Os Kiriri de Jacobina e os riscos ambientais da exploração ...
Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri...
Transcript of Arte de grammatica da lingua brasilica da naçam Kiriri...
This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a projectto make the world’s books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subjectto copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain booksare our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that’s often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book’s long journey from thepublisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thepublic and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps toprevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the filesWe designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files forpersonal, non-commercial purposes.
+ Refrain from automated queryingDo not send automated queries of any sort to Google’s system: If you are conducting research on machinetranslation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage theuse of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionThe Google “watermark” you see on each file is essential for informing people about this project and helping them findadditional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legalWhatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that justbecause we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in othercountries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can’t offer guidance on whether any specific use ofany specific book is allowed. Please do not assume that a book’s appearance in Google Book Search means it can be used in any manneranywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google’s mission is to organize the world’s information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readersdiscover the world’s books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the webathttp://books.google.com/
1
ª.,
…X
omzqm>rm<.m.=
EL
1,5—
rrs, **
I M 7
' \3
)
l?
z ‘ I \ ſ
. é-
'I
ſi ff
'H‘r
.
\y
I .q
. ’ 9
ª ›
¡noc/‘Jºmº**
i‘1,
MQ.a,
iA)...
b,
hª“
u¡Il,NIÑO-4A..
3
___...f›¬.,v..
UUIECAZLZL.-_
ARTEDE
GRAMMATLCA
DA LINGUA BRASILICA
_DA NAç'A//INLÑEÃN u
K I RCOÓMTOSTDI
Pelo P.LUIS VINCENCIO MAMIANI;
_Da Companhiade] E S U, Miflíonarxo
nas Aldeas da -dita Nação.vºz-²
¡tb/Nx
O A,
NA Officina de MIGUEL DESLANDES;
Imprcffor de Sua Mag. Anno de 1699.
Cºm :ºdª: a¡ Manga; ne:e/]I¢r¿ø:._.
I/LIsB
?ſí-x.
aI!.
1):,,
1.!
~-
..
.m
\
.
J
4.‘.
.‘QIIU
‘24
f’NJ-nu,
..sv
cIl
..
L.
7;.Í
..
..
i.»
cª
Í‘
,III
Rc‘
..
oI
.\>
I
o.
er
..
..
.A0
4M
fun,…
ªl.
4i
Ah
Íl
l*
ªq
..
no
.v
v.
,.
AH—
rdi.
..
.
lo
WILD»
&uk-.UX
.\a
ª.
:ªl"ik-l.
cN.II
ou
h
.
Ó
...l
Ün
nÌ
'
uo
nn
..
.d
¡sv
a.
ñº
u.‘e
AI
w
ªJ
S
\U
nIl¡
.I
J
a
.J
..ª
I
ªrx
SN#
Mª
4.\‘1.~
\.I.
*m
J*ſ
x
PI
.S
.o
\t
v\.
te
.
v!
(A
.al
m.
,1;
»tu
..
x,
lA
T’
.
À
.,
bh}.—
I.lí-
r.
-
As
.S0\
r
.‘l-
ffs.
¡IN
\
¡rn
\.-
o
.c
.Y
I
..
,k
sI).
.4
Iru.
Mu
n
“1.1!
Il.
I"a
I
..
.l
II
o
..l
oy
.e.
..i
Iu
o.
.
uq
ª.
r
I.
.
m.\
,-
.
.r
vÑ
\
.
.
.I
fiL
.u
.
..
..
,.
IJ
..
.u
.
.ª
..x
.a
x1
I.
.a.
x..
u
.—
‘.D-\lxdu
QV
aI
fink
-
‘
_
.-
Q
Ll
.Í
va**
..
.\a
I
ªM
ª‘
c.I
I*
.o
..
P
Il
Í
,n—
h
¡i
..
.…
.…
a;
,..s
{Í
A,ll
\Ñ
N.lº
lo
.url,
.
**mil
\í
.I‘ll-
o
¡(A
\ª
a*
.
.T
.
..
aI.
~\t
.ª
.
u.
ea
M14*,-q›d«_
i»
Il
s.
J
u
,..a
.
nscan/¿3:
¡II-M
*Í
.v»
.—
rI
n.
_a
f.
nl
IO
Iv.
r..A
’Lª
A
ua
[ix
x
,l
n
I¡AI-..—
Ie.
o.
.
.4
_U.
\1.—-
t
4I
Aü
..
..
3
I
,v.
h.
m.
.
_.
....
.c
.Ani)
Dn
.
Ñv
T.
t,
Í…,
*nu-fx.,
...
.I.
..
ª
..I
I.
Na
sª
J.
Ip
,D.
..Ii—w
...z
..x
.
c
..ª
n
n1
..
º
**MJU
‘Y
NU.
».(—
I
Na
.A
oK
..
\Ptſ
LI…
..T
_A
x..
.,I
...
.N.
.Qu-a
KU.
Din,»
\T
ª.
r.:
…K
,.0
ª.
..
A.
r\u
t.
Ja
..ff
.1.
\f
.i
.I
ªI
.x.
a.
I.
.,.WE…
zU.
.z
1-....
.r
I.
.
Pl
Pur.
1las_
ª\
si.
..ª
,i
.
...ª
....1...t
a.
..
1.:...
..
RJ
f,a
,J
.,r
,
ªL‘.:
ru.
.P
en
.u
e
o»A
ao
o¡*WII
nb
I
ª.
,.
X’
I
Ñ(I
‘v
v
.I‘
l
&tu
' , parece() 'a S. [Tony—Jª ‘
mo em hum Ïſugeito : crecí-I
dogna .idadéu aprender: no*
VªaÏSlí-nguas comasreg’rzsí; ,
&.- ápice‘sªcon‘i quaaptmdè
bum míníhodaxe‘ſcolfflooª‘_
m0 conſeſi‘à( emjíèmeffiànª—'ü
Í y tq Pro-pokitº Prefaçïxò
fobxe Us; ~
‘riculcffi: prztfíptia'ç/Z‘ſenirmu- _
¡¡¡ERÓTng ,… Ó‘. Ca-neſièçèztem ^
. ~ ' ' º“ ,\ _ MJ
Mzííªítíczfªtmberè ~ pürWIOmmÑ~
Más .estªü difficulzdadegfgy's
gene"" ' “‘rofi’ffieflteven'cidaº-Ïdo ‘
Í .z-'Wífºzgxçfipſp PátIiaxca S.v
4 ºÑÍL--Ñlèg‘gázcïòquéde idàde de
º -fríntaçZü-z tre'san‘nosfi 'Ïcome- ~
çquºfiíffldo da *lingua-Las
tina~cntre‘1xxininos‘ ,' Para fe“
fazer; dhfirúçnento _.da: {SLOT
1 \faz-4p Deoszm ¿Logïèíſaó,
das; almas: 8a I comº@ ſeu x
› ›‘example!Prrſuadioïartodos
' esſdúsÑFñhos ,IST ¿Imparti
x Cum-‘ªnos qUe mÓraó..,entre
Géntios, &zjàarbàros; Para
… que Inaó j—ulguem' est‘udo‘ ‘
'apren—'indigno dos annos
Y
.I,j,…
fi-OMr
1-' dep‘
derÏ deñovo linguas Barba—3
fas ‘,» ' qúído Lfaò'heceffári‘á‘s
‘ .para a .conyerſa;6~‘das :Il-unªs.
~- «² Conheòendá pois' zinc—Q
ceífidáde qu‘e temzá Naç’aó ſ
dos Kiriris neítaïPI-ovincia
do Braſil de :ſo‘gſiçiwsJ qu::
tenhafi noticia ¿da- ſua 'Lin-'
gua para trattatde ſuascale
*mas , naò julgue'y tempo
perdido, nem occupaçaó
' eſcuſadá, antesªmuito ne—'cefl'aria , formar- hüaſi Arte
com ſuas r‘egras, &'preceíè
‘ tos para ſe aprender máisv
facilmente. He ‘verdade q’
çomo os natura-às della -vi.ª
_²* il) z _Vem
, 'Nam femrcgrjas,& femª'ley'i .
delles-.ſc \Ia-ò póde_ alc’á
.çac- regra’ algún de ràiz, mío
parecia - cgóLfaªcil Poder a—cercar Tem- Mc~{’crſie.Mas-‘Có.
*tudo procureic6 o exerci
cin de -algñs'annos da meſ—7
mailingua, &z '00m 0 @find-Q
particular_ della, tira—rºs fñ~
"damenms, 8C r'e‘gras mais 1
Cercas,paracícó cllasſe for—z
~ maffç húa Atte facil?? 8C cla
xa, guamo bastaffe para OS
noflbsMiflionaxïos das A1—deàsſidos Kiriris apréderê av
_linguaNaò duv’ido q falta. 4 ‘
Iáò, algumas propriedadçsf
,'l º' m"axs
‘I
A.ILÑ_......._ÁÑLM.,Ñ.
.'”' Tª' "H
ma'ís ſecretàs ;Si algſiüa‘s_ r"e-ff
gras mais reCódítaS , q' nſiaó;
ſe puderaó ainda alcançar; '
mas-pateçeme (Í rias regfàs
geraes , aqui ſeÑapontaó ,
ná'o ¡haverá erro. Porê qué-Ñ
doohouveffe‘Qnáohe para ſe
estraphar ' emhüa lingua, (Í
náo he natural-aÓAuthor;òo(j nà'o té livr‘os,x por ond'eí 'ſé ›
aprêda: 8C muito mais ſédq‘
qcò todas as ſuas impe‘rfeiª
- çoés ſépre ſerá proveitoſa .
para qué quize'r uſar della; l
em“quáto ná’ohouveroutraj
melhor,& cópoflga có .todo
o acervo“ Value/9* ompra me. _
- º ª‘ iii¡ LI
""N:x’vw-v
*
, ªè麪éiººèﺪºêiºªºï-Ϻºê-Ϻ
7 \Or ºrdeüijqo P. AI‘ER’ªzïai-eí 'K _
, ' ‘ ‘ ‘de Guſmañgda’CÓmpà'ríhi'a;dè ETSU,Provincíalda Provctiſincia
do Braſil,lí a Artcdſià lingua Kiri:
cpmposta pelo P._Luis Vínççnª. l
’ºcio Mamiani , d‘a meſma Compá
r nhia, 8C nella naó ' ſòmente' naò'v
áçhcí touſa , que encontre à noſ;
»ſa Santa Fé , & bons costúmes.;
' mas pela noticia da mcſina liñgua,
quç- adquirí em dezaſcis an’nos nc--Ï'flacts - mifloens, admite¡ o engenho
hd’ó‘Ãútor em redu’z’ïi‘r com tal'cla-'K. rèſizſiàÍ-'ÏBCÑ distinçaó \a règra‘S certasyªá
fi , __&
......ljd'N_l
86 proptzías hüéflïngua na'ò'. :[6995
_fi meſma ,- mas Pelo ;modo barba.,
› to,›.&fcchªdo, que uſam dªnª-"3.15
~ raesjemapponü‘cjax‘,muito ¡dais
difficultºſª; pªlºïngzçziulgo; fºr,
ºbra . ;tx-x111’. DccçflaÉÍS-::aºs . Padxes. MifflQUªiÏÏQïsdêflàNªſiªóxflªl‘ª ſi
z¡ ‘ aleançarzcóm façiljdadªe ,‘85 .br-c
vidadc. 9:,uſo dºnada-3,6 \nd-hºt?,
exfercivazr, 0…5 minií’SªrÑiQsí'Pe‘xcel—"IÑ
centes á, fila \alvaçazê ;Ñ 8C por ill
z' \j .’ ‘ ſo muy’digna deſe imprimir. Na.
, ,' Ñ miſiaó de_ N'._S,enhora dOSO‘CCO-r—
‘ ro,12.7. de-May'o’dçj 1697.
~ ’, v j'oab’ Mattbèm’lºalettoſi_ '
Or òrdem do Padre 'AleJ
xandre de Gú'ſmáo , Pro— _
vincial desta Provindia,1'evi a A1²-
' te da lingua Kiríri composta , 8;
- .. ~ _‘ prdç:
vEz‘ï-èle'nïjadaj,px-.15 Pàdrè ?ms-_VM , ſi
c‘e‘nc-io‘ Mamia'rïfi',v da'Cçmpanhí-a'
, E S-'U ,ª - &‘pela' nºticia'que '
t’enhO’ ’dá-“meſíha_ lingua alcança--Ï
da‘ ‘em' dezanpveran’nosjque affistix- entre os 'Ihdiçſis ‘da‘ meſma hagas; -
‘ 'cst’à a Artqbem‘feita a’ffim ’na ex
pliÏcàçáóx das rªs-jgtjas", nos modem
comqu’e ſé uſafdellas , & 'no cstiz"
'lodoſallárá‘Pé-aïïjulgo ò'r-di‘gnba- ~
de ſé pºder im ‘rimir a i‘m”pará
enſino ‘dos me mos.Indioscomo
A para que c6 rhais facilidade apren— ‘
dam a mcªſma lingua ‘os Religio.
ſos (jue ſc empregam" na ſalvaçaó
daqüella’s alwasïeminario deBel
Jem 8. de Junho de ¡697.
,L b ,Ï‘Ïſªpb CCM-Iba:²
"Ale:
- "R,
.H.__,_,,.…Ñ_.Aª
"- v ‘Lexahdre' "d: ‘ Guſ’mªó , da- Ñ
’ L Cºmpanhiá de. J ES U 5
‘r’ovincia] da’ Provincia dó‘ Bru ‘
filz Por.- commiflaó eſpeéial, que'
tenho de ¡¡ollo muito Revçl'éndo.
-Padxe' ThyrſqGPñg‘aLlezº PçeP'o:fito Geral dou líceÏça ',.páí‘actctq‘úc
ſç poffa ‘Imprimir a‘Arte dé', Grá
mgti'ca da lin‘gua Braſilica da‘ Na—
çaó 'Kiririg compòstafflel’ó Pa;
dre Luis Vin-cando" M'amiani ,
, da Comvpanhia de E S U , Miſ~
”ſion’ario nas Aldeas da dira Na:
çaó; a qual {oy r‘evista , ,8C ’ap
provada por-Religioſos della peri;
tos na dira língua,_porNòs depurar;
dos para iſio. E* em ;testimunho deverdáde'dei cstaJubſiniPtſiaà Com Óct'
meu final ,‘&ſeflada có-o ſello do \
meu' officio.- Dáç‘ïa' ‘no Collègío’ da
Bahia' aos 27.‘-ïdc'3ühho’dé' 1697.r ,ct Alexandre de
Í…ag
ª ÏLI‘CENQA-S~_~ ' D9 Santo:OffiCío. ' ‘
P-Me\’cre- Fra‘nciſòo
de SantaMariaflDa
lifica‘dordo Santo Officio ,
»veja Os liv‘ros de que esta¡
- períçaó. trata; 8C infoçme
' com ſeuvparecer. Lisboa‘,
K 7. d‘eAbril de 1698.
@Sªid-Din@ LLC. ,EM/!onzª.x :FÏ.Q0ñçZiÍpctÑda'Craçoſi
Seº-«ºs
.Y
¿ª5( s
'(NKÉKÉKSKÉKEKÁKJ
I OSli’VÍO'SÏÏÏUHÍOSQAI‘J
‘ a te,8CCateciſmo-na’ _.
, lingua Brafilica-,SCQ &- náoſ
tem couſa que ſeja impçdí—ª ,
› menkó …para .. ſeÑ_;ÑpodeI*¡é*ïím-‘.
primirgLisbÓ'aÑMSátïo ,Elon \ Ï
_ ' ¡9.de Alzpr'ilde"1698.v ‘
JFMÏZCÍ/Z‘Ode Santa Waz-Zé)
&NVÑWNWNWÜHÉ… …:3 Ñ ?ÉL-‘33 -".- - ¿ .j,
' ’ª ªl’stà¿Mor-maga, pº¡
~ ‘ ¿dem-feª :imprimir C’s
'livròszíe quefç'ika PCt-iça-ó
trata, &depoi'S- de im‘prçſ‘
- " - ſOS'
ſós ‘thnaráó .para ſe confe
rir; &Ñ dar'l'icenç‘á, que ç‘or- Ñ
:citó ~., 8C ſem ella náo';corre—
raó. Lisboar22.' de Abril
de1698.” -- ' -~
94/270.: Dim@ Y. (Í.
, ¿1; Fr; ::90729410 Ja dato. . _
\MNMMMMMMMMMD
« Istas * as Ínſorma—
ſ çªoem, podem'ſiſe im
’Primir os>1ivros ,~ que.esta peti'çaó‘ vtrata J_ 8C de
pois de impre-\ſos thfirſài'áê ‘
Pªi-a ſe lhes ,da-;líccïça Pªra
correr. Líszbo'g ,Qu dçzlulhqª
de ‘1698‘. Bºna.
Do."
, #44_
FWMMWMMNMNWK
DO Pago. x
' Ve ſe_’pofl'a imp‘rí-Ï
- mir, vistas as liceng
f ’ ças do Santo Officío’, 8C
. Ordinario , 8C depoís de
iknpreffo tomará á Meſa
para ſe cºnferir,&, taxar,
8: ſem iffo naó correráLíſÜ
boa 3. de Iulho' de ;698.
Ribejro. ‘Olivqyzjzctu ,
l
I.
s4
n'ſ
DÑ
IItil!
ÑII;\.1WI
;Inoi
.,l
ol!)
.\
I\
An
.
P
..nr
í,
u
.
y.
í..
-.
vIN."-
O.de
.v
xn
Ó
n.
.O
.e
\
yI
v.
.
I
0.
íÍ—
.|
.I
.QI.
R.r
D.
x\
.x
.
.-
n
nu
.
Is
.
A.
..
º
.a
nI
Lv
\.\...q
n
n.
.
n.
l
.‘
n.
.c
.
IU
uF
,
r
.m
.D
a‘r
n
I
NJ
flu.
_Þ
Pl-
.P
.
æI
¡v,
na..!
.
'CL
I‘
D.Á
'I
I
An
ªC
r.
J.?-
..
_.n
..
o
Ég!
ll
ªC
M4
v.
U.
IT
.l
..l
I.XO
.x
Ñ-
…Ñ,x...
K,
..
z.
.,.
..,
.
.Ñ
.
w
n.
..
.I
ln
v.-
_.
\I,
\
.I
J.
.A¡
.\.
x,
..n
-.
’a
ªn
u\
.—
.è
»i
1..\
\\
uD
›.
.
s
vn
a.
n
IW
\.
..
..
o›
I..
a
.I
nu
L_
c\
.
O.
..
AO.
n.
Y
Wn
\AI
.s
..l
.Þín.
Out
..Il
»n
n
J,
e.
.-.Y.
Mla
aof::
A\
›
d_
Ia
Oa
fn
..J
.OI
...:a
.
O,
‘o
.in..
Alqv
..
Í
..-
u.
.I
o.Í
.ÍÑW
a.Í
-
ªD
,I
Jn
nn
.o
An
J
\
n.
ul
_Q
ª
.4
\I
al
...r
..
,p
k.
.
Io
.I.
ªb.
w
l;
Ic
a.\\I
'n
Í.
1.
.r
ti
a
I.
...
.n
..
‘1,va
.w
.LJ.
..
x
um
I-
nn
~a
r!
~
I
T4
.
.-,
,_
_\\
Jv
..
II
a.
.….
n.
n).
i
I
.1
a¡dº
U
n.
_.
la
n
a.n
nL
nc
nn
f4
I.
.n
n,
»D
\o
Iª
I
-.
.,
.x
…a
.~
a\
vu
,Ö
Í
.x
rl
s
-l
»\
Mok(
PPC)
.J
K,
..
n
k.
'o
\a
.ªs..
an
o
.z,
a.
w.J
M'
n
w._
Ý.
.
\1
a;
.n
.y
ª.
r
o.
‘I
..ª
p.
..
.
....å
..
PR
..
._
.
.o
.f(
.n
»and
,p
)-
o
.
a.
4.
..J
a.
»Á
\-
Ia
.
nt...
aa»
,Ñ
.nX
nI
.
n
.lu
Or
.t.
.I
n0
.v
..
Á.
.v
.n
..
.I
lI
nn
vr
..
I
,.
nn..
Í.
„51
...
,.
nn
f..
.O
.a
.e
O.
.I
.I.
..
.n.9(
n.
...
.L
.,
.a.
..v
.é
ev
.
.
\a
N*N
DA
u.
.
n.
..
O.
.a
..Á
...
n.
..t
.
..c
rI
\.
.:
.
-..L
\c
.I
no
‘.
...
x
I
~.
II
n,
..
,O
ln
I
t
.ª
I.
\
.n
Io
.
¡I
.K
.
Da Opthograpvhia,Próhunòíáçá
. Declinaçãq -dòs' _Nomes ,— 2'85
'Conjugação dos Verbo
Das letras que '/è- uſaïz na lingua ª'.
Prºnunciaça'º'.
' ' S letras uíàda'sncstª lingua ſaó as
' ſeguintcs : .-A, AE,, B, .C‘J'DI
GI“;HI II Y, ~K, Mz N,
, W, Z, til/As
o: PI RI S’ -TLV
LÏlNGvA‘Í KIRIRL
'PRI-MEIRA PA ª.ñ.lP.:
’Ñ P
s:
' .5:
a
º)
:I Arte ¿la lingua quſilim ª
y vogaès entre ſi naó Forma() diphtongos , mas_
¿Jlè'jpfzgfinciá @MMm pm' fi “gòòfnó” 'ſylſilïlba -~.Ñ
. ‘ divèrfflº; . ‘ ’~ ;É
f; “Enflçe'Ñáç Yeguas_ (è, cóntaaquip aÍn
'- -dgjÑquS’TCLCÍ’CÏreya como diphtongo Latino, ª
ÏPBIFQLEgnífiCar .büa vogaLcntrcmcya entre_ L
o A, 8C o E', 8C ſe pronunciacom hfi ſom
- divcrſo 'ªbutfás \log-¿té? ou cñmo A Fc
- chado queÑParticïpado-E.‘,outoſipo E lar.
S. . ªrªdº? dº PYV-g; \rebºr- -FthQ-T
. " ſçfflpre ſerIOnuntíu… {pio
ſobre as vogaes .A, O, U', como ſobrc
E, I,'S’ÉLÉÑÍIUÉMMSÁCIMCBÏWϺ*gaes o {exe brandamcnte no Foºrtuguez;
, ‘TFSÉÍWPSFFHQ ?IEQQEÍ-ÏWVÉMS ºrª—r“
o-ſcfp C’co'mſcllѪs; ÏCLnɪÓJUZIdb .ión-ª'
‘ ractm’ Aire-{MPHveaſ ’o' ¡He
…ro ſohc-º. tºdas’ ªs -zzK, Ñ z fi
“IF: , arca. Uſaſc fa ’ cmo com
ſejcguç à conſoante T.
,'qutar: más nos maxs vocabuz
Dºs ſwía‘dQS'; por "ſér máis natural ,'oºſéw
fibiloaestalmguau- ', .J ~ 7
Dzás vezes ſeª’prqqunçía tam branda
figurª'th ¿penas ſe Conhecc {cºmp ne'fias
x pàlavras Idç, máva' Udje-,lcgupnesz "
-Í- › ’G5‘ ſempre he aſpero ſobre todas as Vo
gá‘cszèépòriíïoiè eſcrcve juntamentelccílei
ª.; Y’ ~ ' l:: \ O _ p
l
I
haLÏ‘Dzz’NaçaZFKIïiri. 'Í~ ;ª
(iª Ha, Citando porèm_-t_cmjacccnto Circ‘urn
flkx’o ſobreſi , ſe ha dd pronuntiar vbràndo
comaſpiraçaó na gargmta,.que mal-fc'zcnü
Xcrguciréomo nestaSIgªiavras , Ghzªrz ſcíª
ehcirado ç ¡Inghc,.cúançz;ch'ghc,vc1ho‘.
. H';T_com›asmogacs ;Stª conſoantçsº: Ram*
‘ pie hcyafpifflçàócgutmralz “dpto-quan*
duff ſeguó!OECD ª N31 *porquc‘cñtañ faz
combnp Pofitug’ucz nds'ſyflabasfiha, Che,
Nhay-thr-Esta aſpíràçaó he :muito uſm
da ncstz lingua., 'pex ſcrzmuítofgúttuml'º
maspáktcm’tatm mulaipliujda‘de dqstuzléi
tra emtodas as Pªlavras; que. poderíº 'caüſilí'
‘ confufió', uſamosdella ma dſcritmmfómònz
- mencrè asvºgacá ,têc \dejªn-¿mos :intrªf- cpm**
{cantes} &o Fira cstás(invade regrwzgèraiª;
que assòonſoantes T ,‘ SUPE, pedcm -nzzaià
ordinariamente a aſpíraçá'óqu ,quçzà‘sròu-I
' tras, comoo ulo, &.aj'praxó cñſirxar‘àªmc-g
lhor; .’ ºf?" ' ' º. ' a' Ñ'f
I , n'esta' \lingua temqugtfomalídwch‘
duas de Vega), 8C duas de conibantcflpriè
mcíra he dc ‘I vogal combinó Portúgmez :
" * _\‘› m 'EI,- .'
a' ſegunda de conſoant: , como tambomno
Portugucz ~. n'csta's palwwgrs'ázjogo 7- Jancié_
-la z ÑmáSI'oom‘ªſóm mais bnm‘doçv.. ſ Adjcg
' -quem'37Udje , què-'Azmokcbírar e‘dKII.
mmbemvogaJ-gucçuí‘ahíà que@ "Audio:v
v; - A jj y reg.
O
'4.'- Arfe 'da ¡11'5ng Bmſz’lz’m
.rcsdaárte'dalingua gèral do Brafii’chamá- .
\216.1 'groſſo, pois; feª.- acha tambcm ncſi'a
ingua : 8( aſiim como~ ellºs o eſçrcvem por;
Y, par-à o diffcrcnçgr do I- vogal: fimplex¡
tambem nós o cſcrcvcmos c6 o, meſmo Cª!
Éactcr , porèm com .accento circunflexo
pºtªcítna, aflím, ?gp-¿Ira 0 differcnèar dc
outro-;Y conſoantº-‘,' 'que ,ſc eſcrcvc ſem
q acccnw.: 'Pronunçi‘a-ic pois esta v\rogal co—
mo: Ia" 'tturah "¿85 -na garganta com os
dèntcs ‘ªh-ªtada"; v. g. Míghjr , contas;
Pªj'fíc'àpim. ‘A quam Evocalidadc, ouſom do
I',ªhc de _I carregado i Qu conſoantc du
'plcx,t;omo uſaó 05- Castclhanos na ſyllaba
BOTE (è introduiio tambem na eſCritura v
ortúguezg , como-nestas' palwra's , Mayor.
Cayar: 8C por ifl‘o a‘ cſcrcvcmps- tamme
ncstalingua por ;Y ſcm accento, v.g. Buyê,
,grandc;.\Cayà',nº_ítc., ’ ' . Ñ L v
V, hcsta lingua ſempre he vogal, nun-Ñ
ca ¿onſbanta - E“porquc cm alguns vocabu
lós çºucorrc a' vocalidadc doU vogal com
a voqlidadc ch conſoantc ,Para pronun
ciancom proprícdadc cfl'as duas. vocalidades
juntasſic introduziob dublú caractercstmn
geíi‘o, que ſe cſcrcvc ¡film Wi" ,6: ſe- pro;ª
nuncía com hü ſqmmisto de dO'USª VV, dos
¡¡unes o Ñſcgundp (im-'liquiQO , _6: ,o :pxïlmQí-,ª
z ., _.3 . rº
)' Á
ªaª-Da NMMSKMTM_ :-7
fócomnconſpanm: W‘ :TWaré-z ,
~ .'- O'étilrſauſit fbbr’èzàguasiogac'ç .parade
notar hüſommcdio'entre'M, 8C N -,z &metia
a melinapronunciaçaó 'cÓmonos vocabulos '
Rortdguczss via: -, - ñw‘couſa- ; v. g.; Tuya;
D605; Umªg-7x,, SLI.;- *3-"2 Ñ .1" ª : . - :èl-.5_
(1 Uiàmosdcdousacòcmtps , humxágudo.;
&c o'u tmïciréúmfjexo.: Q-.ágzfiaïſermjiam
cal-regar ſóbtc a Yºga¡ ‘ :YUÉUSMDbé ;z pags-1;_
OrdinariamÉnteſcachmazdcrradcira .vógak
de todos'owocabulosdestalingua , eXceth
algüªs‘pzlgvXQSqucnáo 'ácábaó un agudo¡
como Bac; De , SC algungpºucnsvocabulm)
ue a'qxpcrjsnciacnſinªlíSobre 0- tí] nio
‘ › 'poem accento agmlo-¡pm, evitar .a
fuíàó na cſcritura; mªibªstflfidvertirqueº
til ſcmpro he agudo.. ,anndo o vocabulò
- acabaem. .LA,-.ou› ¿Ez ſem atecnto-,Bc J -
tjl , (e pronuncia cfl'a ‘YQ l‘ameyaboca mal
pronunciada_ comb, TE,… Jiancczznofim ,daº
Elan-a: mg, Pidc,‘efl:à_¿ Ïckiébx, nio v‘eyo.
havcndo outro Ï hcgntos agudos na
mcſmadicçáo, he mal 'q he composta , 8C
cada, hot-ria¡ dasÍ¡ partes-fica pa” compoſiçam
com o ſeu acccntoaguddzyg; Tçohóhehé
~ dc,csta6 alguns pouqos. ' x- ~~Do accçnto circumflCXO uſamos Tob'rez ct
ªs Yogacsgzuc ſc hªó de pronunciar comïbu‘l'
Ñ é ~› Aiü guru*:
?6 ' Atte dàJWzBm'fllim
guïúufil náògar‘g‘ançav oumoüníomrgroflb
«eòm‘ospçiçosñdxàdpa Ddst‘eáhodbíſobrc o
Ayude notaquèiſe'büdcï pronuncia:: ;com
¡mimª-ibm ¡Aſlòc'ffljç :8( :ſc
-fzàpr'ónqgmcjandvjomchvos/dmuszfechaidoszſiv. g. Sámbá , cagado. ‘Sïquïd E- faz
bum;ij ::ajeno-;wiefórm‘ª &chandoºdo
¡¡¡afirmzmoddoaídeíulesz-vſg. W'on Ta;
plçyap bravios.;80hre-‘Q ¡YY-;ji ſe‘di’flê quefónª
inghum íſÓm-'zgímmdlnmmidmlá ªnagat-ª
gaqtaxSobveD;?Düufazjxaárbºm h-u-m vCL
;zi-bwin) pnonunéiªdmèum'os- bçáçiasjfcchaü:
- dosízngzªPòhümgeçjr ¡ri-í ‘ 'fl ª*— -K c‘ :'I
L-.EACIvírtopóïümüdÓh-o;quen ltabap
Tzçá; com áílnomçyofflunofilmda icgaÁr
feprpnuncítícmfi a tia' ſcmclhán'çaz ao Cªdiz
fo' POTEugue-z’ nas ªvras, Qmç'aóïçj Ma'ólzf
ainda“ quemº-O; nítd tam ſexáfivdmestazr
Eng-UYCÓRTQUOP' u aez:v.gIHieuçi;aú-,I,Mohétçñ ,ªde H @UH "ce'çádéjàéflírz. " V¡
’ x j º !"r‘ſ f
, › º ~.ÁI,_ . . ., , y&MJ/‘m .'H 4’) {JJ-\0. ,3 .1.… . ’.
