Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri...

149
This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project to make the world’s books discoverable online. It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that’s often difficult to discover. Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book’s long journey from the publisher to a library and finally to you. Usage guidelines Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. We also ask that you: + Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for personal, non-commercial purposes. + Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google’s system: If you are conducting research on machine translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help. + Maintain attribution The Google “watermark” you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. + Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can’t offer guidance on whether any specific use of any specific book is allowed. Please do not assume that a book’s appearance in Google Book Search means it can be used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. About Google Book Search Google’s mission is to organize the world’s information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers discover the world’s books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web at http://books.google.com/

Transcript of Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri...

Page 1: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a projectto make the world’s books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subjectto copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain booksare our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that’s often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book’s long journey from thepublisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thepublic and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps toprevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the filesWe designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files forpersonal, non-commercial purposes.

+ Refrain from automated queryingDo not send automated queries of any sort to Google’s system: If you are conducting research on machinetranslation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage theuse of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributionThe Google “watermark” you see on each file is essential for informing people about this project and helping them findadditional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legalWhatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that justbecause we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in othercountries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can’t offer guidance on whether any specific use ofany specific book is allowed. Please do not assume that a book’s appearance in Google Book Search means it can be used in any manneranywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google’s mission is to organize the world’s information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readersdiscover the world’s books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the webathttp://books.google.com/

1

Page 2: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

ª.,

…X

omzqm>rm<.m.=

EL

Page 3: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

1,5—

rrs, **

I M 7

' \3

)

l?

z ‘ I \ ſ

. é-

'I

ſi ff

'H‘r

.

\y

I .q

. ’ 9

ª ›

¡noc/‘Jºmº**

i‘1,

Page 4: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

MQ.a,

iA)...

b,

hª“

u¡Il,NIÑO-4A..

Page 5: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...
Page 6: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

3

___...f›¬.,v..

UUIECAZLZL.-_

ARTEDE

GRAMMATLCA

DA LINGUA BRASILICA

_DA NAç'A//INLÑEÃN u

K I RCOÓMTOSTDI

Pelo P.LUIS VINCENCIO MAMIANI;

_Da Companhiade] E S U, Miflíonarxo

nas Aldeas da -dita Nação.vºz-²

¡tb/Nx

O A,

NA Officina de MIGUEL DESLANDES;

Imprcffor de Sua Mag. Anno de 1699.

Cºm :ºdª: a¡ Manga; ne:e/]I¢r¿ø:._.

I/LIsB

Page 7: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

?ſí-x.

aI!.

1):,,

1.!

~-

..

.m

\

.

J

4.‘.

.‘QIIU

‘24

f’NJ-nu,

..sv

cIl

..

L.

7;.Í

..

..

i.»

Í‘

,III

Rc‘

..

oI

.\>

I

o.

er

..

..

.A0

4M

fun,…

ªl.

4i

Ah

Íl

l*

ªq

..

no

.v

v.

,.

AH—

rdi.

..

.

lo

WILD»

&uk-.UX

.\a

ª.

:ªl"ik-l.

cN.II

ou

h

.

Ó

...l

Ün

'

uo

nn

..

.d

¡sv

a.

ñº

u.‘e

AI

w

ªJ

S

\U

nIl¡

.I

J

a

.J

..ª

I

ªrx

SN#

4.\‘1.~

\.I.

*m

J*ſ

x

PI

.S

.o

\t

v\.

te

.

v!

(A

.al

m.

,1;

»tu

..

x,

lA

T’

.

À

.,

bh}.—

I.lí-

r.

-

As

.S0\

r

.‘l-

ffs.

¡IN

\

¡rn

\.-

o

.c

.Y

I

..

,k

sI).

.4

Iru.

Mu

n

“1.1!

Il.

I"a

I

..

.l

II

o

..l

oy

.e.

..i

Iu

o.

.

uq

ª.

r

I.

.

m.\

,-

.

.r

\

.

.

.I

fiL

.u

.

..

..

,.

IJ

..

.u

.

..x

.a

x1

I.

.a.

x..

u

.—

‘.D-\lxdu

QV

aI

fink

-

_

.-

Q

Ll

va**

..

.\a

I

ªM

ª‘

c.I

I*

.o

..

P

Il

Í

,n—

h

¡i

..

.…

.…

a;

,..s

A,ll

N.lº

lo

.url,

.

**mil

.I‘ll-

o

¡(A

a*

.

.T

.

..

aI.

~\t

.

u.

ea

M14*,-q›d«_

Il

s.

J

u

,..a

.

nscan/¿3:

¡II-M

.v»

.—

rI

n.

_a

f.

nl

IO

Iv.

r..A

’Lª

A

ua

[ix

x

,l

n

I¡AI-..—

Ie.

o.

.

.4

_U.

\1.—-

t

4I

..

..

3

I

,v.

h.

m.

.

_.

....

.c

.Ani)

Dn

.

Ñv

T.

t,

Í…,

*nu-fx.,

...

.I.

..

ª

..I

I.

Na

J.

Ip

,D.

..Ii—w

...z

..x

.

c

..ª

n

n1

..

º

**MJU

‘Y

NU.

».(—

I

Na

.A

oK

..

\Ptſ

LI…

..T

_A

x..

.,I

...

.N.

.Qu-a

KU.

Din,»

\T

ª.

r.:

…K

,.0

ª.

..

A.

r\u

t.

Ja

..ff

.1.

\f

.i

.I

ªI

.x.

a.

I.

.,.WE…

zU.

.z

1-....

.r

I.

.

Pl

Pur.

1las_

ª\

si.

..ª

,i

.

...ª

....1...t

a.

..

1.:...

..

RJ

f,a

,J

.,r

,

ªL‘.:

ru.

.P

en

.u

e

o»A

ao

o¡*WII

nb

I

ª.

,.

X’

I

Ñ(I

‘v

v

.I‘

l

&tu

Page 8: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

' , parece() 'a S. [Tony—Jª ‘

mo em hum Ïſugeito : crecí-I

dogna .idadéu aprender: no*

VªaÏSlí-nguas comasreg’rzsí; ,

&.- ápice‘sªcon‘i quaaptmdè

bum míníhodaxe‘ſcolfflooª‘_

m0 conſeſi‘à( emjíèmeffiànª—'ü

Í y tq Pro-pokitº Prefaçïxò

fobxe Us; ~

‘riculcffi: prztfíptia'ç/Z‘ſenirmu- _

¡¡¡ERÓTng ,… Ó‘. Ca-neſièçèztem ^

. ~ ' ' º“ ,\ _ MJ

Page 9: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Mzííªítíczfªtmberè ~ pürWIOmmÑ~

Más .estªü difficulzdadegfgy's

gene"" ' “‘rofi’ffieflteven'cidaº-Ïdo ‘

Í .z-'Wífºzgxçfipſp PátIiaxca S.v

4 ºÑÍL--Ñlèg‘gázcïòquéde idàde de

º -fríntaçZü-z tre'san‘nosfi 'Ïcome- ~

çquºfiíffldo da *lingua-Las

tina~cntre‘1xxininos‘ ,' Para fe“

fazer; dhfirúçnento _.da: {SLOT

1 \faz-4p Deoszm ¿Logïèíſaó,

das; almas: 8a I comº@ ſeu x

› ›‘example!Prrſuadioïartodos

' esſdúsÑFñhos ,IST ¿Imparti

x Cum-‘ªnos qUe mÓraó..,entre

Géntios, &zjàarbàros; Para

… que Inaó j—ulguem' est‘udo‘ ‘

'apren—'indigno dos annos

Y

.I,j,…

fi-OMr

1-' dep‘

Page 10: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

derÏ deñovo linguas Barba—3

fas ‘,» ' qúído Lfaò'heceffári‘á‘s

‘ .para a .conyerſa;6~‘das :Il-unªs.

~- «² Conheòendá pois' zinc—Q

ceífidáde qu‘e temzá Naç’aó ſ

dos Kiriris neítaïPI-ovincia

do Braſil de :ſo‘gſiçiwsJ qu::

tenhafi noticia ¿da- ſua 'Lin-'

gua para trattatde ſuascale

*mas , naò julgue'y tempo

perdido, nem occupaçaó

' eſcuſadá, antesªmuito ne—'cefl'aria , formar- hüaſi Arte

com ſuas r‘egras, &'preceíè

‘ tos para ſe aprender máisv

facilmente. He ‘verdade q’

çomo os natura-às della -vi.ª

_²* il) z _Vem

Page 11: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

, 'Nam femrcgrjas,& femª'ley'i .

delles-.ſc \Ia-ò póde_ alc’á

.çac- regra’ algún de ràiz, mío

parecia - cgóLfaªcil Poder a—cercar Tem- Mc~{’crſie.Mas-‘Có.

*tudo procureic6 o exerci

cin de -algñs'annos da meſ—7

mailingua, &z '00m 0 @find-Q

particular_ della, tira—rºs fñ~

"damenms, 8C r'e‘gras mais 1

Cercas,paracícó cllasſe for—z

~ maffç húa Atte facil?? 8C cla

xa, guamo bastaffe para OS

noflbsMiflionaxïos das A1—deàsſidos Kiriris apréderê av

_linguaNaò duv’ido q falta. 4 ‘

Iáò, algumas propriedadçsf

,'l º' m"axs

‘I

A.ILÑ_......._ÁÑLM.,Ñ.

Page 12: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

.'”' Tª' "H

ma'ís ſecretàs ;Si algſiüa‘s_ r"e-ff

gras mais reCódítaS , q' nſiaó;

ſe puderaó ainda alcançar; '

mas-pateçeme (Í rias regfàs

geraes , aqui ſeÑapontaó ,

ná'o ¡haverá erro. Porê qué-Ñ

doohouveffe‘Qnáohe para ſe

estraphar ' emhüa lingua, (Í

náo he natural-aÓAuthor;òo(j nà'o té livr‘os,x por ond'eí 'ſé ›

aprêda: 8C muito mais ſédq‘

qcò todas as ſuas impe‘rfeiª

- çoés ſépre ſerá proveitoſa .

para qué quize'r uſar della; l

em“quáto ná’ohouveroutraj

melhor,& cópoflga có .todo

o acervo“ Value/9* ompra me. _

- º ª‘ iii¡ LI

Page 13: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

""N:x’vw-v

*

, ªè麪éiººèﺪºêiºªºï-Ϻºê-Ϻ

7 \Or ºrdeüijqo P. AI‘ER’ªzïai-eí 'K _

, ' ‘ ‘ ‘de Guſmañgda’CÓmpà'ríhi'a;dè ETSU,Provincíalda Provctiſincia

do Braſil,lí a Artcdſià lingua Kiri:

cpmposta pelo P._Luis Vínççnª. l

’ºcio Mamiani , d‘a meſma Compá

r nhia, 8C nella naó ' ſòmente' naò'v

áçhcí touſa , que encontre à noſ;

»ſa Santa Fé , & bons costúmes.;

' mas pela noticia da mcſina liñgua,

quç- adquirí em dezaſcis an’nos nc--Ï'flacts - mifloens, admite¡ o engenho

hd’ó‘Ãútor em redu’z’ïi‘r com tal'cla-'K. rèſizſiàÍ-'ÏBCÑ distinçaó \a règra‘S certasyªá

fi , __&

......ljd'N_l

Page 14: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

86 proptzías hüéflïngua na'ò'. :[6995

_fi meſma ,- mas Pelo ;modo barba.,

› to,›.&fcchªdo, que uſam dªnª-"3.15

~ raesjemapponü‘cjax‘,muito ¡dais

difficultºſª; pªlºïngzçziulgo; fºr,

ºbra . ;tx-x111’. DccçflaÉÍS-::aºs . Padxes. MifflQUªiÏÏQïsdêflàNªſiªóxflªl‘ª ſi

z¡ ‘ aleançarzcóm façiljdadªe ,‘85 .br-c

vidadc. 9:,uſo dºnada-3,6 \nd-hºt?,

exfercivazr, 0…5 minií’SªrÑiQsí'Pe‘xcel—"IÑ

centes á, fila \alvaçazê ;Ñ 8C por ill

z' \j .’ ‘ ſo muy’digna deſe imprimir. Na.

, ,' Ñ miſiaó de_ N'._S,enhora dOSO‘CCO-r—

‘ ro,12.7. de-May'o’dçj 1697.

~ ’, v j'oab’ Mattbèm’lºalettoſi_ '

Or òrdem do Padre 'AleJ

xandre de Gú'ſmáo , Pro— _

vincial desta Provindia,1'evi a A1²-

' te da lingua Kiríri composta , 8;

- .. ~ _‘ prdç:

Page 15: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

vEz‘ï-èle'nïjadaj,px-.15 Pàdrè ?ms-_VM , ſi

c‘e‘nc-io‘ Mamia'rïfi',v da'Cçmpanhí-a'

, E S-'U ,ª - &‘pela' nºticia'que '

t’enhO’ ’dá-“meſíha_ lingua alcança--Ï

da‘ ‘em' dezanpveran’nosjque affistix- entre os 'Ihdiçſis ‘da‘ meſma hagas; -

‘ 'cst’à a Artqbem‘feita a’ffim ’na ex

pliÏcàçáóx das rªs-jgtjas", nos modem

comqu’e ſé uſafdellas , & 'no cstiz"

'lodoſallárá‘Pé-aïïjulgo ò'r-di‘gnba- ~

de ſé pºder im ‘rimir a i‘m”pará

enſino ‘dos me mos.Indioscomo

A para que c6 rhais facilidade apren— ‘

dam a mcªſma lingua ‘os Religio.

ſos (jue ſc empregam" na ſalvaçaó

daqüella’s alwasïeminario deBel

Jem 8. de Junho de ¡697.

,L b ,Ï‘Ïſªpb CCM-Iba:²

"Ale:

- "R,

.H.__,_,,.…Ñ_.Aª

Page 16: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

"- v ‘Lexahdre' "d: ‘ Guſ’mªó , da- Ñ

’ L Cºmpanhiá de. J ES U 5

‘r’ovincia] da’ Provincia dó‘ Bru ‘

filz Por.- commiflaó eſpeéial, que'

tenho de ¡¡ollo muito Revçl'éndo.

-Padxe' ThyrſqGPñg‘aLlezº PçeP'o:fito Geral dou líceÏça ',.páí‘actctq‘úc

ſç poffa ‘Imprimir a‘Arte dé', Grá

mgti'ca da lin‘gua Braſilica da‘ Na—

çaó 'Kiririg compòstafflel’ó Pa;

dre Luis Vin-cando" M'amiani ,

, da Comvpanhia de E S U , Miſ~

”ſion’ario nas Aldeas da dira Na:

çaó; a qual {oy r‘evista , ,8C ’ap

provada por-Religioſos della peri;

tos na dira língua,_porNòs depurar;

dos para iſio. E* em ;testimunho deverdáde'dei cstaJubſiniPtſiaà Com Óct'

meu final ,‘&ſeflada có-o ſello do \

meu' officio.- Dáç‘ïa' ‘no Collègío’ da

Bahia' aos 27.‘-ïdc'3ühho’dé' 1697.r ,ct Alexandre de

Page 17: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Í…ag

ª ÏLI‘CENQA-S~_~ ' D9 Santo:OffiCío. ' ‘

P-Me\’cre- Fra‘nciſòo

de SantaMariaflDa

lifica‘dordo Santo Officio ,

»veja Os liv‘ros de que esta¡

- períçaó. trata; 8C infoçme

' com ſeuvparecer. Lisboa‘,

K 7. d‘eAbril de 1698.

@Sªid-Din@ LLC. ,EM/!onzª.x :FÏ.Q0ñçZiÍpctÑda'Craçoſi

Seº-«ºs

.Y

¿ª5( s

Page 18: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

'(NKÉKÉKSKÉKEKÁKJ

I OSli’VÍO'SÏÏÏUHÍOSQAI‘J

‘ a te,8CCateciſmo-na’ _.

, lingua Brafilica-,SCQ &- náoſ

tem couſa que ſeja impçdí—ª ,

› menkó …para .. ſeÑ_;ÑpodeI*¡é*ïím-‘.

primirgLisbÓ'aÑMSátïo ,Elon \ Ï

_ ' ¡9.de Alzpr'ilde"1698.v ‘

JFMÏZCÍ/Z‘Ode Santa Waz-Zé)

&NVÑWNWNWÜHÉ… …:3 Ñ ?ÉL-‘33 -".- - ¿ .j,

' ’ª ªl’stà¿Mor-maga, pº¡

~ ‘ ¿dem-feª :imprimir C’s

'livròszíe quefç'ika PCt-iça-ó

trata, &depoi'S- de im‘prçſ‘

- " - ſOS'

Page 19: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

ſós ‘thnaráó .para ſe confe

rir; &Ñ dar'l'icenç‘á, que ç‘or- Ñ

:citó ~., 8C ſem ella náo';corre—

raó. Lisboar22.' de Abril

de1698.” -- ' -~

94/270.: Dim@ Y. (Í.

, ¿1; Fr; ::90729410 Ja dato. . _

\MNMMMMMMMMMD

« Istas * as Ínſorma—

ſ çªoem, podem'ſiſe im

’Primir os>1ivros ,~ que.esta peti'çaó‘ vtrata J_ 8C de

pois de impre-\ſos thfirſài'áê ‘

Pªi-a ſe lhes ,da-;líccïça Pªra

correr. Líszbo'g ,Qu dçzlulhqª

de ‘1698‘. Bºna.

Do."

, #44_

Page 20: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

FWMMWMMNMNWK

DO Pago. x

' Ve ſe_’pofl'a imp‘rí-Ï

- mir, vistas as liceng

f ’ ças do Santo Officío’, 8C

. Ordinario , 8C depoís de

iknpreffo tomará á Meſa

para ſe cºnferir,&, taxar,

8: ſem iffo naó correráLíſÜ

boa 3. de Iulho' de ;698.

Ribejro. ‘Olivqyzjzctu ,

Page 21: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

l

I.

s4

n'ſ

IItil!

ÑII;\.1WI

;Inoi

.,l

ol!)

.\

I\

An

.

P

..nr

í,

u

.

y.

í..

-.

vIN."-

O.de

.v

xn

Ó

n.

.O

.e

\

yI

v.

.

I

0.

íÍ—

.|

.I

.QI.

R.r

D.

x\

.x

.

.-

n

nu

.

Is

.

A.

..

º

.a

nI

Lv

\.\...q

n

n.

.

n.

l

.‘

n.

.c

.

IU

uF

,

r

.m

.D

a‘r

n

I

NJ

flu.

Pl-

.P

.

æI

¡v,

na..!

.

'CL

I‘

D.Á

'I

I

An

ªC

r.

J.?-

..

_.n

..

o

Ég!

ll

ªC

M4

v.

U.

IT

.l

..l

I.XO

.x

Ñ-

…Ñ,x...

K,

..

z.

.,.

..,

.

.

w

n.

..

.I

ln

v.-

_.

\I,

\

.I

J.

.A¡

.\.

x,

..n

-.

’a

ªn

u\

.—

»i

1..\

\\

uD

›.

.

s

vn

a.

n

IW

\.

..

..

o›

I..

a

.I

nu

L_

c\

.

O.

..

AO.

n.

Y

Wn

\AI

.s

..l

.Þín.

Out

..Il

»n

n

J,

e.

.-.Y.

Mla

aof::

A\

d_

Ia

Oa

fn

..J

.OI

...:a

.

O,

‘o

.in..

Alqv

..

Í

..-

u.

.I

o.Í

.ÍÑW

a.Í

-

ªD

,I

Jn

nn

.o

An

J

\

n.

ul

_Q

ª

.4

\I

al

...r

..

,p

k.

.

Io

.I.

ªb.

w

l;

Ic

a.\\I

'n

Í.

1.

.r

ti

a

I.

...

.n

..

‘1,va

.w

.LJ.

..

x

um

I-

nn

~a

r!

~

I

T4

.

.-,

,_

_\\

Jv

..

II

a.

.….

n.

n).

i

I

.1

a¡dº

U

n.

_.

la

n

a.n

nL

nc

nn

f4

I.

.n

n,

»D

\o

I

-.

.,

.x

…a

.~

a\

vu

Í

.x

rl

s

-l

»\

Mok(

PPC)

.J

K,

..

n

k.

'o

\a

.ªs..

an

o

.z,

a.

w.J

M'

n

w._

Ý.

.

\1

a;

.n

.y

ª.

r

o.

‘I

..ª

p.

..

.

....å

..

PR

..

._

.

.o

.f(

.n

»and

,p

)-

o

.

a.

4.

..J

a.

»Á

\-

Ia

.

nt...

aa»

.nX

nI

.

n

.lu

Or

.t.

.I

n0

.v

..

Á.

.v

.n

..

.I

lI

nn

vr

..

I

,.

nn..

Í.

„51

...

,.

nn

f..

.O

.a

.e

O.

.I

.I.

..

.n.9(

n.

...

.L

.,

.a.

..v

ev

.

.

\a

N*N

DA

u.

.

n.

..

O.

.a

..Á

...

n.

..t

.

..c

rI

\.

.:

.

-..L

\c

.I

no

‘.

...

x

I

~.

II

n,

..

,O

ln

I

t

I.

\

.n

Io

.

¡I

.K

.

Page 22: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Da Opthograpvhia,Próhunòíáçá

. Declinaçãq -dòs' _Nomes ,— 2'85

'Conjugação dos Verbo

Das letras que '/è- uſaïz na lingua ª'.

Prºnunciaça'º'.

' ' S letras uíàda'sncstª lingua ſaó as

' ſeguintcs : .-A, AE,, B, .C‘J'DI

GI“;HI II Y, ~K, Mz N,

, W, Z, til/As

o: PI RI S’ -TLV

LÏlNGvA‘Í KIRIRL

'PRI-MEIRA PA ª.ñ.lP.:

’Ñ P

s:

' .5:

a

º)

Page 23: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

:I Arte ¿la lingua quſilim ª

y vogaès entre ſi naó Forma() diphtongos , mas_

¿Jlè'jpfzgfinciá @MMm pm' fi “gòòfnó” 'ſylſilïlba -~.Ñ

. ‘ divèrfflº; . ‘ ’~ ;É

f; “Enflçe'Ñáç Yeguas_ (è, cóntaaquip aÍn

'- -dgjÑquS’TCLCÍ’CÏreya como diphtongo Latino, ª

ÏPBIFQLEgnífiCar .büa vogaLcntrcmcya entre_ L

o A, 8C o E', 8C ſe pronunciacom hfi ſom

- divcrſo 'ªbutfás \log-¿té? ou cñmo A Fc

- chado queÑParticïpado-E.‘,outoſipo E lar.

S. . ªrªdº? dº PYV-g; \rebºr- -FthQ-T

. " ſçfflpre ſerIOnuntíu… {pio

ſobre as vogaes .A, O, U', como ſobrc

E, I,'S’ÉLÉÑÍIUÉMMSÁCIMCBÏWϺ*gaes o {exe brandamcnte no Foºrtuguez;

, ‘TFSÉÍWPSFFHQ ?IEQQEÍ-ÏWVÉMS ºrª—r“

o-ſcfp C’co'mſcllѪs; ÏCLnɪÓJUZIdb .ión-ª'

‘ ractm’ Aire-{MPHveaſ ’o' ¡He

…ro ſohc-º. tºdas’ ªs -zzK, Ñ z fi

“IF: , arca. Uſaſc fa ’ cmo com

ſejcguç à conſoante T.

,'qutar: más nos maxs vocabuz

Dºs ſwía‘dQS'; por "ſér máis natural ,'oºſéw

fibiloaestalmguau- ', .J ~ 7

Dzás vezes ſeª’prqqunçía tam branda

figurª'th ¿penas ſe Conhecc {cºmp ne'fias

x pàlavras Idç, máva' Udje-,lcgupnesz "

-Í- › ’G5‘ ſempre he aſpero ſobre todas as Vo

gá‘cszèépòriíïoiè eſcrcve juntamentelccílei

ª.; Y’ ~ ' l:: \ O _ p

l

I

Page 24: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

haLÏ‘Dzz’NaçaZFKIïiri. 'Í~ ;ª

(iª Ha, Citando porèm_-t_cmjacccnto Circ‘urn

flkx’o ſobreſi , ſe ha dd pronuntiar vbràndo

comaſpiraçaó na gargmta,.que mal-fc'zcnü

Xcrguciréomo nestaSIgªiavras , Ghzªrz ſcíª

ehcirado ç ¡Inghc,.cúançz;ch'ghc,vc1ho‘.

. H';T_com›asmogacs ;Stª conſoantçsº: Ram*

‘ pie hcyafpifflçàócgutmralz “dpto-quan*

duff ſeguó!OECD ª N31 *porquc‘cñtañ faz

combnp Pofitug’ucz nds'ſyflabasfiha, Che,

Nhay-thr-Esta aſpíràçaó he :muito uſm

da ncstz lingua., 'pex ſcrzmuítofgúttuml'º

maspáktcm’tatm mulaipliujda‘de dqstuzléi

tra emtodas as Pªlavras; que. poderíº 'caüſilí'

‘ confufió', uſamosdella ma dſcritmmfómònz

- mencrè asvºgacá ,têc \dejªn-¿mos :intrªf- cpm**

{cantes} &o Fira cstás(invade regrwzgèraiª;

que assòonſoantes T ,‘ SUPE, pedcm -nzzaià

ordinariamente a aſpíraçá'óqu ,quçzà‘sròu-I

' tras, comoo ulo, &.aj'praxó cñſirxar‘àªmc-g

lhor; .’ ºf?" ' ' º. ' a' Ñ'f

I , n'esta' \lingua temqugtfomalídwch‘

duas de Vega), 8C duas de conibantcflpriè

mcíra he dc ‘I vogal combinó Portúgmez :

" * _\‘› m 'EI,- .'

a' ſegunda de conſoant: , como tambomno

Portugucz ~. n'csta's palwwgrs'ázjogo 7- Jancié_

-la z ÑmáSI'oom‘ªſóm mais bnm‘doçv.. ſ Adjcg

' -quem'37Udje , què-'Azmokcbírar e‘dKII.

mmbemvogaJ-gucçuí‘ahíà que@ "Audio:v

v; - A jj y reg.

O

Page 25: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

'4.'- Arfe 'da ¡11'5ng Bmſz’lz’m

.rcsdaárte'dalingua gèral do Brafii’chamá- .

\216.1 'groſſo, pois; feª.- acha tambcm ncſi'a

ingua : 8( aſiim como~ ellºs o eſçrcvem por;

Y, par-à o diffcrcnçgr do I- vogal: fimplex¡

tambem nós o cſcrcvcmos c6 o, meſmo Cª!

Éactcr , porèm com .accento circunflexo

pºtªcítna, aflím, ?gp-¿Ira 0 differcnèar dc

outro-;Y conſoantº-‘,' 'que ,ſc eſcrcvc ſem

q acccnw.: 'Pronunçi‘a-ic pois esta v\rogal co—

mo: Ia" 'tturah "¿85 -na garganta com os

dèntcs ‘ªh-ªtada"; v. g. Míghjr , contas;

Pªj'fíc'àpim. ‘A quam Evocalidadc, ouſom do

I',ªhc de _I carregado i Qu conſoantc du

'plcx,t;omo uſaó 05- Castclhanos na ſyllaba

BOTE (è introduiio tambem na eſCritura v

ortúguezg , como-nestas' palwra's , Mayor.

Cayar: 8C por ifl‘o a‘ cſcrcvcmps- tamme

ncstalingua por ;Y ſcm accento, v.g. Buyê,

,grandc;.\Cayà',nº_ítc., ’ ' . Ñ L v

V, hcsta lingua ſempre he vogal, nun-Ñ

ca ¿onſbanta - E“porquc cm alguns vocabu

lós çºucorrc a' vocalidadc doU vogal com

a voqlidadc ch conſoantc ,Para pronun

ciancom proprícdadc cfl'as duas. vocalidades

juntasſic introduziob dublú caractercstmn

geíi‘o, que ſe cſcrcvc ¡film Wi" ,6: ſe- pro;ª

nuncía com hü ſqmmisto de dO'USª VV, dos

¡¡unes o Ñſcgundp (im-'liquiQO , _6: ,o :pxïlmQí-,ª

z ., _.3 . rº

)' Á

Page 26: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

ªaª-Da NMMSKMTM_ :-7

fócomnconſpanm: W‘ :TWaré-z ,

~ .'- O'étilrſauſit fbbr’èzàguasiogac'ç .parade

notar hüſommcdio'entre'M, 8C N -,z &metia

a melinapronunciaçaó 'cÓmonos vocabulos '

Rortdguczss via: -, - ñw‘couſa- ; v. g.; Tuya;

D605; Umªg-7x,, SLI.;- *3-"2 Ñ .1" ª : . - :èl-.5_

(1 Uiàmosdcdousacòcmtps , humxágudo.;

&c o'u tmïciréúmfjexo.: Q-.ágzfiaïſermjiam

cal-regar ſóbtc a Yºga¡ ‘ :YUÉUSMDbé ;z pags-1;_

OrdinariamÉnteſcachmazdcrradcira .vógak

de todos'owocabulosdestalingua , eXceth

algüªs‘pzlgvXQSqucnáo 'ácábaó un agudo¡

como Bac; De , SC algungpºucnsvocabulm)

ue a'qxpcrjsnciacnſinªlíSobre 0- tí] nio

‘ › 'poem accento agmlo-¡pm, evitar .a

fuíàó na cſcritura; mªibªstflfidvertirqueº

til ſcmpro he agudo.. ,anndo o vocabulò

- acabaem. .LA,-.ou› ¿Ez ſem atecnto-,Bc J -

tjl , (e pronuncia cfl'a ‘YQ l‘ameyaboca mal

pronunciada_ comb, TE,… Jiancczznofim ,daº

Elan-a: mg, Pidc,‘efl:à_¿ Ïckiébx, nio v‘eyo.

havcndo outro Ï hcgntos agudos na

mcſmadicçáo, he mal 'q he composta , 8C

cada, hot-ria¡ dasÍ¡ partes-fica pa” compoſiçam

com o ſeu acccntoaguddzyg; Tçohóhehé

~ dc,csta6 alguns pouqos. ' x- ~~Do accçnto circumflCXO uſamos Tob'rez ct

ªs Yogacsgzuc ſc hªó de pronunciar comïbu‘l'

Ñ é ~› Aiü guru*:

Page 27: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

?6 ' Atte dàJWzBm'fllim

guïúufil náògar‘g‘ançav oumoüníomrgroflb

«eòm‘ospçiçosñdxàdpa Ddst‘eáhodbíſobrc o

Ayude notaquèiſe'büdcï pronuncia:: ;com

¡mimª-ibm ¡Aſlòc'ffljç :8( :ſc

-fzàpr'ónqgmcjandvjomchvos/dmuszfechaidoszſiv. g. Sámbá , cagado. ‘Sïquïd E- faz

bum;ij ::ajeno-;wiefórm‘ª &chandoºdo

¡¡¡afirmzmoddoaídeíulesz-vſg. W'on Ta;

plçyap bravios.;80hre-‘Q ¡YY-;ji ſe‘di’flê quefónª

inghum íſÓm-'zgímmdlnmmidmlá ªnagat-ª

gaqtaxSobveD;?Düufazjxaárbºm h-u-m vCL

;zi-bwin) pnonunéiªdmèum'os- bçáçiasjfcchaü:

- dosízngzªPòhümgeçjr ¡ri-í ‘ 'fl ª*— -K c‘ :'I

L-.EACIvírtopóïümüdÓh-o;quen ltabap

Tzçá; com áílnomçyofflunofilmda icgaÁr

feprpnuncítícmfi a tia' ſcmclhán'çaz ao Cªdiz

fo' POTEugue-z’ nas ªvras, Qmç'aóïçj Ma'ólzf

ainda“ quemº-O; nítd tam ſexáfivdmestazr

Eng-UYCÓRTQUOP' u aez:v.gIHieuçi;aú-,I,Mohétçñ ,ªde H @UH "ce'çádéjàéflírz. " V¡

’ x j º !"r‘ſ f

, › º ~.ÁI,_ . . ., , y&MJ/‘m .'H 4’) {JJ-\0. ,3 .1.… . ’.

