ajU ‘§Ìmb`mA§VJ©V H$m`© H$aUmar ~§Jiwê$ (H$Zm©Q>H$) `oWrb Eamoñnog Am{U g§ajU g§ñWm Amho. hr g§ñWm {d‘mZ Am{U hdmB© V§ÌkmZmÀ`m {dH$mgmgmR>r H$m`© H$aVo. EMEEbZo AmÎmmn`ªV Y«wd A°S>ìhmÝñS> bmBQ> ho{bH$m°ßQ>a, ‘ëQ>ramob goìhZ{gQ>a MoVH$ ho{bH$m°ßQ>a, bmBQ> H$m°å~°Q> ho{bH$m°ßQ>a MrVm Am{U bmÝga B. {dH${gV Ho$bo AmhoV.

"Wb goZm ^dZ'Mr nm`m^aUr

H|$Ðr¶ g§ajU ‘§Ìr amOZmW qgh `m§Zr 21 ’o$~«wdmar 2020 amoOr {X„r H°$ÝQ>moÝ‘|Q> `oWo ^maVr` ^yXbmÀ`m ZdrZ ‘w»`mb`mMr nm`m^aUr Ho$br. ^maVmÀ`m ZdrZ ^yXb ‘w»`mb`mMo Zmd "Wb goZm ^dZ' (Thal Sena Bhawan) Ago {ZpíMV H$aʶmV Ambo Amho. g§ajU ‘§Ìmb`mZo ZdrZ B‘maVrÀ`m nm`m^aUrbm "àoaUm òmoV' Ago g§~moYbo AgyZ `mÛmao XoemVrb bmoH$m§Zm Amnë`m g¡{ZH$m§À¶m ~{bXmZmMr AmR>dU H$ê$Z {Xbr OmB©b.

^yXbmMo ZdrZ ‘w»`mb` gw‘mao 39 EH$a joÌmV ~m§Ybo OmB©b. `m B‘maVrV Mr’$ Am°’$ {S>’o$Ýg ñQ>m’$ (CDS) Mo H$m`m©b`hr Agob. Wb goZm dZmÀ`m ~m§YH$m‘mV "~hþ‘Obr h[aV B‘maV' Aer g§H$ënZm dmnaÊ`mV Ambr AgyZ hr B‘maV nmM dfmªV ~m§Ybr OmB©b Am{U `m g§Hw$bm‘Ü`o ^yXbmMr gd© H$m`m©b`o AgVrb. m ZdrZ B‘maVrV gw‘mao 1,700 A{YH$mar Am{U Aݶ 1,300 H$‘©Mmar H$m‘ H$aVrb. `m B‘maVrÀ`m h[aV ‘mZm§H$ZmgmR>r EH$mpË‘H$ A{Ydmg ‘yë`m§H$ZmMo (Green Rating for Integrated Habitat Assessment - GRIHA) ho

VËd ñdrH$mabobo Amho.

^m^m H$dM : ZdrZ ~wboQ>ày’$ O°Ho$Q>

^m^m AUy g§emoYZ H|$ÐmZo (Bhabha Atomic Research Centre - BARC) "^m^m H$dM' ZmdmMo ZdrZ ~wboQ>ày’$ O°Ho$Q> {dH${gV Ho$bo Amho. Voo O°Ho$Q> H|$Ðr` Am¡Úmo{JH$ gwajm Xb (Central Industrial Security Force - CISF) dmnaUma Amho. `m O°Ho$Q>bm ^maVr` ‘mZH$ ã`wamo (BIS) Am{U Z°eZb BpÝñQ>Q>çyQ> Am°’$ OpñQ>g `m§Zr ‘mÝ`Vm {Xbr Amho.

¶m O°Ho$Q>~m~V

`m O°Ho$Q>Mo dOZ 6.8 {H$.J«°. Amho. ho boìhb-3 ßbg àH$mamVrb gdmªV hbHo$ O°Ho$Q> Amho. ho O°Ho$Q> H$m~©Z Z°ZmoQ>çy~ Am{U CîU Xm~mMo ~moam°Z H$m~m©BS> V§ÌkmZ dmnê$Z V`ma Ho$bo Jobo Amho. ho O°Ho$Q> EHo$ 47 am`’$b, B§{S>¶Z ñ‘m°b Amåg© {gpñQ>‘Mr am¶’$b Am{U goë’$-bmoqS>J am`’$b/~moëQ> A°ŠeZ am`’$b B. am`’$ëg‘YyZ PmS>ë¶m Joboë¶m Jmoù¶m§nmgyZ g§ajU H$aÊ`mg gj‘ Amho. ho O°Ho$Q> Aݶ O°Ho$Q>À¶m VwbZoV dOZmZo IynM hbHo$ Amho. Aݶ ~wboQ> ày’$ O°Ho$Q>Mo dOZ gw‘mao 17 {H$.J«°. BVHo$ Amho. H|$Ðr` J¥h ‘§Ìmb`mZo gd© H|$Ðr` geó

Page 54: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

56 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

nmobrg Xbm§Zm ho O°Ho$Q> dmnaÊ`mg ‘mÝ`Vm {Xbr.

RalDer-X : ñ’$moQ>H$ emoY `§Ì

ñ’$moQ>H$m§Mm `eñdrarË`m emoY KoÊ`mMo H$m¡eë` {dH${gV H$aÊ`mgmR>r 1 ‘mM© 2020 amoOr KoÊ`mV Amboë`m amï´>r` H$m`©emioXaå`mZ (National Workshop on Explosive Detection 2020) RalDer-X ZmdmMo EH$ ZdrZ ñ’$moQ>H$ emoY `§Ì bm±M H$aÊ`mV Ambo. ho `§Ì nwUo `oWrb g§ajU g§emoYZ Am{U {dH$mg g§ñWm (Defence Research and Development Organisation - DRDO) Am{U ~§Jiwê$ `oWrb ^maVr` {dkmZ g§ñWm `m§Zr {dH${gV Ho$bo Amho. nwUo `oWrb Cƒ D$Om© gm‘J«r g§emoYZ à`moJemioÀ`m (High Energy Materials Research Laboratory - HEMRL) hraH$ ‘hmoËgdm{Z{‘Îm m H$m`©emioMo Am`moOZ H$aÊ`mV Ambo hmoVo. Vr g§ajU g§emoYZ Am{U {dH$mg g§ñWoMr EH$ XO}Xma à`moJemim Amho.

RalDer-X Mr à‘wI d¡{eîQ>ço

bndboë`m ñ’$moQ>H$m§Mm emoY KoUmao ho EH$ ‘moR>o `§Ì Amho. ho `§Ì ñ’$moQ>Ho$ Xÿa A§Vamdê$Zhr emoYy eH$Vo. `m `§ÌmÀ`m ‘m{hVrH$mofm‘ܶo ewÕ ñdénmVrb, VgoM {‘lU Agbobr agm`Zo dmnê$Z V¶ma Ho$boë`m ñ’$moQ>H$m§~m~VMr ‘m{hVr ^aë`mg ho `§Ì Ver AZoH$ àH$maMr ñ’$moQ>Ho$ emoYy eH$Vo. ho `§Ì AmdaUmImbr PmH$br Jobobr ñ’$moQ>Ho$ emoYÊ`mgmR>rhr gj‘ Amho. `m ¶§ÌmMm Cn¶moJ A‘br nXmWmªÀ`m emoYmgmR>r ñWm{ZH$ nmo{bg, gr‘mewëH$ {d^mJ Am{U Aݶ emoY g§ñWm `m§Zmhr hmoD$ eH$Vmo. ho ¶§Ì hmVmiÊ`mg gmono AgyZ Vo H$moUË`mhr {R>H$mUr dmnabo OmD$ eH$Vo. ho `§Ì gwajm `§ÌUm§Zm H$m`©j‘nUo Am{U gwa{jVnUo

H$m`© H$aÊ`mg ‘XV H$aob. VgoM ^maVr` bîH$ambm Amnbr H$m`©j‘Vm dmT>{dÊ`mVhr gmhmæ`^yV R>aob.

~wboQ> Ý`yO

g§ajU CËnmXZm§Mr {Z`m©V : qhXþñVmZ Eam°Zm°{Q>Šg {b{‘Q>oS> (EMEEb) hr g§ñWm pìhEVZm‘, ‘bo{e`m, B§S>moZo{e`m Am{U lrb§H$m `oWo bm°{OpñQ>H$ ~og ñWmnZ H$aV Amho. `m Xoem§Zm ^maVmMr bîH$ar ho{bH$m°ßQ>g© Am{U "VoOg' hr hbH$s bT>mD$ {d‘mZo IaoXr H$aÊ`mgmR>r AmH${f©V H$aUo, hm bm°{OpñQ>H$ ~og ñWmnZ H$aÊ`m‘mJrb hoVy Amho. EMEEb hr g§ñWm gÜ`m g§ajU {Z`m©VrV dmT> H$ê$Z Amnbo 5 AãO S>m°bg©Mo g§ajU bú` JmR>Ê`m~m~V à¶ËZerb Amho. ^maVmZo 2024 n`ªV < 35,000 H$moQ>r§À`m g§ajU gmYZm§À¶m {Z`m©VrMo bú` R>odbo Amho. gÜ`m ^maV < 17,000 H$moQ>r§À`m g§ajU CËnmXZm§Mr {Z`m©V H$aVmo. ‘Zmoha n[a©H$a g§ajU Aä`mg Am{U {díbofU g§ñWm … H|$Ð gaH$maZo g§ajU Aä`mg Am{U {díbofU g§ñWobm ‘mOr g§ajU ‘§Ìr {Xd§JV ‘Zmoha n[a©H$a `m§Mo Zmd XoÊ`mMm {ZU©` 18 ’o$~«wdmar 2020 amoOr KoVbm. `mnwT>o `m g§ñWoMo Zmd "‘Zmoha n[a©H$a g§ajU Aä`mg Am{U {díbofU g§ñWm' (Manohar Parrikar Institute for Defence Studies and Analyses) Ago Agob. hr g§ajU ‘§Ìmb`mA§VJ©V H$m`© H$aUmar EH$ ñdm`Îm g§ñWm Amho. `m g§ñWoMr ñWmnZm 1965 ‘Ü`o Zdr {X„r `oWo Institute for Defence Studies and Analyses (IDSA) ¶m ZmdmZo H$aÊ`mV Ambr. g§ajUmÀ¶m Am{U gwajoÀ`m {d{dY ~m~tMm Aä`mg Am{U g§emoYZ H$aUo, ho `m g§ñWoMo C{Ôï> Amho.

coIZ gmhmæ¶ApídZr KmoQ>mio

Page 55: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

57~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

2020 CD 3 : n¥ÏdrÀ`m Zì`m bKy M§ÐmMm ({‘Zr ‘yZ) emoY

Yw‘Ho$Vy Am{U bKwJ«hm~Ôb g§emoYZ H$aUmar A‘o[aHo$Vrb A°[aPmoZm `oWrb g§emoYZ g§ñWm "H°$Q>m{bZm ñH$m` gìh}' (Catalina Sky Survey) Zo AdH$memV {’$aUmar EH$ dñVy emoYbr Amho. hr dñVy n¥ÏdrÀ`m JwéËdmH$f©UmZo n¥Ïdrer ~m§Ybobr Amho. g§emoYH$m§Zr n¥ÏdrÀ`m `m Xwgè`m M§Ðmbm "2020 CD 3' Ago Zmd {Xbo Amho. hm n¥ÏdrMm AñWm`r M§Ð Agbm Var Xwgam M§Ð Amho, Ago `m g§ñWoZo åhQ>bo Amho.

‘mJrb VrZ dfmªnmgyZ hm AJXr bhmZem AmH$mamMm M§Ð n¥Ïdr^modVr àX{jUm KmbV Amho. E{àb 2020 ‘Ü`o hm M§Ð n¥ÏdrÀ`m JwéËdmH$f©U joÌmVyZ ~mhoa OmB©b Am{U nwÝhm EH$Xm gy`m©À`m JwéËdmH$f©UmÀ`m à^mdmImbr `oB©b.

2020 CD 3 Mr d¡{eîQ>ço

`m AmH$f©H$ ZdrZ bKyM§ÐmMm emoY 15 ’o$~«wdmar 2020 À`m amÌr H°$Q>{bZm ñH$m` gìh}Vrb IJmobemók Q>oS>r ߌ`yZo Am{U H°$na {d`aPH$mog `m§Zr bmdbm. n¥Ïdrdarb JwéËdmH$f©Um‘wio Am{U hm J«h Amnë`m J«hmMm AñWm`r CnJ«h qH$dm M§Ð Agë`mZo ~hþYm Ë`m qnS>r` dñVybm nH$S>bo Jobo Agmdo. ì`mg … A§XmOo 2 Vo 3.5 ‘rQ>a (6 - 12 ’y$Q>). A§Va … n¥ÏdrnmgyZ A§XmOo 300,000 {H$.‘r.

ZmgmZo à{gÕ Ho$bo ‘§Jimdarb Ádmbm‘wIrMo N>m`m{MÌ

nmdmo{Zg ‘m°Ýg (Pavonis Mons) åhUyZ AmoiIë`m OmUmè`m ‘§Ji J«hmdarb Ádmbm‘wIrÀ`m CVmamda ZmgmZo EH$ Agm‘mÝ` {dda (Hole) Agë`mMo N>m`m{MÌ 4 ‘mM© 2020 amoOr à{gÜX Ho$bo. 2011 ‘Ü`o ZmgmÀ`m E‘AmaAmoZo (Mars Reconnaissance Orbiter- MRO) hm ’$moQ>mo H$mT>bm hmoVm.

`m g§emoYH$m§Zr Ádmbm‘wIrÀ`m modVmbÀ`m yàXoem~m~V {S>{OQ>b ‘m°S>ob dmnéZ Agm A§XmO ì`º$ Ho$bm Amho H$s, hm

Ádmbm‘wIrÀ`m Adeofm§Mm T>rJ {H$‘mZ 203 ’y$Q> C§M Amho. g§emoYH$m§Mo Ago ‘V Amho H$s, ‘§Jimdarb `m àH$maÀ`m Jwhm§Mr {Z{‘©Vr hm àmMrZ Ádmbm‘wIr {H«$`m§Mm n[aUm‘ Agy eH$Vmo.

nmdmo{Zg ‘m°Ýg hm EH$ àH$maMm erëS> Ádmbm‘wIr Amho; Omo n¥Ïdrdarb EìhaoñQ> {eIamnojm 46,000 ’y$Q> A{YH$ C§M Amho. `m JmobmH$ma Ádmbm‘wIr {ddambm (Crater) Vrd« CVma AgUmè`m q^Vr AmhoV. `m Ádmbm‘wIr {ddamÀ`m ‘Ü`^mJr gmYmaUnUo gw‘mao 115 ’y$Q> A§Vamda EH$m ^y{‘JV JwhoMo (Cavern) àdoeÛma Amho. `m àdoeÛmamnmgyZ `m JwhoMr Imobr 28 ‘rQ>a BVH$s Amho.

^maVmVrb Xþgao ŠbmCS> joÌ {X„r `oWo

^maVmVrb Xþgao ŠbmCS> joÌ 2021 n`ªV {X„r `oWo gwê$ Ho$bo OmB©b, Aer KmofUm "JwJb'Zo 5 ‘mM© 2020 amoOr Ho$br. `mnydu ^maVmV JwJbZo 2017 ‘Ü`o ‘w§~B© `oWo ŠbmCS> joÌ gwê$ Ho$bo hmoVo. Am{e`m n°{g{’$H$ joÌmV JwJbMr 22 ŠbmCS> joÌo AmhoV.

{X„r `oWrb ŠbmCS> joÌm~amo~aM JwJb hr H§$nZr Q>moa±Q>mo (H°$ZS>m), ‘ob~Z© (Am°ñQ´o{b`m) Am{U Xmohm (H$Vma) `oWohr ŠbmCS> joÌo gwê$ H$aUma Amho.

JwJb ŠbmCS> joÌ

JwJb ŠbmCS> godm hr X{jU A‘o[aH$m, CÎma A‘o[aH$m, Am{e`m, `wamon Am{U Am°ñQ´o{b`m `m nmMhr I§S>m§‘Ü`o CnbãY Amho. ¶m godoÛmao `m joÌm§‘Yrb AmH$S>odmar Am{U ‘m{hVrgmR>m (S>mQ>m) g§J«{hV Ho$bm OmVmo. ho S>mQ>m g§J«hU joÌ AZoH$ H§$nÝ`m§Zm ñdV…Mm S>mQ>m gmR>dyZ R>odÊ`mgmR>r Am{U gwa{jV R>odÊ`mgmR>r gmhmæ`H$ R>aVo. ^maVmV S>mQ>m ñWm{ZH$sH$aUm{df`r H$R>moa H$m`Xo AmhoV. H$maU `mÛmao J«mhH$m§Mm S>mQ>m A{YH$ Mm§Jë`m

{dkmZ-V§ÌkmZ d AdH$me g§emoYZ

Page 56: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

58 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

nÕVtZr gwa{jV R>odbm OmD$ eH$Vmo. JwJb ŠbmCS> joÌ ho H§$nÝ`m§Zm ñWm{ZH$ nmVirda S>mQ>m gmR>dyZ R>odÊ`mgmR>r gmhmæ` H$aVo.

ICONSAT 2020 : Z°Zmo-gm`Ýg Am{U Z°Zmo-Q>oŠZm°bm°Or `m {df`m§darb Am§Vaamï´>r` n[afX

H$mobH$mVm `oWrb Eg.EZ. ~mog Z°eZb g|Q>a ’$m°a ~o{gH$ gm`ÝgogÛmam {~ñdm ~m§½bm H$ÝìhoÝeZ g|Q>a `oWo ICONSAT 2020 Mo (International Conference on Nano Science and Technology 2020) Am`moOZ 5 Vo 7 ‘mM© 2020 Xaå`mZ H$aÊ`mV Ambo.

ICONSAT hr ^maV gaH$maÀ`m Z°Zmo {‘eZ, {dkmZ Am{U V§ÌkmZ {d^mJ m§À`m g§`wº$ {dÚ‘mZo Am`mo{OV Û¡dm{f©H$ Am§Vaamï´>r` n[afX Amho. Z°Zmo gm`Ýg A±S> Q>oŠZm°bm°OrÀ`m CX`moÝ‘wI joÌmVrb {dH$mgmbm MmbZm XoUo, naXoemVrb VéU g§emoYH$ Am{U {dÚmÏ`mªZm g§^mì` ì`mgnrR> CnbãY H$ê$Z XoUo, ho `m n[afXoMo C{Ôï> Amho. `m VrZ-{Xdgr` n[afXoV Z°Zmo-gm`Ýg Am{U Z°Zmo-Q>oŠZm°bm°OrgmR>r CX`moÝ‘wI gm‘J«r, ¹$m§Q>‘ gm{hË`, D$Om© gm{hË`, Z°Zmo-BboŠQ´m°{ZŠg Am{U Z°Zmo-’$moQ>m°{ZŠg, Z°Zmo-‘Q>o[aAëgMo g§íbofU, JwUY‘©, Z°Zmo-‘Q>o[aAëgMo {gÕm§V, eoVr, ~m`mo-‘Q>o[aAëg, D$Vr (Tissue) A{^`m§{ÌH$s, ñQ>o‘ gob V§ÌkmZ B. gmR>r Z°Zmo-Q>oŠZm°bm°Or `m {df`m§da MMm© H$aÊ`mV Ambr. `m H$m`©H«$‘mV ‘hmË‘m Jm§Yr {dÚmnrR>, H$moÅ>m`‘Mo Hw$bJwê$ àmo. gm~y Wm°‘g `m§Zm Z°Zmo-Q>oŠZm°bm°Or joÌmVrb `moJXmZm~Ôb Z°Zmo-gm`Ýg A±S> Q>oŠZm°bm°Or `m joÌmVrb amï´>r` g§emoYZm‘Yrb, Va Am`Am`Q>r ‘w§~B©Mo S>m°. gm¡a^ bmoT>m Am{U Q>rAm`E’$Ama ‘w§~B©Mo S>m°. {ddoH$ nm°beo{Q>dma `m§Zm Z°Zmo-gm`Ýg A±S> Q>oŠZm°bm°Or‘Yrb §J [agM© Adm°S>©Zo Jm¡a{dÊ`mV Ambo.

Bòmo 2020-21 ‘Ü`o 10 n¥Ïdr {ZarjU CnJ«h àjo{nV H$aob

BòmoZo 15 ’o$~«wdmar 2020 amoOr à{gÕ Ho$boë`m dm{f©H$ AhdmbmZwgma 2020-21 ‘Ü`o 10 n¥Ïdr {ZarjU CnJ«h àjo{nV H$aUma Amho. `mV àW‘M {OAmo-B‘oqOJ CnJ«hmMm (GISAT-1) XoIrb g‘mdoe Amho.

`m AhdmbmZwgma BòmoH$S>o gܶm 18 g§àofU CnJ«h, 19 amï´>r` n¥Ïdr {ZarjU CnJ«h Am{U 8 ZopìhJoeZ CnJ«h AmhoV. `mVrb VrZ CnJ«h bîH$ar g§àofU Am{U g§XoedhZ ¶m§gmR>r dmnabo OmVmV. BòmoZo gZ 2019-20 `m dfm©‘ܶo 17 ‘mo{h‘m AmIë¶m hmoË`m. Ë`m§n¡H$s ghm ‘mo{h‘m AÚmn nyU© hmoUo ~mH$s Amho. Ë`m 31 ‘mM© 2020 n`ªV nyU© hmoUo Ano{jV Amho. BòmoZo 2020 `m dfm©gmR>r 36 ‘mo{h‘m§Mr `moOZm AmIbr Amho. `mV 6 n¥Ïdr {ZarjU CnJ«h ‘mo{h‘m AmhoV. mì`{V[aº$, Bòmo 2021-22 ‘Ü`o AmUIr 8 n¥Ïdr {ZarjU CnJ«h àjo{nV H$aob. Bòmo ‘RISAT-2 BR 2’ `m ZmdmMm n¥Ïdr {ZarjU CnJ«hXoIrb àjo{nV H$aob. hm aS>ma B‘oqOJ g°Q>obmBQ> AgyZ `mÛmao SAR (Synthetic Aperture Radars) Mm dmna H$ê$Z hdm‘mZmMm doY KoVbm OmB©b. `m CnJ«hmÀ`m AJmoXa RISAT-2B Am{U RISAT-2B1 ho XmoZ CnJ«h 120 A§em§da àjo{nV Ho$bo OmVrb.

12 gXñ`r` V§ÌkmZ JQ> ñWmnZ H$aÊ`mg H|$Ðr` _§Ìr_§S>imMr _§Owar

H|$Ð gaH$maÀ`m à_wI d¡km{ZH$ g„mJmam§À`m AÜ`jVoImbr 12 gXñ`m§Mm V§ÌkmZ JQ> ñWmnZ H$aÊ`mg H|$Ðr` _§Ìr_§S>imZo 19 \o$~«wdmar 2020 amoOr _§Owar {Xbr.

AÚ`mdV V§ÌkmZm{df`r `mo½` doir YmoaUmË_H$ g„m XoUo, V§ÌkmZ Am{U V§ÌkmZ CËnmXZo ¶m§Mo _°qnJ H$aUo, amï´>r` à`moJemim Am{U gaH$mar g§emoYZ d {dH$mg g§ñWm§_Ü`o {dH${gV V§ÌkmZmÀ`m Xþhoar Cn`moJmMo dm{UpÁ¶H$aU (Commercialization of Dual Use Technlogies) H$aUo, VgoM {ZdS>H$ ‘w»¶ V§ÌkmZm§Mo ñdXoerH$aU H$aÊ`mgmR>r Amdí¶H$ AmamIS>m {dH${gV H$aUo ¶mg§X^m©Vrb A{YH$ma `m JQ>mH$S>o AmhoV.

`m JQ>mMo H$m`©, YmoaU Am{U C{Ôï>

YmoaUmË_H$ gmhmæ`, IaoXr gmhmæ` Am{U g§emoYZ Am{U {dH$mg àñVmdm§~m~V gmhmæ` ho `m JQ>mÀ`m H$m`m©Mo VrZ à_wI AmYmañV§^ AgVrb. hm JQ> ^maVmH$So> Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r Am{U CÚmoJ joÌmÀ`m emídV {dH$mgmgmR>r à^mdr, gwa{jV, AÚ`mdV V§ÌkmZ YmoaU Am{U aUZrVr CnbãY Agob `mMr ImVaO_m H$aob.

Page 57: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

59~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

hm JQ> {d{dY joÌm§V Zì`mZo CX`mg `oUmè`m V§ÌkmZmË_H$ g§emoYZmbm àmYmÝ` XoUo Am{U aUZrVr AmIUo, `m{df`r gaH$mabm g„m XoB©b. CnbãY V§ÌkmZ, VgoM g§emoYZ hmoV Agbobo V§ÌkmZ `mMr AÚ`mdV gyMr V`ma H$aUo, {ZdS>H$ à_wI V§ÌkmZmÀ`m ñdXoerH$aUmMm Amdí¶H$ AmamIS>m {dH${gV H$aÊ`mgmR>rhr hm JQ> H$m_ H$aob. {d{dY _§Ìmb`o, {d{dY {d^mJ VgoM amÁ` gaH$mao `m§Zm ñdXoer V§ÌkmZ {Z{_©VrgmR>r, VgoM H¥${Ì_ ~w{Õ_Îmm, {dXmemó (So>Q>m gm`Ýg) AmXr ~m~VrV g„m XoÊ`mMo H$m_ hm g_yh H$aob. V§ÌkmZ nwadR>mXmam§gmR>r {dH${gV H$aÊ`mV `oUmè¶m V§ÌkmZmgmR>r Am{U V§ÌkmZ IaoXr YmoaUmgmR>r gdm}Îm_ g„m XoUo, Zì`m V§ÌkmZmÀ`m dmnam~m~V H$m¡eë` {dH${gV H$aUo, VgoM gmd©O{ZH$ joÌmH$Sy>Z Ho$ë`m OmUmè`m g§emoYZmMr emídVVm {Q>H$dUo B. H$m`} `m JQ>mbm H$amdr bmJVrb.

"{OZmo‘ B§{S>`m àH$ënmbm' ‘§Owar

H|$Ðr` {dkmZ Am{U V§ÌkmZ ‘§Ìmb`mA§VJ©V H$m`©aV O¡dV§ÌkmZ (~m`moQ>oŠZm°bm°Or) {d^mJmZo "{OZmo‘ B§{S>`m àH$ënm'bm 4 ‘mM© 2020 amoOr ‘§Owar {Xbr. "{OZmo‘ B§{S>`m: ^maVr`m§‘Yrb AmZwd§{eH$ {^ÞVobm dJuH¥$V H$aUo' (Genome India : Cataloguing the Genetic Variation in Indians) Ago `m àH$ënmMo Zmd AgyZ hm àH$ën 3 dfmªÀ`m H$mbmdYrV am~{dbm OmB©b.

`m àH$ënm‘Ü`o ^maVr¶ {dkmZ g§ñWm, ~§Jiwê$ (Indian Institute of Science, Bangalore) `m g§ñWogh 20 hÿZ A{YH$ g§ñWm gh^mJr hmoVrb. `m àH$ënmÀ`m n{hë`m Q>ßß`m‘ܶo EH$ "ao’$aÝg {OZmo‘' {dH${gV H$aÊ`mgmR>r 10,000 ì`º$s¨Mo Z‘wZo KoVbo OmVrb. `m àH$ënmA§VJ©V IISc m g§ñWoVrb ‘|Xÿ g§emoYZ H|$Ð ho "ZmoS>b nm°B§Q'> åhUyZ H$m`© H$aob. g§nyU© {OZmo‘ AZwH«$‘mMm (Whole Genome

Sequencing) CbKS>m H$aUo, ho `m àH$ënmMo C{ÔîQ> AgyZ Vmo ‘mZdr {OZmo‘ àH$ënmdê$Z ào[aV Amho. hm àH$ën maVr` bmoH$m§Zm nadSʶmOmo½¶m {H$‘Vr§‘Ü`o Amamo½`godm nwadUo Am{U ‘moR>çm AmOmam§Mo {ZXmZ H$aUo, `m ~m~VrV ‘hÎdnyU© R>aob.

‘mZdr {OZmo‘ àH$ën

‘mZdr {OZmo‘ hm àH$ën 1990 ‘Ü`o gwê$ H$aÊ`mV Ambm. hm àH$ën 2003 ‘Ü`o g§nbm. A‘o[aHo$Zo `m Am§Vaamï´>r` àH$ënmbm AW©gmhmæ` Ho$bo hmoVo. `m àH$ënmMm CÔoe ‘mZdr {OZmo‘Mm ZH$mem ~ZdUo Am{U Ë`m§À`m JwUgyÌm§Mm EH$ nyU© AZwH«$‘ {‘idÊ`mgmR>r Ë`m§Mm g§J«h H$aUo, hm hmoVm. {OZmo‘ hm S>rEZEMm AZwH«$‘ (Sequence) Amho. mÛmao EImÚm ì`º$sMr gd© AmZwd§{eH$ ‘m{hVr {‘iy eH$Vo. {OZmo‘ ho JwUgyÌ qH$dm S>rEZE ¶m§gmaIo ZgVmV. JwUgyÌ ho S>rEZEnmgyZ V¶ma Pmbobo AgVmV. {OZmo‘ åhUOo EImÚm ì`º$sÀ`m gd© S>rEZEMr ~oarO AgVo.

H|$Ðr` {dkmZ Am{U V§ÌkmZ ‘§Ìmb`mA§VJ©V "{dkmZ Á`moVr' `moOZm

H|$Ðr` {dkmZ Am{U V§ÌkmZ ‘§Ìmb`mA§VJ©V H$m‘ H$aUmè¶m Technology Information Forecasting and Assessment Council (TIFAC) ¶m g§ñWoZo Am§Vaamï´>r` ‘{hbm {XZm{Z{‘Îm 8 ‘mM© 2020 amoOr "{dkmZ Á`moVr' hr `moOZm gwê$ Ho$br. TIFAC Mr ñWmnZm 1988 ‘Ü`o {dkmZ Am{U V§ÌkmZ {d^mJmA§VJ©V Zm|XUrH¥$V g§ñWm åhUyZ Pmbr.

"{dkmZ Á`moVr' `moOZo{df`r

‘{hbm§Zr {dkmZ ho H$[aAa joÌ åhUyZ {ZdS>mdo, åhUyZ Ë`m§Zm àmoËgm{hV H$aÊ`mgmR>r TIFAC Zo "{dkmZ Á`moVr' `moOZm gwê$ Ho$br. `mA§VJ©V {ZdS>boë`m 500 hÿZ A{YH$ nmÌ ‘{hbm§Zm ‘{hbm§Mo nwaogo à{V{Z{YËd Zgboë¶m EZAm`Q>r, Am`Am`Q>r Am{U XoemVrb AÝ` à‘wI g§ñWm§À¶m {dkmZ {e{~am§‘Ü`o ^mJ KoÊ`mMr g§Yr {Xbr OmB©b. ‘wbt‘Ü`o Science, Technology, Engineering

and Mathematics (STEM) {ejUmbm àmoËgmhZ XoÊ`mgmR>r H|$Ð gaH$maZo "{dkmZ Á`moVr' hr `moOZm gwê$ Ho$br.

RAISE 2020 : H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm Am§Vaamï´>r` {eIa n[afX

^maV gaH$maZo H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm (Artificial Intelligence - AI) `m {df`mda ‘RAISE 2020’ (Responsible AI for Social Empowerment, 2020) hr {eIa n[afX Am`mo{OV

Page 58: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

60 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

H$aÊ`mMr KmofUm Ho$br. hr {eIa n[afX 11 Am{U 12 E{àb 2020 Xaå`mZ Zdr {X„r `oWo nma nS>ob. H|$Ð gaH$maZo Am¡Úmo{JH$ Am{U e¡j{UH$ g§ñWm§À`m ghH$m`m©Zo Am`mo{OV Ho$bobr ‘RAISE 2020’ hr ^maVmVrb n{hbr H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm {eIa n[afX Amho. H|$Ð gaH$maZo AI - ñQ>mQ>©An M°b|O Am{U Bìh|Q> do~gmBQ> XoIrb gwê$ Ho$br. gm‘m{OH$ n[adV©ZmV EAm`Mr A§‘b~OmdUr H$aUo Amdí`H$ Amho. `mÛmao H$m‘m§À`m {R>H$mUm§Mr H$m`©j‘Vm gwYmabr OmB©b, VgoM Am°naoqQ>J IM© H$‘r hmoB©b.

H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm (AI)

H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm hr g§JUH$ {dkmZmMr EH$ emIm Amho. Á`mÛmao ‘mZdmgmaIm {dMma H$aÊ`mMr j‘Vm ‘{eZ‘Ü`o {dH${gV Ho$br OmVo. AI ‘erÝg ñdV…bm n`m©daUmer OwidyZ KoÊ`mg gj‘ AmhoV.

Xÿag§Mma {d^mJmH$Sy>Z "5 Or h°Ho$Wm°Z'Mr KmofUm

Xÿag§Mma {d^mJmZo 21 ’o$~«wdmar 2020 amoOr "5 Or h°Ho$Wm°Z'Mr KmofUm Ho$br. Xÿag§Mma {d^mJmZo ho "5 Or h°Ho$Wm°Z' H|$ÐemgZ, e¡j{UH$ Am{U Am¡Úmo{JH$ ^mJYmaH$m§À`m ghH$m`m©Zo gwê$ Ho$bo Amho.

ho h°Ho$Wm°Z ZdZdrZ H$ënZm§Mr `mXr H$ê$Z Ë`m§Mo ì`mdhm[aH$ 5 Or CËnmXZm§‘Ü`o ê$nm§V[aV H$aob. ho "5 Or h°Ho$Wm°Z' VrZ Q>ßß`m§‘Ü`o nma nS>ob. ¶mMm n{hbm Q>ßnm 21 ’o$~«wdmar 2020 amoOr gwê$ Pmbm Va `m H$m`©H«$‘mMm g‘mamon 16 Am°ŠQ>mo~a 2020 amoOr "B§{S>`m ‘mo~mBb H$m±J«og' `m ^ì` g‘ma§^mV hmoB©b. 5 Or ho dm`abog g§àofU V§ÌkmZ WS>© OZaoeZ nmQ>©Za{en àmoOoŠQ> (3 Ornrnr) da AmYm[aV Amho. hm ‘mo~mBb ZoQ>dH©$ V§ÌkmZmMm 4 Or Z§VaMm Q>ßnm Amho. 5 Or V§ÌkmZm‘Ü`o S>mCZbmoS> hmoʶmMr JVr {dÚ‘mZ 4 Or ZoQ>dH©$nojm 100 nQ> doJdmZ Agob. 5 Or ho V§ÌkmZ 4 OrÀ`m VwbZoV doJ, ‘m{hVr nmR>dʶmMm gdm}ƒ Xa (Peak Data Rate), {db§~, ñnoŠQ´‘ H$m`©j‘Vm Am{U g§nH©$ `m§~m~VrV A{YH$ AJ«oga Agë`mMo {gÕ H$aob. 5 Or h°H$Wm°ZÀ`m {d{dY Q>ßß`m§‘Ü`o H$ënZm§Mo àmW{‘H$ gmXarH$aU {dñV¥VnUo Ho$bo OmB©b Am{U Ë`mVyZ 100 gdm}Îm‘ H$ënZm§Mr {ZdS> Ho$br OmB©b. `m‘Ü`o {dÚmWu, ñQ>mQ>© Aßg, N>moQ>o Am{U ‘ܶ‘

AmH$mamMo CÚmoJ, e¡j{UH$ g§ñWm, ^maVmVrb Zm|XUrH¥$V H§$nÝ`m Am{U A{Zdmgr ^maVr` 춺$s ^mJ KoD$ eH$VmV. {d{dY Q>ßß`m§Vrb {dOoË`m§Zm EHy$U AS>rM H$moQ>r én`m§Mo ~jrg {d^mJyZ {Xbo OmB©b.