, * _ ’ … … . l ,. SI! ¿ULL ¿Clí-'S'Jſ—I I~".ſi-‘I..'L’-) .- .- '. ..; .
› - . " u y
" ~ - f2!: :a 12:5‘.- - ª*- ª… e ÑE,-.,4 - ¿i .- ªf." .Y _
pagaremºs-'S WW'OSyó'- Mſòsadºs
-,› . ‘ Ñ ¿NO-_wn ›_ --ª' ’
~ OSNomes nçflg linguanaótem :pro
pnªmcuce dxstuuçaó . de gcqcrosk., ou:
“º: .- ', -.1. , humº*Ñ, k.
a\P'v'r4
!ini‘nc‘fósg our càſos'sçxíèsómcſmmzmñmſm
mudñça'Em-vc ?de ordinaria ao gmcroxmaflku.lino ›, &ª; féminíno T5.- vaer" numero' fingulh'f' ,
8C_ plúralçrèt emUªtò'dos os caſoszxvgubfl‘c
nomefiradzóª, ;fignifica ;Vacca , &²B ' ª,maſrukifion,I&nfl‘z'nzvlèx‘u;ICEL,,º Ã( .Lſem ‘vánia‘çáſió
fcryc ao fingularyêzfflumlzòc do‘m‘eſino modo
fer-ve: :aslcddqsrzoa' &dos-¿J BM cwadzò; ,hüa
vaocz ‘4’ ‘ou~ boy **nd '-.fin'gxfldn ;ª Bily-òMMÜ,
mmtàsr vactas no-phí‘ra'l- ;:'I’àóxi'i \RMN-Ei
nh‘à ,ª'ſoymo'rca hunia: Yáccsr;:-hu…~bò51¿por
mimJnonomimú'v ::Rift çkádzügfifibh' db
bbyxmogçniúvoºónudiz() .Tri ."EI.) ¿amimu
Os numeros porèm ſe distingucm Mºn.
tendem' TUI Por; ralguománpªr'nicuhs ELJquc
ſignificíb .mutçid'aq-z--rpuípçlns Ñ mdjectinbs
numnwès ',- :ou : pelo 'ſhut-Mhz, :385?: mauroedº
fªllan;';ª;üi'áf :-1er Ñ OÏE'ICH’¡ 'Ci UNL-U' q E òcfzzrªp
1 *Aè pániçulçw qUe-.Sſtgxúficñioo multidaíxz
› 1316 -A-¡Ñ-Sr :TQ , …nó- :ffiu :dq mmm-è @Mazdª-c
- .uſa com mnomcs dQ’BQUÍÏSx'QUQK'PÜÉCb
v oenà a ¿gente ,- v. g,…Ymuá¡ rapazéswflº
chi'éá ›, róçasda gema-¿O--TÓ, ,th-qſa-¿mm
a’rgunsnomcsde pªtenteſco ,ª SC .'chvq i²19- '
plural ‘z “-V’.‘~ g; Bfrrxncé- ,‘*irm'áop -mm'srsmov
ços ;t ’Tidzilé", as - mulhenes ²,: lſcté, OS' app-¡n
37
apªcsdascaſàs. A… K’ 'T' '* “151 f*: 1,)
_ "Os-.adjectívçs numeracsèguc ſcwcmªpap
-z A mj ' \aq
1:8 Am dilz’ilgud ‘Braſilim
;ráêoefingular , ~ſaó , ~Bihè-,' hum; ; *Wachí
- ni ;quandº ſignifica , ªſegundo em' ordcm ;
?Wacháñídikiè,, tcrce'íco cm orde'm; Bihè
:-bihè, hum 8C bum-5 Bi'hè crib‘xxadà-hü;
Os 'numeracs do plural ſaó, Wacháhi,~dous; ~
-- Wachánidíkíc., tres; Sum'ará onóba'a, qua
- tro; Mz" bihè I'mſá. ſaí , cin'co ;'Mfſrcprí
.,bubihé miſá. ſaí, ſcis ;"MÍIÏCPI'Í’ wachán—i ~
Ñn'ïíſi (àſ, \kt-te; Méfçp'rí Wªchanidikxcmíi
Jªi’ ſªí, oico 5 'Mírcprí ſuhmri oróbse ſaí, no;
yq; MYcríbze. miſí [hi, dc'zz¡ Mírcribae mí-Ñv
fir'dchó ¿by? ſaí; viptºª, Tcohó-, :oà Buyò ,-
muitos; Críbae, Cribunè , todos; -Wºhoyéz
~t0dlïsz Lª" nº"? - 2.:..7rrmrzªíj' -
.: :.- ;Os caſos fl:conhcccm ªou- pelaoolloca‘çáo'
cdmnbx'pcz‘, ou pçlaS'prepoſiçocns. 'CO nomiª-'z
:bativòx genitívoſ‘c cºnhccc pela, callas:
ca'çañ z porque o nome , que ſc ſcgucimſi
{fixedíátamcntc áo vérbo fcm prepoſiçztó; hehominaſitívo; ut, Sucá-ªinhura: do dipadzü,
. ofil-ho, ama a ſeu pay 'c- 8( o ¿nome que-For
¿im‘mdxatamcnte dep’ois dc outro nome {em ,
.terprcpoſiçaó ,Ahe genitivo; ut: ,4 Erà Tu
~pi ,caí-;1 de Deos. OS outr_os caſos todos ſc
conhecem pelasprcpoſiçoens , porque nc
.flleingua naó ha caſo algum ſcm‘ prepoſiª' N
çaó ~ſóra do Nominativo , .8C -gcniuvo , co
mo ſc entenderá melhor , quandq tratar—
'V 4-4¡ ~
x ‘ Pſimſinòmeſubstamſiiva,Egº, nºstalſiim
T." “Da Nazca¡ Kirin‘ſi .59
r .- mos das P'repoſiçoens.
g. lll.
‘D95 'Pfonomen \ Ñ
- gyafaz ho nominar. ‘8C gcnitivo .HlCE-p
Yi; ‘nóS-òútr’òs caſos todºs, Hi, com a prepa*
Iig'aó'que lhe convempoſposta : ut ', 'Hidio
ho ',ª‘ mim; Hinhà , /de mím <5 como ſc dirá
nasPi-º'poſiçócstO'plúral cxdpſivo fazno
Nominaçivo , 8C Genitivo Hic‘tçidt , nós ,_
'de'nós nos carros Cáſos ‘Hi-dc , com a
prªpºſiça'óquc pede oc‘aÍò-no meyo , ut ,
Hi íohodè z a nós 5 Hicmbohode , com’ noſſi.
cb; 'Hinhad'e , por nós. No plural * inclnſivo
‘ 'faz noNÓmínativp ,-òc Ge'nitivo kctçí, ou
~ ketçi‘àzêcnos outroscaſosCupu Cu-a, com'
a’ prepoſiçaó?poſpostm ou c‘mrepo‘sta,ut Cu-__
d ohó; a nós todos; Cuna', de nos todos;Cu
boa' , por 'noſi'o amor. . ' . v
' ' Advirtaſc que o plural‘excluſivo ſc uíà ,_~
quandodizendo N63, excluimos a pefl'oa
com que ſallamos Mag. .Pacri cradzó hinha
- dé i mata'mos hüa vacca cu , 8C outro [cm
Vos. O mcluſivo ſc uſa.quando fi: mcluca
pefi'og com que fallamos z V- g- I Dº Pપºê*
ma.:
x
"Ro ‘ Arte Ja lingua Braſilz'm
maternos ambos , emü vés." Advirrafc ma's
que algúas prepqfi óes tem diverſidadc na
compoſiçaó com b r’onothc-z o que ſe cx
plicará melhor, quando ſe tratar das Pre
poſiçòes. . . \cx-zº; ª; ,. ªi"? ~
‘O Pronochu , fªz no Nominativo, 8C
Gèniñvo do fin ulár Watçázêcnosm ' _ª{os E,Com a prêpoſiçáo -poſpostgmçqxa'áïdéè
difl'c. no-PrOUÓmc No plural'fazſng
- Nomihauvo , &.Qenitiyo Ewaççªa ',7 ;3C nos
inais Cafes :E—ª ¡Sºmª-1 prepgflçgêçózwcnii
en:: ho mayo—,:üt; Eéohoá, aAVÓS ¡Eruíáj
por vós. f …ª Un, -,.;;-z-,?:;-:,, ..MTX-«Lunªr *L
s ;OSÑ Pronomºs eciprocosſÑ-nestazljngw
ſaó tçes,$ubikanúVozAdjectiv‘o,&chzbal-.Q
Subfiamivo cmreſpqndeª: Sui‘, Sjbj‘, ;Sççq
Adj'ectíxzo a Su‘usachrbal, quando_ ;cripta
cov ſutzflamiv'o; -fica ma ª cºnstxuiçaó -dcík'ª ‘
lingua' por. nominatívo do verbo, ¿Sc 'COVER'
pende alpíèmcr. Todos :fics tres recipon
. -Cos'ſeformaómm _alguma _destas tres Patti,
culas D, Di, Du, compostasªou cpm a;preſi‘poſiigoens dos càſosj, ſc orccipr’oco hº
iiabstantivo; ou Cºm os. nomcs ,- ¡è o recis
proco bé adjcctivo, ;loq ,Com os vchos z ſc o.
mdp-oro hc .vçnbalz, ~A partícula D, ſervcª
para'asz'prepoſiçocns,, homes. ,"86 verbos da
icgundaºz &Ñ ççrccira declinaçgó, O41? ,5‘¡Tí-fl_ ~ l cr¡
Q‘Da-Naçaê'ºKTà-'iriflï z 1 L
&Neſ pa’l-aras prepofiçqcns , ‘nomcsªécsxer- ~
bosda; primciray‘òïxqúfltta decliuaçnó.. O ~
~ Du , para,v OS daqpinta‘. .Eisps excm ' ;dq
todas as tres particulas emcadahum SMP
gcfiçüosidc TCCÍPPOCDS. ?IPD ‘ rçciprqc'cxfilb
‘flannvo , u: Didohó., a‘ fi; Dembnhoï_
comfigo ;TªDibo'hò ;(906 ;advertindoquè a
este recíproco ſubstantivo ,alèm da partículª
antecedente , \c-costuma Cajamat‘; Ho ‘,’ no '
, fito; Mi; mcpoſiçaó naó 01cm deſcu n'atu
ral ',z-\ÍM g.:Dinahò º -dofi. Do recipmco adª
jectivo, ut Dambè, ſua paga‘ *, Dípªdzïx: y'ſeu paIY *, Dubſrrò ¿:Ïſuſià: barriga. @Dpzteci
,pfooo verbal , utDaTácrè ,cllei .méíjnó wn‘
pt*:qu Dinhikianïghi ſaífª' .tcm'compaixaó dc
ſiáDubflªeuQ-mcſiïioyè.? ’gm - ;ªL ›z ~ *frª-I‘ ›
Os pronomes relªtivos Hic', Iste-,Ãlch
I-pſc'; ls’,~:,~ſçfſaz') -nçmináqfo del verbº 5,?… ſc
ºxpljcaó mm oartígo .proprio. da-…te’kccirz
peſi'oa do verbo, como-'ſediráaundaſetmz .
tar dos verbos: v.g. Sucàzclle ama; Icoto , '
elle furta. Se eſi'egrcÍctivèJ ſervem a0 verbo
cm outros caſos, ſc cx licaó com os amigºs
› L,- ou S; conforïneïhe oartxgo da ïErCcír-Ã'
pcflba.,dªs,p\epqſiçoch concordaépom ‘' ocaſo; ut ,r Idiohò, aſi elle; Serñboho, com
olle 3 Sai ,'-p‘aka'efleçº Se cste Pronome relatiª_
vohe-demoñffrativAſc uſa das dicçoens feª*
‘ guiar“. - Erí ,
?I‘z _ ‘ Arte da 1¡ng Braſiíím .
A'
~ Efl-,D‘u lghí-z c’stc; no ,plumlfªfá‘ii'EÏid'ò
zi, -estes: mas Ighínaótºm plural’ ;Ter-VE
Pam-'ogcnçro maſcúlino; 8C feminino‘, 8:
para todososcaſos. ’ v - "ª“ ›
- Erò; cffc; no' pluralºfaz Eróá, fe :Falla
,dc gente, S — Lux., . ... º y ‘El'. r º.
~ Rohò,aquellc; ‘no plural FazRohóá,-de
gente., ‘ í ' ' ª- ‘Vrò,iffo; niotcſimplural… -' --ª
~ Cohò, isto, cstcy effc; i126 tem pink-als;
?nªdos ſe uſaò na ’meſma .fármacm. ¡todos o’s
ca os. v ' ' ' ' ‘ ‘ *
.L
, zz y. TU ¿31‘ſ, . .
Ospronomes poſſcffiv’os Meus ,j Tuus ,
Noster,.Vcster, \ſc cxpliCaó. com‘ &Kumar-I
tigò, ou partícula , que ſc ajunta aos íiom cs, q
cogſox-mc- ſc cxplíCará .nolpamgrafo ſeªr.
gumtc.: . ¿UN \ ' .. -
: Do relativo Ogi, (Luc, (Amd, vcj‘a.
íènaPartc ſegunda, ondcſc tmtadªSyn
taxedo nome relativo. N…: ,
., S‘IV.. v ‘ y l v
x _ Das Declinaçoen-S dos Nome: , Verbos,
-‘- (9ª Prepºſt'çoem’pelof Pronome’s. .
'~ ’ Sínomes , êçÏÃVErbòs nesta linguanaó
\em divcrſidadc alguma entre ſ¡ na Fer
, ' . › , mmuz
' - ' ‘Da NaſaZ .'Kiririt I z
minaçaó dos caſos, &cªmpos; porque os no
¡nes ſcrvcm com a mcſma voz a_todos os ca
ſos , como diſi'cmos . 8C .os verbos todos com
.a meſma terminaçaó gèral fórmaó os tem
Pos parbícularcs. lºorèmtcmhlgüa variedaè
de entre 'ſi affim os nomcs como os verbos
em alguns artigospu articulas,que fc ajun—
taó diyerſamcnte , 8( rvcm aos nomcs de
pronomcs poffeffivos Meus , Tuus , Suus,
8C aos verbos de pronomcs ſubflitívos Ego,
Tu , llle. A dívcrſidadc dcstcs artígos hc o
fundamento dc dividirmos os nomes,8c ver.
.bos em divcrſas Dcclinaçócs : porque oª
meſmos artigos ſerv‘em affim aos Homes, co
mo aos verbos , a meſma diviſaó ſervc de rc
gracommua a huns , .8: a Quiroz. Chamo
Declinaçóes , náo porque ſcja‘ó dcclinaçóes ‘ x
dos caſos nos nomes , ou de tempos , &c m0
. dos nos verbos , mas por“q ſaó quaſi declina
góçs dos pronomes , ou poll'eſiivos , ou ſub- ›
1tantivos,composto_s com os mcſmos nomes,
8¡ Verbos pelas tres pcfl'msem ambos os nu—
meros , ſingular , 8C plural : 8C pela meſma
raza() , &por ſcr rcgra gèral que abmça tá—
bcm os verbos,ſc pocmjuntas as dcclínáçócs
‘ dos nomcs com as dos verbos. -
O que ſe diſi'c dos nomcs , 8C verbos ,ſè
hadc cntende ‘ ‘nm‘ Nº: :Moroſ-{(3:25 que
‘ fór
1.4 Affiteda’liúgua Mmm ’o.
fórmaó 'os -caíos ,-òc por iſſo conco'rdaó‘ mini 'bem com os proſinomes ſubstantivos Ego;
?Fully-‘Inc z &c por effa cauſa ‘pºdem‘ fem-E
prehum deſſes artigos, ou particulas', ou;
' -nszprimciraz au na fcgunda,I own-41²mb!
*c \ beira' .pcfioa-, conforme o pronome -
~ : Y¡zom que'conoordaó, para fignifi- '1
caraquclle ſentido, que no Por- Ñ_ '
. .tugucz ſc explica: v.'g. com-ª f '
, m1go,an›,por amor -
. delle, SEC. _~ " v -
-¿Ñ I I , ,.1
ª
\,\
¿Ñ
Q
s,
,(Ï'_¡Di-Diſh¡da:;Decláhtçºensdaª-;MªnnyVerán,Ó-Pmpffiçnfflpçloj‘z
amgo:dºs'Pranomm‘.'
-Pèſicças.'1."‘25.13.:1Plur.,vIÑ"I,-vv:2,_5-' _3.yM
Prpn.Egº,Tu7 ll-lc› Excluſ.Incld‘ſ.V6:liſ¡-
H--Plur.NosNosª'
5…8.-MºusTuusSuusNºstcrNostcrVcstexSui
' . x‘'F“ª
x.Dºcnn,¿Hi. 7E’Imu,,_H¡deçu-zE-a1-2 _“ªl
ILDeclín¡…Hi\Ez'S-Plux.'¡ªl-dº ,ºu‘E-ª_33'Ñ
;.Dcclín‘:.'dzE31s'c‘ \PlunHide-‘chK—aEdz-aSc—aiſi,ª'
?24.'D'çdiºfiH¡—s¡PIM,~!Hi-dc'CII-’aE-aſiſi—Si-àª
~ l'..'_.'.--.—4-———
(çª'iODcclin-Dzu’ASu_'Plux.'Dzu—dcCu-aA-aSu—a _
16 Arte da lingua Braſilím
. Bafles cinco modos de variar os artigo::
' dºs pronomcs affim' pofl'cflivos como ſub.
‘fiantivos cm todas as pcflbas ſe forma() as"
rcgras para cinco declinaçocns dos nomcs ,,
&vcrbos. E aſiim como na lingua Latina
a diverſidadc das declinaçoens (c tira da dcſi-Ñ
’nencia divèrſa ou do' genitivo nos nomes ,ou da ſeguctnda p‘eſſoado ,fingular'nos ver;
‘bos; de hum modo ſcmelhactntc ' tambcm
ncsta lingua tomamos a divcrſidade da Pri.
¿meira ſyllaba, ou letra , vque ſerve de poſ; -
' 'ſcffivo, ou de pronomc na tcrccira pcflba do .
ſingúlarzpórque cstas tercciras pcſibas ſaó
todas diveriàs , ainda que cm alguma das
outras pódem humas declinagocns ſcr Con
forme as outras. Dcfl'as tercciraspefl'eçs fa
ciimcntc ſc tiráo as ſcgundas , 6C primcï'ras
pela rcgra que ſe poz, conforme fazcm tam
’bem os Latinos , que das ſcgundas tiraó as
, primcil'as, 8C tercciras. De maneira que c1
lcs daó por rcgra a definencia dos caſos , 8C
.pcffoasz 6: nós o comcço das meſmas peſ:
ſoas; ~
Regms das cinco Declinapem.
A primeiraDeçlinaçaó he dos Nomcs , 8C
Verbos , cujo‘artígo do pronome poffeffivo,ou ſubstantivo da tcrccira pcffoaheſil', ut o
- ' nome
L’
Da NaçaíKirirz; , I 7
nomePadzü ;pay -, Ipadzü , ſeu- pay. Verbo,
Cotò Ñ, furtarz lcotò , elle furta. j - - v
A‘ſegunda Declinaçaò he , cujo artigo
do pronomc natçrçeira Pcfl'oa Faz S; ut o no
me Ambè , paga; Sambc , ſua paga. Verbç
Arancrè , ter pcjo \z SÁrancrè ,elle tem pejo;
A t‘erceira , cujo artigo da tcrcc¡ ra peſi'qa
faz SC', ut ónome, Ebayè'., unha; Sebayà, ſua
unha.Verbo Eiq‘), dcſcanſarz Seicò, elledeſlz
canſa. . . . - ª '
' A qual-ta , cujo artigo da terceir'a pefl'oª
fazSi z ut 0 nome Batè, rancho, morada; Sl—
batè , ſua morada. Verbo Pà , ſcr morro 5 Si;
pà , elle he morro; \C .~ - ~
A quinta, cujo artigo da terccira pcfl'oa'
Faz Su 5 ut o nome Bírò , barriga ; Subíç‘ò ,
\uabarriga.quoUcà,a mªr',Sucà,elle ama.?
_ Conforme as ditaslregras daremos ?ora
o ;xemplo de cada huma das cincó dec inz
çò'es dos Nomcs, reſcrvando o‘cXcmplo dºs
‘ v erbos par-¿o paragraf'o ſeguinte. ~. -
Exêplo daprimcira Declinaçaó. Padzü;
pay. Singular. Hipadzü , mc'u pay. Epadzü¡
teu pay. I adzü ,ſcu ;pay4 Plural cxcluſivo;
Hipadzu e , hofl'o pay -, noflb , mas naó Vol?
ſo. lncluſivo. Cupadzuà -, rioſi'o. Pay , noflªo¡
&voffQ Epadzuà ,.vofl'o pay." lpadzuà, ſcu
pay dªllcs , ou ſcus pays. ‘ .x -. › Ad l ‘
\
_'18 'AmddingmBmſz‘lim
Advertencia. O A , que ſc ajunta no pIuÃ
ral no fim ,ásvezes ſc deixa no plural inclu
ſivo , 80ſ: .diz’Cupadzü tambem. Ea mcſma…
advertencia \èrvc camme para as outras
Declinagóes. ~ 4 7 ‘ _ R .
A csta Primcira. dcclínaçaópertenocm os’
'homes comcçados por I.,- -quc náo ſaó referidºs nasoutras chlinaç'óes ,8C mais os no-ſi
mes,íègumtes. Anhà…,tia. Ldzè,-fumo.—Ba
kiribü , pentc. Bacobà , bananà. Badzurü ,
maqueta; Babxchèmu Bcbetè,eſcada. Bae
kè ., ſobrinha. erü , cálcu‘nhar. Baztò , bor
daózBAbeíra. Bebi,Bcbatè›, fontes dá ca
bcça. Bedzè, cabo dc instrumcnto. Bed-Zeri,fi
adelhas. Behè ,,Behqtè', Chaga. B'cná,caco.
enetè, borda de macro. Bcnhè, orelha. Bc
si ,tristc. Bewó , \ronca-Bici), traqªc. Bidar' ›
za'ncrò ,Cªtral BY, pé. BYdi , cinza. BYkè ,
irmai mais-mega. ESA-a: , írmaó maismoçq .
Bò , braço. Bocò ,algibcim Bodzò,macha—
do, Bu, eſpiga‘. Buànghetè , pcccado. Bu.;
çrenkè , urucü.' Bucupj‘r, frccha do mil'ho.
Bucutè, cias. Búdcwò,ièpultura. Bünhicò,
fuer.. Buonhctè , bondªd-t. Burò , caſca. Bu
yéwohò , corpo. Buy-ò’, rpuitos. Cadamfrsi ,
vea. Ca'nghitè , obraboa. Cayé , manháa.
-ò , caroço. Cobè . tefla. Cohè , ſedor’ento.
poned, toutiço. Cotò .firme. Crabü , Pci -'
* - to.
': 'Da Naçd'o‘ Kiriri. í9‘
to. C-rarñcmü', CªíiªJCl’ªïl‘üfiOÏl‘ªó. Ci-o‘íi'
becà ,Ñ c‘uya.-Crocràz fe'CcÓ. Cx-odis, rÓbu'ſi-_f -
fio. Cronè, 'nülCtò‘P'obò ', gúerra.4C1ct-o-_.
\è , dehfolidluor. E‘tüªg'ºrabó. 'Ci-udèñ', col;
Crutè¡ pann'o‘¡ 'Cu-z l'iquor; "Cucügtío':
Cudü , jºelhº.,Ded,enhès, tíaſ' DehebàLcai
vador. D_è, mi .ªªªDenhè, guàt‘da no caſi
mªinh’o? ¡Dj‘ſ, cáKellorDü , pípIhó. Due‘ l
bè , ayò. ªDzà-,- antçi ‘Dúrcà ,J ſog'r‘o. Dzè;
nome. ¡DZedzè,²irxtiñ'a máis' "vell-;rán Diidè¡ '
cameradᑪmulhèri-DZG,mainhd. D16; 'fobrinhof Dzü‘,v agua.. E‘ ;‘ cáxſxga., Ebèdzü,
fontez'ºEbhzàz üaüéllaª‘da perjna. ‘Hè‘; tri,
, pas. .ch‘aru, \YOÍJCO'dC áo'. _Hènàñ'dzïj
cavacOSÑ'Hò ,ſfio. ‘Yácróro 3, anzºll' Yan‘rj
priac‘à frª-Sha.: Yañez ſobrín'ha. "dea ;zz
coará. \Syrah-bºla; mªchi; ;amªs
dió‘, tffillió' afl'ado. Mamá, ‘teta', Mae’ñápáliçada'; *ſiªM’c ,-'Ñ oſſó ‘ct,ª 5C gſiínipapb, "Uhr-²ª. ‘z '
,campog Mckatà , . fefrºº. Míghj‘r ;tomás 5
Muzraiz'f ,MUCÜ’ª èmbigo. Muhè‘; rédg’: dc ‘
Pcſcar. Mutè‘, ÓEilaçáó. Nae'xgbi , ngrízÑNe, - .
peſco 0,' Ncbaru‘, hóbro. Nccà',_tòdſgguaré
-dada. haehi ,reſgate. Nhç‘,mſchxbfo virilï '
Nhçc‘arà', ſànhòio. ‘thiprñ'z'crista‘ª "ad-e‘ "gallo,
Nhikè, .avò. N ' ü'gm'criíno. Nhú'a‘nhà , ſo‘
‘brinho. Nunü, inguà.PadZü, Paídcz
nhè, tio. Payê , tiº'. Pee-wi, ’cacEÁmbo.'PeL
‘ ‘ ~ B ?1' Pºtè
'La‘ .Arte da lingw, Braſilira''phtèz _palma;do -pè, ‘PíCà—ct,, bªnco. P-itè', rc-~
dç'ª 'Pòzªz Quªn, ‘Pòhê z \lªrgª-L \Pºnhè ,Ñ del¡
’ -’honqst9-‘-zlà’,opò,-¿irmáqïznais-vcth-I’Dtü s
!hedçphpz Exebix ,‘ cilyçtè. ¡Prcnhè, figado.
y P1719‘ ſMgUe-,Puxü ,flºª- .Rªe z mªçhç» Rò'.: ^‘
&effide 31gb" ,Ñ Apªga. Si,, Dxdura'.›
. çſàgargafflgajbò., _fobªqá Sanè ,y‘ páxçriªf’ffêç'dQCPhçr'.‘ªÍÏ,";ç9rªçªó' z'
fuccéfſºrªzxSòmbjïílªªºdiºqujmilhºz Sºm;
²:5. ¿.ºuà’ííèêª-E ?Pªªèz-tcffllos, ’P²112
' PÁÉQPVªs-Tïfçªmbàz@Pegªſiïççrºxê›Sªi-ª
ta.; _,.cczàſ, InGícizlllc’gs.,ª ;I‘cch , ç-ço—IzgçYadpy
TS* ¿z fºl-Í TººnªànáïPºnfi-üTSWCUPÑ; r_
ªªºhªpqïxª: Tçêhèpzhºmenu ¡Sºmºzª Tc-Ñ
{de’êhºz&ªnºttº-:TºhªtèFÉLIPISPÓTÚÃ
‘ ¡ªri-.- ªtrºfiª- 1T,ªkª I:- xxºttª- [9515*:
12M# .Tíchhehobò :clampagon Tinghí ª'
cªnáfxºçhªè ;Tò'a ªVè-Til I. PºlPªÏ.-ÏWªnhº..-zv
Íèp-fªªendM Wªnhuzªatçáº-quinhªê- .Wª-z
, fªr-iª- íºstrurnen'tíº .dªtªn cªí-,Wªxtéà ,.Fſ-z K
‘ Whº’s-Wªſüszªſquªrddb ?nº ºªïPÍnhºí'
²~ ,és-:bªbªdºn ;Wªyª- fººt» Pºr‘.
quhcxè ;qppbrcg Worè ,A-;braço ;de
cpmihjig, ,zip , &6, Woxò , goflgs, Womg.
› ¡fé, ¡¡¡EMI-gtc. E &dºs os nom-:gççmpºz›
{Los dqçjnqxncsfeferidqa. -- k
ÑJ ., - PDI' ¿ſf ;melina dèCIjÑhaçaó -tomaó'os pro
,nºzïíª's dim quº cóncdr'daó ás' Prcpoïíçbetus ~
“ ’ ª : f r - reg-um.
I
.Ta~NaçaZ Kirªíri; º › “ñſeguíntes. Bambú-,du 'Bélè ,'pór de eſpèraſi‘.
,Bò, d‘e. Dchò.çÓm.,De'zenè, por mctcdo. Nò, -
de , por ca'úſa; Penehò ,em preíènçaj ctWo-i_
bohó, at’ràs. Woñhehè , debaixo. › ~ “ "
Exemploda ſe'gu'nda Declináça‘ó’. Anibé',
paga. Singulªr, Hi‘ambê', minh‘a paga. Erg
ambè,tua paga. _Sambè , ſua paga. 'PluraÍ ~
excluſivo'. Hiam‘bè’dè 4,‘ noffaªpaga ,› naó
vpffa. .Inclufivo. Ca'mb’è , ou Cam-beà, noſ:
ſa, 8( voffa paga-.‘Eyambeà, voſi'a paga:
Sambcà, ſua paga denCS,OL1 ſuas pagas. ’ _’
Advertencia. Nésta Declinàçàó , de dòus
modos ſc cſcreve -o ‘plural- induſivo; Coti::
os nomes comcçado's por, A ,Í ſe‘ cſcre’v‘ç pòk
C , pt; Cambè-ª 8C com os nqmes comcça‘dos
por E , ſe- eicrcvc por If.; utªKI-;nkïaznoſi
ſa criaçaó. ~ _ - ' ~~ "'j
A ‘esta ſegunda declina-;a6 pertchem os '
nomes ſe uintes.- Anhi, almaſi“A~mbè , pa
ga. A'mbu, tocaya.›Amçprè -, 'por cul a;
Ami, comida. Amprï , fr‘oñteito… Atiba- ,
\ prathErá, folha. EC-;idzi ,‘vcrilhva. E'ínhè¡ .
noticia. Enki ,criaça'IOÑ Erà , cáſa; Etſamj‘r¡
patente. Etſóhò, proximóEWó, rasto. E as
prepoſiçòêsíèguintcs. Ai‘, paraïAibff, de. _
Amy,.rpara. Embohò, com ,: 8C todo'S'os
_cqm'postos dos names a'cimañ ~ '
‘ ªtsta mcſmazdeclinaçaó'. ſç reduzcm os
,. . .
. ¡¡RFXª ¡¡J ªº:
\0'"ſ“ F' :ª M "By—dj¡ \
'gi Arte .da lingua Brafilz’m ›
Liªm-¡cs ſeguintcs : Marà, cantíga z« Mírfi,
¡Diºſ, Wàti , azedo; _8C a. prepoſiçaó Man
ªzii, com de‘carga:- com esta differcnça dosou
tros , qpçdepois do artigo de cada peffoa ſe
‘ ajunpa hum A ,affim, Hià , cyà‘, Sá, STC. ut
_Híamfrſá , minha maó 3 Eyamíſá , ma maó;
ê‘amj‘rí‘á, ſua mio. _ _
v Excmploda terccira Declínaçáo.- ~Eba
yà, unha. Singular, Hidzebayà ,'minha
v\11114121. _Edzebayà, tua unha. Sebayà, fila
unha. Plural excluſivo. Hidzºbayàuè , noſ
¡ ſa. unha, naóyofl'a. .Incluſivo. Kebayáá , noſ?