, * _ ’ … … . l ,. SI! ¿ULL ¿Clí-'S'Jſ—I I~".ſi-‘I..'L’-) .- .- '. ..; .

› - . " u y

" ~ - f2!: :a 12:5‘.- - ª*- ª… e ÑE,-.,4 - ¿i .- ªf." .Y _

pagaremºs-'S WW'OSyó'- Mſòsadºs

-,› . ‘ Ñ ¿NO-_wn ›_ --ª' ’

~ OSNomes nçflg linguanaótem :pro

pnªmcuce dxstuuçaó . de gcqcrosk., ou:

“º: .- ', -.1. , humº*Ñ, k.

a\P'v'r4

Page 28: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

!ini‘nc‘fósg our càſos'sçxíèsómcſmmzmñmſm

mudñça'Em-vc ?de ordinaria ao gmcroxmaflku.lino ›, &ª; féminíno T5.- vaer" numero' fingulh'f' ,

8C_ plúralçrèt emUªtò'dos os caſoszxvgubfl‘c

nomefiradzóª, ;fignifica ;Vacca , &²B ' ª,maſrukifion,I&nfl‘z'nzvlèx‘u;ICEL,,º Ã( .Lſem ‘vánia‘çáſió

fcryc ao fingularyêzfflumlzòc do‘m‘eſino modo

fer-ve: :aslcddqsrzoa' &dos-¿J BM cwadzò; ,hüa

vaocz ‘4’ ‘ou~ boy **nd '-.fin'gxfldn ;ª Bily-òMMÜ,

mmtàsr vactas no-phí‘ra'l- ;:'I’àóxi'i \RMN-Ei

nh‘à ,ª'ſoymo'rca hunia: Yáccsr;:-hu…~bò51¿por

mimJnonomimú'v ::Rift çkádzügfifibh' db

bbyxmogçniúvoºónudiz() .Tri ."EI.) ¿amimu

Os numeros porèm ſe distingucm Mºn.

tendem' TUI Por; ralguománpªr'nicuhs ELJquc

ſignificíb .mutçid'aq-z--rpuípçlns Ñ mdjectinbs

numnwès ',- :ou : pelo 'ſhut-Mhz, :385?: mauroedº

fªllan;';ª;üi'áf :-1er Ñ OÏE'ICH’¡ 'Ci UNL-U' q E òcfzzrªp

1 *Aè pániçulçw qUe-.Sſtgxúficñioo multidaíxz

› 1316 -A-¡Ñ-Sr :TQ , …nó- :ffiu :dq mmm-è @Mazdª-c

- .uſa com mnomcs dQ’BQUÍÏSx'QUQK'PÜÉCb

v oenà a ¿gente ,- v. g,…Ymuá¡ rapazéswflº

chi'éá ›, róçasda gema-¿O--TÓ, ,th-qſa-¿mm

a’rgunsnomcsde pªtenteſco ,ª SC .'chvq i²19- '

plural ‘z “-V’.‘~ g; Bfrrxncé- ,‘*irm'áop -mm'srsmov

ços ;t ’Tidzilé", as - mulhenes ²,: lſcté, OS' app-¡n

37

apªcsdascaſàs. A… K’ 'T' '* “151 f*: 1,)

_ "Os-.adjectívçs numeracsèguc ſcwcmªpap

-z A mj ' \aq

Page 29: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

1:8 Am dilz’ilgud ‘Braſilim

;ráêoefingular , ~ſaó , ~Bihè-,' hum; ; *Wachí

- ni ;quandº ſignifica , ªſegundo em' ordcm ;

?Wacháñídikiè,, tcrce'íco cm orde'm; Bihè

:-bihè, hum 8C bum-5 Bi'hè crib‘xxadà-hü;

Os 'numeracs do plural ſaó, Wacháhi,~dous; ~

-- Wachánidíkíc., tres; Sum'ará onóba'a, qua

- tro; Mz" bihè I'mſá. ſaí , cin'co ;'Mfſrcprí

.,bubihé miſá. ſaí, ſcis ;"MÍIÏCPI'Í’ wachán—i ~

Ñn'ïíſi (àſ, \kt-te; Méfçp'rí Wªchanidikxcmíi

Jªi’ ſªí, oico 5 'Mírcprí ſuhmri oróbse ſaí, no;

yq; MYcríbze. miſí [hi, dc'zz¡ Mírcribae mí-Ñv

fir'dchó ¿by? ſaí; viptºª, Tcohó-, :oà Buyò ,-

muitos; Críbae, Cribunè , todos; -Wºhoyéz

~t0dlïsz Lª" nº"? - 2.:..7rrmrzªíj' -

.: :.- ;Os caſos fl:conhcccm ªou- pelaoolloca‘çáo'

cdmnbx'pcz‘, ou pçlaS'prepoſiçocns. 'CO nomiª-'z

:bativòx genitívoſ‘c cºnhccc pela, callas:

ca'çañ z porque o nome , que ſc ſcgucimſi

{fixedíátamcntc áo vérbo fcm prepoſiçztó; hehominaſitívo; ut, Sucá-ªinhura: do dipadzü,

. ofil-ho, ama a ſeu pay 'c- 8( o ¿nome que-For

¿im‘mdxatamcnte dep’ois dc outro nome {em ,

.terprcpoſiçaó ,Ahe genitivo; ut: ,4 Erà Tu

~pi ,caí-;1 de Deos. OS outr_os caſos todos ſc

conhecem pelasprcpoſiçoens , porque nc

.flleingua naó ha caſo algum ſcm‘ prepoſiª' N

çaó ~ſóra do Nominativo , .8C -gcniuvo , co

mo ſc entenderá melhor , quandq tratar—

'V 4-4¡ ~

Page 30: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

x ‘ Pſimſinòmeſubstamſiiva,Egº, nºstalſiim

T." “Da Nazca¡ Kirin‘ſi .59

r .- mos das P'repoſiçoens.

g. lll.

‘D95 'Pfonomen \ Ñ

- gyafaz ho nominar. ‘8C gcnitivo .HlCE-p

Yi; ‘nóS-òútr’òs caſos todºs, Hi, com a prepa*

Iig'aó'que lhe convempoſposta : ut ', 'Hidio

ho ',ª‘ mim; Hinhà , /de mím <5 como ſc dirá

nasPi-º'poſiçócstO'plúral cxdpſivo fazno

Nominaçivo , 8C Genitivo Hic‘tçidt , nós ,_

'de'nós nos carros Cáſos ‘Hi-dc , com a

prªpºſiça'óquc pede oc‘aÍò-no meyo , ut ,

Hi íohodè z a nós 5 Hicmbohode , com’ noſſi.

cb; 'Hinhad'e , por nós. No plural * inclnſivo

‘ 'faz noNÓmínativp ,-òc Ge'nitivo kctçí, ou

~ ketçi‘àzêcnos outroscaſosCupu Cu-a, com'

a’ prepoſiçaó?poſpostm ou c‘mrepo‘sta,ut Cu-__

d ohó; a nós todos; Cuna', de nos todos;Cu

boa' , por 'noſi'o amor. . ' . v

' ' Advirtaſc que o plural‘excluſivo ſc uíà ,_~

quandodizendo N63, excluimos a pefl'oa

com que ſallamos Mag. .Pacri cradzó hinha

- dé i mata'mos hüa vacca cu , 8C outro [cm

Vos. O mcluſivo ſc uſa.quando fi: mcluca

pefi'og com que fallamos z V- g- I Dº Pપºê*

ma.:

x

Page 31: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

"Ro ‘ Arte Ja lingua Braſilz'm

maternos ambos , emü vés." Advirrafc ma's

que algúas prepqfi óes tem diverſidadc na

compoſiçaó com b r’onothc-z o que ſe cx

plicará melhor, quando ſe tratar das Pre

poſiçòes. . . \cx-zº; ª; ,. ªi"? ~

‘O Pronochu , fªz no Nominativo, 8C

Gèniñvo do fin ulár Watçázêcnosm ' _ª{os E,Com a prêpoſiçáo -poſpostgmçqxa'áïdéè

difl'c. no-PrOUÓmc No plural'fazſng

- Nomihauvo , &.Qenitiyo Ewaççªa ',7 ;3C nos

inais Cafes :E—ª ¡Sºmª-1 prepgflçgêçózwcnii

en:: ho mayo—,:üt; Eéohoá, aAVÓS ¡Eruíáj

por vós. f …ª Un, -,.;;-z-,?:;-:,, ..MTX-«Lunªr *L

s ;OSÑ Pronomºs eciprocosſÑ-nestazljngw

ſaó tçes,$ubikanúVozAdjectiv‘o,&chzbal-.Q

Subfiamivo cmreſpqndeª: Sui‘, Sjbj‘, ;Sççq

Adj'ectíxzo a Su‘usachrbal, quando_ ;cripta

cov ſutzflamiv'o; -fica ma ª cºnstxuiçaó -dcík'ª ‘

lingua' por. nominatívo do verbo, ¿Sc 'COVER'

pende alpíèmcr. Todos :fics tres recipon

. -Cos'ſeformaómm _alguma _destas tres Patti,

culas D, Di, Du, compostasªou cpm a;preſi‘poſiigoens dos càſosj, ſc orccipr’oco hº

iiabstantivo; ou Cºm os. nomcs ,- ¡è o recis

proco bé adjcctivo, ;loq ,Com os vchos z ſc o.

mdp-oro hc .vçnbalz, ~A partícula D, ſervcª

para'asz'prepoſiçocns,, homes. ,"86 verbos da

icgundaºz &Ñ ççrccira declinaçgó, O41? ,5‘¡Tí-fl_ ~ l cr¡

Page 32: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Q‘Da-Naçaê'ºKTà-'iriflï z 1 L

&Neſ pa’l-aras prepofiçqcns , ‘nomcsªécsxer- ~

bosda; primciray‘òïxqúfltta decliuaçnó.. O ~

~ Du , para,v OS daqpinta‘. .Eisps excm ' ;dq

todas as tres particulas emcadahum SMP

gcfiçüosidc TCCÍPPOCDS. ?IPD ‘ rçciprqc'cxfilb

‘flannvo , u: Didohó., a‘ fi; Dembnhoï_

comfigo ;TªDibo'hò ;(906 ;advertindoquè a

este recíproco ſubstantivo ,alèm da partículª

antecedente , \c-costuma Cajamat‘; Ho ‘,’ no '

, fito; Mi; mcpoſiçaó naó 01cm deſcu n'atu

ral ',z-\ÍM g.:Dinahò º -dofi. Do recipmco adª

jectivo, ut Dambè, ſua paga‘ *, Dípªdzïx: y'ſeu paIY *, Dubſrrò ¿:Ïſuſià: barriga. @Dpzteci

,pfooo verbal , utDaTácrè ,cllei .méíjnó wn‘

pt*:qu Dinhikianïghi ſaífª' .tcm'compaixaó dc

ſiáDubflªeuQ-mcſiïioyè.? ’gm - ;ªL ›z ~ *frª-I‘ ›

Os pronomes relªtivos Hic', Iste-,Ãlch

I-pſc'; ls’,~:,~ſçfſaz') -nçmináqfo del verbº 5,?… ſc

ºxpljcaó mm oartígo .proprio. da-…te’kccirz

peſi'oa do verbo, como-'ſediráaundaſetmz .

tar dos verbos: v.g. Sucàzclle ama; Icoto , '

elle furta. Se eſi'egrcÍctivèJ ſervem a0 verbo

cm outros caſos, ſc cx licaó com os amigºs

› L,- ou S; conforïneïhe oartxgo da ïErCcír-Ã'

pcflba.,dªs,p\epqſiçoch concordaépom ‘' ocaſo; ut ,r Idiohò, aſi elle; Serñboho, com

olle 3 Sai ,'-p‘aka'efleçº Se cste Pronome relatiª_

vohe-demoñffrativAſc uſa das dicçoens feª*

‘ guiar“. - Erí ,

Page 33: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

?I‘z _ ‘ Arte da 1¡ng Braſiíím .

A'

~ Efl-,D‘u lghí-z c’stc; no ,plumlfªfá‘ii'EÏid'ò

zi, -estes: mas Ighínaótºm plural’ ;Ter-VE

Pam-'ogcnçro maſcúlino; 8C feminino‘, 8:

para todososcaſos. ’ v - "ª“ ›

- Erò; cffc; no' pluralºfaz Eróá, fe :Falla

,dc gente, S — Lux., . ... º y ‘El'. r º.

~ Rohò,aquellc; ‘no plural FazRohóá,-de

gente., ‘ í ' ' ª- ‘Vrò,iffo; niotcſimplural… -' --ª

~ Cohò, isto, cstcy effc; i126 tem pink-als;

?nªdos ſe uſaò na ’meſma .fármacm. ¡todos o’s

ca os. v ' ' ' ' ‘ ‘ *

.L

, zz y. TU ¿31‘ſ, . .

Ospronomes poſſcffiv’os Meus ,j Tuus ,

Noster,.Vcster, \ſc cxpliCaó. com‘ &Kumar-I

tigò, ou partícula , que ſc ajunta aos íiom cs, q

cogſox-mc- ſc cxplíCará .nolpamgrafo ſeªr.

gumtc.: . ¿UN \ ' .. -

: Do relativo Ogi, (Luc, (Amd, vcj‘a.

íènaPartc ſegunda, ondcſc tmtadªSyn

taxedo nome relativo. N…: ,

., S‘IV.. v ‘ y l v

x _ Das Declinaçoen-S dos Nome: , Verbos,

-‘- (9ª Prepºſt'çoem’pelof Pronome’s. .

'~ ’ Sínomes , êçÏÃVErbòs nesta linguanaó

\em divcrſidadc alguma entre ſ¡ na Fer

, ' . › , mmuz

Page 34: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

' - ' ‘Da NaſaZ .'Kiririt I z

minaçaó dos caſos, &cªmpos; porque os no

¡nes ſcrvcm com a mcſma voz a_todos os ca

ſos , como diſi'cmos . 8C .os verbos todos com

.a meſma terminaçaó gèral fórmaó os tem

Pos parbícularcs. lºorèmtcmhlgüa variedaè

de entre 'ſi affim os nomcs como os verbos

em alguns artigospu articulas,que fc ajun—

taó diyerſamcnte , 8( rvcm aos nomcs de

pronomcs poffeffivos Meus , Tuus , Suus,

8C aos verbos de pronomcs ſubflitívos Ego,

Tu , llle. A dívcrſidadc dcstcs artígos hc o

fundamento dc dividirmos os nomes,8c ver.

.bos em divcrſas Dcclinaçócs : porque oª

meſmos artigos ſerv‘em affim aos Homes, co

mo aos verbos , a meſma diviſaó ſervc de rc

gracommua a huns , .8: a Quiroz. Chamo

Declinaçóes , náo porque ſcja‘ó dcclinaçóes ‘ x

dos caſos nos nomes , ou de tempos , &c m0

. dos nos verbos , mas por“q ſaó quaſi declina

góçs dos pronomes , ou poll'eſiivos , ou ſub- ›

1tantivos,composto_s com os mcſmos nomes,

8¡ Verbos pelas tres pcfl'msem ambos os nu—

meros , ſingular , 8C plural : 8C pela meſma

raza() , &por ſcr rcgra gèral que abmça tá—

bcm os verbos,ſc pocmjuntas as dcclínáçócs

‘ dos nomcs com as dos verbos. -

O que ſe diſi'c dos nomcs , 8C verbos ,ſè

hadc cntende ‘ ‘nm‘ Nº: :Moroſ-{(3:25 que

‘ fór

Page 35: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

1.4 Affiteda’liúgua Mmm ’o.

fórmaó 'os -caíos ,-òc por iſſo conco'rdaó‘ mini 'bem com os proſinomes ſubstantivos Ego;

?Fully-‘Inc z &c por effa cauſa ‘pºdem‘ fem-E

prehum deſſes artigos, ou particulas', ou;

' -nszprimciraz au na fcgunda,I own-41²mb!

*c \ beira' .pcfioa-, conforme o pronome -

~ : Y¡zom que'conoordaó, para fignifi- '1

caraquclle ſentido, que no Por- Ñ_ '

. .tugucz ſc explica: v.'g. com-ª f '

, m1go,an›,por amor -

. delle, SEC. _~ " v -

-¿Ñ I I , ,.1

ª

\,\

¿Ñ

Q

s,

Page 36: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

,(Ï'_¡Di-Diſh¡da:;Decláhtçºensdaª-;MªnnyVerán,Ó-Pmpffiçnfflpçloj‘z

amgo:dºs'Pranomm‘.'

-Pèſicças.'1."‘25.13.:1Plur.,vIÑ"I,-vv:2,_5-' _3.yM

Prpn.Egº,Tu7 ll-lc› Excluſ.Incld‘ſ.V6:liſ¡-

H--Plur.NosNosª'

5…8.-MºusTuusSuusNºstcrNostcrVcstexSui

' . x‘'F“ª

x.Dºcnn,¿Hi. 7E’Imu,,_H¡deçu-zE-a1-2 _“ªl

ILDeclín¡…Hi\Ez'S-Plux.'¡ªl-dº ,ºu‘E-ª_33'Ñ

;.Dcclín‘:.'dzE31s'c‘ \PlunHide-‘chK—aEdz-aSc—aiſi,ª'

?24.'D'çdiºfiH¡—s¡PIM,~!Hi-dc'CII-’aE-aſiſi—Si-àª

~ l'..'_.'.--.—4-———

(çª'iODcclin-Dzu’ASu_'Plux.'Dzu—dcCu-aA-aSu—a _

Page 37: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

16 Arte da lingua Braſilím

. Bafles cinco modos de variar os artigo::

' dºs pronomcs affim' pofl'cflivos como ſub.

‘fiantivos cm todas as pcflbas ſe forma() as"

rcgras para cinco declinaçocns dos nomcs ,,

&vcrbos. E aſiim como na lingua Latina

a diverſidadc das declinaçoens (c tira da dcſi-Ñ

’nencia divèrſa ou do' genitivo nos nomes ,ou da ſeguctnda p‘eſſoado ,fingular'nos ver;

‘bos; de hum modo ſcmelhactntc ' tambcm

ncsta lingua tomamos a divcrſidade da Pri.

¿meira ſyllaba, ou letra , vque ſerve de poſ; -

' 'ſcffivo, ou de pronomc na tcrccira pcflba do .

ſingúlarzpórque cstas tercciras pcſibas ſaó

todas diveriàs , ainda que cm alguma das

outras pódem humas declinagocns ſcr Con

forme as outras. Dcfl'as tercciraspefl'eçs fa

ciimcntc ſc tiráo as ſcgundas , 6C primcï'ras

pela rcgra que ſe poz, conforme fazcm tam

’bem os Latinos , que das ſcgundas tiraó as

, primcil'as, 8C tercciras. De maneira que c1

lcs daó por rcgra a definencia dos caſos , 8C

.pcffoasz 6: nós o comcço das meſmas peſ:

ſoas; ~

Regms das cinco Declinapem.

A primeiraDeçlinaçaó he dos Nomcs , 8C

Verbos , cujo‘artígo do pronome poffeffivo,ou ſubstantivo da tcrccira pcffoaheſil', ut o

- ' nome

Page 38: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

L’

Da NaçaíKirirz; , I 7

nomePadzü ;pay -, Ipadzü , ſeu- pay. Verbo,

Cotò Ñ, furtarz lcotò , elle furta. j - - v

A‘ſegunda Declinaçaò he , cujo artigo

do pronomc natçrçeira Pcfl'oa Faz S; ut o no

me Ambè , paga; Sambc , ſua paga. Verbç

Arancrè , ter pcjo \z SÁrancrè ,elle tem pejo;

A t‘erceira , cujo artigo da tcrcc¡ ra peſi'qa

faz SC', ut ónome, Ebayè'., unha; Sebayà, ſua

unha.Verbo Eiq‘), dcſcanſarz Seicò, elledeſlz

canſa. . . . - ª '

' A qual-ta , cujo artigo da terceir'a pefl'oª

fazSi z ut 0 nome Batè, rancho, morada; Sl—

batè , ſua morada. Verbo Pà , ſcr morro 5 Si;

pà , elle he morro; \C .~ - ~

A quinta, cujo artigo da terccira pcfl'oa'

Faz Su 5 ut o nome Bírò , barriga ; Subíç‘ò ,

\uabarriga.quoUcà,a mªr',Sucà,elle ama.?

_ Conforme as ditaslregras daremos ?ora

o ;xemplo de cada huma das cincó dec inz

çò'es dos Nomcs, reſcrvando o‘cXcmplo dºs

‘ v erbos par-¿o paragraf'o ſeguinte. ~. -

Exêplo daprimcira Declinaçaó. Padzü;

pay. Singular. Hipadzü , mc'u pay. Epadzü¡

teu pay. I adzü ,ſcu ;pay4 Plural cxcluſivo;

Hipadzu e , hofl'o pay -, noflb , mas naó Vol?

ſo. lncluſivo. Cupadzuà -, rioſi'o. Pay , noflªo¡

&voffQ Epadzuà ,.vofl'o pay." lpadzuà, ſcu

pay dªllcs , ou ſcus pays. ‘ .x -. › Ad l ‘

\

Page 39: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

_'18 'AmddingmBmſz‘lim

Advertencia. O A , que ſc ajunta no pIuÃ

ral no fim ,ásvezes ſc deixa no plural inclu

ſivo , 80ſ: .diz’Cupadzü tambem. Ea mcſma…

advertencia \èrvc camme para as outras

Declinagóes. ~ 4 7 ‘ _ R .

A csta Primcira. dcclínaçaópertenocm os’

'homes comcçados por I.,- -quc náo ſaó referidºs nasoutras chlinaç'óes ,8C mais os no-ſi

mes,íègumtes. Anhà…,tia. Ldzè,-fumo.—Ba

kiribü , pentc. Bacobà , bananà. Badzurü ,

maqueta; Babxchèmu Bcbetè,eſcada. Bae

kè ., ſobrinha. erü , cálcu‘nhar. Baztò , bor

daózBAbeíra. Bebi,Bcbatè›, fontes dá ca

bcça. Bedzè, cabo dc instrumcnto. Bed-Zeri,fi

adelhas. Behè ,,Behqtè', Chaga. B'cná,caco.

enetè, borda de macro. Bcnhè, orelha. Bc

si ,tristc. Bewó , \ronca-Bici), traqªc. Bidar' ›

za'ncrò ,Cªtral BY, pé. BYdi , cinza. BYkè ,

irmai mais-mega. ESA-a: , írmaó maismoçq .

Bò , braço. Bocò ,algibcim Bodzò,macha—

do, Bu, eſpiga‘. Buànghetè , pcccado. Bu.;

çrenkè , urucü.' Bucupj‘r, frccha do mil'ho.

Bucutè, cias. Búdcwò,ièpultura. Bünhicò,

fuer.. Buonhctè , bondªd-t. Burò , caſca. Bu

yéwohò , corpo. Buy-ò’, rpuitos. Cadamfrsi ,

vea. Ca'nghitè , obraboa. Cayé , manháa.

-ò , caroço. Cobè . tefla. Cohè , ſedor’ento.

poned, toutiço. Cotò .firme. Crabü , Pci -'

* - to.

Page 40: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

': 'Da Naçd'o‘ Kiriri. í9‘

to. C-rarñcmü', CªíiªJCl’ªïl‘üfiOÏl‘ªó. Ci-o‘íi'

becà ,Ñ c‘uya.-Crocràz fe'CcÓ. Cx-odis, rÓbu'ſi-_f -

fio. Cronè, 'nülCtò‘P'obò ', gúerra.4C1ct-o-_.

\è , dehfolidluor. E‘tüªg'ºrabó. 'Ci-udèñ', col;

Crutè¡ pann'o‘¡ 'Cu-z l'iquor; "Cucügtío':

Cudü , jºelhº.,Ded,enhès, tíaſ' DehebàLcai

vador. D_è, mi .ªªªDenhè, guàt‘da no caſi

mªinh’o? ¡Dj‘ſ, cáKellorDü , pípIhó. Due‘ l

bè , ayò. ªDzà-,- antçi ‘Dúrcà ,J ſog'r‘o. Dzè;

nome. ¡DZedzè,²irxtiñ'a máis' "vell-;rán Diidè¡ '

cameradᑪmulhèri-DZG,mainhd. D16; 'fobrinhof Dzü‘,v agua.. E‘ ;‘ cáxſxga., Ebèdzü,

fontez'ºEbhzàz üaüéllaª‘da perjna. ‘Hè‘; tri,

, pas. .ch‘aru, \YOÍJCO'dC áo'. _Hènàñ'dzïj

cavacOSÑ'Hò ,ſfio. ‘Yácróro 3, anzºll' Yan‘rj

priac‘à frª-Sha.: Yañez ſobrín'ha. "dea ;zz

coará. \Syrah-bºla; mªchi; ;amªs

dió‘, tffillió' afl'ado. Mamá, ‘teta', Mae’ñápáliçada'; *ſiªM’c ,-'Ñ oſſó ‘ct,ª 5C gſiínipapb, "Uhr-²ª. ‘z '

,campog Mckatà , . fefrºº. Míghj‘r ;tomás 5

Muzraiz'f ,MUCÜ’ª èmbigo. Muhè‘; rédg’: dc ‘

Pcſcar. Mutè‘, ÓEilaçáó. Nae'xgbi , ngrízÑNe, - .

peſco 0,' Ncbaru‘, hóbro. Nccà',_tòdſgguaré

-dada. haehi ,reſgate. Nhç‘,mſchxbfo virilï '

Nhçc‘arà', ſànhòio. ‘thiprñ'z'crista‘ª "ad-e‘ "gallo,

Nhikè, .avò. N ' ü'gm'criíno. Nhú'a‘nhà , ſo‘

‘brinho. Nunü, inguà.PadZü, Paídcz

nhè, tio. Payê , tiº'. Pee-wi, ’cacEÁmbo.'PeL

‘ ‘ ~ B ?1' Pºtè

Page 41: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

'La‘ .Arte da lingw, Braſilira''phtèz _palma;do -pè, ‘PíCà—ct,, bªnco. P-itè', rc-~

dç'ª 'Pòzªz Quªn, ‘Pòhê z \lªrgª-L \Pºnhè ,Ñ del¡

’ -’honqst9-‘-zlà’,opò,-¿irmáqïznais-vcth-I’Dtü s

!hedçphpz Exebix ,‘ cilyçtè. ¡Prcnhè, figado.

y P1719‘ ſMgUe-,Puxü ,flºª- .Rªe z mªçhç» Rò'.: ^‘

&effide 31gb" ,Ñ Apªga. Si,, Dxdura'.›

. çſàgargafflgajbò., _fobªqá Sanè ,y‘ páxçriªf’ffêç'dQCPhçr'.‘ªÍÏ,";ç9rªçªó' z'

fuccéfſºrªzxSòmbjïílªªºdiºqujmilhºz Sºm;

²:5. ¿.ºuà’ííèêª-E ?Pªªèz-tcffllos, ’P²112

' PÁÉQPVªs-Tïfçªmbàz@Pegªſiïççrºxê›Sªi-ª

ta.; _,.cczàſ, InGícizlllc’gs.,ª ;I‘cch , ç-ço—IzgçYadpy

TS* ¿z fºl-Í TººnªànáïPºnfi-üTSWCUPÑ; r_

ªªºhªpqïxª: Tçêhèpzhºmenu ¡Sºmºzª Tc-Ñ

{de’êhºz&ªnºttº-:TºhªtèFÉLIPISPÓTÚÃ

‘ ¡ªri-.- ªtrºfiª- 1T,ªkª I:- xxºttª- [9515*:

12M# .Tíchhehobò :clampagon Tinghí ª'

cªnáfxºçhªè ;Tò'a ªVè-Til I. PºlPªÏ.-ÏWªnhº..-zv

Íèp-fªªendM Wªnhuzªatçáº-quinhªê- .Wª-z

, fªr-iª- íºstrurnen'tíº .dªtªn cªí-,Wªxtéà ,.Fſ-z K

‘ Whº’s-Wªſüszªſquªrddb ?nº ºªïPÍnhºí'

²~ ,és-:bªbªdºn ;Wªyª- fººt» Pºr‘.

quhcxè ;qppbrcg Worè ,A-;braço ;de

cpmihjig, ,zip , &6, Woxò , goflgs, Womg.

› ¡fé, ¡¡¡EMI-gtc. E &dºs os nom-:gççmpºz›

{Los dqçjnqxncsfeferidqa. -- k

ÑJ ., - PDI' ¿ſf ;melina dèCIjÑhaçaó -tomaó'os pro

,nºzïíª's dim quº cóncdr'daó ás' Prcpoïíçbetus ~

“ ’ ª : f r - reg-um.

Page 42: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

I

.Ta~NaçaZ Kirªíri; º › “ñſeguíntes. Bambú-,du 'Bélè ,'pór de eſpèraſi‘.

,Bò, d‘e. Dchò.çÓm.,De'zenè, por mctcdo. Nò, -

de , por ca'úſa; Penehò ,em preíènçaj ctWo-i_

bohó, at’ràs. Woñhehè , debaixo. › ~ “ "

Exemploda ſe'gu'nda Declináça‘ó’. Anibé',

paga. Singulªr, Hi‘ambê', minh‘a paga. Erg

ambè,tua paga. _Sambè , ſua paga. 'PluraÍ ~

excluſivo'. Hiam‘bè’dè 4,‘ noffaªpaga ,› naó

vpffa. .Inclufivo. Ca'mb’è , ou Cam-beà, noſ:

ſa, 8( voffa paga-.‘Eyambeà, voſi'a paga:

Sambcà, ſua paga denCS,OL1 ſuas pagas. ’ _’

Advertencia. Nésta Declinàçàó , de dòus

modos ſc cſcreve -o ‘plural- induſivo; Coti::

os nomes comcçado's por, A ,Í ſe‘ cſcre’v‘ç pòk

C , pt; Cambè-ª 8C com os nqmes comcça‘dos

por E , ſe- eicrcvc por If.; utªKI-;nkïaznoſi

ſa criaçaó. ~ _ - ' ~~ "'j

A ‘esta ſegunda declina-;a6 pertchem os '

nomes ſe uintes.- Anhi, almaſi“A~mbè , pa

ga. A'mbu, tocaya.›Amçprè -, 'por cul a;

Ami, comida. Amprï , fr‘oñteito… Atiba- ,

\ prathErá, folha. EC-;idzi ,‘vcrilhva. E'ínhè¡ .

noticia. Enki ,criaça'IOÑ Erà , cáſa; Etſamj‘r¡

patente. Etſóhò, proximóEWó, rasto. E as

prepoſiçòêsíèguintcs. Ai‘, paraïAibff, de. _

Amy,.rpara. Embohò, com ,: 8C todo'S'os

_cqm'postos dos names a'cimañ ~ '

‘ ªtsta mcſmazdeclinaçaó'. ſç reduzcm os

,. . .

. ¡¡RFXª ¡¡J ªº:

\0'"ſ“ F' :ª M "By—dj¡ \

Page 43: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

'gi Arte .da lingua Brafilz’m ›

Liªm-¡cs ſeguintcs : Marà, cantíga z« Mírfi,

¡Diºſ, Wàti , azedo; _8C a. prepoſiçaó Man

ªzii, com de‘carga:- com esta differcnça dosou

tros , qpçdepois do artigo de cada peffoa ſe

‘ ajunpa hum A ,affim, Hià , cyà‘, Sá, STC. ut

_Híamfrſá , minha maó 3 Eyamíſá , ma maó;

ê‘amj‘rí‘á, ſua mio. _ _

v Excmploda terccira Declínaçáo.- ~Eba

yà, unha. Singular, Hidzebayà ,'minha

v\11114121. _Edzebayà, tua unha. Sebayà, fila

unha. Plural excluſivo. Hidzºbayàuè , noſ

¡ ſa. unha, naóyofl'a. .Incluſivo. Kebayáá , noſ?