^maVr` {dkmZ H$m±J«ogMo 108 do A{YdoeZ nwUo oWo ^aUma

^maVr` {dkmZ H$m±J«ogMo 108 do A{YdoeZ 3 Vo 7 OmZodmar 2021 Xaå`mZ nwUo `oWo nma nS>Uma Amho. "‘{hbm gj‘rH$aUmgh emídV {dH$mgmgmR>r {dkmZ Am{U V§ÌkmZ' (Science and Technology for Sustainable Development with Women Empowerment) Aer `m {dkmZ H$m±J«ogMr ‘Ü`dVu g§H$ënZm AgUma Amho.

S>m°. {dO`bú‘r gŠgoZm `m 108 ì`m ^maVr` {dkmZ H$m±J«ogÀ`m AÜ`j AgVrb. ^maVr` {dkmZ H$m±J«ogÀ`m B{VhmgmV AÜ`jnX ^yfdUmè`m Ë`m nmMì`m ‘{hbm d¡km{ZH$ AmhoV. n{hë`m maVr` {dkmZ H$m±J«ogMo Am`moOZ 1914 ‘Ü`o H$mobH$mVm oWo AmewVmof ‘wIOu m§À`m AÜ`jVoImbr H$aÊ`mV Ambo hmoVo. ^maVr` {dkmZ H$m±J«ogMo 107 do A{YdoeZ ~§Jiwê$ (H$Zm©Q>H$) `oWo 3 Vo 7 OmZodmar 2020 Xaå`mZ nma nS>bo. "{dkmZ Am{U V§ÌkmZ : J«m‘rU {dH$mg' Aer `m A{YdoeZmMr ‘Ü`dVu g§H$ënZm hmoVr.

^maVr` {dkmZ H$m±J«ogÀ¶m AÜ`jñWmZr ‘{hbm emók Agbobr ¶mnyduMr A{YdoeZo

H«$‘ df© {R>H$mU AÜ`j ‘Ü`dVu g§H$ënZm

62 do 1975 {X„r Agr‘m M°Q>Ou

^maVmVrb {dkmZ Am{U V§ÌkmZ : dV©‘mZ Am{U {dî`

68 do 1981 dmamUgr àmo. AM©Zm e‘m©

n`m©daUmdarb {dkmZ Am{U V§ÌkmZmÀ`m {dH$mgmMm à^md

86 do 1999 MoÞB© S>m°. ‘§Oy e‘m©

ZdrZ O¡d{dkmZ : nwT>rb ghòH$m‘Ü`o OmVmZmÀ¶m g§Yr Am{U AmìhmZo

99 do 2012 ^wdZoída àmo. JrVm ~mbr

ZmdrÝ`nyU© g‘mdoeZmgmR>r {dkmZ Am{U V§ÌkmZ - ‘{hbm§Mr ^y{‘H$m

nwUo `oWo hmoUmao ^maVr` {dkmZ H$m±J«ogMo ho Mm¡Wo A{YdoeZ Amho. `mnydu nwUo `oWo nma nS>bobr VrZ A{YdoeZo -

Page 59: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

61~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

H«$‘ df© {R>H$mU AÜ`j ‘Ü`dVu g§H$ënZm

37 do 1950 nwUo àm. nr. gr. ‘hmbZmo~rg

g§»`memó H$emgmR>r?

75 do 1988 nwUo àmo. gr. EZ. Ama. amd

{dkmZ Am{U V§ÌkmZmVrb ’«§${Q>`g©

87 do 2000 nwUo S>m°. aKwZmW ‘meobH$a

nwT>rb ghòH$mVrb {dkmZ Am{U V§ÌkmZ

"~rAm`EgEOr' ¶m g§ñWobm amï´>r` g§ñWoMm XOm©

H|$Ðr` ‘§Ìr‘§S>imÀ`m ~¡R>H$s‘Ü`o 19 ’o$~«wdmar 2020 amoOr JwOamV amÁ`mVrb "^mñH$amMm`© BpÝñQ>Q>çyQ> Am°’$ ñnog A°pßbHo$eÝg A±S> {OAmoBÝ’$‘}{Q>Šg' (BISAG) `m g§ñWobm amï´>r` XOm© XoÊ`mMm {ZU©` KoÊ`mV Ambm. m g§ñWoMo H$m‘H$mO AmVm maV gaH$maÀ`m BboŠQ´m°{ZŠg Am{U BÝ’$‘}eZ Q>oŠZm°bm°Or ‘§Ìmb`mA§VJ©V (Ministry of Electronics Information Technology - MEITY) hmoUma Amho.

g§ñWoMr ñWmnZm … E{àb 1997. hr g§ñWm JwOamV gaH$maÀ`m {dkmZ Am{U V§ÌkmZ {d^mJmA§VJ©V amOYmZr Jm§YrZJa `oWo H$m`©aV Amho. `m g§ñWoMr Zm|XUr Ah‘Xm~mXMo Y‘m©Xm¶ Am¶wº$ (M°[aQ>r H${‘eZa) `m§À`mH$S>o H$aÊ`mV Ambr AgyZ JwOamV gaH$maMo ‘w»` g{Md ho g§ñWoMo AÜ`j åhUyZ H$m‘ nmhVmV. {d{dY godm§Mm nwadR>m H$aUo Am{U Zdg§H$ënZm àË`jmV AmUUo `m H$m`mª‘ܶo ¶m g§ñWoMo ‘Zwî`~i H$m`©aV Amho. `m g§ñWobm amï´>r` XOm© {‘imë`m‘wio `m ‘Zwî`~imMm Cn`moJ amï´>r` nmVirdarb g§ñWm§‘Ü`o JaOoà‘mUo H$aUo e³¶ hmoB©b.

^maVmV {b{WA‘Mm 14,100 Q>Z gmR>m gmnS>bm

AUy D$Om© Am`moJmÀ`m ^maVr` g§emoYH$m§Zm ‘§S>çm (H$Zm©Q>H$) `oWo {b{WA‘Mm 14,100 Q>Zm§Mm gmR>m gmnS>bm. ho {R>H$mU ~§Jiwê$nmgyZ gw‘mao 100 {H$.‘r. A§Vamda Amho.

{b{WA‘ hm EH$ Xþ{‘©i YmVy AgyZ Vmo àm‘w»`mZo BbopŠQ´H$ dmhZm§À`m ~°Q>ar CËnmXZmV dmnabm OmVmo. ^maVmV {b{WA‘Mm gmR>m AË`ën à‘mUmV CnbãY AgyZ Vmo {d{dY {R>H$mUr {dIwabobm Amho. `m ZdrZ gmR>çm‘wio Xoembm ñdÀN> D$O}À`m {XeoZo nmD$b

Q>mH$Uo e³¶ hmoB©b. ^maVmbm BboŠQ´m°{ZH$ dmhZ {Z{‘©VrMo H|$Ð åhUyZ {dH${gV H$aÊ`mgmR>r 1.4 AãO S>m°bg©Mr `moOZm am~{dbr OmV Amho. {Mbr‘Ü`o 8.6 Xebj Q>Z, Am°ñQ´o{b`m‘Ü`o 2.8 Xebj Q>Z Am{U AO]{Q>Zm‘Ü`o 1.7 Xebj Q>Z BVHo$ {b{WA‘Mo CËnmXZ hmoVo. ^maVmZo 2019 ‘Ü`o 1.2 AãO S>m°bg© {H$‘VrÀ`m {b{WA‘ ~°Q>atMr Am`mV Ho$br Amho, Va 2017 ‘Ü`o ^maVmZo 384 Xebj S>m°bg© {H$‘VrÀ`m {b{WA‘ ~°Q>è`m Am`mV Ho$ë`m hmo˶m.

AmnÎmr ì`dñWmnZmgmR>r B§YZ gob V§ÌkmZ : ARCI

EAmagrAm` (Advanced Research for Powder Metallurgy New Materials - ARCI) h¡Xam~mX `oWrb d¡km{ZH$m§Zr {dkmZ Am{U V§ÌkmZ {d^mJmV "nm°{b‘a BboŠQ´mobmBQ> nQ>b B§YZ gob' (Polymer Electrolyte Membrane Fuel Cells - PEMFC) ho EH$ ñdm`Îm H|$Ð {dH${gV Ho$bo Amho. nm°{b‘a BboŠQ´mobmBQ> nQ>b B§YZ gob‘Ü`o {dH|${ÐV D$Om© {Z{‘©Vr àUmbrVrb AZwà`moJm§gh H$‘r Vmn‘mZmV H$m`© H$aÊ`mMr j‘Vm Amho. B§YZ gob V§ÌkmZmÀ`m joÌmVrb gImob g§emoYZ Am{U {dH$mgmÀ`m à`ËZm§À`m ‘mÜ`‘mVyZ EAmagrAm`Zo MoÞB©À`m B§YZ gob V§ÌkmZ H|$Ðm‘Ü`o 1 Vo 20 {H$bmod°Q> (Ho$S>ãë`y) n`ªVÀ`m {dÚwV a|O‘Ü`o BZ-hmD$g nrB©E‘E’$gr àUmbr {dH${gV Ho$br Amho.

{Z`§ÌU H$jm§Mo ê$nm§VaU AmnËH$mbrZ Am°naoeZ g|Q>a‘Ü`o (Emergency Operation Centres - EOC) H$aUo hr AmnÎmr ì`dñWmnZmMr d¡pídH$ ñdénmMr ZdrZV‘ g§H$ënZm Amho. `m àH$maMr Cnm``moOZm H$aÊ`mMm {ZU©` V{‘iZmSy> gaH$maZo KoVbm Amho. B©Amogr‘Ü`o B§YZ gob ñQ>°mH$gh (J«rS> nm°da{edm` hm`S´moOZ J°g dmnéZ emídV drO àXmZ H$aUo) 10 {H$bmod°Q> àUmbrÀ`m ‘XVrZo EAa ‘ypìh§J g~ {gpñQ>‘, nm°da H§$Q´mob {S>ìhmBgog Am{U H§$Q´mob A±S> ‘m°{ZQ>[a¨J {gpñQ>‘ hr Z¡g{J©H$ AmnÎmr ì`dñWmnZmdarb EH$ Cnm` åhUyZ {dH${gV Ho$br OmV Amho. ^{dî`mVrb Z¡g{J©H$ AmnÎmt‘wio hmoUmam n[aUm‘ H$‘r H$aÊ`mgmR>r `m‘Ü`o AmnÎmr ì`dñWmnZmÀ`m H|$Ðq~Xyda åhUOoM AmnÎmr ì`dñWmnZ MH«$mVrb BVa

Page 60: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

62 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

KQ>H$m§da (~Mmd, ‘XV, nwZd©gZ) ‘moR>çm à‘mUmV ^a XoÊ`mV Ambm Amho.

nmoH$i Ad`dm§À`m eó{H«$`ogmR>r `y-nmg àUmbr

g§emoYH$ Am{U ‘yÌ{dH$maVÁk S>m°. Amerf nmQ>rb `m§À`m Zmdmda VrZ noQ>§Q> AgyZ Aem àH$maMo noQ>§Q> AgUmao Vo XoemVrb EH$‘od S>m°ŠQ>a AmhoV. S>m°. Amerf nmQ>rb `m§Zr ‘yÌg§ñWoer {ZJ{S>V {d{dY àH$maÀ`m AmOmam§Mm Aä`mg Ho$ë`mZ§Va ‘mZdr earamVrb nmoH$i Ad`dm§À`m eó{H«$`ogmR>r `y-nmg {gpñQ>‘ (Universal Percutaneous Access system - UAPAS) g§emo{YV Ho$br Amho.

‘mZdr earamV XmoZ àH$maMo Ad`d AgVmV - KZ Am{U nmoH$i Ad`d. KZ Ad`dm§‘Ü`o `H¥$V, pßbhm, ‘yÌqnS>, ‘yÌqnS> J«§Wr, ñdmXwqnS>, A§S>me`, J^m©e` BË`mXr Ad`dm§Mm g‘mdoe hmoVmo Va nmoH$i Ad`dm§‘Ü`o nmoQ>, bhmZ Am{U ‘moR>o AmVS>o, {nÎmZ{bH$m, A§S>Z{bH$m, ‘yÌZ{bH$m, ‘yÌme` BË`mXr Ad`d AgVmV.

`y-nmg àUmbr{df`r

`y-nmg àUmbrMo g§emoYZ E§S>moñH$mo{nH$ eó{H«$`m§Zm gwb^ H$ê$Z eó{H«$`oVrb Jw§VmJw§V H$‘r H$aVo. y-nmg ‘Ü`o 3 doJdoJù`m ñQ>oZbog ñQ>rb CnH$aUm§Mm g§M g‘m{dï> Amho. `y-nmg nmoH$i Ad`dm§À`m eó{H«$`o‘Ü`o eñdrarË`m H$m`© H$aVo Am{U `y-nmgMm nwÝhm dmna Ho$bm OmD$

eH$Vmo, Ë`m‘wio eó{H«$`oMr qH$‘V H$‘r hmoVo Am{U é½Umbm eó{H«$`oXaå`mZ Am{U Z§Va Ìmg hmoÊ`mMr eŠ`Vm XoIrb H$‘r hmoVo.

`y-nmg nÕVrMm Cn`moJ

nHw©$Q>°{Z`g Zo’$amo{bWmoQ>m°‘r (Percutaneous Nephrolithotomy) hr OmJ{VH$ ñVamda Ho$br OmUmar gd©gm‘mÝ` EH$ Q>mŠ`mMr eó{H«$`m Amho. `m‘Ü`o EH$mnmR>monmR> EH$ CnH$aUo dmnê$Z nmoH$i Ad`dm§‘Ü`o {N>Ð nmS>bo OmVo. gÜ`m CnbãY Agbobr CnH$aUo hr eó{H«$`m O{Q>b Am{U YmoH$mXm`H$ ~Zdy eH$VmV. `m‘Ü`o `oUmè`m AS>MUr H$‘r H$aÊ`mgmR>r S>m°. Amerf nmQ>rb `m§Zr `y-nmg `§ÌUoV g§emoYZ Ho$bo Amho.

~wboQ> Ý`yO

ZdrZ hoëncmB©ZMr gwédmV … H|$Ðr` {dkmZ d V§ÌkmZ, n¥Ïdr {dkmZ Am{U Amamo½` d Hw$Qw>§~ H$ë`mU ‘§Ìr S>m°. hf© dY©Z `m§Zr 8 ‘mM© 2020 amoOr ‘{hbm§gmR>r 011-26565285 hr ZdrZ hoënbmB©Z gwê$ Ho$br. gÜ`m hr hoënbmBZ ‘{hbm d¡km{ZH$m§gmR>r Ë`m§À`m H$m`m©b`rZ doioV (gH$mir 9.30 Vo g§Ü`mH$mir 05:30) Am{U H$m`m©b`rZ {Xdgm§‘Ü`o CnbãY Agob.

coIZ gmhmæ¶ApídZr KmoQ>mio

àmOº$m H$mio `m§Zm "~moÝgm`' `m {df`m‘Ü o S>m°ŠQ>aoQ>‘hmamï´>mVrb àmOº$m H$mio `m§Zm 29 ’o$~«wdmar 2020 amoOr ¹$mbmb§nya (‘bo{e`m) oWo "~moÝgm`' m {df`m‘Ü`o S>m°ŠQ>aoQ> nXdr àXmZ H$aÊ`mV Ambr. `m {df`mV S>m°ŠQ>aoQ> {‘idUmè`m Ë`m OJmVrb n{hë`m ì`º$s R>aë`m AmhoV. n°[agÀ`m (’«$mÝg) "`wamo{n`Z B§Q>aZ°eZc ¶w{Zìh{g©Q>r'Zo Ë`m§Zm hr S>m°ŠQ>aoQ> nXdr àXmZ Ho$br. ‘yi ^maVmMr àmMrZ H$bm åhUyZ AmoiI Agbobr dm‘Z d¥jH$bm naXoemV "~moÝgm`' `m ZmdmZo AmoiIbr OmVo. `m‘Ü`o gwédmVrg AZoH$ df} PmS>m§Mr dmT> Iw§Q>bobrM amhVo. hr PmS>o KamÀ¶m gOmdQ>rgmR>r dmnabr OmVmV. EH$mM {R>H$mUr ~moÝgm` PmS>m§Mm (dm‘Zd¥j) OJmVrb gdmªV ‘moR>m g§J«h H$aÊ`mMm {díd{dH«$‘ nwÊ`mÀ¶m àmOº$m H$mio `m§À`m Zmdmda Amho. `m~Ôb Ë`m§Zm "{JZrO dëS>© Am°’$ aoH$m°S>©'Mo à‘mUnÌXoIrb {‘imbo Amho.

lram‘ bmJy `m§À`m Zmdo nwañH$ma

‘hmamï´> gaH$maÀ`m gm§ñH¥${VH$ {d^mJmZo {Xd§JV A{^ZoVo S>m°. lram‘ bmJy m§À`m ZmdmZo nwañH$ma XoÊ`mMm {ZU©¶ 2 ‘mM© 2020 amoOr Omhra Ho$bm.gm§ñH¥${VH$ joÌmV C„oIZr` H$m`© H$aUmè`m 12 ì`º$s¨Zm amÁ` gm§ñH¥${VH$ nwañH$mam§Zr gÝ‘m{ZV Ho$bo OmVo. Ë`m‘Ü`o ‘amR>r ZmQ>ç joÌmVrb `moJXmZmgmR>r XoÊ`mV `oUmè`m nwañH$mamMmhr g‘mdoe AgVmo. `m dfunmgyZ (2020) S>m°. bmJy `m§À`m Zmdo nwañH$ma XoÊ`mV `oB©b.

Page 61: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

63~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

"ñWbm§Va H$aUmè`m dÝ`Ord àOmVtMo g§dY©Z' `m {df`mdarb 13 dr COP n[afX

"ñWbm§Va H$aUmè`m dÝ`Ord àOmVtMo g§dY©Z' `m {df`mdarb "13 dr COP n[afX' Jm§YrZJa (JwOamV) `oWo 15 Vo 22 ’o$~«wdmar 2020 Xaå`mZ nma nS>br.

¶m n[afXoMr ‘Ü`dVu g§H$ënZm : "ñWbm§V[aV àOmVr øm n¥Ïdrdarb {d{dY Xoem§Zm EH$Ì ~m§YyZ R>odVmV Am{U AmnU gd©OU Ë`m§Mo ñdmJV H$aV AmhmoV (Migratory species connect the planet and together we welcome them home).

grAmonr-13 n[afXoVrb ‘hÎdmÀ`m ~m~r

grAmonr-13 ‘Yrb Conservation of Migratory Species (CMS) À`m g§a{jV àOmVtÀ`m `mXr‘Ü`o 10 ZdrZ àOmVr g‘m{dï> H$aʶmV Am>ë`m. `m ¶mXr‘ܶo OmJ{VH$ ñVamdarb 650 hÿZ A{YH$ àOmVr gy{M~Õ AmhoV. VgoM Ë`m§À`m g§dY©Z gyMr‘ܶo 450 hÿZ A{YH$ àOmVr g‘m{dï> AmhoV. `m `mXrÀ¶m n[a{eï> - 1 ‘Ü`o J«oQ> B§{S>`Z ~ñQ>mS>©, E{e`Z E{b’§$Q>, ~§Jmb âbmo[aH$Z, O°½dma, ìhmBQ>-{Q>n emH©$, {bQ>b ~ñQ>mS>© Am{U A±Q>rnmo{S>`Z Aë~moQ´m°g `m àOmVtMm g‘mdoe Amho. CMS À`m n[a{eï>-1 ‘Ü`o dÝ`Ordm§À`m g§H$Q>J«ñV àOmVrhr Z‘yX H$aʶmV Amë¶m AmhoV. `m `mXrÀ¶m n[a{eï> - 2 ‘Ü`o ñWbm§V[aV Ordm§À`m 3 àOmVr g‘m{dï> H$aʶmV Am>ë`m AmhoV. ¶m‘Ü`o Á`m dÝ`Ordm§Mr g§»`m Agm‘mÝ`arË`m KQ>br AgyZ Ë`m§À`m g§dY©ZmgmR>r OmJ{VH$ nmqR>ã¶mMr Amdí¶H$Vm Amho, Aem àOmVtMm g‘mdoe Ho$bm OmVmo. `m‘Ü`o C[a`b, ñ‘yW h°‘ahoS> emH©$ Am{U Q>mon emH©$ `m§Mm g‘mdoe Amho.

Jm§YrZJa KmofUmnÌ

13 ì¶m COP n[afXo‘ܶo ñWbm§V[aV nú¶m§À¶m Am{U Ë`m§À¶m dmñVì`mÀ`m {R>H$mUm§À¶m g§dY©Zmg§X^m©Vrb

Am§Vaamï´>r` ghH$m`m©‘Yrb CMS Zo ~Omdboë¶m ^y{‘Ho$Mo H$m¡VwH$ Pmbo, VgoM "Jm§YrZJa KmofUmnÌ' à{gÕ Pmbo. ñWbm§V[aV gOrdm§À`m A{Ydmgm§‘Yrb O{‘ZrMr Yyn Am{U m A{YdmgmMo A{Z`§{ÌV ZwH$gmZ ho ñWbm§V[aV àmÊ`m§À`m ApñVËdmgmR>r gdmªV ‘moR>m YmoH$m Agë`mMo `m KmofUmnÌmV åhQ>bo Amho. `m KmofUmnÌm‘Ü`o gÜ`mÀ`m OmJ{VH$ nm[apñW{VH$s` g§H$Q>mMr (Ecological Crisis) H$~wbr XoVmZm `m g‘ñ`oda Cnm` åhUyZ Ëd[aV Am{U H$R>moa nmdbo CMbÊ`mÀ¶m JaOoda ^a {Xbm Jobm Amho. `m KmofUmnÌmZo CMS Am{U O¡d{d{dYVoer g§~§{YV Aݶ n[afXm§Mr C{Ôï>o gmÜ` H$aÊ`mgmR>r hdm‘mZ ~Xbmdarb "`yEZE’$grgrgr'À`m n°[ag H$amamMo ‘hÎd AYmoaopIV Ho$bo Amho.

J«oQ> B§{S>`Z ~ñQ>mS©>, ~§Jmb âbmo[aH$Z Am{U Am{e`mB© hÎmr ¶m§À¶mgmR>r Am§Vaamï´>r` g§ajU

ñWbm§V[aV àOmVtg§X^m©Vrb Conference of the Parties to the Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals (CMS COP13) `m n[afXoV Am{e`mB© hÎmr, B§{S>`Z ~ñQ>mS©> Am{U ~§Jmb âbmo[aH$Z `m§Zm "YmoH$mJ«ñV ñWbm§V[aV àOmVr' (Endangered Migratory Species - EMS) åhUyZ 20 \o$~«wdmar 2020 amoOr Kmo{fV H$aÊ`mV Ambo. `m àñVmdmbm 130 Xoem§Zr EH$_VmZo _mÝ`Vm {Xbr.

`m A{YdoeZmV ^maVmZo ñWbm§V[aV àOmVtg§X^m©Vrb `y. EZ. H$ÝìhoÝeZÀ`m n[a{eï>-I _Ü`o J«oQ> B§{S>`Z ~ñQ>mS©>, Am{e`mB© hÎmr Am{U ~§Jmb âbmo[aH$Z `m§Mm g_mdoe H$amdm, Agm àñVmd _m§S>bm hmoVm.

Am{e`mB© hÎmt{df`r

AmT>i : ^maV, Zonmi, ~m§½bmXoe, yVmZ, CÎma å`mZ_ma.

n¶m©daU Am{U Z¡g{J©H$ AmnÎmr

Page 62: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

64 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

Am``ygrEZ aoS> {bñQ>_Yrb pñWVr : YmoH$mJ«ñV. BVa : Am{e`mB© hÎmr hm àmUr Convention on

International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES) À`m n[a{eï>-I ‘ܶo Am{U ^maVmÀ`m dÝ`Ord (g§ajU) A{Y{Z`_, 1972 À`m n[a{eï>-I _Ü o gy{M~Õ H$aʶmV Ambm Amho. m hÎmtÀ`m A{Ydmgm§Zm Agbobo YmoHo$ : A{YdmgmMo ZwH$gmZ, _mZd-hÎmr g§Kf©, A{Ydmg Zï> hmoUo, hÎmtMm Ad¡Y ì`mnma Am{U Ë`m§Mr Ad¡Y {eH$ma.

J«oQ> B§{S>`Z ~ñQ>mS©>{df`r

hm njr OJmVrb gdm©{YH$ dOZXma nú`m§n¡H$s EH$ njr Amho. `m nú`mMr gdm©{YH$ g§»`m amOñWmZ amÁ`mV AmT>iVo. Vmo amOñWmZMm amÁ` njr Amho. Am``ygrEZ aoS> {bñQ>_Yrb pñWVr : "AË`§V YmoH$mJ«ñV' (Critically Endangered). `m nú`mMr Zm|X "^maVr` dÝ`Ord (g§ajU) H$m`Xm, 1972' À`m n[a{eï>-I _Ü`o Am{U gmB©Q²gÀ`m n{hë`m n[a{eï>m_Ü`ohr Amho.

~§Jmb âbmo[aH$Z{df`r

AmT>i : maVmV CÎma àXoe, Amgm_ Am{U AéUmMb

àXoe `m amÁ`m§_Ü`o. Am``ygrEZ aoS> {bñQ>_Yrb pñWVr : "AË`§V YmoH$mJ«ñV'. hm njr "^maVr` dÝ`Ord g§ajU A{Y{Z`_, 1972' À`m n[a{eï>-I Am{U gmB©Q²gÀ`m n[a{eï>-I A§VJ©V gy{M~Õ Amho.

^maVmVrb nú`m§Mr pñWVr 2020 - Ahdmb

"CMS-COP-13' n[afXo‘ܶo "^maVmVrc nú¶m§Mr pñWVr' `m {df`mdarb Ahdmb àH$m{eV H$aʶmV Amcm.

`m Ahdmbm{df`r

`m AhdmbmV ^maVmVrb 867 nú`m§À`m àOmVtMr XrK©H$mbrZ pñWVr Am{U gÚ:pñWVr, Vo njr AmT>iÊ`mMo joÌ Am{U EHy$UM g§dY©ZmMr pñWVr ¶m~m~VMo ‘yë`m§H$Z H$aÊ`mV Ambo Amho. hm Ahdmb Xoe^amVrb 15,000 nojm OmñV njr {ZarjH$m§Zr eBird `m S>oQ>m~og nmoQ>©bda gmXa Ho$boë`m 1 H$moQ>rhÿZ A{YH$ {ZarjUm§da AmYm[aV Amho.

¶m AhdmbmVrb nú`m§À`m Ñï>rZo Mm§Jë`m ~m~r

126 nú`m§À`m àOmVtMo à‘mU ‘mJrb 25 nojm OmñV dfmªnmgyZ pñWa Agë`mMo AWdm dmT>V Agë`mMo AmT>iyZ Ambo Amho. `m Aä`mgmV {M‘Ur Am{U ‘moa `m§gma»`m H$mhr bmoH${à` àOmVr gwpñWVrV Agë`mMo AmT>iyZ Ambo. ãb°H$ hoS>oS> Am`{~g Am{U Amo[aE§Q>b S>mQ>©a m§gma»`m H$mhr g§^mì` YmoHo$ Agboë¶m OmJ{VH$ nmVirdarb àOmVtMr g§»`m pñWa Amho qH$dm dmT>V Mmbbr Amho. åhUyZM maVmV Ë`m§Mo g§dY©Z H$aÊ`mg àmYmݶ XoÊ`mV Ambobo Zmhr.

nú`m§À`m Ñï>rZo AhdmbmVrb qMVoMo {df`

`m AhdmbmZwgma {eH$mar njr, g‘wÐ {H$Zmè`mda AmT>iUmao ñWbm§V[aV njr Am{U npíM‘ KmQ>mV AmT>iUmao àXoe{Zð> njr `m§À`m g§»`oV ‘moR>çm à‘mUmV KQ> {XgyZ Ambr. N>moQ>m {ZIma, H$m°‘Z J«rZe°§H$ Am{U Amo[aE§Q>b ñH$m`bmH©$ `m§gma»`m gm‘mÝ` àOmVtMr g§»`m H$‘r Pmbr Amho.

Page 63: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

65~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

`m AhdmbmZwgma H$sQ>H$^jr nú`m§À`m g§»`o‘Ü`o KQ> Pmbr Amho.

`m nú`m§À`m g§dY©ZmgmR>r AhdmbmVrb {e’$magr

`m Ahdmbm‘Ü`o {Xboë`m g§dY©ZmÀ`m ‘yë`m§H$ZmZwgma OmJ{VH$ nmVirdaMo ‘yë`m§H$Z AÚ`mdV H$amdo. A{YH$ qMVmOZH$ pñWVr Agboë`m àOmVr Am{U àOmVrMr g§»`m KQ>bobo A{Ydmg `m§À`mn¶ªV g§dY©Z{df¶H$ ‘XV nmohmoMdUo. `m {ZarjU H$m`m©‘ܶo OmJê$H$ d CËgmhr ZmJ[aH$m§Zr Am{U g§emoYH$m§Zr nañna ghH$m¶m©VyZ Ago H$m‘ H$amdo, Ë`mgmR>r àmoËgmhZ {Xbo Omdo, Xþb©{jV àOmVtMm Aä`mg H$aÊ`mgmR>r à`ËZ gwê$ H$amdoV, àOmVr H$‘r hmoÊ`mMr H$maUo emoYyZ H$mT>mdrV, Aem {e’$maer `m AhdmbmV H$aÊ`mV Amë`m AmhoV.

bmb nm§S>mÀ`m Ad¡Y ì`mnmamg§~§Yr Ahdmb

"Q´m{’$H$' (TRAFFIC - The Wildlife Trade Monitoring Network) `m ñd`§godr g§ñWo‘m’©$V dÝ`Ordm§À`m Ad¡Y ì`mnmamda bj R>odbo OmVo.

"Q´m{’$H$'Zo à{gÕ Ho$boë`m "^maVmVrb bmb a§JmÀ`m nm§S>m§À`m ~oH$m`Xoera ì`mnma{df¶H$ YmoHo$ Am{U {ZdS>H$ eoOmarb Xoe `m§Mo ‘yë`‘mnZ' (Assessment of Illegal Trade-related Threats to Red Panda in India and Selected Neighbouring Range Countries) `m AhdmbmZwgma, ^maVmÀ`m {h‘mb`rZ àXoemVrb bmb nm§S>m§À`m {eH$mar§À`m à‘mUm‘Ü`o KQ> Pmbr. `m AhdmbmZo Owb¡ 2010 Vo OyZ 2019 m Xhm dfmªÀ`m H$mbmdYrV m àOmVtÀ`m ~oH$m`Xoera Am{U Ad¡Y ì`mnmamMo {díbofU Ho$bo Amho.

AhdmbmVrb à‘wI ~m~r

dÝ`Ordm§À`m {d{dY Ad`dm§nmgyZ V`ma hmoUmè¶m CËnmXZm§‘Yrb bmoH$m§Mr H$‘r Pmbobr éMr ho bmb nm§S>m§À`m {eH$marMo à‘mU KQ>Ê`mMo EH$ ‘hÎdmMo H$maU Amho. `m AhdmbmZwgma, Owb¡ 2010 Vo OyZ 2019 `m H$mimV ^maV Am{U ^yVmZ ¶m XmoÝhr Xoem§À¶m gaH$mam§H$Sy>Z bmb nm§S>m§À¶m {eH$marMo Am{U Ad¡Y ì¶mnmamMo H$moUVohr àH$aU Zm|Xdbo Jobo Zmhr. Va

2016 Vo 2019 ¶m H$mcmdYrV Zonmi‘ܶo 13 cmc nm§S>m Oá H$aʶmV Amco. VWm{n, `m Aä`mg H$mbmdYrV ^yVmZÀ`m S>moOu Z°eZb nmH©$‘Yrb bmb nm§S>m AnKmVmZo Omù`mV AS>H$ë`mMr EH$ KQ>Zm KS>br Am{U ^maVmV bmb nm§S>m§À¶m {eH$ma Ho$ë¶mÀ¶m 6 KQ>Zm AmT>iyZ Amë`m AmhoV, Ago AhdmcmV Z‘yX Amho. ^yVmZ ¶m XoemV bmb nm§S>m§er g§~§{YV JwÝho gdmªV H$‘r AmT>iyZ Ambo, Va Zonmi‘Ü`o gdm©{YH$ JwÝho AmT>iyZ Ambo. ZonmiÀ`m VwbZoV ^maVm‘Ü`o bmb nm§S>m§er g§~§{YV JwÝøm§À`m KQ>Zm§Mr H$‘r Zm|X Pmbr. `m AÜ``ZmgmR>r 32 AÜ`mnH$m§Zr Zonmi‘Yrb 54 ~mOmanoR>m§Mo gd}jU Ho$bo. Ë`mgmR>r 289 Jmdm§Vrb 1900 bmoH$m§À`m ‘wbmIVr KoVë`m.

bmb nm§S>m§Mo g§ajU H$aÊ`mgmR>r AhdmbmVrb {e’$magr

bmb nm§S>m§À¶m g§dY©ZmgmR>r OZOmJ¥Vr ‘mo{h‘m dmT>dmì¶mV. g‘wXm`mYm[aV g§dY©Z ‘mo{h‘og bmb nm§S>m Am{U Ë`m§Mo A{Ydmg g§d{Y©V H$aÊ`mgmR>r àmoËgmhZ Úmdo. Ë`m§Mr VñH$ar Q>miÊ`mgmR>r Xoe Am{U Am§Vaamï´>r` ¶m XmoÝhr nmVù¶m§darb ‘§Mm§‘YyZ àmoËgmhZ Úmdo.

bmb nm§S>m§{df`r

Zmd bmb nm§S>m (Red Panda)

emór` Zmd Ailurus fulgens

^m¡Jmo{bH$ A{Ydmg {g¸$s‘, npíM‘ ~§Jmb, ‘oKmb` Am{U AéUmMb àXoe

C§Mr 30 g|.‘r.

bm§~r 50-60 g|.‘r.

dOZZa - 4.6 Vo 5.2 {H$. J«°.

‘mXr - 3.7 Vo 4.7 {H$. J«°.

g§»`m gw‘mao 2500

Am`¶ygrEZ pñWVr g§H$Q>J«ñV (Endangered)

g§~§{YV H$m¶Xm ^maVr` dÝ`Ord H$m`Xm, 1972 ‘Yrb AZwgyMr 1

"{dfmar hdm : Ordmí‘ B§YZm§Mr qH$‘V' Ahdmb

J«rZnrg Am¾o` Am{e`m (Greenpeace Southeast Asia) `m g§ñWoZo Ordmí‘ B§YZm§À`m A{Vdmnam‘wio CØdboë`m

Page 64: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

66 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

g‘ñ`oÀ`m nmíd©^y‘rda dm`y àXÿfUm‘wio hmoUmè`m ZwH$gmZrMo ‘yë`m§H$Z Ho$bo. ¶mg§X^m©V "J«rZnrg Am¾o` Am{e`m' Am{U "g|Q>a ’$m°a [agM© Am°Z EZOu A±S> ŠbrZ EAa' `m g§ñWm§Zr "{dfmar hdm : Ordmí‘ B§YZm§Mr qH$‘V' (Toxic Air : The Price of Fossil Fuels) `m erf©H$mMm Ahdmb 12 ’o$~«wdmar 2020 amoOr à{gÕ Ho$bm. `m AhdmbmV Vob, dm`y Am{U H$moigm ¶m§À`m dmnamVyZ Oo dm`y àXÿfU hmoVo, Ë`m‘wio hmoUmè`m ZwH$gmZrMo ‘yë`m§H$Z H$aÊ`mV Ambo Amho.