ſa, &vſoffaunha; Edzebayáá, voſi'a uúha.
SebaYáá , fila unha dellcs , ou ſuas unhas.
. Advertencia. Os nomçs dcsta Declina—v
?a6 perdem Q E natural_ na fCX'ceira peſ
‘Pa , porque o artigoz Se, o \taz co_m
1 o.v - - ‘SA,, esta tcrccira Declínaçaó pertenccm os
pom'cs ſeguíntes. Ebayà, unha,, Ecodò , maz
çalota'gc. Etudü , juntas do corpo. Eicü,
-çuſpo. Eyab‘à, _Elba-dog. Eycmè , halça. E-x
pá, b'akba, Eme , pulſoz cpm os deriva
dos dellcs. , . \
.› .Excmplq da, guarrª Dçclïinagaó. Batè ,
morada Sizjgular. Hibacè,, minha morada,
Ebatè, tua "morada, Sihaià, ſua morada¡ Plp:
rªlexdufivç.,I-libatèdè\z.noffamoxadamaíê
‘ vo -
Ñ\
, ~ ‘ 'A ..‘11,
~ ' DMA/'41:43 Kirir‘z'.~ 3'23
voffa.-~Inclufiv o. Cubatcà ~.nofſa , 8C vofl'a -
morada. Ebateà ,‘ voſſa mor'ada’. Síbatcà
ſua morada‘dellcs, ou ſuas moradas. _ x *
_ A ei’ca‘quarta Declinaça‘ó pe’rtencem to;~
dos os nomes derivados dos Verbos paffivos,
8C OS derivados dos verbos neutros da’quarta
declinaçaò , 8C mais cstes dous nomcs , (-36 z
fogagem , &Dimy; n‘odoa. '
Exemplo daquinta Déclinaçaò. Bírò ,
barriga. Singular. Dzubyrò ,\ minha barri-v
ga. Abjrrò ,tua barri a. Sªbía-ò , ſ'uábarri'ª
ga. Plural cxcluſiVo, ubjrròd'è, hofl’abar
riga , naó voſſa. 'Incluſivu Cubïróà , uo'fl‘a /,~"
8C Voſi'a barriga. Abjrroà , voſſa barriga. Sil-.—
bíroà , ſua barriga delles , ou ſuas barrigas.
, Advertencia. Os nomes deí’ca Declínaçaó
começados em V , perdcm vo V’ natural
na compoſiçaó dos artigos de todas as trespefl'oas: uct_tUwò,'cunhado. Dzuwò , meu
cunhado. AWò , teu cunhado. Suwò, ſcu'
cunhado, &:c. ’ -
Aesta quinta Declinaçaó pèftencem tºª'
dos os nomes começados ‘ªmó-V, BC os no
mes ſcguintcs, Andzè, pannos Velhos. A’wï;
2gulha:-Babaſitè ,’eſpeto. Ba'dà , instrumen
to deboca. Badï , omar-.o de pen'nas. Barà¡
balayo. Bebà, collar de oſib.—B)^Írò , barriga:
Bíbjtèzpalheta dºing-M:: X ªgronunü z eſ*
.q . y EÏÃVO_ "ſ
24. Arte da lingua Braſilita
-cravo, reſaIBubangà, rabiſco devfruita. B11--~
_bêhòzxornm ou alguidar. Butunü,capocira,
regado vclho. Bududü b, guirajào. Buíbü, y '
cabaço. Buicü ,- Frecha._ B'urch‘è‘ , pappas…
Bufuhü , Fuſo. Cotò , comer que ſe uarda.
Crayotè,cacimba. Cra: , alſangc. renü *,
marapiraó. Creyà, affadocm Cºvas, Creya—
- hè, fouce. Crò, pºdra. Cronhahà, milho co
¡zído, Cunubò, pò que fica da farinha. Cu
1' ºtè, colher. Dam? , carga aos hombros.
Datü¡couſapizada.Dedi ,. cerca de pacs.
Dzitü, cmbira , ou corda. Ecuwóbuyê., Ceo
Í ſupcrior.Eicorè, eſcaço. Eyapo , Clzueiras
"ªde: mandíoca. Endi,algoda_ó. Erü , ralo dc
\‘xaÑlar. Ibà , carro. Inghc .Acriançaq lrflò , -çó
certode Fertamenta.Yaridzi,cſpoÏx Yaw'ò,ancho. Keitè , geito. Keitcſinè , '1igcç1’te.‘
Ñ ibü , offo da garganta. 'Kj‘lhiki ¿Pªncita,
Maibà, parcas ,Ñ ou clara de ovç , BEC. Mairü,
. {Minha de rmlho freſco. MMM, inimigo.
Mccàz‘ſinalnocorpo. Mekebà, girao para
moqucm. Mímfrcà ,Ïfitag , j‘Itè, genro.
Nhupí, vinho de milho. upfrtèfinstruw \
~ memo dc tirar fogo. Pcpè’ pélade jugar.
Pobebà. fogaça. Popong, i, poca de 'fian
Pre-torè, incntiroſach è, marido …Rii
ª nè, carne ſalgada. Rurè, velha, mulhexj..
Squhïch z moutcxmêxj deª.-eºt1ſz-.sv comeflh '
, / chs
/.K
' Da.NaçaZ Kiriri. ª2“;
veis. Sasà, ſa ade pindoba. Sebj‘r,cadeíras.
Sekiki,car1ma. Seridzè ,arca Seti , cordáq.
Setü, ccsto. Tayü, dinhciro.Tam3^r, aguilha;
da.Taſi, cixada. Tçà ,couíà moída,pizada.
Tçuirü , affovio de rabo de tatü. Tererè -,
çorropic. Tinhè,al'cofa, Tocracü , marca
de ferro. T'orà, cortczia Cºrn o pè. Tora'
rá, carta, Livroz Totonghi, bordáo. Wa
randzi, mezínha. Waraerò, bejü. Waríd
za , boca. Warudü , bolo dcvmandioca a
maſſada. Weretè , prato para faier louçaſi'
-Wimàffl, abano. Wiraparari, engenho dc*
m'oer. WDncurò ,~ tear. ‘Worob’fr , novas.
Woroyà-, eſpia. _ - -
A eç’ca Declínaçaó ſc reduz o nºme "Isü ,
fogo ou lenha, que xuſimdo—ſc ºrdinaria;
mente pela primeira Declinaçaó , quando
fc quer declararopofl'cffor Bimba, ſev uſ:
poresta quinta ,Dec'linaça6, 8C entaó per
de ql ‘naturalna 'compoſiçaó ~com OS"al*ti
gos: ing. Dzusü , minha lenha; Asü , 'tua le
nha-z Susü,ſua lcnha. E do mcſmo modo v
ſc d’eàlina¡ algum nome' ſcmclhantex I que 'ª
praxc 'cnſinara melhor. . ‘.N
_522‘e’\
i
l
;5 ' 'Arte da zizguè Emjèóz'm
"'Dzz diviſàñ, Ó* conjugagïddçs VEMOS;
S Verbos desta lingua ſe dividem en
duas clafl'es , Paflivos , 8C Neutros.
'Cham'o Pafflvos aos que tem ſignificaçàó
propria pafliva, nem (a6 derivados de ou
tros activºs., .como cm outras linguasï ut.
. Di , ſcr dado; My, {er levado.Ch'amo ,Neu
_tros 'aos que tem ſigniñcaçaó activa, cuneu» A
tra , 8C naó ſe pódcm Fazer paffivçs : porque
ainda que alguns tem à ſignificaçaó activa a
,como UCà ,_ amar , com tudo naó ,lhés con
ch. a definigaó dºs actiVOSde ſc podcmm
fazer Paffivosªànem a primeira viªgra¡ſi da
construiçaódos activos dcpcdirem otaccu-e
ſativo ſcm preçofiçaó z pois todos oszvngos
destalingua… pedcm prepoſiçaó , 8C por ou,
tm êartelhes convem adcfiníçaó dos neu'— ’
, pps , porque dçllcsffnaó ſe pòdcm foçmar
os p'affivos. 'E para evitar toda a duvda',
quem quizer, poderà Cham'alos huns Pal,- '
ſiv,os , 8C outros naó paffivos.
Naó tem esta lingua VCrbo ſubstantivº,
qUecorreſponda a Sum, Es; mas cm lu
:-2.71: ' -º , x ‘ gar
Da"NaçaZKz’riri. 37
ar delle uſaó dos nomes ſubstantivos,& ad
]ectivos , que de nomes ſc fazcm verbos ,
como ſe explicará na Sync-axe., ‘ As Conjugaçoens dosVerbos nçsta lín-ſ
gua naó ſc pódem dlstinguír pda díYerſida-_
de que tenhaó hunsdos outros _nos \meſrnps
modos, 8C tempos z porguextodos os ver
bos quantos had?: conjuga@ por hum estí-Ñ
lo , 8C com a mcſma tçrm'í'naçaó em cada hú‘
dos modos , 8C tempos; 8C quem ſoubér
Ñ conjugar hum verbo , ſaberà conjugar a
todos- do meſmo modo. A diverſidadc toda
que tem' hunsdçs outros, conſistc nas tres
peſſoas, qucſe fórmaó-com os artigos com-Postos c6 os rſineſmos verbos,8c correſpódem
a Ego, Tu , Illc, cºmo ſ:: apontou no pa- '
ragrafo antecedente. De mancira que todos
os verbos ſaó de hüa conjugaçaó , 8C ſe di—
videm em cinco Declinaçoenspelos artigºs
dos pronhmes , que ſaó variosgconformc a
diverſidadc dos Verbos g 8C por iffo Veja-fe a
diviíàó das cinco Declínaçoens _posta no
paragraſo‘antççchnte, que _ſcrve cambcm ,
ao's verbos , Si la’ diffemosque hc commum
aostomcs, &E Verbos. Por tan-²o poremos ‘
aquios cxempLºç-de hña nos verbos,
apontandoÑ ſómçntc opreíÍe-ntcdo lndicati—
vudú: cada Decllnaçaé,.gaxa'quc ſc conhc—
x .Ñ x‘ ¡¡a
I
._.
23 - Arte‘da lingua Braſilz’m _ 'Y
- -b‘ck a anjuggçaó gèral deu-todos os › erbos.
. ‘Ecot'ò, tu fu'rtas.
ga a-diverſi'd‘adc com que‘ſç’uſàó estes 'artſ
g‘OS. E dep'o'is‘ ſe daraóas regra's para ſc for’—
marem os outros tempos, 8C ‘modos ara-("a
‘TX
ExemPlo dáflímeimª‘Dedín‘açaà’Ãà Ver ’-3
" ‘ ' bh"Catò,'furtarç " ª
' _v Prç/èntèdo madoſndímtivaz .'
-Plu'rar
' Exduſivo. chotg-ª z
-' 'dè, nòsfurtam'os.
Singular.
chotò , cu’furto.
K‘ lcºtòJCUCFÏÏÏ-ª- ' 'P1111'. Incluſivo. Cu
” " ª ‘c’otoà‘, nòs &cvós=
«furtamoa *
~- Ecorò’à, vés furtáis; .
Ico'lt'òà-¡x elle‘s furegó.
Os 'Verbos que per‘tencem‘ a-ſiesta primcira
Declinaçaó,ſa6 os Néutr'ºs‘ (è uintés¡ !Em—
burè, .aprcffarſe. Babanhi,v e‘ peraſ. Bahè ,q
enfadarſe. Bana’n-è, temer." Bzeiwi, Clic-gar
cºmi ª mªó. 'Be’ ter payor.-Beinè , viraçſc
,para Óêr. Bc’tè’, ch'egar com ²d corpo.Bid7,on
mi; bocejar…- »Bidzopcradà , ver. cnq’ o.“ÍBfr, _
correr. B {rd-zi¡ ;Íïſirever o liquo'r; ctBYLO-*z Fºra
nicar; ;Buhò' ,‘vfſfkflafſc. Cahà "," dcſvmrſe dªs
\flechªs-7 Cºngò's ª<1x1ei‘11"¡ar\ſ‘c:' "o corpo.'-.Cotò;
› . furtarz
\
~, ‘Da Na'gzí Kirirt". - 29
furtar. Craraidyò, decen Cçatçewi , emma-Ñ
greccr. Crikiè , pedir. Cª'pççábfr, cqnſo— '
larſe. Cuhè , impacientarſe… Curaempà, mo— x
'lharſe roupa.Dená,cpal-harſc,De, encontrar.
Diò, çntrar. Dzeyà, cntrístecer. Dzuwi, írſe
embora. Edê, dcſagradarſe.,Eibarü, ter de
ſçjq de comer carne,&èc. Encwi, Viver ſoltciª
rc); Eriwi ,_viſitar. Hacha’. ,rip Ibhò, rcſnr
giXÑYacò, enfastiarſc.Kcndè, aviſar. .Kca
tgá, tomarchamuſçoo comer. Mj‘rbà,_paſ
faz* , grio. Mírdè, emburulharſeo estamago.
Mªduchï, gcmçr,- Natè, trabalhar. Nath'-,
, eſquccçç. Ncçò , Ncco’tò; al'rorar. Nc
.yentà , de'ſejar. Netò , Netonghi’, lembrar
iè de couſà neccffaria. Nhà', morrer. Nha.
nhikièaerzſandades.thdè,ç(capa: ſugindp…
Nhicoròácr pxèguiça… Nhjchráçg'er vóradc.
Nhikicnghi; canſar cópaix'aó. Pç‘nè , tornar
- deprefl'a.Pehò',‘énxurrai‘.Ponhü,nada1-.POE
çò,acordar. Rçè, agastarſc. saçrè , raſgarſc.
l Tan?,deſe'arzſumo.Tçich, arrepiarieo ca-xv
_ _bè119.T oflò ,havelz Tè, vir'. T9 , dccçr. a-, ‘
' › idaCxü ,,ſazçr'cortezia. Titi ,‘ tije
,InefllºTowanhidò , atolar. Tü , praticar;
Tuyokiè, paren. Wakíè, faltar. Wanhiª
dò,.eſcondcrſc atraz de hüa ffiouta. Wa
Wádà, jejuar. Wonghccri , chdoudccer , _
ſcrdoudo. Wi ,irXWmè, acenarcoma ca- ’
ª‘."ª
‘
›
ª Wodícò, brigar. Wodò , embebc-Ϫ'
dárſe. Woicra: ;CN-algaſ Pao. Woícrxbahà'
¡¡boy-ºu'. Wo'nhü‘ ,< ter ci‘umes :Ícom todos os(
verbos derivados dcstes. (7 - " ' ‘j'
A csta primeira’ De'clína‘çaó pere enccm
rambem os ver‘boslpaflivos ſeguiMes." Be
nhèdèr Cºntªctá-’Bjrpí, ſcf’levad’o. Bohè ,’
º ſer'enſinadoáYal-IizſérednçèbidózMo'ròJer‘
feito. Netçò,ſerï \àbidóſNetòzſer cºhſidèq’ _
rado. Nhenet’ïz-ſerlcthbrádó.- E' ta'mbcm ’Ó‘Sjv
v verboscomeçadosem I, quemó ſáòi‘èfò-Ï
ridos nas Outras Declinkçòéñ‘á "s adVCrtin'cto‘
que oſeu I num-ral lhczz fer-VC' de 'artigó'dm
texªccínra-pcffoag, l‘_ ‘ ‘ ' " ‘ ~
ªo‘ ' Arte dalingm Bfaſilímá
cºª
~ ¿afigictſizda TWIN@{45; º
' boÑ Armtrèj-tèr‘pejpç‘ -~' ,12,5
Pf'g’èjéè’ç-.fld ‘Ihdièátiwgffïï_
' Singular-'j -U ‘ ¿ª Plural;
Hiar'ançrèzeu teñho- ‘ EXCEL; Hiarézrrr'crédè;
- j ‘ ’ › nos-_remospcjoz
_Eya'ranerèytu tens Pïur. _‘Incl. Camp'
choz_ - '- ‘cx-èàº, n65 8C
’ Sarápcrè¡ 'lle‘ tkm t‘c’rñóspejo. ', ' .
,Ptj‘ºJ › 5 º ‘ ſ EYªlÏanCrèàl,Y6'SªtCÏI-;
< - - dºjspéjºèz. ~ \ -Samnerèà,‘elks tem'
~² '^' '_ x ‘ f‘ pcjo.
.Da Naçab' Kiriri. ' ‘ 31:
Aesta ſegunda Declínaçaó pertenccm os
vcrbos neutros ſeguintes.Andi, lança'r chei-ï
ro. Arancrè, ter pejo. Erathihi,folgar. E-'º
renti , eſpirrar. Advirta—ſc o 'que ſe adver—ï
tio na ſcgunda Declinaçaó dos Nomes , que
o pural induſivó com os Verbos‘ começados
por A , ſc fórma Com C 5 &C com os verbos-j
começados por E , com ,"ut chachi
chia , nós folgamos, ’ '
Exemplo da team'er Declimſab', ¿10 Verf- *
ha Eiaò; de can/ar.-- - ‘ .a 1._ º“
'. :\‘ ~ Prestnta ‘do _ Miami-vo; ' ª ‘
Singular. _ Plukal
Hidzeicò ,' eu deſ- Excl. Hidzcicòdê ,
canſo. nós deſcanfiimos.; z '
Edzeicò, tu dcíêa'n- PIur.Incl. Keicòà ," ~
fas. -ſ z’ ª nós &vósdcſcanj ,
Seicò'xcllc‘ deſca‘nſa.‘ fardos¡ :‘ª- ct
, ’ \ Edzeicòà , vós deſ
canſals.
Seícòà, cllcs dcſcan
ſaó.
Advertencia. OS verbos desta Dcclína-'
ça6,comotodos comêçaó por E , perdem
o E namral na compoſiça‘ó de arruga-da '
~ ' . ª ' ter
33 " \Arte dalingua Braſilica “
- \’Iczcxs pela quinta ,Declinaçſiaóztirando-lhc
- Q E ‘ - ‘ - - '
Ñ térCeim pelſoa, que he, Sc, porqueo mel?
mozarti'go o traz .comſigo. Algumas-*Vezes
‘ emlugar do ªrtigo , Se, da tcrçcira pcſáoa, - x
uſaó de Idz ¿ut,ldzeicò;,cllcdeſcanſaà 8C u '
èñçaó retèmoſcu E natural. ' - 4, -Aſiei’ca tercçira Declinaçaó pertencem os
verbos neutros ſegumtcs. Ebayasï, aſi'oviar. .
Ej’cò, (ªnar, Qu deſcanſar. Enunhè ,Ñguar—.
darſc. O verbo Ebayasï,, ſe uſa tambem às
)
Encamp-lalala quam Declmaça'ó, do Verbº
' ’ 'Tri 5 ſèr. marta. ‘
‘ ' Treſente do Indicativo.
Plural-,1.4 . -
‘ ſomoá morros.
P_l'ur. Incl..’Cupàà,'
n63 8C vós ſomos
… morros. ~ '
- Epàà, vós fois morª -
‘ tos. '
_Sípàà, elles ſaó morª_
Los.
Singular. ‘
Hip-à , cu (ou mºl-to.
Epa , tu cs morro.
Sxyà , elle he morro.
Aesta quam Declinaçaó pertenccm fo;
' dos
l
K
l
- 'Da Naçañ Kirirz'. ſi __ 33:'
dosos verbos paflívos, excepto os oífo que‘
fe puzeraó na prímeíra Declinaçªó :' 8C ramª'bem por ella ſe dccl'maóv os verbos neurrosct
ſcguintes. Bà, estar. B-xiwïmrguerſe. Ba-i
hà , nadar. Benhekiè , brincar. BÍIprò, cªn—.w
Bflnè , quebrarſe. Bípè ,o meſm'oÏ Byrriríz
pi, deſviarſe das frechas.- Bítè, tornar. Cra;
raíwï , correr mamar'rilhOICropob'ò , guerſi
rear. Dabà, repouſar. Dadawi, andar de
cocaras. Dadi, afl'entarſe. Dahi,¿estar no
chaó. Dapr'ò,deflogarſe. Datò z 'enc'urvar
ſc. Dzi',.cair'.’ Encü, ladrar. Enkè‘,c'horar.
Hehè ,~ eſçorregar.'Hò, voar. Ibae , ſubíñ
ldabà , arribar. Yaerè , b'ocejar'. :YaCI-i, a1‘—
reganhar os dentes. Mè‘, fanar ,á com Ñtodos *
osíeus compqstos. Nè , thar, com todos '
os ſeus cornpostos. Nh‘ü, mastigar. PanfÏ,
fintillares Pè ,› pízar'.- ‘ Pebawitçetò', eng-ati
nhar. Perè, ‘iair., Pctò , manquejar. Pi,,
estar. Pohà', ſeccarſe raiz. Prówi , caira ar
’zre. Puipü, funiegar. "Sá, nacer. ’sadà,
eccar , ou estalar. Saiprï, faltar. Sáicrò ,
arrcbentar ,as plantas. Sebò ,_ trasbordano
que ferve. Sévvi , trasbordarríoxTapri, mrcbcntar-fio. Tgahò, \àstrcparſe- Té, Vir:- hect
da primeira Dec-linaçaó ,‘ mas tambcm ,ſc u'
‘ {a por csta¡ quando lh'e Preccn‘cv adverbio.
.Tendiokèè , luttar. Tidiè , embarr-ara Tid- '
. .Ñ, ' ’ v C , zò,
'Arte ’da lingua Era/¡lia
ª zò3d1Wer.-Tihiw¡ , alevantarſe, &c irſè,
Tinhccà a choviſcay. Todi, Cstar cm pè_
iiº! ,ct Cam—
bÏxICQrLWonghebj‘r ,ª perdedè nº caminho.E
mais 'os _oqu verbps cpmpºflps, &C deriª
vados …dêfl-ÑCS. _ › 'Exethlé dd quinta ‘Dedimçal'o", do Ver;
:Ñ j _ ¿UV-"2.9 WTI-ª
C2 1 Edema .dª Indicatiega..
***I ‘ - - (. ‘
x _ Singular. ' '. . Plural A
D7¡ucà,eu amo, Ñ ?EXCLDmcadèmósai ›
’ ' Acàzrcuamas, A mamas. -
‘ Sucà., ;lle gªma, . Ñ' Plur. 1nd. ,Cucáà ,
à v 2, . . nòs, &e ¡¡mag' .mos. "...ª z q
. Acáà, vós amm's.
-_-Ñ . . e _ Sucáà,eflesamaó.
Advertencia. Ncsta Dcclímçaó Dªve'boscomeçadqs poſirV, perdem 0 ſeu V ná
Sural na‘ - compofiçªó .do *artigodc todas as
- ;res peffoas‘, como {e diffc na quinta Dedi
_Vçaò dº's'Npmes, 8C aquiſe vè no verbo
ª: Cà. '.. , ~ ' '
Acsta quinta, Déclinaçaò pertence-:m Io‘ dºs os' verbos ,ctncutros cºmeçadqs cm U,
,Ñ
1-.- .‘
7 z- Da Mapa?” Kiriri, y, 7 7 35‘.
SC-maisos ſeguintes. Bayasi, afl'pviar. Bea'
bà, affcíçoa-ra testa .da crianza. Bídzºrà, Bidp
zóratò,olhar paſmado. Byro, rodear/,ò mat,ſitó buſcando caça. Bukerí , agou'rar mal. Ei
cò z, haver_ mistçx.L\1-ekidï , ?ergo-mar. Iniò,
tornar a conqertar.7lpabò z confeſi'arſe. Kei- _
eò, .WCDÏPYÍL ,Nardi/.à, guer rear, Mepcdï, ,
Levantar {alfa ufi ,determinªn Semijr,
guindarſiz. Tòrà , fazer_ corteſia.Worob)^r ,- 4
contar. Wprgyentà , admirar o que ſe vè. E
mais todosxos vqrbqs .cºmPQstºD &dº-1.?:
yadºsdºflszz ª‘ ~ ~ ~ . ,.- a
..17' ‘i
ª'
….
Dª C'ªjzzgaçfflgèïal de todososj’PPM:: 7
-l O prcíènée do Indicativo .de , Quªlquectr
destasvçinco Declinagoens ,ſe fórmaó
.psoue1*osxcrnpos', 8; modos para conjugar
todos os verws, que ,tºdos gèrahnenrc {e
conjugaó por hum ínodo , mudando ſó
menteosprx-ígos doSP-ronomcs cºnforman,
'Declinagaó aque cada qUal dos verbos per
.tencc, como ſc mudou nº paragrafo Paſſa- i
M7.
_do no preſentc do IndicatiVo de todas as ç 7 -‘- j
ªº DºªliªªQ-ºººï- A-gmta-,Ñaans-ch bªzª
. , › " ' _C ¡J 'ſ eficmz
l › . .lct. L ‘ , - '
’36_ _ ¿mida lingïm ,Bmſilz'ca
"example da ’con'IUgaçaó gèral ', da'remos'aé
*negras- para formar os outrÓs tempos , &c4~modos; " ~’ z - x
- I. Regm _10' Imperfecto do Indicativo..
O Imperfeiço do‘ IndicatſiVo ſc fórma do
Preknt‘edo Indicativo-com ajuntar Ó adver
àb‘io Docohò, ou Dorò, que que*: dizer, En
‘kaó‘Tachrtindo que 0 Dorò , _ſe poem‘ antes
"do Verbo', 8Co Docohò, depois .ª ut lcotò do—
cohò, ouDorò icotò , elle fuxtàvá.,Dzucà
docohò, cu amava. x ' '
2. Reng do P‘retſièm’tſid dq, Indicativo.
. ª OPretcritoſi doſl'ndiſicativ‘o ſo Fórmá do*
Preſence , Ñajuntandp a’ſyllaba Cri, que ſe x
“compoé’m com o- meſmo VCÍ’bOL-ut Icoto‘
‘criª’, .c116 Tuttou. ‘Ic’otocflà , -el‘les furt'araó.
"No plurál‘o A', 8C"Dc,ſe oem depois do ‘
7 ‘Cris ut' Hicdtocridè', lcotoïrià; \A
Íjz- _ Regm do‘ Pluſqu'i perfqih do Indièat.
j Pluſqúam‘perfeit‘oèſe fórma do‘ Pfete— s
:‘\r’lt’o y ajuntando 'o adVçIªbio-Docohò,'ou Do
‘ 'rle Como'ſeªdíffe nglmpcrfcito :'*ut Icoto—
² º“ ' ?,54 A ‘ CTI“ ‘
f2.; ;DEAÉIMZ ,Kiririi _ zz7z_
çri docohò,elle furtàra, outinha furtadpi"
" P ¡- ‘ ” ª ..7‘7 1-'7 ' ~ .“-L
4.. Regm do Futuro-Ja Indicativo.
r‘ 'SEOVE '- 3'-. ' "'ÍI, -
~ . ,O Fn‘ürodoI dica'tivoſc fórma dolºre-‘i
ſente, ajuntandçªazparticula, Di', .aÑIQda-z \
Vozdo'preſente affim do \inguiar ‘como do
plural: SC‘ ſe haourfoçábjou adverbio del(
pois 7do verbo ſi‘ o Di_ ſe aiunta no derradciſi
f0' da"ſentenç'a:ucrſil'cobodizdle' Fm* .ara :15:0
tò'dnïcayudimlªlefur'tarèdmheiro. ‘7 . :ſí
\. \pz .Ñ '..:,…‘.… … Ñ. e..., .T
7.": "Regm da Moda Impemiw , e²9-. Ter*a7… ª; :r __" Ñ -‘ . »M ’.
:. " ~. , Ñ :Ñ 7 ‘. .zz-K:: ,_ \:“E (Mº-‘.3 x‘.
'-“OMQdoÑImperatiªvo, Si-Pcrmifflvº {EI
fórmulas’ tempos do Preſentezdoindicati
vo , Precedmdo 'a ſyllaba, ,Dò ', -un, Do icox
tò, furteiclle...- Í ‘ª. _.c ACN; LL… .…w
›. Para Q Permiflíèoiè ajunta &Svezesº 'ad-f
_ verbio Proh: ut,Do icotò proh ,ſurte crm
bora; .'m'as que -fuſrteï 'tambÓm z ſe.: uta-‘no
_PreteriEÓ ut , Do ‘icotocrizjfmmfle emboé
ran-Do pacri, mamflieembora...A’s.Yczcs enſ'
lugardeDo z ſe uſa- de Bb,, (pimp o Henri
do he pedir licença çomo 7 permiffivamentez¡
Mg". Bohiwi, dcixaymcir. a ' ݄ o.
_ y x *,- ~ -\ x \ .í - › - MV "7 ' 7 7x'
\~\-~- -. y- ~ \.- ..N 4-"....-\ _~
..LS 7- C u) &1'\ \
,\
~
,' , "Arte da lingua Bmſſüm]
*dem tambcm forma_
z, 6. Regm doll-\joda ºpta-¡tivo,
O Modò' ptativo ſe fórma dasctvozes 'do
‘Indicativo , ajuntandò o adverbio PMR , O: r
.Zªlà:utJGOtòprohmxalàfurwcllçſi Ñ .:1 ‘
~ \7.- RegrddaxModo my'zmctivo. ª ’_ ._ A ¡W, l º . x
, Todos' os teffipo‘sdo ModoConjun‘ctin
fc fórmaó dos mcſinQSIÓmPOS dº Modo Ir-X-z
dicativo, preccdcndo-lhcsa'conjunçaó Nò,
quóſignifiça-,SQ , Porque',Como mt z Prº?
fent:: No dzucà, como,,¿_ou pqrquºe cu aé
mºzºu amando eu. Im'pchcíto: Nodzucà_
@Cºhffi ked’cfitaóafflàm. Prem-im : No
' dzuCªcrL'ª , como, porque ,. ou‘ ſc marley*:
quſquam pedªcito: No dzuç’acri docqhò ,
com() , ou porquepu tin'ha amada, ou ("e-eu¡
them aÑadóa_ Futuros-.Ho dzucádí , ſe cux Wªr! A .
4*; O -Imp6fféíto ::lov Còiijunêèivo-ſe ÏMÏ
tambemComajunwºamtms clics adverbios,
/ Cohò; , Fresh-;ur , Cahò* probª dzucà 161.1²4-1
máraï. EPÓdc ſçrv’irpamºsantros cºmpas‘.
conf’ó‘rmc‘ o ’oonuezcto, U' ¿ .
i Todos os'tcmpºsfojCanun-ct’ivº ¿è ?hª
de Qutxo mºdo, com
Li¡ _ ' ’ &S
f .
, ‘ ª -* :Da Nazaà Kirilriiz 39'
\s meſmas Vozes dvºlnd’icaïzivo ,z ajun‘iando
no fir’fl a dicçaó-Ing‘hiyçomposta com O meſ
mo verbo, ſignificando tempo : nit ,' D241!?
cainghi , amando‘ CEI-f, ou quando amm.:
ICOtO Cringhi, quandº elle—Farmª :- Saraviª‘ ‘
'7 éreinghidi', quandº elle tivc’r pejol E cam
bein'destc modo ſe lhe- pòde- ajuntar a
- no principio , confórm-e Óprimeíro-modcrdó
«Conjunctimz v.›g. Nò dzucainghi. ' ª
8., Regx'a do Infinita.