ſa, &vſoffaunha; Edzebayáá, voſi'a uúha.

SebaYáá , fila unha dellcs , ou ſuas unhas.

. Advertencia. Os nomçs dcsta Declina—v

?a6 perdem Q E natural_ na fCX'ceira peſ

‘Pa , porque o artigoz Se, o \taz co_m

1 o.v - - ‘SA,, esta tcrccira Declínaçaó pertenccm os

pom'cs ſeguíntes. Ebayà, unha,, Ecodò , maz

çalota'gc. Etudü , juntas do corpo. Eicü,

-çuſpo. Eyab‘à, _Elba-dog. Eycmè , halça. E-x

pá, b'akba, Eme , pulſoz cpm os deriva

dos dellcs. , . \

.› .Excmplq da, guarrª Dçclïinagaó. Batè ,

morada Sizjgular. Hibacè,, minha morada,

Ebatè, tua "morada, Sihaià, ſua morada¡ Plp:

rªlexdufivç.,I-libatèdè\z.noffamoxadamaíê

‘ vo -

Ñ\

, ~ ‘ 'A ..‘11,

Page 44: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

~ ' DMA/'41:43 Kirir‘z'.~ 3'23

voffa.-~Inclufiv o. Cubatcà ~.nofſa , 8C vofl'a -

morada. Ebateà ,‘ voſſa mor'ada’. Síbatcà

ſua morada‘dellcs, ou ſuas moradas. _ x *

_ A ei’ca‘quarta Declinaça‘ó pe’rtencem to;~

dos os nomes derivados dos Verbos paffivos,

8C OS derivados dos verbos neutros da’quarta

declinaçaò , 8C mais cstes dous nomcs , (-36 z

fogagem , &Dimy; n‘odoa. '

Exemplo daquinta Déclinaçaò. Bírò ,

barriga. Singular. Dzubyrò ,\ minha barri-v

ga. Abjrrò ,tua barri a. Sªbía-ò , ſ'uábarri'ª

ga. Plural cxcluſiVo, ubjrròd'è, hofl’abar

riga , naó voſſa. 'Incluſivu Cubïróà , uo'fl‘a /,~"

8C Voſi'a barriga. Abjrroà , voſſa barriga. Sil-.—

bíroà , ſua barriga delles , ou ſuas barrigas.

, Advertencia. Os nomes deí’ca Declínaçaó

começados em V , perdcm vo V’ natural

na compoſiçaó dos artigos de todas as trespefl'oas: uct_tUwò,'cunhado. Dzuwò , meu

cunhado. AWò , teu cunhado. Suwò, ſcu'

cunhado, &:c. ’ -

Aesta quinta Declinaçaó pèftencem tºª'

dos os nomes começados ‘ªmó-V, BC os no

mes ſcguintcs, Andzè, pannos Velhos. A’wï;

2gulha:-Babaſitè ,’eſpeto. Ba'dà , instrumen

to deboca. Badï , omar-.o de pen'nas. Barà¡

balayo. Bebà, collar de oſib.—B)^Írò , barriga:

Bíbjtèzpalheta dºing-M:: X ªgronunü z eſ*

.q . y EÏÃVO_ "ſ

Page 45: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

24. Arte da lingua Braſilita

-cravo, reſaIBubangà, rabiſco devfruita. B11--~

_bêhòzxornm ou alguidar. Butunü,capocira,

regado vclho. Bududü b, guirajào. Buíbü, y '

cabaço. Buicü ,- Frecha._ B'urch‘è‘ , pappas…

Bufuhü , Fuſo. Cotò , comer que ſe uarda.

Crayotè,cacimba. Cra: , alſangc. renü *,

marapiraó. Creyà, affadocm Cºvas, Creya—

- hè, fouce. Crò, pºdra. Cronhahà, milho co

¡zído, Cunubò, pò que fica da farinha. Cu

1' ºtè, colher. Dam? , carga aos hombros.

Datü¡couſapizada.Dedi ,. cerca de pacs.

Dzitü, cmbira , ou corda. Ecuwóbuyê., Ceo

Í ſupcrior.Eicorè, eſcaço. Eyapo , Clzueiras

"ªde: mandíoca. Endi,algoda_ó. Erü , ralo dc

\‘xaÑlar. Ibà , carro. Inghc .Acriançaq lrflò , -çó

certode Fertamenta.Yaridzi,cſpoÏx Yaw'ò,ancho. Keitè , geito. Keitcſinè , '1igcç1’te.‘

Ñ ibü , offo da garganta. 'Kj‘lhiki ¿Pªncita,

Maibà, parcas ,Ñ ou clara de ovç , BEC. Mairü,

. {Minha de rmlho freſco. MMM, inimigo.

Mccàz‘ſinalnocorpo. Mekebà, girao para

moqucm. Mímfrcà ,Ïfitag , j‘Itè, genro.

Nhupí, vinho de milho. upfrtèfinstruw \

~ memo dc tirar fogo. Pcpè’ pélade jugar.

Pobebà. fogaça. Popong, i, poca de 'fian

Pre-torè, incntiroſach è, marido …Rii

ª nè, carne ſalgada. Rurè, velha, mulhexj..

Squhïch z moutcxmêxj deª.-eºt1ſz-.sv comeflh '

, / chs

/.K

Page 46: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

' Da.NaçaZ Kiriri. ª2“;

veis. Sasà, ſa ade pindoba. Sebj‘r,cadeíras.

Sekiki,car1ma. Seridzè ,arca Seti , cordáq.

Setü, ccsto. Tayü, dinhciro.Tam3^r, aguilha;

da.Taſi, cixada. Tçà ,couíà moída,pizada.

Tçuirü , affovio de rabo de tatü. Tererè -,

çorropic. Tinhè,al'cofa, Tocracü , marca

de ferro. T'orà, cortczia Cºrn o pè. Tora'

rá, carta, Livroz Totonghi, bordáo. Wa

randzi, mezínha. Waraerò, bejü. Waríd

za , boca. Warudü , bolo dcvmandioca a

maſſada. Weretè , prato para faier louçaſi'

-Wimàffl, abano. Wiraparari, engenho dc*

m'oer. WDncurò ,~ tear. ‘Worob’fr , novas.

Woroyà-, eſpia. _ - -

A eç’ca Declínaçaó ſc reduz o nºme "Isü ,

fogo ou lenha, que xuſimdo—ſc ºrdinaria;

mente pela primeira Declinaçaó , quando

fc quer declararopofl'cffor Bimba, ſev uſ:

poresta quinta ,Dec'linaça6, 8C entaó per

de ql ‘naturalna 'compoſiçaó ~com OS"al*ti

gos: ing. Dzusü , minha lenha; Asü , 'tua le

nha-z Susü,ſua lcnha. E do mcſmo modo v

ſc d’eàlina¡ algum nome' ſcmclhantex I que 'ª

praxc 'cnſinara melhor. . ‘.N

_522‘e’\

i

l

Page 47: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

;5 ' 'Arte da zizguè Emjèóz'm

"'Dzz diviſàñ, Ó* conjugagïddçs VEMOS;

S Verbos desta lingua ſe dividem en

duas clafl'es , Paflivos , 8C Neutros.

'Cham'o Pafflvos aos que tem ſignificaçàó

propria pafliva, nem (a6 derivados de ou

tros activºs., .como cm outras linguasï ut.

. Di , ſcr dado; My, {er levado.Ch'amo ,Neu

_tros 'aos que tem ſigniñcaçaó activa, cuneu» A

tra , 8C naó ſe pódcm Fazer paffivçs : porque

ainda que alguns tem à ſignificaçaó activa a

,como UCà ,_ amar , com tudo naó ,lhés con

ch. a definigaó dºs actiVOSde ſc podcmm

fazer Paffivosªànem a primeira viªgra¡ſi da

construiçaódos activos dcpcdirem otaccu-e

ſativo ſcm preçofiçaó z pois todos oszvngos

destalingua… pedcm prepoſiçaó , 8C por ou,

tm êartelhes convem adcfiníçaó dos neu'— ’

, pps , porque dçllcsffnaó ſe pòdcm foçmar

os p'affivos. 'E para evitar toda a duvda',

quem quizer, poderà Cham'alos huns Pal,- '

ſiv,os , 8C outros naó paffivos.

Naó tem esta lingua VCrbo ſubstantivº,

qUecorreſponda a Sum, Es; mas cm lu

:-2.71: ' -º , x ‘ gar

Page 48: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Da"NaçaZKz’riri. 37

ar delle uſaó dos nomes ſubstantivos,& ad

]ectivos , que de nomes ſc fazcm verbos ,

como ſe explicará na Sync-axe., ‘ As Conjugaçoens dosVerbos nçsta lín-ſ

gua naó ſc pódem dlstinguír pda díYerſida-_

de que tenhaó hunsdos outros _nos \meſrnps

modos, 8C tempos z porguextodos os ver

bos quantos had?: conjuga@ por hum estí-Ñ

lo , 8C com a mcſma tçrm'í'naçaó em cada hú‘

dos modos , 8C tempos; 8C quem ſoubér

Ñ conjugar hum verbo , ſaberà conjugar a

todos- do meſmo modo. A diverſidadc toda

que tem' hunsdçs outros, conſistc nas tres

peſſoas, qucſe fórmaó-com os artigos com-Postos c6 os rſineſmos verbos,8c correſpódem

a Ego, Tu , Illc, cºmo ſ:: apontou no pa- '

ragrafo antecedente. De mancira que todos

os verbos ſaó de hüa conjugaçaó , 8C ſe di—

videm em cinco Declinaçoenspelos artigºs

dos pronhmes , que ſaó variosgconformc a

diverſidadc dos Verbos g 8C por iffo Veja-fe a

diviíàó das cinco Declínaçoens _posta no

paragraſo‘antççchnte, que _ſcrve cambcm ,

ao's verbos , Si la’ diffemosque hc commum

aostomcs, &E Verbos. Por tan-²o poremos ‘

aquios cxempLºç-de hña nos verbos,

apontandoÑ ſómçntc opreíÍe-ntcdo lndicati—

vudú: cada Decllnaçaé,.gaxa'quc ſc conhc—

x .Ñ x‘ ¡¡a

I

._.

Page 49: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

23 - Arte‘da lingua Braſilz’m _ 'Y

- -b‘ck a anjuggçaó gèral deu-todos os › erbos.

. ‘Ecot'ò, tu fu'rtas.

ga a-diverſi'd‘adc com que‘ſç’uſàó estes 'artſ

g‘OS. E dep'o'is‘ ſe daraóas regra's para ſc for’—

marem os outros tempos, 8C ‘modos ara-("a

‘TX

ExemPlo dáflímeimª‘Dedín‘açaà’Ãà Ver ’-3

" ‘ ' bh"Catò,'furtarç " ª

' _v Prç/èntèdo madoſndímtivaz .'

-Plu'rar

' Exduſivo. chotg-ª z

-' 'dè, nòsfurtam'os.

Singular.

chotò , cu’furto.

K‘ lcºtòJCUCFÏÏÏ-ª- ' 'P1111'. Incluſivo. Cu

” " ª ‘c’otoà‘, nòs &cvós=

«furtamoa *

~- Ecorò’à, vés furtáis; .

Ico'lt'òà-¡x elle‘s furegó.

Os 'Verbos que per‘tencem‘ a-ſiesta primcira

Declinaçaó,ſa6 os Néutr'ºs‘ (è uintés¡ !Em—

burè, .aprcffarſe. Babanhi,v e‘ peraſ. Bahè ,q

enfadarſe. Bana’n-è, temer." Bzeiwi, Clic-gar

cºmi ª mªó. 'Be’ ter payor.-Beinè , viraçſc

,para Óêr. Bc’tè’, ch'egar com ²d corpo.Bid7,on

mi; bocejar…- »Bidzopcradà , ver. cnq’ o.“ÍBfr, _

correr. B {rd-zi¡ ;Íïſirever o liquo'r; ctBYLO-*z Fºra

nicar; ;Buhò' ,‘vfſfkflafſc. Cahà "," dcſvmrſe dªs

\flechªs-7 Cºngò's ª<1x1ei‘11"¡ar\ſ‘c:' "o corpo.'-.Cotò;

› . furtarz

\

Page 50: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

~, ‘Da Na'gzí Kirirt". - 29

furtar. Craraidyò, decen Cçatçewi , emma-Ñ

greccr. Crikiè , pedir. Cª'pççábfr, cqnſo— '

larſe. Cuhè , impacientarſe… Curaempà, mo— x

'lharſe roupa.Dená,cpal-harſc,De, encontrar.

Diò, çntrar. Dzeyà, cntrístecer. Dzuwi, írſe

embora. Edê, dcſagradarſe.,Eibarü, ter de

ſçjq de comer carne,&èc. Encwi, Viver ſoltciª

rc); Eriwi ,_viſitar. Hacha’. ,rip Ibhò, rcſnr

giXÑYacò, enfastiarſc.Kcndè, aviſar. .Kca

tgá, tomarchamuſçoo comer. Mj‘rbà,_paſ

faz* , grio. Mírdè, emburulharſeo estamago.

Mªduchï, gcmçr,- Natè, trabalhar. Nath'-,

, eſquccçç. Ncçò , Ncco’tò; al'rorar. Nc

.yentà , de'ſejar. Netò , Netonghi’, lembrar

iè de couſà neccffaria. Nhà', morrer. Nha.

nhikièaerzſandades.thdè,ç(capa: ſugindp…

Nhicoròácr pxèguiça… Nhjchráçg'er vóradc.

Nhikicnghi; canſar cópaix'aó. Pç‘nè , tornar

- deprefl'a.Pehò',‘énxurrai‘.Ponhü,nada1-.POE

çò,acordar. Rçè, agastarſc. saçrè , raſgarſc.

l Tan?,deſe'arzſumo.Tçich, arrepiarieo ca-xv

_ _bè119.T oflò ,havelz Tè, vir'. T9 , dccçr. a-, ‘

' › idaCxü ,,ſazçr'cortezia. Titi ,‘ tije

,InefllºTowanhidò , atolar. Tü , praticar;

Tuyokiè, paren. Wakíè, faltar. Wanhiª

dò,.eſcondcrſc atraz de hüa ffiouta. Wa

Wádà, jejuar. Wonghccri , chdoudccer , _

ſcrdoudo. Wi ,irXWmè, acenarcoma ca- ’

ª‘."ª

Page 51: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

ª Wodícò, brigar. Wodò , embebc-Ϫ'

dárſe. Woicra: ;CN-algaſ Pao. Woícrxbahà'

¡¡boy-ºu'. Wo'nhü‘ ,< ter ci‘umes :Ícom todos os(

verbos derivados dcstes. (7 - " ' ‘j'

A csta primeira’ De'clína‘çaó pere enccm

rambem os ver‘boslpaflivos ſeguiMes." Be

nhèdèr Cºntªctá-’Bjrpí, ſcf’levad’o. Bohè ,’

º ſer'enſinadoáYal-IizſérednçèbidózMo'ròJer‘

feito. Netçò,ſerï \àbidóſNetòzſer cºhſidèq’ _

rado. Nhenet’ïz-ſerlcthbrádó.- E' ta'mbcm ’Ó‘Sjv

v verboscomeçadosem I, quemó ſáòi‘èfò-Ï

ridos nas Outras Declinkçòéñ‘á "s adVCrtin'cto‘

que oſeu I num-ral lhczz fer-VC' de 'artigó'dm

texªccínra-pcffoag, l‘_ ‘ ‘ ' " ‘ ~

ªo‘ ' Arte dalingm Bfaſilímá

cºª

~ ¿afigictſizda TWIN@{45; º

' boÑ Armtrèj-tèr‘pejpç‘ -~' ,12,5

Pf'g’èjéè’ç-.fld ‘Ihdièátiwgffïï_

' Singular-'j -U ‘ ¿ª Plural;

Hiar'ançrèzeu teñho- ‘ EXCEL; Hiarézrrr'crédè;

- j ‘ ’ › nos-_remospcjoz

_Eya'ranerèytu tens Pïur. _‘Incl. Camp'

choz_ - '- ‘cx-èàº, n65 8C

’ Sarápcrè¡ 'lle‘ tkm t‘c’rñóspejo. ', ' .

,Ptj‘ºJ › 5 º ‘ ſ EYªlÏanCrèàl,Y6'SªtCÏI-;

< - - dºjspéjºèz. ~ \ -Samnerèà,‘elks tem'

~² '^' '_ x ‘ f‘ pcjo.

Page 52: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

.Da Naçab' Kiriri. ' ‘ 31:

Aesta ſegunda Declínaçaó pertenccm os

vcrbos neutros ſeguintes.Andi, lança'r chei-ï

ro. Arancrè, ter pejo. Erathihi,folgar. E-'º

renti , eſpirrar. Advirta—ſc o 'que ſe adver—ï

tio na ſcgunda Declinaçaó dos Nomes , que

o pural induſivó com os Verbos‘ começados

por A , ſc fórma Com C 5 &C com os verbos-j

começados por E , com ,"ut chachi

chia , nós folgamos, ’ '

Exemplo da team'er Declimſab', ¿10 Verf- *

ha Eiaò; de can/ar.-- - ‘ .a 1._ º“

'. :\‘ ~ Prestnta ‘do _ Miami-vo; ' ª ‘

Singular. _ Plukal

Hidzeicò ,' eu deſ- Excl. Hidzcicòdê ,

canſo. nós deſcanfiimos.; z '

Edzeicò, tu dcíêa'n- PIur.Incl. Keicòà ," ~

fas. -ſ z’ ª nós &vósdcſcanj ,

Seicò'xcllc‘ deſca‘nſa.‘ fardos¡ :‘ª- ct

, ’ \ Edzeicòà , vós deſ

canſals.

Seícòà, cllcs dcſcan

ſaó.

Advertencia. OS verbos desta Dcclína-'

ça6,comotodos comêçaó por E , perdem

o E namral na compoſiça‘ó de arruga-da '

~ ' . ª ' ter

Page 53: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

33 " \Arte dalingua Braſilica “

- \’Iczcxs pela quinta ,Declinaçſiaóztirando-lhc

- Q E ‘ - ‘ - - '

Ñ térCeim pelſoa, que he, Sc, porqueo mel?

mozarti'go o traz .comſigo. Algumas-*Vezes

‘ emlugar do ªrtigo , Se, da tcrçcira pcſáoa, - x

uſaó de Idz ¿ut,ldzeicò;,cllcdeſcanſaà 8C u '

èñçaó retèmoſcu E natural. ' - 4, -Aſiei’ca tercçira Declinaçaó pertencem os

verbos neutros ſegumtcs. Ebayasï, aſi'oviar. .

Ej’cò, (ªnar, Qu deſcanſar. Enunhè ,Ñguar—.

darſc. O verbo Ebayasï,, ſe uſa tambem às

)

Encamp-lalala quam Declmaça'ó, do Verbº

' ’ 'Tri 5 ſèr. marta. ‘

‘ ' Treſente do Indicativo.

Plural-,1.4 . -

‘ ſomoá morros.

P_l'ur. Incl..’Cupàà,'

n63 8C vós ſomos

… morros. ~ '

- Epàà, vós fois morª -

‘ tos. '

_Sípàà, elles ſaó morª_

Los.

Singular. ‘

Hip-à , cu (ou mºl-to.

Epa , tu cs morro.

Sxyà , elle he morro.

Aesta quam Declinaçaó pertenccm fo;

' dos

l

K

Page 54: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

l

- 'Da Naçañ Kirirz'. ſi __ 33:'

dosos verbos paflívos, excepto os oífo que‘

fe puzeraó na prímeíra Declinaçªó :' 8C ramª'bem por ella ſe dccl'maóv os verbos neurrosct

ſcguintes. Bà, estar. B-xiwïmrguerſe. Ba-i

hà , nadar. Benhekiè , brincar. BÍIprò, cªn—.w

Bflnè , quebrarſe. Bípè ,o meſm'oÏ Byrriríz

pi, deſviarſe das frechas.- Bítè, tornar. Cra;

raíwï , correr mamar'rilhOICropob'ò , guerſi

rear. Dabà, repouſar. Dadawi, andar de

cocaras. Dadi, afl'entarſe. Dahi,¿estar no

chaó. Dapr'ò,deflogarſe. Datò z 'enc'urvar

ſc. Dzi',.cair'.’ Encü, ladrar. Enkè‘,c'horar.

Hehè ,~ eſçorregar.'Hò, voar. Ibae , ſubíñ

ldabà , arribar. Yaerè , b'ocejar'. :YaCI-i, a1‘—

reganhar os dentes. Mè‘, fanar ,á com Ñtodos *

osíeus compqstos. Nè , thar, com todos '

os ſeus cornpostos. Nh‘ü, mastigar. PanfÏ,

fintillares Pè ,› pízar'.- ‘ Pebawitçetò', eng-ati

nhar. Perè, ‘iair., Pctò , manquejar. Pi,,

estar. Pohà', ſeccarſe raiz. Prówi , caira ar

’zre. Puipü, funiegar. "Sá, nacer. ’sadà,

eccar , ou estalar. Saiprï, faltar. Sáicrò ,

arrcbentar ,as plantas. Sebò ,_ trasbordano

que ferve. Sévvi , trasbordarríoxTapri, mrcbcntar-fio. Tgahò, \àstrcparſe- Té, Vir:- hect

da primeira Dec-linaçaó ,‘ mas tambcm ,ſc u'

‘ {a por csta¡ quando lh'e Preccn‘cv adverbio.

.Tendiokèè , luttar. Tidiè , embarr-ara Tid- '

. .Ñ, ' ’ v C , zò,

Page 55: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

'Arte ’da lingua Era/¡lia

ª zò3d1Wer.-Tihiw¡ , alevantarſe, &c irſè,

Tinhccà a choviſcay. Todi, Cstar cm pè_

iiº! ,ct Cam—

bÏxICQrLWonghebj‘r ,ª perdedè nº caminho.E

mais 'os _oqu verbps cpmpºflps, &C deriª

vados …dêfl-ÑCS. _ › 'Exethlé dd quinta ‘Dedimçal'o", do Ver;

:Ñ j _ ¿UV-"2.9 WTI-ª

C2 1 Edema .dª Indicatiega..

***I ‘ - - (. ‘

x _ Singular. ' '. . Plural A

D7¡ucà,eu amo, Ñ ?EXCLDmcadèmósai ›

’ ' Acàzrcuamas, A mamas. -

‘ Sucà., ;lle gªma, . Ñ' Plur. 1nd. ,Cucáà ,

à v 2, . . nòs, &e ¡¡mag' .mos. "...ª z q

. Acáà, vós amm's.

-_-Ñ . . e _ Sucáà,eflesamaó.

Advertencia. Ncsta Dcclímçaó Dªve'boscomeçadqs poſirV, perdem 0 ſeu V ná

Sural na‘ - compofiçªó .do *artigodc todas as

- ;res peffoas‘, como {e diffc na quinta Dedi

_Vçaò dº's'Npmes, 8C aquiſe vè no verbo

ª: Cà. '.. , ~ ' '

Acsta quinta, Déclinaçaò pertence-:m Io‘ dºs os' verbos ,ctncutros cºmeçadqs cm U,

1-.- .‘

Page 56: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

7 z- Da Mapa?” Kiriri, y, 7 7 35‘.

SC-maisos ſeguintes. Bayasi, afl'pviar. Bea'

bà, affcíçoa-ra testa .da crianza. Bídzºrà, Bidp

zóratò,olhar paſmado. Byro, rodear/,ò mat,ſitó buſcando caça. Bukerí , agou'rar mal. Ei

cò z, haver_ mistçx.L\1-ekidï , ?ergo-mar. Iniò,

tornar a conqertar.7lpabò z confeſi'arſe. Kei- _

eò, .WCDÏPYÍL ,Nardi/.à, guer rear, Mepcdï, ,

Levantar {alfa ufi ,determinªn Semijr,

guindarſiz. Tòrà , fazer_ corteſia.Worob)^r ,- 4

contar. Wprgyentà , admirar o que ſe vè. E

mais todosxos vqrbqs .cºmPQstºD &dº-1.?:

yadºsdºflszz ª‘ ~ ~ ~ . ,.- a

..17' ‘i

ª'

….

Dª C'ªjzzgaçfflgèïal de todososj’PPM:: 7

-l O prcíènée do Indicativo .de , Quªlquectr

destasvçinco Declinagoens ,ſe fórmaó

.psoue1*osxcrnpos', 8; modos para conjugar

todos os verws, que ,tºdos gèrahnenrc {e

conjugaó por hum ínodo , mudando ſó

menteosprx-ígos doSP-ronomcs cºnforman,

'Declinagaó aque cada qUal dos verbos per

.tencc, como ſc mudou nº paragrafo Paſſa- i

M7.

_do no preſentc do IndicatiVo de todas as ç 7 -‘- j

ªº DºªliªªQ-ºººï- A-gmta-,Ñaans-ch bªzª

. , › " ' _C ¡J 'ſ eficmz

Page 57: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

l › . .lct. L ‘ , - '

’36_ _ ¿mida lingïm ,Bmſilz'ca

"example da ’con'IUgaçaó gèral ', da'remos'aé

*negras- para formar os outrÓs tempos , &c4~modos; " ~’ z - x

- I. Regm _10' Imperfecto do Indicativo..

O Imperfeiço do‘ IndicatſiVo ſc fórma do

Preknt‘edo Indicativo-com ajuntar Ó adver

àb‘io Docohò, ou Dorò, que que*: dizer, En

‘kaó‘Tachrtindo que 0 Dorò , _ſe poem‘ antes

"do Verbo', 8Co Docohò, depois .ª ut lcotò do—

cohò, ouDorò icotò , elle fuxtàvá.,Dzucà

docohò, cu amava. x ' '

2. Reng do P‘retſièm’tſid dq, Indicativo.

. ª OPretcritoſi doſl'ndiſicativ‘o ſo Fórmá do*

Preſence , Ñajuntandp a’ſyllaba Cri, que ſe x

“compoé’m com o- meſmo VCÍ’bOL-ut Icoto‘

‘criª’, .c116 Tuttou. ‘Ic’otocflà , -el‘les furt'araó.

"No plurál‘o A', 8C"Dc,ſe oem depois do ‘

7 ‘Cris ut' Hicdtocridè', lcotoïrià; \A

Íjz- _ Regm do‘ Pluſqu'i perfqih do Indièat.

j Pluſqúam‘perfeit‘oèſe fórma do‘ Pfete— s

:‘\r’lt’o y ajuntando 'o adVçIªbio-Docohò,'ou Do

‘ 'rle Como'ſeªdíffe nglmpcrfcito :'*ut Icoto—

² º“ ' ?,54 A ‘ CTI“ ‘

Page 58: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

f2.; ;DEAÉIMZ ,Kiririi _ zz7z_

çri docohò,elle furtàra, outinha furtadpi"

" P ¡- ‘ ” ª ..7‘7 1-'7 ' ~ .“-L

4.. Regm do Futuro-Ja Indicativo.

r‘ 'SEOVE '- 3'-. ' "'ÍI, -

~ . ,O Fn‘ürodoI dica'tivoſc fórma dolºre-‘i

ſente, ajuntandçªazparticula, Di', .aÑIQda-z \

Vozdo'preſente affim do \inguiar ‘como do

plural: SC‘ ſe haourfoçábjou adverbio del(

pois 7do verbo ſi‘ o Di_ ſe aiunta no derradciſi

f0' da"ſentenç'a:ucrſil'cobodizdle' Fm* .ara :15:0

tò'dnïcayudimlªlefur'tarèdmheiro. ‘7 . :ſí

\. \pz .Ñ '..:,…‘.… … Ñ. e..., .T

7.": "Regm da Moda Impemiw , e²9-. Ter*a7… ª; :r __" Ñ -‘ . »M ’.

:. " ~. , Ñ :Ñ 7 ‘. .zz-K:: ,_ \:“E (Mº-‘.3 x‘.

'-“OMQdoÑImperatiªvo, Si-Pcrmifflvº {EI

fórmulas’ tempos do Preſentezdoindicati

vo , Precedmdo 'a ſyllaba, ,Dò ', -un, Do icox

tò, furteiclle...- Í ‘ª. _.c ACN; LL… .…w

›. Para Q Permiflíèoiè ajunta &Svezesº 'ad-f

_ verbio Proh: ut,Do icotò proh ,ſurte crm

bora; .'m'as que -fuſrteï 'tambÓm z ſe.: uta-‘no

_PreteriEÓ ut , Do ‘icotocrizjfmmfle emboé

ran-Do pacri, mamflieembora...A’s.Yczcs enſ'

lugardeDo z ſe uſa- de Bb,, (pimp o Henri

do he pedir licença çomo 7 permiffivamentez¡

Mg". Bohiwi, dcixaymcir. a ' ݄ o.

_ y x *,- ~ -\ x \ .í - › - MV "7 ' 7 7x'

\~\-~- -. y- ~ \.- ..N 4-"....-\ _~

..LS 7- C u) &1'\ \

,\

~

Page 59: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

,' , "Arte da lingua Bmſſüm]

*dem tambcm forma_

z, 6. Regm doll-\joda ºpta-¡tivo,

O Modò' ptativo ſe fórma dasctvozes 'do

‘Indicativo , ajuntandò o adverbio PMR , O: r

.Zªlà:utJGOtòprohmxalàfurwcllçſi Ñ .:1 ‘

~ \7.- RegrddaxModo my'zmctivo. ª ’_ ._ A ¡W, l º . x

, Todos' os teffipo‘sdo ModoConjun‘ctin

fc fórmaó dos mcſinQSIÓmPOS dº Modo Ir-X-z

dicativo, preccdcndo-lhcsa'conjunçaó Nò,

quóſignifiça-,SQ , Porque',Como mt z Prº?

fent:: No dzucà, como,,¿_ou pqrquºe cu aé

mºzºu amando eu. Im'pchcíto: Nodzucà_

@Cºhffi ked’cfitaóafflàm. Prem-im : No

' dzuCªcrL'ª , como, porque ,. ou‘ ſc marley*:

quſquam pedªcito: No dzuç’acri docqhò ,

com() , ou porquepu tin'ha amada, ou ("e-eu¡

them aÑadóa_ Futuros-.Ho dzucádí , ſe cux Wªr! A .

4*; O -Imp6fféíto ::lov Còiijunêèivo-ſe ÏMÏ

tambemComajunwºamtms clics adverbios,

/ Cohò; , Fresh-;ur , Cahò* probª dzucà 161.1²4-1

máraï. EPÓdc ſçrv’irpamºsantros cºmpas‘.

conf’ó‘rmc‘ o ’oonuezcto, U' ¿ .

i Todos os'tcmpºsfojCanun-ct’ivº ¿è ?hª

de Qutxo mºdo, com

Li¡ _ ' ’ &S

f .

Page 60: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

, ‘ ª -* :Da Nazaà Kirilriiz 39'

\s meſmas Vozes dvºlnd’icaïzivo ,z ajun‘iando

no fir’fl a dicçaó-Ing‘hiyçomposta com O meſ

mo verbo, ſignificando tempo : nit ,' D241!?

cainghi , amando‘ CEI-f, ou quando amm.:

ICOtO Cringhi, quandº elle—Farmª :- Saraviª‘ ‘

'7 éreinghidi', quandº elle tivc’r pejol E cam

bein'destc modo ſe lhe- pòde- ajuntar a

- no principio , confórm-e Óprimeíro-modcrdó

«Conjunctimz v.›g. Nò dzucainghi. ' ª

8., Regx'a do Infinita.