`m AhdmbmVrb à‘wI ~m~r

`m AhdmbmZwgma, dm`y àXÿfUm‘wio hmoUmè`m ZwH$gmZrMr OmJ{VH$ qH$‘V dm{f©H$ A§XmOo 2.9 {Q´{b`Z S>m°bg© qH$dm à{V{XZ 8 AãO S>m°bg© BVH$s Amho. ‘hÎdmMo åhUOo hr qH$‘V OmJ{VH$ OrS>rnrÀ`m gw‘mao 3.3 % BVH$s ^aVo. dm`y àXÿfUm‘wio Xadfu hmoUmè`m ZwH$gmZrMr qH$‘V MrZ‘Ü`o 900 AãO S>m°bg© Am{U A‘o[aHo$‘ܶo 600 AãO S>m°bg© BVH$s Amho. ^maVmVrb dm`y àXÿfUm‘wio hmoUmè`m ZwH$gmZrMr qH$‘V gw‘mao 150 AãO S>m°bg© qH$dm XoemÀ`m OrS>rnrÀ`m 4.4 % BVH$s Amho. OmJ{VH$ ñVamdarb dm`y àXyfUm‘wio hmoUmè`m ZwH$gmZrÀ`m qH$‘VrÀ`m g§X^m©V MrZ Am{U A‘o[aHo$nmR>monmR> ^maV {Vgè`m H«$‘m§H$mda Amho. Ordmí‘ B§YZm§À`m dmnam‘wio {Z‘m©U Pmboë`m àXþfH$m§Mm Amamo½`mda n[aUm‘ hmoD$Z Xadfu gw‘mao VrZ Xebj (30 bmI) bmoH$m§Mm ‘¥Ë`w hmoVmo. Ordmí‘ B§YZm§À¶m ÁdbZm‘wio Pmboë¶m àXÿfUm‘wio AmVmn`ªV gw‘mao 62 Xebj (6 H$moQ>r 20 bmI) bmoH$ nr{S>V Pmbo AmhoV. VgoM gw‘mao 27 Xebj (2 H$moQ>r 70 bmI) bmoH$m§Zm Xå`mÀ`m AmOmamZo J«mgbo Amho. `m‘wio OmJ{VH$ AW©ì`dñWoda EHy$U 1767 AãO S>m°bg©Mm ^ma nS>bm Amho. Ordmí‘ B§YZmÀ`m àXÿfUm‘wio AmVmn`ªV gw‘mao 2 Xebj (20 bmI) ~mbHo$ ‘wXVnyd© OÝ‘mbm Ambr AmhoV. `mMm 91 AãO S>m°bg©BVH$m Am{W©H$ ^ma OmJ{VH$ AW©ì`dñWoda nS>bm Amho.

Ahdmb H$m` gwMdVmo?

`m Ahdmbm‘ܶo Ordmí‘ B§YZm§darb Adb§~Z H$‘r H$ê$Z nwZZ©drH$aUj‘ D$O}da bj H|${ÐV H$aÊ`mMr

JaO AYmoao{IV H$aʶmV Ambr Amho. Amamo½`mer g§~§{YV nm`m^yV gw{dYm ~iH$Q> H$aUo Amdí`H$ Amho. Ordmí‘ B§YZOݶ dm`y àXÿfU H$‘r H$aÊ`mgmR>r {dH$gZerb Am{U {dH${gV Xoem§Zr OmJ{VH$ ñVamda EH${ÌVnUo H$m‘ H$aÊ`mMr Amdí`H$Vm Amho. VgoM hdm‘mZ ~Xbmg§X^m©Vrb n°[ag n[afXoÀ`m ‘mJ©Xe©H$ gyMZm§Zwgma OmJ{VH$ Am{U amï´>r` YmoaUo AmIbr OmdrV. dm`y àXÿfU d Ë`mMo Xþîn[aUm‘ Am{U D$Om© g§dY©Z ¶m§~Ôb bmoH$m§‘ܶo OmJê$H$Vm {Z‘m©U H$aÊ`mMr JaO Amho. ˶m‘wio dm`y àXÿfU Ho$di MMm©Ë‘H$ nmVirda Zìho Va àË`jmVhr H$‘r H$aVm `oB©b.

àXÿfUm‘wio hmoUmè`m ZwH$gmZrMr amï´>{Zhm` A§XmOo qH$‘V - (Xebj S>m°bg© à{V df©)

MrZ 900

A‘o[aH$m 600

^maV 150

O‘©Zr 140

OnmZ 130

a{e`m 68

B§½b§S (`y.Ho$.) 66

BQ>br 61

^maVr` Idë`m ‘m§OamMo ao{S>Amo Q>°qJJ

^maVr` Idë`m ‘m§Oa (n±Jmo{bZ - Pangolin) `m YmoH$mJ«ñV pñWVrVrb àmÊ`mbm Xoe^amV n{hë`m§XmM ‘Ü`àXoemVrb dZ {d^mJmZo ao{S>Amo-Q>°J Ho$bo Amho. Ë`m‘wio `m àmÊ`mÀ`m {XdgmÀ`m Am{U amÌrÀ`m hmbMmbtda nmiV R>odVm `oB©b. ao{S>Amo Q>°qJJ hm CnH«$‘ dZ {d^mJ Am{U dÝ`Ord g§dY©Z Q´ñQ> (Wildlife Conservation Trust - WCT) `m§À`m g§`wº$ àH$ënmMm EH$ ^mJ Amho.

ao{S>Amo Q>°qJJ{df`r

ao{S>Amo Q>°qJJ‘Ü`o àmÊ`m§À`m hmbMmbtda nmiV R>odÊ`mgmR>r Q´mÝg{‘Q>a ~gdbm OmVmo. ‘mJrb H$mhr XeH$m§V dmK, {~~Q>çm Am{U ñWbm§V[aV njr `m§gma»`m AZoH$ àmÊ`m§Zm, nú`m§Zm ao{S>Amo-Q>°J Ho$bo Jobo Amho. maVr` Idë`m ‘m§OamMo n`m©daUemómVrb

Page 65: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

67~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

ñWmZ OmUyZ KoVm `mdo Am{U à^mdr g§dY©Z `moOZm {dH${gV H$aVm `mì`mV, `mgmR>r ˶mbm ao{S>Amo-Q>°J H$aÊ`mV Ambo Amho. OmJ{VH$ n±Jmo{bZ {Xdg : Zddm OmJ{VH$ n±Jmo{bZ {Xdg 15 ’o$~«wdmar 2020 amoOr gmOam H$aÊ`mV Ambm. OmJ{VH$ n±Jmo{bZ {XZ Xadfu ’o$~«wdmar ‘{hÝ`mÀ`m {Vgè`m e{Zdmar gmOam Ho$bm OmVmo. `m {Xder n±Jmo{bZ{df`r OmJê$H$Vm {Z‘m©U Ho$br OmVo Am{U hr àOmVr Zm‘eof hmoÊ`mnmgyZ dmM{dÊ`mMm EH$ Am§Vaamï´>r` à`ËZ Ho$bm OmVmo.

Idë`m ‘m§Oam{df`r

Idë`m ‘m§Oa (n±Jmo{bZ) hm ’$m°{bS>moQ>m dJm©Vë`m ‘°{ZS>r Hw$imVrb ‘°{Zg àOmVrVrb gñVZ àmUr Amho. hm àmUr Am{’«$H$m Am{U Am{e`m `m I§S>m§Vrb CîUH${Q>~§Yr` ^mJm§‘Ü`o AmT>iVmo. Idë`m ‘m§OamÀ`m OJ^amV EHy$U AmR> àOmVr AmT>iVmV. Ë`m§n¡H$s ^maVr` n±Jmo{bZ (‘°{Zg H«°${gH$mCS>mQ>m) Am{U {MZr n±Jmo{bZ (‘°{Zg n|Q>mQ>mpŠQ>bm) `m àOmVr ^maVmV AmT>iVmV. ËdMm Idë`m§Zr AmÀN>mXboobm hm EH$‘od gñVZ àmUr Amho. `m àmÊ`mMr Am`¶ygrEZ‘Yrb pñWVr ¾ ^maVr` n±Jmo{bZ … g§H$Q>J«ñV (Endangered). ¾ {MZr n±Jmo{bZ … AË`§V g§H$Q>J«ñV (Critically

Endangered). `m XmoÝhr àOmVr "^maVr` dÝ`Ord (g§ajU) A{Y{Z`‘, 1972'À`m mJ 1 À`m n{hë`m n[a{eï>mV gy{M~Õ AmhoV.

ãb°H$ H$m~©Z‘wio "J§JmoÌr {h‘ZXr' {dViÊ`mÀ`m à‘mUmV dmT>

eoVmV Omibm OmUmam H$Mam Am{U O§Jbm§‘Yrb AmJrÀ`m dmT>Ë`m KQ>Zm ¶m§‘wio {h‘mb`mVrb J§JmoÌr {h‘ZXrda ãb°H$ H$m~©ZMo H|$ÐrH$aU (Concentration) hmoÊ`mÀ`m à{H«$`oV ‘mJrb H$mhr dfmª‘Ü`o XþnQ>rZo dmT> Pmbr Amho, Ago S>ohamSy>ZpñWV "dm{S>`m BpÝñQ>Q>çyQ> Am°’$ {OAm°bm°Or'Zo Amnë`m ‘mM© 2020

‘ܶo àH$m{eV Pmcoë¶m g§emoYZmV åhQ>bo Amho.

g§emoYZmVrb à‘wI {ZîH$f©

`m g§emoYZmZwgma eoVmVrb H$Mam OmiUo Am{U O§Jbm§‘ܶo AmJr bmJUo, `m‘wio Omo "ãb°H$ H$m~©Z' {Z‘m©U hmoVmo, Ë`m‘wio "J§JmoÌr {h‘ZXr' {dViÊ`mMo à‘mU dmTy> eH$Vo. CÝhmù`mV J§JmoÌr ½bo{e`a PmoZ‘Ü`o ãb°H$ H$m~©ZÀ`m à‘mUmV 400 nQ>rZo dmT> hmoVo. CÝhmù`mV ãb°H$ H$m~©ZMo H|$ÐrH$aU à{V KZ‘rQ>a 4.62 ‘m`H«$mo J«°‘n`ªV dmT>Vo. "g‘Vwë` ãb°H$ H$m~©Z'Mr (Equivalent Black Carbon - EBC) ‘m{gH$ gamgar EH$mJ«Vm Am°JñQ>‘Ü`o gdmªV H$‘r Am{U ‘o ‘{hÝ`mV gdm©{YH$ AmT>iyZ Ambr Amho. `m g§emoYZmZwgma eoVmVrb nmbmnmMmoim OmiUo (XoemÀ`m npíM‘ mJmVrb KQ>Zm) Am{U CÝhmù`mVrb O§Jbm§Mo dUdo ({h‘mb`rZ H$S>m Agboë`m joÌmV) ho ãb°H$ H$m~©ZÀ`m h§Jm‘r MH«$s` ~Xbm§Zm O~m~Xma R>aUmao KQ>H$ AmhoV.

ãb°H$ H$m~©Z

ãb°H$ H$m~©Z hr Am°Q>mo‘mo~mB©b Am{U H$moigm-AmYm[aV D$Om© g§`§Ìm§‘Yrb Ordmí‘m§À¶m Am{U BVa O¡{dH$ B§YZm§À`m AnyU© ÁdbZmVyZ ‘wº$ hmoUmar EH$ Am§{eH$ ~m~ Amho. ãb°H$ H$m~©Z ho EH$ Aënm wfr hdm‘mZ àXÿfH$ Amho. Vo CËgO©ZmZ§Va H$mhr AmR>dS>o dmVmdaUmV {Q>Hy$Z amhVo.

{h‘mb`rZ àXoemVrb Obg§H$Q>

{h‘mb`rZ àXoemVrb ehar ^mJmV {Z‘m©U Pmbobo Obg§H$Q>, VgoM ^{dî`mVrb AmìhmZo g‘OyZ KoÊ`mgmR>r {h‘mb`rZ àXoemVrb ~m§½bmXoe, Zonmi, nm{H$ñVmZ Am{U ^maV ¶m Xoem§‘Yrb H$mhr eham§Mo gd}jU H$aÊ`mV Ambo. ’o$~«wdmar 2020 ‘ܶo dm°Q>a nm°{cgr ¶m OZ©c‘ܶo ho gd}jU àH$m{eV H$aʶmV Amco.

gd}jUmVrb R>iH$ ‘wÔo

¶m gd© Xoem§À¶m {h‘mb`rZ àXoemVrb AmR> eham§Zm Z¡g{J©H$[aË`m CnbãY Agboë`m ObgmR>çm§‘ܶo gw‘mao 20 Vo 70 Q>³³¶m§Mr H$‘VaVm AmT>iyZ Ambr. gd}jU H$aÊ`mV Ambobr {R>H$mUo nmÊ`mgmR>r Ë`m

Page 66: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

68 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

n[agamVrb Pè`m§da (gw‘mao 50 Vo 100 Q>¸o$) Adb§~yZ AmhoV. `m‘Ü`o VrZ MVwWmªe ehar ^mJm§Mm g‘mdoe hmoVmo.

`m n[apñWVrbm O~m~Xma KQ>H$

A{Z`mo{OV eharH$aU, hdm‘mZ ~Xb, g§nyU© àXoemV Z¡g{J©H$ Obg§M`mda (CXm. Pao, Vbmd, H$mbdo Am{U ZÚm) Pmbobo A{VH«$‘U Am{U ˶m§Mo {dKQ>Z, VgoM nma§n[aH$ ObàUmbr (CXm. XJS>m§À`m {d{har Am{U ñWm{ZH$ nmÊ`mÀ`m Q>mŠ`m) `m§‘Ü`o dmT> Pmë`mMo {XgyZ Ambo. qhXÿHw$e {h‘mb`mVrb EHy$U bmoH$g§»`on¡H$s ’$º$ 3 Q>¸o$ bmoH$ ‘moR>çm eham§‘Ü`o Am{U 8 Q>¸o$ bmoH$ bhmZ eham§‘Ü`o amhVmV. EH$m A§XmOmZwgma, 2050 gmbmn`ªV {h‘mb`rZ joÌmVrb 50% nojm OmñV bmoH$ eham§‘Ü`o amhʶmMr Am{U Ë`m‘wio nmÊ`mÀ`m CnbãYVoda ‘moR>çm à‘mUmV VmU {Z‘m©U hmoʶmMr e³¶Vm Amho.

Zm§Xÿa ‘Y‘oída A^`maÊ`mMr njrJUZm

am‘ga ñWimMm XOm© àmá Pmboë`m Zm§Xÿa ‘Y‘oída ({O. Zm{eH$) `m A^`maÊ`mMr OmZodmar 2020 ‘ܶo njrJUZm H$aÊ`mV Ambr. m njrJUZoV 26 hOma 702 nmUnjr Am{U JdVmi ^mJm§‘ܶo AmT>iUmao 7 hOma 722 PmS>m§darb njr Aem EHy$U 34 hOma 424 nú`m§Mr Zm|X H$aÊ`mV Ambr.

Zm|Xr KoÊ`mV Ambobr {R>H$mUo : ImZJmdWS>r, H$mWaJmd, Hw$aS>Jmd, MmnS>Jmd, ‘m§OaJmd `m nmM Jmdm§À`m n[agamVrb nú¶m§À`m Zm|Xr KoÊ`mV Amë`m.

JUZoV AmT>ibobo njr: H$mner ~XH$, dmaH$ar, Om§ im ~Jim, amIr ~Jim, ñnm°Q> {~bS>H$, JT>dmb, ~«m÷Ur ~XH$, {dOZ {bQ>b, dobÝg H«o$H$, ñnyZ {~b, ZH$Q>m ~XH$, H$‘i njr, eoH$mQ>çm, H$m°‘Z H«o$Z, [aìha Q>Z© B.

~wboQ> Ý`yO

Cgbya VbmdmÀ`m VnmgUrgmR>r g{‘Vr : amï´>r` h[aV bdmXmÀ`m (NGT) X{jU I§S>nrR>mZo ~§Jiwê$ `oWrb Cbgya VbmdmMr VnmgUr H$aÊ`mgmR>r g§`wº$ g{‘Vr ñWmnZ H$aÊ`mMo {ZX}e ’o$~«wdmar 2020 ‘Ü`o {Xbo. 17 ì`m eVH$mV ~m§YÊ`mV Ambobm hm Vbmd gmR> hoŠQ>a joÌ’$imda ngabobm Amho. hm Vcmd JmodS>m amOmZo ehambm nmUrnwadR>m H$aÊ`mgmR>r ~m§Yboë`m AZoH$ Vbmdm§n¡H$s EH$ Amho. nmÊ`mMr Imbmdbobr JwUdÎmm, n[agamVrb Ad¡Y Y§Xo Am{U dmhZm§Mr dmT>Vr JXu `m§‘wio hm Vbmd n`m©daUr` AmìhmZm§Mm gm‘Zm H$aV Amho. gwIZm Vbmd hr EH$ O¡d g§ñWm - Cƒ Ý`m`mb` … n§Om~ Am{U h[a`mUm Cƒ Ý`m`mb`mZo gwIZm Vbmd hr EH$ "O¡d g§ñWm' (Living Entity) Amho, Ago 2 ‘mM© 2020 amoOr Z‘yX Ho$bo. Cƒ Ý`m`mb`mZo `m VbmdmÀ`m nmUbmoQ> joÌmVrb AZ{YH¥$V ~m§YH$m‘o ¶o˶m VrZ ‘{hÝ`m§‘ܶo nmS>Ê`mMo AmXoe {Xbo AmhoV. VgoM hm Vbmd Zï> hmoÊ`mnmgyZ dmM{dÊ`mgmR>r M§S>rJT>‘Yrb gd© ZmJ[aH$m§Zm "nmbH$' (Loco Parentis) Ago Kmo{fV Ho$bo. gwIZm hm nmdgmZo ^aUmam Vbmd AgyZ `m M§S>rJT>pñWV VbmdmMo nmUbmoQ> joÌ n§Om~ Am{U h[a`mUm `m XmoÝhr amÁ¶m§V ì`mnbobo Amho.

g{MZ V|Sw>bH$a `m§Zm "bm°[a`g' nwañH$ma^maVmMo ‘mOr {H«$Ho$Q>nQy> g{MZ V|Sw>bH$a `m§Zm ’o$~«wdmar 2020 ‘Ü`o "bm°[a`g ñnmo{Qª>J ‘mo‘|Q>' `m nwañH$mamZo gÝ‘m{ZV H$aÊ`mV Ambo. gZ 2011 ‘Ü`o ^maVr` {H«$Ho$Q> g§KmZo EH${Xdgr` {H«$Ho$Q>‘Yrb {dídMfH$ qOH$ë`mZ§Va g{MZ V|Sw>bH$a `m§Zm gd© ghH$mè`m§Zr Im§Úmda CMbyZ KoVbo hmoVo. hmM jU Joë`m 20 dfmªVrb (2000 Vo 2020) "bm°[a`g ñnmo{Qª>J ‘mo‘|Q>' R>abm.

S>m°. gw‘Z ZdbH$a `m§Zm {M§. {d. Omoer nwañH$ma‘hmamï> gm{hË` n[afXoÀ`m dVrZo {Xbm OmUmam (Am{U "H$m°pÝQ>Z|Q>b àH$meZ' nwañH¥$V) "{M§. {d. Omoer nwañH$ma' 27 ’o$~«wdmar 2020 amoOr S>m°. gw‘Z ZdbH$a `m§Zm hm nwañH$ma àXmZ H$aÊ`mV Ambm. gm{hpË`H$ gw. b. IwQ>dS> Am{U g§O` S>moio `m§À`m {ZdS> g{‘VrZo ZdbH$a `m§À`m "‘ñV, PH$mg, A’$mQ>, B. B.' `m {dZmoXr H$Wmg§J«hmMr {ZdS> nwañH$mamgmR>r Ho$br.

Page 67: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

69~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

H¥$fr {Z`m©VrgmR>r CƒñVar` Vk JQ>mMr ñWmnZm

15 ì`m {dÎm Am`moJmZo ’o$~«wdmar 2020 ‘Ü`o H¥$fr {Z`m©VrgmR>r CƒñVar` VÁk JQ>mMr ñWmnZm Ho$br.

hm JQ> nwT>rb {df`m§da {e’$magr H$aob

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamÀ`m ~XbË`m ñdê$nmZwgma ^maVr` H¥$fr CËnmXZm§Mr Am`mV Am{U {Z`m©V `m§Mm Aä`mg H$ê$Z Am`mVrdarb Adb§{~Ëd H$‘r H$ê$Z {Z`m©Vr‘Ü`o d¥Õr H$aÊ`mMo Cnm` gwMdUo. H¥$fr CËnmXZ dmT>dUo, Anì`` H$‘r H$aUo, ^maVr` H¥$fr g§~{YV ‘yb^yV nm`m^yV gw{dYm ~iH$Q> H$aUo, `mg§~§Yr Cnm``moOZm gwMdUo. amÁ`m§À`m H$m‘{JatÀ`m AmYmamda 2021-22 nmgyZ 2025-26 n`ªVÀ`m H$mbmdYrgmR>r mo½` Cnm``moOZm gwMdUo.

H¥$fr {Z`m©VrgmR>r CƒñVar` VÁk JQ>

AÜ`j : g§Ord nwar. gXñ` : amYm qgJ, gwaoe Zmam`U, O` lm°’$, g§O` g§MoVr, g{MZ MVwd}Xr, AÞ CÚmoJ ‘§Ìmb`mMo EH$ à{V{ZYr, AnoS>m (Agricultural and Processed Food Products Export Development Authority) Mo AÜ`j B.

^y‘r Zm|XUr Am{U godm {ZX}em§H$, 2020

amï´>r` Cn`mo{OV Am{W©H$ g§emoYZ n[afX (National Council of Applied Economic Research - NCAER) `m g§ñWoZo 27 ’o$~«wdmar 2020 amoOr ^maVmVrb n{hbm ^y‘r Zm|XUr Am{U godm {ZX}em§H$ àH$m{eV Ho$bm. `m ‘mÜ`‘mVyZ ^maVmVrb amÁ`o Am{U H|$Ðem{gV àXoe ¶oWrc ^y‘r Zm|XUrMo {S>{OQ>bm`PoeZ Am{U ^y‘r JwUdÎmoMo ‘yë`m§H$Z Ho$bo Amho. `m‘Ü`o ‘Ü`àXoe ¶m amÁ`mZo àW‘ H«$‘m§H$ {‘idbm Amho. ^y‘rÀ`m Zm|XUrMr ì`már Am{U Ë`m‘Yrb gwYmaUm `m§Mm

AmT>mdm KoD$Z Ë`m{df`r Cnm` Z‘yX H$aUo, hm m {ZX}em§H$mMm CÔoe Amho.

^y‘r Zm|XUr Am{U godm {ZX}em§H$m‘Yrb àW‘ nmM amÁ`o

H«$. amÁ`o JwU

1. ‘Ü`àXoe 74.9

2 Amo{S>em 67.5

3 ‘hmamï´> 65.3

4 N>ÎmrgJT> 64.1

5 V{‘iZmSy> 63

^y‘r Zm|XUr Am{U godm {ZX}em§H$m‘Yrb eodQ>Mr nmM amÁ`o/H|$Ðem{gV àXoe

H«$. amÁ`o/ H|$Ðem{gV àXoe JwU

1 bS>mI 2

2 Oå‘y Am{U H$mí‘ra 4.3

3 {g¸$s‘ 5.9

4 M§S>rJT> 6

5 Ho$ai 10.7

nwgm H¥$fr {dkmZ ‘oim, 2020

H|$Ðr` H¥${f‘§Ìr Za|Ð qgh Vmo‘a `m§Zr 1 ‘mM© 2020 amoOr "nwgm H¥$fr {dkmZ ‘oim, 2020' Mo Zdr {X„r `oWo CX²KmQ>Z

Ho$bo. hm ‘oim 1 Vo 3 ‘mM© Xaå`mZ nma nS>bm. `m‘Ü`o aã~r {nH$mÀ`m CËnmXZmMo àXe©Z, ^mOrnmë¶mÀ¶m Am{U ’w$bm§À`m g§a{jV eoVrMo àXe©Z, AmYw{ZH$ {~`mUo Am{U amono ¶m§Mr {dH«$s Aem àH$maÀ`m AZoH$ CnH«$‘m§Mm g‘mdoe hmoVm. mdoir ^maVr` H¥$fr g§emoYZ n[afXoV’}$ ‘hmamï´>mVrb àJ{Verb eoVH$ar H¥${f^yfU ~m~mgmho~ {ngmao `m§Zm "ZdmoÝ‘ofr H¥$fH$ nwañH$ma' XoD$Z gÝ‘m{ZV H$aÊ`mV Ambo.

H¥$fr Am{U Z¡g{J©H$ g§gmYZo

Page 68: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

70 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

^maVr` H¥$fr g§emoYZ g§ñWm (Indian Agricultural Research Institute - IARI) : m g§ñWoMr ñWmnZm 1 E{àb 1905 amoOr Pmbr AgyZ {VMo ‘w»`mb` nwgm (Zdr {X„r) oWo Amho. `m g§ñWog "nwgm g§ñWm' `m ZmdmZohr AmoiIbo OmVo.

‘hmË‘m OmoVramd ’w$bo eoVH$ar H$O©‘wº$s `moOZm

‘hmË‘m OmoVramd ’w$bo eoVH$ar H$O©‘wº$s `moOZoÀ`m A§‘b~OmdUrH$[aVm 10 H$moQ>r én`o BVH$m {ZYr AmH$pñ‘H$Vm

{ZYr AJ«r‘mÛmao CnbãY H$ê$Z XoÊ`mg ‘hmamï´> amÁ` ‘§Ìr‘§S>imÀ`m 19 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Pmboë`m ~¡R>H$sV ‘mÝ`Vm XoÊ`mV Ambr. `mg§X^m©Vrb AÜ`mXoe {dYr d Ý`m` {d^mJmÀ`m gëë`mZo Am{U amÁ`nmbm§À`m ‘mÝ`VoZo H$mT>Ê`mV `oB©b.

AmH$pñ‘H$Vm {ZYr

gÜ`m `m {ZYrMr ‘`m©Xm < 150 H$moQ>r BVH$s AgyZ Ë`m‘Ü`o < 10,150 H$moQ>r Aer VmËnwaVr dmT> H$aÊ`mV `oUma Amho. ‘hmamï´> amÁ` gaH$maZo hr `moOZm 20 ’o$~«wdmar 2020 nmgyZ H$m`m©pÝdV H$aÊ`mMo R>adbo. 5 ‘mM© 2020 n`ªV `m `moOZogmR>r 10 hOma H$moQ>r én`m§Mr Amdí`H$Vm Agë`mZo AmH$pñ‘H$Vm {ZYr

AJ«r‘ KoÊ`mMm {ZU©` KoÊ`mV Ambm.

~wboQ> Ý`yO

ZXrOmoS> àH$ënmgmR>r {deof ‘§S>imMr ñWmnZm : H|$Ð gaH$ma ZXrOmoS> àH$ën `moOZm gwê$ H$aÊ`mgmR>r {deof ‘§S>imMr ñWmnZm H$aUma Amho. Ë`mMo Zmd "amï´>r` ZXrOmoS> àm{YH$aU' (National Interlinking of Rivers Authority) Ago Agoc. ‘mÌ àm{YH$aUmÀ¶m ñWmnZoMm H$mbmdYr {ZpíMV H$aÊ`mV Ambobm Zmhr. ‘Ü`àXoemVrb Ho$Z-~oVdm hm ^maVmVrb n{hbm ZXrOmoS> àH$ën AgyZ {~hma‘Yrb H$mogr-‘oMr hm Xþgam ZXrOmoS> àH$ën Amho. H¥$fr CËnÞ ~mOma g{‘Ë`m§À`m {ZdS>UwH$m nyduà‘mUoM hmoUma … ‘hmamï´>mVrb H¥$fr CËnÞ ~mOma g{‘Ë`m§À`m (EnrE‘gr) {ZdS>UwH$sV eoVH$è`m§Zm XoÊ`mV Ambobm ‘VXmZmMm A{YH$ma Am{U ~mOma g{‘Ë`m§da VÁk g§MmbH$m§À`m Ho$ë`m OmUmè`m {Z`w³Ë`m ¶m VaVwXr aÔ H$aÊ`m~m~V ‘m§S>Ê`mV Ambobr XmoZ {dYo`Ho$ ’o$~«wdmar 2020 ‘ܶo amÁ`mÀ`m {dYmZg^oV nm[aV H$aÊ`mV Ambr. `m‘wio AmVm amÁ`mVrb H¥$fr CËnÞ ~mOma g{‘Ë`m§‘Ü`o nyduà‘mUoM à{V{ZYr ‘§S>im§‘m’©$V {ZdS>UyH$ KoVbr OmB©b.

100 ì`m ApIb ^maVr` ‘amR>r ZmQ>çg§‘obZmÀ`m ~moY{MÝhmMo AZmdaUamï´>dmXr H$m±J«og njmMo AÜ`j eaX ndma `m§À`m hñVo 27 ’o$~«wdmar 2020 amoOr 100 ì`m ApIb ^maVr` ‘amR>r ZmQ>çg§‘obZmÀ`m ~moY{MÝhmMo AZmdaU H$aÊ`mV Ambo. `m ~moY{MÝhmda "ZmQ>ç' `m H$bmàH$mamMo à{V{Z{YËd H$aUmam hgam Am{U aS>H$m ‘wIdQ>m, Ë`mbm {Xbobm H$bmË‘H$ ñne©, {ndù`m a§JmVyZ ì`º$ hmoUmam AmemdmX Am{U {Zù`m a§JmVyZ ì`º$ hmoUmar g‘wÐ Am{U AmH$memMr AWm§JVm,

‘wHw$Q>ñWmZr Agbobo JoQ> do Am°’$ B§{S>`m H$bmH¥$VtMm g‘mdoe Amho.

X{jU ‘hmamï´> gm{hË` g^oMo 31 do g§‘obZX{jU ‘hmamï´> gm{hË` g^oMo 31 do g§‘obZ 1 Am{U 2 ‘mM© 2020 Xaå`mZ AÊUm^mD$ gmR>o `m§À`m Jmdr dmQ>oJmd (gm§Jbr) `oWo nma nS>bo. `m g§‘obZmÀ`m AÜ`jnXr ‘amR>r {MÌnQ> {X½Xe©H$ Am{U H$dr ZmJamO ‘§Owio hmoVo. Á`oð> H$dr {dÇ>b dmK ho `m g§‘obZmMo CX²KmQ>H$ hmoVo. AÊUm^mD$ gmR>o `m§À`m gm{hË`mda n{hbr nrEM.S>r. H$aUmao S>m°. ~m~wamd Jwad Am{U AÊUm^mD$ gmR>o `m§À`m "’$H$sam' `m H$mX§~arMm B§J«Or AZwdmX H$aUmè`m S>m°. ‘m`m n§{S>V `m§Mm `m g§‘obZm‘Ü`o {deof gÝ‘mZ H$aÊ`mV Ambm.

Page 69: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

71~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

hmoñZr ‘w~maH$

B{OáMo ‘mOr amï´>mÜ`j hmoñZr ‘w~maH$ (d` 91 df}) m§Mo 25 ’o$~«wdmar 2020 amoOr H¡$amo (B{Oá) `oWo {ZYZ Pmbo. Vo gw‘mao 30 df} B{OáÀ¶m amï´>mÜ`j nXmda H$m`©aV hmoVo.

hmoñZr ‘w~maH$ `m§À`m{df`r

OÝ‘ : 4 ‘o 1928, Ab ‘moZy{µ’$`m ‘whmµ’$µOmh (B{Oá). nj : Z°eZb S>o‘moH«°${Q>H$ nmQ>u. ^maV gaH$maZo Ë`m§Zm gZ 1995 gmbr Odmhabmb Zohê$ nwañH$mamZo gÝ‘m{ZV Ho$bo hmoVo. H¡$amoVrb Am§XmobZ : B{Oá‘Yrb H¡$amo ehamVrb Vhara Mm¡H$mV hOmamo VéUm§Zr EH$Ì `oD$Z hmoñZr ‘w~maH$ `m§À`m amOdQ>rÀ`m {damoYmV gZ 2011 ‘Ü`o Am§XmobZ Ho$bo. ho Am§XmobZ gmoeb ‘r{S>`mÛmao Xoe^amV ngabo. ho Am§XmobZ 18 {Xdg Mmbbo. `m Am§XmobZm‘Ü`o Odinmg 900 ì`º$s¨Mm ‘¥Ë`w Pmbm hmoVm. Ë`m‘wio hmoñZr ‘w~maH$ m§Zm 11 ’o$~«wdmar 2011 amoOr amï´>mÜ`jnXmMm amOrZm‘m Úmdm bmJbm hmoVm. nwT>o Ë`m§Zm OÝ‘R>onoMr {ejm gwZmdÊ`mV Ambr. ‘mÌ Cƒ Ý`m`mb`mZo gZ 2017 ‘Ü`o Ë`m§Mr gwQ>H$m Ho$br. Ë`m§Zr ^yfdbobr à‘wI nXo ¾ A{bá amï´>JQ> MidirMo (NAM) ga{MQ>Urg (2009-2011). ¾ B{OáMo amï´>mÜ`j (1981-2011). ¾ B{OáMo n§VàYmZ (1981-1982). ¾ B{OáMo Cn-amï´>mÜ`j (1975-1981). ¾ hdmB© XbmMo à‘wI (1972-1975). ¾ hdmB© AH$mX‘rMo g§MmbH$ (1967-1969).

’«$s‘Z S>m`gZ

J{UVk Am{U m¡{VH$emók ’«$s‘Z S>m`gZ (d` 96 df})

{ZYZ`m§Mo 28 ’o$~«wdmar 2020 amoOr {àÝñQ>Z (A‘o[aH$m) `oWo {ZYZ Pmbo.

’«$s‘Z S>m`gZ `m§À`m{df`r

OÝ‘ : 15 {S>g|~a 1923, ~H©$em`a (B§½b§S>). amï´>r`Ëd : {~«{Q>e-A‘o[aH$Z. Ë`m§Zr AUw{gÕm§VmVrb AZoH$ H$moS>r J{UVmÀ`m ‘mÜ`‘mVyZ gmoS>dbr hmoVr. Ë`m§Zr gZ 1945 ‘Ü`o H|${~«O {dÚmnrR>mVyZ ~r. E. (J{UV) nXdr àmá Ho$br. Ë`m§Mr à‘wI nwñVHo$ : ‘Disturbing the Universe’

(1979), ‘Weapons and Hope’ (1984) , ‘Infinite in All Directions’ (1988), ‘Origins of Life’ (1986, Second Edition 1999), ‘From Eros to Gaia’ (1992), ‘Imagined Worlds’ (1997), ‘The Sun, the Genome and the Internet’ (1999), ‘The Scientist as Rebel’ (2006), ‘A Many-colored Glass : Reflections on the Place of Life in the Universe’ (2007). Ë`m§Zm àmá Pmbobo à‘wI nwañH$ma : (1) dyë’$ nwañH$ma (1981), (2) Q>|ånbQ>Z nwañH$ma (2000), (3) nmo‘oaoZMyH$ nwañH$ma (Pomeranchuk Prize - 2003), (4) hoÝar nm°BZHo$a nwañH$ma (Henri Poincarµ Prize - 2012).

b°ar Q>oñba

g§JUH$m‘Yrb H$Q>, H$m°nr, noñQ> `m g§H$ënZm§Zm ‘yV© ñdê$n XoUmao b°ar Q>oñba `m§Mo 16 ’o$~«wdmar 2020 amoOr H°${b’$mo{Z©`m (A‘o[aH$m) `oWo {ZYZ Pmbo.

b°ar Q>oñba `m§À`m{df`r

OÝ‘ : 24 E{àb 1945, Ý`y`m°H©$

Page 70: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

72 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

{gQ>r (A‘o[aH$m). Ë`m§Zr Poam°Šg H§$nZrÀ¶m "nm°bmo AmëQ>mo [agM© g|Q>a' ‘YyZ 1973 gmbr Amnbr H$ma{H$X© gwê$ Ho$br. Ë`m§Zr H$Q>, H$m°nr, noñQ> `m g§H$ënZoMm emoY bmdbm. Ë`m§Zr 1980 ‘Ü`o A°nb H§$nZrV H$m‘ H$aÊ`mg gwédmV Ho$br. A°nb `m H§$nZr‘YyZ 1997 ‘Ü`o ~mhoa nS>ë`mZ§Va Ë`m§Zr 2001 ‘Ü`o A°‘oPm°Z `m H§$nZr‘Ü`o H$m‘mg gwédmV Ho$br. 2005 ‘Ü`o Vo `mhÿ H§$nZr‘Ü`o H$m‘ H$ê$ bmJbo. Vo 2009 nmgyZ g„mJma åhUyZ ñdV§ÌnUo H$m¶©aV hmoVo.