' z O’I-nſinito ſe‘Ram-06m as 'nrcſmas vo'zes
. do indicativº'fcm aju‘ntar , emitía-ar Confía
. algúnía'; 8C ſe conh’ecc do contextº', pretº"
. dendol'he oucr'o verbo,,v.' g. Same hrcoròf,
quero Fun-ar: Burèicorò ,7 h'c _Inaój Farm- 7,
d queelle‘f’ui-rç : 7Sucà‘ do Tupfidi‘ ‘dofhinre‘,
en tenlro para mimºqne 'amar-às¡ D305*: ‘7'
_9. Regr’a‘dasçerundiás', ÓJPI'M:: '
O'Gerundiocm Di, ſc fómm do‘ meſmïo
Indicativo,-&C ſe-conhecc por l‘he preceden
Í , o ſubstant’iv'o, ſervindo o verbº"de' genítiá
vo :' ut, Iwò icotò, rnon delle furtar.
O Gerundip' em D'o , fcvelªtejc‘o‘m—o plªçªL
ſentedo Conjunctívo: ut, No dzucà ,- ou
Dzncaingh'i, amando‘ eu. ' " ›- ‘ '* -- ,ºct ~ ‘ ‘ ¿KO ‘
y.
4.0 Art’edd II'- M Braflim ‘
- ,ª O Gewndio em um, 8C Supípomn
,Tum , que tem a mcſma ſi-gnificaçaò no vul‘
ar,_íè fórmgó do prcfintle dò'lúdicgrívo,
PIççedcndo—lhe {a prepoſiçaó'Dò , QU ~Bò ,
confóxmc as regrasÑquc ſe daráo ‘na Syntaé_
XC .- ~up, Dodzukcà-,xou' B_ò'¡dzucà, para-cu
amar,,,a amar. --Na terceíra peſſoa, ſeñdo c6 ”
. ?ò , ſchaz reciprqco verbal ſemprCÑLUQDò ‘
Iicà , para elle amar :‘ Dò dícotò , paravellej.
furtar. Com-0 Bò, ‘ſegueaxs regras doá re
. mprocos. Ñ‘ ~. - ;²‘ 4 ~
' _ O Sapiqopaflivo eI/n¡ U., ncstali-nguahc
¿Fropripſórpqnte dos verbosÍp-.Iſiivos , fe:ª
', órçna comoprcſent—e do I_nJ1c’ativo , yrch'deñdolheªcta prepoſiçaó Bòzutª, Bò ſipàÑ; ou” _
'.ªïíPàaPªtª‘ſcf mºnó- ºu Pªrª .fª …WI-,OZ
‘iſçébòs pa‘óÏ-Pgffijzos‘, tendo, éstç ſignifiçagſq A
‘ ‘p'aſiívo dÓ Sup'íno cm UY¡ [e fór’máq ,49. _Uzcſi
mo modo; 'p'orèm letá-:lo o ſcntído C6 ſigm
- ficaçaó &iva; &Cent-¿6 parcçcmÑmais Sp.. ' .
pino cm Tu’m,~do‘que cm' U. 'vx‘gº’Cañ—
¿hªifbò \Zuçaàidíohòz digno para. que‘ PALOS_
,o ame‘in.; quchc ªo me'fino _que dizerªgzilígnqz;déſcrgil àdò.ſi .Ñ, x ,
Ñ* “IO, Regr¿_,ſidas-Tza›ªticip2'05 , ¿º- Vèrbcm.
_\ª ct O Parfièipío 'ho Latiw‘aèába
:'21, x ‘ ' ' d * 'Lªnª’
‘ \
I
Da Naça'o‘ Kirirz, !4:1 ~ .
AnS , ou Ens , nestalingua acabaªem R1' ,Ñ
tem ſignificaçaóactiva com OS“NCUtrOS; ou
naó ‘pafliv‘os, 8C ſignificaçaó/paíïiva com os
paſſivop. Formaeſeg com a ſyllaban Ri,~ no
fim do verboſem artigo, 8C em lugar’ do
artigº recebe. D , ou Di, ou Du, COnFól’*
me ¿Declinaçaó aque perteneem. Os bvÑe'rç- ' ª
bos da* ſegunda, 8C ;ei'ceíra Declinaçaózreª.
i @CMB5 … ut,-Daranc~rcri , o_ 7que\ tem pe;
jo 5 ,Deícori , o que Para Usverboç da pri*
meil‘a Declinagaó, .8C dá quarta, receme
o Di; m,Dicotori,“oqueFuïrta-z Dipari , io
@he morro. OS' da quintaDeclín-açaó rece—
bem o Du _z ut, Ducati , aqueama. , … ªr., E
g, ÑOSJquboyPaffivos \un outro Particïp'io
çrnÑRí , con] ‘ſigmficaçaó activa, 87( ſe-fóm
macºmo .Ri nQfim do vzerboffem artigo;
' &‘émlugardo arngº tomaflü;m, Dupari;
omatadorzoquemataz ' y.; '
’ ‘Do meſmo modo ſe fªz o-Participidpreªv ‘
tºriªºyzpu future, .ajumzando ſómente 'USS
,particulasdopreteritm 8C do Futuro, ,Cria
&Diª; Y›'g.;Dupacriri', o_ qúemawu z Dipa~
crí.ri,,_o que-Foyz~_morch: -Dicptorídíſ‘z o' que
furxaràz. ~~ --á ~ ‘~ 7
7 O Participio em Us, ddzLatim, acaba. 4nestalingua emſl‘eçòc he’ païïictvonos verbºs
Paffirogz.- 76; nos Mi:er n59 ,pafliVOSÑheí ¿72., 4 ’ . 7 ct ſigntª
\ v’ - \J
. 7 , 7 7 \ ‘ **A
l Arteda lingua Braſilim
- figni‘ficaçaó activa , oumamar , confºrmeò
u rey , ' ou ſcrà amada de man'.
verbo , porèrñ com ſignificaçaó equivalen.
te à pafliva,-8C o chamzremos nos- neu.;
tros Participlo neutro paflivo. Forma-fe das
\ &rozas doprcſente do Indicativo Com aj un‘taïº
a. ſyllaba, Tc , no fim do verbo : ut , [coto
tè,couſaPuc«cllcfurta, ou Furtada ; Dm
* cztè ,cou a que eu amo , ou amada dc mim 5’
Sipztc, couſadmorta, que ſe matou. Tam- '
bem ſe faz. preterito, ou- ſuzuro, comi as -'
partícuïas dcstcs temposz como ſc diſſe do
Participio em Ri *, ut ,Sipacrire ;coufa que
foy morrº. z Dzucatcdi , couſa, que' cil-‘ama—
²’ Com a meſma partícula, Tc. fe Fórmaó
es: 'Verbaes O'- que ſignificaó cáuſa ,- modo,
Lagar, instrumcn'todaacçá-oſignificadapce
- 'lb verbo',ou’ ſejiPaflïvo,.ou Ncunrozíw g. ‘
' Sípatc,ſignificaa caqſa,.modo, lugar ,- in'— Ñ '
fflumluodcíêmarar; 8C fe faz pretcrieo,
8C futurodo' mcſmo mod-omo ‘Ez dxfl'c dos
ParticipiOS. - '; ›
O VCrb‘alque ſig‘nificáa arcçaó dº‘ verbo
cm gara-Lſ:: explica 'como m‘cſmo pfchte
do Indicativo: gt , Dzucà , o mw .am-cuª, 'o
mc'zuamor ;Eyaranu-è, often pq'o; ICOt’ò, -
o ſeu furtar ,oſcufurtoe- .
Comellas regras gemas fccmjuguó‘ ªlº-L
- - os
_Í
‘DE Ngſaï Kiririï’ 4. z ¡7
dos os verbos desta li'n ua pelo meſmo
modo,8c pÓr ifl'o todos a6 de huma conju
gaça6.Mas para mayor cla‘reza, porey aqui
o cxemplo de hum verbo conjugado por -
‘todos os tempos-, &C modos :òçpara mayor .
bseiridado , apomarey ſómfflme a 'primeim,
fl'oa do fingularem cada tempo z Que he o
que basta para ſabero modo Para variar os
temposz‘poisas outras pefi'oas7 dolingular ,
6C plural ſe conjugaó cpm a maſmazpartiçus
1a , ou adverbio da pri eira , 8C ſómcn’relſe
‘ :Matlab os art-igÓs-dos (memes ,comójààfè .
mostrounas cincoDeclínagoenS'dos- verbos,
per-'todas 'as peflba'sdo preſªntsd’o Indicaciº
vo 7,5 8C quem quizer cpnjugar todo o‘verb'o
Por todas as peſſUaSJIáotemm-íais ſenaó ajun\ar a todas as'peffoas do preſente do Indicati-v ’
vb,dque aquï'fè aju‘nfa-Write Mptitne‘í
ra Pefl‘oau ., ’. ' JC* .- 1..… e. 57 ' 7
Q
- [ConjugaçráÍa-verba '
'²' 7 . ' ÍWMÍ‘UDR
Preſcnte. Hí'cotò , en f'u‘rtgo. .
Imperfeito. Hicotò docohò ., êu Furtava;
7gPrezcrito.--HiCOIócri,cufurtey;-' ' ‘
: PluſquamperfeirQHiCOCòCri docohò, emi
" nhafurtaddz- … 7,
. 'MJ ' ’ Fªrc¡h
,
\
'M WYteddÏihguaºBmfilim
:FUI—o. Hicotòdi; eufürcaxeyÑ ' 'Luli‘
H › . ÑMado-Impèrmjézºxr ſi ct
' ſiï’ªªºſªºrc--DSShÍ‘CòIòªMEM. \*FWºrºí-DQ hícqtòdiªfu'rwey'eg; 'Y ‘y‘
-*
'
r f'L‘- ' -‘ j 2 .- :.~';: FV‘ :f
’ 'Pizezſeute- _Dòhlcot’ò.pròh, Furte cucmbº-Ñ
‘ ka,, mÑaquCfgçtq,, z ² Ñ _Ll
- P
Pkfltelïítò,, Dolhícºêtòcri ,Macrº ,ch ’
' “º, bora.“ _Lï'_ 1 _
Enduro. Bºhiçoçódi , dejzgai-mçilj Euçxanffl :Ñ
'x-Q
{'…Ï› ¡:'Ñ L…?LKLJj. ' º - ¡ZC/f
::5.-- .-›,;z ::Moda tot-tivo. ;w : .< I' l j ' , A ~ - ) L
,~ í"- 'A "Í-'IL' 7 ¿jirªfa
Prªſentc, 8C ;IBNPÉLÏFCÍFQS-Í’ÏÁQQÍòPrQhKQJLª-f
ſ làfu’rtceú,oufurtárá.' ' . ¿z
Perfçito , 8C Pluſquam-pel*ſcito. Hicotò
cn' pròh,ój{a1ï1tiVera-eªfnfuïtado. !lª ~
Fúturo. Hiqmàpzroh di, prxlà que furte eu.”
Modo‘Cànjuníti-zm. * x _'Z'
' ;TJ-J . 3…"?
-Preſente. NO-hÍCOtòz, porque , como ſe eu
--ª‘fªl'ªÓ-SQ‘I Euttªndºçum . ¿ -Ï_Vel : chocomghi, quando CLÁQÉÏPJÍQB'ÏP"'
' ’ ~ '” ' tava ,"I-'L‘é
7 ’ ‘Da Naçañ Kiriri;"‘~.-- 45,1 '
ravazjlmbem imperfeito. ' :a
Imperfeito. No hicotò docohò‘, le cu Fur-ta-_'
ya,ou Furtaſſe. .‘ \ º ’ ~ > a
Vel : Cohò proh hicotò , eu Furtàra , oufur \taria. 7 - ct ª
.' Perfeito : No hieorocri ,como , porque, ſe
- eu Furtey. ' ›
Vel : Hicot'o cringhi ,‘ quando eu furtey_
Pluſquam perfeito. No hicotocri docohòi 7,ibo-ct - ſe eu entaó tiv èra Furtado; ›
_ Futuro. Nohicorodi,ſe euſurtar. 4
m— _Vel : Hícotoinghídi , quando eu furta_r,ou
z river furtado; ’-- a’ ' Í‘
r. . ; .
' ' Modo Infinito.
:7,37 Prelènte_,8C-Imperfeiro: Hicotò , que eu'
,a- furte, ou furtava. \ ' \ ‘ª‘
Preterito. Hicotòcri, que eu Furtey ’, ºª‘th:o— furtado. - ' l
Futuro.. Hicotòdí , que furtarey. a ~ -*u.‘ Gerundío em Di. 'Hícotò , de eu f'urtar.v
Gerundio em Do. No h-écotò, ou Hicotoínſi
ghi ,furtando eu. ~ ‘ - ' " -
› Gerundio em Dum , 8C SupínoemUm. Dò
:u 7hícotò,ouïBòhicotò -, a Furtar , para eu
;- furtar ;’ou .haver de .filtrar. Do dicºtòfa
r-- . para elle fu‘rtar. x Ñ . , .' . . _. " ‘
. . , ’ . ;Pan’4.
- , - 6 Arte ¿14 lingua Bmſilim
Farticípio actiYocm Ri. Preſen‘t * Dicotò—
. Ii ,, 9 que .farra. Preterito :- DicocòCI'irï ,ª
o que furtou. Futuro: Dícotòridi ,xo que
- furxarà. ~ - ¿ - -' Participio neutro paffiVo em Te. Prcſ'ectnçe.
' Ñ Hic’orotè ,.couſa que eu Hªrto ,7 0,13‘ fui-tae_
da de mim. Pix-atento : Hicotocritè ,‘ cou.
la El eu furtey, ou foy fut-adªde Mim-Fu¡
ª t_uro: Hicocopèdifflpuíà quecufumtrey',
_ ou ſerà furtada de mím. _ ’
Nomcverbal. Hicotò, o meu forte, ou º;
'Í‘ meufurtar- - ,
OutÍO verbal. .Hicototè , cauſavz UIQdêºçlu"
, gar , instrumemo dc cu furtar.
Dcste modo _ſe çónjugaó ,todos os Yerbps ‘
affim Neutros comoPafiïvosPorèm os Paſ
&Mºsicm algún djffercnga ¿CEP-¡nuncª N05
-Participios ,' 8C SupinO'; porque ds Paflivos
çcm deus Pªrc-icjpies .em RL,, bum activº, ›&oucttro-paffivo, 8C alèm destes outro paſ
fivoem 'I‘.e ,cºmo _ſc diffe' na decime!.RET.“
dos Particjpíps.; RISE; mais o Supino-pªſª ,
"¿vpº que n36 Rem os NªutrOs. Eisocxé*
¡>19 destas differcnças novmxbo PªffiV-o z Pà* '
(amªrte. y ’ ‘ ‘
Palticipío activo :Prcſcmtc {Du
Ñpnri, D que mata, PREMIA; Dupnç-rm¡ 9 º‘
‘ que matou.FUturo : Dupªïiíií, ,oquc ma- ÑMi.. l — Par-_
‘Da Naça'oª Kin'ri.
Particípiopafflvo em Ri. Preſente : Di.
pari , o que he morro. Pretqito z‘ Dipacriª '
¡¡,0 que foy morro. Foturo: Diparidi, o'
que ſerá morro. -
Participio paflivo em Te'. Preíèntc: Si.
patè ,‘ couſa r'norta. Pretcrito; Spam-ire;
coufia que fo morta.Futuro: Sipatèdi,cou
jaque. ſerà or—ta. ' 7 -
~ Supino paflivo. BòÑdípàmu Bò \ip-LPM!
raſe matar, 7
Sª VII.
Dos verbos irregulares;
‘ſ‘.
l Hamo verbos irregulares aquelles que
C\e aparta() do modo gcral de conjugar ,
8; das cinco,Declinagoens , qu porque naó~
recebem variedadc nos artigos , ou porque
cm algun¡ tempo , ‘BC modo tem alguma di
verſidade dos outr'os: &cnestalíngua ſaó e,
' fics. .Itü , começar-, ou eflzar fazcndo. .Nü,
-poder.’Saarae , querer. Te , vir. Wi, ir. Bro
7 cà ,apreffate. Wò , _camin’har- -
' *7 'O verbo Itü, começar , ou cstar fazen.
dº , naó admitte outro tempo -ſmaóf o pre.
ſente , nem muda os artigos daspefl'oas, mas
Pacomodaem tudo a Dedinaçaó , Con:
t . ‘ jugaçao
4.8 Arte da lingua Braſilim ’
jugaçaó ‘doverbo, queo governa, &,cóm ‘
o qual faz ſemçre compoliçaç: ur, Híco- '
toitü , estou furtando: E‘CÓLOltÏl, estàs fur
tando : Icotoitü , elle-està Furtando. O ver
bo ,Natè , quando ſigniſica estar fazendo , ſe
¡¡la domeſmo modo. ª - '
"Nh, poder, tem as m‘eſmas -plªoprieda
des qucltü , 8C ſe uſa do meſm‘o modo: ut ,'
Icotçnü pòde furtarz ICotonüdjr, naó pó—
de furtar. v ' * .
Sacraz, poder, ou querel- , naó- admittcoutro artigo, mas affim ſc uſiſa em tod-…is as
tres'peſi'oas , 8C ſe governa com os artigos do
verbo com que concorda: ut , Séerae híco- ‘
tò , quer-o furtar; Sªcra'. ecotò , quères
furtar. ' " '
' Tè , vir, ſc _conjuga pela Conjugaçaó ge:
ral dos verbos , excepto na ſegunda pefl-'qa‘
do Imperativo, naqual naólfaz , Do etè ,
confórmea Regra geral 5 mªs , Teïò', vem
cà 5 8C no plural, Teroá', vindez j _
Wi, ir, tambem ſe conjuga como os mas;
exceptp naſegundg pcflba do ſingularſòc na
- primeíra 8C iègunda dqplural do Modº \m1
perativo; &aiiim ſe Fórma : Embj‘r , "WIC:
BoCUWIà , ouEmbjIcuwi-à, vamonos: Emª
\bj/àAdCVOS. ~ - , - r v
Brocà , he verbo totalmente DefcctiVOÏ
,Ñ Ñ e º¡\ª
’L ï…
Da Naçaï Kirirí. 7 7
7 8C naê ſe uſa ſenaó na ſègunda pefl'oa do Im;
peratiYQ, ªffim no fingular corno no plu-ç
ral: ut , Brocà ,, vem deprefl'a; Brocaà , Vin ›
dedepre‘íſa.; -~ ’ ‘ ª
- Wèz camínhar, tatnbem lie Defèctivo,
&cn-¿.6 ſectlſa \enaó eii¡ Perguntas ,ªêcct rego-P
flas. v'. g. Mode ewò, para on evas? Moſi bechié hiwò , vou, para 7a_ ro a. Mode
W015‘, "aonde fostc ,Í donde víeflez?
!f ’Bò" híeràhíWotè, vím de caſa. J Ï
. ... Ñ tem outros temp s ,
" - ;ou í
a'
.d
. z'
- ª L' v. .._.
P ARÏÍ E SEÑGYLN‘D A"?D, A #KIT-:ª _²
DA '-LINGÍYA ,KRW
y Da Syiitnxe , ou carfflmiçaï¿HUNT
tes da 074545.
S PARTES da Oraçaó 5
v , \ ’ _ oíto, Nome', Pronome, Verbo,
;,4 ª… Partícipio,PrcpÓſ 6, Adver-_
bio,Interjcigªó, 8: e onjunçaó.
De todas‘ estas oíto pdrtes ſc trat
ta nesta Segunda Parte, 8C cºmegaremos
do Nome. ~ - ~ lªr . ’
CAPITULOLDa conflmiça¡do Nome. v
oSNomes ſe dividem em Subf’cantívos,
8C Adjectivos , 8C dos Adjectivos ſe di
rivaó QS Comparativpos , 8C Superlatívos : 8C
, to
ª¡
… Da Ndça'o' Kirirz".
Í tºdos effes lèraê' a materia deste Capitulo.i g… 5- I
l …-I . pañº , ó“? Derivado.
~ Ena Oraçaó eflive‘rem dous'Substantíe‘
Svóscontinuadçquue pertençaó domefl-ï,
mo modo ao meſmo .Verbo , o ſcgundo (è
uſa con¡ a' prepoſiçaó—DO: ut: Logo vem
o’branco meu amº“: More ſitè Cara¡ de
Í hipadzü. E ſe’f’orem-mais , affim todos a
ulaò com Dò. Tambem feudo muitos , ſe
7. T faz enumeraçaó delle's "cºmo prºno'me- de
- monflk‘a'tivo , ªErï s ºu-Urò. v. g. Tecri
l
1' ‘D0 Nom Sáb/[amm, Affilutozcamz
l
Cami, e’rïhípadrà , eri hirendè , eri dudo
[Teri hlnhu‘nhü s -Veyo q’branco meu'amo,
meucamarada, 6C mcstre dos meus filhos.
' Se na O'raçaó houver dous Substantívºs
Cºntinuados , GC oíègu-ndº ns. nofl'a lingua
for’ genitiªvo , tambem nefialingua \e poem
no gen-¡tivo ſcm prepofiçaó: ut , Clt'fi de -
Dcos', Erà TuPá. Irmaó mais Velho'dc ¡ni
,nha may; Ipopò hidè.v ' -’ _ 7
Exceí’çaó-primeiraz Tira-fe de'staRegra
'p ſeguñüò nome 'z que \Endngenjtivo no
' Dij ’ ' noíſq
5.²K Arte-'da‘lingua Era/Him
noſſo YUlgar ,Ñhe pçrèm materia,-Óu.qrtrlèaſi
materm do primeiro ', porque entaó 'poe ſe
com a pr epoſiçaó :« V7 g. Prato de bar o,
Aribà do bunhà : pàS‘de milho, Bure è
do mafichi. Difl'c quaſimatejriaº paravjneluïr
estes, modos de~ fallar!: 'Cmmdè només, Toª‘
rará do worobfr: Criaçaó de .vacqas,Enki do
cmdzò. ' “ , -
.' -Exceiçaó -ſegunda, Tina-fc , qa‘ando' eflzç
.ſçgundo-jnqme , ucixç-genitizvpxnaínoflálinguſia, {of lugarªo-prïmeiro g ‘porque cuª,
çaò ſe poem _cogn- aprepoſiçaó Mòqvpg; P91²-.
cºdº mªnº ª' Murªwò. mozir'exçè: PAM-ªdº
Ñ CªmPO.9 x Ubumªrxàmcxºizmer᪠. Í. …a - º 1
« Hªvcnd'o, dºgs_ ¿Subfiancivwi GQBÜnܪff
dos , 8C .fºndo-.ºſegundngcnítivºmàszïçzcs
{º fórmª bumnºmás) çºmpºstºdªªªªhºzi
ªc estª cºmpºſiçaó’ (efazdezdpus O.
primeirolhe tomandqo . que he' 8;
pondo-o na primeimctparce -da cpmygfiçªó,,
_8C ozprimciro nome-,na -ſegunda ;s &Qe-hama
_rcmºs ,ª estª Fºmpºſiçªó Inve‘rſªz @Wº nº
LatimJuriſpçI-itus :-¡w.g.fl‘çambú\ebè,cu4
. _bermxada Cabeça , em lugar de Sede-¿tſ ám
bü; Igººh º .lagrimªs,c'nzli,1gªrdª’lcï! iPѺ › liz
quor dos olhos. O ſçgúndo mpdp he goal;
gando a meſma ordem ,dps dous‘nomesSub
- jtantivosno nofl'o vulgar , 8,( ª CUIDAS-ºmº¡
. '. ' IÑ {4
p
z - ' ‘DaïszçaZ Kiriri; 7 3-";
compoſiçaó direita , como no Latim Pater—
'familias, Reſpublica: V. g. Icopò ,meniria
dos’olhos , composto de Cò , caroço ,8C Pò,
olho : Ideinü, uxor’, compºsto de ldè‘, máy,
8C .Nhü, ou Nü , filho; Como ſe diffcra -:
Máy de \èus filhos. - . e
Annotaçaó primeira; Nacompoſiçaó dí
reira ſempre o artigo do Pronome , que ſe
muda-conformeas peffoas, ſepo'em no me. º
da compoſiçaó, aſaber ,'no principio do e- \
gundonomeda' compoſiçaò: ut ,- Idehinü ,
minha mulher z Ideenü , mmm-;11; Idºi
nü , ſua m'ulher; ficando ſempre o artigo do
primeiro nome invatiàſvelñhtcrceira peffoa. 7
Mas na compoſiçaó ínverſa ſe muda íómen—
te o artigo dó’pñhieironòfneàcbnfórme as
pefi'oas: ut, Hipocü, minhas lagrimas; Epo
c'à ,‘t uasïlagrimas3-: Ipocñª ;ª ſuas lagrimas. *g
‘ P Annotaçaó ſegun’da. Nacompoſiçaó de
Pce’sdous nomes, Bſ!, pè, Bò¡ braçb , ſe ajun
\a ſempre ao_ primeiro aïſyllaba Ri , 8C ao fl:
gundº Rò : utzEbª-yàbfr, unha do pè ,nª
compoſiçaó inverſa ſç uſa aſiim: Bfrribayà.
Pò ibò, olho doª~braço,,idest cotovelo , na
compoſiçaó , faz. , BÑOI‘Opò.
Annotaçaó terceira. Quando ſe compoem
o ſubstantivo com oadjectivo , . ſempre Pre
cede o ſubstantiyo :.- -v. g. Homem alto,… .
-› › ’ " . Diij 'Ergz
-54 Arte da lingua Bru/¡lia
Erfflhifflompostodc Era: , homem , &Mii;
comprído. ,
Alèm dos homes abſolutos z ha outros
dcrivados aflïm dos verbos comodos nomes.
Dos verbos nacem~ os nomes verbaes . como
‘ 'Dícotori , o ladraó , do verbo Cotò , filtrar;
Síriritè , ſerra , do Verbo Ri, ſerrar. Dos nºs
mes ſc Formaó tambcm outros nomes à imi
taçaó dºs verbaes nacidos dos verbos. Afflm
ſe diz , Dex-ací, morador da caſa , derivado
do nome Erà , caſa ; Buinghece . ~ maldade'¡
de Huánghc, mac,
s- ›
DªNameAdjefflm;
oS Adjectivos numeraes preceden¡ ïèm
pre os_ ſeus ſubstantivos: ut , Bihè Tlh'
pá.hum ſó Dcos: Wachani aribà‘, dous pra ~
tos. Timó-ſc deflza chmos dous, Cribae,
Cribune, todos ,que por ſazcrem compºſi
ga() com o verbo, ſe poſpoem ao mcſmoven
o :ut chribz , vicraó todos : 8C afflm tío
bem Wohoyê , todos,q’ue ſe‘m fazer compº
fiçaó ſe Poem depois do Substanrivo.
« Os outros Adjectivos naó numeraes 'dª
ordinario {e uſaó poſpoflosnos {ªus Subé’c’ªn*
K…, t - mos:
l‘
r 'Da Ndſl¡ Kim-i: ;s
tivos : ut , Iròcotçò a, vestido preto. Timó
ſe os Participios Paſiívos em Te . quando fa
zem as vezes do Adjectivo *, porque preco
dem entaó ao‘ſeu Substátivo z ut Siriyanetè
udzà ,Faca affiada. E quando os adjectívos
fazem as vezes doVerbo Set, dd meſmo mo
do precedem aò ſubstantivo: ut , Chedè Su~
\ºil , a Fruyta he madura.
4 Ha nestalinguadoze particulas , a ſabcr ,
Be , Bü , Crò' , Crü , Eprü , He , H‘ò
Du z z ºu .Mªi, Rò,
Worò , as quaes ſe costumnó ajuntar a hús
adjectivos -numerad nou de medidas Ñ ou de
cores , ou outros , conſórme a variedade da
materia dos ſeus Substantivoscom que con
cordaó. .
, Os adject. aos quaes ſe ajuntaó as diras parª‘
ticulas ſaó os ſeguintes. Osnumeraes , Bi
Ñ vhèrallum ;‘Wacháni,dous z Wachanidikiè,
tresffiz , muitos. Osde medidas,Pi ,ou
Pinetè , pequeno ; Yé, grande; Mi¡ , ou
Munetè , .curto ; Chi , comprido', Kçmpè',
fino; Tu, groſſo; Tò,~ ou Totò , redona
do.- Os» de tores , Cü, blanco; Còtçò ,
preto; Hèz vermelho; Cutçü, encarna
do; Erá . verá-:,8: amarello; Cracü, azul;
Kenkè, alvo ª limpo; Dzodzò, reluzcnte 5
Nè'., Nü z clara; Cfà , ſecco; Tçá , dªtº¡
. ; 4 Diiij Ca‘.4
~ 5 6 Arte da lingua Bmſzlim
' - Cada hum dos ditosdadjectivos pede oi*:húa,ctora outra das doze particulas aponta
das acima , conſórmc a diverſidade do Sub
'flantivo com que concorda pelas regras que
aqui ſe daó. . "
A partícula , Be , {èuſiz com osditos ad;
jectivos , quando concordaó com os Sub
stantivos de montes, pratos , bancos, te
stas,8cc. 8C ſc dii, Bebihè, Bepi , Becü, Ste.
Bü , he partícula mais univerſal de todas,
8C ſe póde uſarcom os ditos adjectivos para
. os mais Substantivoszmas particularmente
ſe forem de caſas, frechas , vazilhas, eſpi
gas , 8C couſas víventes que naó ſorem aves;
8C ſe diz, Buchï , Bucü, Butçá.
Crò , ſerve para os ditos adjectivos, quan
do concordaó com' nomes de aves , pedras ,
estrellas , 8C coúſas redondas, como velo
rios , ſruitas, olhos, _8ta. 8C ,ſediz Cropi,
Croyé , Crokenkè.
Crü , ſerve para os ditos adjectivos com
\ nomes de liquores , 8C rios; 8C ſe diz Cruyé a
Crunè, Cruhè. '
Eprü , para nomes de mólhos , St cachos:
v.g. Epruyê. ' ..M
Hè, para nomes de Laos, 8C pernas, ou
couſas Feitas de pao 5 8( ſe \diz, Hcyé , Hº'
tü , Hecrà. . fi
…, _ ª- . Hºz¡
...-—*I*
Ñ 7_ , .
.ª a ' Da Naſaï Kirirz‘. F7
Ho, ou Hoi, para nòmes de cordas ,ci-'
pò\s , fiogcobras; &le díz, Hobihè,Hoí~
mu. Advrrta-ſe que com os adjectivos nu
meraes , 8C com osadjectivos Chi , Ne ,
Tçá, ſe uſa a partícula Ho; com os mais
adjectivos referidos ſe uſa Hoi. ª
Yà, para nomes de cou ſas de Ferro , oſſos, 7
ou couſas agudas; 8C ſe díz Yanè, Yacü.
Muí , ou Mü, com os adjectivos de no
mes de raïzes comestiveis: ut, Muichi, Mui
cu. Advirta—ſe que com os adjectivas nu
meracs, 8C C'om Ne,ſeuſa7Mü , 8C com os
mais 'Mui. " ª
Nü,para os nomes de buracos, pógos, bo
cas ,' campos, varges , cercajos 5* 8C ſe díz,
Nuyê, Nuchi, Nucü. '
' R'ò , para nomes de vestidos , pannos , 8(
pelles z ut, Rocü , Roê. ~'
Worò , para nomes de caminhòs, praticas,
Fallas , historiasz ut, Worochi , Woroyê.