' z O’I-nſinito ſe‘Ram-06m as 'nrcſmas vo'zes

. do indicativº'fcm aju‘ntar , emitía-ar Confía

. algúnía'; 8C ſe conh’ecc do contextº', pretº"

. dendol'he oucr'o verbo,,v.' g. Same hrcoròf,

quero Fun-ar: Burèicorò ,7 h'c _Inaój Farm- 7,

d queelle‘f’ui-rç : 7Sucà‘ do Tupfidi‘ ‘dofhinre‘,

en tenlro para mimºqne 'amar-às¡ D305*: ‘7'

_9. Regr’a‘dasçerundiás', ÓJPI'M:: '

O'Gerundiocm Di, ſc fómm do‘ meſmïo

Indicativo,-&C ſe-conhecc por l‘he preceden

Í , o ſubstant’iv'o, ſervindo o verbº"de' genítiá

vo :' ut, Iwò icotò, rnon delle furtar.

O Gerundip' em D'o , fcvelªtejc‘o‘m—o plªçªL

ſentedo Conjunctívo: ut, No dzucà ,- ou

Dzncaingh'i, amando‘ eu. ' " ›- ‘ '* -- ,ºct ~ ‘ ‘ ¿KO ‘

y.

Page 61: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

4.0 Art’edd II'- M Braflim ‘

- ,ª O Gewndio em um, 8C Supípomn

,Tum , que tem a mcſma ſi-gnificaçaò no vul‘

ar,_íè fórmgó do prcfintle dò'lúdicgrívo,

PIççedcndo—lhe {a prepoſiçaó'Dò , QU ~Bò ,

confóxmc as regrasÑquc ſe daráo ‘na Syntaé_

XC .- ~up, Dodzukcà-,xou' B_ò'¡dzucà, para-cu

amar,,,a amar. --Na terceíra peſſoa, ſeñdo c6 ”

. ?ò , ſchaz reciprqco verbal ſemprCÑLUQDò ‘

Iicà , para elle amar :‘ Dò dícotò , paravellej.

furtar. Com-0 Bò, ‘ſegueaxs regras doá re

. mprocos. Ñ‘ ~. - ;²‘ 4 ~

' _ O Sapiqopaflivo eI/n¡ U., ncstali-nguahc

¿Fropripſórpqnte dos verbosÍp-.Iſiivos , fe:ª

', órçna comoprcſent—e do I_nJ1c’ativo , yrch'deñdolheªcta prepoſiçaó Bòzutª, Bò ſipàÑ; ou” _

'.ªïíPàaPªtª‘ſcf mºnó- ºu Pªrª .fª …WI-,OZ

‘iſçébòs pa‘óÏ-Pgffijzos‘, tendo, éstç ſignifiçagſq A

‘ ‘p'aſiívo dÓ Sup'íno cm UY¡ [e fór’máq ,49. _Uzcſi

mo modo; 'p'orèm letá-:lo o ſcntído C6 ſigm

- ficaçaó &iva; &Cent-¿6 parcçcmÑmais Sp.. ' .

pino cm Tu’m,~do‘que cm' U. 'vx‘gº’Cañ—

¿hªifbò \Zuçaàidíohòz digno para. que‘ PALOS_

,o ame‘in.; quchc ªo me'fino _que dizerªgzilígnqz;déſcrgil àdò.ſi .Ñ, x ,

Ñ* “IO, Regr¿_,ſidas-Tza›ªticip2'05 , ¿º- Vèrbcm.

_\ª ct O Parfièipío 'ho Latiw‘aèába

:'21, x ‘ ' ' d * 'Lªnª’

‘ \

Page 62: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

I

Da Naça'o‘ Kirirz, !4:1 ~ .

AnS , ou Ens , nestalingua acabaªem R1' ,Ñ

tem ſignificaçaóactiva com OS“NCUtrOS; ou

naó ‘pafliv‘os, 8C ſignificaçaó/paíïiva com os

paſſivop. Formaeſeg com a ſyllaban Ri,~ no

fim do verboſem artigo, 8C em lugar’ do

artigº recebe. D , ou Di, ou Du, COnFól’*

me ¿Declinaçaó aque perteneem. Os bvÑe'rç- ' ª

bos da* ſegunda, 8C ;ei'ceíra Declinaçaózreª.

i @CMB5 … ut,-Daranc~rcri , o_ 7que\ tem pe;

jo 5 ,Deícori , o que Para Usverboç da pri*

meil‘a Declinagaó, .8C dá quarta, receme

o Di; m,Dicotori,“oqueFuïrta-z Dipari , io

@he morro. OS' da quintaDeclín-açaó rece—

bem o Du _z ut, Ducati , aqueama. , … ªr., E

g, ÑOSJquboyPaffivos \un outro Particïp'io

çrnÑRí , con] ‘ſigmficaçaó activa, 87( ſe-fóm

macºmo .Ri nQfim do vzerboffem artigo;

' &‘émlugardo arngº tomaflü;m, Dupari;

omatadorzoquemataz ' y.; '

’ ‘Do meſmo modo ſe fªz o-Participidpreªv ‘

tºriªºyzpu future, .ajumzando ſómente 'USS

,particulasdopreteritm 8C do Futuro, ,Cria

&Diª; Y›'g.;Dupacriri', o_ qúemawu z Dipa~

crí.ri,,_o que-Foyz~_morch: -Dicptorídíſ‘z o' que

furxaràz. ~~ --á ~ ‘~ 7

7 O Participio em Us, ddzLatim, acaba. 4nestalingua emſl‘eçòc he’ païïictvonos verbºs

Paffirogz.- 76; nos Mi:er n59 ,pafliVOSÑheí ¿72., 4 ’ . 7 ct ſigntª

\ v’ - \J

. 7 , 7 7 \ ‘ **A

Page 63: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

l Arteda lingua Braſilim

- figni‘ficaçaó activa , oumamar , confºrmeò

u rey , ' ou ſcrà amada de man'.

verbo , porèrñ com ſignificaçaó equivalen.

te à pafliva,-8C o chamzremos nos- neu.;

tros Participlo neutro paflivo. Forma-fe das

\ &rozas doprcſente do Indicativo Com aj un‘taïº

a. ſyllaba, Tc , no fim do verbo : ut , [coto

tè,couſaPuc«cllcfurta, ou Furtada ; Dm

* cztè ,cou a que eu amo , ou amada dc mim 5’

Sipztc, couſadmorta, que ſe matou. Tam- '

bem ſe faz. preterito, ou- ſuzuro, comi as -'

partícuïas dcstcs temposz como ſc diſſe do

Participio em Ri *, ut ,Sipacrire ;coufa que

foy morrº. z Dzucatcdi , couſa, que' cil-‘ama—

²’ Com a meſma partícula, Tc. fe Fórmaó

es: 'Verbaes O'- que ſignificaó cáuſa ,- modo,

Lagar, instrumcn'todaacçá-oſignificadapce

- 'lb verbo',ou’ ſejiPaflïvo,.ou Ncunrozíw g. ‘

' Sípatc,ſignificaa caqſa,.modo, lugar ,- in'— Ñ '

fflumluodcíêmarar; 8C fe faz pretcrieo,

8C futurodo' mcſmo mod-omo ‘Ez dxfl'c dos

ParticipiOS. - '; ›

O VCrb‘alque ſig‘nificáa arcçaó dº‘ verbo

cm gara-Lſ:: explica 'como m‘cſmo pfchte

do Indicativo: gt , Dzucà , o mw .am-cuª, 'o

mc'zuamor ;Eyaranu-è, often pq'o; ICOt’ò, -

o ſeu furtar ,oſcufurtoe- .

Comellas regras gemas fccmjuguó‘ ªlº-L

- - os

Page 64: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

‘DE Ngſaï Kiririï’ 4. z ¡7

dos os verbos desta li'n ua pelo meſmo

modo,8c pÓr ifl'o todos a6 de huma conju

gaça6.Mas para mayor cla‘reza, porey aqui

o cxemplo de hum verbo conjugado por -

‘todos os tempos-, &C modos :òçpara mayor .

bseiridado , apomarey ſómfflme a 'primeim,

fl'oa do fingularem cada tempo z Que he o

que basta para ſabero modo Para variar os

temposz‘poisas outras pefi'oas7 dolingular ,

6C plural ſe conjugaó cpm a maſmazpartiçus

1a , ou adverbio da pri eira , 8C ſómcn’relſe

‘ :Matlab os art-igÓs-dos (memes ,comójààfè .

mostrounas cincoDeclínagoenS'dos- verbos,

per-'todas 'as peflba'sdo preſªntsd’o Indicaciº

vo 7,5 8C quem quizer cpnjugar todo o‘verb'o

Por todas as peſſUaSJIáotemm-íais ſenaó ajun\ar a todas as'peffoas do preſente do Indicati-v ’

vb,dque aquï'fè aju‘nfa-Write Mptitne‘í

ra Pefl‘oau ., ’. ' JC* .- 1..… e. 57 ' 7

Q

- [ConjugaçráÍa-verba '

'²' 7 . ' ÍWMÍ‘UDR

Preſcnte. Hí'cotò , en f'u‘rtgo. .

Imperfeito. Hicotò docohò ., êu Furtava;

7gPrezcrito.--HiCOIócri,cufurtey;-' ' ‘

: PluſquamperfeirQHiCOCòCri docohò, emi

" nhafurtaddz- … 7,

. 'MJ ' ’ Fªrc¡h

,

\

Page 65: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

'M WYteddÏihguaºBmfilim

:FUI—o. Hicotòdi; eufürcaxeyÑ ' 'Luli‘

H › . ÑMado-Impèrmjézºxr ſi ct

' ſiï’ªªºſªºrc--DSShÍ‘CòIòªMEM. \*FWºrºí-DQ hícqtòdiªfu'rwey'eg; 'Y ‘y‘

-*

'

r f'L‘- ' -‘ j 2 .- :.~';: FV‘ :f

’ 'Pizezſeute- _Dòhlcot’ò.pròh, Furte cucmbº-Ñ

‘ ka,, mÑaquCfgçtq,, z ² Ñ _Ll

- P

Pkfltelïítò,, Dolhícºêtòcri ,Macrº ,ch ’

' “º, bora.“ _Lï'_ 1 _

Enduro. Bºhiçoçódi , dejzgai-mçilj Euçxanffl :Ñ

'x-Q

{'…Ï› ¡:'Ñ L…?LKLJj. ' º - ¡ZC/f

::5.-- .-›,;z ::Moda tot-tivo. ;w : .< I' l j ' , A ~ - ) L

,~ í"- 'A "Í-'IL' 7 ¿jirªfa

Prªſentc, 8C ;IBNPÉLÏFCÍFQS-Í’ÏÁQQÍòPrQhKQJLª-f

ſ làfu’rtceú,oufurtárá.' ' . ¿z

Perfçito , 8C Pluſquam-pel*ſcito. Hicotò

cn' pròh,ój{a1ï1tiVera-eªfnfuïtado. !lª ~

Fúturo. Hiqmàpzroh di, prxlà que furte eu.”

Modo‘Cànjuníti-zm. * x _'Z'

' ;TJ-J . 3…"?

-Preſente. NO-hÍCOtòz, porque , como ſe eu

--ª‘fªl'ªÓ-SQ‘I Euttªndºçum . ¿ -Ï_Vel : chocomghi, quando CLÁQÉÏPJÍQB'ÏP"'

' ’ ~ '” ' tava ,"I-'L‘é

Page 66: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

7 ’ ‘Da Naçañ Kiriri;"‘~.-- 45,1 '

ravazjlmbem imperfeito. ' :a

Imperfeito. No hicotò docohò‘, le cu Fur-ta-_'

ya,ou Furtaſſe. .‘ \ º ’ ~ > a

Vel : Cohò proh hicotò , eu Furtàra , oufur \taria. 7 - ct ª

.' Perfeito : No hieorocri ,como , porque, ſe

- eu Furtey. ' ›

Vel : Hicot'o cringhi ,‘ quando eu furtey_

Pluſquam perfeito. No hicotocri docohòi 7,ibo-ct - ſe eu entaó tiv èra Furtado; ›

_ Futuro. Nohicorodi,ſe euſurtar. 4

m— _Vel : Hícotoinghídi , quando eu furta_r,ou

z river furtado; ’-- a’ ' Í‘

r. . ; .

' ' Modo Infinito.

:7,37 Prelènte_,8C-Imperfeiro: Hicotò , que eu'

,a- furte, ou furtava. \ ' \ ‘ª‘

Preterito. Hicotòcri, que eu Furtey ’, ºª‘th:o— furtado. - ' l

Futuro.. Hicotòdí , que furtarey. a ~ -*u.‘ Gerundío em Di. 'Hícotò , de eu f'urtar.v

Gerundio em Do. No h-écotò, ou Hicotoínſi

ghi ,furtando eu. ~ ‘ - ' " -

› Gerundio em Dum , 8C SupínoemUm. Dò

:u 7hícotò,ouïBòhicotò -, a Furtar , para eu

;- furtar ;’ou .haver de .filtrar. Do dicºtòfa

r-- . para elle fu‘rtar. x Ñ . , .' . . _. " ‘

. . , ’ . ;Pan’4.

Page 67: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

- , - 6 Arte ¿14 lingua Bmſilim

Farticípio actiYocm Ri. Preſen‘t * Dicotò—

. Ii ,, 9 que .farra. Preterito :- DicocòCI'irï ,ª

o que furtou. Futuro: Dícotòridi ,xo que

- furxarà. ~ - ¿ - -' Participio neutro paffiVo em Te. Prcſ'ectnçe.

' Ñ Hic’orotè ,.couſa que eu Hªrto ,7 0,13‘ fui-tae_

da de mim. Pix-atento : Hicotocritè ,‘ cou.

la El eu furtey, ou foy fut-adªde Mim-Fu¡

ª t_uro: Hicocopèdifflpuíà quecufumtrey',

_ ou ſerà furtada de mím. _ ’

Nomcverbal. Hicotò, o meu forte, ou º;

'Í‘ meufurtar- - ,

OutÍO verbal. .Hicototè , cauſavz UIQdêºçlu"

, gar , instrumemo dc cu furtar.

Dcste modo _ſe çónjugaó ,todos os Yerbps ‘

affim Neutros comoPafiïvosPorèm os Paſ

&Mºsicm algún djffercnga ¿CEP-¡nuncª N05

-Participios ,' 8C SupinO'; porque ds Paflivos

çcm deus Pªrc-icjpies .em RL,, bum activº, ›&oucttro-paffivo, 8C alèm destes outro paſ

fivoem 'I‘.e ,cºmo _ſc diffe' na decime!.RET.“

dos Particjpíps.; RISE; mais o Supino-pªſª ,

"¿vpº que n36 Rem os NªutrOs. Eisocxé*

¡>19 destas differcnças novmxbo PªffiV-o z Pà* '

(amªrte. y ’ ‘ ‘

Palticipío activo :Prcſcmtc {Du

Ñpnri, D que mata, PREMIA; Dupnç-rm¡ 9 º‘

‘ que matou.FUturo : Dupªïiíií, ,oquc ma- ÑMi.. l — Par-_

Page 68: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

‘Da Naça'oª Kin'ri.

Particípiopafflvo em Ri. Preſente : Di.

pari , o que he morro. Pretqito z‘ Dipacriª '

¡¡,0 que foy morro. Foturo: Diparidi, o'

que ſerá morro. -

Participio paflivo em Te'. Preíèntc: Si.

patè ,‘ couſa r'norta. Pretcrito; Spam-ire;

coufia que fo morta.Futuro: Sipatèdi,cou

jaque. ſerà or—ta. ' 7 -

~ Supino paflivo. BòÑdípàmu Bò \ip-LPM!

raſe matar, 7

Sª VII.

Dos verbos irregulares;

‘ſ‘.

l Hamo verbos irregulares aquelles que

C\e aparta() do modo gcral de conjugar ,

8; das cinco,Declinagoens , qu porque naó~

recebem variedadc nos artigos , ou porque

cm algun¡ tempo , ‘BC modo tem alguma di

verſidade dos outr'os: &cnestalíngua ſaó e,

' fics. .Itü , começar-, ou eflzar fazcndo. .Nü,

-poder.’Saarae , querer. Te , vir. Wi, ir. Bro

7 cà ,apreffate. Wò , _camin’har- -

' *7 'O verbo Itü, começar , ou cstar fazen.

dº , naó admitte outro tempo -ſmaóf o pre.

ſente , nem muda os artigos daspefl'oas, mas

Pacomodaem tudo a Dedinaçaó , Con:

t . ‘ jugaçao

Page 69: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

4.8 Arte da lingua Braſilim ’

jugaçaó ‘doverbo, queo governa, &,cóm ‘

o qual faz ſemçre compoliçaç: ur, Híco- '

toitü , estou furtando: E‘CÓLOltÏl, estàs fur

tando : Icotoitü , elle-està Furtando. O ver

bo ,Natè , quando ſigniſica estar fazendo , ſe

¡¡la domeſmo modo. ª - '

"Nh, poder, tem as m‘eſmas -plªoprieda

des qucltü , 8C ſe uſa do meſm‘o modo: ut ,'

Icotçnü pòde furtarz ICotonüdjr, naó pó—

de furtar. v ' * .

Sacraz, poder, ou querel- , naó- admittcoutro artigo, mas affim ſc uſiſa em tod-…is as

tres'peſi'oas , 8C ſe governa com os artigos do

verbo com que concorda: ut , Séerae híco- ‘

tò , quer-o furtar; Sªcra'. ecotò , quères

furtar. ' " '

' Tè , vir, ſc _conjuga pela Conjugaçaó ge:

ral dos verbos , excepto na ſegunda pefl-'qa‘

do Imperativo, naqual naólfaz , Do etè ,

confórmea Regra geral 5 mªs , Teïò', vem

cà 5 8C no plural, Teroá', vindez j _

Wi, ir, tambem ſe conjuga como os mas;

exceptp naſegundg pcflba do ſingularſòc na

- primeíra 8C iègunda dqplural do Modº \m1

perativo; &aiiim ſe Fórma : Embj‘r , "WIC:

BoCUWIà , ouEmbjIcuwi-à, vamonos: Emª

\bj/àAdCVOS. ~ - , - r v

Brocà , he verbo totalmente DefcctiVOÏ

,Ñ Ñ e º¡\ª

’L ï…

Page 70: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Da Naçaï Kirirí. 7 7

7 8C naê ſe uſa ſenaó na ſègunda pefl'oa do Im;

peratiYQ, ªffim no fingular corno no plu-ç

ral: ut , Brocà ,, vem deprefl'a; Brocaà , Vin ›

dedepre‘íſa.; -~ ’ ‘ ª

- Wèz camínhar, tatnbem lie Defèctivo,

&cn-¿.6 ſectlſa \enaó eii¡ Perguntas ,ªêcct rego-P

flas. v'. g. Mode ewò, para on evas? Moſi bechié hiwò , vou, para 7a_ ro a. Mode

W015‘, "aonde fostc ,Í donde víeflez?

!f ’Bò" híeràhíWotè, vím de caſa. J Ï

. ... Ñ tem outros temp s ,

" - ;ou í

a'

.d

Page 71: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

. z'

- ª L' v. .._.

P ARÏÍ E SEÑGYLN‘D A"?D, A #KIT-:ª _²

DA '-LINGÍYA ,KRW

y Da Syiitnxe , ou carfflmiçaï¿HUNT

tes da 074545.

S PARTES da Oraçaó 5

v , \ ’ _ oíto, Nome', Pronome, Verbo,

;,4 ª… Partícipio,PrcpÓſ 6, Adver-_

bio,Interjcigªó, 8: e onjunçaó.

De todas‘ estas oíto pdrtes ſc trat

ta nesta Segunda Parte, 8C cºmegaremos

do Nome. ~ - ~ lªr . ’

CAPITULOLDa conflmiça¡do Nome. v

oSNomes ſe dividem em Subf’cantívos,

8C Adjectivos , 8C dos Adjectivos ſe di

rivaó QS Comparativpos , 8C Superlatívos : 8C

, to

ª¡

Page 72: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

… Da Ndça'o' Kirirz".

Í tºdos effes lèraê' a materia deste Capitulo.i g… 5- I

l …-I . pañº , ó“? Derivado.

~ Ena Oraçaó eflive‘rem dous'Substantíe‘

Svóscontinuadçquue pertençaó domefl-ï,

mo modo ao meſmo .Verbo , o ſcgundo (è

uſa con¡ a' prepoſiçaó—DO: ut: Logo vem

o’branco meu amº“: More ſitè Cara¡ de

Í hipadzü. E ſe’f’orem-mais , affim todos a

ulaò com Dò. Tambem feudo muitos , ſe

7. T faz enumeraçaó delle's "cºmo prºno'me- de

- monflk‘a'tivo , ªErï s ºu-Urò. v. g. Tecri

l

1' ‘D0 Nom Sáb/[amm, Affilutozcamz

l

Cami, e’rïhípadrà , eri hirendè , eri dudo

[Teri hlnhu‘nhü s -Veyo q’branco meu'amo,

meucamarada, 6C mcstre dos meus filhos.

' Se na O'raçaó houver dous Substantívºs

Cºntinuados , GC oíègu-ndº ns. nofl'a lingua

for’ genitiªvo , tambem nefialingua \e poem

no gen-¡tivo ſcm prepofiçaó: ut , Clt'fi de -

Dcos', Erà TuPá. Irmaó mais Velho'dc ¡ni

,nha may; Ipopò hidè.v ' -’ _ 7

Exceí’çaó-primeiraz Tira-fe de'staRegra

'p ſeguñüò nome 'z que \Endngenjtivo no

' Dij ’ ' noíſq

Page 73: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

5.²K Arte-'da‘lingua Era/Him

noſſo YUlgar ,Ñhe pçrèm materia,-Óu.qrtrlèaſi

materm do primeiro ', porque entaó 'poe ſe

com a pr epoſiçaó :« V7 g. Prato de bar o,

Aribà do bunhà : pàS‘de milho, Bure è

do mafichi. Difl'c quaſimatejriaº paravjneluïr

estes, modos de~ fallar!: 'Cmmdè només, Toª‘

rará do worobfr: Criaçaó de .vacqas,Enki do

cmdzò. ' “ , -

.' -Exceiçaó -ſegunda, Tina-fc , qa‘ando' eflzç

.ſçgundo-jnqme , ucixç-genitizvpxnaínoflálinguſia, {of lugarªo-prïmeiro g ‘porque cuª,

çaò ſe poem _cogn- aprepoſiçaó Mòqvpg; P91²-.

cºdº mªnº ª' Murªwò. mozir'exçè: PAM-ªdº

Ñ CªmPO.9 x Ubumªrxàmcxºizmer᪠. Í. …a - º 1

« Hªvcnd'o, dºgs_ ¿Subfiancivwi GQBÜnܪff

dos , 8C .fºndo-.ºſegundngcnítivºmàszïçzcs

{º fórmª bumnºmás) çºmpºstºdªªªªhºzi

ªc estª cºmpºſiçaó’ (efazdezdpus O.

primeirolhe tomandqo . que he' 8;

pondo-o na primeimctparce -da cpmygfiçªó,,

_8C ozprimciro nome-,na -ſegunda ;s &Qe-hama

_rcmºs ,ª estª Fºmpºſiçªó Inve‘rſªz @Wº nº

LatimJuriſpçI-itus :-¡w.g.fl‘çambú\ebè,cu4

. _bermxada Cabeça , em lugar de Sede-¿tſ ám

bü; Igººh º .lagrimªs,c'nzli,1gªrdª’lcï! iPѺ › liz

quor dos olhos. O ſçgúndo mpdp he goal;

gando a meſma ordem ,dps dous‘nomesSub

- jtantivosno nofl'o vulgar , 8,( ª CUIDAS-ºmº¡

. '. ' IÑ {4

p

Page 74: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

z - ' ‘DaïszçaZ Kiriri; 7 3-";

compoſiçaó direita , como no Latim Pater—

'familias, Reſpublica: V. g. Icopò ,meniria

dos’olhos , composto de Cò , caroço ,8C Pò,

olho : Ideinü, uxor’, compºsto de ldè‘, máy,

8C .Nhü, ou Nü , filho; Como ſe diffcra -:

Máy de \èus filhos. - . e

Annotaçaó primeira; Nacompoſiçaó dí

reira ſempre o artigo do Pronome , que ſe

muda-conformeas peffoas, ſepo'em no me. º

da compoſiçaó, aſaber ,'no principio do e- \

gundonomeda' compoſiçaò: ut ,- Idehinü ,

minha mulher z Ideenü , mmm-;11; Idºi

nü , ſua m'ulher; ficando ſempre o artigo do

primeiro nome invatiàſvelñhtcrceira peffoa. 7

Mas na compoſiçaó ínverſa ſe muda íómen—

te o artigo dó’pñhieironòfneàcbnfórme as

pefi'oas: ut, Hipocü, minhas lagrimas; Epo

c'à ,‘t uasïlagrimas3-: Ipocñª ;ª ſuas lagrimas. *g

‘ P Annotaçaó ſegun’da. Nacompoſiçaó de

Pce’sdous nomes, Bſ!, pè, Bò¡ braçb , ſe ajun

\a ſempre ao_ primeiro aïſyllaba Ri , 8C ao fl:

gundº Rò : utzEbª-yàbfr, unha do pè ,nª

compoſiçaó inverſa ſç uſa aſiim: Bfrribayà.

Pò ibò, olho doª~braço,,idest cotovelo , na

compoſiçaó , faz. , BÑOI‘Opò.

Annotaçaó terceira. Quando ſe compoem

o ſubstantivo com oadjectivo , . ſempre Pre

cede o ſubstantiyo :.- -v. g. Homem alto,… .

-› › ’ " . Diij 'Ergz

Page 75: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

-54 Arte da lingua Bru/¡lia

Erfflhifflompostodc Era: , homem , &Mii;

comprído. ,

Alèm dos homes abſolutos z ha outros

dcrivados aflïm dos verbos comodos nomes.

Dos verbos nacem~ os nomes verbaes . como

‘ 'Dícotori , o ladraó , do verbo Cotò , filtrar;

Síriritè , ſerra , do Verbo Ri, ſerrar. Dos nºs

mes ſc Formaó tambcm outros nomes à imi

taçaó dºs verbaes nacidos dos verbos. Afflm

ſe diz , Dex-ací, morador da caſa , derivado

do nome Erà , caſa ; Buinghece . ~ maldade'¡

de Huánghc, mac,

s- ›

DªNameAdjefflm;

oS Adjectivos numeraes preceden¡ ïèm

pre os_ ſeus ſubstantivos: ut , Bihè Tlh'

pá.hum ſó Dcos: Wachani aribà‘, dous pra ~

tos. Timó-ſc deflza chmos dous, Cribae,

Cribune, todos ,que por ſazcrem compºſi

ga() com o verbo, ſe poſpoem ao mcſmoven

o :ut chribz , vicraó todos : 8C afflm tío

bem Wohoyê , todos,q’ue ſe‘m fazer compº

fiçaó ſe Poem depois do Substanrivo.

« Os outros Adjectivos naó numeraes 'dª

ordinario {e uſaó poſpoflosnos {ªus Subé’c’ªn*

K…, t - mos:

Page 76: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

l‘

r 'Da Ndſl¡ Kim-i: ;s

tivos : ut , Iròcotçò a, vestido preto. Timó

ſe os Participios Paſiívos em Te . quando fa

zem as vezes do Adjectivo *, porque preco

dem entaó ao‘ſeu Substátivo z ut Siriyanetè

udzà ,Faca affiada. E quando os adjectívos

fazem as vezes doVerbo Set, dd meſmo mo

do precedem aò ſubstantivo: ut , Chedè Su~

\ºil , a Fruyta he madura.

4 Ha nestalinguadoze particulas , a ſabcr ,

Be , Bü , Crò' , Crü , Eprü , He , H‘ò

Du z z ºu .Mªi, Rò,

Worò , as quaes ſe costumnó ajuntar a hús

adjectivos -numerad nou de medidas Ñ ou de

cores , ou outros , conſórme a variedade da

materia dos ſeus Substantivoscom que con

cordaó. .

, Os adject. aos quaes ſe ajuntaó as diras parª‘

ticulas ſaó os ſeguintes. Osnumeraes , Bi

Ñ vhèrallum ;‘Wacháni,dous z Wachanidikiè,

tresffiz , muitos. Osde medidas,Pi ,ou

Pinetè , pequeno ; Yé, grande; Mi¡ , ou

Munetè , .curto ; Chi , comprido', Kçmpè',

fino; Tu, groſſo; Tò,~ ou Totò , redona

do.- Os» de tores , Cü, blanco; Còtçò ,

preto; Hèz vermelho; Cutçü, encarna

do; Erá . verá-:,8: amarello; Cracü, azul;

Kenkè, alvo ª limpo; Dzodzò, reluzcnte 5

Nè'., Nü z clara; Cfà , ſecco; Tçá , dªtº¡

. ; 4 Diiij Ca‘.4

Page 77: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

~ 5 6 Arte da lingua Bmſzlim

' - Cada hum dos ditosdadjectivos pede oi*:húa,ctora outra das doze particulas aponta

das acima , conſórmc a diverſidade do Sub

'flantivo com que concorda pelas regras que

aqui ſe daó. . "

A partícula , Be , {èuſiz com osditos ad;

jectivos , quando concordaó com os Sub

stantivos de montes, pratos , bancos, te

stas,8cc. 8C ſc dii, Bebihè, Bepi , Becü, Ste.

Bü , he partícula mais univerſal de todas,

8C ſe póde uſarcom os ditos adjectivos para

. os mais Substantivoszmas particularmente

ſe forem de caſas, frechas , vazilhas, eſpi

gas , 8C couſas víventes que naó ſorem aves;

8C ſe diz, Buchï , Bucü, Butçá.

Crò , ſerve para os ditos adjectivos, quan

do concordaó com' nomes de aves , pedras ,

estrellas , 8C coúſas redondas, como velo

rios , ſruitas, olhos, _8ta. 8C ,ſediz Cropi,

Croyé , Crokenkè.

Crü , ſerve para os ditos adjectivos com

\ nomes de liquores , 8C rios; 8C ſe diz Cruyé a

Crunè, Cruhè. '

Eprü , para nomes de mólhos , St cachos:

v.g. Epruyê. ' ..M

Hè, para nomes de Laos, 8C pernas, ou

couſas Feitas de pao 5 8( ſe \diz, Hcyé , Hº'

tü , Hecrà. . fi

…, _ ª- . Hºz¡

...-—*I*

Page 78: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Ñ 7_ , .

.ª a ' Da Naſaï Kirirz‘. F7

Ho, ou Hoi, para nòmes de cordas ,ci-'

pò\s , fiogcobras; &le díz, Hobihè,Hoí~

mu. Advrrta-ſe que com os adjectivos nu

meraes , 8C com osadjectivos Chi , Ne ,

Tçá, ſe uſa a partícula Ho; com os mais

adjectivos referidos ſe uſa Hoi. ª

Yà, para nomes de cou ſas de Ferro , oſſos, 7

ou couſas agudas; 8C ſe díz Yanè, Yacü.

Muí , ou Mü, com os adjectivos de no

mes de raïzes comestiveis: ut, Muichi, Mui

cu. Advirta—ſe que com os adjectivas nu

meracs, 8C C'om Ne,ſeuſa7Mü , 8C com os

mais 'Mui. " ª

Nü,para os nomes de buracos, pógos, bo

cas ,' campos, varges , cercajos 5* 8C ſe díz,

Nuyê, Nuchi, Nucü. '

' R'ò , para nomes de vestidos , pannos , 8(

pelles z ut, Rocü , Roê. ~'

Worò , para nomes de caminhòs, praticas,

Fallas , historiasz ut, Worochi , Woroyê.