O°H$ doëe

OZab BbopŠQ´H$ (OrB©) `m CÚmoJ g‘yhmMo AÜ`j Am{U ‘w»` H$m`©H$mar A{YH$mar O°H$ doëe (d` 84) `m§Mo 1 ‘mM© 2020 amoOr Ý`y`m°H©$ {gQ>r (A‘o[aH$m) `oWo {ZYZ Pmbo. A‘o[aHo$Vrb gdmªV ‘m¡ë`dmZ H§$nZr åhUyZ OrB© H§$nZrg nwT>o AmUÊ`mV O°H$ doëe `m§Mo ‘moR>o `moJXmZ Amho.

O°H$ doëe `m§À`m{df`r

OÝ‘ : 19 Zmoìh|~a 1935, ‘°goÀ`wgoQ²g (A‘o[aH$m). Vo gZ 1981 ‘Ü`o OrB©Mo gdmªV `wdm ‘w»` H$m`©H$mar A{YH$mar R>abo. Vo 1981-2001 Xaå`mZ OrB© `m CÚmoJg‘yhmMo AÜ`j Am{U ‘w»` H$m`©H$mar A{YH$mar åhUyZ H$m¶©aV hmoVo. Ë`m§À`m H$m`©H$mimV OrB©Mo ~mOma‘yë` 12 AãO S>m°bg©dê$Z 410 AãO S>m°bg©n`ªV Pmbo. ’$m°À`y©Z {Z`VH$m{bH$mZo Ë`m§Zm "eVH$mVrb gdm}Îm‘ ì`dñWmnH$' Aer nXdr ~hmb Ho$br. ˶m§Zr am~dboë`m ZmoH$aH$nmVrÀ¶m YmoaUm‘wio Ë`m§Zm "ݶyQ´m°Z O°H$' Ago CnZm‘hr {‘imbo hmoVo.

Ama. Ho$. nMm¡ar

n`m©daUVÁk Am{U IPCC Mo ‘mOr AÜ`j amO|Ð Hw$‘ma C’©$ Ama. Ho$. nMm¡ar (d` 79) m§Mo 13 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Zdr {X„r `oWo {ZYZ Pmbo.

Ama. Ho$. nMm¡ar `m§À`m{df`r

OÝ‘ : 20 Am°JñQ> 1940, Z¡{ZVmb (CÎmamI§S>).

{ejU : E‘. Eg. (Am¡Úmo{JH$ A{^`m§{ÌH$s), nrEM. S>r. (Am¡Úmo{JH$ A{^`m§{ÌH$s), nrEM.S>r. (AW©emó). Ë`m§Zr ^yf{dbobr nXo ¾ OmJ{VH$ g§emoYZ n[afX g§ñWoMo gXñ` (1992). ¾ OmJ{VH$ D$Om© n[afXoMo AÜ`j (1993-95). ¾ Am§Vaamï´>r` gm¡aD$Om© gmogm`Q>r ‘§S>imMo gXñ` (1997). ¾ B§Q>aZ°eZb Agmo{gEeZ ’$m°a EZOu BH$m°Zm°{‘ŠgMo AÜ`jnX (1988-90). ¾ Am{e`mB© D$Om© g§KQ>ZoMo AÜ`jnX. ¾ "B§Q>aJìhZ©‘|Q>b n°Zb Am°Z Šbm`‘oQ> M|O'

(IPCC) Mo AÜ`j (2002 Vo 2015). àmá nwañH$ma ¾ Ë`m§À`m H$m`©H$mimV "B§Q>aJìhZ©‘|Q>b n°Zb Am°Z

Šbm`‘oQ> M|O'bm gZ 2007 ‘Ü`o em§VVoÀ`m Zmo~ob nwañH$mamZo gÝ‘m{ZV H$aÊ`mV Ambo hmoVo. ¾ Ë`m§Zm gZ 2001 ‘Ü o nÙ yfU Am{U 2008 ‘Ü o nÙ{d yfU nwañH$mamZo gÝ‘m{ZV H$aÊ`mV Ambo. ¾ gZ 2008 ‘Ü`o ˶m§Zm UNIDO (United Nations

Industrial Development Organization) Mo g{XÀN>mXyV åhUyZ gÝ‘m{ZV H$aÊ`mV Ambo.

OmoqJXa qgJ g¡Zr

OmoqJXa qgJ g¡Zr (d` 90) `m§Mo 1 ‘mM© 2020 amoOr n{V`mim `oWo {ZYZ Pmbo. Ë`m§Mr EH$ ‘hmZ A°Wbo{Q>Šg à{ejH$ åhUyZ AmoiI hmoVr.

OmoqJXa qgJ g¡Zr `m§À`m{df`r

OÝ‘ : 1 OmZodmar 1930, hmo{e`manya (n§Om~). Ë`m§Zr 1954 nmgyZ A°Wbo{Q>Šg nQy>§Zm à{ejU XoÊ`mg gwédmV Ho$br. 1970 ‘Ü`o Vo hm¡er ^maVr` A°Wbo{Q>Šg g§KQ>ZoMo à‘wI à{ejH$ Pmbo. 1970 Vo 1990 n`ªV Vo ^maVr` A°Wbo{Q>Šg g§KmMo à{ejH$ hmoVo. 1978 À`m Am{e`mB© H«$sS>m ñnY}V maVr` A°Wbo{Q>Šg g§KmZo 8 gwdU© nXH$m§gh EHy$U 18 nXHo$ {‘idbr

Page 71: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

73~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

hmoVr. Ë`mdoir Vo `m g§KmMo ‘w»` à{ejH$ hmoVo. Jwa~MZ qgJ a§Ymdm, nr. Q>r. Cfm, {edZmW qgJ `m§À`mgh AZoH$ YmdnQy>§Zm OmoqJXa qgJ g¡Zr `m§Mo ‘mJ©Xe©Z bm^bo Amho. Vo 2004 n`ªV à{ejU joÌmV H$m`©aV hmoVo. Ë`mZ§Va Ë`m§Zr ^maVr` A°Wbo{Q>Šg ‘hmg§KmMo g„mJma åhUyZhr H$m`© Ho$bo. A°Wbo{Q>Šg IoimV {Xboë`m `moJXmZm~Ôb Ë`m§Zm 1997 ‘Ü o ÐmoUmMm © nwañH$mamZo Jm¡adÊ`mV Ambo hmoVo.

Vng nm°b

à{gÕ ~§Jmbr A{^ZoVo Am{U ‘mOr ImgXma Vng nm°b (d` 61) `m§Mo 18 ’o$~«wdmar 2020 amoOr ‘w§~B© `oWo {ZYZ Pmbo.

Vng nm°b `m§À`m{df`r

OÝ‘ : 29 gßQ>|~a 1958, M§XZZJa (npíM‘ ~§Jmb). Ë`m§Zr gZ 2000 ‘Ü`o ApIb ^maVr` V¥U‘yb H$m±J«og njm‘Ü`o àdoe Ho$bm. Vo npíM‘ ~§JmbÀ¶m Abrnya {dYmZg^m ‘VXmag§KmVyZ XmoZXm (2001, 2006) Am{U H¥$îUZJa bmoH$g^m ‘VXmag§KmVyZ XmoZXm (2009, 2014) {ZdSy>Z Ambo. Ë`m§Mo à‘wI ~§Jmbr {MÌnQ> : "XmXa H$sVu' (1980 ‘Ü`o àX{e©V Pmbobm hm Ë`m§Mm n{hbm {MÌnQ>), "gmho~' (1981), "én~Z' (1993), "‘oOmo ~m¡' (1996), "‘m‘m mJUo' (2001), "Zm`H$' (2003), "à{VemoY' (2005). Ë`m§Zm àmá Pmbobo à‘wI nwañH$ma : gZ 1981 ‘Ü`o {’$ë‘’o$Aa Adm°S>© (gdm}ËH¥$ï> A{^ZoVm), ^maV {Z‘m©U nwañH$ma (2012).

n§T>arZmW OwH$a

"Mohè`mMm OmXÿJma' Aer AmoiI Agbobo Á`oð> a§J^yfmH$ma n§T>arZmW OwH$a (d` 88) `m§Mo 17 ’o$~«wdmar 2020 amoOr ‘w§~B© `oWo {ZYZ Pmbo.

n§T>arZmW OwH$a `m§À`m{df`r

Zmam`U h[aíM§Ð OwH$a ho Ë`m§Mo ‘yi Zmd. ‘mÌ Vo n§T>arXmXm `m ZmdmZo n[a{MV hmoVo. Ë`m§Zr a§J^yfm H$boMm n{hbm à`moJ ìhr. em§Vmam‘ `m§À`mda Ho$bm. "A‘a ^ynmir' hm Ë`m§Zr a§J^yfm Ho$bobm n{hbm {MÌnQ> hmo`. "naXogr' `m {MÌnQ>mÀ`m {Z{‘ÎmmZo Vo a{e`mbm Jobo. a{e`m gaH$maZo Ë`m§À`m H$m‘mMr XIb KoD$Z gZ 1957 ‘Ü`o Ë`m§Zm ’o$bmo{en {Xbr. a{e`mV Ë`m§Zr "‘oH$An AmQ>© {S>ßbmo‘m' hm Aä`mgH«$‘ nyU© Ho$bm. Ë`m§Zr "PZH$ PZH$ nm`b ~mOo', "{MÌboIm', "VmO‘hb', "ZrbH$‘b', "H$mbm nËWa', "emobo', "{‘ñQ>a B§{S>`m', "{Xbdmbo Xþëh{Z`m bo OmE§Jo' Aem 500 hÿZ A{YH$ {MÌnQ>m§gmR>r a§J^yfmH$ma åhUyZ H$m‘ Ho$bo. Ë`m§Zm ‘hmamï´> emgZmZo gZ 2013 À`m "{MÌnVr ìhr. em§Vmam‘ OrdZJm¡ad' nwañH$mamZo gÝ‘m{ZV Ho$bo.

~wboQ> Ý`yO

‘rZm Xodb … órdmXr bopIH$m Am{U Á`oð> H$m`©H$Ë`m© ‘rZm Xodb `m§Mo 12 ’o$~«wdmar 2020 amoOr ‘w§~B© `oWo {ZYZ Pmbo. Ë`m "ór-CdmM' MidirÀ`m g§ñWmnH$ gXñ`m hmoË`m. Ë`m§Mo "{‘iyZ gmè`mOUr' `m ‘m{gH$mVrb boI bmoH${à` R>abo. Ë`m§Mo "‘mPo {H$hr‘' ho AmË‘M[aÌ à{gÕ Amho. amOm ‘`oH$a … "bmoH$ZmQ>çmMm amOm' åhUyZ AmoiIbo OmUmao H$bmH$ma amOm ‘`oH$a (d` 90) `m§Mo 15 ’o$~«wdmar 2020 amoOr ‘w§~B© `oWo {ZYZ Pmbo. Ë`m§Zr d`mÀ`m 15 ì`m dfu "XemdVmar' ZmQ>H$mVyZ A{^Z`mg gwédmV Ho$br. XÿaXe©Zdarb "JßnmJmoï>r' hr Ë`m§Mr ‘m{bH$m Iyn JmObr. Ë`m§Zr ^y{‘H$m Ho$bobr à‘wI ZmQ>Ho$ : "Am§Yi§ XiV§`', "`‘ amÁ`mV EH$ amÌ', "AgwZr Img KamMm ‘mbH$', "~mnmMm ~mn', "Zer~ ’w$Q>H§$ gm§YyZ ¿`m', "H$mo`Zm ñd`§da' B.

Page 72: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

74 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

Q>r-20 ‘{hbm {dídH$a§S>H$ {H«$Ho$Q> ñnYm©, 2020

‘ob~Z©, Am°ñQ´o{b`m oWo 8 ‘mM© 2020 amoOr nma nS>boë`m gmVì¶m Q>r-20 ‘{hbm {dídH$a§S>H$ ñnY}À`m A§{V‘ gm‘Ý`mV Am°ñQ´o{b`Z ‘{hbm {H«$Ho$Q> g§KmZo ^maVr` ‘{hbm {H«$Ho$Q> g§KmMm nam^d Ho$bm. Am°ñQ´o{b`mZo `m ñnY}Mo nmMì`m§Xm {dOoVonX {‘idbo Amho.

hr ñnYm© 21 ’o$~«wdmar Vo 8 ‘mM© 2020 Xaå`mZ nma nS>br. `m ñnY}V ‘m{bH$mdra hm nwañH$ma Am°ñQ´o{b`mÀ`m ~oW ‘yZr (Ymdm - 259) {hbm {‘imbm Va gdm©{YH$ ~ir (13) Am°ñQ´o{b`mÀ`m ‘oKZ eQ> {hZo {‘idbo. ^maVmZo ‘{hbm Q>r-20 {H«$Ho$Q> ñnY}À`m A§{V‘ gm‘Ý`mV n{hë`m§XmM àdoe Ho$bm. Am°ñQ´o{b`mZo `m ñnY}Mo 2010, 2012, 2014, 2018 Am{U 2020 Ago gdm©{YH$ nmM doim {dOoVonX {‘idbo. e’$mbr d‘m© {hbm gbJ {Vgè`m§Xm gm‘Zmdra nwañH$ma : ^maVr` ‘{hbm {H«$Ho$Q>nQy> e’$mbr d‘m© {hbm Q>r-20 {dídMfH$ ñnY}V gbJ {Vgè`m§Xm gm‘Zmdra nwañH$ma {‘imbm. Aer H$m‘{Jar H$aUmar Vr ^maVmMr n{hbr ‘{hbm IoimSy> R>abr.

Q>r-20 ‘{hbm {dídH$a§S>H$ {H«$Ho$Q> ñnYm©

gwédmV : 2009. Am`moOH$ : Am§Vaamï´>r` {H«$Ho$Q> g§KQ>Zm. gZ 2016 ‘Ü`o nmMì`m ñnY}Mo Am`moOZ ^maVmV H$aÊ`mV Ambo hmoVo. gZ 2022 À`m ñnY}Mo Am`moOZ X{jU Am{’«$Ho$‘Ü`o hmoB©c.

^maV-Ý`yPrb§S> EH${Xdgr` {H«$Ho$Q> ‘m{bH$m

^maV Am{U Ý`yPrb§S> ¶m§Xaå`mZ VrZ gm‘Ý`m§Mr

EH${Xdgr` {H«$Ho$Q> ‘m{bH$m ’o$~«wdmar 2020 ‘Ü`o maVmV nma nS>br. `m ‘m{bHo$V Ý`yPrb§S>Zo ^maVmMm 3-0 Agm nam^d H$aV ìhmB©Q> dm°e {Xbm.

^maVmbm EH${Xdgr` {H«$Ho$Q> ‘m{bHo$V 1989 Z§Va n{hë`m§XmM ìhmB©Q> dm°e {‘imbm. doñQ> B§S>rOZo gZ 1989 ‘Ü`o ^maVmMm 5-0 Agm nam^d H$aV ^maVmbm ìhmB©Q> dm°e {Xbm hmoVm. VgoM 2006-07 gmbr nmM EH${Xdgr` {H«$Ho$Q> gm‘Ý`m§À`m ‘m{bHo$V X{jU Am{’«$Ho$Zo ^maVmMm 4-0 Agm nam^d Ho$bm hmoVm. ‘mÌ Ë`mVrb EH$ gm‘Zm aÔ Pmbm hmoVm. Ho$. Eb. amhþb : hm Am{e`m I§S>m~mhoa eVH$ H$aUmam ^maVmMm Xþgam ï>rajH$ R>abm. mnydu Aer H$m‘{Jar gZ 1999 ‘Ü`o amhþb Ð{dS> `m§Zr Ho$br hmoVr.

Am{e`mB© AqOŠ`nX Hw$ñVr ñnYm©, 2020

Am{e`mB© AqOŠ`nX Hw$ñVr ñnYm© 19 Vo 23 ’o$~«wdmar 2020 Xaå`mZ Zdr {X„r `oWo nma nS>ë`m. `m ñnY}V ^maVmZo 5 gwdU©, 6 am¡ß` Am{U 9 H$m§ñ` Aer EHy$U 20 nXHo$ {‘idV nXH$ Vm{bHo$V {Vgao ñWmZ {‘idbo. nwéf JQ>mV gwZrb Hw$‘ma `mZo J«rH$mo-amo‘Z Hw$ñVràH$mam‘Ü`o 27 dfmªZ§Va

n{hë¶m§XmM ^maVmbm gwdU© nXH$ {‘idyZ {Xbo. nßny `mXd `m§Zr gZ 1993 ‘Ü`o Aer H$m‘{Jar Ho$br hmoVr.

`m ñnY}V ^maVmMo nXH$àmá Hw$ñVrnQy>

gwdU©nXH$ àmá Hw$ñVrnQy> : adr Hw$‘ma X{h`m (nwéf ’«$sñQ>mB©b - 57 {H$bmo dOZr JQ>), gwZrb Hw$‘ma (nwéf J«rH$mo-amo‘Z - 65 {H$bmo dOZr JQ>), {Xì`m H$mH$amZ (‘{hbm ’«$sñQ>mB©b - 68 {H$bmo dOZr JQ>), g[aVm ‘moao (‘{hbm ’«$sñQ>mB©b - 59 {H$bmo dOZr JQ>), qnH$s amUr Om§JS>m (‘{hbm ’«$sñQ>mB©b - 55

H«$sS>m

Page 73: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

75~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

{H$bmo dOZr JQ>). am¡ß`nXH$ àmá Hw$ñVrnQy> : {Z‘©bm Xodr (‘{hbm- 50 {H$bmo dOZr JQ>), ~Oa§J nw{Z`m (nwéf ’«$sñQ>mB©b - 65 {H$bmo dOZr JQ>), {OV|Ð Hw$‘ma (nwéf ’«$sñQ>mB©b - 74 {H$bmo dOZr JQ>), Jm¡ad ~m{b`mZ (nwéf ’«$sñQ>mB©b - 79 {H$bmo dOZr JQ>), gË`d«V H$mXrZ (nwéf ’«$sñQ>mB©b - 97 {H$bmo dOZr JQ>), gmjr ‘{bH$ (‘{hbm ’«$sñQ>mB©b - 65 {H$bmo dOZr JQ>). H$m§ñ`nXH$ àmá Hw$ñVrnQy> : amhþb Amdmao (nwéf ’«$sñQ>mB©b - 61 {H$bmo dOZr JQ>), XrnH$ nw{Z`m (nwéf ’«$sñQ>mB©b - 86 {H$bmo dOZr JQ>), AOw©Z hbHw$H$r© (nwéf J«rH$mo-amo‘Z - 55 {H$bmo dOZr JQ>), E. Amew (nwéf J«rH$mo-amo‘Z - 67 {H$bmo dOZr JQ>), Am{XË` Hw§$Sy> (nwéf J«rH$mo-amo‘Z - 72 {H$bmo dOZr JQ>), haXrn qgJ (nwéf J«rH$mo-amo‘Z - 97 {H$bmo dOZr JQ>), {dZoe ’$moJQ> (‘{hbm ’«$sñQ>mB©b - 53 {H$bmo dOZr JQ>), A§ey ‘{bH$ (‘{hbm ’«$sñQ>mB©b - 57 {H$bmo dOZr JQ>), JwéeaU àrV H$m¡a (‘{hbm ’«$sñQ>mB©b - 72 {H$bmo dOZr JQ>).

Xoem§Mr nXH$ Vm{bH$m

H«$. Xoe gwdU© am¡ß` H$m§ñ` EHy$U

1 OnmZ 8 4 4 16

2 BamU 7 3 7 17

3 ^maV 5 6 9 20

4 H$Pm{H$ñVmZ 5 2 12 19

5 {H$aJrPñVmZ 2 3 6 11

OmJ{VH$ H«$‘dmarV A{‘V n§Jb àW‘ ñWmZr

Am°{bpånH$ g{‘VrÀ`m ~m°pŠg§J Q>mñH$ ’$mog©Zo ’o$~«wdmar 2020 ‘Ü`o Omhra Ho$boë`m OmJ{VH$ H«$‘dmarV ^maVmÀ`m A{‘V n§Jb `mZo àW‘ ñWmZ {‘idbo.

52 {H$bmo dOZr JQ>mV àW‘ ñWmZ {‘idUmam Vmo ^maVmMm n{hbm ‘w{ï>¶moÕm (~m°Šga) R>abm.

^maVr` ‘w{ï>¶moX²Ü¶mZo Xhm dfmªZ§Va àW‘M OmJ{VH$ H«$‘dmarV àW‘ ñWmZ {‘idbo. `mnydu gZ 2009 ‘Ü`o ^maVmMm Am°{bpånH$ ~«m±PnXH$ {dOoVm {dO|Xa qgJ `mZo OmJ{VH$ H«$‘dmarV àW‘ ñWmZ {‘idbo hmoVo. Ë`mZo 75 {H$bmo dOZr JQ>mV ho ñWmZ {‘idbo hmoVo.

A{‘V n§Jb `mMr H$m‘{Jar

Am{e`mB© ‘w{ï>¶wÕ AqOŠ`nX ñnYm© (2017) : H$m§ñ` nXH$. Am{e`mB© ‘w{ï>¶wÕ AqOŠ`nX ñnYm© (2018 Am{U 2019) : gwdU© nXH$. Am{e`mB© Ioi (2018) : gwdU© nXH$. amï´>Hw$b H«$sS>m ñnYm© (2018) : am¡ß` nXH$. gZ 2019 : OmJ{VH$ AqOŠ`nX ñnY}V am¡ß` nXH$ {‘idbo. ˶m‘wio Vmo `m ñnY}V nXH$ {‘idUmam ^maVmMm n{hbm ‘w{ï>¶moÕm R>abm.

OmJ{VH$ H«$_dmarV e\$mbr d_m© àW_ ñWmZr

Am§Vaamï´>r` {H«$Ho$Q> n[afXoZo Q>r-20 _Yrb _{hbm \$b§XmOm§Mr OmJ{VH$ H«$_dmar 3 _mM© 2020 amoOr Omhra Ho$br. m H«$_dmarV ^maVmÀ`m e\$mbr d_m© {hZo àW_ ñWmZ {_idbo. _{hbm Q>r-20 {dídMfH$ ñnY}

Vrb gdm}ËH¥$ï> H$m_{Jar_wioM Vr àW_ ñWmZr {damO_mZ Pmbr.

Q>r-20 àH$mam‘ܶo _{hbm Am{U nwéf Aem XmoÝhr ^maVr` {H«$Ho$Q>nQy>§_Ü`o àW_ ñWmZ {_idUmar e\$mbr d_m© hr ^maVmMr gdmªV VéU \$b§XmO R>abr. `m H«$_dmarV àW_ ñWmZ {_idUmar Vr {_Vmbr amOnmR>monmR>Mr Xþgar ^maVr` _{hbm \$b§XmO R>abr.

{VZo 24 gßQ>|~a 2019 amoOr gwaV oWo X{jU Am{\«$Ho${déÕ IoiV Am§Vaamï´>r` Q>r-20 {H«$Ho$Q>_Ü`o nXmn©U Ho$bo.

Q>r-20 _Yrb _{hbm \$b§XmOm§Mr OmJ{VH$ H«$_dmar

H«$. \$b§XmO Xoe JwU

1 e\$mbr d_m© ^maV 761

2 gwPr ~oQ²g Ý`yPrb§S> 750

3 ~oW _yZr Am°ñQ´>o{b`m 746

‘m[a`m emamnmoìhmMr {Zd¥Îmr

a{e`mMr ‘{hbm Q>o{ZgnQy> ‘m[a`m emamnmoìhm {hZo 26 ’o$~«wdmar 2020 amoOr d`mÀ`m 32 ì`m dfu Q>o{Zg H«$sS>m àH$mamVyZ {Zd¥Îmr KoVbr. {VZo J«±S>ñb°‘ ñnYmªMo nmM doim {dOoVonX {‘idbo Amho.

‘m[a`m emamnmoìhm {df`r

OÝ‘ : 19 E{àb 1987, Ý`mJZ (Nyagan), a{e`m.

Page 74: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

76 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

gÜ`mÀ¶m ‘{hbm EHo$arVrb OmJ{VH$ H«$‘dmarVrc ñWmZ : 343. {VZo 22 Am°JñQ> 2005 amoOr ‘{hbm§À`m EHo$arVrb OmJ{VH$ H«$‘dmarV n{hbo ñWmZ {‘idbo hmoVo. J«±S> ñb°‘ ñnYmªVrb ‘{hbm EHo$arMo {dOoVonX ¾ {då~ëS>Z : 2004 ¾ A‘o[aH$Z AmonZ : 2006 ¾ Am°ñQ´o{b`Z AmonZ : 2008 ¾ ’«|$M AmonZ : 2012 Am{U 2014

2022 À`m ‘{hbm Am{e`mB© ’w$Q>~m°b ñnY}Mo `O‘mZnX ^maVmH$S>o

Am{e`mB© ’w$Q>~m°b g§KQ>ZoZo (Asian Football Confederation - AFC) 2022 ‘Ü`o hmoUmè`m ‘{hbm Am{e`mB© ’w$Q>~m°b ñnY}Mo `O‘mZnX ^maVmH$S>o Agob, Ago 18 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Omhra Ho$bo.

`m ñnY}À`m Am`moOZmgmR>r Mm`ZrO V¡noB© Am{U CP~o{H$ñVmZ ho Xoehr CËgwH$ hmoVo, ‘mÌ Ë`mV ^maVmZo ~mOr ‘maV `O‘mZnX {‘idbo. `m ñnY}gmR>r S>r. dm`. nmQ>rb ñQ>o{S>`‘ (‘w§~B©), Q´mÝg ñQ>o{S>`m E[aZm (Ah‘Xm~mX, JwOamV) Am{U ’$Vm}S>m ñQ>o{S>`‘ (Jmodm) ¶oWo gm‘Ý`m§Mo Am`moOZ H$aÊ`mg ‘§Owar XoÊ`mV Ambr Amho. ^maVmZo `mnydu 2016 ‘Ü`o AFC 16 dfmªImbrb ñnYm© Am{U 2017 ‘Ü`o 17 dfmªImbrb Hw$‘ma {dídMfH$ ñnYmªMo `O‘mZnX ^yfdbo Amho.

~wboQ> Ý`yO

Ý`yPrb§S> {déÕÀ`m H$gmoQ>r ‘m{bHo$V ^maVmMm nam^d : ^maV Am{U Ý`yPrb§S> `m§À`mVrc XmoZ gm‘Ý`m§Mr H$gmoQ>r ‘m{bH$m Ý`yPrb§S>‘Ü`o ’o$~«wdmar-‘mM© 2020 ‘Ü`o nma nS>br. `m‘Ü`o Ý`yPrb§S>Zo ^maVmMm 2-0 Agm nam^d Ho$bm. 2002 nmgyZ àW‘M H$gmoQ>r ‘m{bHo$V EH$mhr ^maVr` ’$b§XmOmbm eVH$ H$aVm Ambobo Zmhr. H$moZoê$ hånr {hbm Ho$Ýg© MfH$ ~w{Õ~i ñnY}Mo {dOoVonX : ^maVmÀ`m H$moZoê$ hånr {hZo 17 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Ho$Ýg© MfH$ ~w{Õ~i ñnY}Mo {dOoVonX {‘idbo. `m ñnY}À`m A§{V‘ ’o$arV ^maVmÀ`mM ÐmoUmdbr h[aH$m {hbm

~amo~arV amoIV {VZo hr H$m‘{Jar Ho$br. `m {dOoVonXm‘wio Vr OmJ{VH$ H«$‘dmarV Xþgè`m ñWmZr {damO‘mZ Pmbr. ‘±MoñQ>a {gQ>r ’w$Q>~m°b Šb~da XmoZ dfmªMr ~§Xr : "`w{Z`Z Am°’$ `wamon ’w$Q>~m°b Agmo{gEeZ'Zo 14 ’o$~«wdmar 2020 amoOr B§½b§S>‘Yrb à{gÕ ‘±MoñQ>a {gQ>r ’w$Q>~m°b Šb~da XmoZ dfmªMr (2020-21 Vo 2021-22) ~§Xr KmVbr. VgoM `m g§Kmg 30 bmI `wamo S>m°bg©Mm X§S>hr R>moR>mdbm. `m Agmo{gEeZZo ‘±MoñQ>a {gQ>r Šb~da Am{W©H$ A{Z`{‘VVoMm R>nH$m R>odV hr H$madmB© Ho$br. `m {ZU©`m{damoYmV ‘±MoñQ>a {gQ>r ’w$Q>~m°b Šb~ H«$sS>m bdmXmH$S>o XmX ‘mJUma Amho. am’o$b ZXmb {Vgè`m§Xm {dO`r : ñnoZÀ`m am’o$b ZXmb `mZo 29 ’o$~«wdmar 2020 amoOr ‘opŠgH$mo AmonZ Q>o{Zg ñnY}Vrb nwéf EHo$arMo {dOoVonX {‘idbo. Ë`mZo `m ñnY}Mo {dOoVonX {Vgè`m§Xm {‘idÊ`mMm ‘mZ {‘idbm. `mnydu Ë`mZo 2005 Am{U 2013 ‘Ü`o m ñnY}Mo {dOoVonX {‘idbo hmoVo. am’o$b ZXmb hm nwéfm§À`m EHo$arVrb OmJ{VH$ H«$‘dmarV n{hë`m ñWmZr Amho. ~wH$s g§Ord Mmdbm ¶mMo ^maVmH$S>o hñVm§VaU : {~«Q>ZZo {H«$Ho$Q> gm‘Ý`mÀ`m {’$pŠg§J àH$aUmVrb Amamonr g§Ord Mmdbm mMo 13 ’o$~«wdmar 2020 amoOr maVmH$S>o hñVm§VaU Ho$bo. ¶m {Z{‘ÎmmZo ^maV Am{U {~«Q>Z `m§À`mV Pmboë`m JwÝhoJma hñVm§VaU H$amamA§VJ©V àW‘M EH$m ‘moR>çm àH$aUmVrb JwÝhoJmamMo hñVm§VaU Pmbo. X{jU Am{’«$H$m {H«$Ho$Q> g§KmÀ`m ’o$~«wdmar 2000 ‘Yrb ^maV Xm¡è`mÀ`m doir g§Ord MmdbmZo VËH$mbrZ X{jU Am{’«$Ho$Mm IoimSy> h°Ýgr H«$mo{ZE `mÀ`m ‘XVrZo ‘°M {’$pŠg§J Ho$ë`mMm Amamon Amho. YmdnQy> {Zem§V eoÅ>rMm {dH«$‘ : H$Zm©Q>H$Mm à{gÕ YmdnQy> {Zem§V eoÅ>r `mZo 100 ‘rQ>a A§Va 9.52 goH§$XmV nyU© H$aV Zdm {dH«$‘ ñWm{nV Ho$bm. lr{Zdmg Jm¡S>m `m YmdnQy>Mm 9.55 goH§$XmV 100 ‘rQ>anma H$aÊ`mMm `m AmYrMm {dH«$‘ {Zem§V eoÅ>r `mZo ‘moS>rV H$mT>bm. {Zem§VMr AmoiI "H§$~mbm YmdnQy>' åhUyZ Amho. H$Zm©Q>H$ amÁ`mVrb åhetMr nma§n[aH$ e`©V "H§$~mbm' ¶m ZmdmZo AmoiIcr OmVo.

Page 75: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

77~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

65 dm ‘oPm°Z {’$ë‘’o$Aa nwañH$ma

Amgm‘Mr amOYmZr JwdmhmQ>r `oWrb B§{Xam Jm§Yr A°Wbo{Q>Šg ñQ>o{S>`‘‘Ü`o 15 ’o$~«wdmar 2020 amoOr 65 dm "‘oPm°Z {’$ë‘’o$Aa nwañH$ma gmohim'

nma nS>bm. `m H$m`©H«$‘mV {’$ë‘’o$Aa nwañH$mam§Mo {dVaU H$aÊ`mV Ambo.

gdm}ËH¥$ï> {MÌnQ> … Jbr ~m°`. gdm}ËH¥$ï> {X½Xe©H$ … Pmo`m A»Va (Jbr ~m°`). gdm}ËH¥$ï> {MÌnQ> (g‘mbmoMH$m§Mr ng§Vr) … gmoZ{M{S>`m (A{^foH$ Mm¡~o), Am{Q©>H$b-15 (AZw^d {gÝhm). gdm}ËH¥$ï> A{^ZoVm - ‘w»` ^y{‘H$m (nwéf) … aUdra qgJ (Jbr ~m°`). gdm}ËH¥$ï> A{^ZoVm (g‘mbmoMH$m§Mr ng§Vr) … Am`wî‘mZ IwamZm (Am{Q©>H$b 15). gdm}ËH¥$ï> A{^ZoÌr - ‘w»` ^y{‘H$m (ór) … Am{b`m ^Å> (Jbr ~m°`). gdm}ËH¥$ï> A{^ZoÌr (g‘mbmoMH$m§Mr ng§Vr) … ^y‘r noS>UoH$a Am{U Vmngr nÞy (gm§S> H$s Am±I). gdm}ËH¥$ï> gmhmæ`H$ A{^ZoÌr … A‘¥Vm gw^mf (Jbr ~m°`). gdm}ËH¥$ï> gmhmæ`H$ A{^ZoVm … {gÕm§V MVwd}Xr (Jbr ~m°`). ~oñQ> å w{PH$ Aë~‘ … "Jbr ~m° ' Am{U "H$~ra qgJ.' gdm}ËH¥$ï> JrV … "AnZm Q>mB‘ AmEJm' (Jbr ~m°`) ¶m JmʶmgmR>r "{S>ìhmB©Z' Am{U "A§Hw$a {Vdmar.' gdm}ËH¥$ï> nmíd©Jm`H$ … "H$b§H$ Zhr'- A[a{OV qgJ (H$b§H$). gdm}ËH¥$ï> nmíd©Jm{¶H$m … "Kw§Jê$', {eënm amd (dm°a). gdm}ËH¥$ï> {X½Xe©H$ (nXmn©U) … Am{XË` Ya (Car : g{O©H$b ñQ´mBH$). gdm}ËH¥$ï> A{^ZoVm (nXmn©U) … A{^‘Ý`y XmgmZr (‘X© H$mo XX© Zht hmoVm).

gdm}ËH¥$ï> A{^ZoÌr (nXmn©U) … AZÝ`m nm§S>o (ñQw>S§>Q> Am°’$ X B`a 2). gdm}ËH¥$ï> ‘yi H$Wm … AZw^d {gÝhm Am{U Jm¡ad gmoi§H$s (Am{Q©>H$b 15). gdm}ËH¥$ï> nQ>H$Wm … ar‘m H$mJVr Am{U Pmo`m A»Va (Jbr ~m°`). gdm}ËH¥$ï> g§dmX … {dO` ‘m¡`© (Jbr ~m°`). OrdZJm¡ad nwañH$ma … a‘oe {gßnr. EŠgbÝg BZ {gZo‘m … JmoqdXm. AmJm‘r g§JrV à{V^ogmR>r Ama. S>r. ~‘©Z nwañH$ma … emídV gMXod (Car).