AdVertencia primeira. _As ſobreditas par
ticulas naó ſe uſaó ſemprç com os ditos adjeá
ctivos , porque osnumeraes muitas vezes ſe
mas ſem particula,como tambem Kempè ,
7 Cotçò , Cutçü , Craèü. Mas os outros adje
ctivos referidos ‘de neceflïdade pedem al
güadellaa, . , . 4 Ñ
Advertencia íègunda. Alguns dcfl'çs ad_
L ’e 1*
"g-8 _ Arte da lingua Brdſilica’
…-~W;
jectivosfazendocompoſiçaócom o verbo J
ou Nome , n26 admittcm partícula algún g
como Yò , muitos, ' nando ſe compoem
com o verbo: ur , Tey , vir muitas'vezcs ,
.oavirem muitos. Md, Munetè', Chi, uan
doſe compocm Com os nomes , v. g. rm*
muncrè, homem curtogTidzichi , femea
compi-ida; Honaechi, peſcoço CompridQ, º
ª l S x I Io ‘ ,º i
T0 Nome ,Relativª-0._ - ' \
,O Nome Relativo he o que reduz- à meª
m'oriaonome Substantivo, de que ſc
' Pallouicomono Lacim Qli,qu, ngd.
N216 ha:voznesta lingua, quelhe corrcſpon
da; mas a Oraçaó que river estes nomªsre
lativos no vulgar , \e eXplica na lingua com.,
os Parric’ipiºs,0u có os vcrbaes,ou com mu
dar a O-mçaóz Sc pódcm ſervir Para ¡¡Ibai
regms ſeguintes. \
SeoRelativo For a geptc affim do verbo
Neutrocomo do Paſiivo , ſe faz participio
ªctivo em Riaſiim de hum como de potro
veibo. vig. Deos , que meaman mim: Tu
páducar‘i hidiohò. Pedro , que maceuſao
›. cu
.2"Bin-J
-—II:—2ï~vBT?
'Da NayaïKIfin. ' 59
’ :ſcu inimigo: Però duparidumará.
Seo Relativo for nominativo paciente
doverbo paíïivo , ſc faz Participio em Ri.
ouem Tc. v.g. Pedro, aquem mate :Pº
-Iò dipacriri hinhâ, ou Sipacritè hinha.
Se o Relativo for paciente do verb. Nºu_
tro , ou naõ paflívo , qual he no noſſo vulgar
o accuíãtlvo do verbo activo, ſc faz verbal
do Infinito , ou Participio neutro-paífivo
em Te. v.g. De o que me pcdio: Dicri icri
-kíè, ouicrikicte. Isto he oque eu quero : '
"Urò dzucà , ou dzucatè.
Se oRelazivo nem for agente , nem pa
ciente do verbo , mas outro caſo do verbo ,
entaó ſe ſórmaaOr-agaó como ſc naó hou.
~veraRelativo,com dous membros distintos.
v.g. O branco , com ucm eu vim , he mao;
divideſe a Oraçaó , ſc diz: O branco he
mao , com elle vim: Buânghe Cami , ſem.
bohõ hirè. Elle he onegre , a quem dey a
carta: Eri tapanhü, idíohò ſidi torarâ hinhà:
idcst , Elle he o negro , a elle dcya carta.
x Seo Relativo ſc refercacauſa, modo,1u.
gar, ou instrumcnto da acçaõ ſignificada
Belo verbo , ſc uſ'a do verbal em Te. v. g.
stc he o lugar , em que o matey: Mo urò
fipacritè: Esta he a cali , em que eu dormi a
Mo íghj‘r era dzunutè.
c _ 7 4 - Ou_
' Go Arte' 'da lingua' Braſilica
‘ A _x 'Outro‘s" Relativos ha de perguñta'svá què
correſppndem a' (luis ,-vel QuidLO‘primei
rÍo-ſe eXplic‘az-com Adjè -, affim no ma'lculin'o
como no Feminino : ut , Adjè diteri , quem
veyo .² O ſegundo.. no_ gene-ro neutro ſe ex*
‘ plic'a cºm que,ou Sodè á ut ,-Udje »enatè- ,
'que faz-es .² Sodè cmè _, que dizes? Porèm ſc ~
o Sodè fo'rcom úome , &nz-16 cpm-:Verbo , .
ſe 'poſpoem- ao nome : ur, WorobÍtSodè?,
uenovas? -. -
' , Ii’co ſe ente‘gdeſie‘o-Rdativo depa-gun:
ta for no nominativo, ou accuſativoz porque
ſeªſor em outro- caſo, ſe uſa da- pmªtic‘u-la, De.
‘poſpostaz ao' nome , ſe o Relativo for genitiª.
vo 3 'oil àprepoſiçaó, ſe o Relativo for dati-e
vo ,ou ablativo. \ng-De quem he este ma:
chado? Bodzodè ighfr? Aque -vem P Said:
fire.? quuem o dêí’te Idiohòde fidi enà .ª D‘e
quem_ foy Feito? nhadè ſiniò? . . ' —
ª ADS nomes - lativos ſe pódem reduzir
cflasduas dicçoe’ns_ , !Etçi , Utgi, que redu
Zemà memoria o nome Substantivo, de que
ſe fal›lou,& naó lembraJEtçi , ſe‘ uſa com 'as
pcfl'oas , 8C fignifica , aquelle de que me naó
lembra o nome. Utçi, ſe uſaem genero neu
U‘º l &2 he o meſmo z que, aquillo de que me
naó lcmbra. Nº. - z - - - -- .v
y ~ ,., z / .4. 3,. Ñ Ñ'. __ .
¡7"— *i DB\,1
Lªvª MW CºmPªffÍèltï'Í/Íd.; Ó¡ Sidi-_eii Ñ _
. ' ªDaNqaiKiriri. : . EL.
x..
K
_ . ' ZªfiÍUOÑ-Ñ ²L** !4.1, - . º I , ".
› . 'A ~ - .-..ÏL
OSCºmparativos; &c- Supçrlativos- ne;
. sta .lingua naò ſc fórtpª’ó dos norma ab
foluto‘s’, 8C ppſitivoá ,- mas de outros modos.
. O prifiíciromodo deforma:: o Cóparaci-.
V0 , he dizcr bem de ñurría couſa , 8C mal _da
outra : como paradizer , Isto he melhor que
estoutro;'di2cm-:~ Uròúiczmghíri ‘, urò iba
rè : igcst , Iflo he_ bon) , estoptrphc mac,
O. \Íguddo mbdo-máit roprio çiç formar ‘o Comparativo , he qualiflfcando o primciro
mcmbrçªdgcºmpatàçgó, ajuntar a prepoſi
çac'íl, Bò , a’ò ſegundo membro. v.g. A-car—
ne e. aiszgostoià'do, ' ep cixe'z’ Lc’à- . d
Zò bòªüdzè. Aílgxgï hcïnais ARES; ~
a* caſado Padua~ z" HQCháNkà -Tupíbàsſe‘xà
Wikiª-OF…) -- ,--_;1Ñ¡ÏÏ*:n-,";‘ e', . ‘r‘
- @SP-Pºzïswivòítambnm=.ufió
de deus-.M2de ONDA-;cito bc¡ 'Com .od
YerbÍOSzGrubíf¡ muifflsldzá; vïevèadeirzj
mente ,Ñaju-_ntando BÑòhohocI-ibgz, quequªr
dmcr , Sobre todas Las codſas. Ut , .!J d -
a?? SM.. ,
62 Arte da, lingua Braſilica ‘
idzá bò hohocribae,bom ſobre tudo ‘, ideª:
optimo. Burè crubſtªbò hohocribge, mao
ſobre tudo, idest peffimo; '
O ſegundo modo de fórmar oSuperlati—
vo he ajuntando o adverbio ‘Widò ,j ou Wi
dóbae, ſem mais outra couſa, pois fignifica,
Sò, ſobrctudo, mais que tudo. Ut, Canghi
widobae, bomíobre’ tudo ,' optimº. -Dzu
cáwidóbx do Tupi ,- quero azDeos mªis
. que tudo. Advirtaªſc que Idzá , 8C Widò ,
&miª-e fazem compoſiçao'com oNom: ou
ver . i .. . . -
a!! v v , y—
- ‘ ."’…I ÓLÑÏÏL., J.
’ . ct ‘ … " I Ñ zh") *’ Ã,ſiª.*ífjilií¡l~'3' ' O
Da &ym-mºdº Trªuma;‘ _ ,j ;L-f' Y ,LA ª 'J
DOS Pronomes ~ òubstantivm;quem#
italiª ua-ſaé Hicrçá", «zm-Eisz
tu, &reina ha maidqúadizer- \’eñaó‘quº àq
vezes ft ‘uſaó per aphaerçſim, cometido a
Primºiïfa letra, ºí¡ í'Yl‘Iába :² UTJTHL’É'Ï
venhº. -Dos Méigds que‘ébi‘reſponêemia-e ª
ſçs -F’tonmnesá'íè filled nas Declinaiçoês 9 8C
\Mªmaoutmregva‘sª ni¡ çios verª
W153. z; "ILQZJ‘J‘ ²2:‘ ”ª'ïſi' C’. Ñ."
Iflt'BP‘A‘b‘ſ_
fDa Napº¡ Kiriri.
OPronome relatxvo Ille , Illa, lllud, {cn
do no nominacivo , ſç fórma com o artigo
roprio da \encara pcflba do verbo 5 &ſcn
go e‘m ºutro caſo , com OAI-tigº das prepº
fiçocns ,como ſe_explicºu ‘nªs cinco declina
çoens , &.ſecxpllcará mªis ªdith na Syn
taXe'dºchrbos., êc]?r<:pºſu¡oens.v Agar-m
¡trataremos nestc Capitulº dºs Prºnomèa:
RSE-:films ,6.1 Rccipmcos. ~
,-i'… ,:1..¿g..ſi
. -íí « ~ ~ Ñ f.:
'-‘ ²; ' 7 :.'Á« u,.\-‘…
' ...,;Dósjóªrommeàíªºffeffl-Uo:: .
\ Azem asvezes de Frdnòmès Poíſcflivos -
ºamigpz l ºu Fuck/fumaque ſcrvcmàs
dncºDechn‘açoens dos Names.comprdifl‘c
mosoafkímcua Pam; \com que -, vcja—ſcláo&ªdmitª-fºrmar cªbe, RQffeſiffivosº. ARQ.
apontarcy ſómeute algmls (ubstantivºs. que_
\Ohm&Sra-dª_KVMgèr'ªl Q \ªc pedªn- dC. ºu
tro ¡nde ºs:duos Pgfl'eflivos a Qu comimos
¡cosczçluçmª ª). , -j …z
A primciraca'sta de ſubflantiïºs ::hª ;dªº
queme-,IM:na-Ezrszimmediaçnm :gnc
cstesPºJºflivosimz-Is mediantealgummttg ~
Substªnnvºgªnªmºsêsſüógªſçgtúmçaó;
‘ s
64.-‘ Arte da lingua BraſIlica _
I . Os iio-mes deanimaes que ſe cr'i’aó em
caſa, naó recebem estes poffeſſivos* em ſi ,
mas mediante o Substantivo , ~Enki , que
quer dizer , Críaçaó. Aſiim para dizer . Mi::
nha vacca , naó (e-diz,Hicradzò5 mas ,- Hienm
ki do cradzò z pºndo a prepoſiçaó , Dò, ao
nome proprio da criaça‘ó. O que ſe‘hª dead
vertu: emtodos osSubstantivos ſeguin—tcs. J
2. Os nomes decaças, -fruitas do mat-4,
to , ou de qualquer co'uſa que ſe traz de fóra.
para comer ,pedemzo-poffeflivo mediante o
Substantivo, Vaprü, que ſignifica, tudo mo;
- St ſe diz Dzuapiéü v.do murawò , do Kenti , o
meu pm'co , ou mel, que trouxe do matto :
ſempre Com a prepoſiçaó , Dò , como ſe diſ
ſñácímª_ .:…gt ;rªl :². '725 ;2:5 jªj.
3.¡- Os nomes- de couſas- cóſinhaçlasª tdª
mado potſeflivo mediante Ó-ÍSfulïzílrántivo ,
Ude , 'que ſignifiea-,eouſa cofinhadazªêvfik diz;
Dzudèdo ghinhè; ou ‘dq 'cradzòjpsmus‘fei
jºens , -ou-a .minha-carne cofida. í ' ’ ²
› L .4. -'- -Os només "de couſas aliadas-ª tómaó' o'
R0ſiè$vºmedianteªò-Substancivo ',¡Upodò,
. couíà afl'adazòc ſediz,Dz'upodòÏ<iobuke, 0‘ '
mBUVEadoa‘ffadoi ’ . '- '
º 5,** RÍOSnomesdelegumcs coLhidos na ro..
‘çapedem os pºiſeffivo‘s medianteUSUBstªn
üve¡Udje , legumeªi ut , Dzudjè doghinhè,
,- ,ªu ' › os
_ . , ~ ‘Da Naçaí‘ Kiriri; * 7 .65;
Ds meús-Feijºens que colhi. …Ñ º ,
6.. OS 'noxpes de -lavoura de mandjºcazz
pºdem ospoffefflvos mediante o. SUbÍϪfiÍi?"
v9', Uªqhizlayourazutf, Dzuanhí do muícü, r
, aminha mandioca da roça. , ſ
Ñ 7. Osnomcs_ de fruitas qucÑſe colhem
verdes para amadurccerem cm caſa, tomaó '
Os poſi'efſivos mediªntco Substantivo,Ubò, ›
che nom-c‘ generico de tae‘s fruitas; &c ſe .
‘ dxz ,Dzubò do ucri , do bacobà,j as; minhas'
mªhgabas z as minhas bananas._ ; ' .~
8. Os nomes decquíàs_ achadas tQmªó os ’pòfl'efflioszmcdiante oſi-Substantivo ,4 Ujçò ,
Cóuíà achada: ut,Dzuítòdo udzà, minha {ªcia -T
-9. ~ Osnomesde dcſpojosde algüa gun., L
ra. ºu pxcſa nº Mocambo, comaó os poffcſª‘ ~
, ſivosªmçdiante.- o Substantivo Boronúnü,.\z
a Prcſa: ut , - Dzuborojmünü dozrò…, meu vesti. Ñ,fi dº›quç.mccºubc_ dc; PXCIà. _ ſ, ' . P
Iº- Os nºmcsdc.- Cºgſas que ‘ſc Nepal?…
tem’, comº caça dò'matto, frechaª, _8C 12:-. ~
K mclhanxesª tºmaó os PQÏCfflVOS mediamzeA
'o Substantivo , Ukiſi,, rcpartiçaó ; v, g,
Dzukiſi do murawò, .‘o—meÑu pºrcodo mar.
to , ?Ue mecoubedefreparçíçªó, Pªra º meſ_
mº Crvc também oinomc ', Wanhubzççár -
e quinhaóyſcparçíçaó. ¿ Ñ _ _ ' \ª .
,Ã , E -Os
I—
OB'Ñ—ÁI'OTl."
_ou¡
.:
66 'Arte da lingua' Brafi'lica '_
, I I. OS nomes d‘e contas de d'adivasº ‘, .e
que cofisumaó dar os que vem de fóra,toma6
os poffeffivos mediante o Substantivo, Ubà,dadiva; 8C ſe diz,Dzubà d'o ſabuc-à‘ ct, a mi'- .
nha gallinha qúc nie dèraó.ª ^
12. Osnomesde couſasque ſe carregaó,
tómáo ospoíſeffivos. mediante o Substautí- º
vo , Emu-ga', &themuito-uſado 'ainda com x
.osoutrosnomes ‘,- òc fe diz :’Hiè do bacoba‘.- ,
do cradzòª,’do muieü z deiſü‘: minhas bana
nas , minhacarne , minha - mandi‘oea, minhaſ -
lenha' queeú'carreguey.~ '- a ‘ 1 '
. i ‘ Annotaªçaó primzzra; Os-nomee que 1:04;
_ mio osPºffeffivdém Same estescineo der-Í
. radeíros Substantivos Vitò,Boronuñ’ü-,l Uv;
kifi, Ubñ.,,E,Ïtomàóªtambemas-vém im
Ï, Mediatamcate oºpoiſefl’ivm Í' Íèmï_ ditos
Sub'stantiv-os :mas entaó v’tem'óu'cro ſig’nífi
‘ cado.-v,g.'Hirè ,- quer-'diam‘. mewve‘stido ¿Ñ
' mas náo achado , ou tomado por deſpdjo,‘ou-;
que mecóube'deifepa‘rtiçaó, Ste.: O‘s outros,
namesantecedeñteïs #Rune-¿tomara os‘pofl‘eſï-x
litros, ſená‘o medi-ame os‘ ſobreditos Subí-ªcan
tivos. ‘ ' -MTS' »- - . -
Annotaçño ſegímda. Os \tomes/‘referi—
x dos podemtomar os &Us'poſi'eſiivos median
te diverſos—Substantivos ,' coñ‘fórme- o di ’aer
-ſo ſentido,êcadiverſa póſi'efi'am que fe ¿ig
'" ni ca.
~o\-ª
.ª - . 77.,-(7._
_, Í “Da ATilſa'ñ Kiríri; -_ _67“
ní‘Écà-.ïrïgx Sabucà' óde tomar d-iverſos , &cª
fè dlz" Híénki dºſªïàèàQCC ſigniſica minha‘galluïhá'quc CriÓQDzuPòdò doſabucàuhI-ct '
nh’a gà’fiínha -aflàdaïDzudè-do íàbuca‘; mi
‘nha g'èfflihffla èoſid’a :' D'zúkiſi doſ-¿Bud , mi..
nha gallirxha que mc coubc de repartíçàó :
DZU b'àf do'ſabucà ², Iiiífihà 'gaHÏr'Iha que “mg:derábgê't'tjñ ' › ' ~ ct ‘ ’ ª" '
ª" AT"ſc-gú't‘ldíºcaflá de ‘Substafltí'Vos ,ª que
fi‘he d:: Ícªgt'aª FMI-dos pÓffèÍfi-'efi'osz he dos
nomeèttixh Bo tos-doña compofiçaòdireita z'
òs quáèsp‘áo'mudaó os artI’gos das peſi'oas
dos pó-¡Pefflvós nopr'mcipio da ditçaò ;conzóo‘s mais , mas no meyo , a‘ ſzrber nſiú principio‘
do \egundo membro da dicçaò cotn ost'a,'
ficando ſem rc ſçIÏI Ínuctênça o pofi'efffvo da
tefceí‘ra peſiªa do rimexro nome da compo
fiçaò , como ſc dcçªyrou n'o Capitulo primciſi
ro, &parágkáfoª‘pr'íffiè‘ifò destàSògund-aPar
La, naAnuotagaó zrimeira. ' ’
. < A't‘éi’w‘é‘eíracal’éq'flèSubÍkàtívòsEÉècégfúèg
'dos haREY? dós_ ‘Póſi’dffivos , he dò‘s'ñoïnfs
UCI-¡23331 _ ‘ ittcm'afgu‘m pòíſéffi‘w , Como‘
Co ‘,² 'Mmm ,-^ mmm ª-,_Mu1ïs'_er,ª&t. b's
quaés_ nefla linguaªſçªuſaó Ïèm aiº't'í'gddo: polª
'ſeffi'voz 'pois os 'mai-s 'que faó cap-;mes delle
’nunca o deiiqñ ñàqukila peſi'oacom qm; ‘CG-‘ª
:Cºrd-.tó , ainda-que*mmofl’d ‘Tr-úlgarªfe Kathr
~~ ª - _ › E jj mº..
68 Arte da lingua Braſilica
,Ñ/ w
ma muitas vezes deixar; v. g. Dizemos; Be;
drofoy açaſa de Paulo,, &naó _a ſua'caſa de
_Í’aulo ~: masnella lingua {empre ſe ha de _explicar o poſiſieflivo , ainda que ſc ‘uqinee o
Yofl‘clzſi'or *,- ¿8; ſe diz: icri Però mo íèrà,
.auo. . ,* ,a _
’Por remate dadou'trina dos Poffeffivos
* fe advirta que as’ partlculas-dos 'Pofl'eflivos
nunca ſe uſaª ſolitariameute na—oraçaó, _mas
~ {emprºçºmpºstªs cºmiº@ -ſcus. nºme.?- vi ge.
ergun’tando-ſe, .De quem he eſta’ faça , Su;
çlzade'ighjri naó ſe reſponde , szit ¿minhax
mas, Dzudzà , com oku nome 5- di.;
zèr: He faca minha¡ , y _ . A_ ¿.z ª.
o
‘ ~ ,D0 Tronom‘e Recip ojoſ ,l ª
SReciprÓſicos (que neflza lingua ſaó
tres, Substantivo, "Adjectivo , St Ver_
_balj’ ſe fórmaó contas Partículas Di ª.
Du ,do modo que ſc deelatou na ;Priiné'iraParte ,Patagraſo terccirïó. .ct ' v- ‘
- O Reciproco Subflantivo ſer‘ve,,'quando ›
_a pefl'oa torna ſobre {í , "citando, a meſma pel—
ſoa.no nominativo.v.g;l?ara.ſi'tiabalha¿: Na, _ , g _ l v , u, taèTªp.; ‘ \ l i
\
\P
¡3,0
IF
OS
’AS
L1*
lr
LJ
I
Da NaçaZ'KirifiÃ- ‘ 69
tè dídoHo.' Tem e a ſi meſmo :-Bànárè'didztèª
nè. Mat'ºúſe por ſiºmcſmo: Patri dinahòª,
Casàràó entre fi : Picrià ‘didchò. Destcs exf
cmplos ſe vè’que 'cste Reciproco‘Sub‘stan‘
tivo,7quc Correſponde aZSui', Sibi , Se, ſcm
pre ſe ſórmacom as Pfepoſiçoens. ²
vImit‘áo a cstcs Reciprocos Substantivos
da ter’ccíraçïeſi'oa , -huns modos de fallar 5 .
Con que as prm‘leirasz 8( _ſegunda's peffoas
tom-15 ſobre ſi me'ſmas. Un: Dicri hinhah'ò¡
Eu meſmo dey , ºu‘ny dado por mim meſ
mo. Biàpiticiªiewnçá cmhò, Tc açoutastc
por ti mcſmo. ’
O Reciproco Adjcctivo , que cofrcſpom ›
de a Suus , SLla', Suum, ſerVe quando á
peffoa torna ſobre ſ as couſas ', o- que acona
tece nesta lingua fomente quando a peffoaque toma ſobre a ſua couſa està no nomina—v
tivo. v.g. Paulo ſoy morro em ſua Cªſà pelos
lndíos: Pacri Paulo no Nhihò mo derà;
Aqui efazo Reciproco,Derà, porquchc
a caſa de Paulo , que està no nominativº:
porque ſe Fora na caſ-1 dos Indios , que aqui
estáono ablativo, náo {e Furia Rcciproco,
mas ſóínente Relativº , 8C ſc diſi'era: Mo
ſerà:- Na caſa -delles.~ A’s vezes ſe ajunta,
Ho , no ſim do Reciproco , à imitaçáo do
Reciproco Substantiv-o .- *un ,l Mo derahò,
’ . Eiij na
I 0
. I '
, 7º' ' Am da 'lingua Braſilica . _ _
\ 13a ſua fneſina caſa. AS particulas com que fe
'fórma este Reciproco , ſaó as meſtxxas dos
;ojutros , -klſempm’ſe uſacom os nomes. aſ- ‘
[1m comooprimeiro \e uſacóasprepofiçoês. -
_q O Recipiªoeo verbal , que. \efórma con;
as particulas dim‘, que [a6 .geraes para to
- dos os Reciprocos, &feajumªó aos verbºs’
ſerve quando a peffoa dqueciproco Substan-I
g tivo, Sui, Sibi, Se , *quema nofl'a \lingua
Portugueza, ò( 'na Latina he genitivomu ’
datiVO, Qu accuſativo, fica nel’caliugua por
nomiuativo pela diverſa construiçaó dos
-‘verbos , Como acontecenos verbos Paffivos,
6; em oüttosNeutros, osquaes pedcm noe
minativo’o nome , que OS nofl'os‘ Neutros ,Y
&c Activos pedem ein outros cafes, Sirvaó
por exemplo todos ostresReciprocgsda lili-Ñ
gua Latinª, Sui , Sibí , Sc., feicºs Redwo
ços verbaes nesta , por ficarem, tpdos tree;
po caſo do nominativo, Petras 'te pnecatnr,
~ ¿n miſªraarix fiº' , ut auxilium/íbiferasin ºng-_1.
_ra portandº, Ó* [è in amm-mp !num ſn’fêipiai.
Na lingua ſe 'FazemReeiprocçs verbaes aſ,
Lim: Icrikíè Però cudohò bº dinhikienght.
eyaí z bº duriwò enà .…quimí enà de»
?rºndª-A Tºdºs e-stes Rºcipmcos ſc fªzçm
‘.çom. o verbozporque apeíſoa que he ma—
teria do Recip‘wco ,aqui fica {cmpm 110319,* ‘
, ‘ I mln?.
…,__ Ñ..…;…V.… .Ñ,
o 'Da Naçqï'KzïiI/"EL‘OJ \71:
?ſº mínatívo4,pois o ſignificado dos verbos he
iº? ’ cauſar compªixaó {,7 ſer ajudado , ſer accij‘A- ſi tado. ª ‘ ’ª' '
OES- O meſmo Repiproco, verbal ſeuſatamÏ
:0m bem', qúahdR-havendddºus verbos'na Ora
¡0 ' çaó , concordáo ambos com a meſma pefl'oa
>05, .Pºlka no-nom'inàiivo , &Í o ſcguúdo VCl'UO
'RD' depende, 8C hecomo Caſo do pr'i—meiro C6 al‘~
gun ' guma prepoſiçaó‘;&Mentaó'eflze ſegundo ſc
ou fazAReciproco. Ugg-Pedro quer ſer açouta..
por .do : Sucà Però do dibzçzſapri. Foy-ſe para o
los matar-5m :' ‘ Wicki do' díp'à; .
US, *- :. ‘ .;'›ÏÍ".’
nº! …Ñ ,Ñ Ñ . . .
::g @AP'ITULOIILſfl' ª ‘ ' ' ſ‘- ſ - › v › .‘ x
zº. .~ 'DE Sjntm dos ¡¡¡trªbas-.x v -
res . - ' Ï
,Ñ OS Verbosnesta lingua dividcm-'ſccm
‘Substantivos 3: Pdſivos , Se Neutra::II,
Destesª-hunsſaó-ſimzzliees, Cuerºs. campº-z
¡ſ, feos ². -huns Boſitizvzosª- OHL-fºiNegati-YOS
,m Todos eii-'es -ſetaó -~a, materia. dd'ce Capi-5
aº. , w10- v ' ›~ - v : - - ‘‘m ' ', I I ›
º, ‘ 'xx—"Í - ',r 'Ó t
s- -'~ " 'I'ſi‘r ^ . y‘ .' Yiiijct {²²155;
.7": Arteda lingua Braſilica _
‘Das Verbº.: Sub/laminas.
_A6. ha nestalínguſia Verbo‘, que' pro-I
priamente ſignifique, 8C correſponda
-ao Verbo Substantivoa., Sum 5 mas .em lu
gar delle ſervem os meſmos nomes Adjectí
vos , ou .Substantivos. ’
Tres ſaó os ſignificados do Verbo Surn , a
ſaber , Ser, Estar , Ter. Para o primeiro
ſignificado'de Ser, ſerve o nieſmºnomedu.
Adjectivo ou Substantivo , que costumafer
oſeªgundo Nominativo {lo Verbo Ser —, &C
‘ dos Logicovs ſe chama Predicado', 8C eí’ce fe
poem em'primeiro lugar antes do primeiro
v.g. Deos he bom , ª anghiTupá: aulo
hc'Padre, Warè Paulo :ſervmdo de Verbo,
Sermo primeiro exéplo’ o nomeAdject. Ci‘
ghi , no ſegundo exemplo o nome Sub
stantivo Wai-"è, os quaes ambos fiió Predica
nomínativo,a osLoÉicos chamaó Sogeito. .
do da Oraçaó. Esta regra de prºceder o ſe
gundo nome que_ for Predicado , ſe eritende
ſe ſor Adjectivo , ou Substantivo abſoluro
ſcm pofl'cflivo , . ou relativo. Porèm ſe o ſc
v_ gun- -
Da M501¡ Kiriri.‘~ . ' A 7‘;
gundo nome for Substanti-vocom o ſèu ar
tigo do poſi'efliVo , relativo z *ou ,reciprocóªz
ordinariamente' ſe costuma pór- depois do
-primeiro nome, que he o Sogeito. ng. *Fran*
. \ciſco he o meu'nqme, Fraxublſco hidzè: Pau¡
lo he ſenhor delle , Paulo Íſe 2‘ Pedro he ſeú
— pay, Pedrodipadzü. Diffe, ordinariamente;
’ porque ſe e‘ste ſegundo Substantivo , que he
predicado , river algum genitivo depois- de
@ainda que (exponhzxcom car-tigo do Relax.
como ſe uíà nestalin ua , ſe oê adiante doſogeí'to. v. g. lſiñhá upctíi~q \arè : o Padre
he Vigaljio de Deos. Será Tapá rocthechi-z aª
quºlla'couſa alta’hç a caſa—de Deos , idest ' l—
reja. Com os‘ només DemonstràtiV‘os,U rò,
ghftzjo ſegund‘o Substantivo¡ ainda que ſejá
com Pofl'cflivo, às vezes precede, 8C às velzés ſe poſpoem; vf‘gl Esta &oa ct-he minha’; ſe
(liz: Urò dzudzà‘; 8C tambem _, Dzudzàurò:
Pai-a oſegundo ſignificado do verbo ,'Sü ,
?Due he .Estar , {ekve'nesta lingua a pªrtícula,
e , acrecenrada aOS'nOInES'adjectivos , que~
affim Fazem as vezes doverbo , Estar : ur,
Cu nhíde. está frío ; Canghikiede, està doen
te. E tambem basta omeſmo adjectivo ſelfl
apartícula, De ,affim : Cunhí . Canghikíe:
8C ſe poemíèmpre antes do nome Subí’canti
Vzo ,q como -ſe dlfi'e no verbo-’Senn
.Se
'7,4 ' \1m da lingua 'Bru/'I'lica
Séo verbo, Estar, Cºncord-a comcnutrº ,
r‘verboêcſigniſica eí’tar fazendo alguma eou-y
la', entaó ſervem os verbos Itü , &..Natè ,
compostos com o verbo .principal da aeçaó_
fignificada : ut, , Nhuitü, eflrà'comendo; Sui.
nuitü , estadormindo *, Inhanatè , està: mor
rendo. Seo verbo, Estar , ſignifica algutna
couſa que estavajà Feita, ſe uſa do verbo ,r
Niò , composto com o verbo da acçaó. v. g,
Estavajá quebrado ,-Byfiniò: Estava já nai
cido , Sanio. z . -
Para o terceiro ſignificado doverbo Sum,
que he Ter ,ou Hayek‘, ſerve o verboTeo
hò , 8C pedea prepoſigaò M'ò , ou Amy: ut ,.
Tçohò tayü h‘iamj‘r , tenho dinheiro : Tçog
líò amimo kiera,, ha mantimento em minhª.
tala. . - z ~ a .
-Osadjectív'os alèm defazer as vezes dc¡
verbo Ser , como ſe díſſe -, tamme Faze-m - as
yezes do verbo , Parecer , com a prepoſiçaó
‘Ai , ou Sò , da pcffoaa quem parece. UF :.
Canghi urò hiaï: Isto me parece bem. Burè .