AdVertencia primeira. _As ſobreditas par

ticulas naó ſe uſaó ſemprç com os ditos adjeá

ctivos , porque osnumeraes muitas vezes ſe

mas ſem particula,como tambem Kempè ,

7 Cotçò , Cutçü , Craèü. Mas os outros adje

ctivos referidos ‘de neceflïdade pedem al

güadellaa, . , . 4 Ñ

Advertencia íègunda. Alguns dcfl'çs ad_

L ’e 1*

Page 79: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

"g-8 _ Arte da lingua Brdſilica’

…-~W;

jectivosfazendocompoſiçaócom o verbo J

ou Nome , n26 admittcm partícula algún g

como Yò , muitos, ' nando ſe compoem

com o verbo: ur , Tey , vir muitas'vezcs ,

.oavirem muitos. Md, Munetè', Chi, uan

doſe compocm Com os nomes , v. g. rm*

muncrè, homem curtogTidzichi , femea

compi-ida; Honaechi, peſcoço CompridQ, º

ª l S x I Io ‘ ,º i

T0 Nome ,Relativª-0._ - ' \

,O Nome Relativo he o que reduz- à meª

m'oriaonome Substantivo, de que ſc

' Pallouicomono Lacim Qli,qu, ngd.

N216 ha:voznesta lingua, quelhe corrcſpon

da; mas a Oraçaó que river estes nomªsre

lativos no vulgar , \e eXplica na lingua com.,

os Parric’ipiºs,0u có os vcrbaes,ou com mu

dar a O-mçaóz Sc pódcm ſervir Para ¡¡Ibai

regms ſeguintes. \

SeoRelativo For a geptc affim do verbo

Neutrocomo do Paſiivo , ſe faz participio

ªctivo em Riaſiim de hum como de potro

veibo. vig. Deos , que meaman mim: Tu

páducar‘i hidiohò. Pedro , que maceuſao

›. cu

Page 80: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

.2"Bin-J

-—II:—2ï~vBT?

'Da NayaïKIfin. ' 59

’ :ſcu inimigo: Però duparidumará.

Seo Relativo for nominativo paciente

doverbo paíïivo , ſc faz Participio em Ri.

ouem Tc. v.g. Pedro, aquem mate :Pº

-Iò dipacriri hinhâ, ou Sipacritè hinha.

Se o Relativo for paciente do verb. Nºu_

tro , ou naõ paflívo , qual he no noſſo vulgar

o accuíãtlvo do verbo activo, ſc faz verbal

do Infinito , ou Participio neutro-paífivo

em Te. v.g. De o que me pcdio: Dicri icri

-kíè, ouicrikicte. Isto he oque eu quero : '

"Urò dzucà , ou dzucatè.

Se oRelazivo nem for agente , nem pa

ciente do verbo , mas outro caſo do verbo ,

entaó ſe ſórmaaOr-agaó como ſc naó hou.

~veraRelativo,com dous membros distintos.

v.g. O branco , com ucm eu vim , he mao;

divideſe a Oraçaó , ſc diz: O branco he

mao , com elle vim: Buânghe Cami , ſem.

bohõ hirè. Elle he onegre , a quem dey a

carta: Eri tapanhü, idíohò ſidi torarâ hinhà:

idcst , Elle he o negro , a elle dcya carta.

x Seo Relativo ſc refercacauſa, modo,1u.

gar, ou instrumcnto da acçaõ ſignificada

Belo verbo , ſc uſ'a do verbal em Te. v. g.

stc he o lugar , em que o matey: Mo urò

fipacritè: Esta he a cali , em que eu dormi a

Mo íghj‘r era dzunutè.

c _ 7 4 - Ou_

Page 81: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

' Go Arte' 'da lingua' Braſilica

‘ A _x 'Outro‘s" Relativos ha de perguñta'svá què

correſppndem a' (luis ,-vel QuidLO‘primei

rÍo-ſe eXplic‘az-com Adjè -, affim no ma'lculin'o

como no Feminino : ut , Adjè diteri , quem

veyo .² O ſegundo.. no_ gene-ro neutro ſe ex*

‘ plic'a cºm que,ou Sodè á ut ,-Udje »enatè- ,

'que faz-es .² Sodè cmè _, que dizes? Porèm ſc ~

o Sodè fo'rcom úome , &nz-16 cpm-:Verbo , .

ſe 'poſpoem- ao nome : ur, WorobÍtSodè?,

uenovas? -. -

' , Ii’co ſe ente‘gdeſie‘o-Rdativo depa-gun:

ta for no nominativo, ou accuſativoz porque

ſeªſor em outro- caſo, ſe uſa da- pmªtic‘u-la, De.

‘poſpostaz ao' nome , ſe o Relativo for genitiª.

vo 3 'oil àprepoſiçaó, ſe o Relativo for dati-e

vo ,ou ablativo. \ng-De quem he este ma:

chado? Bodzodè ighfr? Aque -vem P Said:

fire.? quuem o dêí’te Idiohòde fidi enà .ª D‘e

quem_ foy Feito? nhadè ſiniò? . . ' —

ª ADS nomes - lativos ſe pódem reduzir

cflasduas dicçoe’ns_ , !Etçi , Utgi, que redu

Zemà memoria o nome Substantivo, de que

ſe fal›lou,& naó lembraJEtçi , ſe‘ uſa com 'as

pcfl'oas , 8C fignifica , aquelle de que me naó

lembra o nome. Utçi, ſe uſaem genero neu

U‘º l &2 he o meſmo z que, aquillo de que me

naó lcmbra. Nº. - z - - - -- .v

y ~ ,., z / .4. 3,. Ñ Ñ'. __ .

¡7"— *i DB\,1

Page 82: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Lªvª MW CºmPªffÍèltï'Í/Íd.; Ó¡ Sidi-_eii Ñ _

. ' ªDaNqaiKiriri. : . EL.

x..

K

_ . ' ZªfiÍUOÑ-Ñ ²L** !4.1, - . º I , ".

› . 'A ~ - .-..ÏL

OSCºmparativos; &c- Supçrlativos- ne;

. sta .lingua naò ſc fórtpª’ó dos norma ab

foluto‘s’, 8C ppſitivoá ,- mas de outros modos.

. O prifiíciromodo deforma:: o Cóparaci-.

V0 , he dizcr bem de ñurría couſa , 8C mal _da

outra : como paradizer , Isto he melhor que

estoutro;'di2cm-:~ Uròúiczmghíri ‘, urò iba

rè : igcst , Iflo he_ bon) , estoptrphc mac,

O. \Íguddo mbdo-máit roprio çiç formar ‘o Comparativo , he qualiflfcando o primciro

mcmbrçªdgcºmpatàçgó, ajuntar a prepoſi

çac'íl, Bò , a’ò ſegundo membro. v.g. A-car—

ne e. aiszgostoià'do, ' ep cixe'z’ Lc’à- . d

Zò bòªüdzè. Aílgxgï hcïnais ARES; ~

a* caſado Padua~ z" HQCháNkà -Tupíbàsſe‘xà

Wikiª-OF…) -- ,--_;1Ñ¡ÏÏ*:n-,";‘ e', . ‘r‘

- @SP-Pºzïswivòítambnm=.ufió

de deus-.M2de ONDA-;cito bc¡ 'Com .od

YerbÍOSzGrubíf¡ muifflsldzá; vïevèadeirzj

mente ,Ñaju-_ntando BÑòhohocI-ibgz, quequªr

dmcr , Sobre todas Las codſas. Ut , .!J d -

a?? SM.. ,

Page 83: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

62 Arte da, lingua Braſilica ‘

idzá bò hohocribae,bom ſobre tudo ‘, ideª:

optimo. Burè crubſtªbò hohocribge, mao

ſobre tudo, idest peffimo; '

O ſegundo modo de fórmar oSuperlati—

vo he ajuntando o adverbio ‘Widò ,j ou Wi

dóbae, ſem mais outra couſa, pois fignifica,

Sò, ſobrctudo, mais que tudo. Ut, Canghi

widobae, bomíobre’ tudo ,' optimº. -Dzu

cáwidóbx do Tupi ,- quero azDeos mªis

. que tudo. Advirtaªſc que Idzá , 8C Widò ,

&miª-e fazem compoſiçao'com oNom: ou

ver . i .. . . -

a!! v v , y—

- ‘ ."’…I ÓLÑÏÏL., J.

’ . ct ‘ … " I Ñ zh") *’ Ã,ſiª.*ífjilií¡l~'3' ' O

Da &ym-mºdº Trªuma;‘ _ ,j ;L-f' Y ,LA ª 'J

DOS Pronomes ~ òubstantivm;quem#

italiª ua-ſaé Hicrçá", «zm-Eisz

tu, &reina ha maidqúadizer- \’eñaó‘quº àq

vezes ft ‘uſaó per aphaerçſim, cometido a

Primºiïfa letra, ºí¡ í'Yl‘Iába :² UTJTHL’É'Ï

venhº. -Dos Méigds que‘ébi‘reſponêemia-e ª

ſçs -F’tonmnesá'íè filled nas Declinaiçoês 9 8C

\Mªmaoutmregva‘sª ni¡ çios verª

W153. z; "ILQZJ‘J‘ ²2:‘ ”ª'ïſi' C’. Ñ."

Page 84: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Iflt'BP‘A‘b‘ſ_

fDa Napº¡ Kiriri.

OPronome relatxvo Ille , Illa, lllud, {cn

do no nominacivo , ſç fórma com o artigo

roprio da \encara pcflba do verbo 5 &ſcn

go e‘m ºutro caſo , com OAI-tigº das prepº

fiçocns ,como ſe_explicºu ‘nªs cinco declina

çoens , &.ſecxpllcará mªis ªdith na Syn

taXe'dºchrbos., êc]?r<:pºſu¡oens.v Agar-m

¡trataremos nestc Capitulº dºs Prºnomèa:

RSE-:films ,6.1 Rccipmcos. ~

,-i'… ,:1..¿g..ſi

. -íí « ~ ~ Ñ f.:

'-‘ ²; ' 7 :.'Á« u,.\-‘…

' ...,;Dósjóªrommeàíªºffeffl-Uo:: .

\ Azem asvezes de Frdnòmès Poíſcflivos -

ºamigpz l ºu Fuck/fumaque ſcrvcmàs

dncºDechn‘açoens dos Names.comprdifl‘c

mosoafkímcua Pam; \com que -, vcja—ſcláo&ªdmitª-fºrmar cªbe, RQffeſiffivosº. ARQ.

apontarcy ſómeute algmls (ubstantivºs. que_

\Ohm&Sra-dª_KVMgèr'ªl Q \ªc pedªn- dC. ºu

tro ¡nde ºs:duos Pgfl'eflivos a Qu comimos

¡cosczçluçmª ª). , -j …z

A primciraca'sta de ſubflantiïºs ::hª ;dªº

queme-,IM:na-Ezrszimmediaçnm :gnc

cstesPºJºflivosimz-Is mediantealgummttg ~

Substªnnvºgªnªmºsêsſüógªſçgtúmçaó;

‘ s

Page 85: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

64.-‘ Arte da lingua BraſIlica _

I . Os iio-mes deanimaes que ſe cr'i’aó em

caſa, naó recebem estes poffeſſivos* em ſi ,

mas mediante o Substantivo , ~Enki , que

quer dizer , Críaçaó. Aſiim para dizer . Mi::

nha vacca , naó (e-diz,Hicradzò5 mas ,- Hienm

ki do cradzò z pºndo a prepoſiçaó , Dò, ao

nome proprio da criaça‘ó. O que ſe‘hª dead

vertu: emtodos osSubstantivos ſeguin—tcs. J

2. Os nomes decaças, -fruitas do mat-4,

to , ou de qualquer co'uſa que ſe traz de fóra.

para comer ,pedemzo-poffeflivo mediante o

Substantivo, Vaprü, que ſignifica, tudo mo;

- St ſe diz Dzuapiéü v.do murawò , do Kenti , o

meu pm'co , ou mel, que trouxe do matto :

ſempre Com a prepoſiçaó , Dò , como ſe diſ

ſñácímª_ .:…gt ;rªl :². '725 ;2:5 jªj.

3.¡- Os nomes- de couſas- cóſinhaçlasª tdª

mado potſeflivo mediante Ó-ÍSfulïzílrántivo ,

Ude , 'que ſignifiea-,eouſa cofinhadazªêvfik diz;

Dzudèdo ghinhè; ou ‘dq 'cradzòjpsmus‘fei

jºens , -ou-a .minha-carne cofida. í ' ’ ²

› L .4. -'- -Os només "de couſas aliadas-ª tómaó' o'

R0ſiè$vºmedianteªò-Substancivo ',¡Upodò,

. couíà afl'adazòc ſediz,Dz'upodòÏ<iobuke, 0‘ '

mBUVEadoa‘ffadoi ’ . '- '

º 5,** RÍOSnomesdelegumcs coLhidos na ro..

‘çapedem os pºiſeffivo‘s medianteUSUBstªn

üve¡Udje , legumeªi ut , Dzudjè doghinhè,

,- ,ªu ' › os

Page 86: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

_ . , ~ ‘Da Naçaí‘ Kiriri; * 7 .65;

Ds meús-Feijºens que colhi. …Ñ º ,

6.. OS 'noxpes de -lavoura de mandjºcazz

pºdem ospoffefflvos mediante o. SUbÍϪfiÍi?"

v9', Uªqhizlayourazutf, Dzuanhí do muícü, r

, aminha mandioca da roça. , ſ

Ñ 7. Osnomcs_ de fruitas qucÑſe colhem

verdes para amadurccerem cm caſa, tomaó '

Os poſi'efſivos mediªntco Substantivo,Ubò, ›

che nom-c‘ generico de tae‘s fruitas; &c ſe .

‘ dxz ,Dzubò do ucri , do bacobà,j as; minhas'

mªhgabas z as minhas bananas._ ; ' .~

8. Os nomes decquíàs_ achadas tQmªó os ’pòfl'efflioszmcdiante oſi-Substantivo ,4 Ujçò ,

Cóuíà achada: ut,Dzuítòdo udzà, minha {ªcia -T

-9. ~ Osnomesde dcſpojosde algüa gun., L

ra. ºu pxcſa nº Mocambo, comaó os poffcſª‘ ~

, ſivosªmçdiante.- o Substantivo Boronúnü,.\z

a Prcſa: ut , - Dzuborojmünü dozrò…, meu vesti. Ñ,fi dº›quç.mccºubc_ dc; PXCIà. _ ſ, ' . P

Iº- Os nºmcsdc.- Cºgſas que ‘ſc Nepal?…

tem’, comº caça dò'matto, frechaª, _8C 12:-. ~

K mclhanxesª tºmaó os PQÏCfflVOS mediamzeA

'o Substantivo , Ukiſi,, rcpartiçaó ; v, g,

Dzukiſi do murawò, .‘o—meÑu pºrcodo mar.

to , ?Ue mecoubedefreparçíçªó, Pªra º meſ_

mº Crvc também oinomc ', Wanhubzççár -

e quinhaóyſcparçíçaó. ¿ Ñ _ _ ' \ª .

,Ã , E -Os

I—

OB'Ñ—ÁI'OTl."

_ou¡

.:

Page 87: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

66 'Arte da lingua' Brafi'lica '_

, I I. OS nomes d‘e contas de d'adivasº ‘, .e

que cofisumaó dar os que vem de fóra,toma6

os poffeffivos mediante o Substantivo, Ubà,dadiva; 8C ſe diz,Dzubà d'o ſabuc-à‘ ct, a mi'- .

nha gallinha qúc nie dèraó.ª ^

12. Osnomesde couſasque ſe carregaó,

tómáo ospoíſeffivos. mediante o Substautí- º

vo , Emu-ga', &themuito-uſado 'ainda com x

.osoutrosnomes ‘,- òc fe diz :’Hiè do bacoba‘.- ,

do cradzòª,’do muieü z deiſü‘: minhas bana

nas , minhacarne , minha - mandi‘oea, minhaſ -

lenha' queeú'carreguey.~ '- a ‘ 1 '

. i ‘ Annotaªçaó primzzra; Os-nomee que 1:04;

_ mio osPºffeffivdém Same estescineo der-Í

. radeíros Substantivos Vitò,Boronuñ’ü-,l Uv;

kifi, Ubñ.,,E,Ïtomàóªtambemas-vém im

Ï, Mediatamcate oºpoiſefl’ivm Í' Íèmï_ ditos

Sub'stantiv-os :mas entaó v’tem'óu'cro ſig’nífi

‘ cado.-v,g.'Hirè ,- quer-'diam‘. mewve‘stido ¿Ñ

' mas náo achado , ou tomado por deſpdjo,‘ou-;

que mecóube'deifepa‘rtiçaó, Ste.: O‘s outros,

namesantecedeñteïs #Rune-¿tomara os‘pofl‘eſï-x

litros, ſená‘o medi-ame os‘ ſobreditos Subí-ªcan

tivos. ‘ ' -MTS' »- - . -

Annotaçño ſegímda. Os \tomes/‘referi—

x dos podemtomar os &Us'poſi'eſiivos median

te diverſos—Substantivos ,' coñ‘fórme- o di ’aer

-ſo ſentido,êcadiverſa póſi'efi'am que fe ¿ig

'" ni ca.

Page 88: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

~o\-ª

.ª - . 77.,-(7._

_, Í “Da ATilſa'ñ Kiríri; -_ _67“

ní‘Écà-.ïrïgx Sabucà' óde tomar d-iverſos , &cª

fè dlz" Híénki dºſªïàèàQCC ſigniſica minha‘galluïhá'quc CriÓQDzuPòdò doſabucàuhI-ct '

nh’a gà’fiínha -aflàdaïDzudè-do íàbuca‘; mi

‘nha g'èfflihffla èoſid’a :' D'zúkiſi doſ-¿Bud , mi..

nha gallirxha que mc coubc de repartíçàó :

DZU b'àf do'ſabucà ², Iiiífihà 'gaHÏr'Iha que “mg:derábgê't'tjñ ' › ' ~ ct ‘ ’ ª" '

ª" AT"ſc-gú't‘ldíºcaflá de ‘Substafltí'Vos ,ª que

fi‘he d:: Ícªgt'aª FMI-dos pÓffèÍfi-'efi'osz he dos

nomeèttixh Bo tos-doña compofiçaòdireita z'

òs quáèsp‘áo'mudaó os artI’gos das peſi'oas

dos pó-¡Pefflvós nopr'mcipio da ditçaò ;conzóo‘s mais , mas no meyo , a‘ ſzrber nſiú principio‘

do \egundo membro da dicçaò cotn ost'a,'

ficando ſem rc ſçIÏI Ínuctênça o pofi'efffvo da

tefceí‘ra peſiªa do rimexro nome da compo

fiçaò , como ſc dcçªyrou n'o Capitulo primciſi

ro, &parágkáfoª‘pr'íffiè‘ifò destàSògund-aPar

La, naAnuotagaó zrimeira. ' ’

. < A't‘éi’w‘é‘eíracal’éq'flèSubÍkàtívòsEÉècégfúèg

'dos haREY? dós_ ‘Póſi’dffivos , he dò‘s'ñoïnfs

UCI-¡23331 _ ‘ ittcm'afgu‘m pòíſéffi‘w , Como‘

Co ‘,² 'Mmm ,-^ mmm ª-,_Mu1ïs'_er,ª&t. b's

quaés_ nefla linguaªſçªuſaó Ïèm aiº't'í'gddo: polª

'ſeffi'voz 'pois os 'mai-s 'que faó cap-;mes delle

’nunca o deiiqñ ñàqukila peſi'oacom qm; ‘CG-‘ª

:Cºrd-.tó , ainda-que*mmofl’d ‘Tr-úlgarªfe Kathr

~~ ª - _ › E jj mº..

Page 89: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

68 Arte da lingua Braſilica

,Ñ/ w

ma muitas vezes deixar; v. g. Dizemos; Be;

drofoy açaſa de Paulo,, &naó _a ſua'caſa de

_Í’aulo ~: masnella lingua {empre ſe ha de _explicar o poſiſieflivo , ainda que ſc ‘uqinee o

Yofl‘clzſi'or *,- ¿8; ſe diz: icri Però mo íèrà,

.auo. . ,* ,a _

’Por remate dadou'trina dos Poffeffivos

* fe advirta que as’ partlculas-dos 'Pofl'eflivos

nunca ſe uſaª ſolitariameute na—oraçaó, _mas

~ {emprºçºmpºstªs cºmiº@ -ſcus. nºme.?- vi ge.

ergun’tando-ſe, .De quem he eſta’ faça , Su;

çlzade'ighjri naó ſe reſponde , szit ¿minhax

mas, Dzudzà , com oku nome 5- di.;

zèr: He faca minha¡ , y _ . A_ ¿.z ª.

o

‘ ~ ,D0 Tronom‘e Recip ojoſ ,l ª

SReciprÓſicos (que neflza lingua ſaó

tres, Substantivo, "Adjectivo , St Ver_

_balj’ ſe fórmaó contas Partículas Di ª.

Du ,do modo que ſc deelatou na ;Priiné'iraParte ,Patagraſo terccirïó. .ct ' v- ‘

- O Reciproco Subflantivo ſer‘ve,,'quando ›

_a pefl'oa torna ſobre {í , "citando, a meſma pel—

ſoa.no nominativo.v.g;l?ara.ſi'tiabalha¿: Na, _ , g _ l v , u, taèTªp.; ‘ \ l i

\

Page 90: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

\P

¡3,0

IF

OS

’AS

L1*

lr

LJ

I

Da NaçaZ'KirifiÃ- ‘ 69

tè dídoHo.' Tem e a ſi meſmo :-Bànárè'didztèª

nè. Mat'ºúſe por ſiºmcſmo: Patri dinahòª,

Casàràó entre fi : Picrià ‘didchò. Destcs exf

cmplos ſe vè’que 'cste Reciproco‘Sub‘stan‘

tivo,7quc Correſponde aZSui', Sibi , Se, ſcm

pre ſe ſórmacom as Pfepoſiçoens. ²

vImit‘áo a cstcs Reciprocos Substantivos

da ter’ccíraçïeſi'oa , -huns modos de fallar 5 .

Con que as prm‘leirasz 8( _ſegunda's peffoas

tom-15 ſobre ſi me'ſmas. Un: Dicri hinhah'ò¡

Eu meſmo dey , ºu‘ny dado por mim meſ

mo. Biàpiticiªiewnçá cmhò, Tc açoutastc

por ti mcſmo. ’

O Reciproco Adjcctivo , que cofrcſpom ›

de a Suus , SLla', Suum, ſerVe quando á

peffoa torna ſobre ſ as couſas ', o- que acona

tece nesta lingua fomente quando a peffoaque toma ſobre a ſua couſa està no nomina—v

tivo. v.g. Paulo ſoy morro em ſua Cªſà pelos

lndíos: Pacri Paulo no Nhihò mo derà;

Aqui efazo Reciproco,Derà, porquchc

a caſa de Paulo , que està no nominativº:

porque ſe Fora na caſ-1 dos Indios , que aqui

estáono ablativo, náo {e Furia Rcciproco,

mas ſóínente Relativº , 8C ſc diſi'era: Mo

ſerà:- Na caſa -delles.~ A’s vezes ſe ajunta,

Ho , no ſim do Reciproco , à imitaçáo do

Reciproco Substantiv-o .- *un ,l Mo derahò,

’ . Eiij na

I 0

Page 91: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

. I '

, 7º' ' Am da 'lingua Braſilica . _ _

\ 13a ſua fneſina caſa. AS particulas com que fe

'fórma este Reciproco , ſaó as meſtxxas dos

;ojutros , -klſempm’ſe uſacom os nomes. aſ- ‘

[1m comooprimeiro \e uſacóasprepofiçoês. -

_q O Recipiªoeo verbal , que. \efórma con;

as particulas dim‘, que [a6 .geraes para to

- dos os Reciprocos, &feajumªó aos verbºs’

ſerve quando a peffoa dqueciproco Substan-I

g tivo, Sui, Sibi, Se , *quema nofl'a \lingua

Portugueza, ò( 'na Latina he genitivomu ’

datiVO, Qu accuſativo, fica nel’caliugua por

nomiuativo pela diverſa construiçaó dos

-‘verbos , Como acontecenos verbos Paffivos,

6; em oüttosNeutros, osquaes pedcm noe

minativo’o nome , que OS nofl'os‘ Neutros ,Y

&c Activos pedem ein outros cafes, Sirvaó

por exemplo todos ostresReciprocgsda lili-Ñ

gua Latinª, Sui , Sibí , Sc., feicºs Redwo

ços verbaes nesta , por ficarem, tpdos tree;

po caſo do nominativo, Petras 'te pnecatnr,

~ ¿n miſªraarix fiº' , ut auxilium/íbiferasin ºng-_1.

_ra portandº, Ó* [è in amm-mp !num ſn’fêipiai.

Na lingua ſe 'FazemReeiprocçs verbaes aſ,

Lim: Icrikíè Però cudohò bº dinhikienght.

eyaí z bº duriwò enà .…quimí enà de»

?rºndª-A Tºdºs e-stes Rºcipmcos ſc fªzçm

‘.çom. o verbozporque apeíſoa que he ma—

teria do Recip‘wco ,aqui fica {cmpm 110319,* ‘

, ‘ I mln?.

Page 92: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

…,__ Ñ..…;…V.… .Ñ,

o 'Da Naçqï'KzïiI/"EL‘OJ \71:

?ſº mínatívo4,pois o ſignificado dos verbos he

iº? ’ cauſar compªixaó {,7 ſer ajudado , ſer accij‘A- ſi tado. ª ‘ ’ª' '

OES- O meſmo Repiproco, verbal ſeuſatamÏ

:0m bem', qúahdR-havendddºus verbos'na Ora

¡0 ' çaó , concordáo ambos com a meſma pefl'oa

>05, .Pºlka no-nom'inàiivo , &Í o ſcguúdo VCl'UO

'RD' depende, 8C hecomo Caſo do pr'i—meiro C6 al‘~

gun ' guma prepoſiçaó‘;&Mentaó'eflze ſegundo ſc

ou fazAReciproco. Ugg-Pedro quer ſer açouta..

por .do : Sucà Però do dibzçzſapri. Foy-ſe para o

los matar-5m :' ‘ Wicki do' díp'à; .

US, *- :. ‘ .;'›ÏÍ".’

nº! …Ñ ,Ñ Ñ . . .

::g @AP'ITULOIILſfl' ª ‘ ' ' ſ‘- ſ - › v › .‘ x

zº. .~ 'DE Sjntm dos ¡¡¡trªbas-.x v -

res . - ' Ï

,Ñ OS Verbosnesta lingua dividcm-'ſccm

‘Substantivos 3: Pdſivos , Se Neutra::II,

Destesª-hunsſaó-ſimzzliees, Cuerºs. campº-z

¡ſ, feos ². -huns Boſitizvzosª- OHL-fºiNegati-YOS

,m Todos eii-'es -ſetaó -~a, materia. dd'ce Capi-5

aº. , w10- v ' ›~ - v : - - ‘‘m ' ', I I ›

º, ‘ 'xx—"Í - ',r 'Ó t

s- -'~ " 'I'ſi‘r ^ . y‘ .' Yiiijct {²²155;

Page 93: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

.7": Arteda lingua Braſilica _

‘Das Verbº.: Sub/laminas.

_A6. ha nestalínguſia Verbo‘, que' pro-I

priamente ſignifique, 8C correſponda

-ao Verbo Substantivoa., Sum 5 mas .em lu

gar delle ſervem os meſmos nomes Adjectí

vos , ou .Substantivos. ’

Tres ſaó os ſignificados do Verbo Surn , a

ſaber , Ser, Estar , Ter. Para o primeiro

ſignificado'de Ser, ſerve o nieſmºnomedu.

Adjectivo ou Substantivo , que costumafer

oſeªgundo Nominativo {lo Verbo Ser —, &C

‘ dos Logicovs ſe chama Predicado', 8C eí’ce fe

poem em'primeiro lugar antes do primeiro

v.g. Deos he bom , ª anghiTupá: aulo

hc'Padre, Warè Paulo :ſervmdo de Verbo,

Sermo primeiro exéplo’ o nomeAdject. Ci‘

ghi , no ſegundo exemplo o nome Sub

stantivo Wai-"è, os quaes ambos fiió Predica

nomínativo,a osLoÉicos chamaó Sogeito. .

do da Oraçaó. Esta regra de prºceder o ſe

gundo nome que_ for Predicado , ſe eritende

ſe ſor Adjectivo , ou Substantivo abſoluro

ſcm pofl'cflivo , . ou relativo. Porèm ſe o ſc

v_ gun- -

Page 94: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Da M501¡ Kiriri.‘~ . ' A 7‘;

gundo nome for Substanti-vocom o ſèu ar

tigo do poſi'efliVo , relativo z *ou ,reciprocóªz

ordinariamente' ſe costuma pór- depois do

-primeiro nome, que he o Sogeito. ng. *Fran*

. \ciſco he o meu'nqme, Fraxublſco hidzè: Pau¡

lo he ſenhor delle , Paulo Íſe 2‘ Pedro he ſeú

— pay, Pedrodipadzü. Diffe, ordinariamente;

’ porque ſe e‘ste ſegundo Substantivo , que he

predicado , river algum genitivo depois- de

@ainda que (exponhzxcom car-tigo do Relax.

como ſe uíà nestalin ua , ſe oê adiante doſogeí'to. v. g. lſiñhá upctíi~q \arè : o Padre

he Vigaljio de Deos. Será Tapá rocthechi-z aª

quºlla'couſa alta’hç a caſa—de Deos , idest ' l—

reja. Com os‘ només DemonstràtiV‘os,U rò,

ghftzjo ſegund‘o Substantivo¡ ainda que ſejá

com Pofl'cflivo, às vezes precede, 8C às velzés ſe poſpoem; vf‘gl Esta &oa ct-he minha’; ſe

(liz: Urò dzudzà‘; 8C tambem _, Dzudzàurò:

Pai-a oſegundo ſignificado do verbo ,'Sü ,

?Due he .Estar , {ekve'nesta lingua a pªrtícula,

e , acrecenrada aOS'nOInES'adjectivos , que~

affim Fazem as vezes doverbo , Estar : ur,

Cu nhíde. está frío ; Canghikiede, està doen

te. E tambem basta omeſmo adjectivo ſelfl

apartícula, De ,affim : Cunhí . Canghikíe:

8C ſe poemíèmpre antes do nome Subí’canti

Vzo ,q como -ſe dlfi'e no verbo-’Senn

.Se

Page 95: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

'7,4 ' \1m da lingua 'Bru/'I'lica

Séo verbo, Estar, Cºncord-a comcnutrº ,

r‘verboêcſigniſica eí’tar fazendo alguma eou-y

la', entaó ſervem os verbos Itü , &..Natè ,

compostos com o verbo .principal da aeçaó_

fignificada : ut, , Nhuitü, eflrà'comendo; Sui.

nuitü , estadormindo *, Inhanatè , està: mor

rendo. Seo verbo, Estar , ſignifica algutna

couſa que estavajà Feita, ſe uſa do verbo ,r

Niò , composto com o verbo da acçaó. v. g,

Estavajá quebrado ,-Byfiniò: Estava já nai

cido , Sanio. z . -

Para o terceiro ſignificado doverbo Sum,

que he Ter ,ou Hayek‘, ſerve o verboTeo

hò , 8C pedea prepoſigaò M'ò , ou Amy: ut ,.

Tçohò tayü h‘iamj‘r , tenho dinheiro : Tçog

líò amimo kiera,, ha mantimento em minhª.

tala. . - z ~ a .

-Osadjectív'os alèm defazer as vezes dc¡

verbo Ser , como ſe díſſe -, tamme Faze-m - as

yezes do verbo , Parecer , com a prepoſiçaó

‘Ai , ou Sò , da pcffoaa quem parece. UF :.