{edN>ÌnVr amÁ` H«$sS>m nwañH$ma (2018-19)

amÁ`mÀ¶m H«$sS>m joÌmV gdm}ƒ ‘mZë`m OmUmè`m "{edN>ÌnVr amÁ` H«$sS>m nwañH$ma, 2018-19' Mr KmofUm 17 ’o$~«wdmar 2020 amoOr H$aÊ`mV Ambr. OrdZJm¡ad nwañH$mamgh CËH¥$ï> H«$sS>m

‘mJ©Xe©H$ nwañH$ma, amÁ` H«$sS>m nwañH$ma, VgoM IoimSy>, gmhgr Am{U {Xì`m§J `m àH$mam§‘ܶo 63 OUm§Zm nwañH$ma àXmZ H$aÊ`mV Ambo.

{edN>ÌnVr nwañH$ma {dOoË`m§Mr `mXr

OrdZJm¡ad amÁ` H«$sS>m nwañH$ma … n§T>arZmW nmR>mao (Hw$ñVr) CËH¥$ï> H«$sS>m ‘mJ©Xe©H$ nwañH$ma … `wdamO IQ>Ho$ (A°Wbo{Q>Šg), ~mimgmho~ Amdmao (Hw$ñVr), {ZVrZ IÌr (Vm`¹$m±Xmo), OJXre ZmZOH$a (Imo-Imo), A{Zb nmodma (n°am-A°Wbo{Q>Šg) IoimSy§>Mo H«$sS>m nwañH$ma … hf©X hmVUH$a, H${dVm KmUoH$a (Imo-Imo), [aem§H$ Xodm{S>Jm, gmoZmbr qeJQ>o, {Jare BaZmH$ (H$~È>r), ApídZ nmQ>rb, ‘Ywam dm`H$a (gm`H$qbJ), ndZ O`ñdmb, {à`m Jmo‘mgo (AmQ>çmnmQ>çm), A{^{OV H$Q>Ho$, A§{H$Vm Jw§S> (Hw$ñVr), gwbVmZ Xoe‘wI (H$ZmoB§J Am{U

Page 76: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

78 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

H$m`mqH$J), {à`m§H$m IoS>H$a (ìhm°br~m°b), {gÕm§V H$m§~io, gmjr ‘mWdS> (ñHo$qQ>J), {à`m§H$m Jm¡S>m (dwey), hf©b dmI[a`m, Ad§{VH$m MìhmU, {gÕmW© naXoer, ‘mZgr JmdS>o (ObVaU / S>m`pìh§J / dm°Q>anmobmo), gwI‘Ur ~m~aoH$a ({Va§XmOr), {H$gZ VS>dr, AM©Zm AmT>md (A°Wbo{Q>Šg), lwVr AaqdX (~mñHo$Q>~m°b), {n¶yf Am§~wbH$a, B©ídar JmoV‘mao (gm°âQ>~m°b), Jm¡ad OmoJX§S>, Am{XVr Xm§S>oH$a, lmdUr amD$V ({OåZ°pñQ>Šg), doXm§Jr VwiOmnyaH$a (Zo‘~mOr), Vwfma Amhoa, Xm{‘Zr a§^mS> (Vbdma~mOr), AZ§Vm MmonS>o (~m°pŠg§J), gy`©^mZ Kmobn, OmJ¥Vr ehmao (Zm¡H$mZ`Z), ZraO Mm¡Yar, é{MH$m ^mdo (Vm`¹$m±Xmo), {d¿Zoe XodioH$a, g§`mo{JVm KmoanS>o (~°S>q‘Q>Z), JUoe qeXo, {h‘mZr na~ (‘„Im§~), `moJoe ‘ohoa, H$éUm dmK‘mao (earagm¡ð>d), AmH$me {MH$Q>o (hm°H$s), ídoVm eod}Jma (`m°qMJ), {J[aOm ~moS>oH$a (~og~m°b), Zrboe JamQ>o, gmoZmbr JrVo (nm°da {bpâQ>§J). IoimSy§>Mo H«$sS>m nwañH$ma (gmhgr) … à^mV H$moir, ew ‘ dZ‘mir, AnUm© à wXogmB©, gmJa ~S>do IoimSy§>Mo H«$sS>m nwañH$ma ({Xì`m§J) … ñdpßZb nmQ>rb, nmW© h|Ðo, O`XrnHw$‘ma qgh, gm`br nmohao, d¡îUdr gwVma.

61 do b{bV H$bm AH$mX‘r nwañH$ma

amï´>nVr ^dZmV 4 ‘mM© 2020 amoOrÀ¶m H$m`©H«$‘mV amï´>nVr am‘ZmW H$moqdX `m§Zr 15 H$bmH$mam§Zm "amï´>r` b{bV H$bm AH$mX‘r nwañH$ma' àXmZ Ho$bo. ¶m nwañH$mam§Mo ho 61 do df© Amho. ¶m nwañH$mamMo ñdê$n XmoZ bmI én`o amoI, gÝ‘mZ{MÝh Am{U àeñVrnÌ Ago Amho.

nwañH$maàmá ì`º$s¨Mr Zmdo

nwañH$ma àmá ì`º$s H$bmH¥$Vr H$bmàH$ma

1) AZyn Hw$‘ma ‘§OwIr Jmonr - {Ìeya, Ho$ai AZQ>m`Q>bS> - 2 MmaH$mob Am°Z amBg nona

2) S>opìhS> ‘mbmH$a- H$mobH$Îmm, npíM‘ ~§Jmb JwS>ZmBQ> H$bH$Îmm - 2 MmaH$mob noñQ>ob Am°Z nona

3) Xod|ÐHw$‘ma Iao - dS>moXam, JwOamV nn}À`wAb ‘ob±H$mobr H$moardH$m‘ (Eching)

4) {XZoe n§S>çm - ‘w§~B©, ‘hmamï´> {Q´{nH$ O§Va ‘§Va {S>{OQ>b AH$m©`ìhb

5) ’$mê$H$ Ah‘X hbXa - npíM‘ ~§Jmb, H$mobH$mVm MmBëS>hÿS> dyS>

6) h[a am‘ Hw§$^dV - O`nya, amOñWmZ ‘m` J«±S> ‘Xg© ~«moH$Z Q´§H$ ãb°H$ ‘m~©b

7) Ho$ear Z§XZ àgmX - O`nya, amOñWmZ H$mb MH«$m ñQ>moZdoAa

8) ‘mohZ Hw$‘ma Q>r. - ~|Jiwê$, H$Zm©Q>H$ S>m±H$s gr, S>m±H$s Sy>, S>m±H$s {db `w ‘w MmaH$mob

9) aVZ H¥$îU gmhm - ‘w§~B©, ‘hmamï´> X Q>r{’$Z ~«m±P A±S> ñQ>rb

10) gmJa dg§V H$m§~io - ‘w§~B©, ‘hmamï´> X Ho$O {‘ŠgS> {‘{S>`m Am|Z nona

11) gVqdXa H$m¡a E - Zdr {X„r H$m°ÝQ>oåßcoeZ H$moardH$m‘ (Eching)

12) gwZrb {Védm`ya - EZm©Hw$b‘, Ho$ai A Vob Am°’$ O°H$’«w$Q> dyS> A±S> Am`Z©

13) VoOñdr Zmam`U gmoZdUo - gmobmnya, ‘hmamï´> goë’$ nmoQ´}Q> dyS>H$Q> qàQ>

14) `enmb qgJ - Zdr {X„r X añQ>oS> dm°b {‘Šg {‘{S>`m Am°Z ‘mC§Q> ~moS>©

15) `ed§V qgJ - Zdr {X„r ~g§V {‘Šg {‘{S>`m Am°Z H°$Zìhmg

_hmamï´>mVrb b{bV H$bm AH$mX_r nwañH$maàmá H$bmH$ma : VoOñdr Zmam`U gmoZmdUo, gmJa dg§V H$m§~io, aVZ H¥$îU gmhm, {XZoe n§S>çm.

b{bV H$bm AH$mX_r {df`r

ñWmnZm : 5 Am°JñQ> 1954. _w»`mb` : Zdr {X„r. gZ 1957 _Ü`o AH$mX‘rg "gmogm`Q>r Zm|XUr H$m`Xm, 1860' Zwgma d¡Ym{ZH$ XOm© XoÊ`mV Ambm.

Page 77: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

79~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

b{bV H$bm AH$mX_r Xadfu H$bm Am{U H$bmH$ma ¶m§Zm àmoËgmhZ XoÊ`mgmR>r H$bm àXe©Z Am{U nwañH$ma gmohù`mMo Am`moOZ H$aVo.

S>m°. amUr ~§J Am{U S>m°. A^` ~§J `m§Zm "OoAmaS>r Q>mQ>m nwañH$ma'

S>m°. amUr ~§J Am{U S>m°. A^` ~§J `m§Zm 28 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Zdr {X„r `oWo bmoH$godogmR>r OoAmaS>r Q>mQ>m nwañH$mamZo gÝ‘m{ZV

H$aÊ`mV Ambo. "nm°ß`wboeZ ’$mC§S>oeZ Am°’$ B§{S>`m'À`m 50 ì`m dYm©nZ {XZmMo Am¡{MË` gmYyZ hm nwañH$ma CÚmoJnVr aVZ Q>mQ>m `m§À`m hñVo àXmZ H$aÊ`mV Ambm. gmd©O{ZH$ Amamo½` joÌmVrb moJXmZmgmR>r {Xë`m OmUmè`m OoAmaS>r Q>mQ>m nwañH$mamMo n{hbo ‘mZH$ar ~§J XmånË` R>abo AmhoV.

S>m°. amUr ~§J Am{U S>m°. A^` ~§J `m§À`m{df`r

S>m°. amUr ~§J Am{U S>m°. A^` ~§J `m§Zr gZ 1986 gmbr JS>{Mamobr oWo "gM©' (Society for Education, Action and Research in Community Health - SEARCH) `m {~Ja-emgH$s` g§ñWoMr ñWmnZm Ho$br. `m g§ñWoÀ`m ‘mÜ`‘mVyZ ñWm{ZH$ bmoH$m§Zm Amamo½` gw{dYm nwa{dUo, Amamo½` joÌmV à{ejU, {ejU Am{U Amamo½` YmoaUm§Zm AmH$ma XoÊ`mgmR>r gmhmæ` åhUyZ g§emoYZ H$aUo hr H$m`} Ho$br OmVmV. S>m°. amUr ~§J Am{U S>m°. A^` ~§J `m§Zr gZ 2006 gmbr "{Z‘m©U' `m {~Ja-emgH$s` g§ñWoMr ñWmnZm Ho$br. m g§KQ>ZoÀ`m H$m`m©da ‘hmË‘m Jm§YrOtÀ`m "ZB© Vmbr‘'À¶m {dMmam§Mm à^md Amho. S>m°. amUr ~§J Am{U S>m°. A^` ~§J `m§Zm ¶mnydu gZ 2003 ‘Ü`o "‘hmamï´ >^yfU', gZ 2006 ‘Ü`o "O‘Zmbmb ~OmO' Am{U gZ 2018 gmbr "nÙlr' ¶m nwañH$mam§Zr gÝ‘m{ZV H$aÊ`mV Ambo Amho.

S>m°. Ho$. H$ñVwara§JZ `m§Zm S>m°. ‘mohZ Ym[a`m amï´>{Z‘m©U nwañH$ma

^maVr` A§Vami g§emoYZ g§ñWoMo (Bòmo) ‘mOr AÜ`j S>m°. H¥$îUmñdm‘r H$ñVwara§JZ `m§Zm 20 ’o$~«wdmar 2020 amoOr ZmJnya `oWo S>m°. ‘mohZ Ym[a`m amï´>{Z‘m©U nwañH$mamZo Jm¡a{dÊ`mV Ambo.

EH$ bmI én`o amoI, emb, lr’$i Am{U ‘mZ{MÝh Ago `m nwañH$mamMo ñdê$n Amho. hm nwañH$ma "dZamB© ’$mC§S>oeZ' V’}$ {Xbm OmVmo.

S>m°. Ho$. H$ñVwara§JZ `m§À`m{df`r

Ë`m§Zr gZ 1994 Vo 2003 Xaå`mZ ^maVr` A§Vami g§emoYZ g§ñWoMo AÜ`jnX ^yf{dbo. gZ 2003 Vo 2009 Xaå¶mZ Vo amÁ¶g^oMo gXñ¶ hmoVo. VgoM Vo {Z¶moOZ Am¶moJmMo gXñ¶ hmoVo. ˶m§À¶m AܶjVoImcrc g{‘VrZo gZ 2019 ‘ܶo amîQ´>r¶ {ejU YmoaUmMm ‘gwXm H|$Ð gaH$macm gmXa Ho$cm. A§Vami g§emoYZmVrb ˶m§À`m `moJXmZm~Ôb AmVmn¶ªV Ë`m§Zm nÙlr (1982), nÙ^yfU (1992) Am{U nÙ{d^yfU (2000) `m nwañH$mam§Zr gÝ‘m{ZV H$aÊ`mV Ambo Amho. 1999 ‘ܶo ˶m§Zm EM. Ho$. {’$amo{X¶m nwañH$ma {Xcm.

dZamB© ’$mC§S>oeZ

"dZamB© ’$mC§S>oeZ'Mr Zm|XUr Y‘m©Xm` Q´ñQ> H$m`ÚmA§VJ©V 10 Owb¡ 1986 amoOr H$aÊ`mV Ambr. g§ñWmnH$ : nÙ{d^yfU ‘mohZ Ym[a`m. n`m©daU g§ajUmÀ`m ‘mÜ`‘mVyZ emídV {dH$mg gmÜ` H$aÊ`mÀ`m hoVyZo m ’$mC§S>oeZMr ñWmnZm H$aÊ`mV Ambr.

‘ZàrV qgJ `mg gdm}Îm‘ hm°H$snQy>Mm nwañH$ma

^maVr` hm°H$s g§KmMm H$U©Yma ‘ZàrV qgJ `mg 13 ’o$~«wdmar 2020 amoOr Am§Vaamï´>r` hm°H$s ‘hmg§KmMm "gdm}Îm‘ nwéf hm°H$snQy>' nwañH$ma Omhra Pmbm.

hm nwañH$ma {‘idUmam Vmo ^maVmMm n{hbm hm°H$snQy> R>abm. ‘ZàrV qgJ mZo 35.2% ‘Vm§gh hm nwañH$ma Amnë`m Zmdmda Ho$bm. `m‘Ü`o Xþgè`m ñWmZr Agboë`m ~opëO`‘À`m AmW©a S>moaoZ `mg 19.7% ‘Vo {‘imbr. ‘VXmam§‘Ü`o amï´>r` g§KQ>Zm, àgma‘mÜ`‘o, MmhVo Am{U IoimSy> ¶m§Mm g‘mdoe hmoVm.

Page 78: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

80 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

{Z¶wº$s

A_o[aHo$Vrb \o$S>ab g{H©$Q> Ý`m`mb`mÀ`m _w»` Ý`m`mYrenXr lr. lr{ZdmgZ

^maVr` d§emMo A_o[aH$s ZmJ[aH$ Agbobo Ý`m`mYre nÙZm^Z lrH$m§V D$\©$ lr. lr{ZdmgZ (d` 52) `m§Mr {Z`wº$s A_o[aHo$Vrb \o$S>ab g{H©$Q> Ý`m`mb`mÀ`m

_w»` Ý`m`mYrenXr H$aÊ`mV Ambr. A_o[aHo$‘ܶo gdm}ÀM Ý`m`mb`mÀ`m ImbmoImb Agboë`m \o$S>ab g{H©$Q> Ý`m`mb`mÀ`m _w»` Ý`m`mYrenXr {Z`wº$ hmoUmao lr. lr{ZdmgZ ho X{jU Am{e`mB© d§emVrb n{hbo Bg‘ R>abo AmhoV. lr. lr{ZdmgZ ho g{H©$Q> Ý`m`mb`mMo `mnyduMo Ý`m`mYre _o[aH$ Jmab±S> `m§À`m OmJr H$m`©aV hmoVrb.

lr. lr{ZdmgZ `m§À`m{df`r

lr{ZdmgZ `m§Mm OÝ_ M§S>rJT> (^maV) `oWo Pmbm. Vo _yiMo V{_iZmSy>Vrb AmhoV. lr{ZdmgZ `m§Mo dS>rb bm°aoÝg {dÚmnrR>mV àmÜ`mnH$ hmoVo. Ë`m_wio Ë`m§Mo ~mbnU bm°aoÝg H°$Ýgmg `oWo Jobo. Ë`m§Zr A_o[aHo$Vrb So>_moH«°${Q>H$ Am{U [anpãbH$ `m XmoÝhr amOH$s` njm§À`m amOdQ>rV H$m_ Ho$bo Amho. A_o[aHo$Mo VËH$mbrZ amï´>mÜ`j ~amH$ Amo~m_m `m§Zr lr{ZdmgZ `m§Mr H$mob§{~`m {Oëhm Anrc Ý`m`mb`mÀ`m Ý`m`mYrenXr {Z`wº$s Ho$br hmoVr. {Oëhm Anrc Ý`m`mb`mV {Z`wº$s hmoÊ`mnydu Ë`m§Zr Cn_w»` gm°{b{gQ>a OZab åhUyZ H$m`© Ho$bo hmoVo.

boâQ>Z§Q> OZabnXr ‘mYwar H$m{ZQ>H$a

nwUopñWV bîH$ar d¡ÚH$s` ‘hm{dÚmb`mÀ`m ‘mOr A{Yð>mVm ‘oOa OZab ‘mYwar H$m{ZQ>H$a `m§Mr 29 ’o$~«wdmar 2020 amoOr boâQ>Z§Q> OZabnXr nXmoÞVr

H$aÊ`mV Ambr.

g§~§{YV ‘wÔo

^maVr` bîH$amV boâQ>Z§Q> OZabnXr nXmoÞVr {‘iUmè`m Ë`m {Vgè`m ‘{hbm A{YH$mar AmhoV. bîH$amVrb Ago Xþgè`m H«$‘m§H$mMo gdm}ƒ nX {‘imboë`m Ë`m n{hë`m ~mbamoJ {M{H$ËgH$ (Paediatrician) AmhoV. ^maVr` Zm¡XbmÀ¶m Am{U ^yXbmÀ`m W«r ñQ>ma âb°J Am°{’$ga nwZrV Aamoam m bîH$amV boâQ>Z§Q> OZabnXr nXmoÞVr {‘imboë`m n{hë`m ‘{hbm hmoË`m. nÙmdVr ~§S>monmÜ`m` m boâQ>Z§Q> OZabnXr nXmoÞVr {‘imboë¶m ^maVr¶ hdmB© XbmÀ¶m n{hë`m Am{U EH§$Xa g§ajU XbmVrb Xþgè`m ‘{hbm R>aë`m hmoË`m. H$m{ZQ>H$a `m bîH$amV Jobr 37 df} godm ~OmdV AmhoV. gÜ`m Ë`m ^maVr` bîH$amÀ`m CY‘nya `oWrb Am‘u H$‘m§S> hm°pñnQ>b‘Ü`o ‘oOa OZab (d¡ÚH$s`) åhUyZ H$m`©aV hmoË`m. AmVm Ë`m Mr’$ Am°’$ {S>’o$Ýg ñQ>m’$ `m§À`m A{YnË`mImbrb {X„rpñWV g§ajU ‘w»`mb`mV EH$mpË‘H$ g§ajU H$‘©Mmar, d¡ÚH$s` {d^mJmÀ`m Cnà‘wI (S>rgrAm`S>rEg) åhUyZ H$m © H$aVrb. `m {d^mJmA§VJ©V g§ajU Xbm§gmR>r dmQ>n H$aÊ`mV Amboë`m {ZYrMm n`m©á dmna H$aUo, g§ajU gm{hË` IaoXrV gwb^Vm AmUUo, gwajm Xbm§Mo à{ejU Am{U ‘mo{h‘m `m§~m~V {Z`moOZ H$aUo BË`mXr H$m } nma nmS>br OmVmV. Ë`m§Mo nVr amOrd H$m{ZQ>H$a ho boâQ>Z§Q> OZab `m nXmdê$Z godm {Zd¥Îm Pmbo AmhoV. nVr Am{U nËZr Aem XmoKm§Zrhr bîH$amV boâQ>Z§Q> OZabnX ^yfdUo, hr ^maVr` bîH$amÀ`m B{VhmgmVrb n{hbrM KQ>Zm R>abr Amho. H$m{ZQ>H$a m nwUo oWrb bîH$ar d¡ÚH$s` ‘hm{dÚmb`mÀ`m

(AFMC) Q>m°na AgyZ Ë`m§Zm CËH¥$ï> {dÚm{W©Zr åhUyZ amï>nVr gwdU© nXH$mZo Jm¡a{dÊ`mV Ambo hmoVo. `mM ‘hm{dÚmb`mÀ`m n{hë`m ‘{hbm A{Yð>mVm

Page 79: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

81~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

åhUyZ Ë`m§Mr 2017 ‘Ü`o {Z`wº$s Pmbr hmoVr. Ë`m§Zr ~mbamoJ {M{H$Ëgm `m {df`mV nXì`wÎma nXdr g§nmXZ Ho$br AgyZ ApIb ^maVr` Am`w{d©kmZ g§ñWoVyZ (AIIMS) ~mbamoJ {H$S>Zr emómMo à{ejU KoVbo Amho. Ë`m bîH$ar XbmVrb n{hë`m à{e{jV ~mbamoJ {H$S>Zr Vk AgyZ Ë`m§Zr ~mbH$m§‘Yrb {H$S>Zr g§~§Yr {dH$mam§darb XoIaoIrgmR>r nwUo Am{U {X„r `oWo ñdV§Ì H$j (`w{ZQ)> ñWmnZ Ho$bo AmhoV. ‘mYwar H$m{ZQ>H$a `m n§VàYmZm§À`m d¡km{ZH$ Am{U V§ÌkmZmË‘H$ g„mJma ‘§S>imÀ`m gXñ`m XoIrb AmhoV.

H|$Ðr` AW©g{Md nXr AO` ^yfU nm§So>

H|$Ðr` _hgyb g{Md åhUyZ H$m`©aV Agboë`m AO` ^yfU nm§So> `m§Mr 2 _mM© 2020 amoOr H|$Ðr` AW©g{Md nXr {Z`wº$s H$aÊ`mV Ambr. AW©g{Md

åhUyZ H$m`©aV Agbobo amOrd Hw$_ma ho {Zd¥Îm Pmë`mZo Ë`m§À`m OmJr AO` ^yfU nm§So> `m§Mr {Z`wº$s H$aÊ`mV Ambr.

AO` ^yfU nm§So> `m§À`m{df`r

AO` ^yfU nm§So> ho _yiMo {~hmaMo AmhoV. Ë`m§Zr Am`Am`Q>r H$mZnya `oWyZ ~r.Q>oH$. nXdr àmá Ho$br. Vo gZ 1984 À`m ^maVr` àemgH$s` godoVrb (IA S) _hmamï´> amÁ` Ho$S>aMo A{YH$mar AmhoV. Vo 1 {S>g|~a 2018 nmgyZ H|$Ðr` _hgyb g{Md `m nXmda H$m`©aV hmoVo. Ë`m§Zr EH$mM doir "AmYma'Mo à_wI Am{U _hgyb g{Md `m XmoÝhr nXm§À`m O~m~Xmè`m nma nmS>ë`m AmhoV. Ë`m§Zr `mnydu "`w{ZH$ Am`S|>{Q>{\$Ho$eZ A°Wm°[aQ>r Am°\$ B§{S>`m'Mo (UIDA I) _w»` H$m`©H$mar A{YH$mar åhUyZ H$m`© Ho$bo Amho. nm§So> `m§Zr MohamAmoiI B©-_yë`m§H$Z Am{U B©-Anrb H$mJXnÌo, AmoiI H«$_m§H$ àUmbr, naVmdmnyd© Am`H$a ^aUm \$m°_©, VgoM Ëd[aV Am`H$a naVmdm àUmbr {dH${gV H$aUo, Ë`mM~amo~a _hgyb dmT>{dÊ`mgmR>r _m{hVr {díbofUmMm dmna H$aUo B. H$a àUmbrg§X^m©Vrb _hÎdnyU© gwYmaUm A§_bmV AmUë`m AmhoV. H|$Ðr` {dÎm _§Ìmb`mA§VJ©V H$m`©aV Agboë`m gd© g{Mdm§_YyZ gdm©V d[að> g{MdmMr {Z`wº$s AW©g{Md

¶m nXmda H$aÊ`mV `oVo.

H|$Ðr` ‘w»` ‘m{hVr Am`wº$nXr {~‘b OwëH$m

amï´>nVr am‘ZmW H$moqdX `m§Zr 6 ‘mM© 2020 amoOr H|$Ðr` ‘w»` Am`wº$nXr {~‘b OwëH$m m§Mr {Z`wº$s Ho$br. mnydu Vo H|$Ðr` ‘m{hVr Am`wº$ åhUyZ H$m`©aV hmoVo. ‘w»`

‘m{hVr Am`wº$ gwYra ^mJ©d 11 OmZodmar 2020 amoOr {Zd¥Îm Pmë`mZo ho nX [aº$ Pmbo hmoVo.

{~‘b OwëH$m `m§À`m{df`r

OÝ‘ : Am°JñQ>, 1955. ^maVr` àemgH$s` godoVrb ‘Ü` àXoe Ho$S>aMo gZ 1979 À`m ~°MMo Vo A{YH$mar AmhoV. {~‘b OwëH$m `m§Zr ^yf{dbobr àemgH$s` nXo ¾ g§MmbH$, Am¡Úmo{JH$ {dH$mg {d^mJ, H|$Ðr` dm{UÁ` Am{U CÚmoJ ‘§Ìmb¶. ¾ OZg§nH©$ Am`wº$ (‘Ü` àXoe gaH$ma). ¾ g§MmbH$, hdmB© dmhVyH$ ‘§Ìmb` (^maV gaH$ma). ¾ {d^mJr` Am`wº$, ½dmboa (‘Ü` àXoe). ¾ ghg{Md, g§ajU ‘§Ìmb`. ¾ ‘Ü`àXoe gaH$maMo Zdr {X„rVrb {Zdmgr Am`wº$. ¾ H|$Ðr` {dÎm ‘§Ìmb`mA§VJ©V H$m ©aV Am{W©H$ KS>m‘moS>r {d^mJmMo A{V[aº$ g{Md Am{U ‘hmg§MmbH$. ¾ naamï´> ‘§Ìmb`mMo A{V[aº$ g{Md Am{U {dÎmr` g„mJma. ¾ H|$Ðr` ‘m{hVr Am{U àgmaU ‘§Ìmb`mMo g{Md.

H|$Ðr` ‘w»` ‘m{hVr Am`wº$nXm{df`r

H|$Ð gaH$ma "‘m{hVr A{YH$ma H$m`Xm, 2005' (RTI) ‘Yrb H$b‘ 12 AÝd`o H|$Ðr` ‘m{hVr Am`moJ ñWmnZ H$aVo. Am`moJmMr aMZm : 1 ‘w»` Am`wº$ Am{U 10 ‘m{hVr Am`wº$. n§VàYmZm§À`m AÜ`jVoImbrb {ZdS> g{‘VrÀ`m {e’$magrZwgma, amï´>nVr ‘w»` ‘m{hVr Am`wº$ Am{U ‘m{hVr Am`wº$ ¶m§Mr {Z`wº$s H$aVmV. ¶m {ZdS> g{‘VrV H|$Ðr` J¥h‘§Ìr, bmoH$g^m {damoYr njZoVm Am{U n§VàYmZm§Ûmao {Z`wº$ EH$ H|$Ðr` ‘§Ìr `m§Mm g‘mdoe AgVmo. RTI H$m`ÚmÀ¶m H$b‘ 12 (5) Zwgma, ‘w»` ‘m{hVr

Page 80: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

82 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

Am`wº$ Am{U ‘m{hVr Am`wº$ åhUyZ {Z`wº$ hmoUmar ì`º$s hr H$m`Xm, {dkmZ d V§ÌkmZ, g‘mOgodm, ì`dñWmnZ, nÌH$m[aVm, OZg§nH©$ ‘mÜ`‘/àemgZ Am{U emgZ B. {df`m§Mo ì`mnH$ kmZ Am{U AZw^d Agbobr Agmdr. RTI H$m`ÚmÀ¶m H$b‘ 12 (6) Zwgma, ‘w»` ‘m{hVr Am`wº$ qH$dm ‘m{hVr Am`wº$ ¶m nXmdarb 춺$s hr g§gXoMr qH$dm H$moUË`mhr amÁ` {d{Y‘§S>imMr gXñ` Agy Z`o. Ë`mZo BVa H$moUVohr bm^mMo nX YmaU Ho$bobo Zgmdo. Vr ì`º$s H$moUË`mhr amOH$s` njmer g§~§{YV Agy Z¶o qH$dm g§~§{YV 춺$sZo H$moUVmhr CÚmoJY§Xm AWdm ì`dgm` H$ê$ Z¶o.

EAa B§{S>`mÀ`m AÜ`jnXr amOrd ~Ýgb

H|$Ðr` ‘§Ìr‘§S>imÀ`m {Z`wº$s g{‘VrZo ^maVr` àemgH$s` godoVrb (IAS) d[að> A{YH$mar amOrd ~Ýgb `m§Mr 13 ’o$~«wdmar 2020 amoOr EAa B§{S>`m `m àdmgr

{d‘mZ dmhVyH$ H§$nZrÀ`m AÜ`jnXr Am{U ì`dñWmnH$s` g§MmbH$nXr Xþgè`m§Xm {Z`wº$s Ho$br. EAa B§{S>`mMo `mnyduMo AÜ`j AídZr bmohmZr `m§Mr ‘wXV g§në`mZo ~Ýgb `m§Mr {Z`wº$s H$aÊ`mV Ambr.

amOrd ~Ýgb `m§À`m{df`r

~Ýgb `m§Zr {X„r Am`Am`Q>r `oWyZ gZ 1986 ‘Ü`o ñWmnË` A{^`m§{ÌH$s `m {df`mV nXdr àmá Ho$br. Ë`m§Zr BpÝñQ>Q>çyQ> Am°’$ MmQ>©S>© ’$m`ZmpÝe`b A°Zm{bñQ>g© Am°’$ B§{S>`m, h¡Xam~mX (ICFAI) `oWyZ {dÎmr` joÌmVrb {S>ßbmo‘mhr {‘idbm. ˶m§Zr Zì¶m {X„rVrb maVr` naH$s` ì`mnma g§ñWoVyZ

(IIFT) Am§Vaamï´>r` ì`mnma `m joÌmVrb nXì`wÎma nXdrhr àmá Ho$br Amho. amOrd ~Ýgb ho ‘yiMo h[a`mUm `oWrb AmhoV. Vo gZ 1988 À`m ^maVr` àemgH$s` godoVrb ZmJmb±S> amÁ` Ho$S>aMo A{YH$mar AmhoV. gÜ`m Vo H|$Ðr` noQ´mo{bA‘ Am{U Z¡g{J©H$ dm`y ‘§Ìmb`mV A{V[aº$ g{Md åhUyZ H$m`©aV hmoVo. `mnydu ~Ýgb m§Mr gZ 2017 ‘Ü`o VrZ ‘{hÝ`m§H$[aVm EAa B§{S>`mMo AÜ`j Am{U ì`dñWmnH$s` g§MmbH$ åhUyZ {Z`wº$s H$aÊ`mV Ambr hmoVr.

na‘~ra qgJ `m§Mr ‘w§~B© nmobrg Am wº$nXr {Z wº$s

^maVr` nmobrg godoVrb d[að> A{YH$mar na‘~ra qgJ `m§Mr 29 ’o$~«wdmar 2020 amoOr ‘w§~B©À`m nmobrg Am`wº$nXr {Z`wº$s H$aÊ`mV Ambr. VËnydu ˶m nXmda H$m`©aV Agbobo g§O` ~d} ho godm{Zd¥Îm

Pmë`mZo ¶m nXmda qgJ `m§Mr {Z`wº$s Pmbr.

na‘~ra qgJ `m§À`m{df`r

OÝ‘ : M§S>rJT>. Ë`m§Zr g‘mOemómV Cƒ loUrgh nXì`wÎma nXdr àmá Ho$br. gZ 1988 ‘Ü`o ^maVr` nmobrg godoV (IPS) {ZdS>. Ë`m§Zr Cn{d^mJr` nmobrg A{YH$mar åhUyZ Amnë`m H$maH$sXuMr gwédmV Ho$br. Ë`m§Mr gwédmVrMr {Z¶wº$s M§Ðnya `oWo hmoVr. Ë`m§Zr ‘hmamï´> nmobrg XbmV AZoH$ ‘hÎdnyU© O~m~Xmè`m nma nmS>ë`m. gZ 1990 À`m XeH$mV Ë`m§Zr nmobrg Cnm`wº$ åhUyZ ‘w§~B© ehamVrb A§S>adëS>© H$madm`m§{damoYmV Ho$bobo H$m`© A{dñ‘aUr` Amho. A§S>adëS>© JwÝhoJmam§{damoYmVrb {deof EZH$mC§Q>a nWH$mMo Vo à‘wI hmoVo. ‘w§~B©À`m nmobrg Am`wº$nXr {Z`wº$s hmoÊ`mnydu Vo ‘hmamï´> amÁ` bmMbwMnV à{V~§YH$ {d^mJmMo nmobrg ‘hmg§MmbH$ åhUyZhr H$m`©aV hmoVo. Vo ‘hmamï´> IPS {H«$Ho$Q> g§KmMo H$U©Yma AmhoV. Vo OyZ 2022 ‘Ü`o nmobrg godoVyZ {Zd¥Îm hmoVrb.

`wZoñH$moÀ`m O¡dZ¡{VH$Vm AÜ`mgZmda S>m°. A{dZme ^m|S>do `m§Mr {ZdS>

g§`wº$ amï´> e¡j{UH$, d¡km{ZH$ Am{U gm§ñH¥${VH$ g§ñWm (`wZoñH$mo) m g§ñWoZo B§{S>`Z _o{S>H$b Agmo{gEeZÀ`m (IM A) _hmamï´> emIoMo AÜ`j S>m°. A{dZme m|S>do m§Mr _hmamï´>mVrb O¡dZ¡{VH$Vm AÜ`mgZmda (~m`moE{WŠg MoAa) ’o$~«wdmar 2020 ‘ܶo {Z`wº$s Ho$br. IM A À`m ApIb ^maVr` emIoV\}$ H$Ý`mHw$_mar `oWo Am`mo{OV ApIb ^maVr` gmohù`mV hr {Z`wº$s H$aÊ`mV Ambr.

g§~§{YV _wÔo

~m`moE{WŠg åhUOo O¡dZ¡{VH$Vm qH$dm d¡ÚH$s` Zr{V_Îmm hmo`.