çotò ſªi: Pareceth mal oſurtar. '
ct " a .Dºs.
n21
m1
iº"H'. 9
gº'
l 33
;a6
Jr:
MC -
D“…
.hi,
"el ., "ÍDa‘Naça’ó Kiriris. ?yz
II. 'ª l
‘Dos ,VerbosPéfflw: g Ó- Neutios ; . _Ïſi &Mplicehó Compoſias. —_,_
**A .3.
’ . Uíms verbºs ncstª llegªn. tema ſigníſi.- /
_ ficaçaó activa; mas pol-que náo ſe pòº
¿61,11 fazer PªfflYQS , ¿5C pºniª@ -názo podem
culo ſem prepoſiçaó ,~ oschamzmos Neu
tros, ou, N216- Paíſiyos,;pptque nem ſaó Paſ ,
Emª, , ncm Prºpriªme-ace Actzivos. .
‘ l Porèm dosNomes ſeitosrveſbos Substan*
tivos, Cºnforme asrcgras Selma,, [el Pºdª-.ª
ráó formal-Paffívos, acrecenxádolhes º caſoz
8C a prepoſiçaó dos Veiffbºs'PafflYºs , quº he, '
No. onome adjectirquunhi , :frio ,
{Ríªºvcrbo Sub-\kantivo ſignífiea fer frío 5 º
qual te fará Pafljvo , ſ'ç acréeentarmos a pre, '
poſiçgó , No , do. agente , &e ſigü-iſieará, , Ser¡
, esſrlado : ut, Do cunhi enà- ,.ſcj‘a esfrinQ Por
tí. lbqánghèfilje mamBuàughccri nodípºpò.
foi pervertido , &C ſçito Ñmao‘pelo ſeu llªmaſ).
¿Nhü , filho‘: lunudè , està prenhe:: Inhucri
mhà ,foyemprenhada por elle; - ; * ‘ Z
Affim tambem alguns verbos Neutroszſe
¡’6de {azªr PªflíVOS a dªndo a prepoſiç-ªó‘
ª - o Prº
. |- ' 'l' l
Arte da lingua BraĒlim
, propriados Paflivos, ue he Nò. v.g.Ba¡
pi, Cstar deitado E Doffja‘picnà, ſeja deita
do por ti. Ídiò , ‹ entrar :'Do idiò enà. , feja
feito entrar. porriÑPorèm nem todos `osverbos Neutròs _-íãõ l'capazesY desta cdnstrui
. çaõ paffiva , mas ſómentc aqu'elles", cuja ac
çaõ ſignificadapelo verbo póªc fer cauſacja
por dudªn-:ms Nem ainda- aſſim ſe póde dizer
cm todo o rigor que ſe Fazem Pa‘ffivos; por
que para formar o verbo Paſſivo , ſc muda a
Oraçaó , SCQ' n‘ome que dantes era nomina.
tivo, fica dcpÓxs ablativo'coma pre oſi a6
A , vel Ab,quc correfpon'de ao noflª Pío ,
porèm no noflb caſo onominativo naõ ſcmuda, Sc ſór'nente ſé acrecentar o caſoſicom
a‘prcpoſiçaóNo‘, que ſe póJe chamar mais
propriamente Vablativo de cauſa , do que
ablativo do‘agentc do verbo Paſſivo.
OS verbos fimphccs desta lingua ſaó to
dos os monoſyllabos: SC ſe houvefl'e quem
podcſſe perfeitpmente alcançar a força de
todos os vocabulos ,tcnho para mim que a
char-ia que todaa lingua conſistc-em voca
bulos monoſyl’labos , q ſcrvcm de raizes p a
- rafórmar ós comppstos , como na _linguaHebl’ea. O certo he que os mais dos_ No-A
Ines, õc Verbos que tem m'aís‘de-duas íſylla
bas , de_ ordinario ſªó compostos. Na() e pi::
z ' ueo'
Da Nafaí Kiririzs '
de dar regra certa para fórmar estes compo
stosz mas o exm'cicío, &C a praxe da lingua. t -‘
'aenſinarà , affim para conhe‘ceros comp‘o-‘
Í :Ptos de que já uſaó , como para ſaber t‘órz_
Í mar _outros de novo; v ‘ º
.. .1‘ ' :‘-v
[ª _ ,S III." Víª?:r ‘º’ ’l ct Y‘ Ñ* , ’
r- Tos' ,Verbos Mgátivos;a . ª _ſií
~ . N ,IÑH › , .
ª: - ‘Odosqos verbos, Poſitivos ſe fazem Ne—ª
º ’ . \ gativos com acrecentarlaoszverbos hu
’ '1 ' 'ma dcstas duas purçlc‘ul'as , ,› pu Kie : ut,
(ª Dzucà, eu amo; Dzucad9~,—Ou"Dzucakíe,
’{n v eu nàó amo, Naó ſe pode dar regra gèral de _
ª‘ª ‘quatde ſe hadeÑulàr huma, ou outra.dctas~¿
lº duas particulas 5 pgscom* ó ,uſo ſe aprendeé -
rá 5, 8;¡ ſómen-te ,darey húas advertencias Pai‘- º
lº‘ ticulares ſobre_ Mo., ' z Ñ »ª- - .Ñ l .ªl“ ſi O‘Djr, &Go Kí’ez ſe ‘ulàó indífferentemenp'z
1dª' ’ te nalndicativdzrrmasnas nepQÃaS--ſeiuſàſóê '
6ª‘ mente Dí,'v.g.Ñ BreisïrzkeſpondmNáoz .
Kª' quero:,Widz^r. A . l Ñ . . J
Pª' . Kie 19 fizmprqheufiªdo nos Preteriros ,_—
, - que ſendo negativos perdemv a‘partieula,
‘ C11², do_Preterito. v.g,.1\Laó FoYmorto:
Yllªl‘ ª' ,Plklezòcnaó'ſç diz_, Pacrikle, porque_ en?, v
'1- ‘gl-.r ' l "tío
UC .‘ .
>1
75." . Arteà'da lingua Braſiïm \ _
\a6 qu'crdize'r couſa diveríà’, a ſa'bcº:r‘,' Na'ê ,
{oy-_morrº de todo, ou¡ Nat foraó morros
tºdos. PçrèmnaS-rcpestas çiOP-rercrito' Ne:
?tivo ſe nik-DST‘ , ªtambem-ſem o \Cri : ‘ur',
êdj‘r, Náo vcyo. Aond’é‘ -ſe lla-denota? què'
OS verbos acabados em Tè , ſegu'mdo-ſclhes -
o Dfr,ajunca6 hqfn tikjſoflep E'. ,
Ogando precede achfboNegatívo hü. IL
Adverbio ,Qu hüa Prepoſiçªó , hemzus uſa
do 0 Kie ,dº qUe onr. v; Chow: o filho ,
poquuenaóvè ſuamáy: Enkè inhuraéeº no“
, nexçokiedid'eánhà. Epori'ÉinÓ Modo"(,ÏK—’
juntïivoſcuſadekie¡ poïºque neffe 'Mo do_
_pa‘hcede ſc’mprehçam AdVèí‘bió. ’ º ‘ j’ ~ .
\e 'No fuwrd negativo he‘mà'rs UÜGÓ’QKÍC, ‘
d'o' he ‘º Dyªz-'para I‘ma confimçürjd ‘ ² net-_f
gar-?Mmm o Dídòfiàïmñ-Hñásſi: ao‘k 'rifa‘
ſeſegu’e oufl'é’éàfò ,- ou ¿Méx-bid‘, &pagara;uſár ,tamber‘ñſió’ D;- z— pdrº'éhïaó - naïêªh'á\jçſi¿
ràzequivocaçaó :.ut .z ,Didí'hiñhª'dïz
› -L-N-;I '- ' Blau" ' * ‘ ‘ ‘ª'. ª"
Nï-NÏÓ I‘ffléèfflti’vñ Ifïègàfïv'óº‘ ſé‘deíkà’ &fic—;j
. _Pófi窑ê ,'Do‘,-1àkok›üèiadºffffl1òe鑪tiv ºj‘zªflfffª-Ï
mativozêc‘para negar ſerye affimDY, ;Cd-²
mò'Kiez- ut‘ ,-- Widy-cw-¿tg᪑z N26 vedªçs. '
Dikiez ejmdi-z Náòdai‘às: N6 Pªexinjſsiim pºzª] › -
‘ . r'èih‘ , qúe’rerèm-a prcfpofiçflbDòz PTC ªlª" JD
' dd’è Kic: ut, Dddik'xe 'en-liz Naó—dèàfflbFr‘
r s: ,, - - . º
l ª [
e‘
Da NaçañKiriri
Dopa'kie , Naó mates embora. q … › .
A’s vezes o Imperat. Negat. ſe fórma ſem
estas particulas,ou c6 o verbo Prí, deixarzut, _
- Do pri morò, náofaçaisaffim: Do pri Eco
tò, naó furtes: ou com outras partículas,
_que ſc declaraó no fim deste Paragraſo. ~ _
. As particulas doplural, A, 8C De, vam
{Empre' poſpofl-ás às particulas negàtivasDj‘r,
&Kie v. g. Icotodjrà, Naó ſurraó; Dzu
caklèdè, .Naóamamos. .-O_ meſmo le enten
de da partícula', Di, do futuro :-vªg. ECOÍOª-ſ
kíèdi , Naó furtaràs. _ '
Os Nomes , quáijddíervbm de verbos , ſe
fazem do meſmo modo Negativºs com as
mcſmas particulas DY, &,kie: utz Hibodzò
dj" u'rò ,ªEste rjácïz e o meu machado: Carlª
’ ghikiè hierçà; ’Eu nio eſtorr bom. l
, Alèm destas duas particulas , .que gèral—
meme &Tem Ó'à verbos negativos , ha. ou
mls-z ‘que ens”elgUm caſo particular "Bardem
tkmme o verboN ati'VQ': r. C'ò ,quando
peeeéd‘ee adverbio 'nat’ò {ax ª, Ticri 'dió
¡narò hite‘cò Í’ Cheng’póriflb naó vrm. ªr. /
Tºª-'quªdº &hªga-¿oda 'que fi:- náo eſperçï", _
. o'u'ſé náoarèª: Ü‘fii‘Dlªè'- Nªòdà ª ª“ªl dªr lo Mmm] quedé; . ſiNÓrï—hèmu p'eraphzreá
ªm -, Riſine , pen ‘o verbb no méyo; 8C ſe‘r‘ª
Ve à‘o‘ ImperaxiveNegativº‘,'qmndo ſc
o
l
;rj—,Ñ—.Ñ,ª
, ‘~ 80: 'ª Arteida lingua‘Bmſilim‘híbe alguzñax couſa ; 8C Cºrreſpot'ldc aoſi‘
NejLatmo , adverbium vetandi': ut , N0
11ípanè ,Náo mates , gua'rte naó mares: _No— '
ripan ètçá , Náo the’dès. '4; No-deyvò ,²Com
q_ verb’o tambemeno meyo; &fe—uſé. , qum- -
- do ſe nega a modo de enfadado ': ut ,Nomí— ~
dewò , ſc eu. nao tomçy ;:Nowidcwò, Se› cuna() fuy lctàz_ .-5; 'Bò,-figmficando , Para
que 1151058( he o, meſçno gue no Ljücim, Ne:
Lg. Euvim para qUen-áomca'goute; Tetçi,
bohibjlſapn.: z -. ~ '
g_ ‘I V.” y
Adpertentids’ſa‘bre osTÏahomès Q 'Maded Ó‘ Ï‘ªmP'ºFª—dflªï'ffl’ſif'º‘º L
* , Iffemos queDs verbºetquemcomſigp
compostlqs‘os amigos dps Pronomzes. Y_
confórme a; ,çixico Deçlinaçoens, Rorèmº
pẠſemprefe: uſam dçste mºdº. ,-;mas rªzªs-—
bemmmb‘em o Pronome Subfiantivo‘ &Pa~~
rado : _v. g. _HibYſapri , Eu‘ ſou açoucado,.\:e
pódcdiz r ta‘mbcmª, Bjrſapïi_ híetçáz'Ecoª
Iò_'~, tu” ultras-,ion Cotò ewatçá. Porèm' ‘
quando 0 verbo concorda_com a ter-ceira.
,pefſoa, ainda queſe nomee-a peffoa ,' Fede» ª
Ñ . ‘ ~ _cm
7…
' *DE NaſaízKirirí. g zÍ onde ao 'Empre o artigo da tCl‘CClraſi. peffoa: ur, Inh'aª ›
ut, Nº- ' dè ſiPà “MT-ò 1 Pºr quem ſoy morta a vacª
ca i aonde naó ſómente ſe declara a peſſoa no' Y
&gigª; n’omiiïaEiVO , que he Craozò , mas tambem e
(à, qm, qeu-tigo da meſma terceira peſſoa¿ que he
,Nºmi- ’Si‘, como' Verbo. Esta Régra porem 'tem a
cwò’ Se ‘ ſua exceiçao' rios 'Caſos que le apo’ntarao¡ A
¿º, Para TQdOSO—SYlïïbOS? exçepto os da qumtj¡
[im, NC¡ Declmaçao , de Ordinario dCixao o ſeu arti—
go da terceira peſi'oa, quando eſ’caó ſos , ou::Ter i . p - x
º no prmeipio da Oraçao: ud , Paitü crndzo
no carai ,"0 branco'eflà'matando a vaccaz
Tecri, vey'o : Eicocri , ſarou. Mas ſe lhcs s
y precedcr adverbio¡ ou prepoſiçaó, ſempre
l recebem o artigo da terceira Pefl'oa,'ainda
Modas, que ſe nomee a meſma. terceira pcſiba : v.'g.
More ſipà cradzò hinhadi, lºgo ſerà morm
[ªlª:
, avacca por mim. ,
omſigº Ha alglms verbos nesta lingua çompo
me,… flos, que mudao o artigo dos Pronomes con
)“º \m forme as peſſoas , naó no prinupio do'verboPºrtª_ como os mais , mas no meyo z a ſiiber, no
¡5 Tªc - principiodo ſegundo membrp da cómpoſiſi
Vºſºpªſc çaó , affim como ſe diſi'e nos Nomes com
lſªàº’- , polªcos com eompoſiçaó direita. v. g. Cra—ª
l ² Eçº-ſi ráunü , ro'ncar ', le diz, Craràdzunü, eu ron
Pºrçm . ‘co; Craraanü z_ tu roncas; Craráctſunü , elle
:chiª-lſ: ronca. Paſi'emos agora às advertencms dç‘sï
i, Pª Modos, &Temposr E ’ To;
- 8.2“. 'Arte da lingua Bmfilim
.- . Todosps Pretcritos dos verbos noIndiª'
caxivo per-dem aparticula Cc¡ , qUando pre
cede algum adverbio , ou caſo, ou ptepoſi
çaó: ut,Minhéfitè, veyo pela manhaá z &c ›
naóſe diz, Minehê ſitecri : No cara¡ ſipà ,
foy morro do. branco. Diffe no Indicativo::
Porque no Conjunctivo naó perde o Cri ,
ajuda que _lhc pxcccda o adverbio , Nò. v. g.
Nò icotocri, ou Nò icotocríghi, 03me _
‘tj-ver Fu rt‘ado’. , ª , _
NoOptativoa partícula, Proh , que íè,
costuma ;pórdcpois’ do verbo , fe prºceder
.ªlgum adverbio , ou caſo ao verbo , ſe poem
depois do dito caſo , ou .adverbio antes do
'vcrboz ut,, Doighzªr proh ſitèv Warè , oxa-g
là vicíſe the Ó Padre. , .
ſ Ncstc mºdº ide fallar do Prcteríto do
j Conjunctivoj Veyodepois que eu me fuy ,Ñſe muda a ordem da Oraçaó affim : Eul fuy ,
8C entaó elle 'veyò , antes que elle viefle , on‘
nef’ce comcnos veyo : \Vi-cri hietçá doco
' hò ſicè,ou-codor'ò' EÍEQOU Sorò Sitè.0u tam-.
hem ſe diz com.ſignificado ‘mais chegado ao
primeiro vulgar: chri íwobohò hiwi, veyo
Kazdaminha. ida, idest, depois. .
.v . Quando ha dous verbos na Dragº-¿6. ,8C o
ſegundo he Infinito, \tambcxn ncsta lingua
fc poem nolnfinito:v.g.Axerodormi1-, SIE
u) - . ,4 ſi , ÏxI
\
e
LL
.ªª ›
voz'
Sri,
:ido
e ſe
?deſ
>em*
:s do
oxa
o (lº
ſuy,
fuí,
("e ,ou
doce- _
mªl'
[do 'ª0
.Vºl'º
&º
lingllª I.
'DST' ,
HU.
“Ñ" 'l
ÍDaNa aSKz'rz‘m‘. " ‘ 337‘ rx dzuiiü: He mao urtar, Burè Cotò. Se o
primeiro verbo , que rcge o Infinito , pedi:S
alguma prepoſiçào cºm os‘nomes , a meſma'
pede com o verbo Infinito : v. g. Teal-iº'
Vontade de ir?, Nhicrze do hiwi. Elle ſegun;
o do verbo ainda que efleja no Infinito , term_
Pre pede os caſos com as prepoſiçoene pro
prias do verbo : ut , Nhicrx dohiwi mo bea
chê,lii¡1hü,ſaerç Tenho vonrade de ir'à roça.
Havendo Infinitoscontinuadoe, le guar—
da a regra que ſe deo para OSE Substantivos
› Cºntinuados; uſando da prepoſiçaó DB:v.g.ſiQ1ei-o comer _, folgar , 8C dormir , Sacª_
ra: hinhü , do hierachichi , do-dwnü. Po—
rèm mais uſado herepetir o verbo: un,
ree hiohü,erze, hierachichiz Sacra: dZUD-ïi;
Tiraó-ſe da reg-1:3 dos Infiniros os Verbºs
de diler ; porque entaó 'o leg/undo-:verbo naó
ſe poem no lnfinito, masſe explicav iſib :de
dous mod-os. O primeirom‘odo he referi-n- ›
do odito do outro abſolmamemze, aim-¡tarje
do no fim , Diffe , como no Làtim. uſamoè
de Alt." v.g.. Diz que mates :Do pà ,, Mel*
Diz que trouxe: Mſªcecn , Sima. Ofegunª
ſyllabàj De , que he o meſmo ¿que, Dªr-'ou '
Dizcm- : ut, -Wandj‘rde, Diz que uaòhas
Wieride,Dizem'que Soy. › - ' _"Ñ F .l.- /Ï "v: :2 ¿.Tié
I
l do modo he acrecentando ao dito alhey'o á .
_ 84. Arte da lingua Braſilim
'ª' ^*ſiſictſi"ct "F—Tªº"- *ct'ſi' ” "—7
. 4 Tiráo-ſe ’tambem os verbos de {Cuídarg
6C Sonhar, os quaesprceedendo a outró-º
verbo, que na noſſa lingua ſe poria no Infi
nito , nesta tem diverſa construiçaó. O que
ſc cuida , 8C o que ſe ſonha , ſe poemno prin
cipio no Indicativo, &depois os verbos ‘de
Cuidar ,8C Sonhar com a prepoſiçaó …Do,
- v.g. Cuidcy que chovia,Tidzò do hime.S_os
nhcy qïlchiaà Cldadc : MQ erà boyſ; híwò
-do dzupx. -
' O Gérundío em Di , do modo que ſc fór—
mn naconjugagaó dos Verbos, ſe uſa \ómen—
te com 'os Subí’cémtivos de modo: ut , Iwò
hícotò , modo de eu Furtar. Examme ſ@
manda ao Conjunctivo ‘coma conjunçaó
Bò: ut, Iwò bòicotò, modo para que elle
furte. Com os outros Substantivos de tem
po, cauſa, ,lugar,in'flrumento,, modo , ſc.
uſa do verbal em Te; ut , Dò ighj‘r dzunu
\tè ,, Agorahc tempo de eu- dormir N0 urò
icotote , Estahe a'cauſa de elle furtar. MOde
fipatconnde foy-o lugar da ſua morte. I
diocle ſipatè, Ala] ſoy o instruméro da mor
_t‘ef Sodq ſmxote, Qlªl he oxpodo dc Fazer
, 1 o. ' . v Ñ
~ O Gerundío cm Do, ſc’mprc, ſc Fóï'ma pc- '
loConjunctívo. v. g, Indo para a roça me
mordeo húma cobra ¡Nohiwí m0 bcchê ſó
_hictçá nº wò._; , ’ ' ‘ ~r
n.
UC
m'
)o.
So
Wº
’ór
IU*
n ſ@
l ao
¿nº
vcm
, (e.
,mu
, \irò
Aodc
ic. l
mºl'
fazer
napª'
~a mc ~
Í ,-:cllclº x
0 ,
4 zx! Da'NaſaZ Kirirz.. 8-;
,O Gerflndio’eiºnDum Ñ* 8C 'Supíno êm
-Umzïque Vem aſer o 'meſmq nª‘esta linguaª, fe' ‘
._ fórmà Com a prepoſiçaó Dà , ou ſe manda ao '
Conjunctivo com aconjunçaó Bò , que he
- equiValente ao Ut Latin?. A prepoſig
çaó Dò, , ſe uſa principalmente 'com 'os ver'—
bos de movimentp, quando o meflno nome,
ou a meſma pefſoa he , ou a'gente , pu nomi
nativo cm ambos os verbos, affim do Verbo
que rege o Gerunglío ¿Somo d'o meſmo Ge
rundio: ‘ut, Eb5^r do erfrè la‘i, \Fay a fallar com '
elle. Tecrí do dibj‘r_ alªſ¡ hinhàªveyp Lara ſer
a outa‘do de mim*: 'à *wi do ' a‘ªc‘fr‘dzo enà ,"Içªy ª \Pªtªtª vªcçª-Ñêºhde ¿Kªzªªprimº…?
'fò exe'm'plo'a meſm'a’ Peffda., Tui', mºrning"- Ñ
tivo; Si 'agente' ambosos verbos : ſi.no \e- ~
' gundó çkcmplºctifijfijeſfim _terceira' efl'oa' he
nòmíïiªatïvdem- á'i‘nb'qsª‘os verbéïa aguda_ quefcjª dlÏv‘c'r'ſo flgélXÍÉſiÍ’ªQO_ terçeírpÏJeXcªfmplQ :9
' améfmça‘ſeïgªndêíêèffºª h’Ïe ,agºáx’ç’dc ’ªmbºs '
os vérbo's ,-aiñdalàüqze noingnà
verlòf'Advertiii ª &Qj.¿ná,‘_tje‘_r' ’ira‘ :peſijoe
Ein'fáiªèºò Ge'ñmdiï' dfázjreçip’ _c‘ó vèrbal‘s
ut,Tecrido dicotò, veyFò àſúïªt'àr‘. Com 'Sá
_‘ verbos que nio Forem de mov‘lmento, ſendq
ameſmapcſiba agente , &juntamente noq
minativo de ambos os Verbos 7 ſe póde uſar ,
ºu do Gerundío com Do , ou mandar ao
F iij x ‘ Conj.I
:86 ' , Arte da Lingua Brafih'c'a.
'ct ‘ ,²’
,,Conjunctivo com Bò : v.g.TrabalhdÏ›'afa fi-ï.
-Car robuflro',H¿natè do hicrodí , ouÑBò h]
k Í’crodí. Nos -Omtrns caſoé todºs fóra destesª,
¡ſempre ſe manda ao Conjunctivo com Bò:
ut , Eu. tribalhppara tér'que comer , Hina- .
.yè bo itçoho ami. Ebzªxſapriºbo fipri ebuán
gªs@ cnà'¡ Es‘agoutadq para deixar a mal
.Cv ",;ÉQ' -. ‘
\ ¿35 Iſi v . “ K.,- . .
»- '..' ,~-.-';;› … …5- \ ,--x,
²" l 'y Pòsïèéſpscammum ¿es Verbos-..J ,A
- '_ ‘fiddmuſar comjtò'ddsos verboslz'quá.
"dºpïªneido Í'd‘a 01.²3926() pegº .-c-ºmgjám;
,bem Milª-‘guai-ª’tínªíhà .‘r’cgrª's‘ Pªrª# ¿ón-Í‘
flruiºªóíºb'xñúªüá dóSv‘c'ryÑOs cin' ºr‘dex‘n nos
¿áſªzºªómm’up's‘èfMªá'ºòlxſºg' ºs: caròápç‘ng .
;linguª ſª díffiªggám Fªtízêptè PelaSPiTéiáoſizÍ
.çígáxxc‘ ?ª'gèràlpa'rªòsdz _19‘s' ctctÍ 1'97“, ,ár'ªª ví?? . '.'ÏQ'convè-iúènte
E’ÏÏ; ~~ ~ x.--,,- _7 c,, Ñ , Ñ r,
.' -L'(Í.lln,¡ , 1- …Ñ, . ~ K_.› ›
- -ſI-JÏ/
. *CHamczïcaſoschInmuhs aqi-ellçz;.qge 4'@
U'
J
/
[e {C
iuá
ami
on
.ella
?Oſif
>S C3"
Ilº¡
,Ñl’ kt).‘.,
.N .
"…X :NOM NaçaízKirirI-ê… ' 87”
Cqfizmmmum do ‘Lugar z Ubi , '
94322 , gªta , con; @Prepiiſiçaz Mb.
Tºdos 'og-verbos que -tem’depois de fi na
Oraçáo Q eaſo de lugar , ¿lue denota' ~staçum i
in loçozÑ'ouQnotum adlocum , ow motum
per l'ocu \Ii-,8C curreſpònde às pergUMasUbi,
Quò , QUI, , pedemodi-to caſo qom‘IPX’CPOª
ſiga‘ó Mò. Ut , Pide mo derà , Està .em ſua.caſa; \Wíc’ri mºbechê‘zFoy para aÍ-rogaſi. Pc- ,- o
hò iwodzàzmo ¡inerà , correo a’agua do rioPºlºsvºªmPQÏ-.i *Ñ ct ::zict- Lukª.;
ª º \CW—‘wmmmda Lugar ', e P211174@
j”.fcoma Prepoſiçaï-MÏ. '. ' '
-'-, o. z .ª '
.ÑóToo‘dos‘ ÓSEsv‘erlzosquè tem depuis de fio
çaſo‘dóªLugai-,que nGFLatim ſe explica com'
‘ ?lei-\às ,-zpede‘m oditpïqafo-com-a pre'pofiçaó:
*' ~My^1;pa ofimẪlneſmonomeco’mz Quefaz
compdſiçiózxs-mzçff‘ÑTDÜ Ñhiborczwonhemíru
Fica para a miiíha banda direita. As vezes ſe
acreſce’ñtªª Rambem aIPrçPQſiWMò ‘S‘XRÜCS.
do nome , ¿affim ¡Mo hibopowonhemjrïº .
"ª‘i'r‘zr 'Í'ÏC‘TÏÏ
Ï i‘ . "…ªll Tr:
e › Fui) _ '\ .C452
i Ñ P
O
¿88 Arte da Lingua Braffiziáª
Caſh MmmmdoLugar,Unde,Cºm * '
«z ª_ "¿Prepaſizañ Bò.. x,
… Todos os verbos,do El tem depois de fi o
Caſo do Lugar , que- rcſponde .à, pergunta‘ º
Unde¡ &c denota mot'um de locoſi, -gcdemo
dItocaſocoma prepoſigaó'Bò :- ut, z chri,
bº dcxà , veyo de ſua caſa. . ~--¡,~_" › º
,ªCffácàmmúm de-Caffimdoªlïèfªmz › -
modo , lnflmmento, ó.- Math ª F
Todos, es verb93,-.que tem dcpçis ‘dcÍfi o ª
- caſo que denota Commodo , Inçqmmodo, ,
Instr—umento , ou Materia , podem o dito ca~
’ſº com a prepoſiçaó -uc ',' Natè hidiólïò,
.Trabalhacparamim. "Burè'Ïdzó do ubumae
,n à', Achuva he rojmpara ‘ as plantªs. Pàcri
do udzà,-’Foy mormcom humª'; faça. N56; '
cxivaribàdº‘bunlià‘, Fczªſeºªpljatàde-bqu\x ~
u*:
, Csffi óáfflmbdèflaujï, Wir-:Pre- "
1 Todos Olverbosque tem dañoísªdç fi hü
caflzlquc denºta-captª da gcgaó ſignificada'
‘-›~' ' - ‘ ” i: ' , ' Pelº I
,ML l
ª
' 'Da Nagaïr'Kiriri. ª '-89v
pelo verbo, pedem o dito Cªlo com a prepo
' ~ ſiçaó Nò ’z ut, Bewi' mhu inhà, ſuçcedeo o‘ 'moi/itoporíſiua cauſaldzc 'à no dibuànghc
tè , 'Affligeſe por cauſa de ſeus peccados.:fio ª ' q ‘
mu '° Caſa commum de Companbia , com '
:mo A v' a Prepoſi'ſañ ÍDehè , ou Embolºò
‘cªi' ‘ ‘
ª z— - .Todºs os verbos que tem depois de'ſi hſ!.
caſo , que lignifica-Companhia ,- querem
ºmeſmo caſo com aprepoſiçaó Dehò , ou_ .
² Embºhò; ut, Wicriſembohò direndè,Foy
‘ -ç l çomo ſcu cameradaCanghikie ipadzü ideª
hò dinhunhüz‘Eflà docnte . o pay com os_ fi*
’l
:fiº 'lhºs' ' - ' '4 \ª '
ºdº, ~ Cq/ò commum de Eſferaſiam Babª ,
ºca‘ .- e l .fi z.; . ,
lªª:: ' Todos os verbos'quc. íeindcªp‘ois de fiçhü
,ªm- que’hqaècauſa de-eſkzeª‘ar ,- pedem oºdiffl
W' 4 to caſp cºm REI-:poli aóBábü-,zou flerèz.
‘ l ut, Domdihi ábü; ximaqui eſperando -
mº' _ pormim. Sitò-icüibibü diteri’; Prepara-\è
_ @banquete pax-aos que haóde vir. Hinakie
ª‘ * cbetè , Náo’ trabálhey eſpemn'do por vós. -' ,
llª * ‘mig’ .
Pelo ‘
f
Cali)
90 'Arte dá linguaBzªazflím
ªz ,Caffa commumde, Aledo , Rzgſizéita Ã
- Vçrgonba , Ó- Reſgímrdo , cam
«a Prepfflça'o’ íDzem. t ‘ ‘
, ' Todos'os verbos {que tem depuis defi
hum caſo ,que he como ca‘uſa , qu materia;
de mado ,x-eſpeito, Vey-,gonha , '8C reíguakdo,
pedem omefinoczío com a- refioſiçaóDzeffi ‘
, né :ut,chri idzenè ſibír ‘apri , VCYQQPOU
’ medo de ſer açoutado. Sinè-'radamj‘r idz‘enè
Warè , Tem os ‘olhos nochaó’por reſpcitq;
ou vergonhadò Padre. Doí‘edzenuhhè .
zcnè ibuanghetè,Guardaivos dos peccadqu
Cazfl) commum de Saudades , cam?:
' ¿ Prpfloſiſqïz Wobohè. xzv .ª .. _Y ,7
' Todos os_ verb-gs, que tem depoís dcſilàlà
gum‘ªcazſoz-.eqUCdmoça ſer-capñ ,, *ou \hate-J’
flaY‘de ſaudadOsi—, ‘Pérde o dixº' cafe..- Cogras
- PYePOGQªÓ WObOhò :ut , Luke- 'vim‘r _iwosÑ‘
bohò' dvidè ',CliÓra-o menino porgſaudades da~
' may—Hinhanhffichpbdhò, ‘ Tenho’
dades'devós. - ' l - " — ÑI
O
D0:
'1¡º,llªTÍ_
Naçaz Kiririf- ' y)
Ñ ‘ I.