Canghi urò hiaï: Isto me parece bem. Burè .

çotò ſªi: Pareceth mal oſurtar. '

ct " a .Dºs.

Page 96: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

n21

m1

iº"H'. 9

gº'

l 33

;a6

Jr:

MC -

D“…

.hi,

"el ., "ÍDa‘Naça’ó Kiriris. ?yz

II. 'ª l

‘Dos ,VerbosPéfflw: g Ó- Neutios ; . _Ïſi &Mplicehó Compoſias. —_,_

**A .3.

’ . Uíms verbºs ncstª llegªn. tema ſigníſi.- /

_ ficaçaó activa; mas pol-que náo ſe pòº

¿61,11 fazer PªfflYQS , ¿5C pºniª@ -názo podem

culo ſem prepoſiçaó ,~ oschamzmos Neu

tros, ou, N216- Paíſiyos,;pptque nem ſaó Paſ ,

Emª, , ncm Prºpriªme-ace Actzivos. .

‘ l Porèm dosNomes ſeitosrveſbos Substan*

tivos, Cºnforme asrcgras Selma,, [el Pºdª-.ª

ráó formal-Paffívos, acrecenxádolhes º caſoz

8C a prepoſiçaó dos Veiffbºs'PafflYºs , quº he, '

No. onome adjectirquunhi , :frio ,

{Ríªºvcrbo Sub-\kantivo ſignífiea fer frío 5 º

qual te fará Pafljvo , ſ'ç acréeentarmos a pre, '

poſiçgó , No , do. agente , &e ſigü-iſieará, , Ser¡

, esſrlado : ut, Do cunhi enà- ,.ſcj‘a esfrinQ Por

tí. lbqánghèfilje mamBuàughccri nodípºpò.

foi pervertido , &C ſçito Ñmao‘pelo ſeu llªmaſ).

¿Nhü , filho‘: lunudè , està prenhe:: Inhucri

mhà ,foyemprenhada por elle; - ; * ‘ Z

Affim tambem alguns verbos Neutroszſe

¡’6de {azªr PªflíVOS a dªndo a prepoſiç-ªó‘

ª - o Prº

Page 97: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

. |- ' 'l' l

Arte da lingua BraĒlim

, propriados Paflivos, ue he Nò. v.g.Ba¡

pi, Cstar deitado E Doffja‘picnà, ſeja deita

do por ti. Ídiò , ‹ entrar :'Do idiò enà. , feja

feito entrar. porriÑPorèm nem todos `osverbos Neutròs _-íãõ l'capazesY desta cdnstrui

. çaõ paffiva , mas ſómentc aqu'elles", cuja ac

çaõ ſignificadapelo verbo póªc fer cauſacja

por dudªn-:ms Nem ainda- aſſim ſe póde dizer

cm todo o rigor que ſe Fazem Pa‘ffivos; por

que para formar o verbo Paſſivo , ſc muda a

Oraçaó , SCQ' n‘ome que dantes era nomina.

tivo, fica dcpÓxs ablativo'coma pre oſi a6

A , vel Ab,quc correfpon'de ao noflª Pío ,

porèm no noflb caſo onominativo naõ ſcmuda, Sc ſór'nente ſé acrecentar o caſoſicom

a‘prcpoſiçaóNo‘, que ſe póJe chamar mais

propriamente Vablativo de cauſa , do que

ablativo do‘agentc do verbo Paſſivo.

OS verbos fimphccs desta lingua ſaó to

dos os monoſyllabos: SC ſe houvefl'e quem

podcſſe perfeitpmente alcançar a força de

todos os vocabulos ,tcnho para mim que a

char-ia que todaa lingua conſistc-em voca

bulos monoſyl’labos , q ſcrvcm de raizes p a

- rafórmar ós comppstos , como na _linguaHebl’ea. O certo he que os mais dos_ No-A

Ines, õc Verbos que tem m'aís‘de-duas íſylla

bas , de_ ordinario ſªó compostos. Na() e pi::

z ' ueo'

Page 98: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Da Nafaí Kiririzs '

de dar regra certa para fórmar estes compo

stosz mas o exm'cicío, &C a praxe da lingua. t -‘

'aenſinarà , affim para conhe‘ceros comp‘o-‘

Í :Ptos de que já uſaó , como para ſaber t‘órz_

Í mar _outros de novo; v ‘ º

.. .1‘ ' :‘-v

[ª _ ,S III." Víª?:r ‘º’ ’l ct Y‘ Ñ* , ’

r- Tos' ,Verbos Mgátivos;a . ª _ſií

~ . N ,IÑH › , .

ª: - ‘Odosqos verbos, Poſitivos ſe fazem Ne—ª

º ’ . \ gativos com acrecentarlaoszverbos hu

’ '1 ' 'ma dcstas duas purçlc‘ul'as , ,› pu Kie : ut,

(ª Dzucà, eu amo; Dzucad9~,—Ou"Dzucakíe,

’{n v eu nàó amo, Naó ſe pode dar regra gèral de _

ª‘ª ‘quatde ſe hadeÑulàr huma, ou outra.dctas~¿

lº duas particulas 5 pgscom* ó ,uſo ſe aprendeé -

rá 5, 8;¡ ſómen-te ,darey húas advertencias Pai‘- º

lº‘ ticulares ſobre_ Mo., ' z Ñ »ª- - .Ñ l .ªl“ ſi O‘Djr, &Go Kí’ez ſe ‘ulàó indífferentemenp'z

1dª' ’ te nalndicativdzrrmasnas nepQÃaS--ſeiuſàſóê '

6ª‘ mente Dí,'v.g.Ñ BreisïrzkeſpondmNáoz .

Kª' quero:,Widz^r. A . l Ñ . . J

Pª' . Kie 19 fizmprqheufiªdo nos Preteriros ,_—

, - que ſendo negativos perdemv a‘partieula,

‘ C11², do_Preterito. v.g,.1\Laó FoYmorto:

Yllªl‘ ª' ,Plklezòcnaó'ſç diz_, Pacrikle, porque_ en?, v

'1- ‘gl-.r ' l "tío

UC .‘ .

Page 99: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

>1

75." . Arteà'da lingua Braſiïm \ _

\a6 qu'crdize'r couſa diveríà’, a ſa'bcº:r‘,' Na'ê ,

{oy-_morrº de todo, ou¡ Nat foraó morros

tºdos. PçrèmnaS-rcpestas çiOP-rercrito' Ne:

?tivo ſe nik-DST‘ , ªtambem-ſem o \Cri : ‘ur',

êdj‘r, Náo vcyo. Aond’é‘ -ſe lla-denota? què'

OS verbos acabados em Tè , ſegu'mdo-ſclhes -

o Dfr,ajunca6 hqfn tikjſoflep E'. ,

Ogando precede achfboNegatívo hü. IL

Adverbio ,Qu hüa Prepoſiçªó , hemzus uſa

do 0 Kie ,dº qUe onr. v; Chow: o filho ,

poquuenaóvè ſuamáy: Enkè inhuraéeº no“

, nexçokiedid'eánhà. Epori'ÉinÓ Modo"(,ÏK—’

juntïivoſcuſadekie¡ poïºque neffe 'Mo do_

_pa‘hcede ſc’mprehçam AdVèí‘bió. ’ º ‘ j’ ~ .

\e 'No fuwrd negativo he‘mà'rs UÜGÓ’QKÍC, ‘

d'o' he ‘º Dyªz-'para I‘ma confimçürjd ‘ ² net-_f

gar-?Mmm o Dídòfiàïmñ-Hñásſi: ao‘k 'rifa‘

ſeſegu’e oufl'é’éàfò ,- ou ¿Méx-bid‘, &pagara;uſár ,tamber‘ñſió’ D;- z— pdrº'éhïaó - naïêªh'á\jçſi¿

ràzequivocaçaó :.ut .z ,Didí'hiñhª'dïz

› -L-N-;I '- ' Blau" ' * ‘ ‘ ‘ª'. ª"

Nï-NÏÓ I‘ffléèfflti’vñ Ifïègàfïv'óº‘ ſé‘deíkà’ &fic—;j

. _Pófi窑ê ,'Do‘,-1àkok›üèiadºffffl1òe鑪tiv ºj‘zªflfffª-Ï

mativozêc‘para negar ſerye affimDY, ;Cd-²

mò'Kiez- ut‘ ,-- Widy-cw-¿tg᪑z N26 vedªçs. '

Dikiez ejmdi-z Náòdai‘às: N6 Pªexinjſsiim pºzª] › -

‘ . r'èih‘ , qúe’rerèm-a prcfpofiçflbDòz PTC ªlª" JD

' dd’è Kic: ut, Dddik'xe 'en-liz Naó—dèàfflbFr‘

r s: ,, - - . º

l ª [

e‘

Page 100: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Da NaçañKiriri

Dopa'kie , Naó mates embora. q … › .

A’s vezes o Imperat. Negat. ſe fórma ſem

estas particulas,ou c6 o verbo Prí, deixarzut, _

- Do pri morò, náofaçaisaffim: Do pri Eco

tò, naó furtes: ou com outras partículas,

_que ſc declaraó no fim deste Paragraſo. ~ _

. As particulas doplural, A, 8C De, vam

{Empre' poſpofl-ás às particulas negàtivasDj‘r,

&Kie v. g. Icotodjrà, Naó ſurraó; Dzu

caklèdè, .Naóamamos. .-O_ meſmo le enten

de da partícula', Di, do futuro :-vªg. ECOÍOª-ſ

kíèdi , Naó furtaràs. _ '

Os Nomes , quáijddíervbm de verbos , ſe

fazem do meſmo modo Negativºs com as

mcſmas particulas DY, &,kie: utz Hibodzò

dj" u'rò ,ªEste rjácïz e o meu machado: Carlª

’ ghikiè hierçà; ’Eu nio eſtorr bom. l

, Alèm destas duas particulas , .que gèral—

meme &Tem Ó'à verbos negativos , ha. ou

mls-z ‘que ens”elgUm caſo particular "Bardem

tkmme o verboN ati'VQ': r. C'ò ,quando

peeeéd‘ee adverbio 'nat’ò {ax ª, Ticri 'dió

¡narò hite‘cò Í’ Cheng’póriflb naó vrm. ªr. /

Tºª-'quªdº &hªga-¿oda 'que fi:- náo eſperçï", _

. o'u'ſé náoarèª: Ü‘fii‘Dlªè'- Nªòdà ª ª“ªl dªr lo Mmm] quedé; . ſiNÓrï—hèmu p'eraphzreá

ªm -, Riſine , pen ‘o verbb no méyo; 8C ſe‘r‘ª

Ve à‘o‘ ImperaxiveNegativº‘,'qmndo ſc

o

l

Page 101: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

;rj—,Ñ—.Ñ,ª

, ‘~ 80: 'ª Arteida lingua‘Bmſilim‘híbe alguzñax couſa ; 8C Cºrreſpot'ldc aoſi‘

NejLatmo , adverbium vetandi': ut , N0

11ípanè ,Náo mates , gua'rte naó mares: _No— '

ripan ètçá , Náo the’dès. '4; No-deyvò ,²Com

q_ verb’o tambemeno meyo; &fe—uſé. , qum- -

- do ſe nega a modo de enfadado ': ut ,Nomí— ~

dewò , ſc eu. nao tomçy ;:Nowidcwò, Se› cuna() fuy lctàz_ .-5; 'Bò,-figmficando , Para

que 1151058( he o, meſçno gue no Ljücim, Ne:

Lg. Euvim para qUen-áomca'goute; Tetçi,

bohibjlſapn.: z -. ~ '

g_ ‘I V.” y

Adpertentids’ſa‘bre osTÏahomès Q 'Maded Ó‘ Ï‘ªmP'ºFª—dflªï'ffl’ſif'º‘º L

* , Iffemos queDs verbºetquemcomſigp

compostlqs‘os amigos dps Pronomzes. Y_

confórme a; ,çixico Deçlinaçoens, Rorèmº

pẠſemprefe: uſam dçste mºdº. ,-;mas rªzªs-—

bemmmb‘em o Pronome Subfiantivo‘ &Pa~~

rado : _v. g. _HibYſapri , Eu‘ ſou açoucado,.\:e

pódcdiz r ta‘mbcmª, Bjrſapïi_ híetçáz'Ecoª

Iò_'~, tu” ultras-,ion Cotò ewatçá. Porèm' ‘

quando 0 verbo concorda_com a ter-ceira.

,pefſoa, ainda queſe nomee-a peffoa ,' Fede» ª

Ñ . ‘ ~ _cm

Page 102: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

7…

' *DE NaſaízKirirí. g zÍ onde ao 'Empre o artigo da tCl‘CClraſi. peffoa: ur, Inh'aª ›

ut, Nº- ' dè ſiPà “MT-ò 1 Pºr quem ſoy morta a vacª

ca i aonde naó ſómente ſe declara a peſſoa no' Y

&gigª; n’omiiïaEiVO , que he Craozò , mas tambem e

(à, qm, qeu-tigo da meſma terceira peſſoa¿ que he

,Nºmi- ’Si‘, como' Verbo. Esta Régra porem 'tem a

cwò’ Se ‘ ſua exceiçao' rios 'Caſos que le apo’ntarao¡ A

¿º, Para TQdOSO—SYlïïbOS? exçepto os da qumtj¡

[im, NC¡ Declmaçao , de Ordinario dCixao o ſeu arti—

go da terceira peſi'oa, quando eſ’caó ſos , ou::Ter i . p - x

º no prmeipio da Oraçao: ud , Paitü crndzo

no carai ,"0 branco'eflà'matando a vaccaz

Tecri, vey'o : Eicocri , ſarou. Mas ſe lhcs s

y precedcr adverbio¡ ou prepoſiçaó, ſempre

l recebem o artigo da terceira Pefl'oa,'ainda

Modas, que ſe nomee a meſma. terceira pcſiba : v.'g.

More ſipà cradzò hinhadi, lºgo ſerà morm

[ªlª:

, avacca por mim. ,

omſigº Ha alglms verbos nesta lingua çompo

me,… flos, que mudao o artigo dos Pronomes con

)“º \m forme as peſſoas , naó no prinupio do'verboPºrtª_ como os mais , mas no meyo z a ſiiber, no

¡5 Tªc - principiodo ſegundo membrp da cómpoſiſi

Vºſºpªſc çaó , affim como ſe diſi'e nos Nomes com

lſªàº’- , polªcos com eompoſiçaó direita. v. g. Cra—ª

l ² Eçº-ſi ráunü , ro'ncar ', le diz, Craràdzunü, eu ron

Pºrçm . ‘co; Craraanü z_ tu roncas; Craráctſunü , elle

:chiª-lſ: ronca. Paſi'emos agora às advertencms dç‘sï

i, Pª Modos, &Temposr E ’ To;

Page 103: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

- 8.2“. 'Arte da lingua Bmfilim

.- . Todosps Pretcritos dos verbos noIndiª'

caxivo per-dem aparticula Cc¡ , qUando pre

cede algum adverbio , ou caſo, ou ptepoſi

çaó: ut,Minhéfitè, veyo pela manhaá z &c ›

naóſe diz, Minehê ſitecri : No cara¡ ſipà ,

foy morro do. branco. Diffe no Indicativo::

Porque no Conjunctivo naó perde o Cri ,

ajuda que _lhc pxcccda o adverbio , Nò. v. g.

Nò icotocri, ou Nò icotocríghi, 03me _

‘tj-ver Fu rt‘ado’. , ª , _

NoOptativoa partícula, Proh , que íè,

costuma ;pórdcpois’ do verbo , fe prºceder

.ªlgum adverbio , ou caſo ao verbo , ſe poem

depois do dito caſo , ou .adverbio antes do

'vcrboz ut,, Doighzªr proh ſitèv Warè , oxa-g

là vicíſe the Ó Padre. , .

ſ Ncstc mºdº ide fallar do Prcteríto do

j Conjunctivoj Veyodepois que eu me fuy ,Ñſe muda a ordem da Oraçaó affim : Eul fuy ,

8C entaó elle 'veyò , antes que elle viefle , on‘

nef’ce comcnos veyo : \Vi-cri hietçá doco

' hò ſicè,ou-codor'ò' EÍEQOU Sorò Sitè.0u tam-.

hem ſe diz com.ſignificado ‘mais chegado ao

primeiro vulgar: chri íwobohò hiwi, veyo

Kazdaminha. ida, idest, depois. .

.v . Quando ha dous verbos na Dragº-¿6. ,8C o

ſegundo he Infinito, \tambcxn ncsta lingua

fc poem nolnfinito:v.g.Axerodormi1-, SIE

u) - . ,4 ſi , ÏxI

Page 104: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

\

e

LL

.ªª ›

voz'

Sri,

:ido

e ſe

?deſ

>em*

:s do

oxa

o (lº

ſuy,

fuí,

("e ,ou

doce- _

mªl'

[do 'ª0

.Vºl'º

lingllª I.

'DST' ,

HU.

“Ñ" 'l

ÍDaNa aSKz'rz‘m‘. " ‘ 337‘ rx dzuiiü: He mao urtar, Burè Cotò. Se o

primeiro verbo , que rcge o Infinito , pedi:S

alguma prepoſiçào cºm os‘nomes , a meſma'

pede com o verbo Infinito : v. g. Teal-iº'

Vontade de ir?, Nhicrze do hiwi. Elle ſegun;

o do verbo ainda que efleja no Infinito , term_

Pre pede os caſos com as prepoſiçoene pro

prias do verbo : ut , Nhicrx dohiwi mo bea

chê,lii¡1hü,ſaerç Tenho vonrade de ir'à roça.

Havendo Infinitoscontinuadoe, le guar—

da a regra que ſe deo para OSE Substantivos

› Cºntinuados; uſando da prepoſiçaó DB:v.g.ſiQ1ei-o comer _, folgar , 8C dormir , Sacª_

ra: hinhü , do hierachichi , do-dwnü. Po—

rèm mais uſado herepetir o verbo: un,

ree hiohü,erze, hierachichiz Sacra: dZUD-ïi;

Tiraó-ſe da reg-1:3 dos Infiniros os Verbºs

de diler ; porque entaó 'o leg/undo-:verbo naó

ſe poem no lnfinito, masſe explicav iſib :de

dous mod-os. O primeirom‘odo he referi-n- ›

do odito do outro abſolmamemze, aim-¡tarje

do no fim , Diffe , como no Làtim. uſamoè

de Alt." v.g.. Diz que mates :Do pà ,, Mel*

Diz que trouxe: Mſªcecn , Sima. Ofegunª

ſyllabàj De , que he o meſmo ¿que, Dªr-'ou '

Dizcm- : ut, -Wandj‘rde, Diz que uaòhas

Wieride,Dizem'que Soy. › - ' _"Ñ F .l.- /Ï "v: :2 ¿.Tié

I

l do modo he acrecentando ao dito alhey'o á .

Page 105: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

_ 84. Arte da lingua Braſilim

'ª' ^*ſiſictſi"ct "F—Tªº"- *ct'ſi' ” "—7

. 4 Tiráo-ſe ’tambem os verbos de {Cuídarg

6C Sonhar, os quaesprceedendo a outró-º

verbo, que na noſſa lingua ſe poria no Infi

nito , nesta tem diverſa construiçaó. O que

ſc cuida , 8C o que ſe ſonha , ſe poemno prin

cipio no Indicativo, &depois os verbos ‘de

Cuidar ,8C Sonhar com a prepoſiçaó …Do,

- v.g. Cuidcy que chovia,Tidzò do hime.S_os

nhcy qïlchiaà Cldadc : MQ erà boyſ; híwò

-do dzupx. -

' O Gérundío em Di , do modo que ſc fór—

mn naconjugagaó dos Verbos, ſe uſa \ómen—

te com 'os Subí’cémtivos de modo: ut , Iwò

hícotò , modo de eu Furtar. Examme ſ@

manda ao Conjunctivo ‘coma conjunçaó

Bò: ut, Iwò bòicotò, modo para que elle

furte. Com os outros Substantivos de tem

po, cauſa, ,lugar,in'flrumento,, modo , ſc.

uſa do verbal em Te; ut , Dò ighj‘r dzunu

\tè ,, Agorahc tempo de eu- dormir N0 urò

icotote , Estahe a'cauſa de elle furtar. MOde

fipatconnde foy-o lugar da ſua morte. I

diocle ſipatè, Ala] ſoy o instruméro da mor

_t‘ef Sodq ſmxote, Qlªl he oxpodo dc Fazer

, 1 o. ' . v Ñ

~ O Gerundío cm Do, ſc’mprc, ſc Fóï'ma pc- '

loConjunctívo. v. g, Indo para a roça me

mordeo húma cobra ¡Nohiwí m0 bcchê ſó

_hictçá nº wò._; , ’ ' ‘ ~r

Page 106: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

n.

UC

m'

)o.

So

’ór

IU*

n ſ@

l ao

¿nº

vcm

, (e.

,mu

, \irò

Aodc

ic. l

mºl'

fazer

napª'

~a mc ~

Í ,-:cllclº x

0 ,

4 zx! Da'NaſaZ Kirirz.. 8-;

,O Gerflndio’eiºnDum Ñ* 8C 'Supíno êm

-Umzïque Vem aſer o 'meſmq nª‘esta linguaª, fe' ‘

._ fórmà Com a prepoſiçaó Dà , ou ſe manda ao '

Conjunctivo com aconjunçaó Bò , que he

- equiValente ao Ut Latin?. A prepoſig

çaó Dò, , ſe uſa principalmente 'com 'os ver'—

bos de movimentp, quando o meflno nome,

ou a meſma pefſoa he , ou a'gente , pu nomi

nativo cm ambos os verbos, affim do Verbo

que rege o Gerunglío ¿Somo d'o meſmo Ge

rundio: ‘ut, Eb5^r do erfrè la‘i, \Fay a fallar com '

elle. Tecrí do dibj‘r_ alªſ¡ hinhàªveyp Lara ſer

a outa‘do de mim*: 'à *wi do ' a‘ªc‘fr‘dzo enà ,"Içªy ª \Pªtªtª vªcçª-Ñêºhde ¿Kªzªªprimº…?

'fò exe'm'plo'a meſm'a’ Peffda., Tui', mºrning"- Ñ

tivo; Si 'agente' ambosos verbos : ſi.no \e- ~

' gundó çkcmplºctifijfijeſfim _terceira' efl'oa' he

nòmíïiªatïvdem- á'i‘nb'qsª‘os verbéïa aguda_ quefcjª dlÏv‘c'r'ſo flgélXÍÉſiÍ’ªQO_ terçeírpÏJeXcªfmplQ :9

' améfmça‘ſeïgªndêíêèffºª h’Ïe ,agºáx’ç’dc ’ªmbºs '

os vérbo's ,-aiñdalàüqze noingnà

verlòf'Advertiii ª &Qj.¿ná,‘_tje‘_r' ’ira‘ :peſijoe

Ein'fáiªèºò Ge'ñmdiï' dfázjreçip’ _c‘ó vèrbal‘s

ut,Tecrido dicotò, veyFò àſúïªt'àr‘. Com 'Sá

_‘ verbos que nio Forem de mov‘lmento, ſendq

ameſmapcſiba agente , &juntamente noq

minativo de ambos os Verbos 7 ſe póde uſar ,

ºu do Gerundío com Do , ou mandar ao

F iij x ‘ Conj.I

Page 107: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

:86 ' , Arte da Lingua Brafih'c'a.

'ct ‘ ,²’

,,Conjunctivo com Bò : v.g.TrabalhdÏ›'afa fi-ï.

-Car robuflro',H¿natè do hicrodí , ouÑBò h]

k Í’crodí. Nos -Omtrns caſoé todºs fóra destesª,

¡ſempre ſe manda ao Conjunctivo com Bò:

ut , Eu. tribalhppara tér'que comer , Hina- .

.yè bo itçoho ami. Ebzªxſapriºbo fipri ebuán

gªs@ cnà'¡ Es‘agoutadq para deixar a mal

.Cv ",;ÉQ' -. ‘

\ ¿35 Iſi v . “ K.,- . .

»- '..' ,~-.-';;› … …5- \ ,--x,

²" l 'y Pòsïèéſpscammum ¿es Verbos-..J ,A

- '_ ‘fiddmuſar comjtò'ddsos verboslz'quá.

"dºpïªneido Í'd‘a 01.²3926() pegº .-c-ºmgjám;

,bem Milª-‘guai-ª’tínªíhà .‘r’cgrª's‘ Pªrª# ¿ón-Í‘

flruiºªóíºb'xñúªüá dóSv‘c'ryÑOs cin' ºr‘dex‘n nos

¿áſªzºªómm’up's‘èfMªá'ºòlxſºg' ºs: caròápç‘ng .

;linguª ſª díffiªggám Fªtízêptè PelaSPiTéiáoſizÍ

.çígáxxc‘ ?ª'gèràlpa'rªòsdz _19‘s' ctctÍ 1'97“, ,ár'ªª ví?? . '.'ÏQ'convè-iúènte

E’ÏÏ; ~~ ~ x.--,,- _7 c,, Ñ , Ñ r,

.' -L'(Í.lln,¡ , 1- …Ñ, . ~ K_.› ›

- -ſI-JÏ/

. *CHamczïcaſoschInmuhs aqi-ellçz;.qge 4'@

U'

J

Page 108: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

/

[e {C

iuá

ami

on

.ella

?Oſif

>S C3"

Ilº¡

,Ñl’ kt).‘.,

.N .

"…X :NOM NaçaízKirirI-ê… ' 87”

Cqfizmmmum do ‘Lugar z Ubi , '

94322 , gªta , con; @Prepiiſiçaz Mb.

Tºdos 'og-verbos que -tem’depois de fi na

Oraçáo Q eaſo de lugar , ¿lue denota' ~staçum i

in loçozÑ'ouQnotum adlocum , ow motum

per l'ocu \Ii-,8C curreſpònde às pergUMasUbi,

Quò , QUI, , pedemodi-to caſo qom‘IPX’CPOª

ſiga‘ó Mò. Ut , Pide mo derà , Està .em ſua.caſa; \Wíc’ri mºbechê‘zFoy para aÍ-rogaſi. Pc- ,- o

hò iwodzàzmo ¡inerà , correo a’agua do rioPºlºsvºªmPQÏ-.i *Ñ ct ::zict- Lukª.;

ª º \CW—‘wmmmda Lugar ', e P211174@

j”.fcoma Prepoſiçaï-MÏ. '. ' '

-'-, o. z .ª '

.ÑóToo‘dos‘ ÓSEsv‘erlzosquè tem depuis de fio

çaſo‘dóªLugai-,que nGFLatim ſe explica com'

‘ ?lei-\às ,-zpede‘m oditpïqafo-com-a pre'pofiçaó:

*' ~My^1;pa ofimẪlneſmonomeco’mz Quefaz

compdſiçiózxs-mzçff‘ÑTDÜ Ñhiborczwonhemíru

Fica para a miiíha banda direita. As vezes ſe

acreſce’ñtªª Rambem aIPrçPQſiWMò ‘S‘XRÜCS.

do nome , ¿affim ¡Mo hibopowonhemjrïº .

"ª‘i'r‘zr 'Í'ÏC‘TÏÏ

Ï i‘ . "…ªll Tr:

e › Fui) _ '\ .C452

i Ñ P

O

Page 109: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

¿88 Arte da Lingua Braffiziáª

Caſh MmmmdoLugar,Unde,Cºm * '

«z ª_ "¿Prepaſizañ Bò.. x,

… Todos os verbos,do El tem depois de fi o

Caſo do Lugar , que- rcſponde .à, pergunta‘ º

Unde¡ &c denota mot'um de locoſi, -gcdemo

dItocaſocoma prepoſigaó'Bò :- ut, z chri,

bº dcxà , veyo de ſua caſa. . ~--¡,~_" › º

,ªCffácàmmúm de-Caffimdoªlïèfªmz › -

modo , lnflmmento, ó.- Math ª F

Todos, es verb93,-.que tem dcpçis ‘dcÍfi o ª

- caſo que denota Commodo , Inçqmmodo, ,

Instr—umento , ou Materia , podem o dito ca~

’ſº com a prepoſiçaó -uc ',' Natè hidiólïò,

.Trabalhacparamim. "Burè'Ïdzó do ubumae

,n à', Achuva he rojmpara ‘ as plantªs. Pàcri

do udzà,-’Foy mormcom humª'; faça. N56; '

cxivaribàdº‘bunlià‘, Fczªſeºªpljatàde-bqu\x ~

u*:

, Csffi óáfflmbdèflaujï, Wir-:Pre- "

1 Todos Olverbosque tem dañoísªdç fi hü

caflzlquc denºta-captª da gcgaó ſignificada'

‘-›~' ' - ‘ ” i: ' , ' Pelº I

,ML l

ª

Page 110: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

' 'Da Nagaïr'Kiriri. ª '-89v

pelo verbo, pedem o dito Cªlo com a prepo

' ~ ſiçaó Nò ’z ut, Bewi' mhu inhà, ſuçcedeo o‘ 'moi/itoporíſiua cauſaldzc 'à no dibuànghc

tè , 'Affligeſe por cauſa de ſeus peccados.:fio ª ' q ‘

mu '° Caſa commum de Companbia , com '

:mo A v' a Prepoſi'ſañ ÍDehè , ou Embolºò

‘cªi' ‘ ‘

ª z— - .Todºs os verbos que tem depois de'ſi hſ!.

caſo , que lignifica-Companhia ,- querem

ºmeſmo caſo com aprepoſiçaó Dehò , ou_ .

² Embºhò; ut, Wicriſembohò direndè,Foy

‘ -ç l çomo ſcu cameradaCanghikie ipadzü ideª

hò dinhunhüz‘Eflà docnte . o pay com os_ fi*

’l

:fiº 'lhºs' ' - ' '4 \ª '

ºdº, ~ Cq/ò commum de Eſferaſiam Babª ,

ºca‘ .- e l .fi z.; . ,

lªª:: ' Todos os verbos'quc. íeindcªp‘ois de fiçhü

,ªm- que’hqaècauſa de-eſkzeª‘ar ,- pedem oºdiffl

W' 4 to caſp cºm REI-:poli aóBábü-,zou flerèz.

‘ l ut, Domdihi ábü; ximaqui eſperando -

mº' _ pormim. Sitò-icüibibü diteri’; Prepara-\è

_ @banquete pax-aos que haóde vir. Hinakie

ª‘ * cbetè , Náo’ trabálhey eſpemn'do por vós. -' ,

llª * ‘mig’ .

Pelo ‘

f

Cali)

Page 111: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

90 'Arte dá linguaBzªazflím

ªz ,Caffa commumde, Aledo , Rzgſizéita Ã

- Vçrgonba , Ó- Reſgímrdo , cam

«a Prepfflça'o’ íDzem. t ‘ ‘

, ' Todos'os verbos {que tem depuis defi

hum caſo ,que he como ca‘uſa , qu materia;

de mado ,x-eſpeito, Vey-,gonha , '8C reíguakdo,

pedem omefinoczío com a- refioſiçaóDzeffi ‘

, né :ut,chri idzenè ſibír ‘apri , VCYQQPOU

’ medo de ſer açoutado. Sinè-'radamj‘r idz‘enè

Warè , Tem os ‘olhos nochaó’por reſpcitq;

ou vergonhadò Padre. Doí‘edzenuhhè .

zcnè ibuanghetè,Guardaivos dos peccadqu

Cazfl) commum de Saudades , cam?:

' ¿ Prpfloſiſqïz Wobohè. xzv .ª .. _Y ,7

' Todos os_ verb-gs, que tem depoís dcſilàlà

gum‘ªcazſoz-.eqUCdmoça ſer-capñ ,, *ou \hate-J’

flaY‘de ſaudadOsi—, ‘Pérde o dixº' cafe..- Cogras

- PYePOGQªÓ WObOhò :ut , Luke- 'vim‘r _iwosÑ‘

bohò' dvidè ',CliÓra-o menino porgſaudades da~

' may—Hinhanhffichpbdhò, ‘ Tenho’

dades'devós. - ' l - " — ÑI

O

D0:

Page 112: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

'1¡º,llªTÍ_

Naçaz Kiririf- ' y)

Ñ ‘ I.