Page 81: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

83~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

~m`moE{WŠg hr O¡d{dkmZ, O¡dV§ÌkmZ, Am¡fYemó, d¡ÚH$s` AmMmag§{hVm, amOH$maU, H$m`Xm, doXmÝV Am{U VÎdkmZ B. {df`m§g§~§Yr {Z_m©U hmoUmao àíZ gmoS>{dÊ`m{df`r qMVZ H$aUmar EH$ {dMmaYmam Amho. m_Ü`o é½Um§Mr àmW{_H$ H$miOr, CnMma, Ë`m§À`mgmR>r dmnabr OmUmar Am¡fYo `m§{df`rMr

AmMmag§{hVm Am{U g§~§{YV Z¡{VH$ _yë`m§Mm Aä`mg H$ê$Z Vr AmMaUmV AmUÊ`mMm à`ËZ Ho$bm OmVmo. Amamo½` godoVrb ~m`moE{WŠgÛmao d¡ÚH$s` Aä`mg, Amamo½` H$_©Mmè`m§_Ü`o OmJê$H$Vm, Ë`mM~amo~a é½Umbm EH$ _mUyg åhUyZ g_OyZ KoÊ`mMr j_Vmhr {Z_m©U Ho$br OmVo.

2020 À`m "OmJ{VH$ dmagm `mXr'‘Ü`o ^maVmVrb {R>H$mUo g‘m{dï> H$aÊ`mgmR>r ^maVmZo "Ymob{dam : hS>ßnm eha' Am{U "S>o¸$Z gëVZVMo ñ‘maH$ Am{U {H$„o' `m XmoZ {R>H$mUm§Mo Zm‘{ZX}eZ Ho$bo Amho. Ymob{dam : EH$ hS>ßnm eha H$ÀN>Mo aU (JwOamV) ¶oWrb Im{Xa ~oQ>mda pñWV Ymob{dam ho hS>ßnm g§ñH¥$VrÀ`m g§nÞmdñWoVrb eha Amho. Ama.Eg. {~ï> m§Zr 1985 ‘Ü o m ehamMo CËIZZ Ho$bo. Ymob{dam `oWrb Obg§YmaU nÕVr A{ÛVr` AmhoV Am{U Vr àmMrZ H$mimVrb gdm©{YH$ H$m`©j‘ àUmbtn¡H$s EH$ àUmbr hmoVr.

S>o¸$Z gëVZVMr ñ‘maHo$ Am{U {H$„o`mV Mma {R>H$mUm§Mm g‘mdoe Amho. ¶m‘ܶo H$Zm©Q>H$mVrb 1) Jwb~Jm© `oWrb ~hm‘Zr ñ‘maH$ 2) {~Xa `oWrb ~hm‘Zr Am{U ~arXemhr ñ‘maHo$ Am{U 3) {dOmnya `oWrb Am{Xbemhr ñ‘maHo$ ¶m VrZ Va Am§Y« àXoemVrb h¡Xam~mX `oWrb Hw$Vw~emhr ñ‘maHo$ ¶m {R>H$mUm§Mm g‘mdoe hmoVmo. ^maVmVrb OmJ{VH$ dmagm ñWio ^maVmV EHy$U 38 OmJ{VH$ dmagm ñWio AmhoV. Ë`m§n¡H$s 30 gm§ñH¥${VH$ Va 7 Z¡g{J©H$ ñWio AmhoV. VgoM Z¡g{J©H$ Am{U gm§ñH¥${VH$ Ago {‘l nÕVrMo H$m§MZJ§Jm ho 1 OmJ{VH$ dmagm ñWi Amho.gm§ñH¥${VH$ dmagm ñWio

1 VmO‘hmb, AmJ«m 2 IOwamhmo, ‘Ü` àXoe

3 h§nr, H$Zm©Q>H$ 4 AqOR>m boUr, ‘hmamï´>

5 doê$i boUr, ‘hmamï´> 6 ~moYJ`m, {~hma

7 gy © ‘§{Xa, H$moUmH©$, Amo{S>em 8 aoS> ’$moQ>© H$m°åßboŠg, {X„r

9 gm§Mr, ‘Ü` àXoe 10 Mmob ‘§{Xa, V{‘iZmSy>

11 V{‘iZmSy>À`m ‘hm~brnwa‘ `oWrb ñ‘maH$m§Mm JQ>

12 hþ‘m`yZMr WS>Jr, Zdr {X„r

13 O§Va‘§Va, O`nya, amOñWmZ 14 AmJ«m {H$„m, CÎma àXoe

15 ’$Vohnya grH$ar, CÎma àXoe 16 amUr H$s dmd, nmQ>U, JwOamV

17 H$Zm©Q>H$À`m nÅ>S>H$b `oWrb ñ‘maH$m§Mm JQ>

18 E{b’§$Q>m boUr, ‘hmamï´>

19 Zmb§Xm ‘hm{dhma (Zmb§Xm {dÚmnrR>), {~hma

20 N>ÌnVr {edmOr ‘hmamO Q>{‘©Zg (nyduMo pìhŠQ>mo[a`m Q>{‘©Zg), ‘hmamï´>

21 ‘mC§Q>Z aoëdo 22 Hw$Vw~{‘Zma Am{U Ë`mMr ñ‘maHo$, Zdr {X„r

23 M§nmZoa - nmdmJS> nwamVËd CÚmZ, JwOamV

24 amOñWmZMo {hb/S>m|Jar {H$„o

25 Jmoì`mMo MM© Am{U A{YdoeZo 26 ^r‘~oQ>H$m am°H$ Aml`ñWmZ, ‘Ü` àXoe

27 ‘w§~B©Mm pìhŠQ>mo[a`Z Am{U AmQ>© S>oH$mo EÝgoå~b

28 Jwbm~r eha - O`nya

29 Ah‘Xm~mXMo Eo{Vhm{gH$ eha 30 H°${nQ>b H$m°åßboŠg, M§S>rJT>>

Z¡g{J©H$ dmagm ñWio

1 H$mPra§Jm dÝ`Ord A^`maÊ`, Amgm‘

2 gw§Xa~Z Z°eZb nmH©$, npíM‘ ~§Jmb

3 J«oQ> {h‘mb`rZ amï´>r` CÚmZ, {h‘mMb àXoe

4 ‘mZg dmBëS> bmB’$ g±ŠMwAar, Amgm‘

5 Ho$dbmXod amï´>r` CÚmZ, ^aVnya, amOñWmZ

6 Z§Xm Xodr Am{U ìh°br Am°’$ âbm°dg© amï>r` CÚmZo, CÎmamI§S>

7 npíM‘ KmQ>

Z¡g{J©H$ Am{U gm§ñH¥${VH$ Ago {‘l dmagm ñWiH$m§MZJ§Jm amï´>r` CÚmZ, {g¸$s‘ - ho ^maVmVrb EH$‘od {‘l OmJ{VH$ dmagm ñWi Amho.

"OmJ{VH$ dmagm `mXr, 2020' ‘ܶo ^maVmVrb XmoZ {R>H$mUm§Mo Zm‘m§H$Z

Page 82: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

84 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

OmJ{VH$ ao{S>Amo {XZ : 13 ’o$~«wdmar

OmJ{VH$ ao{S>Amo {XZ 13 ’o$~«wdmar 2020 amoOr OJ^a gmOam H$aÊ`mV Ambm. `wZoñH$moZo (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization - UNESCO) gZ 2011 ‘Ü`o OmJ{VH$ ao{S>Amo {XZ gmOam H$aÊ`mMo Omhra Ho$bo Am{U g§`wº$ amï´> g§KQ>ZoÀ`m Am‘ g^oZo Ë`mg gZ 2012 ‘Ü`o ‘§Owar {Xbr. Ë`mZ§Va gZ 2012 nmgyZ hm {XZ Xadfu gmOam H$aÊ`mV `oVmo.

gZ 2020 gmbÀ`m `m {XZmMr ‘Ü`dVu g§H$ënZm "ao{S>Amo Am{U {d{dYVm' hr hmoVr.

amï´>r` {dkmZ {Xdg … 28 ’o$~«wdmar

^maVmV Xadfuà‘mUo ¶§Xmhr 28 ’o$~«wdmar 2020 amoOr "amï´>r` {dkmZ {Xdg' gmOam H$aÊ`mV Ambm. ^maVmMo à{gÕ d¡km{ZH$ gr. ìhr. am‘Z `m§Zr "am‘Z B’o$ŠQ' hm emoY bmdë¶mÀ¶m ñ‘aUmW© ^maV gaH$ma hm {Xdg gZ 1986 nmgyZ gmOam H$aVo.

`m emoYmgmR>r am‘Z `m§Zm gZ 1930 ‘Ü`o ^m¡{VH$emómVrb "Zmo~ob nm[aVmo{fH$' àmá Pmbo. "{dkmZ joÌmVrb ‘{hbm' (Women in Science) hr 2020 ‘Yrb amï´>r` {dkmZ {XZmMr ‘Ü`dVu g§H$ënZm (Theme) hmoVr.

OZAm¡fYr gámh : 1 Vo 7 ‘mM©

^maVmV 1 Vo 7 ‘mM© 2020 Xaå`mZ OZAm¡fYr gámh gmOam H$aÊ`mV Ambm. `m{Z{‘Îm Amamo½` VnmgUr {e~ra, OZAm¡fYr n[aMMm©, OZAm¡fYr H$m gmW `m§gmaIo {d{dY CnH«$‘ Am`mo{OV H$aÊ`mV Ambo. `m gámhmV {d{dY OZAm¡fYr H|$Ðm§da aº$Xm~ VnmgUr, ‘Yw‘oh é½Um§Mr VnmgUr, S>m°ŠQ>am§Mm ‘mo’$V g„m Am{U ‘mo’$V Am¡fY dmQ>n H$aÊ`mV Ambo. OZAm¡fYr H|$Ðm§da {dH$ë`m OmUmè`m Am¡fYm§Mm XOm© Am{U qH$‘Vt~m~V gm‘mÝ` OZVobmhr OmJéH$ Ho$bo OmV Amho.

{XZ{deof

OmJ{VH$ dÝ`Ord {XZ : 3 ‘mM©

OJ^amV 3 ‘mM© 2020 amoOr OmJ{VH$ dÝ`Ord {XZ gmOam H$aÊ`mV Ambm. dÝ` àmÊ`m§Mo g§ajU H$aÊ`mÀ`m hoVyZo hm {XZ Xadfu gmOam Ho$bm OmVmo.

`m dfuÀ`m (2020) dÝ`Ord {XZmMr ‘Ü`dVu g§H$ënZm "n¥Ïdrdarb gOrdm§Mr emídVVm' (Sustaining All Life on Earth) hr Amho. g§`wº$ amï´> g§KQ>ZoÀ`m Am‘g^oZo {S>g|~a 2013 ‘Ü`o 3 ‘mM© hm "OmJ{VH$ dÝ`Ord {XZ' åhUyZ gmOam H$aÊ`mg ‘§Owar {Xbr.

Am§Vaamï´>r` ‘{hbm {XZ : 8 ‘mM©

8 ‘mM© 2020 amoOr Am§Vaamï´>r` ‘{hbm {XZ gmOam H$aÊ`mV Ambm. "EH$ g‘mZ {díd åhUOoM EH$ gj‘ {díd hmo`' hr 2020 ‘Yrb Am§Vaamï´>r` ‘{hbm {XZmMr ‘Ü`dVu g§H$ënZm hmoVr.

emim ‘hm{dÚmc`m§Vrb ‘{hbm {XZ : ‘mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb`mÛmao g§nyU© XoemVrb emim§‘ܶo Am{U ‘hm{dÚmb`m§‘ܶo Am§Vaamï´>r` ‘{hbm {XZ gmOam H$aÊ`mV Ambm. 8 ‘mM© m Am§Vaamï´>r` ‘{hbm {XZm{Z{‘Îm 1 Vo 7 ‘mM© 2020 Xaå`mZ EH$m ‘Ü`dVu g§H$ënZoda AmYm[aV {deof A{^`mZ gwé H$aÊ`mV Ambo.

Zmareº$s amï´>r` nwañH$ma 2019

gZ 2020 ‘Yrb Am§Vaamï´>r` ‘{hbm {XZmÀ`m nmíd©^y‘rda H|$Ðr` ‘{hbm Am{U ~mb H$ë`mU ‘§Ìmb`mÀ`mdVrZo XoÊ`mV `oUmè`m "Zmar eº$s amï´>r` nwañH$mam'Mo amï´>nVr am‘ZmW H$moqdX `m§À`m hñVo {dVaU H$aÊ`mV Ambo. XoemVrb EHy$U 15 ‘{hbm§Zm hm nwañH$ma XoÊ`mV Ambm. Ë`mV ‘hmamï´>mVrb nwUopñWV aí‘r D$Üd©aofo `m§Mm g‘mdoe Amho. Ë`m§Zr Am°Q>mo‘mo~mB©b joÌmV Ho$boë`m ^ard H$m‘{Jar‘wio hm nwañH$ma ˶m§Zm XoÊ`mV Ambm.

Page 83: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

85~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

{dMmaco OmVmV. ˶mn¡H$s 8 Vo 10 àíZm§Mr CÎmao Amnë¶mcm h‘Img ¶oʶmgmaIr AgVmV. ˶mgmR>r {Z¶moOZnyd©H$ H$mhr ‘hÎdmMo KQ>H$ Am{U CnKQ>H$ Mm§Jco Aä¶mgUo Amdí¶H$ Amho. hm {df¶ {dñV¥V ñdê$nmMm Amho. ¶m {df¶mMo Aä`mg gm{h˶ ‘moR>çm à‘mUmda CncãY Amho. ¶m {df¶m§da 2 Vo 3 àíZ A{YH$À¶m ‘m{hVrda AmYm[aV åhUOo IynM informative ñdénmMo {dMmacoco {XgVmV. ˶m‘wio ¶m {df¶mMr V¶mar H$aVmZm Am¶moJmÀ¶m ‘mJrc àíZn{ÌH$m§Mm AmYma KoD$Z Am{U Most Expected Topics Aer ¶mXr H$ê$Z Aä¶mg H$aUo C{MV R>aoc. ¶m {df¶mVrc ‘hÎdmMo Aä¶mgnyU© KQ>H$ nwT>rcà‘mUo AmhoV - g‘mOgwYmaH$ {deofV: amOfu emhÿ ‘hmamO, ‘hmË‘m ’w$co, S>m°. ~m~mgmho~ Am§~oS>H$a, a‘m~mB© amZS>o, n§{S>Vm a‘m~mB©, ‘hfu H$d}, AmJaH$a B. `m gwYmaH$m§À¶m Aä¶mgm‘ܶo ór {ejU Midirg§~§Yr H$m¶©, Ë`m§Zr ñWmnZ Ho$coë`m g§ñWm, VËH$mcrZ H$m¶Xo ho KQ>H$ AJ«H«$‘mZo Aä¶mgmdoV. VgoM H$mhr {ZdS>H$ g§ñWm Am{U Ë`m§Mo H$m¶©gwÕm Aä`mgUo Amdí`H$ Amho.

1857 gmbMm d ˶mAmYrMo CR>md Am{U ZoV¥Ëd. ^maVr¶ amï´>dmXmÀ¶m {Z{‘©VrV gh^mJr Agcoë¶m g§KQ>Zm Am{U g§ñWm. amï´>r¶ H$m±J«og. Jm§Yr¶wJ Am{U Midir. geó H«$m§Vr cT>m, ˶mMo ZoV¥Ëd, Pmboë¶m {ejm. ‘hmamï´>mMr {Z{‘©Vr Am{U ‘amR>dmS>m ‘wº$s g§J«m‘. ‘hÎdmMr d¥ÎmnÌo Am{U ˶m§Mo OZH$.

¶m KQ>H$mÀ¶m V¶margmR>r 8 dr Vo 11 dr ‘hmamï´> ~moS>m©Mr H«${‘H$ nwñVHo$ Am{U AmYw{ZH$ ^maVmMm B{Vhmg (X ¶w{ZH$ A°H°$S>‘r àH$meZ) hr nwñVHo$ dmMmdrV.

^yJmoc

Am¶moJmZo AmOda "^yJmoc' ¶m {df¶mV ‘hmamï´>mÀ¶m ^yJmocmda OmñVrV OmñV àíZ {dMmacoco AmhoV. Am¶moJmÀ¶m 15 àíZm§n¡H$s gmYmaUV: 10 nojm A{YH$ àíZ ‘hmamï´>mÀ¶m ^yJmocmda {dMmacoco AmhoV Am{U Cd©[aV àíZ ^maVmÀ¶m ^yJmocmda {dMmacoco AmhoV. ˶m‘wio ¶m {df¶mMm Aä¶mg H$aVmZm ‘hmamï´>mMm ^yJmoc Mm§Jë¶màH$mao Aä¶mgUo JaOoMo Amho. ¶m {df¶mMr V¶mar H$_rV-H$‘r g§X^© gm{h˶mÀ`m AmYmao Mm§Jë¶màH$mao H$aVm ¶oVo.

‘hmamï´>mMm ^yJmoc ¶m‘Yrc ‘hÎdmMo KQ>H$

‘hmamï´>mMm àmXo{eH$ d gm‘mݶ ^yJmoc.

~wco{Q>ZÀ¶m ‘mJrc A§H$mV AmnU PSI/STI/ASO nyd© narjoÀ`m eodQ>À¶m Q>ß߶mVrb V¶marMo {Z¶moOZ H$go

H$aVm ¶oB©c, ¶m~m~VMr ‘m{hVr KoVcr. ¶m boImV AmnU g§`wº$ nyd© narjoÀ¶m gm‘mݶ Aܶ¶Z nona_Yrc gmVhr {df¶m§Mo KQ>H${Zhm¶ {Z¶moOZ, AmOdaÀ`m àíZn{ÌH$m {dMmamV KoVm Am¶moJmMm àíZ {dMmaʶmMm H$c Am{U Amnë¶m Aä¶mgmMm Focus H$moU˶m KQ>H$m§da A{YH$ Agmdm ¶mg§~§Yr ‘m{hVr nmhÿ ¶m.

B{Vhmg

Am¶moJmZo nyd© narjoÀ¶m Aä¶mgH«$‘mV Z_yX Ho$ë`mà_mUo B{Vhmgm‘ܶo AmYw{ZH$ ^maVmMm B{Vhmg _hmamï´>mMm {deof g§X^© KoD$Z Aä`mgm`Mm Amho. ¶m {df¶mda 14 Vo 15 àíZ

PSI/STI/ASOg§`wº$ nyd© narjoMr

(2020) V`mar (^mJ-2)

{deof gXa

PSI/STI/ASO g§¶wº$ nyd© narjoVrc gm‘mݶ Aܶ¶ZmVrc gmVhr {df¶m§Mr V¶mar JwUm§Mo C{Ôï> R>odyZ {Z¶moOZnyd©H$ Ho$ë¶mg narjoV h‘Img ¶e

{‘i{dVm ¶oD$ eH$Vo.

Page 84: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

86 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

‘hmamï´>mMr ZXr àUmcr. ‘hmamï´>mMr àmH¥${VH$ aMZm. ‘hmamï´>mMo hdm‘mZ d nO©Ý¶. ‘hmamï´>mVrc dZo. ‘hmamï´>mVrc ‘¥¥Xm d à‘wI {nHo$. _hmamï´>mMr cmoH$g§»`m.

¶m KQ>H$m§da OmñVrV OmñV àíZ {dMmaco OmVmV. H$mhr doim Am{Xdmgr O‘mVr, à‘wI CÚmoJ d ì¶dgm¶ Am{U n¶©Q>Z `m§dahr àíZ {dMmacoco AmhoV. ‘hmamï´>mVrc n¶©Q>Z ¶m KQ>H$mgmR>r 2012-2019 n¶ªV Am¶moJmZo {dMmacocr n¶©Q>Z ñWio d {Oëho Aä¶mgmdoV.

^maVmMm ^yJmoc ¶m KQ>H$mdarc àíZ ho gm‘mݶ ^yJmoc Am{U àmH¥${VH$ ^maV `m XmoZ CnKQ>H$m§da AmYm[aV AgVmV. ˶mgmR>r ‘hmamï´> ~moS>m©Mo B¶Îmm 10 drMo H«${‘H$ nwñVH$ (2013 Mr Amd¥Îmr) Mm§Jcm g§X^© åhUyZ dmnaVm ¶oB©c. ^maVmÀ¶m àmH¥${VH$ aMZm, ^maVmMm gm‘mݶ ^yJmoc Am{U ^maVmMr cmoH$g§»¶m ¶m KQ>H$m§da OmñV ^a Úmdm.

¶m KQ>H$mÀ¶m V¶margmR>r ‘hmamï´> ~moS>m©Mo B. 9 dr Am{U B. 10 dr Mo H«${‘H$ nwñVH$ (2013 Mr Amd¥Îmr) Am{U ‘hmamï´>mMm ^yJmoc ¶mn¡H$s H$moUVohr EH$ nwñVH$ dmnamdo.

^maVr¶ amÁ¶KQ>Zm (ZmJ[aH$emó)

¶m {df¶mda Xadfu nyd© narjoV gamgar 10 àíZ {dMmacoco {XgVmV. ¶m {df¶mdarc àíZ VwcZoZo {dYmZmË‘H$ Am{U {dñV¥V ñdê$nmMo {dMmaco OmVmV. ˶m‘wio g§H$ënZm g‘OyZ KoD$Z ¶m {df¶mMr V¶mar H$aUo Amdí¶H$ Amho.

¶m {df¶mMr V¶mar H$aVmZm Aä¶mgm‘ܶo Omo KQ>H$ Amnë¶mcm H$R>rU OmV Agoc, ˶mÀ¶m ñdV§Ì ZmoQ²>g H$mTy>Z Ë`m§Mr dma§dma COiUr H$aUo Cn¶wº$ R>aVo. ¶m {df¶mda Mmcy KS>m‘moS>ter g§~§{YV àíZ {dMmaÊ`mH$S>o Am¶moJmMm H$c Amho. åhUyZ emgH$s¶ d ݶm¶mc¶rZ joÌm§Vrb Mmcy KS>m‘moS>r Aä¶mgUohr ¶m {df¶mg§X^m©V ‘hÎdmMo Amho.

¶m {df¶mVrc ‘hÎdmMo KQ>H$

amÁ¶KQ>ZoMr {Z{‘©Vr. amÁ¶KQ>ZoMr R>iH$ d¡{eîQ>ço. ‘yc^yV h¸$, ‘mJ©Xe©H$ VÎdo, H$V©ì¶o. H|$Ð emgZ Am{U amÁ¶ emgZ. n§Mm¶V amO Am{U g{‘˶m. ݶm¶mc¶, KQ>ZmXþéñVr. H$mhr ‘hÎdnyU© Am¶moJ.

¶m {df¶mMm Aä¶mg nma§n[aH$ àíZ Am{U Mmcy KS>m‘moS>tÀ¶m g§X^m©V H$amdm. ¶m KQ>H$mÀ¶m V¶margmR>r ^maVr¶ amÁ¶KQ>Zm d KQ>ZmË‘H$ à{H«$¶m (X ¶w{ZH$ A°H°$S>_r àH$meZ) ho nwñVH$ dmMmdo.

^maVr¶ AW©ì¶dñWm

¶m {df¶mda Am¶moJ Xadfu gamgar 14 Vo 15 àíZ {dMmaVo. ¶m {df¶mdarc àíZm§‘ܶo Mmcy KS>m‘moS>tMm g§X^© ‘hÎdmMm Agë¶mZo hm {df¶ Aä`mgH«$_ Am{U Mmcy KS>m‘moS>r `m XmoÝhr ~m~r EH${ÌV H$ê$Z Aä¶mgmdm cmJVmo. ¶m {df`mVrc CnKQ>H$ Imcrcà‘mUo -

n§Mdm{f©H$ ¶moOZm. ^maVr¶ A§XmOnÌH$. naH$s¶ ì¶mnma. ~±qH$J Am{U nVYmoaU. Am{W©H$ gwYmaUm. ‘hÎdnyU© g{‘˶m Am{U ˶m§À¶m {e’$maer. ZdrZ ¶moOZm Am{U ˶mg§~§Yr ‘m{hVr.

¶m gmo~VM Mmcy KS>m‘moS>tMm ¶m KQ>H$m§er Agbobm g§~§Y `m§da Am¶moJmÀ¶m àíZm§Mm ^a OmñV Agcocm {XgVmo. hm {df¶ Aä¶mgVmZm ¶m {df¶mÀ¶m _yc^yV g§H$ënZm (Basic Concepts) g‘OmdyZ KoD$Z Aä¶mg H$aUo JaOoMo Amho. ^maVr¶ AW©ì¶dñWm Am{U OmJ{VH$ AW©ì¶dñWm `m§Mm g§~§Y Mmcy KS>m‘moS>rÀ¶m g§X^m©V, VgoM ¶moOZm Am{U ˶m§À¶m C{Ôï>m§À¶m g§X^m©V Aä¶mgUo ‘hÎdmMo Amho.

¶m KQ>H$mÀ¶m V¶margmR>r ^maVr¶ AW©ì¶dñWm (X ¶w{ZH$ A°H°$S>_r àH$meZ) hoo nwñVH$ Aä¶mgmdo.

gm‘mݶ {dkmZ

hm {df¶ ’$º$ nyd© narjonwaVmM ‘¶m©{XV Amho. ¶m {df¶mcm gamgar 15 JwUm§Mo doQ>oO Amho. ¶m {df¶mV Amnë¶mcm {H$‘mZ 7 JwUm§Mo C{Ôï> JmR>Vm ¶oUo JaOoMo Amho. Amnë¶mcm ¶eñdr hmoʶmgmR>r EHy$U {H$Vr JwU Amdí`H$ AmhoV Am{U ˶mMo {Z¶moOZ H$go H$am¶Mo, ¶m~m~V AmnU ‘mJrc A§H$mV g{dñVa ‘m{hVr nm{hcr. gm‘mݶ {dkmZ {df¶mV ^m¡{VH$emó, agm¶Zemó Am{U Ordemó ¶m VrZ KQ>H$m§Mm g‘mdoe Amho.

¶m§‘ܶo gdm©{YH$ àíZ Ordemó (Biology) ¶m KQ>H$mda {dMmaco OmVmV. ¶m KQ>H$mV dZñnVremó (Botany) Am{U àmUremó (Zoology) Ago dJr©H¥$V àíZ {dMmacoco {XgVmV. ¶m‘ܶo ‘mZdr earaemó, Amamo½¶emó Am{U g§~§{YV Am¡fYo

Page 85: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

87~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

H$mi, joÌ’$i, KZ’$i, JwUmoÎma à‘mU Am{U ¶m§gma»¶m H$mhr J{UVr à{H«$¶m§da AmYm[aV àíZ {dMmaco OmVmV.

¶m KQ>H$mÀ¶m V¶margmR>r Am¶moJmÀ¶m àíZn{ÌH$m gmoS>{dʶmMm gamd H$amdm. VgoM ~w{Õ‘Îmm MmMUr (X ¶w{ZH$ A°H°$S>‘r àH$meZ) ho nwñVH$ dmMmdo.

Mmcy KS>m‘moS>r

ñnYm© narjm§Vrc gdmªV ‘hÎdmMm {df¶ åhUyZ ¶m {df¶mH$S>o nm{hco OmVo. H$maU ¶m {df¶mda Oar {df¶{Zhm¶ 15 àíZ {dMmaʶmV ¶oV Agco Var BVa {df¶m§Mm g§X^© KoD$Z Mmcy KS>m‘moS>r `m {df¶mda àíZ {dMmacoco {XgVmV. ¶m‘ܶo Am§Vaamï´>r¶, amï´>r¶ ñVam§darc KS>m‘moS>tda àíZ {dMmacoco {XgVmV. ¶m‘ܶo Am¶moJmMm OmñVrV OmñV ^a

H|$Ð qH$dm amÁ¶ ñVamdarb ¶moOZm. ¶moOZm§Mo nmoQ>©c, A°n. MM}Vrc 춺$s, gm{h˶, coIH$. AdH$me ‘mohr‘, g§ajUjoÌ. MM}Vrc amï´>r¶/Am§Vaamï´>r¶ g§KQ>Zm. Ahdmc, n[afXm B. KQ>H$m§da Agë¶mMo {XgVo.

¶m {df¶mMr V¶mar H$aVmZm ‘mJrc EH$m dfm©Vrb Mmcy KS>m‘moS>tMm AmT>mdm KoUo C{MV R>aVo. ¶mgmR>r "~wco{Q>Z Am°’$ ¶w{ZH$ A°H°$S>‘r' ho ‘m{gH$ {Z¶{‘V g§X^© åhUyZ A˶§V Cn¶moJr Amho. ¶mgmo~VM "X ¶w{ZH$ A°H°$S>_r'Zo àH$m{eV Ho$coco "B¶a ~wH$ 2020' ho gwÕm EH$ Mm§Jco g§X^© gm{hË` CncãY Amho.

AemàH$mao PSI/STI/ASO g§¶wº$ nyd© narjoVrc gm‘mݶ Aܶ¶ZmVrc gmVhr {df¶m§Mr V¶mar JwUm§Mo C{Ôï> R>odyZ {Z¶moOZnyd©H$ Ho$ë¶mg narjoV h‘Img ¶e {‘i{dVm ¶oD$ eH$Vo. ‘mJrc Am{U AmVmÀ¶m ¶m coImV AmnU 2020 ‘Yrc Combine nyd© narjogmR>r eodQ>À¶m Q>ß߶mV H$em àH$mao V¶mar H$am¶Mr, ¶mg§~§YrMr ‘m{hVr KoVcr. nyd© narjoZ§Va AmnU ‘w»¶ narjm Am{U {VMo {Z¶moOZ, ˶mVrc {df¶, ˶mMo ‘hÎd Am{U ¶mgmR>r Amnë¶mcm H$amd¶mMo {Z¶moOZ ¶mg§~§Yr ‘m{hVr KoD$.

A{‘V S>hmUo(X ¶w{ZH$ A°H°$S>‘r, nwUo)

Ago àíZ {dMmaʶmMm H$c {XgVmo. ‘mZdr eara aMZm, ‘mZdmcm hmoUmao AmOma, g§~§{YV cgr, Am¡fYo, emgZmÀ`m ¶moOZm Am{U ‘mo{h‘m `m§g§~§YrMo àíZ Am¶moJ {dMmê$ eH$Vmo.

^m¡{VH$emó (Physics) ¶m KQ>H$m_Ü`o àH$me, ÜdZr, JVr Am{U ˶mMo {Z¶‘, VgoM ˶mMo Cn¶mo{OV kmZ (Applied Knowledge) ¶mda OmñV ^a {Xcocm {XgVmo. agm¶Zemó (Chemistry) ¶m KQ>H$m_Ü`o H$m~©Z, AUy, àmoQ>m°Z, ݶyQ´>m°Z, Bco³Q´>m°Z; ˶mMr OrdZmVrc Cn¶mo{JVm, ñdê$n B. da A{YH$ àíZ {dMmacoco {XgVmV.

¶m KQ>H$mÀ¶m V¶margmR>r ‘hmamï´> ~moS>m©Mr B. 5 dr Vo B. 10 dr n¶ªVMr H«${‘H$ nwñVHo$ Am{U X ¶w{ZH$ A°H°$S>‘rMo gm‘mݶ {dkmZ (OZac gm¶Ýg) ho nwñVH$ nmhVm ¶oB©c.

~w{Õ‘Îmm Am{U A§H$J{UV

nyd© narjoV ¶m {df¶mcm gamgar 15 JwUm§Mo doQ>oO Amho. nyd© narjoVrb CncãY doi bjmV KoVm ¶m {df¶mMo àíZ gmoS>{dUo (doioÀ¶m Ñï>rZo) AmìhmZmË‘H$ Amho. ¶m {df¶mVrc àíZ dmMë¶m-dmMë¶m ˶mImcrc n¶m©¶m§‘YyZ cJoM CÎma gmnS>V Zmhr qH$dm CÎma cJoM {ZdS>Vm ¶oV Zmhr. ho àíZ dmMbo H$s J{UVr à{H«$¶m H$ê$Z CÎmamn¶ªV nmohmoMmdo cmJVo. ˶m‘wio hm {df¶ hmVmiʶmgmR>r ¶mo½¶ gamd H$aUo JaOoMo R>aVo. ~w{Õ‘Îmm MmMUr ¶m KQ>H$mdarc àíZ {dñV¥V ñdê$nmMo AgVmV. ˶m àíZmVrc ‘m{hVr cj XoD$Z dmMUo Am{U ‘J {dMmacoë¶m àíZm§À`m AmYmao ‘m§S>Ur H$ê$Z `mo½` CÎmamn`ªV OmUo ¶mgmR>r doi cmJVmo, åhUyZ ¶m KQ>H$mMr V¶mar ¶mo½¶ nÕVrZo XaamoOÀ¶m gamdm‘YyZ H$aUo JaOoMo Amho. A§H$J{UVmda AmYm[aV àíZm§Mr V¶mar WmoS>o Basic Math's Mm§Jco H$ê$Z gamdmÛmao H$aVm ¶oB©c.

~w{Õ‘Îmm MmMUr ¶m KQ>H$mda Am`moJmZo OmñVrV OmñV àíZ {dMmacoco AmhoV. ¶m‘ܶo -

gm§Ho${VH$ ^mfm Am{U {MÝho. ‘m{hVr n¥W:¸$aU (Data Interpretation). A§H$ ‘m{cH$m, Aja ‘m{cH$m, {Xem. ZmVog§~§Y, d¶, KS>çmi Am{U doi, AmH¥$˶m.

¶m KQ>H$m§da A{YH$ àíZ {dMmacoco {XgVmV.A§H$J{UVm_Ü`o H$m‘, H$mi, doJ Am{U A§Va, ‘Oya d

Page 86: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

88 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

¶moOZm (’o$~«wdmar 2020)

`moOZm ¶m ‘m{gH$mÀ`m ’o$~«wdmar 2020 À`m A§H$m‘Ü`o "{ejUmVrb ZmdrÝ`nyU©Vm' (Innovation in Education) `m {df`mMr g‘H$mbrZ g§X^mªgh {d{dY A§Jm§Zr MMm© Ho$br Jobr Amho. `m‘Ü`o {dkmZ {ejUmda ^a {Xbm Jobm Amho. `mbm amï´>r` ~mb {dkmZ H$m±J«ogÀ`m (National Children's Science Congress) Am`moOZmMr nmíd©^y‘r Amho.

27 do amï´>r` ~mb {dkmZ H$m±J«og (27th National Children's Science Congress)

{XZm§H$ : 30 {S>g|~a 2019. {R>H$mU : {Wê$AZ§Vnwa‘ (Ho$ai). hm H|$Ð emgZmÀ`m {dkmZ d V§ÌkmZ {d^mJmÀ`m

(DST) amï´>r` {dkmZ d V§ÌkmZ g§Mma n[afXoMm (National Council for Science Technology Communication - NCSTC) à‘wI H$m`©H«$‘ Amho.

H$mhr ‘hÎdmMo ‘wÔo

"Am`©^Q>r`‘' `m J«§WmMo boIH$ : Am`©^Å>. "n§M{g{ÕH$m' `m J«§WmMo boIH$ : damh{‘Ì. MaH$ Am{U gwlwV `m§Zm "eë`{M{H$ËgoMo {nVm‘h' Ago åhQ>bo OmVo. ‘hfu H$UmX `m§Zr "H$UmX gyÌ' `m J«§Wm‘Ü`o "AUy' `m eãXmMm àW‘ C„oI Ho$bm. nV§Obr `m§Zm "`moJ {df`mVrb {nVm‘h' Ago åhQ>bo OmVo.

BòmoMo AÜ`j Ho$. {gdZ `m§À`m ‘wbmIVrVrb H$mhr ‘wÔo

S>m°. {dH«$‘ gmam^mB© ho ^maVr` A§Vami H$m`©H«$‘mMo OZH$ ‘mZbo OmVmV. SITE (Satellite Instructional Television

Experiment) : `m CnH«$‘m‘wio g°Q>obmB©Q>Mo {g¾b Q>o{bpìhOZ (Q>rìhr) A±Q>oZmÛmao Q>rìhr goQ>n`ªV nmohmoMbo. n[aUm‘r, {d{dY g‘mOmon`moJr H$m`©H«$‘m§Mo

àjonU H$aUo e³¶ Pmbo. df© … 1975-76. hm H$m`©H«$‘ 6 amÁ`m§Vrb 2400 Jmdm§‘Ü`o am~{dÊ`mV Ambm.