J 'i D05 Cajòrpiªcïªriosdos verbos.. , <5.
, . ,Ñ . T
_ Odos os verbos ſiaflim 4 Paſií Los, comi;
Neutros pedem o Nomínat.8( alèm do
Nominativo pedem outros caſos depois de '
fi ,CBS ſeſormaó eom diver-fas Prepoſigoés
'con r‘me adiverfidade dos verbos : por iffº,
apbntaremos as I’Ñre oſiçoês -, quepede ¡aq
' da verbo em particu ar. ,ctſi _Adyii-to , ¿que muitos caſos. propríos’ de
'algúnsctverbos ſe podem tiraradas regras dos
ſcpſoé commons ,que ſe dèraó’np paragrafoantecedente ſi:' v. g. :primo verbo , Di , Ser da
do , o caſo da peflJo-.I aquem {e dá z, que he
Propriodcste ver-.ho , facilmem‘e ſe tira do
caſozcommum 'deçotnpodo i que.- ſc- fórma
com a prepoſi‘çïº Do. ,Por ifl'onaó ¡¡Penta-e A
rey alguns ;caſos ;‘eind'a Tªgle-¡añ proprios: l
de alguns verbos , quando .fepqdemtiI-W
doseaſos commons‘, mas ſómençe aquellºs»
quede tal manana, ſaó proprios dealgunsj ‘
verbos, que náoſe podem ſabiçr , pelasire-.vjr'
,gr-¿s géraES.
Caſ¡l :n
,Ñ\1. ‘ff‘
Si_ Arte da lingua Brçſzh'm
v ’ Caſo'cam a Prepa/1'54?: N‘ò.
Todòs os verbos Paffivos querem, o ªbla;
tivfiq do agente com a prepofiçaó Nò :. ut,
Pacino dumará , Fofmorm do (hu inimiz
gºn‘, ~ A' …
Caſò com a’PrepóſígaZ ', '
- ª’ Algúns verbos pcd’crp depuis de’fioí'ſeu
Caſodireito-com, a P1'epofiçaó DòJ-SCHÏLG
estçs. Bebà -, affeiçoar àxc'kiémça. Bidzo‘ncra-ªctdà a tel' enºjº- Bytòj¡ 'fòfníèar.. ’Ede , deſa— .
gradarſe.- Yacò , enfastiafiè,j Mai-Ã ¿Pelèjarz
Mepedi , levantarxªleivC. ‘Neyentà z’deſqa’r‘;
teudo 'ºrſçaſç outro verbo. thehi ,- -rcſgaè
tax*: N icorò ‘, náo ter vóntade.- Nhicráe'; te(
' #duradº-_chEèi reconhecer. _Ubi‘z-ª ver ,
¿dm todos-'ósſeus compostos. Ubukeí'i‘,
‘ ago uêar‘màlÍU‘cà’, ‘ªmárj.~~Víbò, \'roſïfikaíàª
Uk'embiz-cOm'á-r errg, engamfſe em 'alg‘íï-X
!ha coúſa. Unàz fepàr‘tifi Une, -ſabèk Fazer;Ñ Upebawi ,' rastejar , ouctrecor’dàr comſiêloſi
Uſe,alegr_akſc.Utçoçcoh6,zombár.UWàn í,
,teu mistcïª. Wi,fazerſc‘~¿’ Dªt._E\7aderez Wi—
nüſiáth’trc'ï'ſerÉ.-›WOÍYOéñtà’Q ‘ver comadmiª
raçaó.,Woronè, interpretar. ²"— ‘ ~
2th
j: ur,
Ritm
Iſffl .
: l'ª'o_
cra
leía
ejªſz
'Cjªfi ‘
algª*
, te'
'Cl't
,Cſl I
laſ
p
Da Naçio Kirgiri . › 93
' i Dom caja: ambos com a Prepa/¡gb
- De). .
ſi Ñ Alguns Verbospcdemdouscaſos, ambos
com aprepoſiçaó Dò:ut, Cotò, Furtar. Cri—
kiè, pedir. Erekidi , perguptar. Keicò , _
encubrir., Kendè,aviſar, Uprè , mentir.
Worobjr , cºntar : v. g.,Sode aKeicò do c
buànghetè do Warè : Porque encubris os
peccados ao Padre. Ñ, J ,_
Dommfismmes Trſylffiçaes Da ’T'. 3
á - ó" A; , 015d 0.
Ï Os verbos Ipabò , conſcffar, 8C Me,ſallar,‘
com todos os ſeus compol’cos , pedemdous
caſos; -O primeiro da couſa com a prepoſiª
ç’aó Dò , 8C oſegundo da peffoa com a pre—
_ ,pofigaó Ai, ou 83. Ut, Suipabò do dibuáng-C
"hetè sò Warè : Confeſià OS ſeus peccados ao
Padre. “e,
Ï DamMfl: _camas Preptyí'çoê’s Dè ,
t ‘ - v y ‘ÓÑNM , . - _
f Os verbos Nuſi , trattari icom_ alguem
*alguma couſa , ò: Re, agastarſe, ,yedem dogs -
caſosz _ ª
94. Arte'sdg lingua Bmſilim
o
, caſos z o primeíro da peflba com a prepoſiçaï '
Dòg'êc o ſegundo da materia com 'a prepbſi..
gaó Nò. Ut, Dzªunuſi do Warè no híp1w0~
nhè : Tratey com o Padre ſobre o meu çaſa
mento. Hirè êdohò no ebuànghete : Aga
stome com'tigo pelas tuas maldades. Uſa-ſe‘t'ambem às vezes o vérbo Nuſi com a prepa.v
ſiçaó Sò,em lugar de Dò; &o Verbo Re ,*, com a pſirepofiçaó Mò , em lugar deNò. ſi
M *Ca/'0 com aPrepaſiçIa 41', ºu'Sò. ›
, . ſQs verbos que fignificaó opéoſiçaó ,ªfal— ſi
ſi lar ,olhar, ou ſem hantes acçoens paga-al
guma couſa , ou p oa , que náo ſeja de cómodo , Instrumento , &c; queremſi .ocaſó‘da
meſma couſa ou peſi'oa com a prepoſiçaó Ai;
ou Sò. Ut , Banhè ,, ſer eflendido ao So] , ou
fogo. Benhè,ſer explicada vaíi , 'ou Be
tè ,- Chegar com o corpo. B , ir embuſca de
alguem.- Cá , chamar por alguem.. Cuhè ‘,
impadentarſe de alguemDò, acometeiªDè,
‘ou Idjè, encontrar. Ità , ſer ſaboroſo. ltü ,
ſer aglªadavel. Maridzà-, guerrea'r contra‘ al
gúem. Mepedi; levantar falſo. 'Mj‘znhedà,
íerlevado recado aos auſentes. Ne , olhar ,
còm todos _os 'few-derivadºs". NeYentà‘, de—'
ſejar, tchdo por caſo hum Nome.. Nïbò ,~
~ , ar
rr
\ olcaó
ln.“1pm?
:u cala
: Agi
Uli-ſc
“Po-I
ª Rºo
ò.
\
7.
‘Da Naty-¿:3 Kiriri.
dar cuidado. Netonghi , ſer neceffario. Nhi
¡¡lenghi , cau’ſar dó , compaixaó. Perè‘, ſer
‘Contado. Peretò , ſer nomeado. Ponhè, an
dar de amores. Potü , ſer medonho. Raébo ,'
~ P \ fl r
acenarco a mao.T0ba,ſer mostrado co a mao;
i Todi, estar em campo dontra,ou em pre
\Ença de alguem. Tuyò , zombar de alguen].
.Unú,'doer. Watçè, ſer bo‘tysdo pregaò. XVI'.
nè , acenar com acabeça. - onhü , ter Ciu_
mes de algucm: o qual verbo tambem ás ve_
zes recebe a prepoliçaó Mò, em lugar de Sò_ ' ‘
l cªp c'om ¿PD-@MME Debà.
_-. Os verbos que ſignifiçaó acçaê que na¡
turalmcnte ſe ſaz c6 outro , pedem o caſo da
outra pefl'oa Cºrn a Prepoſiçaó'Dehò. Ut,
Cropobò , pelejar. lnhaehi, fazer pazes. Tu','
praticar com alguem. Ui , cer copula_ PiWo—
nhè, cazar. Ponhè , Fazer deshonestidades."~
Uíàrunguwonhè 1 deſpolàrſe. Wodicò,'bri~¡
gar.Cªſ() cam a—»Z’repoſiſiabíjldàlv ~- -.-"
,_ Alguns verbos querem o ca'ſo ‘da materia; '
'ou lugarzcoma prepoſiçaó- Mò. Ut, Andíª, -
r lançar cheiro,dcí.xªr Cheiro; Babce , ¡Zegar—
:
ſe. Badi,, estar pegado , grudado.Ñ Bahè, en..
l
ſa-'i
96 Avrz'edè lingua Era/¡line
fádarſe de a\guma comà'. Bohè, ſcr enſinado
em alguma materia. Tu ,pratitar dealgu- - ' ~
ma materiaÑUnx, Sonhar. Aqu¡ ſe reduz o
verbo Rè , agastarſe ,pelocaſo da materia¡
' Caflv cam a'Trepoſiçáï Bb.
Alguns verb_os, que ſignificaê excluſaó
dealgumacouſa, ou efl’oa, pedem o caſo
eòmaprepofigaó Bò' t-, Nabetge, ſer eſ
-quccido de alguem. Nembaz, mudarſe _dcJugar. Nhedè , elcapar de algſiuem. Sudà,en
- treporſe aalgumá couſa, Ui,çer copula !em
" ſer com O maridº‘, on mulher , ideí’c , adul
terar.W0ngheb)^I,andar erradodo’caminho..
CIIfiI com a Trepojïçaí AHI].
O verbo Eicò,T~er mifler; pede o caſo
com a prepoſiçaó Aibj‘r. Ut , Dzueicò ſaib?
'bodzò , Tenho m1ster do machado. \—
Annotagaó. Alguns verbos referidos ne
_ Peas Regras estáo em duds partºs ;Pºſºf'ªº -
pedmdo dous caſos diverſos,pertenccm tam- -
bem\a duas Règras diverſas.Affim os verbos
Pªflivos pertencem á primeira chrado ca
ſo do Agentecom a prepoſiçaó NCê, ’8C tá
' bempodem alguús ter cun-,o caſo e ºutrª
' ,P mate*
Naçaí Kiriri. . 97 _
jo bateria , ou peíſoa , como ſe pódc Vei‘. n'e-ª
u. ' ‘ . stas Regras. AlfimTü z pl'aticar,pedeoca-
¿º ~ ſo dapefl'oa com a Prepoſiçaó Dchò, 6C da..
¿ª, c materia com aPrepoſiçaó Mò. Ui, ter coo…
*pula ,pedeo caſo do complice com DChò,‘K
r
L‘ _ 8C o caſo do marido excluido com Bò.
la() Í.:
"4
- C A P I TU LO Iv,
l q Da ¿juzng dos ’Particz'pz'os.
fui. ' S verbos Paffivos admittem do'us Parª»,
hº, 'cicipíos em Ri, hum com ſignificaçaó,
actrva,outro com fignifica’gaó Paffiva. Osç
verbos Neutros admittern Sò'mente hum
Particípio activo em Ri : 8C todosefles Par
…M \icipi-os cquivalem aos Latinos Cm Aus, 8C;
:le .Ens. _O modo de os formar, jà le expliqou‘
‘ ,na Primeira Parte. . ,. …z .
HE, _ O Parxicipio activo em Ri , ſeſórma_ tii-L
,uª bem dos ¡¡pibes adjectivòs , 8C Subl’rarltiYOS
fm_ fetos Verbos. Affiiïl¡dº ad1cctª e Cªngh] q, bóz-S
>05 ſe ſómnRDicgnghiri z É) que he bom. De 5-‘,
¿ª, raícaſamiêzíoxmaDererg ,qquc kedªn!) dª;
r, caa. í . _ _q y,
Z¡ ----quªfmqmªdºzq-Fêïiduiº paffivòrsm
gc* ª' a ‘ .Tººª
..
'98 Arteda lingua Braſiïim
Te, ſePóde fórmar dos Nomes fcitos ver;
qos. Ut: do meſmo adjectivo Canghi , ſc
fórma Canghitè , Couſa boa : de Buángfiè ,
mào, Buánghctè , couſa mà. As‘ vezes ſc
fórmioambos os Participios em Te , 8C Rí,
j‘untoscom o meſm'o nome z ut , Dicanghi
terí, oque hebom; Dibuàngheteri, o que
he mío:
O¡ Participios activos dos verbos Neu
- tros¡ &c os Participios pafiins, pc:de os
meſmos caſos , que pedem os verbos , dos
quacs ſaó formados. Ut , Pedro ducarí do
quá: Pedro que ama a Deos. Udzà didi—
ri no Walè: A faca que fOÃ’ dada pelo Pa
dre. Adje ſipacrite no hiren e: Caça’ que Foy
morta pelo meu camarada. -
Os Partíciiªiºs 'activos dos verbosPaffl—
vos , &c os Paflivos , ou Neútropaſſivos dos
Neutros,querem depois de fi o genitivo.Ut,
Warè dudiri‘urdzà:O Padre que foy o dador,
ou doador da facu. Icrikiètè Paulo :- Couſa.
'pedida , Ou petitorio de Paulo.
‘ Em lugar deste Particxpio Ncurro paffi
voem Te', ſerve 'às vezes o Infinito do ver‘
bo. Ut, Did? hicrikiè, em lu ar de hicriï
kiètè : Naó ſe dee o que cu pagª , ou a mi
nhaª petigio. 1, _ - -
.Bandº haParecipiºv na Otaçaó-, fem
. , Prº
Uſ*
lOÏI
,uª
lll
'Cl'
Ill‘
?e
Da Najaí Kirirz’. 99
‘ re o Ïnominativo precede ao Partícípio.Ut,
?Ware dudiri : Cradzò dipari: Urò hicri—:ª
kietè. .
Os Participios em Ri, ſe pódem Fazer
comparativos , ñ( SuperlatívOS : Compara**
tivos coma Prepoſiçaó Bò; como o's mais
adjectivos 5 Superlativos com os _Adverbios‘
Cruby‘rmu Widò. Porèm estcs ſazem com
v poliçáo com o mcſmo Partícípio antes dò
‘ R1: v. g. Ducacrubj’n¡ ou Ducawidòn ,
Amantiflimus.
?Da Sjnmxe das Trepqſimfi
Sculàdo he enſinar os caſos dns Prepoſiª
çoenszporquecomo ºs caſos nesta lingua
náo ſe distinguem pela definenciu do Nome¡
ſenáo pelas meſmas Prepoſiçoens -, facilmen-ª
te cada hu'm podêrà conhecer _os ‘cáſos pelo
ſignificado Porwgue‘zdas meſma's Prepofi-ª
çoensª Com que-,bdíkárà- pêr aqui º fignifi
,cado , 8C uſo dellas , 8C a..variedade com que
tomáo os artig’ò’s dos ?rºl-¡Cines , Que,
ſaó capaze‘s‘¡ &Him como: Nºi-nes.
G ¡j Ai
'I-Oo Armªda lingua Bmſilz‘m
. As Prepoſiçoens que aqui ſe apontaóſem -
ádvexitencia particular \, ſeguem huma- das
Regras das cmco Declinagoens , a que,per—’
tencem , como ſe ‘póde ver na explicaçaó
das dixas Declinaçoens; 8; \La terceira pefl'oa
admittçm o artigo (empi-e relativamente ,
querhajaa dita- terceira peffç‘a_ expreffa na. -
Ox'açaó,, quer naó, comoſe diſſe dos No;
mes. Asque ſe apartaó destachra gèral,
na explicaçaó de cada qual‘ dellas ſe declara
ó modo divcrſo cºm que !e uſaó. .
, Ai; a, a0, contra.He da ſegunda Declinaº
ª6 5-8( com Ós Prpnomesfaz no ſingular,"iai-;Eyaſiyv Sai-5 mes no plural excluſiyo
faz Hïaidezi '8C ‘no'ÍnclúſivÓ, Kaidzà, 'ou
_Kai z Ey'aidzà, Saidzà. Bandolna terceira
peflbaªñ'ádhe tejat‘íVOsxiªas -ſe ex'prime-a‘ meſ:
ma peffoa , affim no fingular como no plural
ſediz , .Sò ›: fut , vSAI'I-'upá ,' Para Deos. , -~
~ ¿- _-Aib}^Í:-De ,~ DOCUſa-ſe sòmcnte como*ſi verboÑ'E-i’cò, neceffltari-He dazſcgundaDc—
Clínªçªó-x .1: 7-:- :2‘. S'i -- <1 -L'-Í --ª . . e
-. ’Amy' : -o ..meſmoªque A—pud¿ ou-Versüs,
cºm‘peſi'pz. A .Utªl Tçqhò-,tay-ü ,híamy ‘x Arq
‘ gªmma Ñ-apud-meestzüïeg‘úe a v,ſegu\_1,dª.;De-Ñ\'A‘ › "iv z; 3:‘, r :z . Hd:: Í .:.Ñ.
.z. - BábjglªquªBetèzÑRociPar-ude eſPeraç; 'prictmcíra Declinaçaó.i_z.UÑ.-_t , T'qdí- ¿hábil, z
::I-Ñ ' ª ,iberiª
ªªª-¿².².²EI
. “ " 'TD-a Na‘çaï Kirir‘i. I o“f
íb’ctè'dipopò : Eliza ahi eſperando por ſeu‘I’r—
mao; -
Bendò: Debaixo. Com osPronomes Faz
_Hiebendò , Sobendò. Ut , Sobendò hi
‘ pitè: Debaixo damin‘na rcde. ‘ '
Bò ,he o meſmo que EX , De , Propter:
-tambem Por amor. He da primeira Decli—
naçaó. Ut, Wicribohierà: Foy-ſe de mi
nha caſa. Inhacri cubò : Morreo por amor
' denóS.Na terceira peſſoa,quando ſe nomca
a peffoa , náo ſe faz relativo, Ibò; mas Sòmê
‘te Bò , como ſe vè~no primeiro exemp‘lo.
Dchò : Com decompanhia ou -complice,
He da. rimeira Declinagaò. Ut, Natè idehè
' dipadzu : Trabalha cºm -ſeu pay. '
Dò : á, a's, o , osszrepoſiçaó dos N0:
mes ,\ que nª noffa lingua ſaó accu‘ſa’ciVo dos
verbos activos. E tambe’m figniſica, Para,
De , Do', de proveito, 'ijateria ,ª— 8( -instru- 7
mento. .Cdm os Pronomès (az Hidiohò,
-Edohò , ldiohò : no plural,,--1Hidiohode , ou
Cudohò' , Edohoa , Idiohoaà-SC mªs recípro‘
, co , Didohò. Nomeandmſena oràçáoa- ter
ceira’peſi'oa , n26 ſe ſazrelativo Idi’Óh’ò-'z .mas
sòmentc Dò. Ut, Dicri do ide: Dada ſu'a
máyLDicriidioh‘oª. Deoaelle. : ,:; .
Dzenè’: Por medo , Por reſpeito , Ou ver
gonha. He da primeira Declinaçào. Ut, Te
› Gii)~ cri
n
jo z Amda lingua Bruſilim
ch' idzenè dumêráNc’yo-ſe por medo‘doiní.
ml 0.
ªmbohò z Cºmdchnhia. He da ſe~
undº, Declinaçáo,.Ut , ¡eri (embohò di.,
fire: Foy com [eu irmáo mais moço,
Mandj ;' Com de ,carga . en Cªrgo, ou cui
dado, He da ſegunda Declinaçáo,ajunmnd0
hum , A , nos ¡pci 'os proprios della , conſór
me le díffe na exp icaçaó das Declinaçoens.
Ut , v'I‘eeri &mundi cramemü; ou , Samandi
cªbªrü; chocºm huma caixª¡ z carregan
dosa; ºu , trazendo, humtavallo. ‘ -
Mz" z ,Para a parte, Verſus. Naó tem arti
gº y porque ſe eompocm com o nome z GC fe
póde.- Chamar Pºſpºſiçªóz ºrque fe uſa ng
_ fim .de. nome: u: , Bcndom , para a parte do
puteím ; Hiworòmy, para a parte das m1
nhas eqstas. Desta Prepoſiçio ſe deriva a
nutre Ami" .que ſc poz arriba , como diver
ſazêc tem ſignifiendo pouco differente z_ 8C,
quem uizer fazerde ambas huma ſó, dírà
gue Mycï nstancs ſcuſa pela ſegunda
cel-in _a6 , ajuntando hum A, aos amigos,
como Se ¡fl'e de Mundi , aſiim: Hiamíz, Lya~
I RC*
' Mò a heomeſmo que In, Ad, Per, Super:
ut, Mò cr-à . Em Caſa, ou Paraa caſa, ou Pc
lacaſaz cºnfórmc o veer rcſponde a Pàúa
as
_ Da Naçaï Kirirl. . ’1- oz‘
das perguntas Ubi, Què, Qià. Com os
Pronomes tomadeste modo os_artigos: Hi
diomo, em mim; Edomo, em ti 5 Idio
mò, nelle. Plural:Hidiomode , ou Cudo—
mo , Edomoa , Idiomoa. No recíproco
faz, Didomò. Na terceira peſſoa , nomean
do-ſc a pcſſoa, ou-lugar , ſe uſa Mò , 8C nio
Idiomo relativo.
Nò-, he omeſmo que A ,- vel Ab , ou
Propter, de cauſa : ut ,Nicº-¡410 ,carai , foy
feitopelo branco.Com os artigos_ dosPronQ
mes ſe declinaaffim :Hinhà' . de mim zEnà ,
de ci g I'nhà’, delle. Plural : Hinhade, cºcª
nà , de nòs ;En-¿à, de vós; Inhaà, delles. Rez
ciproco: Dinahò. Na terceira purgª. haven
do na Oraçaóameſma'peffoa nomeada , ſe
uſa Nò , 8C náo Inhà relativo. -
Penehò, valo \peſmó que Coram , Em
' preſença. He da primeiraDeclinaçáo. Ut,dnhà ipeuehjò Wai-è’. Morre‘eà vifla do‘Pa-ct — -
rc. , r ~
Prodenhè , Prodenhèmj‘r : Alèm , Ultra ,
Trans. Uſa—ſe ſepiartigos com os només.
Sò : ve'ja-ſe Ai. ' r ¡
Wobohò : Apòs , Atràs : Lat. Post. He
da pr’imeira Declinaçáq : ut , Wicri iwobov.
hò , foy 'atrás delle.
Wonhchè ; Debaixº , Subter. He dª pri
… * --G iiij .meirª,
"104. ‘ Arte da lingua Brnſilim:mexrfl'Decſilinaçáo :ur , Mò iwonheh'è pyéà;
.debaixo-do banco. Advirta-.ſe qUe esta Pre— '
\poſigáo y \.Vonhehè , 8C a‘outra acimas Ben
dò , ’pedem cpm \Ego outra Drepoſiçáo , Mò',
.por ſerem Prepoſiçoens de lugar'. ~«As Prepoſiçoens , par-9'. as quaes ná'oſi ſe a- ª
ponra recíproco particular. ,7 tom 2'10 o reci—
prOCO pela regra gèral dos YCCÍB’OCOS ,-afliní
'como ſeguem a regra gèral das eclínaçoens
'aquellas náo tem'adveetencía .particular.
»C APITUL DVI.
x - Syntnxe dos" Ádverbias.
'. SIL' .
_ ;Dz-UTM', Ó¡Expliràçnï dos Adver
biox..
'vu
OS A'dverbíos dcsta lingua" {e dívidem
- y em quatroClaſies., A-primeiíªa he dos
Adverbiqsz queſe coflu-máo p’êr no prinCi-.
pio da Oraçáo. A_ ſegundzhe-dos Adverbios,
que {e uſaó no &m dos ’N Omes ‘,_ .8C verbos ,
' ,-_4 e ' Ñ) COLD
‘Da Naçà’o Kirir‘s‘. Io;
com Os quaes fazem compoſiçáo. A terceira
he dos Adverbios , que ſe coí’cumáo pór de
.pois de alguma palavra da oraçáo. A quam
he dos Adverbios indifferentes. ~ ‘
urſi . Adwsz daprz'mez'm Claflef:
Os Adverbios &guinçes¿.ſe‘poem no prin
cipio da of‘açá-O. ‘ ~
1 ' Bihè: Sómente. Tantüm. › li - ,
- BÍIdirò: _Logo , Daqui :a pouco.~Statim.~; \
Illicò. .
y Bòzozdo {rotativa-O; ~‘
Bomodè : Donde. Uncle.
\ Codorò‘: Antes que,ou.Em quantº. An@
tequam , Don'ec. ‘ . ª., — ' ‘
Cohò :Sim.Ita. , '
Cohody: Náo. Nequaquaml
. -'Dorò:Entáo. Tune.
Idiohode : Parª que P Adquid .²
ª?. Modrè:Aondc,Para que parte .ª Ubi;Uò , ' ' . . Ñ v1
ºMori , Mor-inè: Affim , Ahi , Destamaz
neíra. Hujuſmodi., - , _ c .
Nò: Se. Si**
Nori-nè :Lat. Ne , adverbium vetandi.j
'Ri-nè; o meſm o. ›
Saidè :- A que P Ad quid , Quorſum .' ,
-, ' , Sade:
‘ ¿106 Arte da lingua Br'uſilim
* Sòdc: Porque. Cur , anre.
Sodeyò : Pautas‘ vezes. Quotíes. Had
vendo verbo , ſe divide affim : Sodeecot‘òyò,
(Llantas vezes furtaste. _
Sorò .- Neſ’ce comenos¡Em quanto ,- Em
mentes que. Dum.
- 'Ad-verbio: dàflgundu Clujïe.
Os Adverbios ſeguintes Fazem cómpoſi-é
l9am com osNames , &C vcxbos , no fim dckª
es. e
!Emprimu Pribae : Totalmente. Peni
tüs. E com 'verbo Negativoem Kje , (JBL.
fica; De nenhüa manelra; ihil penieus. t,
Dikíempriba; , De nenhua maneira deo z
Totalmente nada. Nexmpripi: Estnr :orah
mente olhando ſem Fªzer nada.
Bata’. ; De fi-eſco,Reçèm. Reccmcr. Ut;
Niobarae , Começarſe a Fazer. Ñ '
Beipri :De ſubito ,De repente. Subitò.
Ut , Inha'beipri , Morreo de repente. , *
í~ Bendò:.às eſcondidas, Clam. Ut , M9‘
bendò ,Levar às eſcondidas. ' .
.Che : Novamente, De novo. Noviver:
U: , Njoche , fazerqſede novo.
Chi:Atèlà,náomais. Uſqucu Ut "Mº
rohòfiwichí., Foy atèÑlà. C .
' 0 .*
[a:
lº*
Em
‘Da Na a? Kirirz'. I 07
CozNáo. Non. ſaſe sòmente, quando
lhe precede oadverbio Inárò: ut, ¡Inárò fij
¡tecò, Por iſi'o naó veyo, y
Cohò z Affim náo mais, Sem que nem
« paraque. Gratis. Ut , Tecohò, Veyo afflm ,
por-gosto. Dicohò. Dªl‘ ſern cauſa , de graça.
Tambem (igniſica , De propoſito : Conlul.
\ò : ut , Pacohò, _Matar de propoſitod
Cri : Jà. Jam. Servede preterito aos ver
bos: ut,Dicri , Deo jà.
. Dedi, ou Didi , ou Dedè: De perro ,
Che ado.Propè. Ut, Mededí,fallar à OYCÏ
lha : Ï'Ódidedi , chegarſe para, algucm.
Dv : Naó. Non. Ut, Medfrmaó ſallar. .
Dínhi: De longe. Eminüs. Ut.Netçodi
nhi , ſer visto de longe. '
Hehè: Levemente , Manſªmente , De vao‘
gar , AS-vezes, Rara vez,Pouco.Leniter,
. edetentim , Aliquando. Ut,Wihehè, ir
de va ar : Do tihehè , bota hum pouco.
_ Ho :De propoſito. -Datá operá. Ut,Pa.
hò , Matar de propoſito.
Honè: Direitamente, a fio direito. Rey
ctà'. Ut , Wihonè , ir direitamente.
Idadè : Continuadamente , Sempre. Affig
duè , Jugitcr. Ut,Nateidadè, trabalhar ſcmªg
re.
'Idziz Verdadeiramcnçe , Totalmcns,
. e
I o 8 Ante du lingua Brnſilicn
De todo , Simpleſmente ſem mistura. Ve
rè. Ut, Teidzág vír de todo.
Idzádzá: Sem cauſa , Sem que nem para
que, Gratis. Ut , Poídzádzá , ſer eſpancado
ſcm—Cªuſa. ' '
Inghi: Bando. Cüm, Quum.Ut,Wíin7 7
ghi , Quando for.
Yewò: De‘graça. Gratuitò. Ut, Diye
“ò, Dar de graç’a. ’
' Yò : Frequentemente , Muitas vezes.
(Irc:er , Sxpè. Ut, T-eyò , vir frequen—
‘tem ente. ’
Kie : Nací_ Non. Ut , Cotokíè , Na’ê‘furſi ‘
tar.
o Kiehò : Prius tempore.Uc , Diſakièhoriy
O que naceo prímeiro.
- Mzehae: Mais. Ulteríüs. Ut, Wimachªªz
ir mais adiante. __ -
Ne:Eis.Ecce. Ut,lghj‘rnè,ei1~o. ' Í i '
Peipè',ou Pepè: Em Imgalhàs. 'Frustu-z
latim. Ut, Potepeipèjcorta‘r emmigalhas.
Rerè: Pouco.Parüm.Ut,T1re1fiè , bo- l -
-tafcho. . º › - _
Ronè: Cºntinuadamente; Indeſinenter.
"ª: › Ut ,-ªPoronè, bater continuadamente ſem
ceffáhcomoroupawscc. ‘ \
Tà : Antes que.- Priuſquam- Ut a Tºtª
,hibògveyo antes que~vieíſe.‘ ‘ ’
l
I
Tçá:
_ Da .NIIFIIZ Kiïiïi. I‘o9 z
TçázTeſamente, Rijamente, ~Aperta~
damente. Durè , Preffim. Ut, Tatçá , Pez
gar teſa‘tnente.
_ Tò : Muitas vezes , Importunamente.‘i Saepiüs. Ut , Metò, lfallarimportuno.
‘ Wonhè : Bem, Perſeitamente. Rectè.
Ut, Mewonhè ,fal lar bem. _
Woronè : Intelligivelmente, Claramen—~te. Perſpicuè. Ut, Meworonè,ſifallar claj
ro., i Adverbiasda terceim Claſs’e.
OS‘AdVCſblOS ;ſe'guintes náo ſe uſaó no
principio da Oraçaó, mas ſempre lhes ha
de preceder algüa palavra.
- Crub‘yªzDemaſiadamente, Muito; Nimis,
Valdè , Admodüm. - _
' Cu'nè: Por ventura,,_Talvez,_ Fortafi'e.
Docohò,0uColiò,per aphaer-eſim :'Entáo.