J 'i D05 Cajòrpiªcïªriosdos verbos.. , <5.

, . ,Ñ . T

_ Odos os verbos ſiaflim 4 Paſií Los, comi;

Neutros pedem o Nomínat.8( alèm do

Nominativo pedem outros caſos depois de '

fi ,CBS ſeſormaó eom diver-fas Prepoſigoés

'con r‘me adiverfidade dos verbos : por iffº,

apbntaremos as I’Ñre oſiçoês -, quepede ¡aq

' da verbo em particu ar. ,ctſi _Adyii-to , ¿que muitos caſos. propríos’ de

'algúnsctverbos ſe podem tiraradas regras dos

ſcpſoé commons ,que ſe dèraó’np paragrafoantecedente ſi:' v. g. :primo verbo , Di , Ser da

do , o caſo da peflJo-.I aquem {e dá z, que he

Propriodcste ver-.ho , facilmem‘e ſe tira do

caſozcommum 'deçotnpodo i que.- ſc- fórma

com a prepoſi‘çïº Do. ,Por ifl'onaó ¡¡Penta-e A

rey alguns ;caſos ;‘eind'a Tªgle-¡añ proprios: l

de alguns verbos , quando .fepqdemtiI-W

doseaſos commons‘, mas ſómençe aquellºs»

quede tal manana, ſaó proprios dealgunsj ‘

verbos, que náoſe podem ſabiçr , pelasire-.vjr'

,gr-¿s géraES.

Caſ¡l :n

,Ñ\1. ‘ff‘

Page 113: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Si_ Arte da lingua Brçſzh'm

v ’ Caſo'cam a Prepa/1'54?: N‘ò.

Todòs os verbos Paffivos querem, o ªbla;

tivfiq do agente com a prepofiçaó Nò :. ut,

Pacino dumará , Fofmorm do (hu inimiz

gºn‘, ~ A' …

Caſò com a’PrepóſígaZ ', '

- ª’ Algúns verbos pcd’crp depuis de’fioí'ſeu

Caſodireito-com, a P1'epofiçaó DòJ-SCHÏLG

estçs. Bebà -, affeiçoar àxc'kiémça. Bidzo‘ncra-ªctdà a tel' enºjº- Bytòj¡ 'fòfníèar.. ’Ede , deſa— .

gradarſe.- Yacò , enfastiafiè,j Mai-Ã ¿Pelèjarz

Mepedi , levantarxªleivC. ‘Neyentà z’deſqa’r‘;

teudo 'ºrſçaſç outro verbo. thehi ,- -rcſgaè

tax*: N icorò ‘, náo ter vóntade.- Nhicráe'; te(

' #duradº-_chEèi reconhecer. _Ubi‘z-ª ver ,

¿dm todos-'ósſeus compostos. Ubukeí'i‘,

‘ ago uêar‘màlÍU‘cà’, ‘ªmárj.~~Víbò, \'roſïfikaíàª

Uk'embiz-cOm'á-r errg, engamfſe em 'alg‘íï-X

!ha coúſa. Unàz fepàr‘tifi Une, -ſabèk Fazer;Ñ Upebawi ,' rastejar , ouctrecor’dàr comſiêloſi

Uſe,alegr_akſc.Utçoçcoh6,zombár.UWàn í,

,teu mistcïª. Wi,fazerſc‘~¿’ Dªt._E\7aderez Wi—

nüſiáth’trc'ï'ſerÉ.-›WOÍYOéñtà’Q ‘ver comadmiª

raçaó.,Woronè, interpretar. ²"— ‘ ~

Page 114: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

2th

j: ur,

Ritm

Iſffl .

: l'ª'o_

cra

leía

ejªſz

'Cjªfi ‘

algª*

, te'

'Cl't

,Cſl I

laſ

p

Da Naçio Kirgiri . › 93

' i Dom caja: ambos com a Prepa/¡gb

- De). .

ſi Ñ Alguns Verbospcdemdouscaſos, ambos

com aprepoſiçaó Dò:ut, Cotò, Furtar. Cri—

kiè, pedir. Erekidi , perguptar. Keicò , _

encubrir., Kendè,aviſar, Uprè , mentir.

Worobjr , cºntar : v. g.,Sode aKeicò do c

buànghetè do Warè : Porque encubris os

peccados ao Padre. Ñ, J ,_

Dommfismmes Trſylffiçaes Da ’T'. 3

á - ó" A; , 015d 0.

Ï Os verbos Ipabò , conſcffar, 8C Me,ſallar,‘

com todos os ſeus compol’cos , pedemdous

caſos; -O primeiro da couſa com a prepoſiª

ç’aó Dò , 8C oſegundo da peffoa com a pre—

_ ,pofigaó Ai, ou 83. Ut, Suipabò do dibuáng-C

"hetè sò Warè : Confeſià OS ſeus peccados ao

Padre. “e,

Ï DamMfl: _camas Preptyí'çoê’s Dè ,

t ‘ - v y ‘ÓÑNM , . - _

f Os verbos Nuſi , trattari icom_ alguem

*alguma couſa , ò: Re, agastarſe, ,yedem dogs -

caſosz _ ª

Page 115: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

94. Arte'sdg lingua Bmſilim

o

, caſos z o primeíro da peflba com a prepoſiçaï '

Dòg'êc o ſegundo da materia com 'a prepbſi..

gaó Nò. Ut, Dzªunuſi do Warè no híp1w0~

nhè : Tratey com o Padre ſobre o meu çaſa

mento. Hirè êdohò no ebuànghete : Aga

stome com'tigo pelas tuas maldades. Uſa-ſe‘t'ambem às vezes o vérbo Nuſi com a prepa.v

ſiçaó Sò,em lugar de Dò; &o Verbo Re ,*, com a pſirepofiçaó Mò , em lugar deNò. ſi

M *Ca/'0 com aPrepaſiçIa 41', ºu'Sò. ›

, . ſQs verbos que fignificaó opéoſiçaó ,ªfal— ſi

ſi lar ,olhar, ou ſem hantes acçoens paga-al

guma couſa , ou p oa , que náo ſeja de cómodo , Instrumento , &c; queremſi .ocaſó‘da

meſma couſa ou peſi'oa com a prepoſiçaó Ai;

ou Sò. Ut , Banhè ,, ſer eflendido ao So] , ou

fogo. Benhè,ſer explicada vaíi , 'ou Be

tè ,- Chegar com o corpo. B , ir embuſca de

alguem.- Cá , chamar por alguem.. Cuhè ‘,

impadentarſe de alguemDò, acometeiªDè,

‘ou Idjè, encontrar. Ità , ſer ſaboroſo. ltü ,

ſer aglªadavel. Maridzà-, guerrea'r contra‘ al

gúem. Mepedi; levantar falſo. 'Mj‘znhedà,

íerlevado recado aos auſentes. Ne , olhar ,

còm todos _os 'few-derivadºs". NeYentà‘, de—'

ſejar, tchdo por caſo hum Nome.. Nïbò ,~

~ , ar

Page 116: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

rr

\ olcaó

ln.“1pm?

:u cala

: Agi

Uli-ſc

“Po-I

ª Rºo

ò.

\

7.

‘Da Naty-¿:3 Kiriri.

dar cuidado. Netonghi , ſer neceffario. Nhi

¡¡lenghi , cau’ſar dó , compaixaó. Perè‘, ſer

‘Contado. Peretò , ſer nomeado. Ponhè, an

dar de amores. Potü , ſer medonho. Raébo ,'

~ P \ fl r

acenarco a mao.T0ba,ſer mostrado co a mao;

i Todi, estar em campo dontra,ou em pre

\Ença de alguem. Tuyò , zombar de alguen].

.Unú,'doer. Watçè, ſer bo‘tysdo pregaò. XVI'.

nè , acenar com acabeça. - onhü , ter Ciu_

mes de algucm: o qual verbo tambem ás ve_

zes recebe a prepoliçaó Mò, em lugar de Sò_ ' ‘

l cªp c'om ¿PD-@MME Debà.

_-. Os verbos que ſignifiçaó acçaê que na¡

turalmcnte ſe ſaz c6 outro , pedem o caſo da

outra pefl'oa Cºrn a Prepoſiçaó'Dehò. Ut,

Cropobò , pelejar. lnhaehi, fazer pazes. Tu','

praticar com alguem. Ui , cer copula_ PiWo—

nhè, cazar. Ponhè , Fazer deshonestidades."~

Uíàrunguwonhè 1 deſpolàrſe. Wodicò,'bri~¡

gar.Cªſ() cam a—»Z’repoſiſiabíjldàlv ~- -.-"

,_ Alguns verbos querem o ca'ſo ‘da materia; '

'ou lugarzcoma prepoſiçaó- Mò. Ut, Andíª, -

r lançar cheiro,dcí.xªr Cheiro; Babce , ¡Zegar—

:

ſe. Badi,, estar pegado , grudado.Ñ Bahè, en..

l

ſa-'i

Page 117: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

96 Avrz'edè lingua Era/¡line

fádarſe de a\guma comà'. Bohè, ſcr enſinado

em alguma materia. Tu ,pratitar dealgu- - ' ~

ma materiaÑUnx, Sonhar. Aqu¡ ſe reduz o

verbo Rè , agastarſe ,pelocaſo da materia¡

' Caflv cam a'Trepoſiçáï Bb.

Alguns verb_os, que ſignificaê excluſaó

dealgumacouſa, ou efl’oa, pedem o caſo

eòmaprepofigaó Bò' t-, Nabetge, ſer eſ

-quccido de alguem. Nembaz, mudarſe _dcJugar. Nhedè , elcapar de algſiuem. Sudà,en

- treporſe aalgumá couſa, Ui,çer copula !em

" ſer com O maridº‘, on mulher , ideí’c , adul

terar.W0ngheb)^I,andar erradodo’caminho..

CIIfiI com a Trepojïçaí AHI].

O verbo Eicò,T~er mifler; pede o caſo

com a prepoſiçaó Aibj‘r. Ut , Dzueicò ſaib?

'bodzò , Tenho m1ster do machado. \—

Annotagaó. Alguns verbos referidos ne

_ Peas Regras estáo em duds partºs ;Pºſºf'ªº -

pedmdo dous caſos diverſos,pertenccm tam- -

bem\a duas Règras diverſas.Affim os verbos

Pªflivos pertencem á primeira chrado ca

ſo do Agentecom a prepoſiçaó NCê, ’8C tá

' bempodem alguús ter cun-,o caſo e ºutrª

' ,P mate*

Page 118: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Naçaí Kiriri. . 97 _

jo bateria , ou peíſoa , como ſe pódc Vei‘. n'e-ª

u. ' ‘ . stas Regras. AlfimTü z pl'aticar,pedeoca-

¿º ~ ſo dapefl'oa com a Prepoſiçaó Dchò, 6C da..

¿ª, c materia com aPrepoſiçaó Mò. Ui, ter coo…

*pula ,pedeo caſo do complice com DChò,‘K

r

L‘ _ 8C o caſo do marido excluido com Bò.

la() Í.:

"4

- C A P I TU LO Iv,

l q Da ¿juzng dos ’Particz'pz'os.

fui. ' S verbos Paffivos admittem do'us Parª»,

hº, 'cicipíos em Ri, hum com ſignificaçaó,

actrva,outro com fignifica’gaó Paffiva. Osç

verbos Neutros admittern Sò'mente hum

Particípio activo em Ri : 8C todosefles Par

…M \icipi-os cquivalem aos Latinos Cm Aus, 8C;

:le .Ens. _O modo de os formar, jà le expliqou‘

‘ ,na Primeira Parte. . ,. …z .

HE, _ O Parxicipio activo em Ri , ſeſórma_ tii-L

,uª bem dos ¡¡pibes adjectivòs , 8C Subl’rarltiYOS

fm_ fetos Verbos. Affiiïl¡dº ad1cctª e Cªngh] q, bóz-S

>05 ſe ſómnRDicgnghiri z É) que he bom. De 5-‘,

¿ª, raícaſamiêzíoxmaDererg ,qquc kedªn!) dª;

r, caa. í . _ _q y,

Z¡ ----quªfmqmªdºzq-Fêïiduiº paffivòrsm

gc* ª' a ‘ .Tººª

..

Page 119: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

'98 Arteda lingua Braſiïim

Te, ſePóde fórmar dos Nomes fcitos ver;

qos. Ut: do meſmo adjectivo Canghi , ſc

fórma Canghitè , Couſa boa : de Buángfiè ,

mào, Buánghctè , couſa mà. As‘ vezes ſc

fórmioambos os Participios em Te , 8C Rí,

j‘untoscom o meſm'o nome z ut , Dicanghi

terí, oque hebom; Dibuàngheteri, o que

he mío:

O¡ Participios activos dos verbos Neu

- tros¡ &c os Participios pafiins, pc:de os

meſmos caſos , que pedem os verbos , dos

quacs ſaó formados. Ut , Pedro ducarí do

quá: Pedro que ama a Deos. Udzà didi—

ri no Walè: A faca que fOÃ’ dada pelo Pa

dre. Adje ſipacrite no hiren e: Caça’ que Foy

morta pelo meu camarada. -

Os Partíciiªiºs 'activos dos verbosPaffl—

vos , &c os Paflivos , ou Neútropaſſivos dos

Neutros,querem depois de fi o genitivo.Ut,

Warè dudiri‘urdzà:O Padre que foy o dador,

ou doador da facu. Icrikiètè Paulo :- Couſa.

'pedida , Ou petitorio de Paulo.

‘ Em lugar deste Particxpio Ncurro paffi

voem Te', ſerve 'às vezes o Infinito do ver‘

bo. Ut, Did? hicrikiè, em lu ar de hicriï

kiètè : Naó ſe dee o que cu pagª , ou a mi

nhaª petigio. 1, _ - -

.Bandº haParecipiºv na Otaçaó-, fem

. , Prº

Page 120: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

Uſ*

lOÏI

,uª

lll

'Cl'

Ill‘

?e

Da Najaí Kirirz’. 99

‘ re o Ïnominativo precede ao Partícípio.Ut,

?Ware dudiri : Cradzò dipari: Urò hicri—:ª

kietè. .

Os Participios em Ri, ſe pódem Fazer

comparativos , ñ( SuperlatívOS : Compara**

tivos coma Prepoſiçaó Bò; como o's mais

adjectivos 5 Superlativos com os _Adverbios‘

Cruby‘rmu Widò. Porèm estcs ſazem com

v poliçáo com o mcſmo Partícípio antes dò

‘ R1: v. g. Ducacrubj’n¡ ou Ducawidòn ,

Amantiflimus.

?Da Sjnmxe das Trepqſimfi

Sculàdo he enſinar os caſos dns Prepoſiª

çoenszporquecomo ºs caſos nesta lingua

náo ſe distinguem pela definenciu do Nome¡

ſenáo pelas meſmas Prepoſiçoens -, facilmen-ª

te cada hu'm podêrà conhecer _os ‘cáſos pelo

ſignificado Porwgue‘zdas meſma's Prepofi-ª

çoensª Com que-,bdíkárà- pêr aqui º fignifi

,cado , 8C uſo dellas , 8C a..variedade com que

tomáo os artig’ò’s dos ?rºl-¡Cines , Que,

ſaó capaze‘s‘¡ &Him como: Nºi-nes.

G ¡j Ai

Page 121: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

'I-Oo Armªda lingua Bmſilz‘m

. As Prepoſiçoens que aqui ſe apontaóſem -

ádvexitencia particular \, ſeguem huma- das

Regras das cmco Declinagoens , a que,per—’

tencem , como ſe ‘póde ver na explicaçaó

das dixas Declinaçoens; 8; \La terceira pefl'oa

admittçm o artigo (empi-e relativamente ,

querhajaa dita- terceira peffç‘a_ expreffa na. -

Ox'açaó,, quer naó, comoſe diſſe dos No;

mes. Asque ſe apartaó destachra gèral,

na explicaçaó de cada qual‘ dellas ſe declara

ó modo divcrſo cºm que !e uſaó. .

, Ai; a, a0, contra.He da ſegunda Declinaº

ª6 5-8( com Ós Prpnomesfaz no ſingular,"iai-;Eyaſiyv Sai-5 mes no plural excluſiyo

faz Hïaidezi '8C ‘no'ÍnclúſivÓ, Kaidzà, 'ou

_Kai z Ey'aidzà, Saidzà. Bandolna terceira

peflbaªñ'ádhe tejat‘íVOsxiªas -ſe ex'prime-a‘ meſ:

ma peffoa , affim no fingular como no plural

ſediz , .Sò ›: fut , vSAI'I-'upá ,' Para Deos. , -~

~ ¿- _-Aib}^Í:-De ,~ DOCUſa-ſe sòmcnte como*ſi verboÑ'E-i’cò, neceffltari-He dazſcgundaDc—

Clínªçªó-x .1: 7-:- :2‘. S'i -- <1 -L'-Í --ª . . e

-. ’Amy' : -o ..meſmoªque A—pud¿ ou-Versüs,

cºm‘peſi'pz. A .Utªl Tçqhò-,tay-ü ,híamy ‘x Arq

‘ gªmma Ñ-apud-meestzüïeg‘úe a v,ſegu\_1,dª.;De-Ñ\'A‘ › "iv z; 3:‘, r :z . Hd:: Í .:.Ñ.

.z. - BábjglªquªBetèzÑRociPar-ude eſPeraç; 'prictmcíra Declinaçaó.i_z.UÑ.-_t , T'qdí- ¿hábil, z

::I-Ñ ' ª ,iberiª

Page 122: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

ªªª-¿².².²EI

. “ " 'TD-a Na‘çaï Kirir‘i. I o“f

íb’ctè'dipopò : Eliza ahi eſperando por ſeu‘I’r—

mao; -

Bendò: Debaixo. Com osPronomes Faz

_Hiebendò , Sobendò. Ut , Sobendò hi

‘ pitè: Debaixo damin‘na rcde. ‘ '

Bò ,he o meſmo que EX , De , Propter:

-tambem Por amor. He da primeira Decli—

naçaó. Ut, Wicribohierà: Foy-ſe de mi

nha caſa. Inhacri cubò : Morreo por amor

' denóS.Na terceira peſſoa,quando ſe nomca

a peffoa , náo ſe faz relativo, Ibò; mas Sòmê

‘te Bò , como ſe vè~no primeiro exemp‘lo.

Dchò : Com decompanhia ou -complice,

He da. rimeira Declinagaò. Ut, Natè idehè

' dipadzu : Trabalha cºm -ſeu pay. '

Dò : á, a's, o , osszrepoſiçaó dos N0:

mes ,\ que nª noffa lingua ſaó accu‘ſa’ciVo dos

verbos activos. E tambe’m figniſica, Para,

De , Do', de proveito, 'ijateria ,ª— 8( -instru- 7

mento. .Cdm os Pronomès (az Hidiohò,

-Edohò , ldiohò : no plural,,--1Hidiohode , ou

Cudohò' , Edohoa , Idiohoaà-SC mªs recípro‘

, co , Didohò. Nomeandmſena oràçáoa- ter

ceira’peſi'oa , n26 ſe ſazrelativo Idi’Óh’ò-'z .mas

sòmentc Dò. Ut, Dicri do ide: Dada ſu'a

máyLDicriidioh‘oª. Deoaelle. : ,:; .

Dzenè’: Por medo , Por reſpeito , Ou ver

gonha. He da primeira Declinaçào. Ut, Te

› Gii)~ cri

n

Page 123: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

jo z Amda lingua Bruſilim

ch' idzenè dumêráNc’yo-ſe por medo‘doiní.

ml 0.

ªmbohò z Cºmdchnhia. He da ſe~

undº, Declinaçáo,.Ut , ¡eri (embohò di.,

fire: Foy com [eu irmáo mais moço,

Mandj ;' Com de ,carga . en Cªrgo, ou cui

dado, He da ſegunda Declinaçáo,ajunmnd0

hum , A , nos ¡pci 'os proprios della , conſór

me le díffe na exp icaçaó das Declinaçoens.

Ut , v'I‘eeri &mundi cramemü; ou , Samandi

cªbªrü; chocºm huma caixª¡ z carregan

dosa; ºu , trazendo, humtavallo. ‘ -

Mz" z ,Para a parte, Verſus. Naó tem arti

gº y porque ſe eompocm com o nome z GC fe

póde.- Chamar Pºſpºſiçªóz ºrque fe uſa ng

_ fim .de. nome: u: , Bcndom , para a parte do

puteím ; Hiworòmy, para a parte das m1

nhas eqstas. Desta Prepoſiçio ſe deriva a

nutre Ami" .que ſc poz arriba , como diver

ſazêc tem ſignifiendo pouco differente z_ 8C,

quem uizer fazerde ambas huma ſó, dírà

gue Mycï nstancs ſcuſa pela ſegunda

cel-in _a6 , ajuntando hum A, aos amigos,

como Se ¡fl'e de Mundi , aſiim: Hiamíz, Lya~

I RC*

' Mò a heomeſmo que In, Ad, Per, Super:

ut, Mò cr-à . Em Caſa, ou Paraa caſa, ou Pc

lacaſaz cºnfórmc o veer rcſponde a Pàúa

as

Page 124: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

_ Da Naçaï Kirirl. . ’1- oz‘

das perguntas Ubi, Què, Qià. Com os

Pronomes tomadeste modo os_artigos: Hi

diomo, em mim; Edomo, em ti 5 Idio

mò, nelle. Plural:Hidiomode , ou Cudo—

mo , Edomoa , Idiomoa. No recíproco

faz, Didomò. Na terceira peſſoa , nomean

do-ſc a pcſſoa, ou-lugar , ſe uſa Mò , 8C nio

Idiomo relativo.

Nò-, he omeſmo que A ,- vel Ab , ou

Propter, de cauſa : ut ,Nicº-¡410 ,carai , foy

feitopelo branco.Com os artigos_ dosPronQ

mes ſe declinaaffim :Hinhà' . de mim zEnà ,

de ci g I'nhà’, delle. Plural : Hinhade, cºcª

nà , de nòs ;En-¿à, de vós; Inhaà, delles. Rez

ciproco: Dinahò. Na terceira purgª. haven

do na Oraçaóameſma'peffoa nomeada , ſe

uſa Nò , 8C náo Inhà relativo. -

Penehò, valo \peſmó que Coram , Em

' preſença. He da primeiraDeclinaçáo. Ut,dnhà ipeuehjò Wai-è’. Morre‘eà vifla do‘Pa-ct — -

rc. , r ~

Prodenhè , Prodenhèmj‘r : Alèm , Ultra ,

Trans. Uſa—ſe ſepiartigos com os només.

Sò : ve'ja-ſe Ai. ' r ¡

Wobohò : Apòs , Atràs : Lat. Post. He

da pr’imeira Declinaçáq : ut , Wicri iwobov.

hò , foy 'atrás delle.

Wonhchè ; Debaixº , Subter. He dª pri

… * --G iiij .meirª,

Page 125: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

"104. ‘ Arte da lingua Brnſilim:mexrfl'Decſilinaçáo :ur , Mò iwonheh'è pyéà;

.debaixo-do banco. Advirta-.ſe qUe esta Pre— '

\poſigáo y \.Vonhehè , 8C a‘outra acimas Ben

dò , ’pedem cpm \Ego outra Drepoſiçáo , Mò',

.por ſerem Prepoſiçoens de lugar'. ~«As Prepoſiçoens , par-9'. as quaes ná'oſi ſe a- ª

ponra recíproco particular. ,7 tom 2'10 o reci—

prOCO pela regra gèral dos YCCÍB’OCOS ,-afliní

'como ſeguem a regra gèral das eclínaçoens

'aquellas náo tem'adveetencía .particular.

»C APITUL DVI.

x - Syntnxe dos" Ádverbias.

'. SIL' .

_ ;Dz-UTM', Ó¡Expliràçnï dos Adver

biox..

'vu

OS A'dverbíos dcsta lingua" {e dívidem

- y em quatroClaſies., A-primeiíªa he dos

Adverbiqsz queſe coflu-máo p’êr no prinCi-.

pio da Oraçáo. A_ ſegundzhe-dos Adverbios,

que {e uſaó no &m dos ’N Omes ‘,_ .8C verbos ,

' ,-_4 e ' Ñ) COLD

Page 126: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

‘Da Naçà’o Kirir‘s‘. Io;

com Os quaes fazem compoſiçáo. A terceira

he dos Adverbios , que ſe coí’cumáo pór de

.pois de alguma palavra da oraçáo. A quam

he dos Adverbios indifferentes. ~ ‘

urſi . Adwsz daprz'mez'm Claflef:

Os Adverbios &guinçes¿.ſe‘poem no prin

cipio da of‘açá-O. ‘ ~

1 ' Bihè: Sómente. Tantüm. › li - ,

- BÍIdirò: _Logo , Daqui :a pouco.~Statim.~; \

Illicò. .

y Bòzozdo {rotativa-O; ~‘

Bomodè : Donde. Uncle.

\ Codorò‘: Antes que,ou.Em quantº. An@

tequam , Don'ec. ‘ . ª., — ' ‘

Cohò :Sim.Ita. , '

Cohody: Náo. Nequaquaml

. -'Dorò:Entáo. Tune.

Idiohode : Parª que P Adquid .²

ª?. Modrè:Aondc,Para que parte .ª Ubi;Uò , ' ' . . Ñ v1

ºMori , Mor-inè: Affim , Ahi , Destamaz

neíra. Hujuſmodi., - , _ c .

Nò: Se. Si**

Nori-nè :Lat. Ne , adverbium vetandi.j

'Ri-nè; o meſm o. ›

Saidè :- A que P Ad quid , Quorſum .' ,

-, ' , Sade:

Page 127: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

‘ ¿106 Arte da lingua Br'uſilim

* Sòdc: Porque. Cur , anre.

Sodeyò : Pautas‘ vezes. Quotíes. Had

vendo verbo , ſe divide affim : Sodeecot‘òyò,

(Llantas vezes furtaste. _

Sorò .- Neſ’ce comenos¡Em quanto ,- Em

mentes que. Dum.

- 'Ad-verbio: dàflgundu Clujïe.

Os Adverbios ſeguintes Fazem cómpoſi-é

l9am com osNames , &C vcxbos , no fim dckª

es. e

!Emprimu Pribae : Totalmente. Peni

tüs. E com 'verbo Negativoem Kje , (JBL.

fica; De nenhüa manelra; ihil penieus. t,

Dikíempriba; , De nenhua maneira deo z

Totalmente nada. Nexmpripi: Estnr :orah

mente olhando ſem Fªzer nada.

Bata’. ; De fi-eſco,Reçèm. Reccmcr. Ut;

Niobarae , Começarſe a Fazer. Ñ '

Beipri :De ſubito ,De repente. Subitò.

Ut , Inha'beipri , Morreo de repente. , *

í~ Bendò:.às eſcondidas, Clam. Ut , M9‘

bendò ,Levar às eſcondidas. ' .

.Che : Novamente, De novo. Noviver:

U: , Njoche , fazerqſede novo.

Chi:Atèlà,náomais. Uſqucu Ut "Mº

rohòfiwichí., Foy atèÑlà. C .

' 0 .*

Page 128: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

[a:

lº*

Em

‘Da Na a? Kirirz'. I 07

CozNáo. Non. ſaſe sòmente, quando

lhe precede oadverbio Inárò: ut, ¡Inárò fij

¡tecò, Por iſi'o naó veyo, y

Cohò z Affim náo mais, Sem que nem

« paraque. Gratis. Ut , Tecohò, Veyo afflm ,

por-gosto. Dicohò. Dªl‘ ſern cauſa , de graça.

Tambem (igniſica , De propoſito : Conlul.

\ò : ut , Pacohò, _Matar de propoſitod

Cri : Jà. Jam. Servede preterito aos ver

bos: ut,Dicri , Deo jà.

. Dedi, ou Didi , ou Dedè: De perro ,

Che ado.Propè. Ut, Mededí,fallar à OYCÏ

lha : Ï'Ódidedi , chegarſe para, algucm.

Dv : Naó. Non. Ut, Medfrmaó ſallar. .

Dínhi: De longe. Eminüs. Ut.Netçodi

nhi , ſer visto de longe. '

Hehè: Levemente , Manſªmente , De vao‘

gar , AS-vezes, Rara vez,Pouco.Leniter,

. edetentim , Aliquando. Ut,Wihehè, ir

de va ar : Do tihehè , bota hum pouco.

_ Ho :De propoſito. -Datá operá. Ut,Pa.

hò , Matar de propoſito.

Honè: Direitamente, a fio direito. Rey

ctà'. Ut , Wihonè , ir direitamente.

Idadè : Continuadamente , Sempre. Affig

duè , Jugitcr. Ut,Nateidadè, trabalhar ſcmªg

re.

'Idziz Verdadeiramcnçe , Totalmcns,

. e

Page 129: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

I o 8 Ante du lingua Brnſilicn

De todo , Simpleſmente ſem mistura. Ve

rè. Ut, Teidzág vír de todo.

Idzádzá: Sem cauſa , Sem que nem para

que, Gratis. Ut , Poídzádzá , ſer eſpancado

ſcm—Cªuſa. ' '

Inghi: Bando. Cüm, Quum.Ut,Wíin7 7

ghi , Quando for.

Yewò: De‘graça. Gratuitò. Ut, Diye

“ò, Dar de graç’a. ’

' Yò : Frequentemente , Muitas vezes.

(Irc:er , Sxpè. Ut, T-eyò , vir frequen—

‘tem ente. ’

Kie : Nací_ Non. Ut , Cotokíè , Na’ê‘furſi ‘

tar.

o Kiehò : Prius tempore.Uc , Diſakièhoriy

O que naceo prímeiro.

- Mzehae: Mais. Ulteríüs. Ut, Wimachªªz

ir mais adiante. __ -

Ne:Eis.Ecce. Ut,lghj‘rnè,ei1~o. ' Í i '

Peipè',ou Pepè: Em Imgalhàs. 'Frustu-z

latim. Ut, Potepeipèjcorta‘r emmigalhas.

Rerè: Pouco.Parüm.Ut,T1re1fiè , bo- l -

-tafcho. . º › - _

Ronè: Cºntinuadamente; Indeſinenter.

"ª: › Ut ,-ªPoronè, bater continuadamente ſem

ceffáhcomoroupawscc. ‘ \

Tà : Antes que.- Priuſquam- Ut a Tºtª

,hibògveyo antes que~vieíſe.‘ ‘ ’

l

I

Tçá:

Page 130: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

_ Da .NIIFIIZ Kiïiïi. I‘o9 z

TçázTeſamente, Rijamente, ~Aperta~

damente. Durè , Preffim. Ut, Tatçá , Pez

gar teſa‘tnente.

_ Tò : Muitas vezes , Importunamente.‘i Saepiüs. Ut , Metò, lfallarimportuno.

‘ Wonhè : Bem, Perſeitamente. Rectè.

Ut, Mewonhè ,fal lar bem. _

Woronè : Intelligivelmente, Claramen—~te. Perſpicuè. Ut, Meworonè,ſifallar claj

ro., i Adverbiasda terceim Claſs’e.

OS‘AdVCſblOS ;ſe'guintes náo ſe uſaó no

principio da Oraçaó, mas ſempre lhes ha

de preceder algüa palavra.

- Crub‘yªzDemaſiadamente, Muito; Nimis,

Valdè , Admodüm. - _

' Cu'nè: Por ventura,,_Talvez,_ Fortafi'e.

Docohò,0uColiò,per aphaer-eſim :'Entáo.