H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm (AI) H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm (Artificial Intelligence) `m {df`mMm CJ‘ 1950 À`m XeH$mVrb Amho. ^maVmV H¥${Ì‘ ~w{Õ‘ÎmoMm Cn`moJ Amamo½`, {ejU, eoVr B. joÌm§‘ܶo ì¶mnH$ar˶m H$aVm `oD$ eH$Vmo. ^maVmV noe§Q> Am{U S>m°ŠQ>g© ho à‘mU 1000 : 0.8 BVHo$ Amho. (ho à‘mU B§½b§S>‘Ü`o 2.8, Am°ñQ´o{b`m‘Ü`o 5, Va MrZ‘Ü`o 4 BVHo$ Amho.) YmÝ` CËnmXH$VoÀ`m ~m~VrV ^maV hm MrZÀ`m 50 Q>¸²$`m§Zr ‘mJo Amho. MrZ Am{U B§½b§S - hoŠQ>ar 6000 {H$bmo, Va ^maV - hoŠQ>ar 3000 {H$bmo. ^maVmV 1000 {dÚmÏ`mªÀ`m ‘mJo gamgar 2.4 {ejH$ Ago à‘mU Amho. hoM à‘mU B§½b§S‘Ü`o 6.3 BVHo$ Amho. darb AmH$S>odmar nmhVm H¥${Ì‘ ~w{Õ‘ÎmoMm dmna H$aÊ`mg ‘moR>m dmd Amhoo. Anil : hm CnH«$‘ V{‘iZmSy> B-JìhZ©Ýg EOÝgrZo MoÞB© oWrb AÊUm {dÚmnrR>mÀ`m ghH$m`m©Zo am~{dbm. `mÛmao emgH$s` godm§Mm Am°ZbmB©Z nwadR>m Ho$bm OmVmo.

A§Y ì`º$s¨gmR>rÀ¶m e¡j{UH$ gw{dYm

1887 : A‘¥Vga `oWo A§Y ì`º$s¨À`m {ejUmgmR>r gw{dYm CnbãY H$ê$Z XoÊ`mV Ambr. 1944 : boâQ>Z§Q> H$Z©b ŠbwWm ‘°H|$Pr `m§Zr A§Y ì`º$s¨darb emgH$s` Ahdmb V`ma H$aÊ`mV ‘hÎdmMr ^y{‘H$m ~Omdbr. 1947 : Ñ{ï>Xmof AgUmè`m ì`º$s¨gmR>r H|$Ðr` {ejU ‘§Ìmb`mA§VJ©V EH$ H$j (`w{ZQ>) ñWmnZ H$aÊ`mV Ambm.

"¶moOZm'-"cmoH$amÁ¶'-"Hw$éjoÌ'¶m VrZ ‘m{gH$m§Mm gmam§e à{gÕ H$aUmao

EH$‘od ‘m{gH$.gmam§e

Page 87: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

89~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

1951 : Ñ{ï>hrZm§gmR>r {d{dY ^maVr` ^mfm§‘Ü`o gmd©{ÌH$ Agm ~«ob H$moS> ñdrH$maÊ`mV Ambm. 1959 : H|$Ð gaH$maZo S>ohamSy>Z (CÎmamI§S>) oWo Ñ{ï>hrZ ~mbH$m§gmR>r ^maVmVrb n{hbr emim gwê$ Ho$br. 1974 : ^maVmZo {Xì`m§J ~mbH$m§gmR>r EH$mpË‘H$ {ejU àUmbr (Integrated Education for Disabled Children - IEDC) {dH${gV Ho$br. 1981 : {Xì`m§J ì`º$s¨gmR>r Am§Vaamï´>r` df©

(International Year of Disable Persons - IYDP) gmOao H$aʶmV Ambo. 1983-1992 : ho XeH$ `wZmoH$Sy>Z "{Xì`m§Jm§gmR>r XeH$' åhUyZ Omhra H$aÊ`mV Ambo. 2016 : {Xì`m§J ì`º$s¨Mo h¸$ Right of Person with

Disabilities (RPD) hm H$m`Xm H$aÊ`mV Ambm.

~rqOJ ~¡R>H$ 1992

1992 gmbr ~rqOJ `oWo {Xì`m§J ì`º$s¨À`m g‘ñ¶m§da MMm© H$aÊ`mgmR>r Am{U YmoaU{Z{‘©VrgmR>r OmJ{VH$ ñVamda ~¡R>H$ Am¶mo{OV H$aʶmV Ambr. `m R>amdmbm AZwgê$Z ^maVmZo 1995 gmbr "{Xì`m§J ì`º$s (g‘mZ g§Yr, h¸$m§Mo g§ajU Am{U g§nyU© gh^mJ) H$m`Xm,1995' Ho$bm. `m H$m`ÚmÛmao {Xì`m§J ì`º$s¨Zm gd©gmYmaU, VgoM {deof emim§‘Ü`o {ejU nwa{dÊ`mMr VaVyX H$aʶmV Ambr. VgoM Ë`m§À`mgmR>r AZm¡nMm[aH$ aMZm, g§emoYZ Am{U g§gmYZo Aem H$mhr gw{dYmhr CnbãY H$ê$Z XoÊ`mV Amë`m.

Xþ~©i KQ>H$m§gmR>r Am{U ‘mJmg àdJmªgmR>r {ejU

2009 Mm {ejU h¸$ H$m`Xm : `m H$m`ÚmZo 6 Vo 14 ¶m d`moJQ>mVrb ~mbH$m§gmR>r ‘mo’$V Am{U A{Zdm`© {ejUmMr VaVyX Z‘yX Ho$br. `m H$m`ÚmÀ¶m H$b‘ 8 (gr) Zwgma, Xþ~©i KQ>H$m§Vrb Am{U ‘mJmg àdJmªVrb H$moUVohr ~mbH$ H$moUË`mhr H$maUmñVd àmW{‘H$ {ejUmnmgyZ d§{MV amhÿ Z`o qH$dm Ë`m§À`mgmo~V H$moUVmhr ^oX^md Ho$bm OmD$ Z`o. `mM H$m`ÚmÀ`m H$b‘ 12 (1) (gr) Zwgma, Xþ~©i KQ>H$m§Vrb Am{U ‘mJmg àdJmªVrb ~mbH$m§Zm gd© Z‘yX Ho$boë`m dJ©dmarVrb emim§‘ܶo Am{U {dZmAZwXm{ZV emim§‘Ü`o {H$‘mZ 25 Q>¸o$ OmJm§da B`Îmm n{hbr‘Ü`o àdoe Úmdm Am{U Ë`m§Mo {ejU nyU© hmoB©n`ªV (d¶ df}

14 n¶ªV) Ë`m§Zm ‘mo’$V d gº$sMo àmW{‘H$ {ejU nwa{dÊ`mV `mdo. g‘J« {ejm : `m A{^`mZmMm {dñVma nyd©àmW{‘H$ Vo 12 dr Agm H$aÊ`mV Ambm AgyZ embo` {ejUmÀ`m gd© ñVam§n`ªV g‘mdoeH$ Am{U g‘Vm‘ybH$ JwUdÎmmnyU© {ejUmMr h‘r XoUo, ho `m A{^`mZmMo C{Ôï> Amho. `m‘Ü`o {deof JaOm AgUmè`m ~mbH$m§gmR>r (Children with Special Needs), VgoM AZwgy{MV OmVr, AZwgy{MV O‘mVr, Aëng§»`mH$ Am{U V¥Vr`n§Wr `m§{df`r VaVwXr H$aÊ`mV Amë`m AmhoV. nT>o ^maV - ~T>o ^maV (PBBB) : hm gd© {ejm A{^`mZmVrb Cn-H$m`©H«$‘ AgyZ Vmo g‘J« {ejm A{^`mZmVhr Mmby R>odÊ`mV Ambm Amho. ¶m {dÚmÏ`mªZm {H$‘mZ dmMZ d boIZ, AmH$bZ H$m¡eë` Am{U J{UVr à{H«$`m O‘m`bm hì`mV, hm `m‘mJrb hoVy Amho. ZdmoX` {dÚmb` `moOZm : J«m‘rU ^mJmVrb hþema {dÚmÏ`mªZm àmoËgmhZ XoÊ`mÀ`m CÔoemZo àË`oH$ {Oëøm‘Ü`o Odmha ZdmoX` {dÚmb`mMr gwê$dmV H$aÊ`mV Ambr. øm {Zdmgr emim AmhoV. ‘mJmg ^mJm§gmR>r ì`mdgm{`H$ {ejU : XoemV gÜ`m 188 g‘wXm` ‘hm{dÚmb`o, 289 g§ñWm Am{U 68 XrZX`mi H$m¡eë` {dH$mg H|$Ðo C^maÊ`mV Ambr AgyZ mMo H$m`©MbZ {dÚmnrR> AZwXmZ Am`moJ H$aVo. Zdo e¡j{UH$ YmoaU : gZ 2019 ‘Ü`o Ho$. H$ñVwara§JZ `m§À`m AÜ`jVoImbrb g{‘VrZo Zì`m e¡j{UH$ YmoaUmMm ‘gwXm H|$Ð gaH$maH$S>o gmXa Ho$bm.

‘mZd g§gmYZ {d^mJmMo nwT>mH$ma

National Initiative for ‘School Heads’ and ‘Teachers’ Holistic Advancement (NISHTHA) : hm {ejH$ Am{U emim à‘wI `m§Zm à{e{jV H$aÊ`mÀ¶m hoVyZo amï´>r` ñVamda gwê$ H$aÊ`mV Ambobm EH$ H$m`©H«$‘ Amho. 42 bmI {ejH$, emim à‘wI, EggrB©AmaQ>r Am{U S>rAm`B©Q>r ¶oWrb {ejH$; VgoM ãbm°H$ [agmog© H$moAm°{S>©ZoQ>a, ŠbñQ>a [agmog© H$moAm°{S>©ZoQ>a `m§Zm à{e{jV H$aUo, hm `m H$m`©H«$‘mMm CÔoe Amho. eJwZ (Shagun) : ho OJmVrb gdmªV ‘moR>o Am°ZbmB©Z O§ŠeZ Amho. ¶oWo ‘Zwî`~i {dH$mg {d^mJ, {d{dY

Page 88: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

90 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

amÁ` gaH$mao Am{U H|$Ðem{gV àXoe `m gdmªMo do~nmoQ>©ëg, do~gmB©Q²g EH$mM {R>H$mUr CnbãY AgVrb. mda Xoe^amVrb 15 bmI emim§Mr ‘m{hVr CnbãY Agob. Unified District Information System for

Education Plus (UDISE+) : ho XoemVrb gd© emim§Mr ‘m{hVr doioV CnbãY ìhmdr, `mgmR>r {dH${gV H$aÊ`mV Ambobo nmoQ>©b Amho. DIKSHA 2.0 : Zì`m Jmoï>r {eH$Uo Am{U {eH${dUo, kmZmMr XodmUKodmU H$aUo, ¶m ~m~r {ejH$m§gmR>r gwb^ ìhmì¶mV, `mgmR>r Amdí¶H$ {S>{OQ>b ßb°Q>’$m°‘© CnbãY H$ê$Z XoÊ`mÀ`m CÔoemZo ho nmoQ>©b 2017 ‘Ü`o gwê$ H$aÊ`mV Ambo. Operational Digital Board (ODB) : àË`oH$ ‘mÜ`{‘H$ Am{U Cƒ ‘mÜ`{‘H$ emio‘Ü`o gZ 2023 n`ªV {H$‘mZ XmoZ ñ‘mQ>© Šbmgê$‘ C^maUo, ho `m `moOZoMo C{Ôï> Amho. Education Quality Upgradation and

Inclusion (EQUIP) : hm 2019 Vo 2024 `m nmM dfmªV {ejUmV H$moUË`m nÕVrMo gmd©{ÌH$ JwUmË‘H$ ~Xb H$am`Mo AmhoV, `mg§~§YrMm AmamIS>m Amho.

à{V{ð>V g§ñWm (Institutions of Eminence - IoE)gmd©O{ZH$ joÌ Am{U ImgJr joÌ `m XmoÝhr joÌm§Vrb

àË`oH$s 10 g§ñWm§Zm XoemVrb "à{V{ð>V' g§ñWm§Mm XOm© XoÊ`mV Ambm Amho.

10 gmd©O{ZH$ g§ñWm … Am`Am`Eggr ~§Jiwê$, Am`Am`Q>r {X„r, Am`Am`Q>r ‘w§~B©, Am`Am`Q>r ‘Ðmg, Am`Am`Q>r IaJnya, h¡Xam~mX {dÚmnrR>, ~Zmag qhXÿ {dÚmnrR>, {X„r {dÚmnrR>, OmYdnya {dÚmnrR> Am{U AÊUm {dÚmnrR>. 10 ImgJr g§ñWm … E‘EEMB© (H$Zm©Q>H$), A‘¥Vm {díd{dÚmnrR> (V{‘iZmSy>), do„moa {dÚmnrR> (V{‘iZmSy>), Om{‘`m h‘XX© (Zdr {X„r), H$qbJm BpñQ>Q>çyQ> Am°’$ B§S>pñQ´`b Q>oŠZm°bm°Or (Amo{S>em), Amo. nr. qOXmb {dÚmnrR> (h[a`mUm), ^maVr BpÝñQ>Q>çyQ> (‘mohmbr), {ed ZmS>a {dÚmnrR> (CÎmaàXoe), {OAmo BpÝñQ>Q>çyQ> Am{U {~Q²g {nbmZr.

‘wº$ Am{U Xÿa{ejUmV V§ÌkmZmMm dmna

~«°ÝgZ `m§Zr 1991 gmbr åhQ>bo H$s, "{dÚmWu ho

{ejH$m§H$Sy>Z {eH$V ZgVmV, Va {ejH$m§gmo~V {eH$V AgVmV Am{U Amnë`m {‘Ì-gd§JS>çm§gmo~V Ë`m§Mr Am§Va{H«$`m hmoV AgVo.' Hadded and Draxler `m§Zr {ejUm‘Ü`o V§ÌkmZmMm dmna H$aÊ`mg§X^m©V gmXarH$aU, àmË`{jH$, gamd, Am§Va{H«$`m Am{U ghH$m`© Ago 5 ñVa gm§{JVbo.

gm`~a gwajm

{S>{OQ>b {ejU hr H$mimMr JaO Amho. OJ^amV gZ 2016 ‘Ü`o gm`~a H«$mB©‘À`m 758 Xebj (75 H$moQ>r 80 bmI) KQ>Zm KS>ë`mMr Zm|X Amho. AWm©V XaamoO gw‘mao 20 bmI KQ>Zm KS>VmV.

Cƒ {ejU Am{U GER ^maVmÀ`m Zì`m e¡j{UH$ YmoaUmÀ`m ‘gwÚmV Cƒ {ejUmVrV ñWyb Zm|XUr à‘mU (Gross Enrolment Ratio - GER) 2035 n`ªV {H$‘mZ 50 Q>³³`m§n`ªV dmT>{dÊ`mMo C{Ôï> Amho. gÜ`m GER Mo à‘mU maVmV 26.3 Q>¸o$ BVHo$ AgyZ `mMr OmJ{VH$ gamgar 36.7 Q>¸o$ BVH$s Amho. ^maVr¶ bmoH$g§»¶oMo gamgar d` 29 df} Amho Va A‘o[aH$m, `wamon Am{U OnmZ `m Xoem§Vrb bmoH$g§»¶oMo gamgar d` AZwH«$‘o 40, 46, Am{U 47 df} Amho. hr AmH$S>odmar nmhVm ^maVmbm àmá Pmbobm hm bmoH$g§»`mË‘H$ bm^m§e Amho. XoemVrb `wdm{nT>rMo Cƒ {ejUmVrb à‘mU dmT>Uo Amdí`H$ Amho. `mgmR>r Zì`m YmoaUmÀ`m ‘gwÚmV OJ^amVrb 200 Aìdb XOm©À`m {dÚmnrR>m§À`m emIm ^maVmV gwê$ H$aÊ`mMm CëcoI H$aʶmV Ambm Amho. `mgmR>r ZrVr Am`moJmZo Exclusive Education Zones (EEZ) C^maÊ`mMr `moOZm ‘m§S>br Amho. `mÛmao ~§Jiwê$, h¡Xam~mX, Ah‘Xm~mX, nwUo, M§S>rJT> Am{U {g¸$s‘ `m eham§Vrb H$mhr àXoe {dH${gV H$aÊ`mMo àñVm{dV Amho. m‘wio naXoemVrb {dÚmÏ`mªMo maVmV `oÊ`mMo à‘mUhr dmT>ob. n[aUm‘r, hr ~m~ XoemÀ`m AW©ì`dñWogmR>r nyaH$ R>aob.

dëS>© ~wH$ ’o$Aa

{R>H$mU : àJVr ‘¡XmZ, Zdr {X„r. {XZm§H$ : 4 Vo 12 OmZodmar 2020. Ûmam : Z°eZb ~wH$ Q´ñQ>. ‘Ü`dVu g§H$ënZm : ‘Gandhi : The Writers

Page 89: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

91~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

Writer’ (Jm§Yr : boIH$m§Mo boIH$). hr g§H$ënZm ‘hmË‘m Jm§YrOtÀ`m 150 ì`m O`§VrÀ`m nmíd©^y‘rda ‘m§S>Ê`mV Ambr.

NIRDPR National Institute of Rural Development

and Panchayat Raj (NIRDPR) : hr J«m‘{dH$mg ‘§Ìmb`mV’}$ ñWmnZ H$aÊ`mV Ambobr JwdmhmQ>rpñWV g§ñWm Amho. `m g§ñWoÀ`m ‘mÜ`‘mVyZ n`©Q>Z {dH$mgmgmR>r ‘Zwî`~imMr {Z{‘©Vr ìhmdr, `m CÔoemZo H$mhr à‘mUnÌ Aä¶mgH«$‘ Mmbdbo OmVmV.

g|Q>a ’$m°a BZmoìhoeZ

hr Am`Am`Q>r, ‘Ðmg `oWrb "ñQw>S§>Q> b°~' Amho. gwédmV … 2008. CÔoe … {dÚmÏ`mªÀ`m ZmdrÝ`nyU© H$ënZm§Zm àmoËgmhZ XoUo. ñd`‘² à^m : `m H$m`©H«$‘mÀ`m ‘mÜ`‘mVyZ S>rQ>rEMda {ejU{df`H$ 32 M°Zoëg (dm{hݶm) 24 Vmg àjo{nV Ho$bo OmVmV.

BVa

EDUSAT/Org°Q>-3 … hm n{hbm g‘{n©V "e¡j{UH$ CnJ«h' hmoVm. `m ‘mÜ`‘mVyZ XoemVrb gd© ^mJm§‘Ü`o g§àofU/g§nH©$ gmYUo eŠ` Pmbo. hm àH$ën Xÿa{ejUmVrb dmT>Ë`m JaOm§À¶m nmíd©^y‘rda am~{dÊ`mV Ambm. DHRUV : hm àYmZ‘§Ìr {ejU H$m`©H«$‘mMm EH$ CnH«$‘ Amho. ~mbH$m§‘Yrb H$m¡eë¶m§Zm Am{U kmZmO©Zmbm àmoËgmhZ XoUo, ~w{Õ‘mZ ~mbH$m§Mm XoemVrb {d{dY {R>H$mUÀ`m Vkm§er g§nH©$ gmYyZ XoUo, hm CnH«$‘ ~mbH$m§‘Yrb j‘Vm§Mm nyU©V… {dH$mg gmYÊ`mgmR>r hmVr KoÊ`mV Ambm. `m ‘mÜ`‘mVyZ "EH$ ^maV, loð> ^maV' `m A{^`mZmMm CÔoe gmÜ` hmoVmo. INSAT 3D Am{U KALPANA ho hdm‘mZmMm A§XmO KoÊ`mgmR>r àjo{nV Ho$bbo CnJ«h AmhoV. BòmoV’}$ ‘Samwad With Student’ hm H$m`©H«$‘ {dÚmÏ`mªer g§dmX gmYÊ`mgmR>r am~{dbm OmVmo. `mÛmao emók Am{U {dÚmWu `m§À`mV g§dmX KS>dyZ AmUbm OmVmo. AQ>b BZmoìhoeZ {‘eZ (AIM) : ZrVr Am`moJmÛmao m A{^`mZmA§VJ©V emim§‘Ü`o "AQ>b qQ>H$atJ b°~'Mr C^maUr H$aÊ`mV `oV Amho.

Hw$éjoÌ (’o$~«wdmar 2020)

"Hw$éjoÌ' ¶m ‘m{gH$mÀ`m ’o$~«wdmar 2020 À`m A§H$m‘Ü`o "H$m¡eë` {dH$mg' `m {df`mMr {d{dY ‘wÚm§À`m AmYmao MMm© H$aÊ`mV Ambr Amho. `m A§H$mVrb H$mhr ‘hÎdmMo ‘wÔo nwT>rbà‘mUo :

n§VàYmZ Za|Ð ‘moXr `m§Zr n{hë`m "OmJ{VH$ `wdm H$m¡eë` {XZr' åhUOo 15 Owb¡ 2015 amoOr "H$m¡eë` ^maV A{^`mZ' (ñH$sb B§{S>`m {‘eZ) gwé Ho$bo. VËnydu Zmoìh|~a 2014 ‘Ü`o H|$Ðr` H$m¡eë` {dH$mg Am{U CÚmoOH$Vm (MSDE) ‘§Ìmb` ñWmnZm Ho$bo. H$m¡eë` maV A{^`mZmMo C{Ôï> : maVmVrb wdH$m§Zm ~mOmanoR>o‘ܶo Cn`wº$ R>aVrb Aem H$m¡eë`m§Mo à{ejU XoD$Z Ë`m§Zm Zì¶m maVmgmR>r Am{U OmJ{VH$ ~mOmanoR>oÀ`m JaOm§Zwê$n gj‘ ~Z{dUo. âb°J{en H$m`©H«$‘ : H|$Ðr` H$m¡eë` {dH$mg Am{U CÚmoOH$Vm ‘§Ìmb`mA§VJ©V àYmZ‘§Ìr H$m¡eë` {dH$mg `moOZm (PMKVY), amï´>r` H$m¡eë` {dH$mg ‘hm‘§S>i (NSDC), amï´>r` `moOZm {dH$mg {ZYr (NSDF), goŠQ>a ñH$sb H$mCpÝgb (SSC), amï´>r` H$m¡eë` {dH$mg A{^H$aU (NSDA) Ago H$mhr à‘wI /bjUr¶ (âb°J{en) H$m`©H«$‘ gwé H$aÊ`mV Ambo. g‘J« H$m¡eë` Am{U à{ejU `mbm CÎmoOZ XoUo, VgoM CÚmoOH$Vobm àmoËgmhZ XoUo, hm `m gd© H$m`©H«$‘m§Mm CÔoe Amho. ho ‘§Ìmb` g§nyU© Xoe^amV H$m¡eë` {dH$mgmÀ`m à`ËZm§Zm MmbZm XoUo, H$m¡eë` A{^d¥ÕrgmR>r ì`mdgm{`H$ Am{U V§ÌkmZmË‘H$ à{ejUmMm AmH¥${V~§Y {dH${gV H$aUo, VgoM gÜ`m ApñVËdmV Agboë`m amoOJmam§~amo~aM Zì`mZo CX`mg `oUmè`m amoOJmam§gmR>r Amdí¶H$ ZdrZ H$m¡eë` C^maUr H$aÊ`mMr H$m`}hr nma nmS>Vo. H$m¡eë` {dH$mg Am{U CÚmoOH$Vm ¶m§{df¶r amï´>r` YmoaU : H|$Ðr` ‘§Ìr‘§S>imZo 2015 ‘ܶoM "H$m¡eë` {dH$mg Am{U CÚmoOH$Vm {df`H$ amï´>r` YmoaU' g§‘V Ho$bo Amho. ^maVmÀ¶m EHy$U bmoH$g§»`on¡H$s 54 Q>³³`m§nojm A{YH$ bmoH$g§»`m hr 25 df} d`mImbrb Amho Am{U 62 Q>¸o$ bmoH$g§»`m 15 Vo 59 `m d`moJQ>mVrb Amho, Ago `m YmoaUmV Z‘yX H$aʶmV Ambo Amho. ^maVmbm CnbãY Pmbobm hm

Page 90: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

92 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

bmoH$g§»`mË‘H$ bm^m§e nwT>rb 25 dfmªn`ªV {Q>Hy$Z amhrb, Agm A§XmO Amho. `m YmoaUmZwgma ^maVmVrb bmoH$g§»`oMo gamgar d` 29 df} AgyZ bmoH$g§»¶oMo ho gamgar d` A‘o[aHo$V 40 df}, `wamon‘Ü`o 46 df} Am{U OnmZ‘Ü`o 47 df} Ago Amho. XoemVrb `wdH$m§Zm H¥${Ì‘ ~w{Õ‘Îmm, ‘erZ {ejU, amo~mo{Q>Šg, W«r S>r qàQ>tJ, B§Q>aZoQ> Am°’$ qW½g (IoT), S>oQ>m gm`Ýg Am{U ãbm°H$MoZ Aem H$m¡eë`m§Mo à{ejU {Xbo Jobo nm{hOo. H|$Ðr` H$m¡eë` {dH$mg Am{U CÚmoOH$Vm ‘§Ìmb`mZo 2015-16 gmbr à{gÕ Ho$boë`m AhdmbmZwgma, ^maVmVrb 5 Q>³³`m§nojm H$‘r H$m`©H$mar bmoH$g§»¶obm Am¡nMm[aH$ à{ejU àmá hmoVo. `m~m~V Aݶ Xoem§er VwbZm Ho$ë`mg Ago {XgVo H$s, X{jU H$mo[a`mVrb 96 Q>¸o$, OnmZ‘Yrb 80 Q>¸o$, O‘©ZrVrb 75 Q>¸o$, B§½b§S>‘Yrb 68 Q>¸o$ Am{U A‘o[aHo$Vrb 52 Q>¸o$ H$m`©H$mar bmoH$g§»¶obm Am¡nMm[aH$ à{ejU àmá hmoVo. H$m¡eë`{df`H$ nwañH$ma : H|$Ð gaH$maZo ¶§Xm àW‘M "H$m¡eë`mMm`© nwañH$ma' XoÊ`mg gwédmV Ho$br. hm nwañH$ma ^{dî`H$mbrZ Hw$eb H$m`©eº$s {Z‘m©U H$aÊ`m‘ܶo A{ÛVr` `moJXmZ XoUmè`m à{ejH$m§Zm {Xbm OmVmo. VgoM MSDE Zo 2016 gmbr "amï´>r` CÚmoOH$Vm nwañH$ma' (National Entrepreneurship Awards) gwé Ho$bo. `mÛmao VéU CÚmoOH$m§§Zr {Xboë`m `moJXmZm~Ôb nwañH$ma {Xbm OmVmo. "amï´>r` C‘oXdmar àmoËgmhZ `moOZm' (NAPS) : hr `moOZm MSDE Zo Am°JñQ> 2016 ‘Ü`o gwé Ho$br. `m A§VJ©V {d{dY CÚmoJm§‘Ü`o H$m‘mÀ`m {R>H$mUr ‘yb^yV à{ejU Am{U àË`j AZw^dmÛmao à{ejU {Xbo OmVo. `m `moOZoMo ‘w»` C{Ôï> ho C‘oXdmar à{ejUmbm MmbZm XoUo Am{U C‘oXdmam§Zm A{YH$m{YH$ H$m`©Hw$eb ~Z{dUo Ago Amho. OJ^amV A{YH$ `eñdr Pmbobo H$m¡eë` {dH$mgmMo ho EH$ emídV àmê$n Amho. ñQ´mB©ìh : MSDE Zo Zmoìh|~a 2016 ‘Ü`o "ñQ´mB©ìh'

(Skills Strengthening for Industrial Value Enhancement - STRIVE) hm OmJ{VH$ ~±H$ nwañH¥$V àH$ën gwé Ho$bm. `m A§VJ©V Xoe^amVrb gyú‘, bKy Am{U ‘Ü`‘ AmH$mamÀ`m (MSMEs) CÚmoJm§Zm {d{dY `§ÌUm§Ûmao gm‘mdyZ KoV Ë`m§À`mV

OmJê$H$Vm {Z‘m©U H$ê$Z `m CÚmoJm§Vrb AmìhmZm§Zm gm‘moao OmÊ`mMo C{Ôï> R>odÊ`mV Ambo hmoVo. ‘oH$ BZ B§{S>`m, {S>{OQ>b B§{S>`m, ‘wÐm `moOZm, AQ>b ZdmoÝ‘of A{^`mZ, ñQ>±S> An B§{S>`m, ñQ>mQ>© An B§{S>`m B. ¶m CnH«$‘m§Ûmao, VgoM 59 {‘{ZQ>m§‘Ü`o H$O© ¶m§gma»¶m ~mOmam{^‘wI gwYmaUm§Ûmao ^maVr`m§‘Ü`o CÚmoOH$Vobm àmoËgmhZ {Xbo OmVo. "B§{S>`m pñH$ëg' ({Ûdm{f©H$ ñnYm©) : MSDE Am{U amï´>r` H$m¡eë` {dH$mg ‘hm‘§S>i `m§Zr g§`wº$nUo "B§{S>`m pñH$ëg' ({Ûdm{f©H$ ñnYm©) hr ^maVmVrb n{hbr amï´>r` H$m¡eë` ñnYm© gwé Ho$br. hr ñnYm© 2019 gmbr H$PmZ `oWo nma nS>br. `m ñnY}V EHy$U 63 Xoem§Zr gh^mJ KoVbm hmoVm. Ë`mV ^maVmZo EH$ gwdU©, EH$ am¡ß`, XmoZ H$m§ñ` Am{U 15 {deof nXHo$ nQ>H$mdV 13 do ñWmZ àmá Ho$bo. 2021 ‘ܶo OmJ{VH$ H$m¡eë` Am§Vaamï´>r` ñnYm© MrZ `oWo hmoUma Amho. l‘ eº$s gh^mJ Xa (Labour Force

Participation Rate - LFPR) : ho EH$ ‘hÎdmMo {ZXe©H$ AgyZ `mÛmao l‘ ~mOmamMr pñWVr H$er Amho Am{U Am{W©H$ÑîQ>çm g{H«$` bmoH$g§»`oMo à‘mU {H$Vr Amho, ho ñnï> hmoVo. NSSO gd}jU (2017-18) : XoemVrb ‘mÜ`{‘H$ {ejUmnojmhr H$‘r {ejU Agboë`m bmoH$m§nojm {e{jV bmoH$m§‘Ü`o ~oamoOJmarMo à‘mU gdm©{YH$ Amho, Ago `m gd}jUmÀ`m AhdmbmV Z‘yX H$aʶmV Ambo Amho. m AhdmbmZwgma, CËnmXZ joÌ, ì`mnma, hm°Q>ob, n[adhZ, gmR>dUyH$ Am{U g§àofU Aem CÚmoJm§‘Ü`o J«m‘rU H$m‘Jmam§Mo à‘mU dmT>V Amho. emgZmZo nm`m^yV gw{dYm§À`m C^maUrda bj H|${ÐV Ho$ë`m‘wio amoOJmam‘Ü`o eoVr Vo {~Ja-eoVr (CXm. ~m§YH$m‘, ì`mnma Am{U XiUdiU) Ago g§aMZmË‘H$ pñWË`§Va KSy>Z Ambo Amho. NSSO dm{f©H$ Ahdmb PLFS, 2019 … `m AhdmbmZwgma, ^maVr` AW©ì`dñWoVrb H$mhr ‘hÎdmÀ`m joÌ{Zhm` amoOJmam§Mo à‘mU nwT>rbà‘mUo - ¾ eoVr, dZo Am{U ‘Ëñ` ì`dgm` - 44.14 Q>¸o$. ¾ CËnmXZ joÌ - 12.13 Q>¸o$. ¾ ~m§YH$m‘ joÌ - 11.67 Q>¸o$. ¾ KmD$H$, {H$aH$moi ì`mnma, ‘moQ>ma Am{U ‘moQ>ma

Page 91: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

93~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

gm`H$b XþéñVr ì`dgm` - 10.09 Q>¸o$. ¾ XiUdiU Am{U gmR>dUyH$ - 4.93 Q>¸o$. ¾ {ejU - 3.78 Q>¸o$.

`m AhdmbmZwgma XoemVrb 83 Q>¸o$ H$m`©eº$s Ag§K{Q>V joÌmV H$m`©aV AgyZ ¶m joÌmg‘moa à{ejU gw{dYm§Mr CnbãYVm ‘`m©{XV AgUo, H$m¡eë¶m§Mo AÚ`mdVrH$aU Aer AmìhmZo AmhoV. STAR `moOZm : H|$Ð gaH$maZo "à‘mU à{ejU ‘yë`‘mnZ Am{U nwañH$ma' (Standard Training Assessment and Reward - STAR) hr `moOZm gwé Ho$br. `mÛmao H$m¡eë` à{ejU Am{U H$m`©H«$‘ AmaoIZ d à‘mUrH$aU `m§‘Ü`o naH$s` H§$nÝ`m§gmo~V H$m‘ H$aÊ`mMr g§Yr AmUIr dmT>br. àYmZ‘§Ìr H$m¡eë` {dH$mg `moOZm (2015) hr `moOZmhr "ñQ>ma' `moOZoÀ`m YVuda AmaopIV H$aÊ`mV Ambr Amho. amï´>r` n`©Q>Z YmoaUmZo XoIrb n`©Q>Z CÚmoJmV Hw$eb H$m‘Jmam§Mr Amdí`H$Vm Agë`mMo AYmoaopIV Ho$bo Amho. AmXe© CÚmoOH$VmàdU dmVmdaUmMo à‘wI nmM ñV§^ : Am{W©H$ {ZYrMr CnbãYVm, CÚmoOH$VmàdU g§ñH¥$Vr, nyaH$ {Z`m‘H$ Am{U H$a ì`dñWm, CÚmoOH$VmàdU ‘mZ{gH$Vm {dH${gV H$aUmar e¡j{UH$ ì`dñWm, Am{U gmd©O{ZH$-ImgJr d ñd`§godr `m joÌm§Zm OmoS>Umam g‘Ýd`r Ñ{ï>H$moZ. H$m¡eë` {dH$mgmMr à{H«$`m hr XmoZ Q>ßß`m§Mr AgVo. n{hbm Q>ßnm åhUOo gwédmVrbm H$m¡eë` V’$mdV AYmoaopIV H$aUo Am{U Xþgam Q>ßnm åhUOo hr H$m¡eë`o {dH${gV Am{U A{YH$ n[anyU© H$aUo. Am{W©H$ d¥Õr H$aUo, qbJ^md V’$mdV H$‘r H$aUo, Am{U H$m‘mÀ`m {R>H$mUr gwa{jVVm d gw`mo½` H$m`m©b`rZ g§ñH¥$Vr éO{dUo `m H$maUm§ñVd ^maVmV ór CÚmoOH$m§Mr A{YH$ Amdí`H$Vm Amho. ^maVmÀ¶m 2011 À¶m OZJUZoZwgma EHy$U bmoH$g§»`o‘Ü`o 15 Vo 24 `m d`moJQ>mVrb `wdH$m§Mo à‘mU EH$-n§M‘m§e Amho. 2020 gmbmn`ªV EHy$U bmoH$g§»`oV `wdH$m§Mo à‘mU 34.33 Q>¸o$ hmoB©b. H|$Ðr` n`m©daU, dZo Am{U hdm‘mZ ~Xb ‘§Ìmb`mZo "h[aV H$m¡eë` {dH$mg H$m`©H«$‘' (J«rZ ñH$sb S>oìhbn‘|Q> àmoJ«m‘) gwé Ho$bm Amho.