Tune. _ , _j / v Ñ ª,
Kidè; Por ventura, Tal-vez. Fortè, Eliº:
. Adverbio ſempre ſe u‘ſa no fim da Draçaó :
ut, M‘Qrèjſirè m0. hierà kidè , Talvez que
venha logo para minha caſa. A’s "v ezes ſe u;
ſaó ambos os AdverbioaGune ,- &e Kidèjun
tos :ut,Morè ſitè cunèKidè. Ñ z - ',j
¿Prohç xalà. Utinani;zzgdvel‘bigm-,Qp
\ªudi-,Ñ 4 . ::lº 'Lª’ :1 ſi
e. º - w A ‘ "…Ad'
1 ¡o '~ Arteda lingua Brnſilic’a 7
Adverbios da guarta Claffè. ’ .
OS Adverb‘ios ſeguintes ſe uſaó índiffe
*rentem ente na Drag-30. l
Berò : Certamente, affim como digo , já
difl'e. Proſectòinquam. Ut , Berò wandi ,já
dlfi'c que náo .ha. '
Boighj‘r: Daqui. Hinc. ,
Borohò:Dacolà,Dahi. Inde ,i Illincj-ª .
Ií’chinc. J,
Bourò : o meſmo, -
Cananekiè : De prefl‘a:Celerit'er. Ñ
Caratçi : Amanhaá. Gras.- - ’ '
Catçi : Pal-'a là , A outra parte. Aliò.
Catçihò: Para cà *, da bandea quemPÑ_Hüc. * ' ct
Cayadè : Mmnoite. Nocte concubia,
Cayahò : Homem; Heri.
, Cayahohò : Antehontem , Treſantehon
tem. Nudiustertius , Nudiuſquartus.
_ "Cayapri : Dediaªln'te'rdiuª
Cayéhohò: Depois de ª manhña. Peren
die.
Damà : Longe, Proeul.
Damákiè : Pºrto. Propè.
Dehétçi: Ac'olà ,- Naqt'Iella parte. Illia;
Doighfr : Hoje ,Agora Hodie , Nani:5
,-ª-**Ill—.
T11 N445 Kiriri. I 1 -
Do ighfrdi .- Daqui em diante. Deínceps ,
Posthac., Se náo for folitario , mas com ou
tras Palavras, o Di ſe poem no fim dad‘enz
tença , conforme a regra dos futuros.
Dº ighj‘rchi : Atègora. Hactenus , Uſque
adhuc. , 4
Doíghírdzi :Hindaagora , Ha pouco ,
Lego. Modò , Dudüm , Protinüs;
' Homo , Homoberò:: Boſé , Certamente.‘
Meherculè. «
Homodi : Embora , Seja afiim, Benè est.‘
Homodirodi : Afflm ſerà, Affim farei. Ita
plan‘e erit.
. Homono P AB¡th Í Itanè ‘P Nunquid
Ita? ‘
Homorokidè: TaLVeZ‘ que_ ſeja affim,
Fo¡ taffe ita est.
Homotè :Níohepoífivel: (Dal .² Será
bem ? Qui. Nullatenus.
lbò I Dahi. Indc , Isthine.
\Yemj’Ï:Arriba,Emcima. Surſüm , Su
ra. - .
Kenhè : Antigamente , Ha muito tem
po. Autiquitüs. -
Kieretü …ç A’ boca da noite. Prima nocte".
\Manu Longe,Distante. Procul , Emi., ‘
nus. . 44
Minebê: Hoje, pelo mmpo queja paffou;
' Ho.
ª I ’z Arte dn Lingua Bwfflllcn v
Hodie mupè , vel~ hora praeterxta.
strà. ,
MoighfrquuiiHíci \ 7 -
l s Moighºjrdzá: Aqui mcſmo'. Hic plane.
Mozghjrchí : A’tèqui. \ligue huc.
Moighj'nè: Ei—ſaqui. En , Ecch
More ,Merced-'Logo , daqui _a poucq. L
' Dudum , Statím.
Morò: Affim. Síc,
~ MÓro , Moronò: Basta. Sat_ est.
Ñ Morohò:ACOlá ,Là. Illic, ou Illuc', ou
IHRC.
, Radamír‘: DebaíXo , Parabaixo, ou Den*- tro.Inſcrct1üs, ou Intü?. ,
4 Saibamj'r. :Em parte baixa,é:omo ſobrádo,
' ou atras do outeíro. Inſernè. *
. Sambf/yé; Na verdade. Revera.
Smekxè: As eſcuras. In tcnebrís. .
Tudenhè : Nostempos Paffados , Dantes.
Olimz ' - ,. ¡ ' ,
Udjeinghi? Qlando?
~ : WipoklèzDe revèz. Oblíqúè.
Woibihó ; Sómente. Tantü m..
Woromv.: De trás dascostas. A .tergo,~ _
‘ Anmçtaçáo primeira. Alguns Adverblos
dc tempo,, &C lugar pedem ás vezes a Prepª-r
-ſiç-EºMò rue, Moyemsz Emtkm-A :M o .ca- \
A . . 1 yade,
,—
,Mohotgáz Baldadamente , No ar. Fru- *
:I /
UDC: Naçp‘é Kirírí." ïíj
yade,:Al> noirejï- ~ o. r~~~t Ñ .
Annotaçao &gundaz-Asvezescºs Adverïſi
bios ſervein de Verbos ‘mt , Sode ªewatçi bo
.ºpa, Q'uefizel’c,mªr-irerſei-elpa'neáido?~ 7 7 ‘
-- "1"" ~r. - :,.I‘ª _ .J *H - ª LI- ›— i - _ ª.; ::1. ,.
’ ‘Se › a’ '
J¡ ' 'hª l \3. ':;'~.(Lº-'HC' L:: .l 'í ,‘: w' .
. ‘ Í ..ct ‘ , .,.z.
›-- De ªlgª-vªs Fªrm-..lªn Milá ufª?7 '- zerzxsx i… _AQ-.ª Í ¿amªr-Ñ¡ '-3
HA neſ’ca Linguaºhumaè Partículasªí
- ªquè‘ſó’è pevſïháelſigªnificáêfaimaeíún‘l
tas aos-verbos ;Sc nomésmtlèstendem oil-ig:
nificaddflosºfneſmosfierbos', &nomenou -7
- lhes? untaóªalgum'kforg'a; &Peleganeiagªêt
por i¡ d Rª." 'pó’demthàmàr ¡quafi-ͪadverbios,
' porque \Cehegín MMS¡ defih'rg‘iódosAd¡ ‘
Verbiºs‘ªzíòczpor estïvrezidtem oſenlpgaraª ‘
qui entre os Adverbiqsóc ſáo as ſeguintasf.ct &'Pdstono-fith'dos' verbos,&_tmmeá,figª
pificagente i‘ ut, Wan'hereà, fazendwdjagen;
te‘ ;lcòttla-,L’agènte'furtaAdvin Wide ’tó'
'das «Másª-Pe.\1*tíici.¡lav.<sr ‘1 {empre- {c'íznmpoen‘
4 com os meſsz names , &verbosªno kim::
BSªs-Edu Partir-,uta \er-ve de-el'egancia- no
fim—ªdóè’Verbos no Indicativo, ¿mp-articulªr_ -
\fe forém NegatiVos : ut , Bfidiròhiwibaedi¡7 'Logº' heidc ir .- Tekíèbªe , NióVeyo. ' ſi .a
H " _Bêz'ha
‘K
. Q
Í I 4., 'Arte du Exªcta*: Erwin
Bò , 'no fim do VerbòÏ, ngificaz-Dª‘t tºdói
[em &iceiçaór-m, Pedbbòz (Debra-fe mdd
em tpçdaços;fem flºat nada ínteimelhhabò;
. Morrefitfldoeſe'm ÃWthmIYtiDUU 5:
Chi z ſer‘ve de elegancia aos verBos ,nomcs de fallar ,ÉL-¿r , ?aguantar : ut¡ So.- e
"dechi ~, que giz? ue no as ª’ Mºrochi {imei
-. Ñ ª… ª U' ..Ñ e…, ’ ‘
ev‘zifiiefflaaüfflffi ?ádjefflváèüïíeïm—ca‘proEriedade HRK“ ñêïecü , medroſog
MÚÍCU'LEÜÏUSCUÜUUBSª; ,ªx FUJI! ct ' 'FF
Ñ ?ITQQSRÏDBCCÓDDQÍIÉMÉ-às; yczçspptÑ-dk‘:
Í gameiamnfimdqsverhºsüªm- ªntimiarçºm
osverbos; i‘JIªZGJÏ-fflíl, A Colitïhde; I
EÃÏWTLPMÁWBÓWWIWSW ¿ams
@Waveebqsugxxlïueúdezffiêffifflfl’ªw
- bºm-dmçzzgmdezewu @HUMAN-:Izª
Md; _ª grande mentáeflªhedeínlïlkêêlºw
gºªzuugfl e:: ULL :LJ ._ …-;~,›¡<;²¡;~¿-I¿,>f. ¿0:31er ¡¡3
.ªxnèsªmmemtmhemwdmexgqntªª
nc, _,z e21—, {Defqncm hçfflfiznga‘ça-Ï
!ramtzm fignMicª çhmKlee—.yo,-&MEME
mº\qm-Dize Qu-.PLRWMJWBQÓYÜI D31
quenaózluxª--í-I… .Ti Ñ ZÜKÃÏIUR ²o XLI.:
'ºi z Dòzpgfloeòmewmbmªfignêñfflstabª
. mientmnnz-NhudoeviiffleboudºflºmªªWE
do t Nhedocrá.,Mòrmflc tºdª., "fi ¡¡'m'm'i
_ His-@Manímtqità’sírepºstab:Wigªám\QI ' ſict" m
’eſ ¿i
. . . ' u ͪ_ A."WW'- ***ª --T---ª-r- -
I
¡¡¡aÑPalavraſóeumlD'zuc-álhjh- :iª—²1 ²’-« ‘-‘
¡ini dep'alayzra , qu'a'ndoíſe reſp'endeªeoín‘
L.TNLòÑ-;Efla'mcçañptísta d'epb'ís 'dó- verb‘ó
denota,, .que a acçaó. ñgnifi’cada_ pelq ªv'etbd
{fiestav‘a _feita :. mt; 'Bíſániò -; Jai efla‘v’a‘ qüe-'l
rado—.:-Dahiniò, :Jam-Have. ahh-"1‘ j "‘Í '* 'ª'
7 7R¡,4eïajunrazás‘s.ïezes per-¿elegüñeia ai
vªgºnes; fut; &Mªlcom 4 ¡Porque 'fur-í
tou P Tambem ſigniſicá fazer ¿both‘a‘parſi‘' te aacçaó‘ ſignificada ſi ‘elòyçrboruu Wiriz
Ir para'ffiſtra parte: eri, o‘lhar para outrº'. -
;- . ,- :— ~ "~",‘ . C, 'a Í"
WÏò-[ranldenne Mtièffláde Ellegáncízï'?
- nt, Bohiwirò57Vc1*01 eiráêo’deròfflor—
que.? z. 4. FRUTA… EL. .
z Ñ . -Dn NayaKmmsï‘ï _ fifa
s
e
l Rd; denotahaldi'to; 'cò'stúuíeé út,Cotif
’n‘I_ ,~ \Adrià cineeóflurhaflüºt‘aí‘áÃrêñcrerük- Yergonhaſuj ſiFL) ‘GQ’ZLÏIITD -Ñ ,..z..-;Ñ'…; , ~ ,ª
l
l
- v ’116,5 ‘ ' a-deplmïalg e‘ótii ($3 fiòr‘h’e‘è _de ¿pié-‘ªª
‘iñnfºfiºjStªge-;EU av; ¡Ipp‘otè ,{ò's' !Inn-add
maisvelhos. Tidzitè ,- as mulh‘ereèz’ ²²7 "7??
-' T‘ò’; .11Hpartículas(quie- faz- 'o 'ªve-.rbd Pre;
¿identativò : ut ,- Metò, fallar finitas vezc'él
j Crikinbòzïpedèr‘fiiüítís Vezes."'7ª7 "'Ï‘ .
; ª :WEYSR me particulaz;~- quevefitMPBflà mt
. Bmçio denota ehfidamentòde‘iªüemª~ nªh.
¡¡tzsodcvíòç quemédtſºhe' estè ÑMM::gá 5 Sou por venturahum cáchòrf’pſi_ .P " ª
- ' _Hi5 r 9.1²²-A
{í 16 HrtednlinguDBr-zzfilicn _
, .Outras particulas ha , que 'tambefn‘ \
'r ſi ſós n'àó ſignifica‘ó’z'òc com os vérbo's,v
g'nqmes t‘em fija ſignificaçaó/z' mas per,
tencema, out’ras partes Aa Oráçaó , 8C' já‘
ſe fallou dellas ou nos Pronosúes’, 8C P'Óſ-v ‘
íèflivos , ou nos Nomes' Adjectiyvòs -, _ou'
nos 'verbos z ou nos Participios ou nas
Prcpoſiçoens , 'conforme-(e red, emaca-I
daqual dºnas. -' - ' - -
l
’—
'2°le P Í o,' ct ' = ' ª 'bli Inlefieièaóèf
Ñ, q" ¡¡z ,3 _, _ .… 5-3,':2 fi
. Óbxe -esta partezda ¿Oraçaóz nie' ha! quiet
'Sdizenſenáo apÓntalas p'o'k ordcmpoismaó'
{è uíàó muito na Oraç’ño &nio-.BSÏÑSCÍ “al
gumas que tem lugar na Oraçaózíèpoe‘m no;
prinCIp1Ódella._- Ñ Ñ › @Ñu- x
Ñ » Agàz ÁganoriÉ-Ayzvdzdamulhez. Lan'
Heudolentis. . . x,- ' - -, - \.ſi vA'Irm‘l .- ’Pi-ray là, voz-,tambem de muy"
lher, jLat., Apage , ezecrantis , aut rejiciènz
'tiscumfastidÍM Ñ - ’-ſ-Ïf
, …Ari :1 Arrelà¡ vez›;dq139mexn.Lat.-'Apa-_
'eº-.ªx ϪPLªE‘ ~ - -Bòz z
\
Ã'.
’DaNaçïaKirir'. "º" Ïrz ,
Bò:0-. Latª 0 .Exclamantís,
J Cuhè .- 0h-. Lat. Papè, Vah, admiran*:
‘txs., . , . ,
HÏéfA'y. Eat. .Ah, Hen, Língemikené
’ tis. x
Hohò; Oh . voz da mªthſ«¿-Lat. Papè a
.Vah,admirantís'. - ' ‘
Homórò .:- Ay.Lat. Heu, miferentís. 7
‘Yi-:Ea Lat. Age, Agedum‘, ſºlliºls
,- Yahè: Hay. Lat. ‘Her', voz dohòm'emg'
dolentis. z ’ -' ‘ ' '
Yuh , Yuhyà , Yuhyàretè .v Huy#
Lat. Hui, admirantis , aut rejicientisv
21m Medio; ou de quem festeja gragas,
tos. › ~Í ' -
. Mehh Ora ſúzs. Lat,,Agè _,_ Agedumj
elamantis, Esta :-Interjeigaó ſe' compoem~
ièniprecom o verbo: un, Brocàmehi, Orª-4* '
ſús vemdeprefl'a. ' -‘ - 7 -
Nenè, on Enè Enè: -dizªo'q cae 7m ‘
couíà. .‘ .U
Remi!: Ay. Lat.Heu, aut V2-, daª‘
Irmlh’er miferentis; He Q mcſmdqne dizer,
Coitado. 7 . J' ‘ ' ’
Sodewò, Heus 5 Q1@ modo lie cite? Latª' '
Buizreſpondentis-túm molestíaz ' *
en "Se
m 'Mªd-Mªg ?rr-film.5 .4- !a 5.".
Mu ,-'Ñ' e'" ‘ ffi
, I
-7
‘ ,Cºnjun纪nsi-XCQPUIªtivªs: nºflªzy A linguaſaó,Bae: ctE; Lat. A16; 8a
ſe compoexn¿,no ijme nome, 'du' verbo
çOmono Latim, Ale.: ut, Mírbse ,l
mjába; taſ!, Levemq'machado, &c ei:v
xa a. :L Ñ ' v- ”-'~ -~
Í ,Dchñ'dÍFÓUÍNºdché ?ouper- fyïncºpemx
Node ': E ,_ 'Tambem : he o_ mèſmo. Quº
Et ,J (Llegue); Esta'xſexpoem \empire-‘aq
dº mºmbm.-,gz_êazíèntença : ut , W1²0
cri Paulgng'dehé .,QLFOYÍ tambeme-Pialflo,
' A’S vezes ſe divide qu ,do Dehé , affimàr
Ñ \
.,çum zz-tUm-,Ir‘ Ñ ’;.›, 'u ’1" .Í I
Ñ Cºnixi-nçáaíDisjdectivahe Bebe:: Ou; ÑLat. ?Vell "Esta Conjunçaó ſc repeterdtta'siVCF-Fi _cabe-¿hanna ct‘díºoçoçrquu
que divide ;Mz-Er:: hoèr‘n-,ztidziz bçhò › »UHF
’ ª'ªºhº’ºªïªïºªª.: ' ‘ ‘ *
Th…? ’ e L- riª' ' 'Aª
Mºriſmori :Huns ,. 8C outros. Lata ' .X, l,-'~‘ .- " ' 4
~ A..Wª—c_-
z.
º--z‘fDaKN-II-Wòïíixírísïi 'n19'' 'ſiAs Conjunçoens cauſaes ſaó, Nò; Por,
ue. Lat.~ ,ui-a, nom-am. › ’q Bò : qdeQÏ ou Para quº naó- Latºj
Ut,, ’La I. ‘ir ,1-1, -
7 ‘ Nori :Porque.Lat. 77uoniam. 7
As Adverſativas ſaó ‘bónò: Comtudo.,
Lars-’Rabat Nihübmínus. :. '.-‘ ¿ª “¿AL ,
Neru- "fin xlªªçrilsçd'- :Eíktªªxcqnjunªçaóſempreſi c'po'çirm‘o Em dá'Oraçaó. - _ '
Proh: Ainda que’aípïçté (Liamvis. Effa
conjunçaó ſempre pede na ſehtença que ſe
eſcguerrpmrªÑ-Gºnwçªó:. Menú-BNG -
_bonò.- Ut ', Pà- -› ron-;hietçá Jaqhizkefidá
te , ibenò ;nikeñdeçà‘e ,Mthikendelsicmflüi
Ajuda‘ maten-,vz-udaó. hey-id@ diam-:
nada; :‘ÃÍÉP‘IIT; ¿‘"Ïïſl’ªª'L-7LI …mm-H ni ~=' :3
Cºrría" a6 Cºllectiva ,º 5M,Iflatiz\(ªzhez
Inarò ::1B (¿JL-ata_¿Quapropteryldçèp 3-:
EstasCanunçoens ſe dividem, CQmºaá‘r;
Latinas», emº. BÏCP‘OſitÍYªSQêC Súhjunctiw ²5-. ~
As Prepoſilifvns. ſaó, as pºdm¿diante \kªn
Oraçaó ,a &ªſaáMOrL-,rz ;mori z :jNój ;ª Bſ" 3; 7
qui , ¡bona! ,- Inaròzz-FAISÏSiI‘bju-nctiïü fªq.
as ue'íèpoemj,,d' -Loisde'fa um. ÚDmCÑxz'Ql-li- veªbo , ouzdepoïdemodàzigfiraçaó ;nªi [aé
,ÏB-ªïj ſi L":7ct 7" l
"H .J
7 . 7‘ _ ." 1.' i, ::r1 "l *'IP 1‘ Y i*** "U"
:(- .‘.. Ñ.: . *A A ª~ Il A ª¡
/ - * “H "í' ª Cª‘t ' ' I\U -_‘/ I
. > _M !1 e,
²º¡ MENU-?gun Bug/?liraª º' 'Í ' "ÍÍ . .…'ſi-ZEIÏà “Ï ~ ª?.
.Ó A Í’ Í Ti¡ LÑLCÏÍ. 1X;
"W - ::t-1"' ,j--N
_Du Syntan de ;tod-4,: ¿If-P477
' ſ \tes-duOm’fuñ- eng;-_.ï-~tr¿-ſi,ff… _ Ñ‘
‘ -E ovrdinarioªnestel lingua' …precede
verbp aoNominativo.- ,
' Ex’ceigaó primeirª.- Tiraíè ,. quando o
verbo tem por, Nominativo o mcſmo er.. ‘
tigo do‘ Pronome comfigo; porque neste
oàſo jà Ó ªartigo —,\ ue he o Nominad
vo- ,PI-cede, ao ver o: ut¡’Dzu'cà,' Eu
ªmºſ_ {Ñ v .Ñ v x‘
~ Í EXCeiçíol ſegunda. "…Tira-fe., .quando.
ria 'O'ràçáu 'ha algum'daquell’e's, Adver
leS , .que precedem a ¡Oraçaó ,. ou
ſe ¡devem' pór logojdepois da p‘rimeira pa-—
láv‘_‘ra,“~ 'ue dezqrdmario he overbo; port
que ;ent o pretedec<0T Adverbio .- ut ,
_ Mqrè' fitèühitendèéEJ-Logo vçm o‘ meu
amigo. y ‘ ‘ '
Exçciçio-Ttçrceira.” Tira-le , quando a
*QSL ' ::Mi ‘ e 9x4;
,A4\'
_—"'~—5.I
*v _nm-‘q
' DaNaçaïKiriri; &21'54
braçaó he depergúnta z porque entío
nos verbos Neutros precede o Nominad
vo: ut , Adjè icotò , Qlem furtou? O
meſmo he no Participio : Adjè diWi-g
ri , Quem pr P Se o verbo for» Baſ:
ſivo , nas perguntas precede o ab' ti-I
vo do Agente com a p’repoſiçaò Nò A:i ur , Inhadè_ fipàſi, ſiDe quem* foy mor
' to…? ,E a meſma ordem— ſe arda nai
reposta : Hínhà ſipà ,K'Eu y que o
matey , ou, De mim ,foy'morta O meſ
mol‘íe hade dizer , ſe a pergunta for
ſqbre a cuuſa , 'inflrrumentoz , ou mate
ria da acçaó 5 porque entio precede q
dico -caſo com a Prepoſiçam Dò : ut . ’
Idiodè ſipà , com que .instrumento on.
morro? " , Ñ T
., ~Havendo adjectívo que 'concordI
com o Substantivo , logo ſe 'poem de
p'oisÑdo Substantivo: ut, Dicri udzà ya
chi: Deo-,ſe a faca grande. :I 1
-Ñ Tira-ſe desta regrazs, .quando o. Ad~
jectivo , faz¡ as: vezes "da .ver-bo , Serr ;
porque entaó precede ¿o -Adjectivo ao
ſeu Substantivo:- ur, Yanèz udzà, A‘FacaCſlïà.A ªffiadªku .-‘ \ ‘ :' -ſi ‘ l ~ , l l
Dcpºisezdnt-zyerbo. ,.- &2do nominar¡
<~1~1 -.Q ‘y‘,
M
- pzz' AktèJa-IEMUÏ‘BMHMÍ
depois os v putros oaſos:;, vque "hòmvcr’ª
nwOraçam .Com, as ‘Prepnſiçqens trece-:fs:
ñiías. Advext‘indq ,- 'que ‘nos verbos'
_Nan-ros Q1 Cªſºª PſOPſiOÏ.hQZQ‘ quel con*
rèſppnde ao: noſſo, ª. Actúa-_tiva ,rſ-Ó fort
…Neutrº activoz‘gjrptx -aqaxefleªjçaſo ,Ñ
nad’n’jofià‘ Magiª-;fe poem_ dºm‘ Primeim
lugo: deinsſ ' :yet-bb, [Cafet- vpuro Neuçi
zm ?ªut ,zlootà-'ègºrà dºffiªyïl \hidïºhò-ª‘ ~
Q meng muy..'fl1rçqu‘ Q dtnhªeir-d ‘a‘ ',
IÏè-mòi‘fªdZ-à‘T Agªstª-ſc cºmemiga-.WWA &lacfaça; E.-.ndvelrbtleaF—Ív
ſim. :o naſq que pxeeede aos. (lu-r…
crdsiqzaſos ;thm Q ablaúvQª-dq agente?
90m a Bregofi été_ Nòz: ªutz- Perea-i
arèi hiai ,e quaó-me con-Í
tàdas humas novas (pelo. Padreamínn-z :A
- eIÑE 'NOS '-Adverbios h'aÑmÑ -de col-locat—
confºrme; fe* explícpu.- nn Symax’e del-4Los; thpúmeira- QlaflÏtez* no «princi-X ct
'pio 5;; ose-da ſegunda ,Ñ compostos com_ '
eisz’varhosrnnifim 5. os¡ dazterceíra , de;
poisèfde, algumaiipalavra ;:.os, da quan.
ta: ,Kind-,knew da Graçaógz @adonde-qui*
zen-'em ,~ ª( DWQCnſinarçrz'íl"j'- i ;Y _vez Ï;
.O Modo Indicativo de ordinaªªí'o pre-Lcede' aos* máis "'-Módosv ;z’embptj‘o‘ oe ªvere
.bºª-ªd?" ’--Í \quº NSW@- ªº*,:-. ,._ -
La; v ze@
AL...¡¡.11.
'~"P—U"?,
‘ poſ’co affim !aq-ªïnfinito ,Bit
"…ª DaNdſaZ Kiríríz‘ 3 7 u;
chiªſcndo no Indicativoªſe poem_ atras
Getundios'x‘t» ut ,- De pàad'è -iWò-'j
Foyza matar caga.- DQ jínat‘ç‘; ¿tg-’YQ
‘ ¡juntando-ie deus verbºs c6,~Que,‘nd
meyo, ou ſem elle, íèndo o ſegu‘ndo Infinito
.TI—ol..
nºſnó‘flïtf Lingtiáx 'í "tamhcm., {QMÃÏIÏYÜ -
é' ſe UHdQLVCÓ—ºüſº- mªndª-…Rº I ’ º 42
8C “i‘ve como’ 'de Nfºrher infiní' o ,
8C ſegue as meſmas regras' dos Nome!,
Aflím” que póde fervir de -Nominaci—Ñ
vo ª 8C Catia cms-&Ms dº ver
bo : ut', Netçòjª’ hija-ha Ñ‘Eu ſey
que ſoY ¡'ouÑÑÑ‘A ſua; idaſ@ :fabida de
mim. E -etttrïo'xcaſq com
a Prefofiçaó ,aque- 0( Verbiz_,~ant eceden- 'te pe e : ut :ªbia-ºe ªdo-_hï'ctw'i , Tenho
vontade de ¡YR-..ÑAd-zzixt-Q- ',¿que o verbo.
_ 7 feitq nome
infinitivo , pedezïªaindaraſiim 'os ieus ca
ſos -proprios ’
prias , como ſe foraª puro vérboz_ ut ,
Nhicrae Carai do icotòdo hiwanherè,
7 brançq quer fui-tar a minha fazen
da. -
modo de collocar as outras -Par
tes da Oraçaó, como PaſthlPlOS , Pre
- 7 poſigoens ,7 Interjeiçogns ª YC Conjun'
' - Gºª-1.1.5,
:ªx—
Éí-epoſiçoens \ pro-. ſi
x
’ \ Fªi-NIE; LAS-is
"Klwxxw
ª'
>;,
'1234. j _Artednlingaa Baſílica: , ' ~ ‘
90cm ,v ¡à ſc-,declaròu ¡ios proprios’ Ca: ‘
_ítulos de eada h’uma.- dellas; 8C o uſo
_meſma lmgua íèrà. a regra mais acer.
tada, de todas as entras regras deflasAr.wz "Do/B1; !Ezplnm death). ’ _ m2" ct
Ñ.,…º,
{,
_IU_‘.haz
Í ptª-'zum
'ſ' _ A 1
.. - , º AQUÍ-TEC" MEN - , ,
.Í Ñ - .ff/,ª~~ RC‘ÜÑA ,Ki-“>- ' . _
º _ "\Ñffiflawffltï-W › - . z Ñ
i P
lªſ. ' J.; ç Ï'L…
- \4
vo,
.
oI
~\
—.
..
.C
..
lu
\
UP
Iv
e
,I
ſ‘
.
.l
Iª
.
y.
v
D<
>
a.
!v
r‘
N.
.I
l
I
I
I
II
Euſ
vn
,m
.Ü
u.
.ª.
u
Rn
re
u
y
y
I
1
«1
V
’e
v
.
I
ü
d
.A
._
*\
\.
.I.
.
ld
.
.,.r
I
.
..I
lv
xI
\II
*d
Í
ll
V
l\
r
ª
1.
›.
…7.
.-
‘I
.
I‘M
.
U.
x
I>
,l
O
VD
.
II
ª
.\
üI4
—.
n.
Jl
\.\I
\y
.A.
\.
I
.l
f,
.ª
kit¡
.te,
.cu.
\...
(Árin.
I'
I
l
*\
\
FI
D
O.
.
n
4Í
o
.
A\
-4
o
C
n
lI’
d
PN
.I
„n
..
\
\.
I
1n
\Í
lO
I
uA
8l
uK
a
II
.ª
ª.Z
.J
a.
.\I
.x
.\
1I
VN
J\
Io
lÍ
Ia
.l
\
..
4lo
.K
ª.
_.
,n
,\
..
\—
I
In
n.
ÍA
.
r\5
\
K.
x.
..
en
..I
..
es
ª.
..
.n
.o
...
IO
t
I.
9.
t,
i
v
..
I.
.
c
rl
Q
'I
\
I
t
OX
‘o
Qv
l
l
“
I\
iÁ
l
\
u
~
ü.Í
.u
.x
nD
..
.n..
H.
..
.
v
ªI
_'l
_.
\r…
I
o..I
ª
.l
II
l
\
’‘
\
r
Dſ
in
A.
I.
DIL.
..
x
r
ao
..
.>
.
P\,
_
..
n_\
ÑI
l
.n
a.n
.1
V
;n
.Al
I,
,ll
ea
ª.
A
Jn
n\
XÑ
n.
o.
I
.-
.A
.mi
L.
.u
ru
.Q
..
..x
.
r.
n.
,.
.
FI
OI
,.
..
,,—n
n.
.
II
c
In
Í
d
I
I
I
..
.a
n.
vV
V
II
—I
-x.
..
.
Il
I
(v
‘.l
Vl
II
I
n.
»A
a
.J
l.
,I
u
..u
.
\
v4..
.‘
.fi
n.
aF
lA
II
.O
a.
__.n
_.
xd
I¡
vL
Ay
r.
n
N.
ªn
a.
..
.ll
m
nv
xa
..U
á1x-
I
fiL
a.
E.
I
l
..
q.
U
I
lv
-
ª
v
x
n
Dn
r,
.n
›.
5n
Ñ.
.
u
.
v
1-
A
yÍ
\
..
.x
.n
.M
...
,Í
l
A
I..
..“
Uv
ª
‘\Y
n.
’n
L
\X
n.
.,
Í1
I.
lx
n
.w
.4
.
n
p.
rª'
.I
o\ª
.I
ya
Al
.
.
n.
..
II
I.
.1.
...\
N..
.,
vd.
.
..
_e
‘I
lI
I.
I.
\
.Í
.
Ao
.v
..
a...
ÑC
'N'
Án
.n
\X
.
i
\
ll
I.
ª
-\
\.
a
º.
.
d
una
.-Ñ
'’xl