Tune. _ , _j / v Ñ ª,

Kidè; Por ventura, Tal-vez. Fortè, Eliº:

. Adverbio ſempre ſe u‘ſa no fim da Draçaó :

ut, M‘Qrèjſirè m0. hierà kidè , Talvez que

venha logo para minha caſa. A’s "v ezes ſe u;

ſaó ambos os AdverbioaGune ,- &e Kidèjun

tos :ut,Morè ſitè cunèKidè. Ñ z - ',j

¿Prohç xalà. Utinani;zzgdvel‘bigm-,Qp

\ªudi-,Ñ 4 . ::lº 'Lª’ :1 ſi

e. º - w A ‘ "…Ad'

Page 131: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

1 ¡o '~ Arteda lingua Brnſilic’a 7

Adverbios da guarta Claffè. ’ .

OS Adverb‘ios ſeguintes ſe uſaó índiffe

*rentem ente na Drag-30. l

Berò : Certamente, affim como digo , já

difl'e. Proſectòinquam. Ut , Berò wandi ,já

dlfi'c que náo .ha. '

Boighj‘r: Daqui. Hinc. ,

Borohò:Dacolà,Dahi. Inde ,i Illincj-ª .

Ií’chinc. J,

Bourò : o meſmo, -

Cananekiè : De prefl‘a:Celerit'er. Ñ

Caratçi : Amanhaá. Gras.- - ’ '

Catçi : Pal-'a là , A outra parte. Aliò.

Catçihò: Para cà *, da bandea quemPÑ_Hüc. * ' ct

Cayadè : Mmnoite. Nocte concubia,

Cayahò : Homem; Heri.

, Cayahohò : Antehontem , Treſantehon

tem. Nudiustertius , Nudiuſquartus.

_ "Cayapri : Dediaªln'te'rdiuª

Cayéhohò: Depois de ª manhña. Peren

die.

Damà : Longe, Proeul.

Damákiè : Pºrto. Propè.

Dehétçi: Ac'olà ,- Naqt'Iella parte. Illia;

Doighfr : Hoje ,Agora Hodie , Nani:5

Page 132: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

,-ª-**Ill—.

T11 N445 Kiriri. I 1 -

Do ighfrdi .- Daqui em diante. Deínceps ,

Posthac., Se náo for folitario , mas com ou

tras Palavras, o Di ſe poem no fim dad‘enz

tença , conforme a regra dos futuros.

Dº ighj‘rchi : Atègora. Hactenus , Uſque

adhuc. , 4

Doíghírdzi :Hindaagora , Ha pouco ,

Lego. Modò , Dudüm , Protinüs;

' Homo , Homoberò:: Boſé , Certamente.‘

Meherculè. «

Homodi : Embora , Seja afiim, Benè est.‘

Homodirodi : Afflm ſerà, Affim farei. Ita

plan‘e erit.

. Homono P AB¡th Í Itanè ‘P Nunquid

Ita? ‘

Homorokidè: TaLVeZ‘ que_ ſeja affim,

Fo¡ taffe ita est.

Homotè :Níohepoífivel: (Dal .² Será

bem ? Qui. Nullatenus.

lbò I Dahi. Indc , Isthine.

\Yemj’Ï:Arriba,Emcima. Surſüm , Su

ra. - .

Kenhè : Antigamente , Ha muito tem

po. Autiquitüs. -

Kieretü …ç A’ boca da noite. Prima nocte".

\Manu Longe,Distante. Procul , Emi., ‘

nus. . 44

Minebê: Hoje, pelo mmpo queja paffou;

' Ho.

Page 133: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

ª I ’z Arte dn Lingua Bwfflllcn v

Hodie mupè , vel~ hora praeterxta.

strà. ,

MoighfrquuiiHíci \ 7 -

l s Moighºjrdzá: Aqui mcſmo'. Hic plane.

Mozghjrchí : A’tèqui. \ligue huc.

Moighj'nè: Ei—ſaqui. En , Ecch

More ,Merced-'Logo , daqui _a poucq. L

' Dudum , Statím.

Morò: Affim. Síc,

~ MÓro , Moronò: Basta. Sat_ est.

Ñ Morohò:ACOlá ,Là. Illic, ou Illuc', ou

IHRC.

, Radamír‘: DebaíXo , Parabaixo, ou Den*- tro.Inſcrct1üs, ou Intü?. ,

4 Saibamj'r. :Em parte baixa,é:omo ſobrádo,

' ou atras do outeíro. Inſernè. *

. Sambf/yé; Na verdade. Revera.

Smekxè: As eſcuras. In tcnebrís. .

Tudenhè : Nostempos Paffados , Dantes.

Olimz ' - ,. ¡ ' ,

Udjeinghi? Qlando?

~ : WipoklèzDe revèz. Oblíqúè.

Woibihó ; Sómente. Tantü m..

Woromv.: De trás dascostas. A .tergo,~ _

‘ Anmçtaçáo primeira. Alguns Adverblos

dc tempo,, &C lugar pedem ás vezes a Prepª-r

-ſiç-EºMò rue, Moyemsz Emtkm-A :M o .ca- \

A . . 1 yade,

,—

,Mohotgáz Baldadamente , No ar. Fru- *

Page 134: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

:I /

UDC: Naçp‘é Kirírí." ïíj

yade,:Al> noirejï- ~ o. r~~~t Ñ .

Annotaçao &gundaz-Asvezescºs Adverïſi

bios ſervein de Verbos ‘mt , Sode ªewatçi bo

.ºpa, Q'uefizel’c,mªr-irerſei-elpa'neáido?~ 7 7 ‘

-- "1"" ~r. - :,.I‘ª _ .J *H - ª LI- ›— i - _ ª.; ::1. ,.

’ ‘Se › a’ '

J¡ ' 'hª l \3. ':;'~.(Lº-'HC' L:: .l 'í ,‘: w' .

. ‘ Í ..ct ‘ , .,.z.

›-- De ªlgª-vªs Fªrm-..lªn Milá ufª?7 '- zerzxsx i… _AQ-.ª Í ¿amªr-Ñ¡ '-3

HA neſ’ca Linguaºhumaè Partículasªí

- ªquè‘ſó’è pevſïháelſigªnificáêfaimaeíún‘l

tas aos-verbos ;Sc nomésmtlèstendem oil-ig:

nificaddflosºfneſmosfierbos', &nomenou -7

- lhes? untaóªalgum'kforg'a; &Peleganeiagªêt

por i¡ d Rª." 'pó’demthàmàr ¡quafi-ͪadverbios,

' porque \Cehegín MMS¡ defih'rg‘iódosAd¡ ‘

Verbiºs‘ªzíòczpor estïvrezidtem oſenlpgaraª ‘

qui entre os Adverbiqsóc ſáo as ſeguintasf.ct &'Pdstono-fith'dos' verbos,&_tmmeá,figª

pificagente i‘ ut, Wan'hereà, fazendwdjagen;

te‘ ;lcòttla-,L’agènte'furtaAdvin Wide ’tó'

'das «Másª-Pe.\1*tíici.¡lav.<sr ‘1 {empre- {c'íznmpoen‘

4 com os meſsz names , &verbosªno kim::

BSªs-Edu Partir-,uta \er-ve de-el'egancia- no

fim—ªdóè’Verbos no Indicativo, ¿mp-articulªr_ -

\fe forém NegatiVos : ut , Bfidiròhiwibaedi¡7 'Logº' heidc ir .- Tekíèbªe , NióVeyo. ' ſi .a

H " _Bêz'ha

‘K

Page 135: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

. Q

Í I 4., 'Arte du Exªcta*: Erwin

Bò , 'no fim do VerbòÏ, ngificaz-Dª‘t tºdói

[em &iceiçaór-m, Pedbbòz (Debra-fe mdd

em tpçdaços;fem flºat nada ínteimelhhabò;

. Morrefitfldoeſe'm ÃWthmIYtiDUU 5:

Chi z ſer‘ve de elegancia aos verBos ,nomcs de fallar ,ÉL-¿r , ?aguantar : ut¡ So.- e

"dechi ~, que giz? ue no as ª’ Mºrochi {imei

-. Ñ ª… ª U' ..Ñ e…, ’ ‘

ev‘zifiiefflaaüfflffi ?ádjefflváèüïíeïm—ca‘proEriedade HRK“ ñêïecü , medroſog

MÚÍCU'LEÜÏUSCUÜUUBSª; ,ªx FUJI! ct ' 'FF

Ñ ?ITQQSRÏDBCCÓDDQÍIÉMÉ-às; yczçspptÑ-dk‘:

Í gameiamnfimdqsverhºsüªm- ªntimiarçºm

osverbos; i‘JIªZGJÏ-fflíl, A Colitïhde; I

EÃÏWTLPMÁWBÓWWIWSW ¿ams

@Waveebqsugxxlïueúdezffiêffifflfl’ªw

- bºm-dmçzzgmdezewu @HUMAN-:Izª

Md; _ª grande mentáeflªhedeínlïlkêêlºw

gºªzuugfl e:: ULL :LJ ._ …-;~,›¡<;²¡;~¿-I¿,>f. ¿0:31er ¡¡3

.ªxnèsªmmemtmhemwdmexgqntªª

nc, _,z e21—, {Defqncm hçfflfiznga‘ça-Ï

!ramtzm fignMicª çhmKlee—.yo,-&MEME

mº\qm-Dize Qu-.PLRWMJWBQÓYÜI D31

quenaózluxª--í-I… .Ti Ñ ZÜKÃÏIUR ²o XLI.:

'ºi z Dòzpgfloeòmewmbmªfignêñfflstabª

. mientmnnz-NhudoeviiffleboudºflºmªªWE

do t Nhedocrá.,Mòrmflc tºdª., "fi ¡¡'m'm'i

_ His-@Manímtqità’sírepºstab:Wigªám\QI ' ſict" m

’eſ ¿i

Page 136: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

. . . ' u ͪ_ A."WW'- ***ª --T---ª-r- -

I

¡¡¡aÑPalavraſóeumlD'zuc-álhjh- :iª—²1 ²’-« ‘-‘

¡ini dep'alayzra , qu'a'ndoíſe reſp'endeªeoín‘

L.TNLòÑ-;Efla'mcçañptísta d'epb'ís 'dó- verb‘ó

denota,, .que a acçaó. ñgnifi’cada_ pelq ªv'etbd

{fiestav‘a _feita :. mt; 'Bíſániò -; Jai efla‘v’a‘ qüe-'l

rado—.:-Dahiniò, :Jam-Have. ahh-"1‘ j "‘Í '* 'ª'

7 7R¡,4eïajunrazás‘s.ïezes per-¿elegüñeia ai

vªgºnes; fut; &Mªlcom 4 ¡Porque 'fur-í

tou P Tambem ſigniſicá fazer ¿both‘a‘parſi‘' te aacçaó‘ ſignificada ſi ‘elòyçrboruu Wiriz

Ir para'ffiſtra parte: eri, o‘lhar para outrº'. -

;- . ,- :— ~ "~",‘ . C, 'a Í"

WÏò-[ranldenne Mtièffláde Ellegáncízï'?

- nt, Bohiwirò57Vc1*01 eiráêo’deròfflor—

que.? z. 4. FRUTA… EL. .

z Ñ . -Dn NayaKmmsï‘ï _ fifa

s

e

l Rd; denotahaldi'to; 'cò'stúuíeé út,Cotif

’n‘I_ ,~ \Adrià cineeóflurhaflüºt‘aí‘áÃrêñcrerük- Yergonhaſuj ſiFL) ‘GQ’ZLÏIITD -Ñ ,..z..-;Ñ'…; , ~ ,ª

l

l

- v ’116,5 ‘ ' a-deplmïalg e‘ótii ($3 fiòr‘h’e‘è _de ¿pié-‘ªª

‘iñnfºfiºjStªge-;EU av; ¡Ipp‘otè ,{ò's' !Inn-add

maisvelhos. Tidzitè ,- as mulh‘ereèz’ ²²7 "7??

-' T‘ò’; .11Hpartículas(quie- faz- 'o 'ªve-.rbd Pre;

¿identativò : ut ,- Metò, fallar finitas vezc'él

j Crikinbòzïpedèr‘fiiüítís Vezes."'7ª7 "'Ï‘ .

; ª :WEYSR me particulaz;~- quevefitMPBflà mt

. Bmçio denota ehfidamentòde‘iªüemª~ nªh.

¡¡tzsodcvíòç quemédtſºhe' estè ÑMM::gá 5 Sou por venturahum cáchòrf’pſi_ .P " ª

- ' _Hi5 r 9.1²²-A

Page 137: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

{í 16 HrtednlinguDBr-zzfilicn _

, .Outras particulas ha , que 'tambefn‘ \

'r ſi ſós n'àó ſignifica‘ó’z'òc com os vérbo's,v

g'nqmes t‘em fija ſignificaçaó/z' mas per,

tencema, out’ras partes Aa Oráçaó , 8C' já‘

ſe fallou dellas ou nos Pronosúes’, 8C P'Óſ-v ‘

íèflivos , ou nos Nomes' Adjectiyvòs -, _ou'

nos 'verbos z ou nos Participios ou nas

Prcpoſiçoens , 'conforme-(e red, emaca-I

daqual dºnas. -' - ' - -

l

’—

'2°le P Í o,' ct ' = ' ª 'bli Inlefieièaóèf

Ñ, q" ¡¡z ,3 _, _ .… 5-3,':2 fi

. Óbxe -esta partezda ¿Oraçaóz nie' ha! quiet

'Sdizenſenáo apÓntalas p'o'k ordcmpoismaó'

{è uíàó muito na Oraç’ño &nio-.BSÏÑSCÍ “al

gumas que tem lugar na Oraçaózíèpoe‘m no;

prinCIp1Ódella._- Ñ Ñ › @Ñu- x

Ñ » Agàz ÁganoriÉ-Ayzvdzdamulhez. Lan'

Heudolentis. . . x,- ' - -, - \.ſi vA'Irm‘l .- ’Pi-ray là, voz-,tambem de muy"

lher, jLat., Apage , ezecrantis , aut rejiciènz

'tiscumfastidÍM Ñ - ’-ſ-Ïf

, …Ari :1 Arrelà¡ vez›;dq139mexn.Lat.-'Apa-_

'eº-.ªx ϪPLªE‘ ~ - -Bòz z

\

Ã'.

Page 138: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

’DaNaçïaKirir'. "º" Ïrz ,

Bò:0-. Latª 0 .Exclamantís,

J Cuhè .- 0h-. Lat. Papè, Vah, admiran*:

‘txs., . , . ,

HÏéfA'y. Eat. .Ah, Hen, Língemikené

’ tis. x

Hohò; Oh . voz da mªthſ«¿-Lat. Papè a

.Vah,admirantís'. - ' ‘

Homórò .:- Ay.Lat. Heu, miferentís. 7

‘Yi-:Ea Lat. Age, Agedum‘, ſºlliºls

,- Yahè: Hay. Lat. ‘Her', voz dohòm'emg'

dolentis. z ’ -' ‘ ' '

Yuh , Yuhyà , Yuhyàretè .v Huy#

Lat. Hui, admirantis , aut rejicientisv

21m Medio; ou de quem festeja gragas,

tos. › ~Í ' -

. Mehh Ora ſúzs. Lat,,Agè _,_ Agedumj

elamantis, Esta :-Interjeigaó ſe' compoem~

ièniprecom o verbo: un, Brocàmehi, Orª-4* '

ſús vemdeprefl'a. ' -‘ - 7 -

Nenè, on Enè Enè: -dizªo'q cae 7m ‘

couíà. .‘ .U

Remi!: Ay. Lat.Heu, aut V2-, daª‘

Irmlh’er miferentis; He Q mcſmdqne dizer,

Coitado. 7 . J' ‘ ' ’

Sodewò, Heus 5 Q1@ modo lie cite? Latª' '

Buizreſpondentis-túm molestíaz ' *

en "Se

Page 139: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

m 'Mªd-Mªg ?rr-film.5 .4- !a 5.".

Mu ,-'Ñ' e'" ‘ ffi

, I

-7

‘ ,Cºnjun纪nsi-XCQPUIªtivªs: nºflªzy A linguaſaó,Bae: ctE; Lat. A16; 8a

ſe compoexn¿,no ijme nome, 'du' verbo

çOmono Latim, Ale.: ut, Mírbse ,l

mjába; taſ!, Levemq'machado, &c ei:v

xa a. :L Ñ ' v- ”-'~ -~

Í ,Dchñ'dÍFÓUÍNºdché ?ouper- fyïncºpemx

Node ': E ,_ 'Tambem : he o_ mèſmo. Quº

Et ,J (Llegue); Esta'xſexpoem \empire-‘aq

dº mºmbm.-,gz_êazíèntença : ut , W1²0

cri Paulgng'dehé .,QLFOYÍ tambeme-Pialflo,

' A’S vezes ſe divide qu ,do Dehé , affimàr

Ñ \

.,çum zz-tUm-,Ir‘ Ñ ’;.›, 'u ’1" .Í I

Ñ Cºnixi-nçáaíDisjdectivahe Bebe:: Ou; ÑLat. ?Vell "Esta Conjunçaó ſc repeterdtta'siVCF-Fi _cabe-¿hanna ct‘díºoçoçrquu

que divide ;Mz-Er:: hoèr‘n-,ztidziz bçhò › »UHF

’ ª'ªºhº’ºªïªïºªª.: ' ‘ ‘ *

Th…? ’ e L- riª' ' 'Aª

Mºriſmori :Huns ,. 8C outros. Lata ' .X, l,-'~‘ .- " ' 4

~ A..Wª—c_-

z.

Page 140: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

º--z‘fDaKN-II-Wòïíixírísïi 'n19'' 'ſiAs Conjunçoens cauſaes ſaó, Nò; Por,

ue. Lat.~ ,ui-a, nom-am. › ’q Bò : qdeQÏ ou Para quº naó- Latºj

Ut,, ’La I. ‘ir ,1-1, -

7 ‘ Nori :Porque.Lat. 77uoniam. 7

As Adverſativas ſaó ‘bónò: Comtudo.,

Lars-’Rabat Nihübmínus. :. '.-‘ ¿ª “¿AL ,

Neru- "fin xlªªçrilsçd'- :Eíktªªxcqnjunªçaóſempreſi c'po'çirm‘o Em dá'Oraçaó. - _ '

Proh: Ainda que’aípïçté (Liamvis. Effa

conjunçaó ſempre pede na ſehtença que ſe

eſcguerrpmrªÑ-Gºnwçªó:. Menú-BNG -

_bonò.- Ut ', Pà- -› ron-;hietçá Jaqhizkefidá

te , ibenò ;nikeñdeçà‘e ,Mthikendelsicmflüi

Ajuda‘ maten-,vz-udaó. hey-id@ diam-:

nada; :‘ÃÍÉP‘IIT; ¿‘"Ïïſl’ªª'L-7LI …mm-H ni ~=' :3

Cºrría" a6 Cºllectiva ,º 5M,Iflatiz\(ªzhez

Inarò ::1B (¿JL-ata_¿Quapropteryldçèp 3-:

EstasCanunçoens ſe dividem, CQmºaá‘r;

Latinas», emº. BÏCP‘OſitÍYªSQêC Súhjunctiw ²5-. ~

As Prepoſilifvns. ſaó, as pºdm¿diante \kªn

Oraçaó ,a &ªſaáMOrL-,rz ;mori z :jNój ;ª Bſ" 3; 7

qui , ¡bona! ,- Inaròzz-FAISÏSiI‘bju-nctiïü fªq.

as ue'íèpoemj,,d' -Loisde'fa um. ÚDmCÑxz'Ql-li- veªbo , ouzdepoïdemodàzigfiraçaó ;nªi [aé

,ÏB-ªïj ſi L":7ct 7" l

"H .J

7 . 7‘ _ ." 1.' i, ::r1 "l *'IP 1‘ Y i*** "U"

:(- .‘.. Ñ.: . *A A ª~ Il A ª¡

/ - * “H "í' ª Cª‘t ' ' I\U -_‘/ I

. > _M !1 e,

Page 141: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

²º¡ MENU-?gun Bug/?liraª º' 'Í ' "ÍÍ . .…'ſi-ZEIÏà “Ï ~ ª?.

.Ó A Í’ Í Ti¡ LÑLCÏÍ. 1X;

"W - ::t-1"' ,j--N

_Du Syntan de ;tod-4,: ¿If-P477

' ſ \tes-duOm’fuñ- eng;-_.ï-~tr¿-ſi,ff… _ Ñ‘

‘ -E ovrdinarioªnestel lingua' …precede

verbp aoNominativo.- ,

' Ex’ceigaó primeirª.- Tiraíè ,. quando o

verbo tem por, Nominativo o mcſmo er.. ‘

tigo do‘ Pronome comfigo; porque neste

oàſo jà Ó ªartigo —,\ ue he o Nominad

vo- ,PI-cede, ao ver o: ut¡’Dzu'cà,' Eu

ªmºſ_ {Ñ v .Ñ v x‘

~ Í EXCeiçíol ſegunda. "…Tira-fe., .quando.

ria 'O'ràçáu 'ha algum'daquell’e's, Adver

leS , .que precedem a ¡Oraçaó ,. ou

ſe ¡devem' pór logojdepois da p‘rimeira pa-—

láv‘_‘ra,“~ 'ue dezqrdmario he overbo; port

que ;ent o pretedec<0T Adverbio .- ut ,

_ Mqrè' fitèühitendèéEJ-Logo vçm o‘ meu

amigo. y ‘ ‘ '

Exçciçio-Ttçrceira.” Tira-le , quando a

*QSL ' ::Mi ‘ e 9x4;

,A4\'

_—"'~—5.I

Page 142: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

*v _nm-‘q

' DaNaçaïKiriri; &21'54

braçaó he depergúnta z porque entío

nos verbos Neutros precede o Nominad

vo: ut , Adjè icotò , Qlem furtou? O

meſmo he no Participio : Adjè diWi-g

ri , Quem pr P Se o verbo for» Baſ:

ſivo , nas perguntas precede o ab' ti-I

vo do Agente com a p’repoſiçaò Nò A:i ur , Inhadè_ fipàſi, ſiDe quem* foy mor

' to…? ,E a meſma ordem— ſe arda nai

reposta : Hínhà ſipà ,K'Eu y que o

matey , ou, De mim ,foy'morta O meſ

mol‘íe hade dizer , ſe a pergunta for

ſqbre a cuuſa , 'inflrrumentoz , ou mate

ria da acçaó 5 porque entio precede q

dico -caſo com a Prepoſiçam Dò : ut . ’

Idiodè ſipà , com que .instrumento on.

morro? " , Ñ T

., ~Havendo adjectívo que 'concordI

com o Substantivo , logo ſe 'poem de

p'oisÑdo Substantivo: ut, Dicri udzà ya

chi: Deo-,ſe a faca grande. :I 1

-Ñ Tira-ſe desta regrazs, .quando o. Ad~

jectivo , faz¡ as: vezes "da .ver-bo , Serr ;

porque entaó precede ¿o -Adjectivo ao

ſeu Substantivo:- ur, Yanèz udzà, A‘FacaCſlïà.A ªffiadªku .-‘ \ ‘ :' -ſi ‘ l ~ , l l

Dcpºisezdnt-zyerbo. ,.- &2do nominar¡

<~1~1 -.Q ‘y‘,

M

Page 143: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

- pzz' AktèJa-IEMUÏ‘BMHMÍ

depois os v putros oaſos:;, vque "hòmvcr’ª

nwOraçam .Com, as ‘Prepnſiçqens trece-:fs:

ñiías. Advext‘indq ,- 'que ‘nos verbos'

_Nan-ros Q1 Cªſºª PſOPſiOÏ.hQZQ‘ quel con*

rèſppnde ao: noſſo, ª. Actúa-_tiva ,rſ-Ó fort

…Neutrº activoz‘gjrptx -aqaxefleªjçaſo ,Ñ

nad’n’jofià‘ Magiª-;fe poem_ dºm‘ Primeim

lugo: deinsſ ' :yet-bb, [Cafet- vpuro Neuçi

zm ?ªut ,zlootà-'ègºrà dºffiªyïl \hidïºhò-ª‘ ~

Q meng muy..'fl1rçqu‘ Q dtnhªeir-d ‘a‘ ',

IÏè-mòi‘fªdZ-à‘T Agªstª-ſc cºmemiga-.WWA &lacfaça; E.-.ndvelrbtleaF—Ív

ſim. :o naſq que pxeeede aos. (lu-r…

crdsiqzaſos ;thm Q ablaúvQª-dq agente?

90m a Bregofi été_ Nòz: ªutz- Perea-i

arèi hiai ,e quaó-me con-Í

tàdas humas novas (pelo. Padreamínn-z :A

- eIÑE 'NOS '-Adverbios h'aÑmÑ -de col-locat—

confºrme; fe* explícpu.- nn Symax’e del-4Los; thpúmeira- QlaflÏtez* no «princi-X ct

'pio 5;; ose-da ſegunda ,Ñ compostos com_ '

eisz’varhosrnnifim 5. os¡ dazterceíra , de;

poisèfde, algumaiipalavra ;:.os, da quan.

ta: ,Kind-,knew da Graçaógz @adonde-qui*

zen-'em ,~ ª( DWQCnſinarçrz'íl"j'- i ;Y _vez Ï;

.O Modo Indicativo de ordinaªªí'o pre-Lcede' aos* máis "'-Módosv ;z’embptj‘o‘ oe ªvere

.bºª-ªd?" ’--Í \quº NSW@- ªº*,:-. ,._ -

La; v ze@

AL...¡¡.11.

Page 144: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

'~"P—U"?,

‘ poſ’co affim !aq-ªïnfinito ,Bit

"…ª DaNdſaZ Kiríríz‘ 3 7 u;

chiªſcndo no Indicativoªſe poem_ atras

Getundios'x‘t» ut ,- De pàad'è -iWò-'j

Foyza matar caga.- DQ jínat‘ç‘; ¿tg-’YQ

‘ ¡juntando-ie deus verbºs c6,~Que,‘nd

meyo, ou ſem elle, íèndo o ſegu‘ndo Infinito

.TI—ol..

nºſnó‘flïtf Lingtiáx 'í "tamhcm., {QMÃÏIÏYÜ -

é' ſe UHdQLVCÓ—ºüſº- mªndª-…Rº I ’ º 42

8C “i‘ve como’ 'de Nfºrher infiní' o ,

8C ſegue as meſmas regras' dos Nome!,

Aflím” que póde fervir de -Nominaci—Ñ

vo ª 8C Catia cms-&Ms dº ver

bo : ut', Netçòjª’ hija-ha Ñ‘Eu ſey

que ſoY ¡'ouÑÑÑ‘A ſua; idaſ@ :fabida de

mim. E -etttrïo'xcaſq com

a Prefofiçaó ,aque- 0( Verbiz_,~ant eceden- 'te pe e : ut :ªbia-ºe ªdo-_hï'ctw'i , Tenho

vontade de ¡YR-..ÑAd-zzixt-Q- ',¿que o verbo.

_ 7 feitq nome

infinitivo , pedezïªaindaraſiim 'os ieus ca

ſos -proprios ’

prias , como ſe foraª puro vérboz_ ut ,

Nhicrae Carai do icotòdo hiwanherè,

7 brançq quer fui-tar a minha fazen

da. -

modo de collocar as outras -Par

tes da Oraçaó, como PaſthlPlOS , Pre

- 7 poſigoens ,7 Interjeiçogns ª YC Conjun'

' - Gºª-1.1.5,

:ªx—

Éí-epoſiçoens \ pro-. ſi

Page 145: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

x

’ \ Fªi-NIE; LAS-is

"Klwxxw

ª'

>;,

'1234. j _Artednlingaa Baſílica: , ' ~ ‘

90cm ,v ¡à ſc-,declaròu ¡ios proprios’ Ca: ‘

_ítulos de eada h’uma.- dellas; 8C o uſo

_meſma lmgua íèrà. a regra mais acer.

tada, de todas as entras regras deflasAr.wz "Do/B1; !Ezplnm death). ’ _ m2" ct

Ñ.,…º,

{,

_IU_‘.haz

Í ptª-'zum

'ſ' _ A 1

.. - , º AQUÍ-TEC" MEN - , ,

.Í Ñ - .ff/,ª~~ RC‘ÜÑA ,Ki-“>- ' . _

º _ "\Ñffiflawffltï-W › - . z Ñ

i P

lªſ. ' J.; ç Ï'L…

- \4

Page 146: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

vo,

.

oI

~\

—.

..

.C

..

lu

\

UP

Iv

e

,I

ſ‘

.

.l

.

y.

v

D<

>

a.

!v

r‘

N.

.I

l

I

I

I

II

Euſ

vn

,m

u.

.ª.

u

Rn

re

u

y

y

I

1

«1

V

’e

v

.

I

ü

d

.A

._

*\

\.

.I.

.

ld

.

.,.r

I

.

..I

lv

xI

\II

*d

Í

ll

V

l\

r

ª

1.

›.

…7.

.-

‘I

.

I‘M

.

U.

x

I>

,l

O

VD

.

II

ª

.\

üI4

—.

n.

Jl

\.\I

\y

.A.

\.

I

.l

f,

kit¡

.te,

.cu.

\...

Page 147: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

(Árin.

I'

I

l

*\

\

FI

D

O.

.

n

o

.

A\

-4

o

C

n

lI’

d

PN

.I

„n

..

\

\.

I

1n

lO

I

uA

8l

uK

a

II

ª.Z

.J

a.

.\I

.x

.\

1I

VN

J\

Io

Ia

.l

\

..

4lo

.K

ª.

_.

,n

,\

..

\—

I

In

n.

ÍA

.

r\5

\

K.

x.

..

en

..I

..

es

ª.

..

.n

.o

...

IO

t

I.

9.

t,

i

v

..

I.

.

c

rl

Q

'I

\

I

t

OX

‘o

Qv

l

l

I\

l

\

u

~

ü.Í

.u

.x

nD

..

.n..

H.

..

.

v

ªI

_'l

_.

\r…

I

o..I

ª

.l

II

l

\

’‘

\

r

Dſ

in

A.

I.

DIL.

..

x

r

ao

..

.>

.

P\,

_

..

n_\

ÑI

l

.n

a.n

.1

V

;n

.Al

I,

,ll

ea

ª.

A

Jn

n\

n.

o.

I

.-

.A

.mi

L.

.u

ru

.Q

..

..x

.

r.

n.

,.

.

FI

OI

,.

..

,,—n

n.

.

II

c

In

Í

d

I

I

I

..

.a

n.

vV

V

II

—I

-x.

..

.

Il

I

(v

‘.l

Vl

II

I

n.

»A

a

.J

l.

,I

u

..u

.

\

v4..

.‘

.fi

n.

aF

lA

II

.O

a.

__.n

_.

xd

vL

Ay

r.

n

N.

ªn

a.

..

.ll

m

nv

xa

..U

á1x-

I

fiL

a.

E.

I

l

..

q.

U

I

lv

-

ª

v

x

n

Dn

r,

.n

›.

5n

Ñ.

.

u

.

v

1-

A

\

..

.x

.n

.M

...

l

A

I..

..“

Uv

ª

‘\Y

n.

’n

L

\X

n.

.,

Í1

I.

lx

n

.w

.4

.

n

p.

rª'

.I

o\ª

.I

ya

Al

.

.

n.

..

II

I.

.1.

...\

N..

.,

vd.

.

..

_e

‘I

lI

I.

I.

\

.

Ao

.v

..

a...

ÑC

'N'

Án

.n

\X

.

i

\

ll

I.

ª

-\

\.

a

º.

.

d

Page 148: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...

una

.-Ñ

'’xl

Page 149: Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri ...etnolinguistica.wdfiles.com/local--files/biblio:mamiani-1699-arte... · mgti'cadalin‘guaBraſilicada‘Na ...