STI YmoaU : ^maVmÀ`m 2013 gmbÀ`m "{dkmZ, V§ÌkmZ Am{U ZdmoÝ‘of YmoaUm'Mm (Science, Technology and Innovation Policy - STI) ‘w»¶ ^a bmoH$m§À`m ObX, emídV Am{U g‘mdoeH$ {dH$mgmda Amho. gd© gm‘m{OH$ joÌm§Vrb `wdH$m§‘Ü`o {dkmZmMo Cn`moOZ H$aÊ`m~m~VMo H$m¡eë` {dH${gV H$aUo, ho `m YmoaUmMo ‘hÎdnyU© d¡{eîQ>ç Amho. H$moR>mar Am`moJ Am{U ì`mdgm{`H$ {ejU : H$moR>mar Am`moJmÀ`m (1964) Ahdmbm‘Ü`o ì`mdgm{`H$ {ejUmMo ‘hÎd AYmoaopIV Ho$bo Jobo Amho. Cƒ ‘mÜ`{‘H$ ñVamdarb gw`mo½` à{e{jV {dÚmWu ~hþ{dY ñdénmMr H$m‘o nma nmSy> eH$VmV. Ë`mH$[aVm nXdrYa {dÚmÏ`mªMr Amdí¶H$Vm Zmhr. Cƒ ‘mÜ`{‘H$ ñVamda XmoZ {^Þ {dÚmemIm Agmì`mV, Ago H$moR>mar Am`moJmZo gwM{dbo. EH$m {dÚmemIoÛmao {dÚmÏ`mªZm {dÚmnrR>r` {ejUmgmR>r àd¥Îm H$amdo, Va Xþgè`m {dÚmemIoÛmao Ë`m§Zm {d{dY ì`dgm`m§gmR>r Hw$eb ~Zdmdo, Ago `m AhdmbmV åhQ>bo Amho. 1986 gmbÀ`m Zì¶m {ejU YmoaUm‘Ü`o (NEP) ì`mdgm{`H$ {ejUmgmR>r nÕVera, gw{Z`mo{OV Am{U H$mQ>oH$moa A§‘b~OmdUr H$aVm `oB©b, Aem H$m`©H«$‘mMr Amdí¶H$Vm AYmoaopIV Ho$br Jobr hmoVr. AH$amì`m n§Mdm{f©H$ `moOZo‘Ü`o (2007-12) ì`mdgm{`H$ {ejU Am{U à{ejU hr Jm^m joÌo (H$moAa E[a`mO) ‘mZbr Jobr hmoVr. ^maVmVrb 19 Vo 24 `m d`moJQ>mVrb 5 Q>³³`m§nojm H$‘r H$m`©eº$sbm ì`mdgm{`H$ à{ejU {Xbo OmVo, Agm A§XmO ~mamì`m n§Mdm{f©H$ `moOZo‘Ü`o (2012-17) ì`º$ H$aÊ`mV Ambm hmoVm. embo` {ejU JwUdÎmm {ZX}em§H$ : ZrVr Am`moJmÀ`m "embo` {ejU JwUdÎmm {ZX}em§H$' (SEQI) (2019) A§VJ©V ì`mdgm{`H$ {ejU XoÊ`mV `oV Agboë`m emim§Mr amÁ`{Zhm` Q>¸o$dmar g{dñVa {Xbr Amho. `mZwgma 2016-17 `m g§X^© dfm©V {h‘mMb àXoe, ‘hmamï´>, h[a`mUm, Oå‘y Am{U H$mí‘ra, Jmodm `m amÁ¶m§‘Yrb Am{U A§X‘mZ - {ZH$mo~ma ¶m H|$Ðem{gV àXoemVrb 10 Q>³³`m§nojm A{YH$ emim§Zr Amnë`m emioV ì`mdgm{`H$ {ejU XoD$ Ho$bo Amho. embo` ñVamdarb ì`mdgm{`H$ {ejUm~m~V amï´>r`

Page 92: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

94 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

YmoaU {dH${gV H$aÊ`mMr O~m~Xmar H|$Ðr` ‘mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb`mVrb embo` {ejU Am{U gmjaVm {d^mJmH$S>o Amho. 2019 À`m "amï´>r` {ejU YmoaUm'‘Ü`o (NEP) gd© emim§‘Yrb ì`mdgm{`H$ {ejUmMo EH$mË‘rH$aU H$aUo Am{U 2025 gmbmn`ªV {H$‘mZ 50 Q>¸o$ {eH$mD$ {dÚmÏ`mªZm ì`mdgm{`H$ {ejU CnbãY H$ê$Z XoÊ`mMo C{Ôï> Z‘yX H$aʶmV Ambo Amho. "dëS>© S>oìhbn‘|Q> [anmoQ>©' (2019) : OmJ{VH$ ~±Ho$H$Sy>Z à{gÕ H$aʶmV ¶oUmè¶m `m AhdmbmMo erf©H$ "M|qOJ ZoMa Am°’$ dH©$' Ago Amho. `m erf©H$mVyZ Agm {ZX}e hmoVmo H$s, ì`mdgm{`H$ {ejUmn ªV gwYm[aV nmohmoM gwb^ H$aÊ`mH$[aVm V§ÌkmZmbm JVr XoUo Amdí`H$ Amho.

bmoH$amÁ` (’o$~«wdmar 2020)

‘amR>r ^mfoMm AmT>mdm

‘amR>r ^mfm g„mJma g{‘VrÀ`m n{hë`m ~¡R>H$sV VËH$mbrZ ‘w»`‘§Í`m§Zr (AemoH$amd MìhmU) ‘hmamï´> emgZ ‘amR>r ^mfobm "A{^OmV ^mfoMm XOm©' {‘idÊ`mMm à`ËZ H$aob, Aer KmofUm Ho$br hmoVr. ‘amR>r hr OJmVrb 10 ì`m H«$‘m§H$mMr ^mfm Amho. ‘mÌ {VMm CJ‘ 2000 dfmªnyduMm Zgë`mZo ‘amR>rbm A{^OmV ^mfoMm XOm© {‘iy eH$V Zgë`mMm ‘wÔm ˶mdoir nwT>o H$aʶmV Ambm. ‘amR>r ^mfoMm CJ‘ Zo‘H$m Ho$ìhm Pmbm, `m~m~V H¥$îUmOr nm§Sw>a§J Hw$bH$Uu `m§Mm "‘amR>r ^mfm CÒ‘ d {dH$mg' hm gZ 1933 ‘Yrb àH$m{eV J«§W A{Ve` ‘hÎdmMm ‘mZbm OmVmo. ldU~oiJmoi `oWrb Jmo‘Q>oídamÀ`m ‘yVuÀ`m nm`Ï`mer ‘amR>rV {ebmboI H$moabobm Amho. hm àmMrZ ^maVmVrb gdm©V OwZm ‘amR>r {ebmboI åhUyZ AmoiIbm OmVmo. ¶m {ebmboImda "lrMm‘w§S>mam`o H$a{d¶obo J§Jmam`o gwÎmmbo H$a{d`obo' Aer Ajao H$moabobr AmhoV. OmJ{VH$ »`mVr nmdbobm n{hbm J«§W hm gmo‘XodmMm "H$Wm g[aËgma' hm AgyZ Xþgam J«§W jo‘oÐm§Mm "~¥hËH$Wm ‘§{Oar' Amho. ho XmoÝhr J«§W íbmoH$~Õ AmhoV, VgoM ˶m§Moo d¥Îm AZwîQw>^ ho Amho. "H$Wm g[aËgma'Mr ^mfm§Vao `wamonr` ^mfm§‘Ü`o CnbãY AmhoV.

lr. ì`§. Ho$VH$a `m§Zr "àmMrZ ‘hmamï´>' `m J«§WmV Z‘yX Ho$ë`mZwgma, "n¡emMrVrb ‘w»` {dlwV J«§W åhUOo ~¥hËH$Wm hmo`'. ‘JY åhUOo J`m Am{U nmQ>Ê`mÀ`m AmgnmgMm ‘wbwI. `m XoemMr Or nyduMr ^mfm Vr ‘mJYr. n§Om~ dJ¡ao àm§VmVrb amhUmè`m bmoH$m§Mo "{nemM' ho àmMrZ Zmd {XgVo. ~mpëhH$ åhUOo ~ëH$, ~wImam Am{U g‘aH§$X B. {R>H$mUm§Mo bmoH$ ho gd© {nemMm§Mr g§VVr, Ago H$maUndm©V {b{hbo Amho. ‘hmamï´>mVrb ~wÕ boUr gmVdmhZ, dmH$mQ>H$ Am{U MmbwŠ` ¶m§À`m H$ma{H$XuVrb AmhoV. "brbmdVr' `m An^«§e ^mfoV {b{hboë`m H$mì`mV gwà{gÕ ~m¡Õ n§{S>V ZmJmOw©Z hm hmbmMm {‘Ì Am{U {hVmonXofH$ hmoVm, Ago åhQ>bo Amho. {ebmboImV Ë`m§À`mer g§~§{YV aÇ> Am{U ‘hmaÇ> `m§Mr Zmdo `oVmV. MmbwŠ` Am{U amï´>Hy$Q> ho XmoKohr O¡Z Y‘m©Mo AZw`m`r hmoVo. Ë`m§À`m Aml`mImbr AZoH$ ‘hÎdmMo J«§W {b{hbo Jobo. nwînX§VmMo h[ad§enwamU amï´>Hy$Q> amOm§À`m A‘XmZrV ‘mÝ`IoS> (‘mbIoS>) `oWo aMbo Jobo. ldU~oiJmoiMm {ebmboI ‘amR>çm§À`m AmH«$‘H$ amOgÎmoMo àVrH$ ZgyZ Vo O¡Zm§À`m Y‘©àgmamMo àVrH$ Amho. "brbmdVr'Mr H$Wm hmb amOm~Ôb AgyZ Ë`mVhr ‘hmamï´>mMo dU©Z AmT>iVo.

~mobr^mfm

^mfmdma àm§VaMZoZwgma {XZm§H$ 1 ‘o 1960 amoOr ‘hmamï´> amÁ`mMr {Z{‘©Vr Pmë`mnmgyZ ñdV§Ì amÁ`mMm àemg{ZH$ H$ma^ma ‘amR>r ^mfoVyZ H$aÊ`mH$[aVm "‘hmamï´> amO^mfm A{Y{Z`‘, 1964' AÝdo`o ‘amR>r ^mfm hr amO^mfm åhUyZ A‘bmV Ambr. "^maVr` ^mfm§Mo bmoH$gd}jU' `m J«§WmV S>m°. JUoe Xodr Z‘yX H$aVmV H$s, 1951 À`m OZJUZoZwgma ^maVmV EHy$U 782 ^mfm Am{U ~mobr^mfm Zm|X{dë¶m Joë¶m. ‘hmamï´>mV ^m¡Jmo{bH$ aMZoZwgma ~XbV Jobobr ^mfoMr AZoH$ ê$no AmT>iyZ `oVmV. CXm. A{hamUr, AmJa, H$mohir, ImZXoer bodm, g§XJS>r, PmS>r, VmdS>r, nmodmar, dmT>dUr, gm‘Xodr Am{U g§J‘oídar. `m{edm` Am{Xdmgr O‘mVtÀ`m gw‘mao 23 ~mobr^mfm,

Page 93: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

95~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

^Q>Š`m {d‘wº$m§À`m 19, Ë`m{edm` ^m¡Jmo{bH$ joÌ ñnï> H$aUmè`m ZmJnwar, ZmJar, H$moëhmnwar, gmVmar, ‘amR>dmS>r, Mm§XJS>r, H$m|H$Ur B. ^mfm AmhoV. ~mobr^mfoMr ê$no ^m¡Jmo{bH$ n[apñWVr Am{U dmVmdaU ¶m§Zwgma ~XbV AgVmV.

‘amR>r ^mfoMo g§dY©Z

‘hmamï> emgZmZo ‘amR>r ^mfm Am{U ‘hmamï>mMr g§ñH¥$Vr `m§Mo g§ajU, g§JmonZ Am{U g§dY©Z H$aÊ`mgmR>r 1 ‘o 1992 amoOr "amÁ` ‘amR>r {dH$mg g§ñWm' ñWmnZ Ho$br. ‘hmamï´> emgZmZo ‘w§~B© `oWo "‘amR>r ^mfm ^dZ' C^maÊ`mMm {ZU©` KoVbm Amho. ‘amR>r ^mfobm A{^OmV ^mfoMm XOm© {‘imdm, `mgmR>r àm. a§JZmW nR>mao `m§À`m AÜ`jVoImbr ñWmnZ H$aÊ`mV Amboë`m g{‘VrZo Amnbm Ahdmb H|$Ð gaH$maH$S>o gmXa Ho$bm. ‘amR>r ^mfm g§dY©Z n§YadS>m : 1 OmZodmar Vo 15 OmZodmar. ‘hmamï´> amÁ` gm{hË` Am{U g§ñH¥$Vr ‘§S>imMr ñWmnZm gZ 1960 ‘Ü`o H$aÊ`mV Ambr. Ë`mZ§Va ñdV§ÌarË`m ‘hmamï´> amÁ` ‘amR>r {dídH$moe {Z{‘©Vr ‘§S>imMr ñWmnZm 1980 ‘Ü`o H$aÊ`mV Ambr. nwñVH$mMo Jmd : {^bma (‘hm~ioída). ‘hmamï´>mV dmMZ àoaUm {XZ Xadfu 15 Am°ŠQ>mo~a amoOr

gmOam Ho$bm OmVmo. ‘amR>r gm{hË` joÌmV ^ard H$m‘{Jar H$aUmè`m Á`oð> gm{hpË`H$mg "qdXm H$a§XrH$a' `m§À`m Zmdo OrdZJm¡ad nwañH$ma XoÊ`mV `oVmo.

BVa ‘wÔo

àYmZ‘§Ìr amï´>r` ~mb nwañH$ma, 2020 : m nwañH$mamZo ‘hmamï´>mVrb AWd© bmohma Am{U Xodoe ^B©`m `m XmoZ ~mbH$m§Zm gÝ‘m{ZV H$aÊ`mV Ambo. amï´>r` ~mb em¡`© nwañH$ma, 2019 : `m nwañH$mamZo ‘hmamï´>mVrb PoZ gXmdV} Am{U AmH$me pI„mao `m§Zm gÝ‘m{ZV H$aÊ`mV Ambo. ^maVmVrb g‘wÐmdarb gdm©{YH$ bm§~r Agboë¶m ‘w§~B©-nmoa~§Xa àH$ënmÀ`m nwbmÀ`m n{hë`m Jmim C^maUr H$m‘mg gwédmV Pmbr. hm ghmnXar nyb gw‘mao 22 {H$.‘r. bm§~ Agob. mMr g‘wÐmVrb bm§~r 16.5 {H$.‘r. Va O{‘Zrdarb bm§~r 5.5 {H$.‘r. Agob. gj‘ A{^`mZ : "gj‘ A{^`mZ 2020' (g§ajU j‘Vm ‘hmoËgd) m H$m`©H«$‘mMo CX²KmQ>Z AÞ d ZmJar nwadR>m Am{U J«mhH$ g§ajU ‘§Ìr N>JZ ^wO~i `m§À`m hñVo OmZodmar 2020 ‘ܶo Pmbo. noQ´mo{b`‘ nXmWmªÀ¶m g§ajUm~m~V OZOmJ¥Vr H$aÊ`mgmR>r noQ´mo{b`‘ g§dY©Z g§emoYZ g§KQ>ZoÛmao `m A{^`mZmMo Am`moOZ H$aÊ`mV Ambo hmoVo.

AZwamYm nmQ>rb `m§Zm qdXm H$a§XrH$a OrdZJm¡ad nwañH$ma

‘amR>r gm{hË` joÌmV C„oIZr` H$m‘{Jar H$aUmè`m Zm‘d§V gm{hpË`H$mg amÁ` emgZmH$Sy>Z {Xbm OmUmam "qdXm H$a§XrH$a OrdZ Jm¡ad nwañH$ma' H$d{`Ìr AZwamYm nmQ>rb `m§Zm 27 ’o$~«wdmar 2020 amoOr XoÊ`mV Ambm. VgoM ‘amR>r gm{hË` {Z{‘©Vr‘Ü`o bjUr` H$m‘{Jar H$aUmè`m àH$meZ g§ñWog {Xbm OmUmam "lr. nw. ^mJdV nwañH$ma' ¶mdoir nÙJ§Ym àH$meZ, nwUo `m g§ñWobm XoʶmV Ambm.

`mdoir S>m°. Ama. {ddoH$mZ§X Jmonmb `m§Zm "S>m°. AemoH$ Ho$iH$a ‘amR>r ^mfm Aä`mgH$ nwañH$ma', Va A{Zb Jmoao `m§Zm "‘§Joe nmS>JmdH$a ^mfm g§dY©H$ nwañH$ma' àXmZ H$aÊ`mV Ambm.

‘hmamï> emgZ Á oð> H$dr {dîUy dm‘Z {eadmS>H$a (Hw$gw‘mJ«O) `m§Mm OÝ‘{XZ (27 ’o$~«wdmar) "‘amR>r ^mfm Jm¡ad {XZ' åhUyZ gmOam H$aVo. amÁ` emgZmH$Sy>Z `m {Xder ho Mma {deof nwañH$ma {Xbo OmVmV. VgoM ¶mM {Xder gm{hË`mVrb `moJXmZm~Ôb CËH¥$ï> J«§W {Z{‘©VrH$[aVm 35 dmL²‘` nwañH$ma àXmZ H$aÊ`mV ¶oVmV.

OJ^amV Xadfu 21 ’o$~«wdmar hm {Xdg OmJ{VH$ ‘mV¥^mfm {XZ åhUyZ gmOam H$aÊ`mV `oVmo.

Page 94: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

96 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

H«$. nwñVH$mMo Zmd coIH$/g§nmXH$ qH$_V1 _hmamï´> dm{f©H$s 2020 VwH$mam_ OmYd 2502 `ynrEggr _r Am{U Vwåhr AÝgma eoI 2503 amO_wÐm _Zmoha ^moio 2504 AQ>|eZ ßcrO _Zmoha ^moio 2005 MPSC ßc°Za... Aä`mg Vo A{YH$mar _Zmoha ^moio 2506 amÁ`godm ñnYm©_§Ì O_ra eoI-c|JaoH$a 1807 ¶ynrEggr ßc°Za (UPSC PLANNER) VwH$mam‘ OmYd / M§nV ~moÈ>odma 2008 ^maVr` g§{dYmZ d ^maVr¶ amOH$maU (EH${ÌV) VwH$mam_ OmYd/_hoe {eamnyaH$a 4509 ^maVmMm B{Vhmg ({deof _hmamï´>mÀ`m g§X^m©g{hV) g_mYmZ _hmOZ 45010 amÁ`godm nyd© d àmMrZ d _Ü``wJrZ ^maVmMm B{Vhmg lrH$m§V OmYd 35011 AË`mdí`H$ amÁ`emó, ZmJ[aH$emó d AW©emó H${nc hm§S>o/amhþc nmQ>rc 22012 Mmcy KS>m_moS>r 2020 (54 dr Amd¥Îmr) Xodm OmYda 10013 gm_mÝ` {dkmZ ^mJ - 1 M§ÐH$m§V Jmoao 25014 gm_mÝ` {dkmZ ^mJ - 2 M§ÐH$m§V Jmoaoo 30015 NCERT _amR>r gmam§e (B{Vhmg, amÁ¶KQ>Zm, ^yJmoc, AW©emó) {d^moa ~moR>o/H${nc hm§S>o 45016 C-SAT (UPSC-MPSC) AnUm© Xr{jV/gwlwV a{de 45017 ~wÕr_mnZ MmMUr gw{OV ndma 40018 _mZdr h¸$ VwH$mam_ OmYd/_hoe {eamnyaH$a 45019 ^maVr` g§{dYmZ d ^maVr` amOH$maU nona - 2 (^mJ 1) VwH$mam_ OmYd/_hoe {eamnyaH$a 35020 ñnYm© narjm AË`mdí`H$ B§J«Or E_. Oo. eoI 40021 {dkmZ d V§ÌkmZ {dH$mg (G. S. nona - IV H$arVm) S>m°. gwhm{gZr _wirH$ 40022 amÁ`godm nyd© narjm gamd àý g§J«h nona - 1 (11 hOma gamd àíZ) Amo_ IamV/_Zmoha ndma 50023 amÁ¶godm ‘w»¶ … G.S. nona-1 B{Vhmg-^yJmoc (gamd àýg§J«h) amOy nmQ>rc 33024 Mmcy KS>m‘moS>r B¶a ~wH$, 2020 Xodm OmYda 20025 ^maVr` g§{dYmZ nona - 2 (gamd àýg§J«h) amOy nmQ>rc 38026 emco` nmR>çH«$_ g§H$cZ ^mJ-1 (B{Vhmg, ^yJmoc) H${nc hm§S>o/amhþc nmQ>rc 30027 _amR>rMm eãXg§J«h ~miamOo XamS>o/CX` H$X_ 20028 g§nyU© ^yJmooc (OJ + ^maV) amhþc nmQ>rc/{dH$mg {Jamgo/àem§V A{hao 35029 ZmZm, _r gmø~ Pmcmo {dîUy Am¡Q>r (IRS) 20030 _m{hVrMm A{YH$ma amhþc nmQ>rc 15031 AË`mdí`H$ narjm{^_wI H$m`Xo H${nc hm§S>o 25032 PSI/STI/ASO nyd© narjm Pmcoco nong© Xodm OmYda 20033 emco¶ nmR>çH«$‘ g§H$cZ ^mJ-2 (amÁ¶emó, ZmJ[aH$emó d AW©emó) H${nc hm§S>o/amhþc nmQ>rc 22034 Spotlight Year Book 2020 S>m°. gwerc ~mar 30035 Indian History n§H$O dÅ>o 25036 UPSC Mains - GS-IV : Zr{VemñÌ, gMmoQ>r Am{U Z¡g{J©H$ j‘Vm AnUm© Xr{jV / gwlwV a{de 35037 Staff Selection Commission CGL - Exam Practice Paper Set Zahir Mulani 10038 ‘amR>r eãXg§J«h (MPSC-PSI/STI/ASO amÁ¶godm) JUoe a‘oeamd H$èhmS>H$a 20039 MPSC - gaigodm Im˶m§VJ©V nona goQ> Xodm OmYda 20040 PSI/STI/ASO gamd àíZg§M ¶w{ZH$ Q>r‘ 25041 ¶w{ZH$ ßcg Q>oZ B§Ð{OV ¶mXd 15042 Staff Selection Commission CGL - Exam Practice Paper Set-II K. B. Sharma / Zaheer Mulani 10043 GS Manual (amÁ¶godm nyd© narjm g§nyU© ‘mJ©Xe©H$) Amo‘ IamV, ‘Zmoha ndma 55044 ^maVr¶ amÁ¶ì¶dñWm (g‘H$mcrZ H$irMo ‘wÔo) VwH$mam‘ OmYd/‘wº$m Hw$cH$Uu 22045 X A°Z°{cñQ> (11000+{dícofUmË‘H$ àíZg§M) S>m°. Hw$Umc gmoZdUo/ZmVmOr nmQ>rc 60046 SSC-CGL ßc°Za (‘amR>rV) Phra ‘wcmZr 12047 H$a§Q> à°p³Q>g 555 (Mmcy KS>m‘moS>r àíZg§M 2020) Amo‘ IamV, ‘Zmoha ndma 3048 amÁ¶godm nyd© narjm Pmcoco nong© Xodm OmYda 26049 PSI/STI/ASO ‘w»¶ narjm - nona n{hcm (‘amR>r, B§J«Or d gm‘mݶkmZ) ¶w{ZH$ Q>r‘ 23050 PSI/STI/ASO ‘w»¶ narjm - nona Xþgam (‘amR>r, B§J«Or d gm‘mݶkmZ) ¶w{ZH$ Q>r‘ 23051 ‘hmamîQ´>mVrc {Oëho Amo‘ IamV/‘Zmoha ndma 22052 ‘mZd g§gmYZ {dH$mg ^yfU A{hao/Jm¡ar gmd§V 30053 Staff Selection Commission CGL - Previous Year Question Paper Set 2017 (Tier-1) K. B. Sharma / H. Govind 120

54Staff Selection Commission - Combined Graduate Level - Exam - Tier-1 (Practice Paper Set-II) H. Govind / Zaheer Mulani 160

55 ZmZm ‘¢ A’$ga ~Z J¶m (qhXr) (àoaUmXm¶r nwñVH$) {dîUy Am¡Q>r 20056 CSAT (MPSC amÁ¶godm nyd© narjm) dJuH¥$V àíZg§M (2013 Vo 2018) Amo‘ eÌw¿Z IamV / ‘Zmoha Y‘©amO ndma 250

¶w{ZH$ A°H°$S>‘r npãcHo$eÝg àm. {c. nwUoñnYm© narjm{^‘wI nwñVHo$UPSC/MPSC

Page 95: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

97~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

¶w{ZH$ A°H°$S>‘r npãcHo$eÝg àm. {c. nwUoñnYm© narjm{^‘wI nwñVHo$UPSC/MPSC

57 ‘wcmIV : Preserve Your Originality ‘Zmoha ^moio 20058 ^maVr¶ AW©ì¶dñWm H¡$cmg ^mcoH$a 29059 UPSC/MPSC Mmcy KS>m‘moS>r 2019 (gamd àíZg§M) Amo‘ IamV / ‘Zmoha ndma 12060 ñdßZ gmH$maVmZm {H$emoa aËH$mQ>o 13061 B{Vhmg gamd àíZg§J«h (ñnîQ>rH$aUmgh) (amÁ¶godm nyd© narjm nona-1) amOy M§XZ nmQ>rc 16062 yJmoc gamd àíZg§J«h (ñnîQ>rH$aUmgh) (amÁ¶godm nyd© narjm nona-1) amOy M§XZ nmQ>rc/[aÕr AJ«dmc 13063 VcmR>r ^aVr Amo‘ IamV/‘Zmoha ndma 35064 ENGINEERING SERVICE (MPSC Preliminary Exam) Sanjay Ghadge 45065 Paper Solutions 2018 (GS Papers I, II, III and IV) Niklil Bhanare/Rizwan Shaik/Richey Agrawal/Kunal Nage 12066 GS and Essay Question Papers (2013 to 2018) Unique Team 8067 Ethics, Integrity and Aptitude - Answer Writing An Essential Guide Sushruth Ravish/Aparna Dixit 30068 ‘mZd g§gmYZ {dH$mg d ‘mZdr h³H$ (2000+ KQ>H${Zhm¶ gamd àíZg§M) AVwc H$moQ>cdma/B§ÐOrV ¶mXd 35069 Fundamentals of Reasoning H. Govind 20070 PSI/STI/ASO ‘w»¶ narjm Pmcoco nong© Xodm OmYda 8071 g§JUH$ Am{U ‘m{hVr g§àofU V§ÌkmZ gmYZm ¶moJoe ZoVZH$a/¶moJoe dm. ZoVZH$a 22072 English (Topic Wise Question Papers Analysis) E‘. Oo. eoI 50073 Anthropology : Simplified S>m°. {ddoH$ ^ñ‘o 60074 g§nyU© ‘amR>r (MPSC À¶m 46 àíZn{ÌH$m§Mo àH$aU{Zhm¶ {dícofU) - BVa àH$meZ AmH$me {cJmS>o 32075 MES Civil Engineering (Volume - 1) (MPSC MES Mains Exam) Sanjay Ghadge 50076 AO¶ (AmË‘M[aÌ) AO¶ IS>} 25077 RTO (Assistant Motor Vehicle Inspector) Comprehensive Study Guide) Dnyanesh Lohar / Chetan Dudhane 50078 CSAT (The Last Breakdown...) (MPSC amÁ¶godm nyd© narjm) A‘moc dmZIS>o 35079 gamd àíZg§M (MPSC amÁ¶godm nyd© narjm 2020 - gm‘mݶ Aܶ¶Z nona-1) ¶w{ZH$ Q>r‘ 350

¶w{ZH$ ’$mC§S>oeZ àH$m{eV nwñVHo$1 _hmamï´>mVrc O{_Zr{df`H$ àým§Mr PmS>mPS>Vr gVre Omoer 602 {dMmaàUmcr (Zdr Amd¥Îmr) O`§V coco 1503 Oc¶wº$ {edma A{^¶mZ ¶moOZoMo ‘y붑mnZ S>m°. {ddoH$ KmoQ>mio/S>m°. gmo{‘ZmW Kmoido 2504 EH$ S>m°ŠQ>a Agcocm B§{O{ZAa gwcjUm _hmOZ 3005 eoVO{_ZrMr _moOUr {~ZeoVr (NA) dmna gVre Omoer 1806 eoVr, eoVH$ar Am{U AW©H$maU a_oe nmÜ`o 1507 J«m_rU _hmamï´>mVrc {Zdmam h¸$ gVre Omoer 708 _hmamï´>mMo amOH$maU Zì`m diUmda VwH$mam_ OmYd/{ddoH$ KmoQ>mio 3509 {dMmad§V Am{U g_mO S>m°. AemoH$ Mm¡gmiH$a 35010 AmYw{ZH$VoMo AmJ_Z XÎmm XogmB© 30011 _wcm§Zr \w$cm`Mo Va.... S>m°. A{c`m gm°ëQ>a 20012 J°g dm°a na§Omo` Jwhm R>mHw$Vm© 30013 AW©{MÌo _mYd XmVma 15014 _hmamï´>mVrc XþîH$mi {ddoH$ KmoQ>mio/A^` H$m§Vm 10015 H$mogicoco gmopìhEV _m°Soc g§Ord Mm§XmoaH$a 10016 XþîH$mimcm {^S>VmZm a_oe nmÜ`o 8017 Zd"CXma' OJmMm CX¶mñV XÎmm XogmB© 28018 7/12 gh _hÎdmMo ^y_r A{^coI dmag Zm|X d dmQ>n gVre Omoer 10019 {dH$mgmMo g‘mOemñÌ gw^mf e‘m© 18020 CXmarH$aUmZ§VaMm ‘hmamîQ´> M§nV ~moÈ>odma / ‘hoe {eamnyaH$a 23021 AmYw{ZH$ amOH$s¶ {gÕm§V AemoH$ Mm¡gmiH$a 17522 ~hþ^m{fH$Vm JwUdÎmmnyU© {ejUmMm nm¶m S>m°. A{dZme nm§S>o / {dZ¶m ‘mcVr har 16023 Jmʶm§Mr emim {dZ¶m ‘mcVr h[a 5024 {dMmagaUrÀ¶m {dídmV àm. ¶ed§V gw‘§V 10025 àm. ¶ed§V gw‘§V ¶m§Mr VrZ ^mfUo àm. ¶ed§V gw‘§V 10026 D$g VmoS>Ur ‘Owam§M§ ñWcm§V[aV OJU§ H$m°. Hw$‘ma {eamiH$a/‘wº$m Hw$cH$Uu {ddoH$ KmoQ>mio/gmo{‘ZmW Kmoido 12027 eoVO‘rZ{df¶H$ ‘hÎdmMo àíZ Am{U CÎmao gVre Omoer 8028 eoVrjoÌmVrc noMàg§J AZ² ˶mMo amOH$maU {ddoH$ KmoQ>mio 7029 {dÎmr¶ A[aîQ>o - H$maUo d n[aUm‘ g§Ord Mm§XmoaH$a 18030 H$m¶©H$˶mªgmR>r {Q>nU dhr - ^mJ-1 g§Ord Mm§XmoaH$a 5031 H$m¶©H$˶mªgmR>r {Q>nU dhr - ^mJ-2 g§Ord Mm§XmoaH$a 6032 EH$ emoY¶mÌm (‘hmamîQ´>mVrc nmʶmMm àíZ) a‘oe nmܶo/A{‘V ZmaH$a 15033 gm‘m{OH$ g‘VoMm àdmh S>m°. gy¶©Zmam¶U aUgw^o 30034 ‘w{º$‘mJm©À¶m àdm{gZr (g§V H$d{¶ÌtMr ‘w{º$g§H$ënZm) Vmam ^dmiH$a 8035 H¥$VrVyZ IJmoc {ejU ApídZr KmoQ>mio (AZwdmX) 5536 Amnc§ Am¶H$mS>© amhr lwVr JUoe / lra§OZ AmdQ>o 15037 g‘Vm‘ycH$ emídV {dH$mgmMr {XemÑîQ>r EM. E‘. XogaS>m 23038 AmYw{ZH$ ‘hmamîQ´>mVrc {dMmad§V ^mñH$a cú‘U ^moio 280

Page 96: AZwH«$‘{UH$m · ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020 5 am~{dÊ`mV `oB©b. gmIa H$maImÝ`m§Zm gh^mJr H$ê$Z KoV Am{U {R>~H$ qgMZmgmR>r KoVboë`m H$Om©da eoVH$è`m§Zm

98 ~wco{Q>Z Am°’$ `w{ZH$ A°H°$S>‘r & E{àc 2020

UPSC/MPSC d BVa ñnYm© narjm§gmR>r _amR>rVrc EH$_od {dídmgmh© _m{gH$ AmVm {dÚmÏ`mªZm KanmoM {_ioc.

Amncr dJ©Ur "`w{ZH$ A°H°$S>‘r npãcHo$eÝg àm. {c.' nwUo `m ZmdmZo MoH$, S>rS>r qH$dm _{ZAm°S>©aÛmao nmR>dyZ Úmdr VgoMAmnco Zmd d nÎmm, _mo~mB©c Z§~a Am{U "~wco{Q>Z ‘m{gH$mgmR>r' Ago ñnï> Z‘yX H$amdo, hr {dZ§Vr.

Zmd …

nÎmm …

_mo. Z§. B©-_oc

aŠH$_ amoI/_ZrAm°S>©a/YZmXoe/YZmH$f© (S>rS>r) `m§Mm Vnerc

YZmXoe/YZmH$f© (S>rS>r) H«$. {X.

~±Ho$Mo Zmd

{Ûdm{f©H$ dJ©Ur - 700/-dm{f©H$ dJ©Ur - 400/- Ì¡dm{f©H$ dJ©Ur - 1000/-

YZmXoe "`w{ZH$ A°H°$S>‘r npãcHo$eÝg àm. {c./Unique Academy Publications Pvt. Ltd.' `m ZmdmZo H$mT>mdm.

¶w{ZH$H$[aVm

lr.

A{YH$ _m{hVrgmR>r `w{ZH$ A°H°$S>‘r npãcHo$eÝg àm. {c.dmñVw M|~g©, \$½`w©gZ H$m°coO _oZ JoQ> g_moa, {eamoio amoS>,{edmOrZJa, nwUo - 411004’$moZ Z§. 020 - 25511330 _mo. Z§. 9075053344

dm{f©H$/{Ûdm{f©H$/Ì¡dm{f©H$ dJ©Ur nmoQ>r é. (Ajar é. {_imco.)

ghr

"`w{ZH$ A°H°$S>‘r npãcHo$eÝg àm. {c.' H$[aVm

`m§À`mH$Sy>Z ~wco{Q>Z ‘m{gH$mÀ¶m

{XZm§H$ … / / 20

n³H$s nmdVr Z§Va nmR>{dcr OmB©c.

{nZH$moS> Z§.*

{dÚmWu ghr

Unique Academy Publication Pvt. Ltd.

Q>rn … ZdrZ dJ©UrYmaH$m§Mo dJ©UrnÌ 25 VmaIon¶ªV {Xcoë¶m nζmda nmohMUo JaOoMo Amho. AݶWm A§H$ nmR>dʶmg EH$ ‘{hZm Cera hmoB©c, ¶mMr Zm|X ¿¶mdr.

Am°ZcmBZ ZmdZm|XUrgmR>r nwT>rc do~gmB©Q> nhmdr. https://theuniqueacademy.co.in/uniquemagazine.php